gramar

Gramar atLinggwistika

Noel Lucero EstrellaGuroCavite State UniversityImus, Cavite


Balarila

Tumutukoy ang balarila sa pagsulat o pananalitang inihahambing sa wastong paggamit (ayon sa balarila). Ito rin ang kaalaman hinggil sa mga salita, parirala, sugnay at mga pangungusap na nagtuturo ng wastong kabalangkasan, palakahuluganan, palabigkasan, at palaugatan ng mga salita. Kung minsan, tumukoy din ang salita sa mga aklat na pambalarila, na nagiging batayang simulain, pamatagan o saligan ng mga kaalaman.

Mula sa salitang

Bala at dila

Gramar at Linggwistika 1


Ang BALARILA ay ang pag-aaral hinggil sa isang wika na kinabibilangan ng mga sumusunod: ng morpolohiya o pagsusuri sa pakakabalangkas ng mga salita (morpolohiya); ng sintaks (syntax) o pagsasaayos upang ang mga salita ay maging makabuluhang mga pangungusap; ng ponolohiya o wastong pagbigkas; ng semantika o kahulugan ng mga salita at parirala; at ng etimolohiya o ugat o palaugatan ng mga salita.



http://tl.wikipedia.org/wiki/Morpolohiya

http://tl.wikipedia.org/wiki/Sintaks

http://tl.wikipedia.org/wiki/Ponolohiya

http://tl.wikipedia.org/wiki/Semantika

http://tl.wikipedia.org/wiki/Etimolohiya

Ponolohiya o Fonoloji- ang pag-aaral ng makabuluhang tunog sa wika.

- makabuluhan ang tunog kung may kakayanan itong baguhin ang kahulugan ng isang salita.

Fonema o ang palatunugan- ang yunit ng tunog o ang pinakamaliit na

bahagi ng pananalita.

28 ang titik ng Alfabetong Filipino

25 ang fonemaGramar at Linggwistika 3


a, b, c, d, e, f, g, h, i, j, k, l, m, n, ñ, ng, o, p, q, r, s, t, u, v, w, x, y, z

Walo ang nadagdag na letra sa lumang ABAKADAc, f, j, q, v, x, z at ñ

Apat lamang sa wala ang may fonomic statusf, j, v at z

pag may fonemic status ang ibig sabihin ay may kinatawang tunog ang mga letra

Ang ng letrang c, ñ, q at z ay redundant

Ayon sa Rebisyon ng Alfabetong Filipino 2001



Redundant ang tunog kung ponema/tunog ay di kumakatawan sa iisang yunit ng tunog

Halimbawa:

c - /s/ = cingco singkoc - /k/ = cabinet kabinet

ñ - /ny/= baño banyo

q - /k/ = queso kesoq - /kw/= quintet kwintet

x - /ks/= extra ekstra



Fonemang Segmental- ang foneman katinig at fonemang patinig ay pwedeng pagsamahin upang makabuo ng isang tunog.

Halimbawa:

b + a = bak + o = kos + i = si

Diptonggo- Kapag isinudlong ang alin man sa fonemang patinig sa unahan ng malapatinig na fonemang w at y na karaniwang nasa huling pantig ng salita.

Halimbawa:

a + w = awo + y = oy

sawsaw, nguyngoy, aruy, aliw, beysbol



Pares Minimal

- mga pares ng salita na magkatulad na magkatulad ang bigkas maliban sa isang fonema na siyang ipinagkakaiba ng kahulugan.

halimbawa:

pala ‘spade’ kulay ‘color’ mesa ‘table’bala ‘ bullet’ gulay ‘vegetable’ misa ‘mass’

tula ‘poem’ kulong ‘enclose’ balak ‘plans’dula ‘play’ gulong ‘wheel’ balag ‘trellis’



Mga Fonemang Nagpapalitan

May mga pagkakataong ang ponemang e at i, gayundina ng o at u, ay nagkakapalitan nang hindi nababago ang kahukugan ng salita

halimbawa:

babae babai

kunsume kunsumi

lalaki lalake

note: hindi sa lahat ng pagkakataon ay nagaganap ito may pagkakataong ganap ang pagpapalitan dahilan upang mabago ang kahulugan ng salita

misa ≠ mesaoso ≠ uso



Morpema at Morpolohiya

Morpolohiya - ang pag-aaral ng pinakamaliit na yunit

na bumubuo sa salita na may kahulugan.

Morpema- ang pinakamaliit na yunit na bumubuo

sa salita na may kahulugang “ kaagad na naihahayag kahit ang ilan sa kanila ay pangkayarian at di kahulugang leksikal ang binibigay” (Villanueva at Villanueva, 1971) ay maaaring salita o salitang-ugat.



Anyo ng Morpema


Halimbawa:

ba pa na din rin rawdaw po ho nga man palanaman

1. Morpemang Kataga

- ang kataga ay isang morpemang iisahaning pantig lamang at ang mga ito’y walang kahulugan kung nag iisa maliban na lamang kung isasangkap sa pangungusap.

Ang mga ingklitiko ay “ mga katagang iisahing pantig na sa gawang sarili ay walang kahulugan ngunit kapag ginagamit sa pangungusap ay nakaradagdag ng diwa nito. – Cruz, et.al. 1978


2. Ang Morpemang Panlapi

a. May malakas na sistema ng panlapi ang wikang Filipino. Ito ang dahilan kung bakit napakadali nating manghiram sa banyagang salita at gawing tunog – Filipino. Sa ibang salita ay nagiging “Filipinized” na salita

Anyo ng Morpema

Halimbawa:

mag-jet in-ambush nagpa-xeroxnag-smuggle ni-rape ni-raidnag-administer ni-research i-promotenag-coach naka-cortina



b. dahil sa kahulugang taglay ng panlapi nagkakaroon ng iba’t ibang kahulugan ang isang salitang-ugat na pinagkakapitan nito.


Halimbawa:

nagtubig - nagkaroon ng tubigmatubig - maraming tubignatubig - naparami ang inom

tubigan - tapayan o lalagyan ng tubigtubigan - lagyan ng tubigtinubig - pinarusahan ng tubigpatubig - padaloy na tubig/irigasyonpantubig - gamit sa tubig

- Subuking lagyan ng iba’t ibang panlapi ang salitang tao, bahay, balita, bayan at tignan kung ano ang mabubuong salita.

G A W A I N


Anyo ng Panlapi

3. Morpemang Salitang-Ugat

- ang salitang-ugat ang maituturing na pinaka-ina ng mga salita dahil ito ay nagtataglay ng kahulugang leksikal na karaniwang binubuo ng dadalawahing pantig.

Alam nyo ba na kung pakasususriin ay galing sa iisang pantig lamang ang ating wika? Ito’y ayon sa haka ni Dr. E. Arsenio Manuel at mapapansin ito sa kayarian ng mga salitang inuulit.



http://rds.yahoo.com/_ylt=A0PDoX_E7D1OmWEAGe.JzbkF;_ylu=X3oDMTBqMjZqMWxsBHBvcwMyMwRzZWMDc3IEdnRpZAM-/SIG=1kdkpehn2/EXP=1312709956/**http:/images.search.yahoo.com/images/view?back=http://images.search.yahoo.com/search/images?p=albert+einstein+cartoon&b=22&ni=21&ei=utf-8&xargs=0&pstart=1&fr=sfp&w=400&h=400&imgurl=www.dreamstime.com/albert-einstein-thumb6105120.jpg&rurl=http://www.dreamstime.com/albert-einstein-image6105120&size=22KB&name=ALBERT+EINSTEIN+...&p=albert+einstein+cartoon&oid=7f7d158c5961754dd86bf8e4c5e97cb4&fr2=&no=23&tt=6500&b=22&ni=21&sigr=11mat55c4&sigi=11jeu8gru&sigb=13iouakk9&.crumb=4fjsgLjsIU5

Halimbawa:

basbas hinhin damdamgawgaw simsim toktok patpatkimkim bitbit limlim samsamdakdak samsam satsat ngatngat




- Ang morpemang kataga at morpemang salitang-ugat ay napagsasama rin ngunit ang kanilang kabuuan ay hindi maitutring na dalawang morpema kundi iisang morpema lamang.


Halimbawa:

ma + itim = maitimka + hapon = kahaponin + ibig = iniibigtaga + lungsod = tagalungsod

HOMOFONUS- Ang tawag sa salitang-ugat na nag-iiba-iba ng kahulugan ayon sa bigkas ngunit pareho ng ispeling.

Halimbawa:

baga (ember) sala (sin) paso (pass)baga (lungs) sala (seive) paso (burn)baga (particle) sala (seived) paso (Flower pot)



Pagbabagong Morpoponemiko

- Ang pagbabago ng anyo ng morpema dahil sa impluwensya ng kaligiran nito.

1. Asimilasyon – ang ponemang /ng/ sa mga panlaping pang-, mang-, hing-, sing- ay nagbabago depende sa unang tunog ng salitang-ugat.


a. pang na nagiging pam

- ang tunog kapag ang palabing /p/ at /b/ ang umpisang titil ng salitang-ugat.

halimbawa:

pangbabae = pambabaepangpamanhid = pampamanhid


b. pang na nagiging pan

- ang tunog kapag ang pangipin /d/, /l/, /r/, /s/ at /t/ ang umpisang titil ng salitang-ugat.

halimbawa:

pang+dalawa = pandalawapang+laro = panlaropang+regalo = panregalopang+sala = pansalapang+tawid = pantawid

Ganap – kung nagbago ang baybay ng salitang-ugat (hal., panakip sa halip na pantakip)

Parsyal – kung nanatili naman ang baybay ng salitang-ugat (hal., pambura)




Pagbabagong Morpoponemiko2. Pagpapalit ng ponema

- nagpapalitan ang ponema sa loob ng salita

a. ang /d/ ay nagiging /r/b. ang /e/ ay nagiging /i/c. ang /o/ ay nagiging /u/

halimbawa:

lakad+an lakadanlakaran

ma-+dunong madunongmarunong

ka-+dagat+an kadagatankaragatan

hubad+in hubadinhubarin

babae+ka+in kababaehankababaihan

sige+han sigehansigihan

laro+an laroanlaruan

biro+an biroanbiruan Gramar at

Linggwistika 18



3. Pagkawala ng ponema / pagkakaltas ng ponema – nawawala ang huling ponemang patinig (a, e, i, o,

u) kapag nilalagyan ng hulapi.

halimbawa:

tupad+ -in tupadin tupdinkuha+ -in kuhanin kunintakip+ -an takipan takpan

4. Metatesis – nagpapalit ng posisyon ang mga tunog sa isang

salita kapag nilapian.

halimbawa:

tanim+ -an taniman tamnanatip+ -an atipan aptanlutas+ in linutas lutasinlakad+ -in lakadin lakarinyari+ in yinari niyari



5. Paglilipat-diin– naiiba ang diin (stress) sa pagbigkas ng salita dahil sa

paglalagay ng hulapi.

halimbawa:

luto (to cook) + -an = lutuan (cooking place)/lu:to’/ /luto’an/

lakad + ka- -an = kalakaran/la:kad/ /kalaka’ran/




Paano nga ba nabubuo ang mga Salita?

a. Inuulit – ang mga salitang unuulit ay binubuo sa pamamagitan ng buong pag-uulit ng salitang-ugat at pinaghihiwalay lamang ng gitling. Ang ganitong pag-uulit ay tinatawag na ganap na pag-uulit.


Halimbawa:

sama-sama araw-araw agam-agamutay-utay sintu-sinto kuru-kuroakay-akay ipit-ipit halu-halobaku-bako luku-lukolubak-lubak



1. Ang alaala, paruparo, sarisari, gunamgunam at guniguni ay hindi ginigitlingan dahil walang salitang-ugat na ala, paro, sari, ganam, at guni.

2. Ang salitang-ugat na nagtatapos sa patinig na o kapag-unuulit ay pinapalitan ng u.

3. Sa pag-uulit ng salitang-ugat na unaangkupan o ginagampanan ng pang-angkop upang ipakita ang kasidhiang kahulugan at nagtatapos sa patinig na e, ito’y pinapailitan ng i sa gayo’y mabilis ang pagbigkas at upang lubos na mabigyang diin ang unang hati ng salita. Ang gitling ay ginagamit

TANDAAN


Halimbawa:torpe torping-torpesalbahe salbahing-salbahelalake lalaking-lalake




Ang di-Ganap na Pag-uulit

1. Pag-uulit ng huling pantig sa salitang-ugat

Halimbawa: lamikmik luningning alit-itlangitngitkuliglig kaluskos

2. Pag-uulit ng una o unang dalawang pantig ng salitang-ugat o una o unang dalawang tunog ng salitang-ugat.

Halimbawa: iikot tatakbo sisilip-silipaakyat lilima sisiga-sigarilyo

tatali-talilis




b. Tambalan – Nagiging tambalan ang salita kung ang dalawang salita na may kani-kaniyang kahulugan ay punagsasama at nananatili ang kahulugan, minsa’y bumubuo ng ikatlong kahulugan at mayroon din namang nagpapakita ng kasalungtan ng bawat isa.



Halimbawa:

taong-bundok dalagang-bukidpanhik-panaog isdang-tabangdaang-bakal humigit-kumulanghanap-buhay kapos-paladkahoy-gubat lumubog-lumitawbungang-araw malaon-madali



c. Maylapi – Kung ang salitang-ugat pinapanlapian. Maaring sa unahan, sa gitna, sa magkabila o sa laguhan.



1. Unlapi umalis, umibig, umawit, igatong, isama, pautang

2. Gitlapikinain, sumampa, tinaga, tumuka, sinita

3. Hulapiisipin, diktahan, tamaan, ingatan, bilihin

4. Kabilaanmagtampuhan, pagtulungan, panatilihin, paraanin

5. Laguhanipagsumigawan, paghumiyawin, magginataan.



Kahulugan ng mga Panlapi

1. Panlaping Makangalan


a. an at han1. lalagyan ng marami sa bagay na isinasaad ng salitang-ugat

hal.:aklatan, bigasan, manukan, palayan

2. pook na ginaganapan ng kilos ng salitang-ugathal.:

aralan, lutuan, laruan, labahan

3. panahon na maraming pagganap sa isinasaad ng salitang-ugat

hal.:pistahan, anihan, taniman, uwian



4. gantihang kiloshal.:

barilan, balitaan, sulatan, suntukan

5. di karaniwang laki o labis na damihal.:

pangahan, duguan, uluhan, sugatan, duguan

Panlaping Makangalan


b. in o hin1. relasyong isinasaad ng salitang-ugat

hal.:tiyuhin, amain, inapo

2. kahugis ng isinasaad ng salitang-ugathal.:

inubas, pinalay, sinampalok



Panlaping Makangalanb. ka

1. kasama sa pangkathal.:

kalahi, kagrupo, katropa, kabayan

2. relasyon na isinasaad ng salitang-ugathal.:

kalaro, kagalit, kaaway, kasuyo, kalambingan

c. ka – an1. nagsasaad ng pinakasentro na salitang-ugat

hal.:kabayanan, kanayunan, kabahayan

2. nagsasaad ng kasukdulan ng pangyayari.hal.:

katanghalian, kainitan, kasasalan




d. mag1. nagsasaad ng relasyong tinutukoy sa salitang-ugat.

hal.:maglolo, mag-ama, magkapatid, magbayaw

2. mag- na may pag-uulit ng unang pantig ng salitang-ugat na nagsasaad ng gawain o propesyon.

hal.:manggagamot, manbibigkas, manananggol

e. tag – nagsasaad ng panahonhal.:

tag-ulan, tag-araw, taglagas, tagsibol

f. taga – nagsasaad ng gawaing isinasaad ng salitang-ugathal.:

tagaluto, tagalinis, tagawalis, tagabasag. an/han – nagsasaad ng pinaggalingan

hal.:talasalitaan, talaarawan, talatinginan


Panlaping Makangalan



Kahulugan ng mga Panlapi

1. maa. pagkamayroon

halimbawa:maganda, tataas, mayaman

b. pagkamaramihalimbawa:

matao, madahon, matubig, maahas

2. maka – katig, kampi, hilighalimbawa:

maka-Diyos, maka-Hapon, makatao, makakaibigan

3. mala – paranghalimbawa:

malasebo, malahimimga, malakanin

Mga Panlaping Makauri



4. mapag – may ugalihalimbawa:

mapagbiro, mapagbintang, mapag-alalahanin

5. Mapang – may katangian, may kakayahanhalimbawa:

mapang-akit, mapanrahuyo

6. maka – katig, kampi, hilighalimbawa:

maka-Diyos, maka-Hapon, makatao, makakaibigan

7. mala – paranghalimbawa:

malasebo, malahimimga, malakanin

Panlaping Makauri


Ang mga Bahagi ng Pananalita

- Ang istruktura ng wika

I. Mga Salitang Pangnilalaman (Content Word)A. Nominal

1. Pangalan2. Panghalip

B. PandiwaC. Panuiring

1. Pang-uri2. pang-abay

II. Mga Salitang Pangkayarian (Function Word)A. Ang mga Pang-ugnay

1. Pangatnig2. Pang-angkop3. Pang-ukol

B. Mga Pananda1. Pantukoy2. pangawil



“ Siya agad bumili lapis papel malapit tindahan”

- May nilalaman ang pahayag ngunit walang ganap na kayarian ang pangungusap sapagkat kulang ito sa mga salitang mag-uugnay sa mga salita para sa isang buong kayarian.

“ Siya ay agad na bumili ng lapis at papel sa malapit na tindahan.”

Gawain: alamin ang mga bahagi ng pangungusap sa itaas


Bahagi ng Pananalita




siyaayagadnabumilinglapisatpapelsamalapitnatindahan

panghalippangawilpang-abaypang-angkoppandiwapantukoypangalanpangatnigpangalanpang-ukolPang-uriPang-angkoppangalan




Ang sintaks o sintaksis na binigyang diin ng katugong salitang Filipino na palaugnayan, ang pag-aaral o ang pag-uugnay-ugnay ng mga salita upang bumuo ng mga pahayag gaya ng mga parirala (phrase), sugnay (clause) at mga pangungusap





Ang Pangungusap

Salita o lipon ng mga salita na may buong diwa. Sa katuturang ito ang isang salita ay maaaring isang pangungusap kung ito ay may isang buong diwa. Gayundin ang mga sambitla.

1. Sambitlang panawaghal.:

Nanay! Ate!Neneng! Lolo!

`- Sa sambitlang panawag “Neneng!” para nang sinabing “Neneg, ikaw ay tinatawag ko.” o kaya’y sa “Lolo! “Lolo, kayo po’y tinatawag ko.”

2. Sambitlang nagsasaad ng damdaminhal.:

“Aruy!” “Naku po!” “Aba!”

- Sa sambitlang “Aray!” para na rin sinabing “Ako ay nasaktan”



3. Sambitlang sagot sa tanonghal.:

“Opo!” “Oho!” “Hindi po!”

`- Sa sambitlang panawag “ Opo!” ay isinagot sa tanong na “Sasama ka ba?” para na rin sinabing “Ako ay sasama.”

4. Sambitla ng pagtawaghal.:“Halika!” “Halina !” “halikayo!”

- Sa sambitlang “Halika!”para nang sinabing “Lumapit ka sa akin”

5. Sambitla ng Matinding Damdaminhal.:

“Sunog!”- Sa sambitlang “Sunog!” para nang sinabing “ Nasusunog ang

bahay.”

6. Sambitlang Pautoshal.:

“Layas!” “Takbo!”

Ang Pangungusap



7. Pormulasyong Panlipunanhal.:

“ Magandang umaga po!”“ Tao po!”“ Salamat!”

8. Pangungusap na Pamanahonhal.:“Umuulan.” “Bumabagyo.”“ Kumikidlat.”

- Sa sambitlang “Halika!”para nang sinabing “Lumapit ka sa akin”

9. Pangungusap na eksistensyalhal.:

May magandang tanawin doon.Walang tao sa kubo.Maraming pananim dito.

Ang Pangungusap



10. Pangungusap na may panaguri at paksa.hal.:

Guro ang nanay ko.Nagtuturo siya sa aming baryo.

Ang Pangungusap

Gramar atLinggwistika Ang Pangauri ng Pangungusap

- Ang bahagi ng pangungusap na nagsasabi tungkol sa paksa.

1. PangalanPilipinas ang bayan ko.Filipino ang ating wikang pambansa.

2. PanghalipTayo ang bagong Pilipino.Sila ang dapat maging huwaran ng mga kabataan.



3. Pang-uriMagigiting ang ating mga bayani.Mapagmahal sa kanilang kapwa ang mga tao noon.

4. Pang-abayBukas ang araw ng pagdiriwang.Dito ang sentro ng kasiyahan.

5. PandiwaNagmamano ang mga bata sa magulang nila.Magpapasalamat tayo sa poong Maykapal.

6. Panguring PariralaPagbabasa ng aklat at magasin ang nakalibang sa

kanya.Pagtatanim ng gulay ang libangan niya.

Ang Pangungusap


PaksaAng bagay na pinag-uusapan sa

pangungusap. Simuno ang dating katawagan dito.


Ang Pangungusap


1. PangalanMahalin natin ang ating bansa.Gamitin ang sariling wika.

2. PanghalipTayo ay mga Pilipino.Ikaw ay pag-asa ng mga magulang mo.

3. Pang-uriAng masipag at matiyaga ay nagtatagumpay.Ang mga maralita at dukha ay ating tulungan.

4. Pag-abayAng dito ay maiiwanan na sa silid na iyan.Ang diyan ay ipapadala ko sa inyo.


Ang Pangungusap


5. PandiwaAng gumagawa nang mabuti ay pinagpapala.Ang nagsisikap ay nagtatagumpay.

6. PawatasAng magdamayan ay magandang kaugalian.Ang mamatay ay ganap na pamamahinga.

Aspekto at pokus ng Pandiwa

3 Aspekto ng Pandiwa (Banghay sa ibang aklat)

a. Pangnagdaanb. Pangkasalukuyanc. Panghinaharap


Ang Pangungusap


Pokus

Ang relasyon ng pandiwa at paksa ng pangungusap ay tinatawag na pokus. Madaling malaman ang pokus kung alam ang paksa ng pangungusap. Bukod dito, may mga panlaping sadyang ginagamit sa bawat pokus. Upang makilala sa loob ng pangungusap ang paksa, tandaan na ang paksa ay pinangungunahan ng mga panandang paksa, gaya ng ang, ang mga, at si at sina.

1. Pokus sa Tagaganap o Aktor- ang paksa sa pangungusap ang gumaganap ng

kilosHalimbawa:

1. Nagsayaw ng cha-cha ang panauhin.2. Mabilis na umalis si Raul.3. Magtatanim sila ng gulay sa bakuran.4. Sumulat ng liham si Maria.

2. Pokus sa Layon o Gol- ang paksa sa pangungusap ang tumatanggap

ng kilos.Halimbawa:

1. Pinitas ni Jose ang mangga.2. Binabalot ni ate ang mga regalo.3. Iluluto no nanay ang ulam.

3. Pokus sa Sanhi o Kausatibo- Ang paksa ng pangungusap ang sanhi ng

pagkaganap ng kilos ng pandiwa.Halimbawa:1. Ikinatuwa ni Lola ang pagkatuwa ng apo2. ikinasira ng panamin ang baha.3. Ikinagalit ni Tatay ang paglalasing ni Ronie.

4. Pokus sa Kagamitan o Instrumental-Ang paksa ng pangungusap ay kagamitan sa

kilos ng pandiwa.Halimbawa:1. Ipinaghiwa niya ng karne ang kutsilyo.2. Ipanghahalo niya ang sandok sa nilugaw3. Ang palakol ay ipansibak mo ng kahoy.

Ang Pangungusap



gramar

Documents

Transcript of gramar