Gramatyka - Wydawnictwa Szkolne i Pedagogicznesklep.wsip.pl/uploads/litb/1087_litb.pdf · Gramatyka...
Transcript of Gramatyka - Wydawnictwa Szkolne i Pedagogicznesklep.wsip.pl/uploads/litb/1087_litb.pdf · Gramatyka...
-
G r a m a t y k a i s t y l i s t y k a , s t r o n aGIMNAZJUM J�ZYK POLSKI
Gramatyka
Zo� a Czarniecka-Rodzik
i stylistykap
od
r�cz
nik
po
dr�
czn
ik
-
1 ø – brak ko�cówki fleksyjnej.
CZ��CI MOWY
O D M I E N N E N I E O D M I E N N E
P R Z E Z P R Z Y PA D K I P R Z E Z O S O BY
P R Z E Z R O D Z A J E N I E P R Z E Z R O D Z A J E
P R Z E Z L I C Z BY N I E P R Z E Z L I C Z BY
›› przys�ówek›› partyku�a›› przyimek›› spójnik›› wykrzyknik
›› przymiotnik›› zaimek przymiotny
›› liczebnik›› zaimek liczebny
›› czasownik
›› rzeczownik›› zaimek rzeczowny
Fleksja (z �ac. flexio ‘zginanie, zmienianie’) to 1. dzia� nauki o j�zyku, zajmuj�cy si� regu�ami odmiany wyrazów, ich klasyfikacj� i podzia�em na cz�ci mowy, 2. odmiana wyrazów.
J�zyk polski jest j�zykiem fleksyjnym, co oznacza, �e wi�kszo wyrazów przyjmuje w wypowiedzi ró�ne, cile okrelone formy, np. Dosta�am nowy d�ugopisd�ugopis. Pisz� nowym d�ugopisemd�ugopisem. Zapomnia�am d�ugopisu.
Wszystkie wyrazy odmienne sk�adaj� si� z dwóch cz�ci:• tematu fleksyjnego, który jest cz�ci� wyrazu powtarzaj�c� si� podczas odmiany i z którym zwi�zane jest znaczenie wyrazu (np. domdom, dom-u, dom-owi itd.);• ko�cówki fleksyjnej, która wyst�puje po temacie fleksyjnym i zmienia si� podczas odmiany (np. dom--ø 1, dom-u-u, dom-owi itd.). Informuje ona o ró�nych formach fleksyjnych wyrazu, a wi�c o przypadku, liczbie i rodzaju rzeczowników, przymiotników, liczebników i zaimków oraz o osobie, liczbie, rodzaju, czasie i trybie czasowników.
W tym rozdziale zajmiemy si� przypomnieniem i utrwaleniem wiadomoci o cz�ciach mowy.
CO TO JEST FLEKSJAFLEKSJA?
FL
EK
SJA
8
-
9F l e k s j a , s t r o n a
OO czasowniku uczy�e si� ju� w szkole podstawowej. W tym rozdziale tylko przypomnimy i uporz�dkujemy zdobyte wczeniej wiadomoci.
DO CZEGO S�U�� CZAS OWNIKI?Czasownik jest bardzo wa�n� cz�ci� mowy, gdy� bez niego nie mo�na utworzy zdania. Pe�ni w nim najwa�niejsz� funkcj� – orzeczenia. Wyra�a czynno lub stan, czyli informuje o tym, co si� dzieje, co robi� lub w jakim s� stanie osoby, zwierz�ta, roliny, rzeczy. Odpowiada na pytania: co robi?, co si� z nim dzieje?, w jakim jest stanie?Przyk�ady: Ewa czytaczyta. Zupa wykipia�awykipia�a. Mama zamy�li�a si�zamy�li�a si�.
Od czasownika zale�y przypadek okrelaj�cego go rzeczownika, np. czytam ksi��k� (B.), interesuj� si� ksi��k� (N.). Mówimy, �e rz�dzi on przypadkiem (przypadkami) rzeczownika.
Osobowe formy czasownika to takie formy, w których mo�emy okreli osob� (ja, ty, on itd.), np. zrobi�em (ja), pójdziemy (my), zosta�cie zosta�cie (wy), spóniliby si� (oni).
Czasowniki odmieniaj� si� przez:• osoby: pierwsz�, drug� i trzeci�, np. (ja) lubi�lubi�, (ty) przyjedzieszprzyjedziesz, (on) zosta�zosta�, (my) �pimy�pimy, (wy) wo�ajciewo�ajcie, (oni, one) kupi�; • liczby: pojedyncz� i mnog�, np. (ja) chcia�bymchcia�bym, (my) chcieliby�my;• rodzaje: w liczbie pojedynczej m�ski, �e�ski i nijaki, w liczbie mnogiej m�skoosobowy i niem�skoosobowy, np. zjad�, zjad�a, zjad�o, zjedli, zjad�yzjad�, zjad�a, zjad�o, zjedli, zjad�y.
Czasowniki mog� wyst�powa w trzech czasach: tera�niejszym, przysz�ym i przesz�ym, np. mówisz, b�dziesz mówi�, mówi�e�.
Czasownik
OSOBAOSOBA, L ICZBALICZBA, RODZAJRODZAJ I CZA SCZA S CZASOWNIKA
CZ
AS
OW
NIK
-
1 W poni�szym tek�cie podkre�l czasowniki w formie osobowej. Sporz�d� tabel� wed�ug wzoru, wpisz do niej czasowniki i okre�l ich formy fleksyjne. Tam, gdzie nie mo�na poda� formy rodzaju, postaw kresk�.
Jacht zako�ysa� si� nagle, gdy� uderzy� w niego silny szkwa�. Poczu�am gwa�towny przechy� i mocne szarpni�cie trzymanej w r�ku liny, która niespodziewanie wy�lizgn��a mi si� z r�k. Rzuci�am si� w jej stron�. Dwaj inni cz�onkowie za�ogi b�yskawicznie przesiedli si� na drug� burt�. Chocia� �agle zatrzepota�y niepokoj�co, uda�o mi si� doprowadzi je do porz�dku. Wrócili�my na poprzedni kurs. „Dobrze zareagowalicie” – pochwali� nas sternik. „Zrobi�a post�py” – zwróci� si� do mnie. „Jednak jeli b�dziesz bardziej uwa�a, nie b�dziesz musia�a tak mocowa si� z �aglem”. Poczu�am, �e si� rumieni�, i postanowi�am, �e szkwa� ju� mnie nigdy nie zaskoczy.
2 Przytoczony w poprzednim �wiczeniu tekst ma form� opowiadania. Jaki czas w nim przewa�a? Jak s�dzisz, dlaczego?
3 Przekszta�� wyró�niony fragment tekstu z �wiczenia 1., zmieniaj�c form� czasowników na czas tera�niejszy. Porównaj oba teksty. Jaki efekt osi�gn��e�?
UWAGA
CZASOWNIK OSOBA LICZBA RODZAJ CZAS
stylistyczna
�W
ICZ
EN
IA10
Opowiadaj�c o zdarzeniach z przesz�oci, najcz�ciej u�ywamy czasu przesz�ego. Czasem jednak, gdy chcemy, aby nasz tekst by� bardziej dynamiczny, mo�emy nawet o przesz�ych zdarzeniach opowiedzie w czasie tera�niejszym. Pami�taj jednak, aby konsekwentnie u�ywa tego samego czasu!
-
F l e k s j a , s t r o n a
S K � A D N I A Z D A N I A P O J E DY N C Z E G O
88 Co to jest sk�adnia?
89 Z DA N I E I R Ó W N O WA � N I K Z DA N I A 95 O R Z E C Z E N I E 95 Orzeczenie czasownikowe
95 Orzeczenie imienne
99 P O D M I O T 99 Podmiot gramatyczny i domylny
102 Inne rodzaje podmiotu
103 Zdanie bezpodmiotowe
107 P R Z Y DAW KA 112 D O P E � N I E N I E116 O KO L I C Z N I K124 R O Z B I Ó R L O G I C Z N Y Z DA N I A128 Z W I � Z K I S K � A D N I O W E134 I N F O G R A F I KA : Cz�ci zdania
136 P O W T Ó R Z E N I E I U T R WA L E N I E W I A D O M O � C I Z E S K � A D N I Z DA N I A P O J E DY N C Z E G O142 Odpowiedzi
145 S P R AW D � , I L E P O T R A F I S Z147 Odpowiedzi
mylny
CCzasownik mo�e wyst�powa w trzech trybach: oznajmuj�cym, rozkazuj�cym i przypuszczaj�cym, np. pisz�, pisz, pisa�bym.
TRYB OZNAJMUJ�CY Czasownik w trybie oznajmuj�cym informuje, czyli oznajmia, o czynnoci,
która odbywa si� w danej chwili, odbywa�a si� w przesz�oci lub b�dzie odbywa si� w przysz�oci, np. Przyjecha�emPrzyjecha�em do ciebie. Kasia malujemaluje obraz. Na pewno zdob�dziecie puchar.
Tylko w trybie oznajmuj�cym czasowniki maj� formy czasu tera�niejszego, przesz�ego i przysz�ego.
TRYBYTRYBY CZASOWNIKA
11�
WIC
ZE
NIA
-
TRYB PRZYPUSZCZAJ�CY Trybu przypuszczaj�cego u�ywamy, gdy chcemy powiedzie, �e co mog�oby si� wydarzy, gdyby zosta�y spe�nione pewne warunki lub zasz�y sprzyjaj�ce okolicznoci, np.Powiedzia�bymPowiedzia�bym ci prawd�, ale si� boj�. Pojechaliby�myPojechaliby�my w góry, gdyby by� �nieg. Znaleliby skarb, gdyby mieli map�.
Trybu przypuszczaj�cego u�ywamy czasem równie� wtedy, gdy chcemy wyrazi prob�, wahanie, w�tpliwo, np. Pozmywa�by�Pozmywa�by� po kolacji. Mo�e bym si� zgodzi�a.bym si� zgodzi�a. Proponowaliby�myProponowaliby�my inne rozwi�zanie.
Do tworzenia trybu przypuszczaj�cego u�ywamy cz�stki -by-, któr� dodajemy do formy czasownika w czasie przesz�ym. Po tej cz�stce dodajemy jeszcze ko�cówki osobowe, np.powiedzia�-by-m, powiedzia�a-by-m – 1. osoba liczby pojedynczej
powiedzia�-by-�, powiedzia�a-by-�
– 2. osoba liczby pojedynczej
powiedzia�-by, powiedzia�a-by, powiedzia�o-by – 3. osoba liczby pojedynczej
powiedzieli-by-�my, powiedzia�y-by-�my – 1. osoba liczby mnogiej
powiedzieli-by-�cie, powiedzia�y-by-�cie – 2. osoba liczby mnogiej
powiedzieli-by, powiedzia�y-by – 3. osoba liczby mnogiej
Cz�stka by jest ruchoma, mo�na j� oddzieli wraz z ko�cówk� osobow� od czasownika i postawi przed nim, np. Na pewno zrobi�abym to. Na pewno bym to zrobi�a.
Czasowniki w trybie przypuszczaj�cym nie maj� form czasu (tera�niejszego, przesz�ego lub przysz�ego).
UWAGAortogra� cznaCz�stk� by z osobowymi formami czasownika oraz ze spójnikami piszemy zawsze ��cznie! Z innymi cz�ciami mowy piszemy j� rozdzielnie. Czasowniki warto, trzeba, mo�na nie odmieniaj� si� przez osoby, dlatego tak�e z nimi cz�stk� by piszemy oddzielnie: warto by, trzeba by, mo�na by.
12C
ZA
SO
WN
IK
-
F l e k s j a , s t r o n a
TRYB ROZKAZUJ�CYTrybu rozkazuj�cego u�ywamy, gdy chcemy komu wyda polecenie lub o co go poprosi, a tak�e do formu�o-wania nakazów i zakazów, np. ZróbmyZróbmy sobie przerw�. ChodcieChodcie pr�dzej. Nie wtykaj Nie wtykaj nosa w nie swoje sprawy. NiechNiech kto� tu wreszcie posprz�taposprz�ta. Cumy rzurzu!
Gdy chcemy u�y trybu rozkazuj�cego w 3. osobie, u�ywamy formy z�o�onej, dodaj�c wyraz niech, np. niech tu przyjdzie, niech si� zbior�.
Czasowniki w trybie rozkazuj�cym na ogó� nie maj� formy 1. osoby liczby pojedynczej (gdy� polecenia przewa�nie wydajemy komu, a nawet jeli zwracamy si� do siebie, robimy to najcz�ciej w drugiej osobie, np. we si� do roboty, my�l!).
Czasowniki w trybie rozkazuj�cym nie maj� form czasu ani rodzaju.
1 Uzupe�nij podane zdania. U�yj czasowników w trybie przypuszczaj�cym.A. Gdybym by� bogaty, ......................................................................
B. Gdyby�my poznali go bli�ej, ...........................................................
C. Nie poradzimy sobie sami. Czy .................................... nam pomóc?
D. Na pewno by� zd��y�a, ..................................................................
E. Gdyby nie jad� tylu s�odyczy, ...........................................................
F. ..................................................................., ale zabrak�o im czasu.
G. Gdybym o tym wiedzia�, ................................................................
2 U�ó� krótkie (oko�o 10 zda) opowiadanie na temat: „Gdybym by� (by�a) dyrektorem szko�y (prezydentem, gwiazd� muzyki pop – do wyboru)”. Podkre�l w swoim tek�cie wszystkie czasowniki w trybie przypuszczaj�cym. Zwró� uwag� na poprawn� pisowni�.
CZ
AS
OW
NIK
13
-
�W
ICZ
EN
IA14
3 Wyra� nast�puj�ce �yczenia, u�ywaj�c trybu przypuszczaj�cego.A. Otwórz okno. A......................................................
B. Zróbcie miejsce. B......................................................
C. Chc� wyjecha�. C......................................................
D. Kasia napisze referat. D......................................................
E. Mo�ecie uszy� kostiumy. E......................................................
4 Na podstawie �wicze 1.– 3. odpowiedz na pytanie: Kiedy u�ywamy trybu przypuszczaj�cego?Trybu przypuszczaj�cego u�ywamy, gdy:– .........................................................................................,– ..........................................................................................
5 Chcesz mie� wi�cej czasu dla siebie? Przeczytaj poni�sze wskazówki. Dodaj kilka w�asnych propozycji.1. Codziennie rano zastanów si�, co masz dzi� do zrobienia.
2. Nie tra� zbyt wiele czasu na czynno�ci organizacyjne,
bierz si� szybko do pracy.
3. Kontroluj czas sp�dzany przed telewizorem i przy telefonie.
4. Pracuj z zegarkiem w r�ku.
5. Wykorzystuj ró�ne „puste” chwile w ci�gu dnia – np. przejazd autobusem, stanie w kolejce – na czytanie lektury, nauk� s�ówek, wiersza itp.
6. Nie anga�uj si� w zbyt wiele spraw jednocze�nie.
7. .............................................................................................................
8. .............................................................................................................
9. .............................................................................................................
Napisz, jakiego trybu u�y�e�. Jak� funkcj� pe�ni on w tym �wiczeniu?
-
F l e k s j a , s t r o n a
6 U�ywaj�c trybu rozkazuj�cego, napisz przepis na jajecznic� ze szczypiorkiem. Skorzystaj z podanych rysunków.
7 Wyobra� sobie, �e przygotowujecie w klasie zabaw� andrzejkow�. Tobie przypad�a rola organizatora. Rozdziel zadania, u�ywaj�c form 1. osoby lm, 3. osoby lp i 3. osoby lm trybu rozkazuj�cego. Wykorzystaj podane zwroty.
• zaprojektowa� dekoracje
• przygotowa� wró�by
• kupi� napoje
• upiec ciasto
• zatroszczy� si� o muzyk�
• nakry� do sto�u
• sprz�tn�� po zabawie
�W
ICZ
EN
IA15
-
�W
ICZ
EN
IA16
8 Na podstawie �wicze 5.–7. odpowiedz na pytanie: Kiedy u�ywamy form trybu rozkazuj�cego?Trybu rozkazuj�cego u�ywamy, gdy:– .........................................................................................,– .........................................................................................,– ..........................................................................................
9 Uzupe�nij podany tekst czasownikami w odpowiednich trybach. Nazwij te tryby, a nast�pnie zastanów si�, dlaczego akurat takich trybów u�y�e�. Jak� funkcj� ka�dy z nich pe�ni w tek�cie?
Ojciec (powiedzie) .... do syna: „Jacku, (wyje�d�a) .... na kilka dni. Prosz�, (pomaga) .... mamie, (pami�ta) .... o wyrzucaniu mieci i sprz�taniu swojego pokoju. Nie (k�óci) .... si� z siostr�. Gdyby (pogra) .... z ni� czasem w pi�k�, (sprawi) .... jej wielk� rado, a mama te� (by) .... bardzo zadowolona. (Mie) .... nadziej�, �e (móc) .... na ciebie liczy”.
10 Z poprzedniego �wiczenia wybierz 1 czasownik i wpisz jego formy do tabeli. Tam, gdzie nie ma odpowiedniej formy, postaw kresk�.
11 Jaki wniosek dotycz�cy odmiany czasownika wynika z poprzedniego �wiczenia? .................................................................
CZAS TERANIEJSZY
CZAS PRZESZ�Y
CZAS PRZYSZ�Y
TRYB OZNAJMUJ�CY
TRYB PRZYPUSZCZAJ�CY
TRYB ROZKAZUJ�CY
1. os. lp
2. os. lp
3. os. lp
1. os. lm
2. os. lm
3. os. lm
-
F l e k s j a , s t r o n a
1 Ze wzgl�du na trudno wyodr�bnienia sporód czasowników z si� konstrukcji zwrotnych na poziomie gimnazjalnym czasowniki wyst�puj�ce w stronie zwrotnej typu my si�, czesa si� b�dziemy traktowa jako nale��ce do strony czynnej.
STRONA CZYNNA II STRONA BIERNA CZASOWNIKA.CZASOWNIKA. CZASOWNIKICZASOWNIKI PRZECHODNIE II NIEPRZECHODNIE
DO CZEGO S�U�� STRONY CZAS OWNIKA?
Strona czasownika wyra�a zale�no mi�dzy wykonawc� czynnoci a jej obiektem. Czasowniki mog� wyst�powa w dwóch stronach: czynnej i biernej. Do strony czynnej zalicza si� te� formy niektórych czasowników z zaimkiem si�, np. u�miechn� si�, ba si�1.
STRONA CZYNNAPrzyjrzyj si� podanym zdaniom.Ewa przygotowujeprzygotowuje tras� wycieczki.Micha� zarezerwowa�zarezerwowa� nocleg.Klaudia zamówizamówi autokar.�ukasz przekona�przekona� wychowawczyni�.Zwró uwag� na czasowniki. Wskazuj� one na wykonawc� czynnoci: przygotowuje � kto? Ewazarezerwowa� � kto? Micha�zamówi � kto? Klaudiaprzekona� � kto? �ukaszPodmiotem jest tu wykonawca czynnoci, o której mówi czasownik.Obiekt czynnoci natomiast jedynie dope�nia informacj�:przygotowuje � co? tras�zarezerwowa� � co? noclegzamówi � co? autokarprzekona� � kogo? wychowawczyni�
Poniewa� podmiot jest wykonawc� czynnoci, o której mówi orzeczenie, czasownik wyst�puje w stronie czynnej. Strona czynna jest wyra�ona czasownikiem w formie osobowej.
STRONA BIERNAT� sam� tre mo�emy jednak wyrazi inaczej:Trasa wycieczki jest przygotowywanajest przygotowywana przez Ew�.Nocleg by� zarezerwowanyby� zarezerwowany przez Micha�a.Autokar b�dzie zamówiony b�dzie zamówiony przez Klaudi�.Wychowawczyni zosta�a przekonanazosta�a przekonana przez �ukasza.W tym wypadku czasowniki zwracaj� uwag� na obiekt czynnoci: jest przygotowywana � co? trasaby� zarezerwowany � co? noclegb�dzie zamówiony � co? autokarzosta�a przekonana � kto? wychowawczyni Podmiotem jest tu nie wykonawca czynnoci, lecz jej obiekt. Orzeczenie wyra�a czynno, której podmiot podlega, jest wi�c wyra�one czasownikiem w stronie biernej.
CZ
AS
OW
NIK
17
-
FL
EK
SJA
28
POWTÓRZENIE I UTRWALENIEWIADOMO�CI Z FLEKSJIFLEKSJI
�WICZENIA Z TEGO ROZDZIA�U MOG� TAK�E S�U�Y� DO SAMODZIELNEGO POWTARZANIA I UTRWALANIA MATERIA�U. DLATEGO DO KA�DEGO Z NICH NA KO�CU ROZDZIA�U (S. 82) PODANO ODPOWIEDZI.
1 Okre�l dok�adnie formy osobowe podanych czasowników. (Podaj kategorie fleksyjne, czyli osob�, liczb�, rodzaj, tryb, czas, stron�, a tak�e, czy czasowniki s� dokonane, czy niedokonane).
A. sta – D. opowiesz –
B. sk�amaliby – E. spójrzmy –
C. bieg�am – F. obudzi�yby si� –
2 Utwórz formy dokonane podanych czasowników. • kl�cze� – • sta� – • wydawa� – • widzie� –
• wzdycha� – • wystukiwa� –
• u�miecha� si� – • otwiera� –
3 Z poprzedniego �wiczenia wybierz czasowniki przechodnie niedokonanei utwórz z nimi po 1 zdaniu w stronie czynnej i po 1 w stronie biernej.4 Utwórz nast�puj�ce formy podanych czasowników:
1. os. lp czasu teraniejszego
1. os. lm czasu przesz�ego w rodzaju m�sko-osobowym
2. os. lp trybu rozkazuj�cego
WYDZIERA CI�GN� �MIE ZDAWA
-
F l e k s j a , s t r o n aP
OW
TÓ
RZ
EN
IE29
05 Przekszta�� zdania, zamieniaj�c: A. stron� czynn� na biern�,Siostra podlewa ogród.....
Babcia prasuje obrus. ....
Mama szyje firanki. ....
B. stron� biern� na czynn�.
Ca�e mieszkanie zosta�o pi�knie przez nas wysprz�tane. ....
Paczka zosta�a dor�czona do r�k w�asnych adresata. ....
Film nie by� obejrzany do koca, gdy� zosta� wy��czony pr�d. ....
06 Z podanego zdania wypisz wszystkie rzeczowniki i podaj, w jakim przypadku wyst�puj�. Systematyczne uprawianie sportów nie tylko poprawia nasz� kondycj� � zyczn�, ale tak�e wp�ywa na stan zdrowia oraz podnosi nastrój dzi�ki wydzielaj�cym si� wtedy hormonom szcz�cia.
07 Odmie w obu liczbach, uwzgl�dniaj�c wszystkie rodzaje: A. w czasie przesz�ym czasownik i��,B. w czasie przesz�ym czasownik wyj��,C. w trybie przypuszczaj�cym czasownik zacz��.
08 U�ó� zdania z podanymi rzeczownikami we wskazanej formie.A. nauczyciel – D. lm B. ksi��� – C. lm
C. metro – D. lp
09 Odmie podane rzeczowniki w liczbie pojedynczej i mnogiej. Oddziel tematy fleksyjne od kocówek.• kwiat • piskl� • entuzjasta
10 Odmie przez przypadki podane rzeczowniki. Oddziel tematy fleksyjne od kocówek. Wyja�nij, na czym polegaj� osobliwo�ci w ich odmianie.A. rok D. spodnie
B. cz�owiek E. solidarno��
C. stypendium