Greek Embroidery f

GREEK EMBROIDERY 17th-19th Centuries

Works of Art from the Collections of the Victoria and Albert Museum

GREEK EMBROIDERY 17th-19th Centuries

Works of Art from the Collections of the Victoria and Albert Museum

Texts

Tatiana Ioannou-Yannara

ANGELIKI HATZIMIHALI FOUNDATION

This catalogue is published in conjunction with the exhibition ‘Greek

Embroidery 17th to 19th Century, from the collections of the Victoria

& Albert Museum and the Benaki Museum, Athens

held at the Benaki Museum- Pireos Street Annexe, Athens from 12 April to 28

May 2006, organised by the Angeliki Hatzimihali Foundation in co-opera-

tion with the Benaki Museum and also at The Hellenic Centre, London from

13 October to 16 November 2006, organised by The Hellenic Centre with the

support of the Angeliki Hatzimihali Foundation.

Sponsorship of the London Exhibition has been provided by:

The A. G. Leventis Foundation

Stavros S. Niarchos Foundation

Additional support has been provided by The Hellenic Foundation,

Lykion ton Hellinidon, UK and those who wish to remain anonymous.

The organisers would like to thank the Benaki Museum and especially the

Director, Professor Angelos Delivorias, for their generous co-operation

and assistance.

Published by the Angeliki Hatzimihali Foundation.

Texts:


English translation:

Alexandra Doumas

Photographs:

V & A Picture Library: Cat. nos. 5, 7, 9, 10, 14, 15, 19, 21, 22, 23, 26,

27, 33, 34, 40, 58, 64, 65, 66, 69, 70, 71, 72, 73, 76, 77, 79, 80, 81, 83, 84,

85, 86, 87, 88, 90, 91, 94, 95, 96, 97, 99, 100, 101, 102, 103, 104, 106, 107,

109, 111, 112, 113, 115, 116, 117, 118, 119, 120, 121, 122, 123, 124, 125,

126, 127, 128, 130, 131, 132, 133, 134, 135, 136, 137, 138, 139, 140, 141,

142, 144

Leonidas Kourgiantakis: Cat. nos. 1, 2, 8, 12, 17, 18, 20, 24, 25, 28, 29,

30, 31, 32, 35, 36, 37, 38, 39, 41, 42, 43, 44, 45, 46, 47, 48, 49, 50, 51, 52,

53, 54, 55, 59, 60, 61, 62, 63, 67, 68, 74, 75, 78, 82, 89, 92, 93, 98, 108, 110,

114, 129, 143

Gerasimos Skiadaressis: Cat. nos. 3, 4, 11, 13, 16, 145

Costas Manolis: Cat. nos. 6, 56, 57, 105

Co-ordinating editor:

Xenia Politou

Publication design:

ATOPOS

Concept:

Vassilis Zidianakis

Layout:

Leonidas Poulopoulos

Production

COLORNET

printing:

Ballidis Petros

© ANGELIKI HATZIMIHALI FOUNDATION 2006

All rights reserved. No part of this publication may be reproduced or transmitted

by any means, electronic or mechanical, including photocopying, recording,

or information retrieval system, without permission from the publisher.

ISBN: 960-87697-2-8

Preface

7

Foreword

8

Introduction

9

Epirus

10

Ionian Islands 38

Greek Mainland 54

Sporades and Trikeri 86

Northeast Aegean 106

Cyclades 118

Dodecanese 154

Cyprus 194

Crete 202

Catalogue of works 235

Bibliography 296

Γλωσσάρι 298

CCoonntteennttss

7

IIn 2001, I was surprised to learn from the then president of the Lyceum

Club of Greek Women in London, Eleni Vlassopoulou, that there are

about one thousand two hundred embroideries from all over Greece in

the storerooms of the Victoria and Albert Museum. Indeed, anyone of

my compatriots not familiar with such matters would be surprised, as

very few are initiated into the secrets of the contents of museum storerooms,

in Greece and abroad. My interest was honed even further when I learnt that

these historical works of art have never been exhibited. So, when I was

asked whether the Angeliki Hatzimihali Foundation would be interested in

organizing an exhibition of these embroideries in Athens, as well as in

London, I accepted the proposal without hesitation, on the condition of course

that the V & A would agree to it as well.

The exhibition was a challenge for the Foundation established in 2000, as

the Board was eager to organize an important event such as this to mark the

fortieth anniversary of the death of Angeliki Hatzimihali. We are confident that

she herself would have loved the idea. Nevertheless, we had to ask our-

selves, as I imagine every visitor to the exhibition or reader of the catalogue

will do, what would be the connecting link between the embroideries in the V

& A and the Greek folklorist. In the end we selected from the V & A’s collec-

tions the most important embroideries originating from places that Angeliki

Hatzimihali had visited and studied. Thus, the public has the opportunity of

seeing these significant works, while at the same time following Angeliki

Hatzimihali’s travels and researches in Greece, from Epirus to the

Dodecanese, from Thrace to the Mesogeia, and from Thessaly to Ikaria.

In the exhibition the embroideries from the V & A are complemented by a

large number of examples of Greek needlework from the collections of the

Benaki Museum, so as to give the visitor an overall picture of this art, which

flourished in Greece from the sixteenth into the nineteenth century.

It took us four years to prepare the result presented today. The collabora-

tion between all those who worked to mount the exhibition and to produce the

catalogue was close and fruitful. I wish to thank in particular Eleni

Vlassopoulou, without whom the exhibition would never have taken shape;

the Director of the Victoria and Albert Museum Mark Jones and all his col-

leagues; the Director of the Benaki Museum Professor Angelos Delivorrias

and the Assistant Director Irini Geroulanou; the Benaki Museum representa-

tive responsible for the exhibition Xenia Politou; the Executive President of

the Hellenic Centre in London Stamos Fafalios and his collaborators; and of

course the tireless curator of the exhibition Tatiana Ioannou-Yannara, who

was in fact a collaborator of Angeliki Hatzimihali.

Plato-Alexis Hadjimichalis

President of the Board of the Angeliki Hatzimihali Foundation

8

TThe idea of the exhibition “Greek Embroidery 17th-19th Centuries

– Works of Art from the Collections of the Victoria and Albert

Museum” was conceived when Alexis Hadjimichalis assumed the

presidency of the Angeliki Hatzimihali Foundation and Board of

the Foundation decided to honour the memory of the folklorist

Angeliki Hatzimihali with this event. For forty years we have been waiting

impatiently for the publication of Angeliki Hatzimihali’s important miscella-

neous writings to commence. The endeavour to continue her work on the

basis of present needs both for research and to rescue the wealth of Greek

tradition is an obligation to her studies, concern and toil.

The idea of organizing this exhibition on the art of Greek embroidery was

precious for me personally.

My friend Eleni Vlassopoulou, President of the Lyceum Club of Greek

Women in London, from the first moment collaborated closely and supported

us in our contacts with the Victoria and Albert Museum. Her desire that this

exhibition take place and her assistance in every difficulty were not only

touching but filled me with joy.

Our first visit to the directorate of the Victoria and Albert Museum and to

the Curator of the Department of Textiles, Jennifer Wearden, was instructive

as to the possibilities of working in the museum. I wish to thank Ms Wearden

for her interest and for providing information on the museum’s rich collection

of Greek embroideries.

Studying and classifying the embroideries that would represent every cor-

ner of Greece in the exhibition was no easy matter. Sadly, I was obliged to

omit important pieces and I shall remain with the sorrow that it was not pos-

sible to bring more than 49 embroideries from the V & A to exhibit in Greece.

There was discontinuity in the historical course of the art of embroidery –

some of the most representative pieces are voluminous and heavy, others

are badly damaged and the transporting of them was ruled out. Fortunately,

the Director of the Benaki Museum, Professor Angelos Delivorrias, permitted

us to exhibit the embroideries I selected from the Athenian museum’s collec-

tion, in order to fill in the gaps as far as possible. I am most grateful to him

for his understanding and contribution.

Irini Geroulanou, member of the Board of the Foundation, was most

encouraging, offering her help and advice with verve and vivacity, particular-

ly regarding the organization of the exhibition.

I wish to thank also everyone at the V & A who helped in mounting this

exhibition, in particular Clare Brown, Jennifer Wearden’s successor, for her

untiring efforts to solve organizational problems, David Packer, registrar, for

his constant support, as well as Lynda Hillyer and Susana Hunter, from the

conservation department.

Warmest thanks are due to my friends Youla Riska and Kate Synodinou,

personnel of the Benaki Museum, for their boundless assistance. I owe much

to Stamatis Zannos for his highly sensitive presentation of the embroideries

in the exhibition space.

I am grateful too to Benaki Museum photographer Leonidas Kourgiantakis,

and to Efi Bertsia who typed the Greek texts for the catalogue.

Sincerest thanks go to Vassilis Zidianakis and his team at ATOPOS for

their collaboration on designing and producing the catalogue, with vitality and

expressive flair, enabling us to take a fresh look at the embroideries of Greek

tradition.

Xenia Politou was an indefatigable helpmeet from the moment she under-

took the secretariat and the co-ordination the exhibition. I thank her from the

bottom of my heart for her input to the project.

The words thank you are not enough to express to Alexis Hadjimichalis

my feelings on being entrusted with this task, which is for me the restitution

of a debt to my beloved mentor Angeliki Hatzimihali.


9

The beginnings of embroidery in Greece lead us to excavated finds from

Antiquity. Although climatic conditions here are not favourable to the preser-

vation of old textiles, in contrast to the case of the Egyptian tombs (14th cen-

tury BC), a few examples shed light on the kind and the course of embroidery

in the ancient Greek world.

E.J. Barber, in her research on prehistoric textiles, analyses the stages

in the development of cloth: of the painted textile and the decoration woven

on the loom, which pre-date embroidered textiles.1

The earliest examples of excavation finds, such as the fragments that

Orlandos brought to light from the Pitsa Cave near Xylokastro, attest that two

stitches present in earlier finds from Egypt exist in the pieces from Pitsa,

which are dated to the sixth century BC.

Apostolaki2 classes the embroideries found in excavations dating up to

the time of the Arab conquest of Egypt in four categories:

1. The stem stitch, arose from knowledge acquired first through sewing

skins and later textiles. Stem stitch covered in repeated rows large parts of

the design that was drawn on the textile in ink. It was also used to embellish

loom-woven motifs.

2. Chain stitch (alysida or alysidi in Crete, kasinaki in Macedonia, pon-

tos cardinella in Corfu) is a complex stitch because every time the needle

enters the textile the thread passes under the needle, to create a loop on the

surface of the textile. It requires holding the textile in a certain way with the

left hand, and stitches of equal size in order to achieve neat embroidery.

On embroideries from Egypt, as well as those from Pitsa, the Crimea,

Palmyra and elsewhere, chain stitch covers the design, spiralling in dense

rows. More rarely it exists on the outlines of motifs (as on the garments of the

hunter-nobleman in the embroidery from Lefkada no. 20).3 A variation of chain

stitch occurs on an embroidery from Palmyra, where the thread is not twist-

ed or barely twisted and one stitch after the other splits the thread, in this way

covering better the ground of the textile (as on the embroidery from

Cephalonia no. 25).4 On the embroidery from Palmyra there are various vari-

ations of chain stitch, as Apostolaki also mentions.5

3. Counted embroidery, that is xobli or xobliasto, which is executed by

counting the threads of the ground of the textile, “of the direction depending

on the design, the straight line of which would be destroyed by the slight devi-

ation of just one thread of the warps or of the weft”, as Apostolaki completes

the description of the stitch.6 She obviously means the stitches running or

back stitch,7 double or single, and the darning stitcth, double or single, (as

e.g. in the Naxian embroideries nos 88-91 or on the broad-leaf pattern (platy-

phyllenio) in the Dodecanesian embroideries nos 102, 103, 112, etc.), which

continued the tradition to the present day.

4. The couched embroidery, known from the chrysoklavarika embroi-

deries as kavaliki or karphoto.8 This is executed with two threads, one follows

the design drawn on the surface of the textile, while the other very fine thread,

passed through a needle, pricks the textile and holds the first thread in place.

“Such embroideries (with gold wire), which are the most artistic and the most

perfect in technique, are encountered in all periods from the fourteenth to the

nineteenth and the twentieth century”.9 This technique is applied to textiles

stretched taut on a frame, in order to remain stable.

On the robe of Tutankhamen we also find a decoration with beads or

other tiny ornaments, corresponding to the sequins used on traditional cos-

tumes. The beads and so on were affixed to the textile with knots formed by

the thread passing through the hole in the centre. Researchers believe that

all the decoration executed in the aforementioned stitches is influenced by

Syrian and Aegean designs.

In the Crimea some variations of the stitch we call back stitch have

been found, as well as the double darning stitch and a variation of it which

creates openings in the textile, as the thread draws together the threads of

the ground of the textile. The knots seen in Egypt have also been found. Last,

the full stitch has been identified on an embroidery from Pantikapaion in the

Crimea (5th-3rd c. BC), on the hem of a chiton worn by an embroidered

Amazon.10

Apostolaki records some stitches (with reservations) from embroideries

of the fourth to the ninth century, which are variations of herringbone. These

stitches are known today as Byzantine or herringbone, Cretan fishbone or ori-

ental, which when densely worked is called Cretan feather stitch. She notes

three variations of looped stitches, that is open buttonhole stitch, which when

worked in horizontal rows, one above the other, is also called crossed but-

tonhole stitch. She also records three decorative stitches, all variations of

stem stitch. Each one has a different local name today.

Concurrently, of interest are the geometric designs, leaves, flowers,

birds, animals, etc., and the similarities these subjects display to many cor-

responding ones that continued through Byzantine and Post-Byzantine

embroideries, to be imprinted in Greek traditional embroideries. At the same

time, subjects and designs known from the palatial finds at Knossos, contin-

ued through the centuries and attest to the outstanding power of tradition,

such as the so-called Maltese cross11 from the garment of Tutankhamen,

which comes to meet with the symbol of Christianity and continues to be

imprinted on the bed tents (sperveria) of Rhodes. The symbolism also con-

tinues to allude to the same meaning and content for centuries. One exam-

ple, I think, suffices: birds symbolized chastity and fertility, both in 1400 BC

and in the most recent traditional embroideries.

More information is available for Byzantine embroideries, mainly imperial

and ecclesiastical items, or even the garments of dignitaries. Little is known

about the embroideries that embellished the clothes or the houses of ordinary

people. Testimonies come mainly from descriptions or exhortations, such as

of John Chrysostom, for people to do away with opulent attire, excessive cos-

metics and expensive finery.12

In Byzantium the Christian faith formulated the symbols that social life

embraced, while concurrently the pagan symbols lived on in the mores and

customs. Communications and transactions with the peoples of the East and

with Egypt continued. It is clear that each Greek place formed its own local

habits, according to its contacts (commercial and other), and these are

reflected also in the embroideries.

From the time of the Crusades onwards people come into closer con-

tact with the West. The Greeks, used to living at a crossroad of civilizations,

were once again open to innovations. Although some influences are imprint-

ed in embroideries too, life remained under the influence of oriental tradition:

innovations were assimilated and reworked, and incorporated in their own

preferences.

The customs associated with marriage, for example, which were

formed in the Byzantine Age, influenced folk embroidery. The nuptial cere-

monial, as elaborated in different places, was continued without deviation by

all. Thus the bridal costume (nyphostoli)13 had a special place in the life cycle

and the preparation of the dowry began from childhood for girls. The bride

and the bridegroom wore luxurious costumes and precious jewellery, the

bridal bed (pastos) was adorned with elaborate and opulent embroideries as

well as with flowers.14 The decoration of the pastos reflected the economic

status of the family. The guests should be present at the wedding rite (crown-

ing) and the wedding celebrations dressed in “wedding costume”.15

Frequently the families could not afford this outlay and ended up borrowing

garments and jewellery.16

Through the pages of the catalogue we get to know embroideries that

adorned the houses and the costumes “on festive days” (weddings, Christian

feasts, name days, etc.). We get to know the influences as well as the inven-

tiveness, the aesthetic sensitivity of the women who with outstanding artistry

and accomplished technique, love and knowledge, produced uniquely beau-

tiful and delightful embroideries.

1 See Barber 1992.

2 See Apostolaki 1956.

3 See Apostolaki 1956, 20. This stitch is encountered in many traditional embroideries

and particularly those from Constantinople.

4 See also no. 24.

5 See Apostolaki 1956, 20.

6 See Apostolaki 1956, 21.

7 In traditional embroideries this stitch was used on the seams and more rarely in the

embroidery.

8 See Hatzimihali 1952, 44 with full description of the manner of execution of this stitch

in Byzantine and Post-Byzantine times.

9 See Hatzimihali 1952, 43.

10It is very difficult to identify all the aforementioned stitches with the corresponding

ones used in traditional embroideries. One should perhaps experiment by copying

them on cloth in order to reach some conclusions.

11 See Barber 1992, 162.

12“… and I beseech that there be no gold hanging from the ears and lying around the

hems and the necklines, nor hanging in the chamber, nor golden robes and luxurious

objects.”, PG 62, column 145.

13See Koukoules 1951, 91-92.

14See Koukoules 1951, 90.

15See PG 62, column 541.

16See PG 62, column 390.

IInnttrroodduuccttiioonn

10

EEPPIIRRUUSS The central subject of the wedding scene, the bride

flanked by her relatives. An excellent example of the

painterly rendering of the subject, which is characteris-

tic of Epirot embroideries. Detail of cat. no. 1, p. 236.

Figures on horseback, companions of the bridegroom.

Details from the representations of a wedding scene,

cat. nos 4 (left) and 2 (right), pp. 236-237.

The central subject of the wedding scene, the bride

flanked by her relatives (left) and a detail of the par-

tridge (right), cat. no. 3, pp. 236-237.

16

Anthropomorphic and zoomorphic filling motifs, cat.

no. 5, p. 237.

235

ΚΚΑΑΤΤΑΑΛΛΟΟΓΓΟΟΣΣ

ΕΕΡΡΓΓΩΩΝΝ

236

1. Μαξιλαρομάνα, 17ος αιώνας. Ιωάννινα

Μουσείο Μπενάκη 21173. Δωρεά Ελένης Σταθάτου

Η αναπαράσταση της παράδοσης της νύφης από συγγενείς της σε δύο

καβαλάρηδες –από το ψίκι του γαμπρού– έχει αποδοθεί ζωγραφικά, με

φωτεινά χρώματα, όπως ταιριάζει στην ιερή τελετή του γάμου.

Η νύφη στο κέντρο φορεί το καλύτερο μεταξωτό ποκάμισο, με τα

πλούσια κεντήματα στα μανίκια, το ραμμένο από στόφα αντερί με τα χρυσάκεντήματα και το πιρπιρί. Στο κεφάλι της μεγάλο ροδί σκούφωμα, κορόνα και

μεγάλα χρυσά σκουλαρίκια. Ανάλογα ντυμένοι, με χρυσοκέντητα ρούχα, είναι

και οι συγγενείς της1 που τη συνοδεύουν. Τη σύνθεση του κέντρου τη

συμπληρώνουν δύο ολάνθιστα χρυσά ρόδια κατενώπιον, πάνω από το

κεφάλι της νύφης, και δύο ανθρωπόμορφα πουλιά κατά μέτωπο με άνθινη

κορόνα στα κεφάλια τους. Τη σύνθεση τη χωρίζουν δύο μπρίκια γεμάτα

ζωηρόχρωμα άνθη –γαρύφαλλα, ζουμπούλια, υάκινθους κ.λπ.– από τις

παραστάσεις που βρίσκονται στα άκρα του κεντήματος. Έχουν στη βάση

τους αντικριστά το ένα κόκκινα σκυλάκια και περιστέρια το άλλο.

Στις δύο άκρες, καβαλάρηδες από το ψίκι του γαμπρού ήρθαν να

παραλάβουν τη νύφη. Κρατούν φλάμπουρο και έχουν πλούσια στολίσει τα

κεφάλια των αλόγων τους με λουλούδια και στο λαιμό τους έχουν κρεμάσει

μαντήλια. Την παράσταση τη συμπληρώνουν μικρά σκυλάκια ανάμεσα στα

πόδια των αλόγων τους.2 Το σύνολο του υφάσματος καλύπτεται από

ανοιξιάτικα λουλούδια, δεν λείπει όμως και ένα κυπαρίσσι. Μία ταινία,

κεντημένη με τα ίδια λουλούδια, περιβάλλει την παράσταση της σημαντικής

αυτής στιγμής της ζωής των ανθρώπων.3

Ύφασμα λινό, κεντημένο με μεταξωτές κλωστές σε γαλάζιο, γαλάζιο-

γκρι ανοιχτό, ζωηρό κόκκινο, δύο αποχρώσεις πράσινο ανοιχτό, ζαχαρί,

άσπρο και ροδί. Βελονιές: οι μεταξωτές κλωστές και η ασημοκλωστή έχουν

κεντηθεί με τη μονή πλαγιαστή και τα περιγράμματα με την αλυσιδίτσα.

Διαστάσεις: 1,35 x 0,405 μ.

1 Βλ. Χατζημιχάλη 1936, 105.

2 Πρβλ. τα άλογα και το στολισμό τους στην εικ. 56, 1ο και 6ο διάχωρο.

3 Βλ. Ιωάννου-Γιανναρά 1986, συναφείς συνθέσεις με το θέμα του έρωτα και του γάμου

στην Ανάφη, εικ. 44 και τη Μήλο, εικ. 98


Μουσείο Μπενάκη 6513

Αναπαράσταση της παράδοσης της νύφης από τους συγγενείς της στο ψίκιτου γαμπρού. Αν και πρόκειται για την ίδια παράσταση με την εικ. 1, κάποιες

διαφορές πρέπει να επισημανθούν: τα ρούχα και το σκούφωμα της νύφης,

ιδιαίτερα το άσπρο ποκάμισο, όπου το κέντημα είναι διάσπαρτο, και το

σκούφωμα, που έχει διαφορετικό σχήμα και στολίζεται με φτερά παγωνιού.

Η γυναίκα που τη συνοδεύει φορεί άσπρο χρυσοκέντητο ποκάμισο και

μπούστο γαλαζοπράσινο (πετρόλ) με στενά μανίκια και διάσπαρτο κέντημα.

ΉΉππεειιρροοςς

237

Το άνοιγμα του εξωτερικού επενδύτη στολίζεται κατακόρυφα με ταινία στο

χρώμα του μπούστου. Ο άνδρας που τη συνοδεύει έχει στενά μακριά μανίκια

στον εσωτερικό πράσινο επενδύτη, ενώ ο κόκκινος εξωτερικός στερεώνεται

γύρω από το λαιμό του για να πέφτει ελεύθερα στην πλάτη του.1 Οι δύο

καβαλάρηδες από το ψίκι του γαμπρού φορούν εντελώς διαφορετικό

σκούφωμα. Οι διαφορές στα ρούχα ίσως μαρτυρούν ότι πρόκειται για

ανθρώπους που προέρχονται από διαφορετικές πόλεις ή χωριά της Ηπείρου.

Όλος ο κάμπος –όπως στην παράσταση αρ. 1– είναι κεντημένος με

αντίστοιχα ζωηρόχρωμα μετάξια σε όμοιο λινό ύφασμα. Ελάχιστα διαφέρουν

οι θέσεις των λουλουδιών, των πουλιών και των ζώων που μετέχουν στη

χαρά, στο γάμο. Το κέντημα έχει γίνει με μετάξια βαμμένα με φυτικές βαφές

και ποικιλία χρωμάτων σε κεραμιδί, κόκκινο βυσσινί, πράσινο ανοιχτό, κοκαλί

ανοιχτό και σκούρο, ώχρα. Το έχουν κεντήσει με τις βελονιές περαστή,

αναχυτή, αλυσίδα και ψαροκόκαλο.


1 Βλ. Ζώρα 1969, εικ. 152, άλλη μια αναπαράσταση του ίδιου θέματος.

3. Μαξιλαρομάνα ή προσκεφαλάδα, 17ος αιώνας. Ιωάννινα

Μουσείο Μπενάκη 11203. Δωρεά Δαμιανού Κυριαζή

Μια παραλλαγή της παράδοσης της νύφης από συγγενείς της στο ψίκι του

γαμπρού, πριν από την τελετή του γάμου αποδίδει με εξαιρετική ζωγραφική

ευαισθησία και τεχνική εκτέλεση η παράσταση. Η νύφη φορεί ολόχρυση

φορεσιά από βαρύτιμες στόφες και έχει στο κεφάλι μεγάλο ανοιχτόχρωμο

σκούφωμα και κορόνα. Οι επενδύτες των συγγενών της είναι κεντημένοι με

χρυσά σειρήτια και χρυσοκλωστές, ενώ στο κεφάλι φορούν σκούφους

κεντημένους με ασημοκλωστή και δουλεμένους με περαστή βελονιά.

Ανάμεσά τους κρατούν κυπαρίσσια-σύμβολα.1 Δεξιά και αριστερά τους

μπρίκια ανθοφόρα με αντικριστά πουλιά στη βάση τους και ανθρωπόμορφα,

αντικριστά και κατά μέτωπο, πουλιά στην κορυφή πάνω από τα λουλούδια.

Στις άκρες της παράστασης, στη θέση των καβαλάρηδων συνοδών, δύο

τεράστιες πέρδικες, σύμβολα της αγνότητας της νύφης. Όλη η σύνθεση

συμπληρώνεται από μια χαρμόσυνη ανοιξιάτικη αναπαράσταση της φύσης

με ποικίλα ζωηρόχρωμα λουλούδια, ανθισμένα κυπαρίσσια και πουλιά. Τη

μαξιλαρομάνα την περιβάλλει στενή παρυφή από εναλλασσόμενους

υάκινθους και γαρύφαλλα.

Το κέντημα έχει γίνει σε λεπτό βαμβακερό ύφασμα, μονό χυτό, και

έχει κεντηθεί με την περαστή βελονιά και την αλυσιδίτσα με μεταξωτές

κλωστές βαμμένες με φυτικές βαφές σε κόκκινο, βυσσινί, βαθύ γαλάζιο,

ανοιχτό κεραμιδί, πράσινο, δύο αποχρώσεις ροδί, χρυσοκλωστές και

αργυροκλωστές.


1 Τα κυπαρίσσια συμβολίζουν το "δέντρο της ζωής". Πρβλ. την εικ. 56 για τη συνήθεια να

χωρίζουν τα θέματα κεντώντας ανάμεσα ένα κυπαρίσσι ή ένα ανθοφόρο μπρίκι κ.λπ.,

όλα αναφέρονται στο "δέντρο της ζωής".


Μουσείο Μπενάκη 21172. Δωρεά Ελένης Σταθάτου

Δύο καβαλάρηδες από το ψίκι του γαμπρού μετά τη στέψη έχουν παραλάβει

τη νύφη από το συγγενολόι της και τη συνοδεύουν στο κονάκι του γαμπρού.

Σπάνια, λεπτομερής και με ζωγραφική απόδοση αναπαράσταση των τοπικών

εθίμων μέσα στη ζωηρόχρωμη γιορτινή ανοιξιάτικη φύση. Εδώ η παράσταση

δεν χωρίζεται όπως οι προηγούμενες, όλοι οι καλεσμένοι μετέχουν στη χαρά.

Πιστή απόδοση των γυναικείων και ανδρικών φορεσιών, των αλόγων

με τα χρυσά χαλινάρια και τα κεντήματα τα στρωμένα στα καπούλια τους, των

καβαλάρηδων με τις τοπικές φορεσιές – τη βράκα και τις μπότες, το

χρυσοκεντημένο πράσινο αντερί, τον πορφυρό χρυσοκεντημένο τζουμπέ και

το μεγάλο σκούφο.

Στο κέντρο η νύφη, καβάλα στο άλογο, αποδίδεται με ακόμη

περισσότερες λεπτομέρειες. Έχει χρυσοκεντημένο το άσπρο ποκάμισο, κάτω

από το πράσινο αντερί και πορφυρό εξωτερικό επενδύτη, το πιρπιρί.Παρόμοια ρούχα φορούν και οι συγγένισσες του γαμπρού, που, ανάλογα με

την ηλικία και το βαθμό συγγένειας, έχουν διακριτικές λεπτομέρειες στο είδος

των ρούχων τους και στα κεντήματα που τα στολίζουν. Ανάμεσα στα

ανοιξιάτικα λουλούδια ξεχωρίζουν ένα αγόρι με την ανάλογη φορεσιά και, στις

άκρες ψηλά, ανθρωπόμορφα αποτρεπτικά πουλιά κατά πρόσωπο. Στην

περιφέρεια, ανάμεσα σε δύο γραμμές, τρία λουλούδια σχηματίζουν την ταινία

που περιβάλλει το κέντημα.1

Αποτελεί ζευγάρι με την εικ. 1. Είναι κεντημένο στο ίδιο ύφασμα, με

χρυσοκλωστή και ασημοκλωστή και τις ίδιες μεταξωτές κλωστές, βαμμένες με

φυτικές βαφές σε γαλάζιο, γαλάζιο-γκρι ανοιχτό, ζωηρό κόκκινο, δύο

αποχρώσεις πράσινο ανοιχτό, ζαχαρί, άσπρο και ροδί, με τις βελονιές μονήπλαγιαστή και στα περιγράμματα την αλυσιδίτσα.


1 Και για τους τέσσερις γιαννιώτικους γάμους βλ. Χατζημιχάλη 1936, 96-118.

5. Κουρτίνα, 18ος αιώνας. Ιωάννινα

Victoria and Albert Museum T. 24-1951

Δύο φύλλα μονό απολυτό ύφασμα συνθέτουν την κουρτίνα από τα Ιωάννινα,1

που κρεμούσαν σε εσωτερικό άνοιγμα, ανάμεσα σε δύο κεντρικούς χώρους

του σπιτιού. Είναι χωρισμένη σε τετράγωνα, δεκαπέντε κατακόρυφα και

πέντε οριζόντια. Τα μισά τετράγωνα καλύπτονται ολόκληρα από το θέμα, ενώ

τα άλλα μισά περιέχουν μικρότερα τετράγωνα με συναφή σχέδια. Ο

χωρισμός αυτός, ο στολισμός του με ανθρώπινες μορφές, πουλιά, ζώα κ.λπ.

και η πολύ επιμελημένη εργασία στα συνήθη χρώματα των γιαννιώτικων

κεντημάτων –κόκκινο, γαλάζιο, πράσινο-τσαγαλί και ζαχαρί- όπως και οι

βελονιές περαστή και αλυσίδα, επιτρέπουν να συναγάγουμε την ελληνιστική

και ιδιαίτερα την καταγωγή του κεντήματος από τα βυζαντινά

παραπετάσματα.2 Τον αντίστοιχο διάκοσμο συναντάμε σε τοιχογραφίες, στην

εικονογραφία, σε χειρόγραφα κ.λπ.3

Η συνήθεια αυτή, να χωρίζουν τα παραπετάσματα σε τετράγωνα ή

ρόμβους και να κεντούν ανάμεσα ανθρώπινες μορφές, πουλιά, ζώα κ.λπ., και

η συνέχισή της επί τόσους αιώνες πρέπει να εξηγείται από το γεγονός ότι στα

σπίτια είχαν μόνο στο εικονοστάσι εικόνες αγίων, ενώ πολλά από τα σχέδια

που κεντούσαν ήταν συχνά εμπνευσμένα από την αναστροφή και το

θαυμασμό των γυναικών για τα διακοσμητικά μοτίβα της εκκλησιαστικής

εικονογραφίας και της ξυλογλυπτικής της. Το χωρισμό του κάμπου του

υφάσματος σε τετράγωνα ή παραλληλόγραμμα διάχωρα ή ρόμβους

συναντάμε ήδη από τη βυζαντινή περίοδο και στις κλώστινες συνθέσεις.4 Η

διάταξη αυτή των κεντημάτων εξακολούθησε να εφαρμόζεται ως τις μέρες

μας.5


1 Αν και στα δελτία του V & A αναφέρεται σαν τόπος καταγωγής του κεντήματος τα Ιόνια

νησιά, πιστεύω ότι η προέλευσή του είναι η Ήπειρος. Στα Επτάνησα δεν βρέθηκαν, όσο

ξέρω, αυτής της τεχνοτροπίας κεντήματα.

2 Πρβλ. Grabar 1953, 60, 63 (το παραπέτασμα στα ιδιαίτερα διαμερίσματα της

238

Αυτοκράτειρας Θεοδώρας, μωσαϊκό στον Άγιο Βιτάλιο της Ραβέννας πριν από το 547).

3 Βλ Volbach 1969, 13, εικ.13, 86-87 και 99, εικ. 45 (το οποίο βρίσκεται στο Victoria and

Albert Museum), Βυζαντινή Τέχνη 1964, 275, εικ. 313 (Οι Δώδεκα Απόστολοι, φύλλο

από χειρόγραφο, 12ος αι., Αθήνα, Συλλογή Κανελλοπούλου) και 357, εικ. 463

(Περικάρπια, χρυσάφι με σμάλτο, 9ος αι., Θεσσαλονίκη, Αρχαιολογικό Μουσείο),

Χατζηδάκης, Μπίθα 1997, 125, εικ. 20 (Άγιος Βλάσιος και Παναγία, Φριλιγκιάνικα, το

ρούχο του κεντηρίωνα, 13ος αι.) και 147, εικ. 6 (Άγιος Δημήτριος, Καμπιάνικα, τα ρούχα

του Αγίου και της αφιερώτριας, 13ος αι.), Σιμόπουλος 1972, 260-261 (όπου η περιγραφή

της Στέψης του Μανουήλ Παλαιολόγου το 1392 από τον μοναχό Ιγνάτιο από το Σμολένσκ)

και 263, σημ. 1.

4 Βλ. Ιωάννου-Γιανναρά 1986, 91.

5 Πρβλ. Ιωάννου-Γιανναρά 1986, εικ. 156, 165 και Χατζηγιασεμή 1987, 14, 33, 36, 67,

164-166, 178, 182, 188.

6. Κάλυμμα σοφά, 17ος-18ος αιώνας


To πολύ λεπτό λινό ύφασμα χωρίζουν σε δύο μεγάλα διάχωρα τρεις άνθινες

κολόνες-γλάστρες με τουλίπες, υάκινθους, μαργαρίτες και ανοιχτές ουρές

παγωνιών με "τα τρία μάτια".

Το αριστερό διάχωρο περιέχει δύο μεγάλα γκιούμια1 με λουλούδια και

το δικέφαλο αετό ανάμεσά τους. Πάνω από τον αετό ένα μονοκάταρτο

καράβι. Είναι χωρισμένο σε τέσσερα διαμερίσματα. Περιέχει δύο άνθη κάτω

και δύο αντικριστά πουλιά επάνω.2 Πάνω από τα ξάρτια δύο ανθρώπινες

φιγούρες τοποθετημένες κατά πρόσωπο με φανταστικά άνθινα κεφαλο -

δέματα κρατούν πουλιά. Δεξιά και αριστερά μικρότερα γκιούμια με λουλούδια

έχουν ανάμεσά τους κυπαρίσσια με τέσσερα αντικριστά πουλιά. Στο κέντρο

ένα μεγάλο ελάφι(;) με μικρό ζωάκι ανάμεσα στα πόδια του. Στα θέματα που

συμπληρώνουν τη διακόσμηση διακρίνουμε ακόμη μικρά ζώα, τρία πουλιά με

γυριστή ουρά και διάσπαρτα μικρότερα πουλιά, που παραπέμπουν με τη

μορφή τους σε παγώνια,3 και πίσω τους έχουν πυροστρόβιλους.4

Το δεξί διάχωρο έχει στο κέντρο την πηγή της ζωής απ' όπου πίνουν

δύο παγώνια με άνθινα λοφία και μεγάλες ανοιχτές ουρές. Πίσω τους

γκιούμια με λουλούδια και ζευγάρια αντικριστών πουλιών στα κλαδιά και δύο

ζευγάρια μικρών παγωνιών στα πλάγια τους. Σε δεύτερη σειρά δύο κτίσματα

με τρεις πύργους έχουν μέσα τους μικρές ανθρώπινες μορφές και στολίζονται

με λουλούδια και πουλιά. Πάνω από τους πύργους ζευγάρια με γιορτινές

φορεσιές κρατούν λουλούδια. Στο κέντρο ένα βάζο με λουλούδια έχει στη

βάση του αντωπά λιοντάρια5 και στα κλαριά του αντικριστά πουλιά.

Διακρίνουμε ακόμη δύο κυπαρίσσια με αντικριστά πουλιά και μικρά εραλδικά

ζώα στις επάνω γωνίες.

Το κέντημα το συμπληρώνουν διάσπαρτα πουλιά, παγώνια και

ακτινωτοί πυροστρόβιλοι, σαν παιχνίδια. Στην κάτω πλευρά, παρυφή με

μικρά λουλούδια. Στο κέντημα κυριαρχούν τα ζωηρόχρωμα κόκκινα μετάξια

και συμπληρώνονται από τα αγαπημένα στην Ήπειρο χρώματα, γαλάζιο σε

αποχρώσεις, πράσινο και ζαχαρί. Έχει κεντηθεί με λεπτότατη περαστήβελονιά σε πολύ λεπτό ύφασμα.


1 Βλ. Σιαμπανόπουλος 1993, εικ. 244.

2 Με το σχήμα του, τα πουλιά και τα λουλούδια που περιέχει και τους ανθρώπους που το

περιβάλλουν παραπέμπει στην "κιβωτό".

3 Πρβλ. εικ. 56, τα παγώνια στο 8ο διάχωρο.

4 Πρβλ. εικ. 56, 3ο και 9ο διάχωρο, όπου τη διακόσμηση τη συμπληρώνουν πυροστρό -

βιλοι, σχήμα που, όσο ξέρω, δεν συναντάμε σε άλλη περιοχή.

5 Πρβλ. εικ. 56, τα λιοντάρια στο 9ο διάχωρο.

239

7. Τζακοπάνι (τμήμα), 17ος-18ος αιώνας. Ιωάννινα

Victoria and Albert Museum T. 248-1950. Συλλογή Dawkins

Σε λεπτό πυκνοϋφασμένο λινό ύφασμα, γραφτό κέντημα με μετάξια. Το

ύφασμα έχει χωριστεί σε δύο οριζόντιες και πολλαπλές κάθετες ταινίες. Τη

στενότερη ταινία χαρακτηρίζει το συνεχές κέντημα της παρυφής. Στην

εσωτερική πλατιά επιφάνεια αναπτύσσονται το κεντρικό θέμα και

κατακόρυφες στήλες που το ορίζουν, όπως είδαμε και στην εικ. 6. Στα πλάγια

φαίνονται επαναλήψεις του ίδιου ή άλλου θέματος.

Ο Άγγελος, η κεντρική φιγούρα, με τις μεγάλες ανοιχτές φτερούγες

του,1 έχει το θώρακα και το κάτω μέρος του ενδύματός του στολισμένο με

πουλιά. Στο κεφάλι, μεγάλο διπλό σκούφωμα και πρεπενδούλια-σκουλαρίκια.

Θυμίζει ιδιαίτερα τον άγγελο από την Λευκάδα,2 αλλά έχει σχέση και με τον

άγγελο από την Αστυπάλαια.3 Τον περιβάλλουν αντικριστά πουλιά, ελάφια,

κλαδιά με λουλούδια, αστέρια, και, ψηλά στο κέντρο πάνω από το κεφάλι του,

ένα ανθοφόρο αγγείο με αποτρεπτικούς παπαγάλους, αντικριστά

τοποθετημένους. Στις δύο, άκρες ορθογώνιες διάστικτες γλάστρες με

παχύφυλλα φυτά και πουλάκια.

Στις κατακόρυφες στήλες, που ορίζουν τον κεντρικό αυτό χώρο,

έχουν κεντηθεί στρογγυλά διάστικτα κάνιστρα, απ' όπου φύονται κλαδιά με

λουλούδια, τουλίπες, ήλιοι κ.λπ. Καταλήγουν σε ένα ιδιότυπο σχήμα, σαν

ανοιχτή ουρά παγωνιού με τρία μάτια. Τα κενά συμπληρώνουν τρία ζευγάρια

αντικριστά πουλιά. Στις πλευρές φαίνονται οι επαναλήψεις των θεμάτων.

Στην κάτω ταινία και από αριστερά προς τα δεξιά, αναγνωρίζουμε έξι

θέματα: α. γυναικεία μορφή σε στάση δέησης, με ριγωτή φούστα και

τριγωνικά διάστικτα μανίκια με φούντες, έχει κορόνα και πρεπενδούλια στο

κεφάλι· β. ένα μεγάλο λιοντάρι με διχαλωτή ουρά· γ. μικρό κυπαρίσσι που

καταλήγει σε σταυροειδές λουλούδι· δ. σημαντική θέση έχει ένα πλατύφυλλο

"δέντρο της ζωής" με ρίζες απλωτές και δύο αετούς και άλλα πουλιά γύρω

του· ε. ένας κένταυρος έχει μπροστά του ένα πουλί, ένα ανθρωπάκι και ένα

ακαθόριστο ζωάκι, στ. μεγάλος γύπας(;), που η φουντωτή ουρά του καταλήγει

σε λουλούδι και το σώμα του στολίζεται από τρία πουλιά, και ζ. δύο γυναικείες

μορφές, η μία πάνω από την άλλη με διάστικτα φορέματα. Η αφαιρετική

δύναμη του σχεδίου δίνει ιδιαίτερη χάρη στο κέντημα, μοιάζει να αφηγείται

κάποιο παραμύθι.4 Στο πάνω μέρος πρόσθετο ύφασμα.

Το κέντημα έχει γίνει με μετάξια βαμμένα σε κόκκινο, πράσινο,

άσπρο, ζαχαρί και σταχτί και τις βελονιές περαστή και ριζοβελονιά.


1 Βλ. Grabar 1953, 186 (Αρχάγγελος Μιχαήλ, εικόνα με σμάλτο, Κωνσταντινούπολη 10ος

αι., Βενετία, Θησαυρός του Αγίου Μάρκου). Πολύ ενδιαφέρον παρουσιάζει ο τρόπος που

έχουν αποδοθεί τα φτερά του. Μοιάζουν με κέντημα.

2 Βλ. εικ. 21.

3 Βλ. εικ. 105.

4 Πρβλ. εικ. 8.

8. Τζακοπάνι, 18ος αιώνας

Μουσείο Μπενάκη 11218. Δωρεά Δαμιανού Κυριαζή

To βαμβακερό κάλυμμα τζακιού μοιάζει να ζωγραφίστηκε με κεντρικό θέμα το

δράκοντα και το παγώνι που πατά πάνω του. Δεξιά και αριστερά τους, δύο

ανθοφόρα αγγεία απ' όπου ξεπηδά νερό(;). Δίπλα τους, αντικριστά, δύο

κόκκινα ανθρωπόμορφα λιοντάρια με ένα δυσερμήνευτο κάλυμμα στο κεφάλι

και ζωοκέφαλα ακρόποδα και ουρές. Παρεμβάλλεται στη δεξιά πλευρά μία

μοναδική, σε ανάλογο ύψος, ανθρώπινη μορφή με τον μικροσκοπικό

ακόλουθό της και πίσω τους, αντικριστές, δύο υπερμεγέθεις πέρδικες ή

φραγκόκοτες.1 Στο σημείο αυτό ίσως να ολοκληρωνόταν η αρχική σκέψη για

την κατασκευή του κεντήματος. Η ανάγκη όμως να καλυφθεί ένας τοίχος

μακρύτερος, οδήγησε στην επανάληψη ενός λιονταριού σε πράσινο χρώμα,

στην αριστερή άκρη. Ολόγυρα στα κεντρικά αυτά θέματα, ποικιλία ζώων και

πουλιών. Έτσι συμπληρωμένη, η σύνθεση μοιάζει να αφηγείται με απόλυτη

ελευθερία ένα μύθο ή ένα παραμύθι.

Το κέντημα έχει πραγματοποιηθεί με μετάξια κόκκινα, γαλάζια σε

αποχρώσεις, πράσινο-τσαγαλί, ζαφορά και ζαχαρί, με τις βελονιές περαστήκαι πισωβελονιά. Είναι προσραμμένο σε βαμβακερό ύφασμα.


1Πρβλ. εικ. 3 τις πέρδικες και το συμβολισμό τους.

9. Τμήμα από κάλυμμα σοφά (;), μέσα 17ου αιώνα. Ιωάννινα

Victoria and Albert Museum 478-1877

Λεπτό λινό ύφασμα, μονό απολυτό, πυκνοϋφασμένο χρησιμοποίησαν για το

εξαιρετικής εκτέλεσης κέντημα. Τα γραφτά σχέδια έχουν την τακτοποιημένη

εμφάνιση που δημιουργεί η ίση μονή διαγώνια βελονιά. Οι ζωηρόχρωμες

μεταξωτές κλωστές με τα τυπικά ηπειρώτικα χρώματά τους, αποδίδουν τη

φωτεινότητα που χαρακτηρίζει τα κεντήματα από τα Ιωάννινα. Η ρυθμική

διάταξη των θεμάτων, στο κεντρικό μέρος του κεντήματος, τοποθετημένα

εναλλάξ με απόλυτη τάξη, θα λέγαμε ότι αποτελούν μίμηση ή και αντιγραφή

από στόφα της πρώιμης βυζαντινής περιόδου. Τη σκέψη αυτή την εντείνουν

τα στρογγυλά θέματα με τα σταυροειδή σχέδια στο εσωτερικό τους και οι

αποτρεπτικοί παπαγάλοι, θέμα γνωστό από τα βυζαντινά υφάσματα.1

Το περιθώριο στις δύο πλευρές ορίζεται από άσπρες κατακόρυφες

γραμμές, κεντημένες με την πισωβελονιά. Στις δύο πλευρές επαναλαμ-

βάνονται ρυθμικά συνθέσεις με άνθη, τοποθετημένες εναλλάξ. Στην τρίτη

πλευρά, μικρότερη σύνθεση, τοποθετημένη η μία πάνω στην άλλη,

σχηματίζει κολόνα. Είναι σαφές ότι το κέντημα συνεχιζόταν σε άλλο κομμάτι

ύφασμα· έτσι είναι δύσκολο να υποθέσουμε αν πρόκειται για τμήμα

μαξιλαρομάνας, κάλυμμα σοφά ή κάτι άλλο.

Το κάλυμμα έχει κεντηθεί με τα τέσσερα αγαπημένα χρώματα των

Ιωάννινων: κόκκινο, γαλάζιο, πράσινο και φυσικό μετάξι.


1 Βλ. Πολυχρονιάδη 1980, εικ. 17.

10. Κάλυμμα μαξιλαριού, 18ος αιώνας. Ιωάννινα

Victoria and Albert Museum circa 31-1931

Το μαξιλάρι έχει στο κέντρο ένα μπρίκι με υπερμεγέθεις υάκινθους, τουλίπες,

ήλιους κ.λπ. Στη βάση του αντικριστές, δύο ανδρικές μορφές με πλούσιες

τοπικές φορεσιές κρατούν σημαίες. Πάνω από το κεντρικό λουλούδι ένα

αγόρι φορεί βράκα και σκούφο με φούντα. Στις δύο πλευρές μικρότερα

μπρίκια, απ' όπου φύονται κυπαρίσσια γεμάτα πράσινους και κόκκινους

παπαγάλους, θέμα αποτρεπτικό, που συχνά συναντάμε στα ηπειρώτικα

κεντήματα.1 Στις γωνίες πάνω από τα κυπαρίσσια, κορίτσια, με τις "καλές"

τους φορεσιές, φορούν πλούσιες κορόνες στο κεφάλι και κρατούν μικρά

πουλιά.

Η παρυφή ορίζεται από δύο ευθείες γραμμές που περιβάλλουν

ελικοειδή κλαδιά με υάκινθους, γαρύφαλλα κ.λπ. ανάμεσα.

Το λινό μαξιλάρι έχει περίπου στο κέντρο κατακόρυφη ραφή. Το

κέντημα έχει γίνει πάνω στον βαθύχρωμο κάμπο με την αναχυτή γιαννιώτικηβελονιά και μεταξωτές κλωστές βαμμένες με φυτικές βαφές σε γαλάζιο, κόκκινο

240

σε αποχρώσεις, τσαγαλί, λαδί σκούρο, ζαφορά σκούρα, λευκό και μαύρο.

Ένα κάλυμμα ντιβανιού με το ίδιο κεντρικό θέμα έχει δημοσιεύσει η

Αγγελική Χατζημιχάλη με την περιγραφή: "Κάλυμμα ντιβανιού2 (Ήπειρος)

κεντημένο σε λινό ύφασμα με μεταξωτές πολύχρωμες κλωστές".3 Ένα

παρόμοιο μαξιλάρι βρίσκεται στις συλλογές του Μουσείου Μπενάκη. Η Ελένη

Πολυχρονιάδη ερμηνεύει το κεντρικό θέμα παραπέμποντας στο "στοιχειω-

μένο δέντρο με τους φύλακές του".4


1Βλ. εικ. 9, 56, 133.

2Ντιβάνι είναι το στενό κρεβάτι, συνώνυμο του σοφά.

3Βλ. Hagimihali 1937, 98, εικ. 9.

4Βλ. Πολυχρονιάδη 1980, εικ. 13.

11. Μαξιλάρα, 18ος-19ος αιώνας. Ιωάννινα


Δίμουρο ή διπρόσωπο κέντημα με παράσταση γυναικείου χορού.1 Οι

γυναίκες φορούν τις αστικές γιορτινές φορεσιές τους – άσπρο ποκάμισο,

αντερί, απ' όπου εξέχουν τα κεντημένα μανίκια και ο ποδόγυρος του

ποκάμισου. Πάνω από το ποκάμισο αμάνικος σαγιάς. Από το λαιμό τους

κρέμεται μικρό κόσμημα, και πάνω από το σαγιά έχουν ζωνάρι με πόρπη. Στο

κεφάλι φορούν σκούφο με ρομβοειδές κόσμημα στην κορυφή. Στις δύο

γωνίες, γυναικείες φιγούρες με τη φορεσιά των ηλικιωμένων γυναικών

–φούστα, μπούστο, ποδιά και μαντίλι στο κεφάλι– ανοίγουν το χορό, όπως

ήταν η συνήθεια σε πολλά μέρη της Ελλάδας. Ίσως πρόκειται για το χορό των

ανύπαντρων κοριτσιών που μετείχαν στις προετοιμασίες του γάμου. Στην

παρυφή ελικοειδές κλαρί με φυλλαράκια.

Το λεπτό βαμβακερό απολυτό ύφασμα, στο φυσικό του χρώμα, είναι

κεντημένο με ανοιχτόχρωμα μετάξια –άσπρο, ζαχαρί, χρυσαφί, πράσινο,

γαλάζιο, λίγο μαύρο και ασημοκλωστή– και τις βελονιές περαστή και ελληνικήσταυροβελονιά.


1Βλ. Δεληβορριάς 2002, 142, εικ. 8.

12. Ζωνάρι, 18ος αιώνας. Ιωάννινα

Συλλογή Tατιάνας Ιωάννου-Γιανναρά

Αν και πρόκειται για καθαρά γυναικεία εργασία, η τεχνική εκτέλεση του

κεντήματος είναι βασισμένη στις βελονιές των βυζαντινών χρυσοκλαβαρικών

κεντημάτων, όπως συνέχιζαν να τις εκτελούν οι άνδρες χρυσορράπτες-

τερζήδες1 στους στόφινους, τσόχινους, βελούδινους κ.λπ. επενδύτες ανδρών

και γυναικών.

Σε αραχνοΰφαντο μονό απολυτό κάμπο, κάνιστρο με πλούσια ποικιλία

λουλουδιών κεντημένων με χρυσόνημα και αργυρόνημα,2 διπλό στριφτό

πολύ λεπτό και τις διπρόσωπες βελονιές περαστή, ίση ή καγκελωτή στα

λουλούδια και την πατητή στα κλαδιά.3

Διαστάσεις: οι δύο κεντημένες άκρες 0,505 x 0,28 μ.

1Βλ. Χατζημιχάλη 1960, 447-498.

2Βλ. Χατζημιχάλη 1952, 40.

3Το ζωνάρι μου το χάρισε η Αγγελική Χατζημιχάλη στα 1962, λέγοντάς μου ότι ανήκε στην

κυρα-Φροσύνη, τη σύντροφο του Αλή-πασά των Ιωαννίνων.

158

158

158

158

241

13. Πετσέτα, 18ος αιώνας. Ιωάννινα (;)

Μουσείο Μπενάκη 6412. Δωρεά Ιωάννας Τρικόγλου

Η χρήση της πετσέτας αυτής ή η καταγωγή της δεν είναι σίγουρη, καθώς

παρατηρούμε κάποιες ιδιαιτερότητες στον τρόπο που είναι κεντημένη.

Στην αρχική της μορφή πρέπει να είχαν κεντήσει στις δύο στενές

πλευρές τα κτίσματα με τις τριγωνικές στέγες και τα κυπαρίσσια με τα πουλιά

στην κορυφή τους. Το ίδιο ισχύει και για το ζευγάρι στο εσωτερικό των

κτισμάτων, που κρατά λουλούδι στο χέρι και φορεί μεγάλους σκούφους,

κεντημένους με ασημοκλωστή. Της γυναίκας το σκούφωμα έχει κεντηθεί με τη

βελονιά ψήφα. Στις μακριές πλευρές, καράβι με τρεις ανθρώπους έχει πουλιά

στο σκαρί και στα σχοινιά του, και το σταυρό Ιεροσολύμων στο κατάρτι του.

Δεξιά και αριστερά, καβαλάρηδες κρατούν πουλί ενώ καλπάζουν. Στο κέντρο

του κεντήματος, άνθινο στεφάνι περιβάλλει αγγείο, το οποίο φέρει

δυσανάγνωστη επιγραφή. Γύρω από το αγγείο, ελικοειδές χρυσό κλαδί με

ρόδινα λουλούδια. Έξω από το στεφάνι, περιμετρικά τοποθετημένα τέσσερα

μπρίκια με λουλούδια, τα δύο έχουν στα πλάγια τους μικρά κυπαρίσσια.

Τέλος, στην αριστερή πλευρά, μια ανθρωπόμορφη σειρήνα με κορόνα στο

κεφάλι πατάει σε κλαδί. Δεν υπάρχει το αντίστοιχο θέμα στην άλλη πλευρά,

ίσως γιατί η κεντήστρα για κάποιο λόγο δεν ολοκλήρωσε το κέντημα.

Αν το κέντημα είχε ολοκληρωθεί, θα το αποδίδαμε στη Σκύρο, τόσο

για τα γραφτά θέματα, όσο και για τα χρώματα και τις διπρόσωπες βελονιές1

με τις οποίες έχει κεντηθεί: ασταχωτή στα ρούχα, τα πουλιά κ.λπ. και

νατουραλίστα στα κατάρτια κ.λπ.

Σε δεύτερο χρόνο, στα ακέντητα μέρη της πετσέτας έχουν προστεθεί

πουλιά, ζώα, ψάρια, ένας κένταυρος κ.λπ. με επεξηγηματικές επιγραφές όπως:

"περί ελάφου", "περί στρούθου", "περί λα(γ)ού", "περί αετού", "περί ό(ν;)αγρου",

"περί σπίθας", "περί κύκνου", "περί κροκοδείλου" και άλλα δυσανάγνωστα.

Τα σχέδια αυτά μετατρέπουν το κέντημα σε δειγματολόγιο και

καταργούν την αρχική χρήση του. Ίσως το κέντημα μεταφέρθηκε στα

Γιάννενα με κάποια προίκα ή σαν δώρο γάμου και συμπληρώθηκε με σχέδια

παρμένα από κάποιο βιβλίο ζωολογίας (;), όπως αναφέρει η Ελένη

Πολυχρονιάδη.2

Είναι φανερό ότι η γυναίκα που κέντησε τη δεύτερη φάση ήξερε καλά

να κεντά τις σκυριανές βελονιές. Έχει δουλέψει με εξαιρετική επιδεξιότητα,

έτσι που μοιάζει ότι το κέντημα έγινε από το ίδιο χέρι. Εντύπωση κάνει

άλλωστε η ομοιότητα πολλών μοτίβων της δεύτερης φάσης με κάποια θέματα

στο σεντόνι του Μουσείου Μπενάκη.3


1Βλ. Χατζημιχάλη 1925, 113-114.

2Βλ. Πολυχρονιάδη 1980, 7.

3Πρβλ. εικ. 56.

14. Πετσέτα, 18ος αιώνας. Αργυρόκαστρο

Victoria and Albert Museum T. 61-1916. Δωρεά Lady Churche

Χαρακτηριστικό σχέδιο στις αργυροκαστρίτικες πετσέτες είναι το μετρητό

κέντημα που δημιουργεί τριγωνικές μύτες, ορίζοντας συγχρόνως δύο σαφείς

ζώνες. Η πρώτη ζώνη χωρίζεται σε τετράγωνα ή ρόμβους που περιέχουν

σχηματοποιημένο λουλούδι. Στη δεύτερη ζώνη, κεντρικό θέμα είναι το

κυπαρίσσι. Δύο μεγαλύτερα και ένα μικρότερο, με πουλιά στην κορυφή,

περιβάλλονται από τέσσερα καράβια, διάσπαρτα πουλιά και σχηματο -

ποιημένα λουλούδια και φύλλα.

Οι πετσέτες αυτές ανάλογα με τη χρήση τους –γάμος, γιορτή ή απλός

καθημερινός στολισμός– είναι αραιότερα ή πυκνότερα κεντημένες.1 Εδώ το

στολισμό τον συμπληρώνουν ασημοκλωστές στο κέντρο των λουλουδιών

–στην πρώτη ζώνη– ενώ στη δεύτερη οι ασημοκλωστές στολίζουν το κέντρο

των κυπαρισσιών και τα καράβια.

Το λεπτό ουγιωτό ύφασμα είναι υφασμένο με λινάρι στο φυσικό του

χρώμα και έχει ανάμεσα στημόνια μεταξωτά που δημιουργούν ρίγες, τις

ούγιες. Ένα φύλλο ύφασμα σχηματίζει την πετσέτα. Στις άκρες οι στριμμένες

κλωστές του στημονιού είναι δεμένες στην απόληξή τους σε φουντάκια, για

να σχηματίσουν τα μακριά κρόσσια, στερεώνοντας συγχρόνως το ύφασμα

για να μην ξεφτά. Η πετσέτα είναι κεντημένη με πολύ λεπτές μεταξωτές

κλωστές, βαμμένες σε απαλές αποχρώσεις ροδί, βερικοκί, πράσινο, γαλάζιο

και ζαχαρί. Το κέντημα έχει γίνει με τις διπρόσωπες-δίμουρες βελονιές, μονήή ίση και την ελληνική σταυροβελονιά.


1 Βλ. Χατζημιχάλη 1930, 259, εικ. 20-22 και Πολυχρονιάδη 1980, εικ. 20.dg

15. Μαξιλάρα, 17ος-18ος αιώνας. Αργυρόκαστρο

Victoria and Albert Museum 462-1877

Οι μαξιλάρες στόλιζαν την κρεβάτα, τον σοφά στον ξενώνα του σπιτιού, το

ίδιο που συνέβαινε και στα Γιάννενα.1

Το εξαιρετικό αυτό δείγμα κεντητικής το έχουν επεξεργαστεί σ' ένα

φύλλο πολύ λεπτού λινού υφάσματος. Το κέντημα είναι γραφτό, όπως τα

περισσότερα ηπειρώτικα κεντήματα. Στο περιθώριο, δύο ταινίες ορίζονται

από πυκνό ψαροκόκαλο. Στην εξωτερική ταινία, σειρά από μικρά κλαράκια με

άνθη και στην εσωτερική ελικοειδές κλαδί με λουλούδια. Στις τέσσερις γωνίες

μεγάλο κλαδί με τα ίδια λουλούδια, διαγώνια τοποθετημένο, καταλήγει σε

κλαδιά φοινικόδεντρου. Ανάμεσα στις τέσσερις πλευρές μικρά κυπαρίσσια

και λουλούδια.

Το κέντημα έχει αποδοθεί με τη βελονιά αλυσιδίτσα ή κασινάκι και

μεταξωτές κλωστές σε πράσινο λαδί, τσαγαλί, γαλάζιο ανοιχτό, δύο αποχρώσεις

ροδί, κοκκαλί, ζαχαρί σκούρο και κίτρινο χρυσαφί και συμπληρώνεται με

ασημοκλωστή και λίγο τέλι στο κέντρο των λουλουδιών. Είναι φανερή η

επίδραση από τα ανατολίτικα μεταξωτά υφάσματα. Συχνά τα ανθικά θέματα

κάλυπταν όλη την επιφάνεια του υφάσματος, στις μαξιλάρες, στα καλύμματα

του σοφά, στους κρεβατόγυρους κ.λπ., όπως και σε όλη την Ήπειρο.2


1 Βλ. Χατζημιχάλη 1930, 259, εικ. 20.

2 Βλ. Πολυχρονιάδη 1980, εικ. 21-22.

242

16. Μαξιλαρομάνα, 18ος αιώνας. Λευκάδα


Το λεπτό μονό απολυτό λινό ύφασμα έχει χωριστεί, κατά μήκος, από τα

θέματα του κεντήματος σε τρία νοητά διάχωρα. Κεντρικό θέμα αποτελεί ο

άγγελος με τα ανοιχτά φτερά, που κλείνουν μέσα τους δύο ανθρώπινες

φιγούρες κατά μέτωπο, αντικριστά πουλάκια και εραλδικά ζωάκια. Φορεί

κάτασπρα ρούχα, διάλιθα και χρυσοκεντημένα, μ' έναν περίκλειστο σταυρό

στο στήθος σε οκτάγωνο σχήμα, και στο κάτω μέρος του ρούχου του το

δικέφαλο αετό, το σύμβολο της αιωνιότητας στους βυζαντινούς χρόνους. Στο

κεφάλι του μεγάλη διάλιθη κορόνα και πρεπενδούλια. Δεξιά και αριστερά του,

δύο ανθρώπινες μορφές με τις "καλές" χρυσοκεντημένες φορεσιές τους. Στις

δύο νοητές γωνίες αιλουροειδή με γυριστές ουρές, και στις άλλες δύο κλαδί

με τρία ζεύγη αντικριστά μικρά πουλιά. Ανάμεσα, αγγεία, το ένα με λουλούδια,

μία όρνιθα ή πέρδικα, πουλάκια και αστεροειδή λουλούδια.

Στα άλλα δύο διάχωρα επαναλαμβάνεται το ίδιο θέμα με ελάχιστες

διαφορές. Στο κέντρο, ένα ελάφι με τρία τετράγωνα στο σώμα του, που

περιέχουν μικρά ζώα και πουλί. Μία ανδρική μορφή κρατάει από το χαλινάρι

το ελάφι και μία δεύτερη, κρατώντας λουλούδι, βρίσκεται πίσω του. Φορούν

και οι δύο χρυσοκεντημένα ρούχα. Στις τέσσερις γωνίες, διαγώνια τοπο -

θετημένα, βάζα με λουλούδια και ανάμεσα, πάνω από το ελάφι, κλαδί με

αντικριστά πουλιά και στο ένα διάχωρο πέρδικα(;). Μπροστά τους ένα

εραλδικό ζωάκι που αντικρίζει τον αγωγιάτη. Πάνω από το σώμα του πουλί

και αντικριστά ζωάκια με παιδί ανάμεσα. Κάτω από το σώμα του ένα πουλί

και πιο κοντά στην παρυφή ελάφι, γαϊδουράκι(;),1 μικρά πουλιά και

αστεροειδή λουλούδια.

Στις στενές πλευρές, το κέντημα έχει σε μία σειρά από τρεις

βυζαντινούς σταυρούς περίκλειστους, σε οκτάγωνα σχήματα, και ανάμεσα

ελαφάκια και λουλούδια. Στις μακριές πλευρές σε μία σειρά, μικρό

επαναλαμβανόμενο γεωμετρικό σχήμα.

Το κέντημα αποτυπώνει έθιμα, αντιλήψεις και παραδόσεις ανάλογα

προς τα ηπειρώτικα. Έχει κεντηθεί με διαφορετική τεχνική στον κάμπο,2 και

τις βελονιές τρυπητή, ψαθωτή, αλυσίδα, με μεταξωτές κλωστές σε κόκκινο,

πράσινο, βαθυγάλαζο, λευκό και χρυσοκλωστή.


1 Πρβλ. εικ. 56, 4ο διάχωρο, εικ. 125 και Χαζημιχάλη 1925, εικ. 151.

2 Όμοια κεντημένο κάμπο βλ. εικ. 19, 20 και 23. Όταν η βελονιά γίνεται μία όρθια μία

οριζόντια, "ζικζακωτά", στην Κύπρο λέγεται στραόγαζος.

17. Νυφικό κεφαλομάντιλο, 18ος-19ος αιώνας. Λευκάδα

Μουσείο Μπενάκη ΕΕ 2438

Το αραχνοΰφαντο μεταξωτό κεφαλομάντιλο σχηματίζεται με δύο φύλλα

ύφασμα. Είναι κεντημένο με άσπρο νήμα – βαμβακερή κλωστή.

Ένα ελικοειδές κλωνάρι με φύλλα και λουλούδια αναπτύσσεται

ΕΕππττάάννηησσααπεριμετρικά στις τέσσερις πλευρές. Τις γωνίες συμπληρώνουν μπουκέτα από

τα ίδια λουλούδια, διαγώνια τοποθετημένα.

Το κέντρο των λουλουδιών στολίζεται με τρητά, κοφτά ή χυτά σχέδια,

δουλεμένα με τη βελόνα του ραψίματος.1

Από τα σχέδια και τις βελονιές, που τις χρησιμοποιούσαν κυρίως στις

δαντέλες, πήρε το κεφαλομάντιλο την ονομασία του ρεκαμάδα, γιατί ricamo

στα ιταλικά σημαίνει κέντημα. Εδώ αναγνωρίζουμε μια σπανιότερη τεχνική

τρητής ή τρυπητής βελονιάς.2 Τη βελονιά αυτή τη συνήθιζαν τόσο στα Ιόνια

νησιά όσο και στη Σκύρο, στις Κυκλάδες κ.λπ.3


1 Βλ. Ιωάννου-Γιανναρά 1986, κεφ. ΙΙΙβ και IV.

2 Βλ. Ιωάννου-Γιανναρά 1986, εικ. 43, 44, 54, 55 και 56 όπου είναι πιο ευδιάκριτη.

3 Η τεχνική της βελονιάς εκτελείται με τον παρακάτω τρόπο: να υποθέσουμε ένα

τετράγωνο που σχηματίζεται από 2-3 ή και περισσότερες κλωστές του κάμπου του

υφάσματος, τις οποίες σφίγγει η κλωστή του κεντήματος σε κάθε "πάτημα" της βελόνας.

Η βελόνα περνάει δύο φορές κάθετα Α-Β και βγαίνει στην πίσω όψη για να περάσει

διαγώνια απέναντι Γ και να σφίξει οριζόντια, πάντα τον ίδιο αριθμό κλωστών Γ-Α. Από το

Α περνάει διαγώνια και βγαίνει στο Δ και σφίγγει πρώτα οριζόντια ισάριθμες κλωστές Δ-

Β για να καταλήξει στο Γ, αφού πρώτα σφίξει τις κλωστές Δ-Γ. Έτσι συμπληρώνεται το

τετράγωνο. Τα σημεία Δ-Γ μπορούν να χαρακτηριστούν και σαν σημεία Α-Β του

επόμενου τετραγώνου. Στην πίσω όψη η κλωστή σταυρώνει όπως η ελληνικήσταυροβελονιά, από την οποία πιστεύω ότι γεννήθηκε η τρητή αυτή βελονιά που

δουλεύεται συνήθως σε αραχνοΰφαντα υφάσματα.

18. Κάλυμμα μαξιλαριού, 17ος-18ος αιώνας. Κεφαλονιά

Μουσείο Μπενάκη 11361. Δωρεά Δημητρίου Σισιλιάνου

Το μαξιλάρι έχει στο κέντρο ένα μεγάλο κεραμιδί ελάφι που περιέχει δικέφαλο

αετό, πουλιά και ελάφι. Στις τέσσερις πλευρές αντίστοιχα, γαλάζια λιοντάρια

με ελάφι και πουλιά. Τα κενά καλύπτονται από μικρότερα ελάφια και ζωάκια.

Όλα τα θέματα είναι κεντημένα με την αναχυτή βελονιά, που την κεντούσαν

πρώτη. Τα περιγράμματα, τα μικρότερα θέματα και ο κάμπος είναι κεντημένα

με την τρητή ή τρυπητή βελονιά.1 Όλα τα περιγράμματα έχουν κόκκινα μετάξια

που ορίζουν και τον τρητό κάμπο. Στις τέσσερις γωνίες κόκκινοι αετοί

Ιεροσολύμων, με λαδί δικέφαλο αετό στο κορμί τους2 είναι κεντημένοι σε

ακέντητο κάμπο. Στην περιφέρεια το κέντημα περιβάλλει στενή ταινία. Στις

δύο πλευρές έχει αντικριστά πουλιά με κλαράκι ανάμεσα και στις άλλες δύο

φυλλαράκια.


1 Για τον τρόπο που γίνεται βλ. Ιωάννου-Γιανναρά 1986, κεφ. ΙΙΙβ "Τρητά με τη βελόνα",

61 κ.ε., εικ. 41.

2 Βλ. Johnston 1972, εικ. 108.

19. Μαξιλάρα (τμήμα) 17ος αιώνας. Λευκάδα ή Κέρκυρα

Victoria and Albert Museum T. 197-1950. Συλλογή Dawkins

Η μαξιλάρα είναι κεντημένη σε λινό ύφασμα με μεταξωτές κλωστές και

καλύπτεται ολόκληρη από δύο σχέδια σε οριζόντιες σειρές που

επαναλαμβάνονται εναλλάξ. Στην πρώτη, πουλιά αντικριστά περιέχουν

μικρότερο πουλί. Έχουν λοφίο στο κεφάλι και στη ράχη τους δέντρο που

μοιάζει με "φοινικιά". Ανάμεσά τους, ανθικά θέματα σχηματίζουν ρομβοειδές

σχήμα. Το σύνολο αυτό εναλλάσσεται με ένα μπρίκι με λουλούδι. Στη δεύτερη

σειρά από ένα γκιούμι φύεται μεγάλο κλαδί και άλλα μικρότερα με φύλλα και

εννέα λουλούδια, τρίλοβα άνθη, υάκινθοι, τουλίπες και γαρύφαλλο στην

296

Aγγελοπούλου-Βολφ 1986

Ε. Αγγελοπούλου-Βολφ, Ο αργαλειός, Αθήνα 1986.

Άμφια 1999

Άμφια. Το ένδυμα της Ορθόδοξης Εκκλησίας, κατάλογος έκθεσης, Ναύπλιο 1999.

Αναγνωστοπούλου 2004

Μ. Αναγνωστοπούλου, Η κεντητική στη Λέσβο (18ος - 20ός αι.), Αθήνα 2004.

Αποστολάκη 1956

Α. Αποστολάκη, Τα κοπτικά υφάσματα του Μουσείου Κοσμητικών Τεχνών,

Αθήνα 1956.

Αρφαράς 1984

Μ. Ε. Αρφαράς, Η κεντητική και υφαντική τέχνη της Νισύρου, Αθήνα 1984.

Argenti 1953

Ph. P. Argenti, The Costumes of Chios: Their Development from the XVth tothe XXth Century, Λονδίνο 1953.

Βυζαντινή Τέχνη 1964

Βυζαντινή Τέχνη, 9η Έκθεση του Συμβουλίου της Ευρώπης, κατάλογος

έκθεσης, Αθήνα 1964.

Barber 1992

E. J. W. Barber, Prehistoric Textiles: The Development of Cloth in the Neolithic

and Bronze Ages with Special Reference to the Aegean, Princeton N.J. 1992.

Bellinger 1950

L. Bellinger, Κρητικά κεντήματα της συλλογής του «Μουσείου Υφαντών» της

Washington, Κρητικά Χρονικά Δ΄, Ι (1950).

Bossert 1949

Bossert H. T., Ornamente der Folkskunde, Tübingen 1949.

Γουήλ-Μπαδιεριτάκη 1980

Α. Γουήλ-Μπαδιεριτάκη, Το γυναικείο παραδοσιακό ποκάμισο της Ηπειρω -τικής Ελλάδας, Αθήνα 1980.

Charanis 1972

P. Charanis, Studies on the Demography of the Byzantine Empire, Λονδίνο 1972.

Courtois 1981

J.-C. Courtois, Alasia II, Les Τombes d’ Enkomi: le mobilier funéraire, Παρίσι 1981.

Δεληβορριάς 2002

Α. Δεληβορριάς, Παραστάσεις χορού στην ελληνική λαϊκή τέχνη, Κανίσκιον

φιλίας: τιμητικός τόμος για τον Guy Michel Saunier, Αθήνα 2002.

Δεληβορριάς, Φωτόπουλος 1997

Α. Δεληβορριάς – Δ. Φωτόπουλος, Η Ελλάδα του Μουσείου Μπενάκη, Αθήνα 1997.

Ελληνικά κεντήματα 1989

Ελληνικά κεντήματα, Ιστορική και Εθνολογική Εταιρεία της Ελλάδος, Αθήνα 1989.

Ζώρα 1960

Π. Ζώρα, Η γοργόνα εις την ελληνικήν λαϊκήν τέχνην, Παρνασσός Β΄, 2 (1960).

Ζώρα 1969

Π. Ζώρα, Ελληνική χειροτεχνία, Αθήνα 1969.

Grabar 1953

A. Grabar, La peinture byzantine, Γενεύη 1953.

Ιωάννου-Γιανναρά 1986

Τ. Ιωάννου-Γιανναρά, Ελληνικές κλώστινες συνθέσεις – Δαντέλες, Αθήνα 1986.

Ιωάννου-Γιανναρά 1990

Τ. Ιωάννου-Γιανναρά, Ελληνικές κλώστινες συνθέσεις – Κοπανέλι, Αθήνα 1990.

Johnston 1972

P. Johnston, A Guide to Greek Island Embroidery, Λονδίνο 1972.

Κουκουλές 1951

Φ. Κουκουλές, Βυζαντινών βίος και πολιτισμός, Δ΄, Αθήνα 1951.

Κρήτη - Δωδεκάνησα - Κυκλάδες 1966

Κρήτη - Δωδεκάνησα - Κυκλάδες Κεντήματα, Μουσείο Μπενάκη, Αθήνα 1966.

Κρητικαί ρίμαι 1888

Κρητικαί ρίμαι. Τα τραγούδια του Δασκαλογιάννη και του Αληδάκη, Ε.

Βαρδίδης Κρης (επιμ.), Αθήνα 1888.

Κρητικό κέντημα 1993

Κρητικό κέντημα, ΕΟΜΜΕΧ, Αθήνα 1993.

Λάμπρου 1994

Α. Λάμπρου, Οι σκυριανές φορεσιές, Ναύπλιο 1994.

Μαλτέζου 1988

Χρ. Μαλτέζου, Η Κρήτη στη διάρκεια της περιόδου της βενετοκρατίας (1211-

1669), Κρήτη. Ιστορία και Πολιτισμός, Κρήτη 1988.

MacMillan χ.χ.

S. L. MacMillan, Greek Islands Embroideries: Museum of Fine Arts, Βοστώνη, χχ.

Monte Santo 1930

M. Monte Santo, La città sacra (Lindo), Ρώμη 1930.

Monte Santo 1930-31

M. Monte Santo, Il ricamo nelle Sporadi Meridionali, Dedalo, 2 (1930-31).

Monte Santo 1932

M. Monte Santo, L’ isola dei Gigli (Stampalia), Ρώμη 1932.

ΒΒιιββλλιιοογγρρααφφίίαα

297

Μπαλάφας 2001

Κ. Μπαλάφας, Μετέωρα, Αθήνα 2001.

Ostrogorsky 1963

G. Ostrogorsky, Geschichte des Byzantinischen Staates, Μόναχο 1963.

Παπαντωνίου 2000

Ι. Παπαντωνίου, Η ελληνική ενδυμασία από την αρχαιότητα ως τις αρχές του20ού αιώνα, Αθήνα 2000.

Πιερίδου 1980

Α. Πιερίδου, Κυπριακή λαϊκή τέχνη, Λευκωσία 1980.

Πολυχρονιάδη 1980

Ε. Πολυχρονιάδη, Ελληνικά κεντήματα, Αθήνα 1980.

Rutschowscaya 2000

M.-H. Rutschowscaya, Tissus Coptes, Παρίσι 2000.

Σιαμπανόπουλος 1993

Κ. Σιαμπανόπουλος, Ο νομός Κοζάνης, Κοζάνη 1993.

Σιμόπουλος 1972

Κ. Σιμόπουλος, Ξένοι ταξιδιώτες στην Ελλάδα, 333 μ.Χ. –1700, Αθήνα 1972.

Taylor 1998

R. Taylor, Embroidery of the Greek Islands, Νέα Υόρκη – Λονδίνο 1998.

Tilke 1945

M. Tilke, Kostumschnitte und Gewandformen, Tübingen 1945.

Upham Pope 1959

A. Upham Pope, The Significance of Persian Textiles, Woven Treasures ofPersian Art; Persian Textiles from the 6th to the 19th Century, κατάλογος

έκθεσης, Los Angeles 1959.

Volbach 1969

W. F. Volbach, Early Decorative Textiles, Λονδίνο – Νέα Υόρκη – Σίδνεϋ –

Τορόντο 1969.

Wace 1914

A. J. B. Wace, Burlington Fine Arts Catalogue, Λονδίνο 1914.

Wace 1935

A. J. B. Wace, Mediterranean and Near East Embroideries from theCollection of Mrs F. H. Cook, Λονδίνο 1935.

Wade 1966

V. N. Wade, The Basic Stitches of Embroidery, Λονδίνο 1966.

Φραγκάκι 1960

Ε. Φραγκάκι, Η λαϊκή τέχνη της Κρήτης, 2. Η γυναικεία φορεσιά, Αθήνα 1960.

Φραγκάκι 1979

Ε. Φραγκάκι, Από την κεντητική στην Κρήτη, Αθήνα 1979.

Χατζηγιασεμή 1987

Α. Χατζηγιασεμή, Το λευκαρίτικο κέντημα, Λευκωσία 1987.

Χατζηδάκης, Μπίθα 1997

Μ. Χατζηδάκης – Ι. Μπίθα, Ευρετήριο βυζαντινών τοιχογραφιών Ελλάδος –Κύθηρα, Αθήνα 1997.

Hagimihali 1937

A. Hagimihali, L’art populaire grec, Αθήνα 1937.

Χατζημιχάλη 1925

Α. Χατζημιχάλη, Ελληνική λαϊκή τέχνη. Σκύρος, Αθήνα 1925.


Α. Χατζημιχάλη, Ηπειρωτική λαϊκή τέχνη, Ηπειρωτικά Χρονικά Γ΄, (1930).


Α. Χατζημιχάλη, Ελληνική λαϊκή τέχνη. Ρουμλούκι, Τρίκερι, Ικαρία, Αθήνα 1931.


Α. Χατζημιχάλη, Χειροτεχνία, Ερυθρός Σταυρός Νεότητος 5, (1935).


Α. Χατζημιχάλη, Μεσογειακά και Εγγύς Ανατολής κεντήματα – Τα ελληνικά

κεντήματα – Ήπειρος, Σκύρος, Byzantinisch – Neugriechische JarhbücherIB΄, Αθήνα 1936.


Α. Χατζημιχάλη, Τα χρυσοκλαβαρικά – συρματέινα-συρμακέσικα κεντήματα,

Mélanges offerts à Octave et Melpo Merlier, Αθήνα 1952.


Α. Χατζημιχάλη, Ραπτάδες, χρυσορράπτες και καποτάδες, Αφιέρωμα στημνήμη του Μανόλη Τριανταφυλλίδη, Αθήνα 1960.


Α. Χατζημιχάλη, Υποδείγματα ελληνικής διακοσμητικής, Αθήνα 1969.

Χατζημιχάλη 1978-83

Α. Χατζημιχάλη, Η ελληνική λαϊκή φορεσιά I-ΙΙ, Τ. Ιωάννου-Γιανναρά (επιμ.),

Αθήνα 1978-83.

Χρυσόστομος, PGΙωάννης Χρυσόστομος, Τα ευρισκόμενα πάντα, Patrologiae cursus comple-tus, Series graeca, J. P. Migne (επιμ.), LXII, Παρίσι 1862.

Ώρες Βυζαντίου 2001

Ώρες Βυζαντίου. Έργα και ημέρες στο Βυζάντιο. Το Βυζάντιο ως Οικουμένη,

κατάλογος έκθεσης, Αθήνα 2001.

298

ακερλάτο, το

καφεκόκκινο μεταξωτό ύφασμα για την κατασκευή του γυναικείου

πουκάμισου (βλ. και κρεμιζίτικο) (Τρίκερι)

άλικο, το

το κόκκινο χρώμα

αλογάκια, τα

κεντητικό θέμα σε σχήμα μικρών ελαφιών (Νίσυρος)

ανάποδο ωμέγα, το

κεντητικό θέμα σε σχήμα ανάποδου ωμέγα? αναφέρεται και ως ρόδι (Αττική)

αναποδόπαπια, η

κεντητικό θέμα σε σχήμα πάπιας με στραμμένο το κεφάλι προς τα πίσω

(Τρίκερι)

ανήφορος, ο

το κατακόρυφο κέντημα στα μανίκια του νυφικού καραγκούνικου πουκάμισου

ανθάκια, τα

μικρά κεντητικά θέματα σε γραμμική διάταξη, στα μανίκια του πουκάμισου

(Τήλος)

ανθρωπούδκια, τα

ανθρωπόμορφα κεντητικά θέματα (Κύπρος)

αντερί και αντερί με τα χρυσά, το

επενδύτης από πολύτιμο, χρυσοΰφαντο συνήθως, ύφασμα

απολυτό (ύφασμα)

υφασμένο με δύο μιτάρια και δύο πατήθρες (βλ. ακόμη μονό και μονόαπολυτό)

αρατζιδέλα, η

δαντέλα στην ένωση δύο φύλλων υφάσματος

αρατζιδελίσια ανοίγματα

διακοσμητική ένωση, βλ. αρατζιδέλα

αρπατζίκι, το

βελονιά στην ένωση δύο φύλλων υφάσματος

ασπίθα, η

ζωόμορφο κεντητικό θέμα (Σκύρος)

ασπροπλούμι, το

κέντημα με λευκές κλωστές (Κύπρος)

αχινόματοι, οι

τοπική ονομασία της βελονιάς στην ένωση δύο φύλλων υφάσματος (Τρίκερι)

γάζα, η

αραχνοΰφαντο μεταξωτό ύφασμα

γαϊτάνι, το

κορδόνι που σχηματίζεται από πολλές κλωστές στριμμένες μεταξύ τους

γάστρα, η

κεντητικό θέμα σε σχήμα ανθοφόρου αγγείου, γλάστρας (Κρήτη)

γεμωτό πλουμί, το

τοπική ονομασία του μονού χυτού κεντήματος, στο οποίο αφαιρούνται

κλωστές μόνο από το στημόνι ή μόνο από το υφάδι (Κύπρος)

γερανιό, το

το βαθυγάλαζο χρώμα

γερτό κλαδί με το μεγάλο λαλέ, το

ονομασία χρυσοκεντήματος στο μανίκι του νυφικού πουκάμισου: σύνθεση με

κλαδί και τουλίπα (Σκύρος)

γκιούμι, το

κεντητικό θέμα σε σχήμα ανθοφόρου αγγείου

γλάστρα, η

κεντητικό θέμα σε σχήμα ανθοφόρου αγγείου

γονατάρια, τα

το κατακόρυφο κέντημα πάνω στις ραφές των πλαϊνών φύλλων με το

κεντρικό, στο νυφικό καραγκούνικο πουκάμισο

γραμματάκι, το

κεντητικό θέμα: λεπτή γραμμή και μικρά δοχεία με σταυρό σε ίσες

αποστάσεις (Σκύρος)

γραφτό (κέντημα)

κέντημα σχεδιασμένο από πριν πάνω στο ύφασμα και κεντημένο ελεύθερα

γύρος, ο

ο ποδόγυρος του πουκάμισου (βλ. και ποδιά) (Τρίκερι)

δευτεριάτικο (πουκάμισο)

το πουκάμισο που φορούσαν τη δεύτερη μέρα του γάμου (Ασβεστοχώρι)

δίμουρο (κέντημα)

κέντημα χωρίς καλή και ανάποδη, με την ίδια όψη και στις δύο πλευρές του

υφάσματος (βλ. και διπρόσωπο)

δίξος, ο

άνθινο κυκλικό κεντητικό θέμα (Αστυπάλαια)

διπλό χυτό, το

είδος χυτού κεντήματος, στο οποίο αφαιρούνται κλωστές και από το στημόνι

και από το υφάδι

διπλός ποταμός, ο

ο αντικριστά κεντημένος ποταμός

διπρόσωπο (κέντημα)

κέντημα χωρίς καλή και ανάποδη, με την ίδια όψη και στις δύο πλευρές του

υφάσματος (βλ. και δίμουρο)

δρεπανάτο με τους δύο σταυρούς, το

κεντητικό θέμα: μαύροι σταυροί ανάμεσα σε γεωμετρικά σχήματα, τοποθετη -

μένα διαγώνια (Σαρακατσάνοι)

ελληνική δαντέλα με τα δάχτυλα, η

τύπος δαντέλας που πλέκεται με τα δάχτυλα

εξωτραχηλιά, η

εξάρτημα της ενδυμασίας που καλύπτει το στήθος (Σαρακατσάνοι)

espervier

ονομασία πουλιού, στα παλαιά γαλλικά, από την οποία προήλθε η λέξη σπερβέρι

θύρα του παστού, η

το άνοιγμα της κουρτίνας που κάλυπτε το νυφικό κρεβάτι (Δωδεκάνησα)

ήλιος, ο

κυκλικό κεντητικό θέμα που στόλιζε την ποδιά (Σαρακατσάνοι Θράκης)

καβάδι, το

χειριδωτός επενδύτης με κατακόρυφο άνοιγμα μπροστά

καλτσοσκούτι, το

μάλλινο ύφασμα, υφασμένο με δύο μιτάρια και δύο πατήθρες (βλ. και απο -λυτό, μονό και μονό απολυτό) (Σαρακατσάνοι)

καμάρες, οι

σχέδιο δαντέλας με τη βελόνα

κανάτες, οι

αβακωτά σχέδια στα μανίκια του πουκάμισου (Ασβεστοχώρι)

κανταράτο, το

το βαρύτιμο, από μάλαμα, κέντημα στο γύρο του μανικιού του νυφικού

πουκάμισου (Σκύρος)

καρδιά, η

το καλύτερο κέντημα κατά την έκθεση της προίκας και της νυφικής φορεσιάς

τις μέρες των γιορτών του γάμου (Νίσυρος)

ΓΓλλωωσσσσάάρριι

299

κάτια, τα

μέρη του κεντήματος

κατωμάνικα, τα

πρόσθετα μανίκια που ράβονται και συγκρατούνται από τα μανίκια του

τζάκου (Αττική)

κατσέλια, τα

τραγίσια μάλλινα στρίμματα για το στολισμό της φορεσιάς, σφιχτά ραμμένα

μεταξύ τους σε διάφορα σχήματα (Σαρακατσάνοι)

καφτάνι, το

επενδύτης με κατακόρυφο άνοιγμα μπροστά

κεντητάρρισα, η

κεντήστρα (βλ. και πλουμίστρια) (Κύπρος)

κεφαλάρι, το

προσκέφαλο

κλάρα, η

το κατακόρυφο κέντημα στα μανίκια του καραγκούνικου πουκάμισου

κλωνιά, τα

πρόσθετες κλωστές στο κέντημα

κόλληση, η

ένωση, ραφή

κολόνα, η

α. κάθετη κεντητή ταινία (Κορινθία)

β. ζώνη με γεωμετρικά σχέδια που φτάνει ως τον ώμο, στο μανίκι του πουκά -

μισου (Σαρακατσάνοι)

κολονάτο

κεντημένο με τις κολόνες, δύο κάθετες κεντητές ταινίες

κομμάτια, τα

άνθινο κεντητικό θέμα (Τρίκερι)

κόμποι με τη βελόνα, οι

είδος δαντέλας που γίνεται με τη βελόνα

κοπανέλι, το

είδος δαντέλας που γίνεται με τη βοήθεια ενός μικρού κυλινδρικού μαξιλα -

ριού, πάνω στο οποίο στερεώνονται με καρφίτσες οι κλωστές που θα χρησι -

μο ποιηθούν για το πλέξιμο της δαντέλας

κόρδα, η

το ξύλο που τοποθετούσαν οριζόντια στο ταβάνι και άπλωναν τα καλύτερα

ρουχικά της προίκας σε γιορτές και γάμους (Σκύρος)

κορμί, το

α. το πάνω μέρος του πουκάμισου

β. το κεντρικό τμήμα του πουκάμισου (Κάρπαθος)

κοσκινάδες, οι

ονομασία κεντητικού θέματος (Νίσυρος)

κότερνο, το

το κέντημα που γίνεται σε ξεφτισμένο ύφασμα

κοτζινόπλουμο ή κοτζινοτζέντητο

κεντημένο με κόκκινες κλωστές (Κύπρος)

κουμάρι με τον ήλιο, το

στρογγυλό κεντητικό θέμα, που περιβάλλει ακτινωτό λουλούδι με τέσσερα

πουλιά και τέσσερα άνθη (Σκύρος)

κουμπάσο, το

κέντημα που στόλιζε το σπερβέρι, σαν προμετωπίδα, πάνω από το άνοιγμα

της θύρας (Ρόδος)

κούπες, οι

σύνθετο γεωμετρικό θέμα στα καραγκούνικα κεντήματα

κουτωτό (ύφασμα)

νταμωτό, που σχηματίζει στην ύφανση όμοια τετράγωνα, κουτιά

κουκλόνημα, το

μεικτό νήμα από λινό και μετάξι

κουκκουλ-λένιο

από μετάξι δεύτερης ποιότητας, από το κουκούλι (Νίσυρος)

κουκουλήθρα, η

το μεταξωτό ύφασμα

κουλούρες, οι

τραγίσια μάλλινα στρίμματα ραμμένα σε κυκλική διάταξη για το στολισμό της

φορεσιάς (Σαρακατσάνοι)

κουφογάρι, το

τοπική ονομασία του μονού χυτού κεντήματος, στο οποίο αφαιρούνται κλω -

στές μόνο από το στημόνι ή μόνο από το υφάδι (Σκύρος)

κοφτό (κέντημα)

είδος κεντήματος όπου το σχέδιο σχηματίζεται με κόψιμο τμήματος του υφάσματος

κράβατος, ο

νυφικό κρεβάτι (Ρόδος)

κρεβάτα, η

ο σοφάς, το ντιβάνι στον ξενώνα του σπιτιού (Ήπειρος)

κρεβατόγυρος, ο

φύλλο υφάσματος που κάλυπτε συνήθως τις τρεις πλευρές του κρεβατιού,

από το στρώμα ως το πάτωμα (βλ. και μπροστοσέντονο)

κρεμιζίτικο, το

καφεκόκκινο μεταξωτό ύφασμα για την κατασκευή του γυναικείου

πουκάμισου (βλ. και ακερλάτο) (Τρίκερι)

κρουτσά, τα

κρόσσια (Νίσυρος)

λαγκιόλι, το

λοξά κομμένο φύλλο υφάσματος, που ράβεται δεξιά κι αριστερά από το

κεντρικό φύλλο, για να προσθέτει φάρδος στο πουκάμισο

λειτουργιές, οι

ονομασία κεντητικού θέματος στην τραχηλιά του πουκάμισου (Ασβεστοχώρι)

λινομάνικα, τα

τα πρόσθετα λινά μανίκια του νυφικού καραγκούνικου πουκάμισου

λογάδια, τα

το πολύχρωμο κέντημα

Μάης, ο

κεντητικό θέμα σε σχήμα ανθρώπινης μορφής που περιβάλλεται από στεφάνι

με κλαδιά και λουλούδια (Σκύρος)

μακρυλ-λού / μακρυλ-λό, το

κεντητικό θέμα, απομίμηση ή αντιγραφή της γλάστρας της Ρόδου και

σπανιότερα της Κω (Νίσυρος)

μαλλίτικο

υφασμένο με μάλλινη κλωστή

μαντηλιά, η

πετσέτα (Κύπρος)

μαξιλαρομάνα, η

μεγάλο μαξιλάρι

μάτια, τα

α. σχέδιο κεντήματος σε σχήμα διαγώνιου κλαδιού (Ασβεστοχώρι)

β. μικρά ακέντητα μέρη (Θάσος)

μαυροντυμένο, το

περίγραμμα κεντημένο με καφετιά ή μαύρα μετάξια (Σκύρος)

μαχραμάς, ο

είδος πολυτελούς πετσέτας από αραχνοΰφαντο μεταξωτό ύφασμα, που

χρησίμευε για να τυλίγουν τα πρόσφορα που έστελναν στην εκκλησία

μέριζα, η

διακοσμητική ένωση μεταξύ δύο φύλλων υφάσματος

μετρητό (κέντημα)

κέντημα, στο οποίο το σχέδιο σχηματίζεται με το μέτρημα των κλωστών του

κάμπου του υφάσματος (βλ. και ξομπλιαστό)

300

μοναστηράκια, τα

κεντητικό θέμα που αναπαριστά κτίσματα

μοναστηράτο, το

κεντητικό θέμα που αναπαριστά κτίσμα με σταυρό στην κορυφή

μοναχικό, το

ονομασία κρεβατόγυρου, με την έννοια του μοναδικού (Νίσυρος)

μονή, η

το ξύλινο παράπηγμα για τον ύπνο (Νίσυρος)

μονό (ύφασμα)

υφασμένο με δύο μιτάρια και δύο πατήθρες (βλ. ακόμη απολυτό και μονόαπολυτό)

μονό απολυτό

υφασμένο με δύο μιτάρια και δύο πατήθρες (βλ. ακόμη μονό και απολυτό)

μονό χυτό

είδος χυτού κεντήματος, στο οποίο αφαιρούνται κλωστές μόνο από το στημό -

νι ή μόνο από το υφάδι

μόστρα, η

το άνοιγμα της κουρτίνας που κάλυπτε το νυφικό κρεβάτι, καθώς και τα

υπόλοιπα κεντήματα που το στόλιζαν και έμπαιναν στην καλύτερη θέση για

να φαίνονται (από το ιταλικό mostrare: δείχνω, επιδεικνύω) (Ρόδος)

μπιμπίλα, η

δαντέλα με τη βελόνα

μπόλια, η

μακρόστενο κεφαλομάντιλο

μπρίκι, το

κεντητικό θέμα σε σχήμα κανάτας

μπροστοποδιά, η

κομμάτι πολυτελούς ή κεντημένου υφάσματος που κάλυπτε το πουκάμισο

στο ύψος του στήθους (βλ. και στηθόπανο) (Χίος)

μπροστοσέντονο, το

φύλλο υφάσματος που κάλυπτε συνήθως τις τρεις πλευρές του κρεβατιού,

από το στρώμα ως το πάτωμα (βλ. και κρεβατόγυρος)

μυλοσπέρβερο, το

ο ξυλόγλυπτος ουρανός του σπερβεριού (Ρόδος)

μύτες, οι

τμήμα από σύνθετο κεντητικό θέμα στο καραγκούνικο πουκάμισο

mihrab

τάπητας προσευχής των μουσουλμάνων

νυφοστόλι, το

ο στολισμός του σπιτιού με τα κεντήματα της προίκας, τις φορεσιές και ό,τι

άλλο κινητό έπαιρνε η νύφη

ξεφτιστό

κέντημα που γίνεται με την αφαίρεση κλωστών από τον κάμπο του υφάσμα -

τος, ούτως ώστε να δημιουργούνται ανοίγματα (βλ. και χυτό)

ξόμπλιασμα, το

κέντημα

ξομπλιαστό (κέντημα)

κέντημα, στο οποίο το σχέδιο σχηματίζεται με το μέτρημα των κλωστών του

κάμπου του υφάσματος (βλ. και μετρητό)

ξούνα, η

κεντητικό θέμα σε σχήμα γυναικείας μορφής πλαισιωμένης με άνθινο

διάκοσμο (Σκύρος)

ολόσκεπο

ολομέταξο

ούγια, η

ρίγα από χονδρότερο νήμα στην ύφανση

ουγιωτό

με ενυφασμένες ρίγες από χονδρότερο νήμα

παναούλα, η

η σαρακατσάνικη ποδιά της Θράκης

πανωμάνικα, τα

α. μανίκια ως τον αγκώνα (Αττική)

β. φαρδιές ταινίες που ράβονται πρόχειρα πάνω από τα μανίκια του εξωτε -

ρικού επενδύτη (Φλώρινα)

πανωκεντήδι, το

κέντημα που γίνεται στην πάνω όψη του υφάσματος, χωρίς να το διαπερνά

(βλ. και πανωκέντημα)

πανωκέντημα, το

κέντημα που γίνεται στην πάνω όψη του υφάσματος, χωρίς να το διαπερνά,

ή πάνω στο βασικό κέντημα για να συμπληρώσει διακοσμητικά κάποια

σημεία του σχεδίου

πανώφουντες, οι

διακοσμητικές φούντες στα μανίκια του καραγκούνικου πουκάμισου

παμπάκι, το

βαμβάκι (Νίσυρος)

παρδαλάκι, το

ονομασία κεντητικού θέματος (Νίσυρος)

παστός, ο

νυφικό κρεβάτι (Ρόδος)

πάτος, ο

ο ποδόγυρος του καραγκούνικου πουκάμισου

πεσκίρι, το

πετσέτα ή προσόψι

περιστέρα με τα σταυρούδια, η

σύνθετο γεωμετρικό κεντητικό θέμα στο καραγκούνικο πουκάμισο

πιρπιρί, το

αμάνικος εξωτερικός επενδύτης με επίρραφα κεντήματα (Ήπειρος)

πλάκα, η

ονομασία κεντήματος στην εξωτραχηλιά (Σαρακατσάνοι Ηπείρου)

πλατύ (κατσέλι)

είδος στρίμματος για το στολισμό της φορεσιάς (Σαρακατσάνοι)

πλατυφυλλένιο, το

κεντητικό θέμα: σύνθεση με δύο φύλλα τοποθετημένα διχαλωτά (Κυκλάδες,

Δωδεκάνησα)

πλατύφυλλο, το

κεντητικό θέμα σε σχήμα φύλλου (Κυκλάδες, Δωδεκάνησα)

πλεχτό, το

είδος κλώστινης σύνθεσης, διαπλοκής νημάτων, γνωστό και ως κρητική

δαντέλα

πλουμί, το

κέντημα

πλουμίστρια, η

κεντήστρα (βλ. και κεντητάρισσα) (Κύπρος)

ποδιά, η

ο ποδόγυρος του πουκάμισου (βλ. και γύρος) (Τρίκερι)

ποδόγυρος, ο

το κέντημα στον ποδόγυρο του εξωτερικού γυναικείου ενδύματος (Κρήτη)

ποταμός, ο

κεντητικό θέμα σε σχήμα ζικζάκ

πουλιά του σκίνου, τα

κεντητικό θέμα που αναπαριστά πουλί σε συγκεκριμένο σχήμα, στον ποδό -

γυρο του πουκάμισου (Σκύρος)

προσκεφαλάδα, η

προσκέφαλο, μαξιλάρι

301

πρώτο, το

το καλύτερο, νυφικό ή γιορτινό, πουκάμισο

ράμματα, τα

βαμβακερά νήματα

ρεκαμάδα, η

τοπική ονομασία του κεφαλομάντιλου (από το ιταλικό ricamo: κέντημα) (Λευκάδα)

ριντζέλα ή ριντιτζέλα, η

πολύχρωμη δαντέλα με τη βελόνα (Τρίκερι)

ρόδι, το

στρογγυλό κεντητικό θέμα σε σχήμα ροδιού? αναφέρεται και ως ανάποδο

ωμέγα (Αττική)

σαγιάς, ο

εξωτερικός επενδύτης με κατακόρυφο άνοιγμα μπροστά

σαμαροσκέπασμα, το

κάλυμμα της σέλας του αλόγου

σαμαροσκούτι, το

το μάλλινο ύφασμα για την κατασκευή του σαμαροκαλύμματος

σαντέλκα, η

η αρμαθιά με τις πολύχρωμες μεταξωτές κλωστές που ξεχώριζαν για το

κέντη μα ενός πουκάμισου (Τρίκερι)

σειρή, η

δίχρωμο σειρήτι, κόκκινο και άσπρο (Κύπρος)

σειρήνες, οι

ονομασία κεντητικού θέματος (Σκύρος)

σερπαλωτή με τα ντουμάρια και τα κυπαρίσσια, η

σύνθετο γεωμετρικό κεντητικό θέμα στο νυφικό καραγκούνικο πουκάμισο

σκέπη, η

αραχνοΰφαντο μεταξωτό ύφασμα

σκλήπεντρες, οι

σαρανταποδαρούσες, ονομασία κεντητικού θέματος (Σκύρος)

σκούτα, η

το κάτω μέρος του γυναικείου πουκάμισου (Σκύρος)

σκουτί, το

μάλλινο δίμιτο ύφασμα, χτυπημένο στη νεροτριβή

σκούφιες, οι

τοπική ονομασία δαντέλας με τη βελόνα (βλ. και κόμποι με τη βελόνα,

μπιμπίλα) (Τρίκερι)

σπαλέτο, το

γυναικείο κάλυμμα (Κρήτη)

σπαλέτο με χρυσόπλεκτα, το

γυναικείο κάλυμμα στολισμένο με ταινίες από κρητική δαντέλα (Κρήτη)

σπερβέρι, το

είδος τέντας που απομόνωνε το νυφικό κρεβάτι από το υπόλοιπο δωμάτιο (Ρόδος)

σπίθα, η

κεντητικό θέμα: σχηματοποιημένο φυτικό μοτίβο, λεπτός κορμός με διχαλωτό

κλαδί (Κυκλάδες, Δωδεκάνησα)

σταυρούδια, τα

γεωμετρικό σχέδιο κεντήματος στο καραγκούνικο πουκάμισο

σταφυλάτο, το

ονομασία κεντητικού θέματος που στόλιζε το δεύτερο πουκάμισο (Κάρπαθος)

στηθόπανο, το

κομμάτι πολυτελούς ή κεντημένου υφάσματος που κάλυπτε το πουκάμισο

στο ύψος του στήθους (βλ. και μπροστοποδιά) (Χίος)

στοίβη, η

τα στοιβαγμένα μαξιλάρια που συμπλήρωναν το στολισμό του νυφικού κρε -

βα τιού (Ρόδος)

στυλομαντήλα, η

μαντήλα που στόλιζε τους στύλους που συγκρατούσαν τα χοντρά δοκάρια

της σκεπής του μονόσπιτου (Δωδεκάνησα)

spertonato ή σπερτονάτο, το

ονομασία κεντητικού θέματος του πουκάμισου (Κάρπαθος)

ταγιάδα, η

κέντημα, όπου το σχέδιο σχηματίζεται με κόψιμο τμήματος του υφάσματος,

κοφτό (από το γαλλικό tailler: κόβω) (Κύπρος)

τερζής, ο

ράφτης-κεντητής εξωτερικών ενδυμάτων

τζακοπάνι, το

κάλυμμα τζακιού

τζάκος, ο

μικρός εφαρμοστός μπούστος με διπλά μανίκια (Αττική)

τζουμπές, ο

μακρύς εξωτερικός επενδύτης, στολισμένος συνήθως με γούνα

τραλ-λιές, οι

ονομασία κεντητικού θέματος: μικρά γεωμετρικά σχέδια σε μία γραμμή (Νίσυρος)

τρητό ή τρυπητό (ύφασμα)

ύφασμα με οπές, που δημιουργούνται με το τύλιγμα και το σφίξιμο των

κλωστών του υφάσματος με τις κλωστές του κεντήματος

τσαλαπετεινός, ο

κεντητικό θέμα σε σχήμα πουλιού (Σκύρος, Νίσυρος)

τσακιστό με τη σερπαλωτή με τις κούπες, το

σύνθετο γεωμετρικό κεντητικό θέμα στο νυφικό καραγκούνικο πουκάμισο

φαμένος

υφασμένος (Κύπρος)

φατθό

υφαντό (Νίσυρος)

φεγγάρκα με τα στυλλούδκια, τα

τα φεγγάρια με τους στύλους, ονομασία κεντητικού θέματος (Κύπρος)

φλόκος, ο

θηλιά που προεξέχει στην επιφάνεια του κεντήματος

φλοκκούδια ή φλοκκούδκια, τα

μικρές φούντες (Κύπρος)

φλώρα χράδια, τα

τα άσπρα νήματα και κατ’ επέκταση το σχέδιο που είναι κεντημένο με άσπρα

νήματα (Σαρακατσάνοι)

φοινιτζιές, οι

γεωμετρικό φυτικό κεντητικό θέμα που αντιγράφει το φοικικόδεντροα

(Κύπρος)

χρυσόνημα, το

νήμα από μάλαμα

χυτό

κέντημα που γίνεται με την αφαίρεση κλωστών από τον κάμπο του

υφάσματος (βλ. και ξεφτιστό)

ψίκι

η συνοδεία του γαμπρού κατά τη γαμήλια τελετή

Στο γλωσσάρι δεν περιλαμβάνονται οι ονομασίες των βελονιών.

Greek Embroidery f

Documents

Transcript of Greek Embroidery f