1گۆڤارى موساسير

خاوه ن ئیمتیاز سه رنووسه ر شوان عه بدولحه مید جه وهه ر یوسف برادۆستی

به ڕێوه به ری هونه ری به ڕێوه به ری كارگێڕی راوێژكاری یاسایی ئارام ئه كره م خه سرۆ هه ركی كه ریم به حری به گ

سه رپه رشتیاری به شی ئینگلیزی سه رپه رشتیاری به شی عه ره بی نازم برادۆستی رامیار فارس اسعد

راوێژكاران دكتۆره كوردستان موكریانی

دكتۆر فه رسه ت مه رعیدكتۆر زرار صدیق

دكتۆر عه بدولاڵ خدردكتۆر حه یده ر له شكری

خه سرۆ گۆران كامیل فه خره دین

نووسه راندكتۆر محه مه د عه بدولاڵ له هونی

دكتۆر صالح عمر ئارام جه الل هه مه وه ندی

ئه رده الن خۆشناویوسف خضر چۆپان

جه لیل عه باسیهۆشه نگ برۆكا

سه رپه رشتی گشتیكاروان ئاكره یی

موساسیر

یرجی من الكتاب و الباحثین واساتذه الجامعات والمختصین تقدیم نتاجاتهم حول المحور التالی:

بمفهوم الجیوبولوتیك بین بغداد و أربیل )من یسیطر علی گرمیان یسیطر علی كوردستان(.

داوا له نووسه ران و لێكۆڵه ره وان ده كه ین بابه ته كانیان تایبه ت بن به م ته وه ره ی خواره وه : )به مه فهومی جیۆپۆلۆتیك له نێوانی به غدا و هه ولێر كێ ده ست به سه ر گه رمیان بگرێ ده ست

به سه ر كوردستان ده گرێ(

ژماره )1( زستانى 2012 2

1- ووتار خاوه ن ئیمتیاز 2- بۆچی پەیڤی موساسیرمان هەلبژارد بۆ گوڤارەكەمان؟ موساسیر3- لۆگۆی موساسیر موساسیر

4- په یامی موساسیر سه رنووسه ر5- موساسیر له سه رچاوه میخیه كان ئارام جه الل

6- قه یرانی میتۆد له كوردناسیدا د. حه یده ر له شكری 7- كاریگەری كۆمەڵگای مەدەنـی لەسەر رەوشی سیاسی هەرێمی كوردستـان د. صالح عمر

8- سامانیەكان و رێنسانسی فەرهەنگی یوسف خضر چۆپان9- فكری ئاریای و ئاینی زەردەشتی یوسف برادۆستی10- چیرۆكی جولندی لە دیرۆك و فۆلكلۆریی كوردیدا د. زرار صدیق

ووتار

به شی كوردی

3گۆڤارى موساسير

لەدەستپێكدا گەرمترین پیرۆزبای لە خۆمان و خوینەران و رۆشنبیر و خەمخۆرانی مێژووی كورد كوردی كتێبخانەی كەلەبەرێكی و كونج هیوایەی بەو گوڤارەكەتان لەدایكبوونی بەبونەی دەكەین پر بكاتەوە، و كەمێك لەو بوشاییەی لە هزری گەنج و الوان دایە پڕبكاتەوە سەبارەت بە مێژووی میللەتەكەمان. منیش وەكو هەر تاكێكی ئەو كومەلگایە وە تامەزرو بە زیاتر رۆشنبیر كردن و زانینی راستیەكانی مێژووی كورد و هەموو ئەو كارو كارەساتانەی لە رابردوو بە سەر میللەتەكەمان هاتووە سەربلندم كە لەالیەن هاوكارانم خاوەن بیرۆكەكانی دەركردنی ئەو گوڤارە گرینگە بە خاوەن ئیمتیاز دەست نیشان كرام، سەرەتا تووشی شۆك بووم كە ئایا من دەتوانم ئەو كەسە بم كە خاوەن ئیمتیازی ئەو گوڤارە گرینگە بم بە هەرحال پێشنیارەكەم قبول كرد بەو هیوایەی بتوانین بە یارمەتی ماموستایان و روشنبیران و ئێوەی خوێنەری بەرێز ئەو ئەركە قورسە هەلبگرین و بەرەو ئاسویەكی گەشی بەرین. ئەمڕو كە یەكەم ژمارەی گوڤارەكەتان دەكەوێتە بەر دەست، واباوە لە دونیای چاپ و گەیاندن گوڤار یا رۆژنامە كە یەكەم ژمارەی دەردەچێت ناو دەنرێ ژمارە سفر به اڵم ئێمە وە لە بەر گرینگی گوڤارەكە كە زیاتر پەیوەستە بە مێژووی میللەتی كورد هەرچەند كردمان نەمانتوانی ژمارە سفر بۆ گوڤارەكەمان

هەلبژێرین بویە ناومان نا ژمارە )1(.لە هەموو خوێنەران و مامۆستایانی بەرێز داواكارین كە لە هەرچی كەم و كوری هەیە لە هەموو وەربگرین. هەند بە تێبینیەكانتان داهاتوو ژمارەكانی لە ئەوەی بۆ بكەنەوە، ووشیارمان الیەنێكەوە بابەتی نووسینی جێگای كورد رۆشنبیری تاكێكی هەموو وەرزیە گوڤارێكی ئێستا گوڤارەكەمان گرینگی بۆ دەرەخسێنین، پالپشتمان بن بۆ درێژە پێدان و نەوەستانی كاروانی گوڤارەكەتان وە لە ئایندەدا

ببیتە بابەتێكی گرنگ و زانكۆكانمان، لە كوردستان سوودی لێ وەربگرن.سوپاسی هەموو هاوكارانمان دەكەین لە سەر نووسەر و دەستەی نووسین و راوێژكاران و هەموو ئەو دوستانەی كە یارمەتیدەرمانن بە تایبەتی ماموستایانی زانكۆ و نووسەر و رۆشنبیرانی كوردستان، كە

بابەتەكان و لێكۆلینەوەكانیان درێژە بە كاروان دەدەن ئاسۆمان روونە سەركەوتنیش زۆر نزیكە.

شوان عبدالحمید جوهر

بە ناوی خوای مەزنخوێنەرانی گوڤاری )موساسیر(

ووتار

ژماره )1( زستانى 2012 4

ده وڵه تی هەرێمەكانی لە دەگوترا هەرێمێك بە موساسیر هەربە هەرێمەكەش پایتەختی ئورارتۆ،كە ناو دەبردرا. لە جوگرافیای ئاشور دەكەوێتە گۆشەی باكوری روژهەالتی ووالتی ئاشور، روژئاوای روێنگەی كێلەشین، ئەو هەرێمە دەكەوێتە نێوانی شاری شنۆ و چیای بەرزایەكانی و بەك عەلی گەلی تەنگەی موساسیر ش��اری��ش وەك ه��ەرێ��م وەك سپیلك،ئەمە موجیەسەری ئیستایە كە دەكەوێتە باشوری ناحیەی بوو،لە بەشێك سیدەكانیش خۆی كاتی كە سیدەكان

شاری موساسیر.ك��وردی لەزمانی كە موساسیرە، موجیەسەر، پاشماوەی نیە، مانایەكی هێ )موجیەسەر( ئێستا ئاشوری لە ئاشووری موساسیرە، موساسیر ووشەی بە مانای زاری مار)دەمی مار( كینایە لە سەخت و

كاسێ ی ئەو دەڤەرە.بوو، - ئۆرارتۆ - پێشەوەی هەرێمی موساسیر هەمیشە لە كێشە و ملمالنێ دا بووە لە گەل ئاشوور مەملەكەتە دوو ئ��ەم نێوانی یەكانی ناكۆكی دا،

نزیكەی شەش سەدەی خایاند 560 ساڵی تەواو.ئابوری و ستراتیژی پێگەیەكی هەرێمە ئ��ەو

ئاینی و جوگرافی هەبووە.مەناعەیەكی سروشتی سەخت و ئاسێ ی هەبووە، بۆپاراستنی پەرستگای خوداوەندی هاڵدی لە دەست دوژمنانی، مێژووی موساسیر، بەشێكە لە مێژووی

ئورارتۆ بۆیە پێویست دەكات بە خێرایی بە )رێزبەندی ش��ارس��ت��ان��ی و م��ێ��ژووی( ك��رۆن��ول��وژی��ای ئ��ۆرارت��و دابچینەوە. بۆئەوەی بە شێوەیەكی روون و بەرچاو لە مێژووی موساسیر بگەین كە چەند گرینگ بووە وەك هەرێمێكی زیندوو ئیستراتیژی بە الیەن ئورارتیانەوە، چ گرینگەیەكی هەبوو لە پێشینەی مێژووی كورد، لەڕووی زمان و هۆشی ئاینی و رسكانی نەتەوەی ك��ورد،ك��ە ب��اوەرم��ان وای��ە، ن��ەت��ەوەی ك��ورد بەرهەمی و ئەنترۆپۆلۆژی و ئیتنولوژی گورانكاریە رووداو

بۆچی پەیڤی موساسیرمان هەڵبژارد بۆ گوڤارەكەمان؟

موساسیر

)ئۆرزانا( میری موساسیر

5گۆڤارى موساسير

)كۆشكی میر مه حمود خه لیفه برادۆستی له موساسیر( ئەتنۆگرافیای پێشكەوتووە لە چوار چێوەی یاسای پەیدابوونی كۆمەلگاكان و نەتەوەكان لە مێژوودا.

پەیدابوونی ده وڵه تی ئۆرارتۆ )هالدی( لە مێژوودا، ئەو ده وڵه تە لە نێو دڵی كوردستان، لە سەدەی نۆی دامەزرا.كە یەكەم س��اردۆری الیەن لە زاین لە بەر پایتەختەكەی شاری - ترۆشیپا - یان - شیپا شاری وانی ئیستا. ئۆرارتۆ ناوێكی جوگرافیە گوزارشە لە

مەفهومێكی سیاسی و عەسكەری بۆ ده وڵه ت.پێوەری مەملەكەتی ئۆرارتۆ)هالدی( لە سەدەی ئیشپۆئینی دەوران���ی لە زاینی لە ب��ەر هەشتەمی )830ب ز -810 ب ز(سنوری گەیشتووە كوردستانی رۆژهەالت، لە باكور - ئاراپ خا( كەركوك، باكوری رۆژئاوا - چیای ئارارات، ئاگری داغ. لە وێ بۆ سەر سنوری قەوقاسیا، رۆژئاوا ئەنادۆل بە دۆلی رووباری رووب��اری و رۆم ئ��ەرزە و ئازەربایجان تا )ق��ەرەس��و( )جۆدۆه( دوای رووە و فورات و خۆی لێكدەدایەوە لە گەل هێلی چیاكانی - حاجی رەش - قەرەئوغالن - وهەكاری و زنجیرە چیاكانی - تورعابدین - سنوری ئەم س��ەرەرای دەهینا. پێك ئاشور لە گەل باشوری هەموو گۆرانكاریانە، شاری - وان - ترۆشیپا هەمیشە خ��وداوەن��دی پەرستگای ب��ووە، ئ��ۆرارت��ۆ پایتەختی هالدی خوداوەندی نەتەوەی ئۆرارتی هەر بە قیبلەی پیرۆزی نەتەوەی هالدی مایەوە.هزری ئاینی ئەوانی بەیەك دەبەستەوە هەر چەندە لە چەندین رەگەزی جیا

جیا پێك هاتبوون، بۆیه ئەوان خۆیان دەگوت)خالیتی(ئۆرارتی بە ئاشووریەكانیش دەب��رد، ناو هالدی یان دەگوت)بیائینلی( خۆشیان ووالتی دەبردن.بە ناویان نائیری، خوری، لە نەژادیان پێكهاتەی )Biainili(تورات پیرۆزی لە كتێبی ئ��االروودی - ماركورتی، دەبەتەوە ئ��ارارات ده وڵه تی داهاتووە توناخ بەشی -سەد خوریان دانیشتوانی كۆنی كوردستان كە رۆلێكی گرنگیان گێرا لە مێژووی خۆرهەالتی كۆن لە چوار چێوەی ده وڵه تەكەیان ده وڵه تی )میتانی(، لە هەزارەی

دووەمی بەر لە زاین.ئ��ۆرارت��ۆی��ان كرد پ��ادش��ای ف��ەرم��ان رەوای چل ئەوجی بە ئۆراتیان ده وڵه تی هەییەتی وانە لە سێ

خۆگەیاند.ساردوری یەكەم، ئیشپۆئینی - مینوا، سەرەرای هێ )ئ��ۆرزان��ا( موساسیر پ��ادش��ای تومارگاكانی گومانێكی نەهێشتوتەوە لە بوونی پەیوەندی زمانەوانی

و كەلتوری لە نێوانی زمانی هالدی و خۆری.پ��ە نتێونی خ��وداوەن��دان��ی )ه��ال��دی(ئ��ۆرارت��ۆ - هالدی بە پلەیەی یەكەم سەرۆكی پەنتێون. تیشپا - خوداوەندی جەنگ و بروسكە، )شێبینی(خوداوەندی هەناو چەندین خوداوەندی تر لە هزرو هوشی ئایتی ئۆرارتیەكان هالدی سەرچاوەی خێر و دەسەالتە، بۆیە كە ب��ووە ی��ان هەرێمی پێروترین موساسیر هەرێمی

ژماره )1( زستانى 2012 6

موساسیر زیاتر لە 550 سال قبیلەی تەواوی نەتەوەی هالدی بووە.

ئ��ۆرارت��ۆ و ب��ارەی لە ب��ەرن��ووس زیاتر لە 400 نێوان دەكەونە زۆربەشیان كە دۆزراونەتەوە موساسیر رووباری- ئاراكس- ئاراس و موجیە سەر و شاری وان.و كێلەشین وكێلی تۆپزاوە كێلی گرینگتریشیان لە )میهر( لە موساسیر،تابلۆی هالدی پەرستگای

شاری وان.دانیشتوانی زم��ان��ی ه��ال��دی ن��ەت��ەوەی زم��ان��ی ناوەراستی كوردستان و بەشێك لە ئەرمینیا باكور و بوو. زمانی فەرمی ده وڵه تی ئۆرارتۆ بوو لە خێزانی

زمانەكانی هیندو ئورووپی نەبوو. رێچكەی دەگەرێتەوە بۆ زمانی خوری زمانی خوریە. زم��ان��ی پێشكەوتووی قوناغێكی ه��ال��دی بەردنووسەكانی ئۆرارتی بە خەتی میخی )بسماری( لە تێگەیشتن خوێندنەوە نووسراون. نوێ ئاشووری زمانی هالدی دەگەرێتەوە بۆ زانای ئەلمانی )یوهانس فیردریك( كە ده ڵێ خوری و خلدی لە خێزانی زمانی

زاگرۆسن - پێشینەی زمانی كوردی پێك دەهێنن.بوونی نیشتەجێ مەركەزی كۆنترین موساسیر زۆر بوو، لێ هالدی پەرستگای كە - هالدیەكانە ج��اری��ش ب��ە سیغەی ئ��ال��دی ه��ات��ووە، ب��ۆ خ��ۆی��ان بە

هەرێمی موساسیریان دەگوت )ئاردینی(هاوكاری )ئ��ارۆب��ان��ی( مێردەكەی كە هالدی بە ن��اوی ئێرانی كونیەی لە دوای ئارۆبانی ب��ووە

)بەگیارتۆ( هاتووە.جارێك موساسیر پ��ادش��ای urzana ئ��ۆرزان��ا ل��ە گ��ەل ئ��اش��ووری��ەك��ان رێ��ك دەك���ەوێ ب��ۆ م��ان��ەوەی فریای دەكا ئۆرارتی روس��ای لە داوا دەرفەتێك لە گەلی لە دەكاو موساسیر سەردانی رۆساش كەوێ رێك دەكەوێ ئۆرزانا و روسا، حامیەی ئاشووری لە

چیاكانی موساسیر وەدەرنا.كێلی تۆبزاوەش باس لە هاوپەیمانی نێوان ئۆرزانا

مەلیكی موساسیر و رۆسای ئۆرارتی دەكا.سارگۆنی هەشتەمی ش���االوی دەق���ی بەپێی

لە كرابێ وێ��ران ك��اول ئاردینی موساسیر ئاشووری پێی بە زای��ن. لە بەر نێوانی ساالنی 714 - 705 لە تێك شكابێ ش��االوە ئەو دەبێ ئۆرارتی دەقێكی

پێش وێران كردنی موساسیر.دوای روخانی ئاشوور لە ساڵی)612 ب ز( ئۆرارتۆ وەك دەۆلەتێكی سەر بە میدیەكان دەمێنێتەوە تاساڵی ئیمپریاتۆریەتی تێكەلی كاتەوە لەو پ.ز(. 591(

میدی دەبێ .ووشەی )ئوور()ur( پێشگیری ناوێكی جوگرافیە كە ئاراراتە، ئەم ده وڵه تە لە سفری تەكوینی تەورات بە ئارارات ناوی هاتووە. پەیڤی � ئور ووشەیەكی كۆنی گه ڵنی كوردستانە رەنگی داوەتە لە ناوی تیرە و هوز

و ناوی كەسی كورد.كار ب��ە ی��ەك��ەم ج��اری ب��ۆ پەیڤە ئ��ەم كونیەی هات بۆ ووالت بە سیغەی )ئۆرۆئاتری( لە سەدەی سێزدەهەم لە دەورانی سەلمانسەری ئاشووری. لەكاتی

هێرشەكانی بۆ سەر� شۆبیریا � ئۆرۆئاترێ .ب���اك���ووری وان، س��ۆم��ا بە خ�����وارووی م���وش،

رۆژئاوای ئۆرمیە.ئ��ەوەی چیای بەر لە ئاگرە مانای لێرە ئاتەر� چیای بە ك��ورد تێدابوو بوركانی مەنەری ئ��ارارات ئور ووش��ەی برد. ناویان داغ ئاگر تورك و ئاگری ئاگردەگەیەنێ كە جیاوازە لەووشەی ئووری سۆمەری هاتووە.وەك كار بە ناوی جوگرافی و بۆ شوێن كە ئوورمی � شاری ئورمیا � ئوربیلوم و و شوێن شار

سۆمەری.به اڵم لە سەرووی مێزۆپۆتامیا و بانەكانی ئێران

مانای تری بە ناوەكان بەخشیووە.ئ��ۆر ن��ام��ۆ ن���اوی خ��وداوەن��دێ��ك��ە ب��ۆت��ە ه��ورم��ز� )ئۆرزبابا - ئاگری مەزن( ئۆرمزیار - یارانی خودا� ئۆرزانا - زانای ئاگری پادشای موساسیر ئۆرۆبانی - ئاگر دینی - ئاردینی - ئاگری پاسەوانی -رون��اك ئاگری - ئ��ۆرەم��اری - ئاگر مەملەكەتی هۆزێكی كوردە - ئۆرمیهر ئاگری عیشقە ئۆرارتۆ

بە مانای ووالتی ئاگر.

7گۆڤارى موساسير

1-فكر:الف- لەرووی فكرەوە، ئەگەركورد كەمێ زیاتر لەناو رەو تی روداوەكاندا دابایە دەیتوانی نەقشبەندی بكات بە مەزهەبێكی تایبەتی بە خۆی ده وڵه تیش پێی دامەزرێنێ چۆن )كۆلەكەی( نەتەوە، دین و ده وڵه تە كەچی كورد هێ رۆلێكی نەبوو لەگۆرانكاریەكانی نەقشبەندی دەرف��ەت��ی تەنیا ناڤین، هەالتی رۆژ بۆهات و زۆربەی رابەرانی تریقەت بوونە سەركردەی ك��ورد زۆربەشیان، ب��زووت��ن��ەوەی رزگ���اری خ��وازی هەلۆیاسا گەیشتنە بەرپەتی قنارە. لە كوردستانی عوسمانی وای لێهاتبوو، هەركەسێ تریقەتی نەبێ پێك نەقشبەندی نیە، سێ گوشەی هیزری دینی

هاتووەلە)تریقەت، مەعریفەت، حەقیقەت(.كەلتوروئاین وەك زەردەشتیەت هەرچەندە با- ومیتولوژیا تایبەتە بە تەواوی گەال نی بانەكانی

ئێران، كە كوردیش یەكێكە لەوانە.تاكو ئێستاش زۆرشعائر - سریمۆنیای - ئاینی

زەردەشتی لە نێوكورد - وەك كەلتور و فكرماونەتەوە - بەشێكیش لەئاینی زەردەشتی تێكەالوی عیبادەت و سۆفیگەری تایبەتی بە ب��ووە، ك��ورد وعاداتی

عیرفانی ئیسالمی.

ن��ەق��ش��ب��ەن��دی: ح���ەق���ی���ق���ەت ت��ه ری��ق��ەت مەعریفه ت

لۆگوی موساسیر

حەقیقەت

نه قشبه ندی

مه عریفه ت ته ریقه ت

ژماره )1( زستانى 2012 8

سوفی گەریش لەوانە نەقشبەندی، كاردانەوەی باوەری زەردەشتی و ئاریایە، بەرامبەر بە زال بوونی

نەتەوەی سامی )عەرەب( لەرێگەی ئیسالم.یەك وزەردەشتی گەری سوفی كەهەردوكیان

سێ گۆشەی فكریان هەیە.پاك، هزری حەقیقەت/ مەعریفەت، تریقەت،

گوفتاری پاك، كرداری پاك.

زەردەشتی: هزری پاك گوفتاری پاك كرداری پاك

2- سێ گۆشەی نەتەوەی ئاریایی: ماد پارت پارس

ئاریاییەكان لە بانەكانی ئێران و كوردستان بەسەرسێ هوزێ گەورە دابەش بوون.

1. پارتەكان - پرت - ئەشكانیان - لەخورهەالتی ئێران - خوراسان نیشتەجێ بوون.

ئێران - 2. مادەكان - میدیا - لە خۆرئاوای نیشتەجێ ئەترۆپاتین، - وكوردستان ئازەربایجان

بوون.3. فارسەكان لەناوەندوباشووری ئێران لە هەرێمی

ئەنشان ئۆستانی فارسی ئەمرۆ، نیشتەجێ بوون.یەكەم زنجیرەی شاهینشاهی و ئیمپریاتوریەت،

میدیەكان بونیادیان نا.پ��ارس��ی، فارسی. ل��ەدوای��داك��ۆرش��ی م��ەزن -

كەلەرێگەی دایكیەوە )میدی( بوو.ئیمپریاتوریەتی میدی گۆری بۆ ماد و پارس،

دوای بۆپارس.پێرسیا - حكومەتەكەی دای����������ە دەس����������ت ه����������ۆزی پ������������ارس. ك��ە ئەسكەندەری خانەوادەی)هەخامەنشی(لەوهۆزەبوو، لەشەری لەزاین بەر لەساڵی)331( - مەكدۆنی یەك الك��ەرەوەی – گۆگامیال - ئەربیال - لەنزیك داری��وش��ی سێ ل��ەدەوران��ی -هەولێر ئەربیل ش��اری ئیمپریاتوریەتی ب��ە ك��ۆت��ای هەخامەنشی یەمی

هەخامەنشی - پارس - هێنا.ئێران و كوردستان كەوتە ژێردەسەالتی جێنشینیانی ئەسكەندەری مەكدۆنی)سلۆكی یەكان( - سلۆكوس. بۆماوەی زیاتر لە هەشتاسال فەرمانرەوای كوردستان پ��ارت��ەك��ان ق��ارەم��ان��ان��ی دوای ك���رد. ئ��ێ��ران��ی��ان و یۆنانیە سلۆكیە )تیردادوئەشك( وەك )ئەشكانیان( پێك ئەشكانیان حكومەتی دەرك��ردن. بێگانەكانیان ئاینی، بە ئاینی زەردەشتیان پارتەكانیش دەهێنا - پارسەكان ومیدیەكانیا دەزانی لەبەرئەوەی زەردەشت و ب��رەوی سەند ویشتاسب لەرێگای و بووە میدی

بەالوبووەوە، باوكی ویشتاسب، هەخامەمنشی بووە.روحانیان - موبەدەكان، بە الیەنگیری ئەوانیان

هزری پاك

كرداری پاك گوفتاری پاك

ماد

پارس پارت

زه رده شتی

ئاریایی

9گۆڤارى موساسير

زەردەشتی بەئاینی گرینگیان هەربۆیە دەناسین. نەدا. لە بەرامبەر ئەمەشدا روحانیەكانی زەردەشتی

- ئەشكانیانیان بە )بێ دین( ناودەبردن.پارس مەركەزی پێشەوایانی زەردەشتی وناوەندی حكومەتی هۆزی هەخامەنشی بوو، ساسان خوتای موفتی پەرستگای حەوزی پارس پێشەوای تەواوی بابكان ئەردەشێری كورانی - ئێران روحانیەكانی سەر لە ك��رد. بەرپا ئەشكانیان دژی شورشێكیان بنچینەی بووژاندنەوەی ئاینی زەردەشتی ودەسەالت و هێزی روحانیەكان )نوێنەرانی ئاهورامەزدا( لە سەر زەوی حكومەتێكی نەتەوەی و ئاێینیان دامەزراند.

لە راستی ئەمانە نەك دینی زەردەشتیان زیندوو كردەوە، ئاین و دەساڵتیان تێكەل كرد)ئاینی سیاسی( و موقەدەساتی روحانیەت بە پشتیان رووكەشدا لە ئاین رازاندیانەوە. هەڵداو پێیان بەست. مەزهەبی و زوڵ��م - راستیشدا لە دەس���ەالت خزمەت كەوتە ستەمیان كردە جل و بەرگی لە خواترسان، بەرگێكی بە گۆتەی كرد. ستەم بەر وە موقەدەسیان ئاینی گ��ەورەی عارفی و فەیلسوف - كریشنان ڕاده��ا و ستەم كە كاتێكە، ك��ارەس��ات گەورەترین هیند: زۆر داری جل و بەرگی پاكی و ئاینی بپووشێ ، هەركاتێ زوڵم لە بەرامبەر حەقیقەت دابندرێ ئەوا زوڵم وەك مۆرانە حەقیقەت و راستی دەخوات. ناورۆ كەكەی دەرزێنێ و گەندەڵی دەكات. ئیتر ئەوكاتە

نەدەتوانرێ بناسرێ بۆ نە دەشكرێ دەست بەر هەستی دەكرێ نە هێ كارێكی تر ببەین. تەنانەت ناشتوانرێ دین و

حەقیقەت و ستەم بناسین و لێكی جیا بكەینەوە.ساسانیەكان ئاوایان لە دینی توحیدی زەردەشتی كرد. ئەگەر ئیسالمیش نەهاتبایە، ئەوا ئێران پاڵی دەدای��ە م��ەزدەك و مانی - ئەگەر ئەوانیش پەرەی نەساندبایە، ئەوا ئێران دەچووە باوەشی مەسیحیەوە.

مەدائین- تەیسەفۆن - پایتەختی ئیمپریاتوریەتی مەسیحیەت، وناوەندی مەركەزی ببویە ساسانی

هەر هەڵدەلووشی، ئێرانی ئەوا نەهاتبایە، ئیسالم ل��ەرزۆك��ی )س��اس��ان��ی - روح��ان��ی( ب��ۆی��ە، بینای گەورەترین ئیمپریاتوریەتی دونیای ئەوكات لە گەل موسلمانەكان عەرەبە قەبایلی گ��ورزی یەكەمین

دەرووخێ .وێنە - 3 - شكل لۆگۆیەكی سێ گوشە لە

وێنەی چیا.

پەیوەندی گەالنی كوردستان بە چیاوە. و ك��ورد نێو ل��ە زۆرن سێگوشەكان كەرەستە كوردستان نووشتە، خانووی جەزیرەی، كۆخ، رەشمال،

سێپیك، چیا، لوتكە، كێلی قەبرەكان.....ه���ەردووالی دەكەوێتە ك��ورد، ژیانی شوێنی نووسین پەیدابوونی سەرەتای لە زاگ��رۆز چیای ناوی كوردستان بە وواڵتی بەرز علیاتم هاتووە واتە بەرز لو لۆی یەكێك لە میللەتانی كوردستان لۆلو بە مانای دوو چیا یان كۆیلەكانی چیا لە نیوەی یەكەمی هەزارەی سێ یەمی پێش زاین بە ناوچە بەشێكی و كوردستان باشوری یەكانی شاخاوی روژهەالتی گوتراوە سوبیر - سوبیر سۆپارتو ئۆرارتۆ ئارارات گوردیای جبل جودی چیاكانی گوردوای. وایسباخ: كاردۆخی میللەتێكن لە سەرووی دیجلەی

ئیستا.بەكرێگیراوە دەه����ەزار گ���ەران���ەوەی ل��ەك��ات��ی بە ئەگریكیەكان )كسینوفون(: وواڵتی كاردۆخیان

چیا وەسف دەكات.س��اس��ان��ی��ان مەفهومی س���ەردەم���ی ل��ە دوات����ر

كۆهستان قوهستان بالد جبل پەیدا بوو. جبل بالد لە جبال( )اقلیم چیاكان هەرێمی لە كە كوێستانە كۆهستان دەقاودەقی وەرگیراوەی سەردەمی ساسانیان ناوی فەرمی ناوچە شاخاوی كەزۆرینەی ب��وو كوردستان رۆژه��ەالت��ی یەكانی

رووبەرەكەی لە چیای بڵندو سەخت پێكدەهات.هاوكات بە وواڵتی پەهلەویش دەناسرا بنچینەی

ژماره )1( زستانى 2012 10

ناوەش دەگەرێتەوە سەردەمانی پێش ئیسالم لە ئەم كۆچی پێنجی س��ەدەی سولجوقیەكان س��ەردەم��ی یانزەی زاینی لە پاڵ هەرێمی چیاكان بە عێراقی عەجەمیش ناو دەبردرا تا لە عێراقی عەرەبی چیا لە كۆهستان كۆنی ن��اوی ه��ەر ب��ەاڵم بكرێتەوە نێو خەلك بە كار دەهات.لە سەر چاوە عەرەبیەكان دەنوسرا.یاقوتی قوهستان( )قهستان شێوەی بە حەمەوی )كە لە ساڵی 626 كوچی(، كوچی كرووە چەندین عەجەمیدا، ووالتانی زۆرب��ەی لە دەلێت: شوێن بە قۆهستان دەناسرێن )معجم البلدان - وفیات

االعیان(دكتور زرارصدیق كورد و كوردستان.هێرشەكانی سۆمەریان و بابلیان و ئاشوریان بۆ كوردستان ئەو ووالتە درێژەی هەبووە، لە هەزارەی داگیر ئاشوریەكان الی��ەن لە زای��ن پێش دووەم���ی

ئۆرارتۆ بۆ سەر هەشتەم دەكرێ .سارگۆن شاالوی و ئ��ەرم��ەن تیگرانی و رۆم��ان��ەك��ان ئەگریكەكان بیزەنتیەكان و سوپای عەرەبە موسلمانەكان و تەوژمی تورك و مەغول و غوز و سەفەوی یەكان و قاجارەكان سولتانەكانی و ئێران شاكانی و عوسمانیەكان و یەك حكومەتە و كەمالیەكان توركە و عوسمانی لە دوای یەكەكانی عێراق تا لە دەورانی بەعس بە كردنی پاكتاو ش��االوی لە گەیشت خۆی ئەوجی رەگەزی و ئەنفال و راگواستن و كوشتنی بە كۆمەل بە هەزاران هەزارانیان بە ناوی مەلعون و مەنفور ژێر دەگەیشتنە دەبوون رزگاریش ئەوانەی كردن، خاك باوەشی چیا. چیا سەنگەری مانەوی ئەو نەتەوەیە

بوو.)جۆن بلوك و هارڤی مۆریس(دەلێن: ال اصدقاء نیە دۆستێكی كورد هێ الجبال. للكوردی سوی لە گێرا گرنگی رولێكی چیا چیا. لە بێجگە بزوتنەوەی رزگاری خوازی كوردستان خەباتێكی پڕ ب��رادەرە عەزیز )چیا(بە ئەو لە گەل لە سەروەریان

سەر برد.دارێكمان ئاكام لە لە سەدەیەك خەبات زیاتر لە سەر بەردێك دانەنا تا دەشت و شار ڕانەبوون و كۆچڕەوی ملیونی دەستی پێ نەكرد بە حكومەت و پارلەمان نەگەیشتن. كەواتە حكومەت و پەرلەمان و خەبات رەم��زی دەش��ت��ە. چیا و ش��ار بەرهەمی مانەوەمانە،هێمای رزگاری خۆازی مانە. چیا بوو

بە سیمبولی وواڵتی چیا.بۆیە دەلێم مالئاوا ئەی برادەری عەزیز

لەو بەرزایەوە سەیرم بكە لە دەشتەكان سەرەتایەكی تازە دەست پێ دەكەین لە خەبات تێكوشان و ژیار

وشارستانیەت.

ماڵئاوا ئەی چیا

خوداوه ندی هاڵدی

11گۆڤارى موساسير

ریكالم

نه خۆشخانه ی سه رده م

هه ولێر-شه قامی نه ورۆز–نزيك 100 مه تری اربيل –شارع نوروز – قرب 100 متری

info@serdem.cowww.serdem.com

mob:+964 4180077-0750 7402747

ژماره )1( زستانى 2012 12

Tablo Mall - ErbilMobilya Mess

Mail: hawlersafa@yahoo.com Tel : 07507373120 07503398292

ریكالم

13گۆڤارى موساسير

ریكالم

ژماره )1( زستانى 2012 14

ریكالم

پشه یی و راستگۆیی

گوندی موجیه سه ر )موساسیر(

15گۆڤارى موساسير

گە ردی هەبووا مە ئیتیحادەكڤێكرا بكرا مە ئینقیادەك

رۆم و عەرەب و عەجەم تەمامی هەمیان ژ مە را دكر غوالمی تەكمیل دكر مە دین و دەولەت

تەحسیل دكر مە عیلم و حیكمەت تەمیز دبون ژ هەڤ مەقاالت مومتاز دبون خودان كەماالت

ئەرێ ئێستاشی دەگەل دابێ خودانێك هەیە وەالمی ئەم داد و هاوارەی خانێ بداتەوە ؟یان هێشتا كەسادە

بازاری فكری خانێ ؟.

گەر هەبوا مەژی خودانەك عالی كەرەمەك ، لەتیف دانەك

عیلم و هونەر و كەمال و ئیزعان شیعر و غەزەل و كیتاب و دیوان ئەڤ جنس ببا ل باوی مەعمول

ئەڤ نەقد ببا ل نەك وی مەقبولمن دی عەلەما كەالمێ مەوزون

عالی بكرا ل بامێ گەردوون بیناڤە رحا مەلێ جزیری

پێ حەی بكرا ، عەلی یێ حەریری كەیفەك وەبدا فەقێهێ تەیران هەتا ب ئەبەد بمایی حەیران چبكم كو قەوی كەسادە بازارنیتن ژ قوماشێ را خەریدار

شاعێر و فەیلەسوف و مفكری كورد احمدی خانێ

بەری زیاتر لە سێ سەد سال ماموستای فكری ناسیۆنالیزمی كورد )احمدێ خانێ (ئەفسوس دەخوازێ لە یەك نەبوونی كورد ئەوەندە نا ئومێد دەبێ تا دە بێتە ) مرۆڤێكی قەدەری ( بۆیە

دەلێ : خودێ ژ ئەزەل وەسا كر ئەڤ رۆم و عەجەم سەر مە راكر

لە دادی نەبوونی ئەو یەكبوونە چۆن رووبەرووی دوژمنانی دەبێتەوە ئەگەر یەكبوون هەبێ زەمینە ی دین و دەولەت

ئامادەیە و تەكمیل دەكرێ :

ژماره )1( زستانى 2012 16

پەرستكای هالدی لە موساسیر )موجیەسەر( له سه ده ی 19 تا 7ی به ر له زاین

كامێرای )سامی جوندی( كێلی قه بر له كوردستان

17گۆڤارى موساسير

هێنا( وەدی شێوە رێكترین لە مرۆمان )ئێمە )ئایەتی 4 سورەی التین( بەرای فەلسەفەی مادیش مادەیە/ئاین چوونی پێشڤە ئەوجی مرۆڤ� مێشكی و یاسا و شەر و جەنگ و ئاشتی و ت��ەواوی كارو چاالكی مرۆڤ� لە پێناوی دادوەریە)عەدالەت( دایە،

عەدالەت خواستی ئینسانە.عەدالەتیش دروست كاری مێژووە،ئاكامی كارلێك كردنی كۆمەالیەتیە بە مانای عەدالەت بیرۆكەیەك نیە لە هابیلی مەقتلووە بۆمان مابێتەوە بەلكو دروست رێگەی لە مێژوویە، پێشڤەچوونی پرۆسەی كاری مرۆڤانی بەشداربوو لە پێكهێنانی مێژوو، مێژوو بە توێژ و چین هەموو مێژوو ئینسانە بوونی زانست و كەسایەتیە كۆمەالیەتیەكان و قوناغەكانی پێناسە لەوانەیە نیە، كردووە دیارە هیچ شتێكیش گشتی

كەسانی هەبن بەدەر لەو پێناسەیە. لە ناو هەر پێناسەیەك حەقیقەتێك هەیە لە ژێر هەر كوفرێك ئیمانێك هەیە، پیاوانی ئاینی لە هەر زمان و مەكانێك بن جیاواز نین، هەموویان بەرگری لە ئاینی باب و باپیرانیان دەكەن، كە كۆمەلگای ئێمە خەلكانێكی لەنێو دەبات. بەرێوەی توحید ئاینێكی موحیدیش پەروەردە بووین بەرگری لە تەوحید دەكرێ كە تر كۆمەلگایەكی ن��ەگ��ۆر، حەقیقەتێكی وەك )وثنیة( شركە یا بت پەرستە لە وێ پیاوانی ئاینی

بەرگری لە حەقیقەتی بت په رستنی خۆیان دەكەن.بچووكی)تبت(ی ووالت��ی چین كاتێ نموونە: بە تبت دەالیالمەكانی و ئاینی كردپیاوانی داگیر روحی خۆیان بەرگریان لە )بودای( دەكرد. غەمی غەمی بەلكو نەبوو، خۆیان مردنی و ئەشكەنجە

ئەوەی لەم دونیایە مەبەستە، مرۆڤ� و مرۆڤایەتیە مرۆڤ� پێوەری هەموو شتێكە و خەلیفەی خودایە لە سەر ئەم زەمینە بوونەوەرێكی روحی و مادیە،خوای مەزنیش دەفەرمووێ :

پەیامی موساسیر )1(

)لقد خلقنا اإلنسان فی أحسن تقویم(

سەرنووسەر

بەدوای سەرەتایەكی تازە بۆ گەلێكی كۆن و عەریق

ژماره )1( زستانى 2012 18

یان )چین( جەالدەكانی رقی وەك نە بوو ئەوەیان تێدا بێ په رستنی نێو دل چونكە دلێك خوا بچێتە

نابێ رقی بچێتە ناو.لەوە دەترسان نەوەك لەو حەقیقەتە بێ بەش بن به اڵم لە الی چینیە كۆمەنیستەكان حەقیقەتی ئاین )ئەفیونە(، مادەیەكی هۆش بەرە، كەواتە حەقیقەت ئ����ارەزووی مرۆڤەكانە. و ب��ەرژەوەن��دی پ��ێ ی ب��ە حەقیقەتانە، ئەم نێوانی لە نیزاعێك دەبێتە ئەمەش نێوەندەدا حەقیقەتێكی تر سەر هەڵدەدات كە لە لەو كەواتە گشتی بە مروڤایەتیە ج��ۆری ب��ەرژەوەن��دی

دیسان هەر مرۆڤ� پێوەری حەقیقەتە.حەقیقەت رێگا یەكە بۆ گەیشتن بە عەدالەت، )ستێڤن م��ەزن دیزاینی كتێبی حەقیقەت لەبارەی مودیلێكی لە باس لیونادوملۆدینۆ( و هۆوكینگ

حەقیقەت دەكات.شارەوانی ئەنجومەنی مەوبەر لە سالێك چەند لە زەردەم��اس��ی هەلگرتنی )ئیتالیا( لە )م��ۆن��زا( ناوقووتووی )كەمولە( ی چەماوەدا لە ماسی گرەكان قەدەغە كرد، لە بەر ئەوەی زەردە ماسیەكان لە ناو دەبینن زڵتر دەرەوە لە تەنەكان � كەمولە چەماوەكە ئەمەش بینینی حەقیقەتیان لێ تێكدەدات. ئەو كاتە حەقیقەت لە الی زەردە ماسی جیاواز دەبێ لە گەل كەمتر ماسی زەردە حەقیقەتی ئێمە. حەقیقەتی زەردەماسی بینینی دیارە ، متمانە جێگای دەبێتە وەك بینینی ئێمە نابێ . به اڵم زەردە ماسیش دەتوانی یاسای زانستیەكان بۆ كۆنترولی جوولەی تەنەكانی بینێ ، دەی ن���اودا ل��ە خ��ۆی ق��ووت��ووك��ە، دەرەوەی

فورمەلە بكات.هێلێكی سەر لە ئیمە لە الی تەنێك جوولەی راس��ت��ە ب���ه اڵم ل��ە الی زەردە م��اس��ی چ��ەم��اوەی��ە . زەردەماسی دەتوانی یاساكانی سروشت لە الیەك كە و بكات فورمەڵە داب��ێ چەماوە چێوەی چ��وار لە

هەمیشە بە حەقیقەتی بزانێ .چەشنەی لەم تیۆریەكی زەردەم��اس��ی ئەگەر تێروانینەكەی وەك كێشانی فۆرمەلەكرد ئێمە دەبێت

وەربگرین.نەك حەقیقەت ل��ە دروس���ت نمونەیەكی رووبەرووی ببنەوە و نكولی لێ بكەین. یان بە تاوانی دەوای بە مێژووی گەران لە تر نمونەیەكی بزانین

حەقیقەت.بەپێی ئینجیل خەلك باوەریان بە وەستان و تەخت ئینجیل لە بابەتە ئەم بوونی زەوی هەبوو كە چی مۆدیلی لە بەرگری گالیلۆش نەنوسرابوو، هەر و نیە تەخت زەوی گوت: دەی دەك��رد )كۆبرنیك( دەش سۆرێ دەجوولێ پیاوانی كەنیسەی تورە كرد.ئەم توورەی ئەوان لە دادگای كردنی گالیلو لە ساڵی خۆی لوتكەی بە ك��ردن كوفر تومەتی بە 1633گەیشت گوایە بۆ چونەكەی گالیلو لە گەل كتێبی

پیروز دژایەتی هەیە.بە دەست دەبێ درا سزا و كرا تاوانبار گالیلو سەر بێ لە ماڵی خۆی و پەشیمانیش دەر برێ ، به اڵم لە دوای دادگایەكە لە ژێر لێوی یەوە گوتی هێشتا

دەجوولێ سەرئەنجام لە دوای ئەوەندە سالە لەساڵی 1992 كەنیسەی كاسۆلێكی رۆما رێزی لە گالیلو گرت، بە فەرمی سەرزەنشتی ئەو بریارەی كەنیسەی كرد

بە هەڵەی ناو برد .بوونی گەردوون بە پێی فیزیای كوانتەم 13،7 بلیون ساڵە به اڵم بوونی مرۆڤی عاقل لە سەر ئەم ئەم ناكات. پەر ه��ەزار سالێك تێ دەی��ان گەردوونە و گ��ەردوون تەفسیری كوانتەم فیزیای تیۆەریەی لە ژمارەیەك گەردوون دەكات.باس ژیان و سروشت خۆری كۆمەڵەی وەك دەك��ات خ��ۆر كۆمەلەی و خۆمان.كە لە توانای خوێندنەوەی هیچ ماكینەیەكی حسابیدا نیە بگرە هیچ كۆمپیوتەرێكیش. ئەم تیۆرە باسی لە بیلیون، بیلیون خۆر دەكات نەك تەنیا یەك دانە خۆر وەك ئەو خۆرەی ئێمە دەیناسین و لە كتێبە گەردوون بارەی لە دەكات لێوە باسی ئاسمانیەكان لە ئێمە دونیایەی ئ��ەم وای��ە پێ ب��وون��ی، پەیدا و نەكردووە، هەمیشە تێپەری میلێك لە چەند سەرەتا لە كشان دایەوە، ئێستاش لە گەوره بوون و كشاندایە.

19گۆڤارى موساسير

زەوی ك��ە دان���ا، زەوی كشانی ت��ی��ۆری )ه��ەی��ب��ل( هەمیشە لە كێشان دایە، به اڵم ئەو كێشانی زەوی بە چاوی خۆی نەیبینی. كەواتە حەقیقەت هەمیشە بە

چاوێكی ئاسایی نابیندرێت.مرۆڤیش دووسەد هەزار سالە لە سەر ئەم زەمینە )هۆمۆساپێنسەكانە( دەژی، عاقل مرۆڤی وەك لە دامێنی پێش نزیكەی دوسەد هەزار سال لە كە بە نووسینیش زمانی دەركەوتن. ئەفریقیا بیابانی پێی زانستی جیولۆژی زەوی ناسی بۆ 7000 حەوت هەزار ساڵ دەگەرێتەوە. بۆ یەكەم جاریش مرۆڤ كە شرۆڤە زانستی بەیاساییەكی سروشتیەكانی دیاردە

كرد دەگەرێتەوە بۆ سەدەی شەشی بەر لەزاین.سروشت یاسای بیركاری فۆرمەلەی یەكەم ب��ەن��اوی ئایۆنیا كەسایەتیەكی ب��ۆ دەگ��ەرێ��ت��ەوە فیساگورس )580 - 490پ ز( زانایانی شارستانی سروشتیەكانیان دیاردە بوون كەسانێك یەكەم ئایونیا بە پێ ی یاسایی فەەرمان رەوایی سروشتی شرۆڤە ئایۆنیا خواناسی. و ئەفسانە رێگەی بە نەك كرد دەسەالتی ب��وو، گریكەكان یەكی مستعمرە كۆلۆن قەڵەم ڕەوی یەكەی لە توركیا تا ئیتالیا بڕی دەكرد. و ولۆژیكی زانستیەكان بەڵگە خستنەرووی تیۆریەكان زۆر لە بیرو باوەرو ئاینەكۆنەكانی بێ مانا

هێشتنەوە مێژووی فەرمان رەوای نەریت )تەقالید( باپیران سەدان هەزار ساڵی و ئاینی و رسومی باو ئێستاش تێپەراند. ئ��ادەم��ی��زاد كۆمەلگای بەسەر مۆدیلی ژیانی سەرەتایی لە نێو كورد دەبینین هێشتا پەیوەندیەكانی ئابووری دەگەرێنەوە بۆ دەورانی سۆمر بیروباوەری و تەقالید سەر لە مانەوەیە ئەم پێشتر. باوباپیرانەوە مێژووێكی هەیە، سەیری بەشی دووەمی ئایەتی23� لە سورەی زخرف بكە. چۆن ئیسالم لە نەریتەكۆنەكانی باوەرو رووی رووبە بانگەوازەكەی پێش خۆی دەبێتەوە )إنا وجدنا آ با ونا علی أمة وإنا

علی آثارهم مقتدون(بوونەوە، باوەرێك بیرو لەسەر ئێمە باوباپیرانی

ئێمەش پەیرەوی ئەوانین.

تێكشكاندنی نەریت و باوەرەكۆنەكانكردنی دژای��ەت��ی مانای بە نەریت شكاندنی بە لەگەڵ سەلماندوویەتی مێژوو كۆنەپەرەستییە، زانست بوونی ئینسان، نەریت و كەلتورو باوەرەكانی مرۆڤیش گۆرانی بە سەردا دێ . بە گشتی مرۆڤەكان لە یەك دەچن به اڵم كەلتور و نەریت و باوەرە ئاینیەكان، تر فاكتورەكانی و ژی��ان شۆینی رەگ���ەز، پێست، بونتەمایەی دروست بوونی سنوورو دوور كەوتنەوەی

بودانیتشه

ژماره )1( زستانى 2012 20

مرۆڤەكان لێك، دیارە میراتێكی بێ كەلكە بۆیە بە خ��ۆرای و بە بێ وەسیەت بە ئێمە دەگ��ا. لۆژیك نەریت لە زۆر تیوریەكان. بەلگە رووی خستنە و بردن، هەر وەك لەنێو ئاینە كۆنەكانی بیروباروەرو و باوەری دونیا تەختەو وەستاوە ورۆژیش هەڵدی و ئاوا دەبێ . دوای فیزیا توانی ئەم نەریتە بشكێنێ .هەندێ لە باوەركانی كە نیسەی بە درۆخستەوە. نیتشە دەلێ : ئەوانەی بتە كۆنەكان دەشكێنن � بت گەلێكی نوێ لە جیهان دادەنێن، ئەگەر نەریت و باوەر و پەیكەری بتە رێزدارەكان برۆخێندرێن مرۆڤ گەلێكی زۆر لە

ناو دەچن. زۆرجار سەركەوتن لە بەرژەوەندی مرۆڤەكاندانیە، بەلكو نەریت و باوەرە كۆنەكان � قایمتر دەكەن � بۆنمونە

سەركەوتنی سەالح الدین.ل���ەش���ەری س��ەل��ی��ب��ی��ەك��ان )خ����اچ ه��ەڵ��گ��رەك��ان زیانێكی جەنگەوە ل���ەرووی م��ەزن سەركەوتنێكی زۆریش لەقایم كردنی باوەر و تەقالید كە كۆمەلكای لە جوولە خست بزانە ئەو سەركەوتنە چ زیانیكی بە بە زۆریشی و سودێكی كۆمەلگای خۆی گەیاند ئەوروپا و خاچ هەلگرەكان گەیاند � نەریت و باروەری كۆنی كەنیسەی شكاند، كە چ بەالیەكیان بە ناوی سەدەكانی ل��ە ب��وو هێنا خەلك س��ەری ب��ە ئاینەوە ناوەراست به اڵم خەلكێكی زۆریش بوونە قوربانی � كە خەلكی رەشوكی و داهێنەران روشنفكران و زانایانی

فیزیكی.ئەم جارە كە خاچ هەلگرەكان كە هاتنەوە، بە دورگەی عەرەبی بیابانەكانی بە سەر فرۆكەكانیان و شمشیر بە ئەوانیش ب��وون، ئاسمانەوە بە دەفرین دەكەوتن؛ فروكەكان دوای بە حوشترەكانیان سواری هاواریان دەكرد )نحن احفاد صالح الدین(. ئەو )قدسە(ی سەالحەدین رزگاری كرد ئەوان وەك بەخشیشی تری نمونەیەكی جوولەكەكان، بە دایانەوە بردنەوە كون نەریتێكی بە كۆتای چ��ۆن كە دۆران��دن��ی لە دەرگایەكی چ و پوچەڵ حەقیقەتێكی وەك دینێ

بەختەوەری لە مرۆڤ دەكاتەوە.

� بو وا باوەریان لە كۆنەوە ژاپۆن هەر خەلكی ، خودایە ن��ەوەی لە كە ژاپ��ۆن ئیمپریاتوریت شای جەنگی لە بۆنیە، بەزینی و نادۆرێنێ كات هیچ جیهانی دووەم رووسیای شكەست دا بە شێكیش لە خاكی چینی گرت بەم جۆرە بروای خەلك زیاتر بە به اڵم خوا، وەچەبوونی بە و بەئیمپریاتۆر بوو هێز دەرئەنجامەكانی شكەستدا ژابۆنی ئەمریكا كاتی بۆمبەئەتۆمیەكان ئیمپریاتۆردانی بەدۆراندن وشكان ئەمەباوەربكەن نەیانتوانی ژاب���ۆن خەلكی دان���ا، دیاركەوتنی له گه ڵ دەدۆرێنی خوا وەچ��ەی جۆن ئەوراستیە، كە ئەوە هیج یەیوەندیەكی بەخواوە نەبووە زۆر لە خەڵكێكی ئاسایی و سووپاو بەرپرسان خۆیان كوشت. له گه ڵ شكاندنی ئەو تەقلیدە)نەریتە(.

ژابونی بەرۆژكاری ئەمرۆ گەیان � بەلەناوچوونی تاوانیكی ج خەلك دەب��ی ب��اوەرەك��ۆن��ەك��ان ن��ەری��ت، ژی��ان وشركێك گوناحیك ل��ەژی��رج داب���ی، ق��ورس��ی بەسەردەبەن شرك رەمزی جەهالەتە � بەقسەی )بودا(: ماونەتەوە ئەوەندە چەپلن، دڵیكی كۆنەكان نەریتە هەنگاوبەرەو �یەكەم ب��ودا بەووتەی بوونە، چەپەل چەپەالنە؛ دلە لەو روحە ئازادكردنی بوونەوە، جاك دوژمن بە دوژمنایەتی كۆتایی ناێێ، بەڵكو دوژمن بەدۆستایەتی كۆتای پێدێ )نەریت وباوەرە كونەكان( دڵێكی چەپەلن لەالوازیەوە سەرجاوەوەدەگرن زیاتر لە كەخویەتی دەگەیەنێ ب��ەالوازەك��ە زی��ان هەركەسێك نەریتەكۆنەكەیە( و ب��ی��روب��اوەر هەلگری )ك��ەس��ی وباوەرە نەریت لەبەرامبەرشكاندنی ئ��ازادی ریگای

كۆنەكاندایە.

شارستانیەتبەستراوە یەكەوە بە دەزگایەكی شارستانیەت

ولێك ناكرێتەوە و ئەندامەكانی لێك جیا ناكرێنەوە .شارستانیەت كاتێ دێت بە چاكە و خراپەوە دێت، باشە ئ��ەوەی دابنێن، سنور لە پاسەوانێك ناشكرێ بكەینەوە، رەت��ی خراپە ئ��ەوەی و بكەین گومركی شارستانیەتی رۆژ ئاوا رەۆشێكی زۆر بە هێز و سەرنج

21گۆڤارى موساسير

ڕاكێشە ئیمكانی نیە بە روویا بوەستی، ئەوەی ڕاش بوەستێ تێكی دەشكێنێ . ئەو شارستانیەتە بە تەنیا و رۆژهەالت بەلكو هی نیە رۆژئاوا شارستانیەتی هەموو مرۆ ڤایەتیە، ئەگەر قەول وابێ شەریش لە گەل الیەنە سلبیەكەی ئەو شارستانیەتە بكەین . ئەو چەكە هزریە كۆنەی ئێمە شەری پێ ناكرێ وا باشە ئەو باڵە خانە كۆنە هەڵوەشینەوە رۆژێك بە سەرمان دا دەرووخێ . بە نوژەن كردنەوە، چارەسەر ناكرێ .بەدوای

سەرەتایەكی تازە.شارستانیە س��ەردەم��ی بۆ بگەرێنەوە ئەگەر كۆنەكانی ئاسیا، كە كوردستان بەشێكە لە كێشوەری شارستانیەتە لەو نابێ بەش بێ كورد ئەوا ئاسیا،

مەزنانەی ئاسیا. دكتور عەلی تەتەر لە كتێبی كورد و مێژوودا دەنووسێ : پیتار ئۆژن فەرەنسی نووسەر ی دەلێ : دەمێ مرۆڤ هزر لە شارستانیەتە مەزنەكانی ئاسیا دەكاتەوە، ئەو غەمە دامان دەگرێ ، كە نازانین كام لەم میللەتانەی ئێستا لە ئاسیا دەژین، دەتوانن بلێن ئێمە میراتگری ئەو شارستانیانەین، رەنگە بەشێك لە ئێمە پاشماوەی ئەو بلێن كوردان و ئەرمەنیان بشێن

شارستانیانەین.

شارستانیەت لە نەمانی ترسەوە دەست پێدەكات بۆ سەرەتای دەسپێكی دڵەراوكێ و بێ ئۆقرەی و وون

كردنی زات. دەلێ : الحضارة( قصة دیوارانت: � و � )ویل لە وا كۆمەالیەتییە، سیستەمێكی شارستانیەت بكات، زیاد رۆشنبیریەكانی بەرهەمە دەكا مرۆڤ�� ئابووریەكان، داهاتە رەگەزە؛ كە شارستانیەت چوار شوێن ئافراندن، نەریتەكانی سیاسی، سیستەمی كەوتنی زانست و هونەر. ئەمەش لەو كاتەوە دەست پێدەكات، كە كۆتایی بە هەلچوون و ترس دێ . لە ترس ئامانەت گەیشت، دەكرێ بگوترێ شارستانیەت بە كە ن��ەت��ەوان��ەی ل��ەو م��رۆڤ��ە، ئاسایشی بەرهەمی

بەزەحمەت قوتی رۆژانەیان دەس دەكەوێ .ئەگەر دەفەرموێ : )دكتور عەلی شەریعەتی مرۆڤێك گەیشتە سەر زەمینێك بە بێ كار و تێكوشان و ماندووبوون، هەرچی ویستی بۆی مسۆگەر بێت، هەرگیز ناتوانێ شارستانیەتێكی مەزن بوونیاد بنێ . خۆ ئەگەر لە خاكێكدا چاوی كردەوە بە زۆر ترین ژیانێكی ی، س��ەرەرێ نەگەیشتە كۆششی و كار تێفكرین هەیە، و تەكنیك بە پێویستی ئەوا خۆش، هەم سەر خانی كۆمەل و هەم ژێر خانی كۆمەڵ(.

عه لی شه ریعه تیدیورانت

ژماره )1( زستانى 2012 22

زرورەت زرورەت��ە� داهێنانی بەرهەمی شارستانیەت دایكی داهێنانە.

ئاریایەكان كەدێنە بانەكانی ئێران و كوردستان و تا دەگاتە دەڵتای دیجلە و فرات، كەسۆمەریەكان باشووری گەیشتنە بوون ئاریایەكان كۆچی یەكەم مێزۆ بۆ تامیا، كۆچی دووەمی ئاریایەكان دەگەنە

هیند و ئێران . كە هەر دووكیان یەك نەژاد بوون، لە سەر خانی ئاریایەكانی ه��ات، پێك جیا ئاینێكی هەریەكیان هیند لە گەل خاكێكی بە پیت وبەرەكەت و ژیانێكی ئاسوودە رووبەرووبوونەوە. ژیانێكی مادی و ئابوری و خوش گوزەرانیان دەسكەوت. بۆیە بە دوای شیعر بەرزەكان هەستە و هونەر و موسیقا و ه��ون��راوە و و خ��ەی��االت��ی چ��ەوت و الرێ ی )ان��ح��راف��ات( دا ئابووری ب��ەردەوام��ی رۆژان��ەی واقعی لە رۆیشتن ڕادەك��ات، بۆیە دەست بە تاڵ دەبن و دەرفەتیان بۆ دەرەخسێ ، كە بەرزترین بەرهەمی ئەدەبی و سوز و یانە و جوانترین بەرهەمی ناسكترین هەستە شاعێر موسیقا و هونەر، رازاوەترین بەرهەمی نیگاركێشی وبیناسازی بەدی بهێنن، لە الیەكی تر قۆلترین سۆزە عیرفانیەكان و سۆفی گەری و عیشق و بەرزترین

ئیدیال و خەیااڵتی مرۆی لە فەرهەنگی )هیندا( بە دیار دەكەون كە نمونەی بەرزیان دەبیندرێت لە ژیانی

)بوودا( و قوتابخانەی فكری )ڤیدای(.مێزو و كوردستان و ئێران ئاریایەكانی به اڵم و لەبەرگری جار یەك زەمینێكی لەسەر تامیا بۆ نیشتەجێ س��ەوزای ئ��او بێ و سەخت مقاوەمەتی بوون، كە دەرفەتی دەروونگەرایی یان نەبوو، كاتێكی بە تاڵ شك نابەن كە بەرەو هونەر و زیرەكی و زیبایی تا نیگای ژیان و عیرفان ، كەمەند كێشیان كات. كە دەبن بە خاوەنی گەورەترین مەعارێفی ئینسانی و فكری مرۆڤایەتی میتولۆژیا و هوشی ئاینی و فەلسەفی و خەلقەت و توحید.بەرهەمی فكری ئەوانە لەئێران و مێزوبۆتامیا، به اڵم جولەكە زۆر لە راستیەیە ئازەری باوك ابراهیمێكی گ��ۆری، یەكان مێژووی ئاریای یان كردە سەرۆك هۆزیكی جوولەكە، ئەگەر دەالییالمەكانی ) تبت( جولەكە بن، ابراهیم جولەكە نیە. لە خاكێكدا تەنها دەڵێت )شارستانێتی )شپینگلەر( سەر هەلدەدات كە دانیشتوانی بە تێكوشانی فكری و جەسەدی سەخت و دژوار بژین و خۆراكیان دەستكەوێ

ژیان بەسەر ببەن. شانۆی شارستانیەت تۆوینبی: ئ��ارن��ۆل��د

ئارنۆلد توینبیفۆكۆیاما

23گۆڤارى موساسير

خۆیەتی. پسپۆریەتی دۆزینەوەی شوێنی شەیتانە، ن��ێ��وان شەیتان ن��ی��زاع��ی ب��ەره��ەم��ی ش��ارس��ت��ان��ی��ەت ئ��اف��ران��دو شەیتانی بەمەبەست خ���ودا خ��ودای��ە، و دەسەاڵتداری كرد بە سەر مرۆڤدا، بۆ ئەوەی مرۆڤ ت��ەورات چیرۆكەی ئەو شارستانیەت، ب��ەرەو ببات ئادەم خەلەتاندنی هەڵ لەبارەی دەگێریتەوە، بۆمان چیرۆكەكانی لە یەكێكە بەهەشت لە دەك��ردن��ی و رەمزی كە ئاماژە بە پەیدابوونی شارستانیەت دەكات، دەرچوونی مرۆڤە لەژیانی سەرەتای بۆ چوار چێوەی

شارستانیەت.البشریە. عقل مهزلە � وەردی عەلی دكتور

دەلێ :بە خەیالی هەندێ كەس و موفەكیری خەڵە فاو كۆمەلگای ئادەمیزاد دەتوانێ ئارام و سەقامگیر و پەیوەست بە تەقالیدی كۆنی خۆی بێ لەالیەك و لە الیەكی دیكە، پێشكەوتوو بەرەو شارستانیەت گەشە ناش ناكاو گەشە نامۆیە، خەیالێكی ئەمە بكات، ژی، تەنیا لە كوێ ی بورج نشینەكان دەزرینگێتەوە، خۆیانە، مەیسەری ژیانی لە ئاگایان هەر ئەوانە كە نیە كۆمەلگا حەقیقەتی و راستی لە ئاگایان

تێدا دەژین. ژیانی سادە و ساكار وئارام ومانەوە، وەك خۆی شارستانیەت ب��ه اڵم دەب��ات ب��ەرێ��وەی تەقالیدە ئ��ەوە و داب بۆ خەلك خوشەویستی داهێنانە، سیمای نەریت و رسومی ژیان. هێندی بیروباوەری كۆن وای بە ژیانی سەرەتای درێ��ژە ك��ردووە، كە لە م��رۆڤ ن��ەری��ت و عەقیدەیەوە ب��ی��روب��اوەرە ئ��ەم ب��دات خ��ۆی خۆی لە قاڵبێكی كۆنكریتی داوە، بەرای وی، ئیتر دونیای ژیانی نیە، تر شتێكی هیچ بە پێویستی قیامەتیشی ، خۆی بەشی بە رێكەوشوكریشە بۆ

مسۆگەرەئارنولد تۆوینبی: )شارستانیەت رەنج و تێكوشان

و ماندووبون و بێزاریە(ئەوە س��ەر لە داك��ۆك��ی هنتنگتۆن: سامۆئیل دەكاتەوە كە جیهان بەرەو شەری شارستانیەكان دەچێ ،

رۆژانی وەك خۆیان ناسنامەی میللەتان كات ئەو وەرناگرن خۆیان ئایدیۆلوژی لەهزری سارد شەری خۆیان روشنبیری كەلتوری لە بەدروستی بەلكو نێوانی لە رۆژی��ش پاشە شەرانەی ئەم وەردەگ���رن. جۆرەكانی و دیموكراسی و شوشیالیزم و فاشیەت ئایدیۆلوژی نابن ، بەلكو لە نێوان كۆمەلگا مەزنەكانی روشنبیری جیهان دەبێ ، وەك شارستانیەتی رۆژئاوا، و هیندوسیەت و ژاپۆنی و كۆنفوشیوش و ئیسالم

هەندێكی تر.بداتە گرینگ بایەخێكی كۆمەلگا دەب���ێ ك��ەل��ت��ورو چ��ان��د و رۆش��ن��ب��ی��ری، چ��ون��ك��ە پ��الن��ە رۆشنبیریەكان پلەی یەكەمیان دەبێ لە داگیركردنی ن��ێ��وان ڕك���اب���ەری زۆرج���اری���ش دوارۆژ. جیهانی ئاڵوگۆركردنی فاكتەری تەمای بۆ شارستانیەكان رۆشنبیری. كۆتای مێژوو: دوای كۆتای هاتنی )جەنگی ناوبانگێكی ئەمرۆ جیهانی لە كتێب دوو س��ارد( زۆریان وە دەست هێنا یەكێك كتێبی � نهایە التاریخ � كۆتای مێژوو، فرانسیس فۆكۆیاما � ئەوەی تر كتێبی رووبەرووبونەوەی شارستانیەكان � صراع الحضارات �

ی سامۆیل � و � هانتینگتون . كتێبی كۆتای مێژوو � بیرۆكەی چارە سەرێكی تەوافوقیە لە � سیستەمی )سەرمایە داری لیبرالی( بەرە ب��ەرە دەس��ەالت��داری��ە، ئ��ەو سیستەمە كە گوایە دەخزێتە هەموو شوێنەكانی تری دونیا، كە سەرچاوە دەگرێ لەو سەركەوتنە یەك بە دوای یەكەكانی كە بە سەر سیستەمە ئایدیۆلوژیەكان هات، وەك سیستەمی

خاوەنداری میراتگەری، فاشیزم كۆمەنیزم.سیستەمە ئەو )فۆكۆیاما( ئەو مەفهومی بە هێنا، پێك كۆتای قۆناغی سەرەتاكانی لیبرالیە، لە ئادەمیزاد. رەگ��ەزی عەقائدی پێشكەوتنی لە دوایدا دەبێتە نمونەی فەرمان ڕەوای، بە مانای هەر كۆمەلگایەك گەیشتە ئەو سیستەمە كۆتای مێژوویە، رووداوەك���ان بەردەوامیەتی وەستانی بەمانای نەك بەلكو وەستانی مێژوو، مێژوو بە مەفهومی ئەو تاقی

ژماره )1( زستانى 2012 24

پێشڤەچووندا، رەورەوەی لە ئادەمیزادە كردنەوەكانی كە رووداوەكانی بە یەك بەستراو گرێدراون، ئەمەش ئەلمانی فەیلسوفی بیرۆكەی گ��ەل لە زۆری بە لە بەشێكە مێژوو كە دەگ��رێ��ت��ەوە. ی��ەك � هیكل �لە ئەمەی � ماركس ك��ارل كە ئ��ادەم��ی��زاد. ژیانی هیكل وەرگرت � ژیان بەردوام دەبێ لە تەقاندنەوەی

رووداوەكان � گرینگ بن � یان نا.نابنە پێشوو وەك � رووداوان���ە ئەم � فۆكۆیاما هۆكاری هیچ پێشكەوتنێك و گۆرانكاریەك لە مەو دوا هیچ یەیوەندییەكیان نابێ بە گۆران لە پرێنسیپ و عەقائید و فكر و دامەزراوەكان، تأكید دەكاتە سەر تازە و تێكۆشانی لە ئابووری بۆ دونیای لۆژیكی پێناوی دا گەیشتن بەو مەنزیلە، كە بوون بە هۆكاری رووخانی سیستەمە زۆرداریەكانی چەپ رەو و ڕاست رەوەكان وەك یەك دامەزراندنی سیستەمی دیموكراسی سەرمایەداری لیبرالی ... بە مانای كۆتای مێژوو بەسەر رۆژئ��اوا بلۆكی سەركەوتنی دەره نجامی لە بازاری ئابووری و دیموكراسی رۆژه��ەالت. بلۆكی رۆژئاوا سەركەوتن لە مەودوا روداو گەلێكی گرنگ

روونادەن.

رووب��ەرووب��وون��ەوەی الحضارات، ص��راع � كتێبی شارستانیەكان، هانتینگتون بە پێچەوانەی فۆكۆیاما.دەل���ێ : ل��ە ك��ۆت��ای ش���ەری س���ارد قوناغێكی ت��ازە ئەو ب��ە مەفهومی ئ��ەم��ەش ك����ردووە پ��ێ دەس��ت��ی صراع شارستانیەكانە، رووب��ەرووب��وون��ەوەی چاخی دەهێنێ . شارستانیەت هەشت ن��اوی الحضارات ئیسالمی، شارستانیەتی مەسیحی شارستانیەتی سالڤ� ئۆرتۆدۆكسی، كۆنفوشیۆسی، شارستانیەتی دەبێ ئەفریقیا، و ... التین ئەمریكای هێندی، داب��ەش خەلك ب��ی��رۆب��اوەری ل��ەس��ەر شارستانیەكان شارستانیەكانی پۆلینەی ئەم هاتینگتون: بكرێن، لەسەر بنەمای تیۆری )ئارنۆڵد تووین بی( تیۆری رێكی و دادەن��ێ شارستانیەكان بوونەوەی رووب��ەروو دەخاتەوە، بە رای ئەو سەدەی بیست و یەك، سەدەی رووبەروو بوونەوەی شارستانیەتی رۆژئاوایە لە گەل شارستانیەتی ئەویش رۆژه��ەالت، شارستانیەكانی

ئیسالم و كۆنفۆشیوسی.دوو ئەم نێوان دەكەونە داهاتووش قەیرانەكانی جەمسەرە كە دەڵی: نابێ رێگە بدرێت شارستانیەتی ئێسالمی و كۆنفۆشیوسی، یەك بگرن � ئەم كتێبەی رووبەرووبوونەوه ی شارستانیەكان نەیتوانی پێگەیەكی

گرینگ لە سەنتەرە زانستیەكان بە دەست بێنێ . به اڵم لە دوای 11ی سیپتامبر بایەخێكی زیاتری كە ووتارێك بۆ دەگەرێتەوە كتێبەش ئەم كرد پەیدا هاتینگتون بەالوی كردبووە بە ناوی )رووبەرووبوونەوەی بە بوو دوای � الحضارات( )صدام شارستانیەكان( كتێبێك بە ناوی )ملمالنێ ی شارستانیەكان (.)صراع وورووژاند، شارستانیەكانی تەواوی كە الحضارات( چەندین بابەتی گرنگی باس كردووە، لە مەفهومی شارستانی یەكان، پەیوەندی نێوان هێزو رۆشنبیری وەك تەوازووی هێزی گۆران لە نێو تەواوی شارستانیەكان، چاند و ناسنامەیە كە فەرمانرەوای ئەو شارستانیانە دەك���ات، ك��ە ه��ەر ن��ەت��ەوەی��ەك ل��ە ب��وارەك��ان��ی ژیانی ئابووری و سیاسی و روشنبیری خۆی پەرەی پێداوە، بوو بە بەشێك لە شارستانیەتی مرۆڤایەتی، لە سەر

25گۆڤارى موساسير

سێ تەوەری گرینگ بەرهەم هێنان كە لە كەبوون سامان كە شارستانیەتی مرۆڤایەتی پێنج قوناغی

لە سیستەمی جیهانی تێپەر كردووە. ی���ەك���ەم: س��ی��س��ت��ەم��ی ك��ش��ت��ووك��ال��ی ل��ه گ��ه ڵ چوونی پێش ب���ەرەو و كشتووكالی دۆزی���ن���ەوەی سیستەمی دەسەاڵتداری لە كۆمەلگای كشتووكاڵی. مەزنی ئیمپریاتۆریەتی چەندین سیستەمە ل��ەم كشتوكالی دامەزران لەسەر بونیادی بەرهەم هێنانی

كشتوكالی لە شوێنە شارستانیە مەزنەكانی دوونیا. لە بانەكانی ئێران و مێزۆبۆتامیا و لێوارەكانی دەریای سپی ناوەڕاست، وەك ئیمپریاتۆریەتی، میدی، ئاشوری، هەخامەنشی، یۆنانی، رۆمانی ، میسری، لە رێگەی كەسایەتی ئیمپریاتۆر وشاهینشا و قەیسەر و فیرعون، هەموو ئەم ئیمپریاتۆرانە رووبەرووی یەكتر بوونەوە. لە پێشڤەچوونی مێژووی خویاندا و كێشەی

نێوان ئیمپریاتورەكان .دووەم : ئاینە توحیدیەكان .

سیستەمی دووەمی جیهانی� شارستانیەكان هاتنی موسی بۆ ەوە )ئیبراهیم( لە تەوحیدیەكانە ئاینە سیستەمی لە لێرەدا )د.خ(، محمد دەگاتە تا و فەرمانرەوای ئیمپریاتورەكانی ئاینی، دەتوانن بلێن : دەستی خودا لە دەرەوەی مێژوو دێتە نێو سیستەمی

فەرمان رەوای. یاسایەكانیش، )كأنها منبثقة من اللە( لە خواوە سەرچاوە دەگرێ ، بۆ كەسێ نیە رووبەروویان بێتەوە . هەموو ئەو ئاینە توحیدیانە دەولەت و ئیمپریاتوریەتی جۆراوجۆریان دامەزراند. كێشە و ملمالنێ بە ئەوجی

خۆی گەیشت . پۆشی، پیرۆزی بەرگی ستەم و زوول��م لێرەدا بۆیە زۆر ئەستەم بوو بتوانی لێكی جیا بكەینەوە و

رووبەرووی ببیتەوە وەك ئاین و ستەم و حەقیقەت.سیستەمی ب��ازرگ��ان��ی سیستەمی ی��ەم: س��ێ ب��ازرگ��ان��ی ب��ن��ەم��ای ل��ەس��ەر جیهانی ش��ارس��ت��ان��ی و سەرمایە كردنی كەلەكە ئەنجامی لە دام��ەزرا، � جوگرافیەكان دۆزینەوە و ب��ازار دوای بە گ��ەران

شارستانیە بە بوون ئاشنا � تازە ووالت��ی و كێشوەر و چاپ دۆزی��ن��ەوەی ... و دونیا جۆراوجورەكانی

چاپخانە � نەخشە سازی و دەریاوانی و .......چوارەم: سەردەمی شۆرشەكان لە دامەزراندنی سەردەمێكی ئەمریكا، باشوری )كۆلونیالەكانی( تازە دەست پێدەكات لە رزگ��اری خوازی و سەر بە مرۆڤایەتی، مەزنەكانی شۆرشە )استقالل( خۆی یەكەم شۆرشی سەر بە خۆی لە ئەمریكا و فەرەنسا، كۆتای هێنان بە سەردەمی )بۆربۆنی( هاتنی ناپلیون هەلوەشاندنەوەی ئیمپریاتوریەتە مەزنەكانی ئەوروپای

سەردەمی كۆن .لیبرالی س��ەرم��ای��ەداری س��ەردەم��ی پێنجەم: كۆتای سەردەمی ئیمپریاتۆریە پێشە سازیەكان، هێزی بزوێنەری بووخاری ئاو � گۆیزرایەوە بۆ هێزی ووزەی كارەبا و ناوەكی لەوە سەردەمی سەرمایەداری لیبرالی نمای كرد. كە گۆرانی مەزنی لە گۆرانكاریەكانی بە پاوانداریەتی كرد، ئەو سیستەمە سەرەتا دەستی وزیفە داگرت. ئەمریكا ووالتەیەكگرتووەكانی سەر هێنا پێك ئەو سیستەمەیان بنەمای تەكنولۆژیەكان ، دوای ئەمریكا هەموو ئەورووپای گرتەوە لە دوای رووخانی یەكێتی سوفیەت ، ئەمریكا لەم سیستەمە

ژماره )1( زستانى 2012 26

بەترۆلی وەك یەكەم هێزی شارستانیەت بە كار هێنا، بۆ پەرینەوە لە ئاستەنگەكانی كە لە پێشتی دا بوون. سیستەمی جیهانی داهاتوو كە هێشتا لە چوار چێوەی پێشكەوتن و تەكوین دایە نازانێن لە كۆی سەرهەڵدەدا به اڵم هەندێ ئاماژە هەن لە رۆژهەالتی دوور یابان ،

چین و دەولەتەكانی نموری ئاسیا ، دەبێ .

تەوحیدت��ەوح��ی��دی م���ێ���ژووی رەه���ەن���دی س��ێ یەمی تەوحیدە. بە مانای یەك پێشبینی زانستی مێژوویی جەبهە گرتنە لە حەرەكەت و جووالنەوەی مێژووی لە شەری بەردەوامی مرۆڤەكان، بە درێژای مێژوو، كە ئەمە فەلسەفەی مێژوو دەگەیەنێ ، لە جووالنەوەی دەبنە بزافتیان و هزر ناكۆكەكان، دژە ب��ەردەوام��ی هۆكاری سەرەكی بۆ روودان و رەوتی رووداوەكان، دەدا دروستی مێژوویی یەك مەفهوم و شوناسێكی دەك��ات كۆمەكمان ئەنجامدا لە كۆمەل و ت��اك بە مێژوویەكان، گۆرانكاریە و ج��والن��ەوە رێ���رەوی لە رابردووی تاك و كۆمەل � گرۆپ و چین ومیللەت لە مێژووی رۆل��ی مانای بە ئادەمیزاد ج��وری و فەرهەنگ و بوژانەوە لە فكری مەكتەبێكی هەر دیار كردنی لە و چاند و مەزهەب و شارستانیەت چارەنووسی مێژووی، بە واتای دیار كردنی ئایندەی تاك و كۆمەل و پێش بینی كردنی.

تەوحیدی مێژووی: جیاوازە لەو مەفهومەی كە تێیان گەیاندووین، یا لێی تێدەگەین.

دیارە تەوحید بە تەنیا یەك حەقیقەتی زانستی ژیانی رەهندەكانی تەواوی بەلكو نیە فەلسەفی و

مرۆڤی لە خۆ گرتووە.لە گۆرانی پەیوەندیەكانی خوێن بۆ پەیوەندیەكانی هەرێمایەتی و ئابووری و بەرهەم هێنان و ژێرخان و سەرخانی كۆمەلگا لە بیر و باوەر و نەریت و چاند و ئەخالق و بونیادی سیاسی و ئابووری و شێوەی

ژیانی كۆمەڵگا.نەك هەر لە مزگەوت و خانەقا و زانكۆ و حەالج

و س��وه��رەوەردی و خانی و جەزیری و مەولەوی و مەدار سیاسەت و ئاینی پیاوانی و مەوالناخالید بەلكو لە جۆری رۆیشتنی كەسانێك بە و سەركردە بازار و كارخانە و مەزرا و سەروەت لە كوچەیەكدا و سامانی جۆتیارێك، كرێكارێك رەفتاری حاجیەك، هەستی و سۆز لە حزبی. و حكومی بەرپرسێكی مامۆستایەك، خزمەت و خیانەتی روشنفیكرێك، سوز لە هەموو تەوحید و شرك و هەستی هونەرمەندێك كارو كردارەكانی مرۆڤ�، كە مێژوو: شەری تەوحید و

شركە، هابیل و قابیلە. موشرێك و موحیدە . تەوحید لە هەموو ئەو كردارانە ، نەك تەنیا لە كتێبێكی فەلسەفی یا عیرفانی یا فیقە یا ئیالهی یەك لە كەسانێك سلوكی لە توحید ئیالهیات، و گەرەكدا، دانیشتن لە مەجلێسێك راوەستانی كەسێك

بەرامبەر مقامێكی باالتر .باالتر خێزانێك، نان خواردنی لە سفرەی توحید ئەركە بە بەرامبەر نەتەوەیەك سیاسی فكری لە نەتەوە ئاسایشی ئیستراتێژیەتی � نەتەوایەتیەكان سەروەریەكان سەركردە و شورش و ڕاپەرینەكان � نماد و سیما و رموزەكانی نەتەوە، لێرە لە نێو خۆمان لە كوێ تەوحید دەبینین، ئەگەر بە چاوی فەلسەفەی لەم كام دەزانین نیگا یەكەم لە سەیربكەین، مێژوو كەس و جماعەت و حزبانە، یا ئەو میللەتە، یا ئەو كەسایەتیە، چ ئاینی بێ یاسیاسی یا كۆمەالیەتی شرك یا دەك��ا حوكم توحید رەشۆكی، كەسێكی یا )نمونەی پەرلەمانی نەتەوەیەك، هەرچی تۆ بكەی ئایا شرك نیە( راست بلێ تۆ هەرچی نیە، راست حوكم دەكا یا توحید ؟ لێرە و لە هەر شوێنێك تەوحید

نەبێ شرك مەوجوودە.ك��رداری مرۆڤ�، ریایی، شەك و لە هەر كار و گومان، خیانەت، درۆ، گەندەلی، دزی، هەبێ شركە،

سەركەوتن پرێنسیپی تەوحیدە.موشرێك ناتوانی لە ئامانجێكی پیرۆز سەركەوتوو بێ ، تەوحیدە رێگا پیرۆزەكان دەگرێتە بەر، بۆ ئامانجە

پیرۆزەكان .

27گۆڤارى موساسير

تەوحید ب��ەرەو ن��ەورۆز لە تەنیا ك��ورد مرۆڤی هەردووكیان كە روان��گ��ەی دوو لە ئەویش دەچ��ێ . دوورن لە حەقیقەتی مەفهومی مێژووی نەورۆز .

و سەیران لە دوو: ناسیونالی، تەحریزی یەك: جەژنی )نەورۆز مێژووی مەفهومی بە هەڵپەرین.

سروشتە لە تەقسێكی ئاینی دا(.بوونی مانای بە ك��ورد مرۆڤی لە )مەبەست فیزیكی و زمانە وانی نیە بەلكو ئەوانەی هەستی نەك هەیە، نەتەوایەتیان و نیشمانی و ناسیونالی ئەوانەی عەقلیان داگیر كراوە، بە چاند و كلتور و فەرهەنگی كەسانی ترو بوون بە بەشێك لە وان، یان

كەسانی نانشتیمانی � كۆسمۆپۆلۆتیك(سێكتی ئاینێكی مەبەستمان تەوحیدیش )ل��ە باوەر بە خودای تاك وتەنیا( نیە مۆنۆتیزم، توحید ئێمەخۆمان لە كۆمەلگایەكی موحیددا دەژین، نەك مۆنۆتیزمی ئاینی لە هەر مێژوو پێش لە ئێستا

زەردەشتی تا مەسیح و ئیسالم.یەكترن. دژی )نەقیز( ش��رك و تەوحید دی��ارە ئیمكان نیە لە كەسێكدا هەر دووك هەبن، یان هیچیان نەبن، تەنیا تەوحید توانیوویوتی وەر چەرخان و بازدان بكات، م��ێ��ژوودا قۆناغەكانی ل��ە گ��وران��ك��اری و دیسان توحید نە بەمانای كۆمەلگایەكی یەكگرتوو، پەیوەست بە نەریت و باوەرە كۆنەكان، لەو كاتدا تەوحید دەكەوێتە بەرامبەر )جمود( بۆنبەست، مەرگ، ئەمە گەورەترین كارەساتە، چونكە لەو حالەتەدا كۆمەلگا لە نێو خویدا یا لە نێو زاتی تاكیش، زولم و ستەم دەورانی خراپترین ئیتر دەكرێ ، تەحمول ئاسانی بە

ژیانی مرۆڤ� و كۆمەلگا دەست پێدەكات.مێژوو � زانستی زانستەكانە، قوتابخانەی مرۆڤ� ناسیە، ئەنترۆپۆلوژیایە ئینسان شوناسیە � یەك دیدگا مێژووی، توێژینەوەی بە تایبەت لوژیكە ی��ەك و كۆمەلناسیە، فەلسەفەی یەك كاتیشدا هەمان لە خۆیان گوزشتەی لەسەر مرۆڤەكانە ئ��اوردان��ەوەی ب��ۆ م��ێ��ژووی ئایندە � م��ێ��ژووی � س��وب��ەی � غ��د � دەكا مرۆڤەكان فێری ژیان دەرس��ی یەكەم بەمەش

كە چارە نووسی داهاتووی خۆیان دیار بكەن. مێژوو پەیامی كۆمەلگایە پ��ەروەردەی قوتابخانەی یەكەم مێژوو ئەوەیە كە ئایندەی مرۆڤەكان دیار بكا، واتە نووسینەوەی مێژوو )بەیانی ، سوبەی( كە دوێنێ بۆنی كە دەك��ەی��ن، تێدا مێژووی لێكۆلینەوەكانی هەل قەبرەكان ناسی مرۆڤ� زانایانی دەدەن، مەرگ راب��ردوو ئ��ەوەی بمان گەرێنەوە زەمانی دەدەن��ەوە بۆ لە حالەتێكدا ئەم كارە میكانیكی دۆزینەوەی هێلی سۆراغی دوای بە پێویستە كە ئایندەیە، رێ��رەوی رابردوومان بكەوین بۆ دەرك كردنی مەعریفەت، پێك هاتەی جوری مرۆڤ� یا یەك میللەت یا یەك نەژاد.

فەرهەنگ، چاند، هوشی ئاینی و سیاسی .دەن���ا م��ێ��ژوو ب��ەو گ��ێ��ران��ەوەی ك��ە ل��ە كتێب و قوتابخانەكان دەی خوێنن بریتیە: لە مەدح و سەنای پیاوانی سیاست و ئاین و سەركەوتوان و سەركردەكان م��ردووەك��ان س��ەری پشت لە غەیبەتە، تەنیا ئەمە

دەكەین.تەوحیدی مێژوو یەك خستنی عەقل و سلوكی فكری خ��ان��ی پێش ب��ە ب��وون��ە ئاشنا م��رۆڤ��ەك��ان��ە، ن��ەژاد. و میللەت و كۆمەلگا و ت��اك . ئینسان �هەلوەشاندنەوەی مێژووی غەیبەت كاریە، شكاندنی نەریت و بیرو باوەرە كۆنەكانە دامەزراندنی نەریتێكی تازەی ئەمرۆ وكۆنێكی داهاتوو. بەدوای سەرەتایەكی

تازەبۆ گەلێكی كۆن و دێرین ...جوانترین پێناسە بۆ مێژوو بە الی ئێمە دەگەرێتەوە بۆ دكتور عەلی شەریعەتی لە كتێبی اسالم شناسی زانست بە مێژوو اس��ت. انسان( ش��دن علم )تاریخ بوونی ئینسانە، قورئان كتێبی ئاسمانی و هیدایەت و ئاگاهیە، ئامانجیش مەعنەویەت و ئەخالقە، لە سەدا هەیە. مێژووەوە بە پەیوەندیان ئایەتەكانی پەنجای ئیسالم هەمیشە رەحمەتە تەنیا لەو كاتانە نه بێ كە بە ئایدیۆلۆژیا دەكرێ و ئیجتیهادی تێدا دەكرێ پێم وایە دەبێ لە رووی مێژووێكی تەوحیدەوە پەرەردە لە كایەكانی كۆمەلگا بكرێت وەك پشتیوانیەكی دەروونی بۆنابارت ناپلیون سەركردەیەكی كاتێ مەعنەوی و

ژماره )1( زستانى 2012 28

هۆكارەكانی ل��ەب��ارەی پرسی لێیان ك��رد خیانەتی نەبوو ل��ەوان هیچ گوتی: ناپلیۆن كردنی خیانەت وای نەخویندبووەوە. فەرەنسای مێژووی ئەو تەنیا تا ن��ەن��ووس��راوەت��ەوە م��ێ��ژووی ه��ەر ب��ەو میللەتەی جار چەندین ك��اری خیاتەت رێ��ژەی بخوینێتەوە، نازانن. خۆیان مێژووی كە میللەتانەی لەو زیاترە نووسرێتەوە نا لە دەفتە ری گیرفانی كەس مێژوو مێژوو نووسینەوەی دەنووسێتەوە. خۆ خۆی مێژوو بۆخۆی رووداوێكی مێژوویە. نەك بۆ رەش كردنەوەی بەرامبەر، بلێ مێژوو لە منەوە دەست پێدەكات كە ئەم حالەتە لە الی ئێمە زۆرە هەندێك وەها مەغروورببون ئێمەوە لە ناڤین رۆژهەالتی مێژووی گووت دەیان وەرچەرخانێكی حزبێك دامەزاندنی بە دەسپێدەكات. فەرهەنگی مێژووی ناكات، پێ دەس��ت میژوویی سامانیان بخوێنەوە كە لە ساڵی 350ی كۆچی یەكەم دەولەتی فارسی زمانیان دامەزراند لە دوای هاتنی عەرەبیان سیادەتی موسلمانەكان، عەرەبە سوپای رەتكردەوە، تا ئەمرۆش نەگەرانەوە قورئانیشیان وەك ئیسالم قبول كرد و تەرجەمەیان كرد و تێی گەیشتن لە سەرلەقاند دەربازبوون، پیاوی گەورەی كورد هەژاری موكریان لەو سااڵنەی دوای قورئانی تەرجەمە كرد قورئان دەیان گووت كوفری كردوە لە مەالیان زۆر سامانیان كەواتە لەقاندنە بۆ گوێ تەرجەمەناكری هەزاروپەنجاسال لەپێش ئێمەن هەمووئەو شارستانیەی ئەوانە سەیری خەیام و روودەكی و بەرهەمی ئێران حافزو عەتارو طیری منطق و فیردەوس شانامەی سیرازی و مەالسەدرە و مەوالناجالل الدینی رۆمی مەعنەوی و مەسنەوی و دیوانی شەمس )قورئانی فارسی( بكە كەسێكی وجودی وەك )سارتەر( دەڵێ: كەسێك ق��ەرزداری مرۆڤایەتی ئەگەرشارستانیەتی بی ئەوا قەرزداری مەوالنا ین. هەمووشتێك لە منەوە دەست پێدەكا هەر ئەم قسەیەش بەشێكە لە مێژووی

غەیبەتكاری.حیكمەتی هەرەبەرزی سامانیان ئەوە بوو كەكاتێ فەرمانرەوایەك دەهات دەیگووت: هەرچی من دەیكەم

كاری تەنیا ئێمەش پێشخۆمە. كەسانی بەرهەمی یەك تر رەش دەكەینەوە مێژوویكی غەیبەتكاریمان بۆ با ئیتر خۆ دروست كردووە. بەمانای تەواوی شرك تەوحید بین موشریك هەر بە موشریكی دەمرێ هەر بەرگێك لەبەر بكە هەركارێكی چاكەش بكا رەنج بە خەسارە فێل لە مێژوو ناكرێ چونكە مێژووی ئینسان دوو ساڵی كۆتای لە خوادەنوسرێتەوە. ئەمری بە هەزار و سێزدە هەموو رووپۆشه كان ده ڕوخێن بەدوای

سەرەتایەكی تازە بۆ گەلێكی كۆن و عەریق.

قورئانفیزیكی و ماتماتیكی حەقیقەتەكانی و یاسا نەمرن بۆ هەموو دەور و زەمانەكان دەشێن كەلكیان لێ وەربگیرێ 2+2=4. لە هەموو كات و زەمانێك ئاو لە پلەی سەدی دا دەكولێ و لە سفری سەدیشدا دەی بە ستێ لێرە یان لە چین و ماچین ئەم ساڵ بێ یان هەزار ساڵی تر. به اڵم یاسا و حەقیقەتەكانی باش ئەمرۆ بۆ لەوانەیە كومەاڵیەتیه كان مەعریفە هەندێكیش لەوانەیە ناشێن، بەیانی بۆ ب��ه اڵم بن هەبن بۆ هەموو دەورانەكان بشێن. لەبارەی قورئانی پیرۆزیشەوە دەكرێ خوێندنەوەی مێژوویی بۆ بكرێت بە عاملی زمان و مەكان وەك بەشێك لە مەعریفە یان قورئانی پیرۆز كەالمی خودایە بەدەر لەو باس و

بابەتە و خوێندنەوەیە.

سوقرات

29گۆڤارى موساسير

لە لێكراوەتەوە فكری مێژە لە زۆر بابەتە ئەم الیەن اعلم العلمای ئیسالم و عیلمی كەالم و بزوتنەوە لە بەتایبەتی ئیسالم نێو فكریەكانی و باتنیەكان سەردەمی عەباسی كە رێگە درا بەو پەری ئازادی پیرۆز قورئانی دەقەكانی لەسەر تاویل و تەفسیر بكرێت، كە ئیسالم لە ناو بوتقەی خۆی رووبەرووی فكری فەلسەفی بووە لە ئەنجامی وەرگێرانی فكری فەلسەفی رۆژئاوا لە رێگەی كریستیان و سابیئەكانی و سەمەرقەند هیندو شارستانی فكری و ح��ران ئایینی لە خەلقەت و فەلسەفی فكری و بوخارا زەردەشتی،ئیتر ئیسالم ناچار دەبێ بە كەالم بەرگری

لە ئیسالم بكات.نەك بە شمشێر � سیف. بۆ ئەو بابەتە دەگەرێنەوە معتزلة خیون رەشید موعتەزیلە بزووتنەوەی الی

البصرە و بغداد.القرأن خلق فكرە ترتبط دەل��ی: دا الپ��ەڕە 23 ان حیث من مباشرا ارتباطا الصفات نفی بفكرة انها من بالتوحید، لكن تبدو الكالم صفة وله صلة أول أن والظاهر باالفعال، تتعلق العدل عندما اصل بن الجعد المصادر االسالمیة هما بها فی القائلین درهم والجهم بن صفوان و یبقی الباب مفتوحا امام ما تتوصل الیه البحوث فی اصل هذه الفكرة فلعل االباضیة هم السابقون، كما وردت اإلشارە الیها سلفا، و هناك من یحیل تاریخها الی دیانات اخری سبقت لیس القران ان علی كافة المعتزلة یتفق و االسالم ذلك فی شأنه . اللە من مخلوق وان��ە اللە، كالم شان المخلوقات االخری. قد ینطق به نبی او یظهر فی شیء اخر. والحجة فی ذلك، ان الكالم، صفە من صفات المخلوق )االنسان( واذا كان اللە متكلما فمعنی ذلك ان الكالم قدیم و بقدمه، و ما الفرق اذا بینه و بین مخلوقاته وهذا یتعارض مع جوهر التوحید

المعتزلی.ان فكرە خلق القران التی تبنی المعتزلە تعمیمها االلهیە ال���ذات بین ال��ع��الق��ە ف��ی فلسفتهم ضمن والصفات، أتاحت لهم فرصة تأویل القرأن: النه مخلوق

اللە ال كالمه، واالمر مختلف بین ان یكون القران كالم اللە. الجدال فی نصوصه، وبین ان یكون مخلوقا من مخلوقاته، یمكن االختالف حوله، و تحدید ما بناسب

وما ال یناسب منه عصرا من العصور.)ال و خودایە كەالمی پیرۆز قورئانی كەواتە هیچ كرمانجی و كورتی بە نصوصە( فی ج��دال لە مێژوو لە ب��ەدەر نیە س��ەر لە وگۆیەكی گفت شێوەیەك هیچ بە ئێمەش بۆیە مەكان. ولە زەم��ان خۆیندنەوەیەكی مێژوویی بۆ ناكەین لە الیەكی ترەوە پیرۆز. قورئانی سەرچاوەی بە نابێت دەقێك هیچ سەرەرای زۆربەی بابەتەكانی تەورات و ئینجیل لە قورئان دا هاتوونە، بە شێوەیەك لە شێوەكان.قورئانی فكریانەی بەرهەمە ئ��ەو ه��ەم��وو ل��ە ب���ەدەر پ��ی��رۆز و فەلسەفەی خەلقەتی سۆمەری رۆژهەالتی كۆن و بابلی و هزری میتۆلوژی رافدی و شارستانیەتی سەمەرقەند و بوخارا و ئاینی زەردەشتی و ... نەك هەر ئەوانە تا دەگاتە كتێبە ئاسمانیەكانی پێش قورئان � تەورات و ئینجیلیش نابن بە سەرچاوەی قورئانی پیرۆز � بەلكو سەرچاوەی قورئان جبریلە فریشتەی پەیام كە كەالمی خودای گەیاندووتە بە پەیامبەری

خوا)د.خ(بە پێ ی سورەتی بقرە ئایەتی 97 : )قل من الله ب��إذن قلبك علی نزله فإنه لجبریل ع��دوا كان

مصدقا لما بین یدیه وهدی وبشری للمؤمنین(بێژە هەر كەس دوژمنی جبرائیلە با بزانێ هەر ئەوە كە ئەو قورئانەی بە ئیزنی خوا حەوالەی دلی باوەر ئاسمانیش دیكەی كتێبەكانی بە دەك��ات تۆ دەكا و رێ شاندەر و موژدە دەرە بۆ تەواوی باوەرداران.

سۆفیگەریفكری رەن��گ��دان��ەوەی ئیسلالمی سۆفیگەری لە ع��ەرەب ن��ەت��ەوەی بوونی زال بەرامبەر ئاریایە

رێگەی ئیسالممرۆڤ عەقلی كە بەرهەمانەی لەو یەكێك ئیسالمدا مێژووی و كەلتور ت��ەواوی لە دایهێناوە

ژماره )1( زستانى 2012 30

رەوتە هزریەی سۆفیزم ئەو سۆفیگەریە، هەرچەندە نەیتوانی لە دەرەوەی ووتاری ئاینی مالێك بۆ خۆی درووست بكا، به اڵم توانی عەقل و دلی مۆرڤ تا خەون لەوێدا كە ببات ئ��ازادی سنوری پ��ەری ئەو لە دوور ببینێ میهرەبانەوە و جوان خودایەكی بە بۆ هەولدانێكە سۆفیزم وتۆقاندن، ترس و هەرەشە دەرچوون لەو چوارچێوە كۆنكریتیانەی كە راڤە كاری دل كە ئاینی رسمی ووت���اری سالەی س��ەد چەند و عەقلی مرۆڤی داگیر كردبوو هەموو دەرگاكانی

داهێنانی بە سەر عەقلی مرۆڤدا داخستبوو.یەكێك لەو تێرمانەی بە بەر ئێمەی كورد كەوتن ب��وون، ئەگەر ق��ادری و نەخشی ه��ەردوو تەریقەتی كورد لە دەرەوەی رەوتی رووداوەكان نەبایە دەیتوانی دەولەتی مەزهەبێك وەك نەقشبەندیەوە لەرێگەی خۆی دامەزرێنێ هەر چەندە لەو رێگەیە ئەو هەولە سەركردەی وەك مورشیدانی و راب��ەر لە ،زۆر درا بوون سێدارە پەتی بەر چوونە ئاسا هەلۆ نەتەوەی

سومبولێكی ئەو نەتەوە مەزوولومە.

گەردونمێژووی یەك گ��ەردوون فەینمان: دیل ریچارد نیە، تەنانەت بوونێكی سەربە خۆشی نیە، شتەكان تەنیا یەك مێژووی دیاریكراویان نیە، ئەم گەردوونە رووی لە مێژووین ئاگاداری ئێمە تەمەنەیەوە، بەم ت��ەورات��ەوە كە باس لە چەند ه��ەزار سالێك دەك��ات، كە گەلگامیش(ە )دەق���ی كنەكاریش، رووی ل��ە سەردەمی مێژوو دەگەرێتەوە بۆ 3600 سێ هەزارو ئەم سەر لە ئێمە بوونی لەزاین. بەر شەش سەدی دەرفەت وانەیە لە كەمە زور ماوەیەكی بۆ دونیایە بۆ هەندێكمان بڕەخسێ بەشێكی بچووكی بپشكنین، دوای بە هەمیشەلەگەراندایە، مرۆڤە خولیای كە لەم دەب��ێ ، سەرسام جاریش زۆر ب��وون، نهێنیەكانی ب��ۆ گشت س��ەرس��ام��ی��ەوە داوای وەاڵم��ی��ش دەك���ات پرسیارەكانی، خێروشەریش لەژێر ئەم ئاسمانە ئاوێتەی

یەكترن، دەبێ روژێك لەم جیهانە بگە ین.

م��وق��ەدەری خ��ودا ب��وو، دەب��وای��ە ئ��ادەم خەتایەك سەرەتای لە بكرێت، چۆن دەر بەهەشتی لە بكات و خەلیفە داب��وو، بریاری م��ەزن خ��ودای خەلقەتەوە بریكاری خۆی كە مرۆڤە، لە سەر ئەرز دابنێ . )وإذ قال ربك للمالئكة إنی جاعل فی األرض

خلیفة( ب��ە فریشتانی ت��ۆ پ���ەروەرن���دەی ك��ات��ەی ئ���ەو ڕاگەیاند، من دەمەوێ بریكارێك لە سەر زەمین دیار

بكەم.نەوەی و كۆن ئادەمێكی لە حادیسین ئێمەش ئادەمین و لە ژێر هەمان موقەدەر داین � موخەیەرین یان موسەیەرین یان ئەشعەرین یان خەیرو ئوموری هەر بە تەنیا موكەلەفین، نین، یان هیچیان دووكییانین عیبادەت سەری ئەم دوو داوە هێشتا لێكنەكراوەتەوە، كە ئەمرۆ سەلمیندراوە سروشت لە ژێر فەرمانرەوای یاساكانی دایە كە خودای مەزن سەرچاوە و دانەری سروشت و یاساكانی یەتی ئایا خوای مەزن دەسكاری یاساكان دەكات یان لە سەرەتای خەلقەتەوە دانراون و

سروشت بەرێوە دەبەن؟ ئایا یەك كۆمەلە یاسای مومكین بونیان هەیە، ئایا دەكرێ لەرێگەی نوێژ و نزاو پارانەوە، خودای مەزن ئیستیسنا بكات لە یاسایەكی سروشت، یان بۆ ماوەیەك ڕای بگرێ. وەك مانگ گیران یان ووشكە بگرێ. را كێش هێزی و كێش یاسای ی��ان ساڵی لێكی فەلسەفە نە و ئاین نە داوان���ە ئ��ەم س��ەری نەكردونەتەوە، ئەم پرسیارانە و قسانە مولكی ئاین و فەلسەفەن، به اڵم فەلسەفە نەیتوانی بە حەقیقەتمان بگەیەنێ ، فەلسەفەش كۆتایی پێ هات با چاوەروانی تیۆری فیزیای كوانتەم بین، بۆ گەیشتن بە حەقیقەت، لە ئەگەر ئێشێنێ . بمان ئەگەر هەتا حەقیقەتێك رێگەی فیزیاوە سەیری گەورەیی و عەزەمەتی خوا بكەین بۆمان دەردەكەوێ كە كتێبە ئاینیەكان یەك لە بەخشندەی و میهرەبانی و گەورەی تریلیونی سەر

خوایان باس نەكردووە.

31گۆڤارى موساسير

مێژوو لە روانگەی ئەفسانەی ئادەمنێوان ل��ە ی��ە، هەمیشەی جەنگی م��ێ��ژووی��ەك ی��ەك و ناكوك لە كات و هەر دوو توخمی دژ بە شوێنێك دەرگیری بوو بێ مێژوو دروست بووە، مێژوو ج��والن��ەوەی ج��ۆری مرۆڤە لە ك��اروان��ی زەم��ان دا لە سەر بنەمای دەسپێكی جەبری زانستی یە، یەك روداوی زنجیرەی لێك بەسترا و لە سەرەتای بوونی مرۆڤەوە لە شوێنێك دەستی پێ كردووە، ناچار دەبێ لە شوێنێك بە كوتایی بگات. ئادەم مەخلوقی خودایە ئادەم چیرۆكی پێكهاتووە قور( و چەنگی)روح لە ئافراندنی لە باس ئادەمیزاد، جۆری لە گوزارشە

ئینسان دەكات. فەلسەفەی بوونی مرۆڤ� نیشان دەدات هابیل و قابیل كورانی ئادەم دوو مرۆڤی سروشتین به اڵم لە گەل یەك دا لە شەر دان، شەرێكی هزریە لە رامانی خۆیەتی و جۆری مرۆڤ� و هزر. شەری دووبەرەی دژ بە یەك )ئەمەیان فەلسەفەی مێژوو نیشان دەدات( مێژوو لە شەری نێوان هابیل و قابیل دەست پێ دەكات � هابیل ی مەقتول نۆینەری دەورانی ئاژەلداری و كۆمۆنەی سەرەتای و جامیعەی عەدالەت و یەكسانی

و بەرابەری و برایەتی.و داری م��ول��ك سیستەمی ن��وی��ن��ەری قابیل كشتوكال و پاوەنداری تاكە كەسی،لە پاش ئەوە جەنگی دەكات،سەرتاسەری پێ دەس��ت مێژوو هەمیشەی مێژوو دەبێتە گۆرەپانی جەنگی نێوان هابیلی كوژراو و كشتوكالە سەردەمی موبەشێری بكوژ، وقابیلی شورشی كشتوكاڵە گەورەترین شورشە لە سەرتاسەری ژیانی روناكی كە شورشێك مرۆڤایەتی مێژووی دۆزیەوە، بە سەردەمی بوژانەوەی گەیاند سەر چاوەی

بەرهەم هێنانی لە سروشتدا سنوردار كرد.خست، پ��ێ��ش هێنانی ب��ەره��ەم ئ��ام��رازەك��ان��ی پەیوەندیەكانی بەرهەم هێنانی ئالۆز كرد. مرۆڤی بە قۆناغی كۆیالیەتی گەیاند، درێژترین و سەخت ترین

قوناغە لە تەواوی مێژووی ئینسان.بناغەی لە سەر مایەوە بیرۆكەی تەنیا هابیل

ئەو بیرۆكەیە خێر دوژمنایەتی شەر دەكات، شەری دژە ناكۆكەكانە - پێش كەوتن كێشەو ملمالنێی نێوان

دژە ناكۆكەكانە.ئێمە رێ��ژ خوێن و شەهوانی و بكوژ قابیلی

نەوەی ئەم قاتیلەین.)قالوا أتجعل فیها من یفسد فیها ویسفك الدما ء

ونحن نسبح بحمدك ونقدس لك()تۆ كەسێ وا دینی لە وێدا خراپە بكا و خوێن دەكەین ت��ۆ ش��وك��ران��ەی ه��ەر ئێمە كەچی ب��رێ��ژی پەسنی پیرۆزی تۆ دەدەین( مرۆڤی سەرەتای درندە بوو، پاشایان وەزیفەیان شەر بوو، ئابووریان غەنائیمی شەر بوو، مێژوو چەند برواو بەرەو پێش بچی، شەر لە ناخی مرۆڤ� دەر دەچێ لە خێر نزیك دەبێتەوە شەری ئێستای دونیا لە نێو گەالن و ووالتانی دوا كەوتو دایە، چونكە نایانەوێ لە گەل مێژوو برۆن، دیانەوێ وەك كویلەكانی رۆما بگەرێتەوە بۆ كۆمۆنەی سەرەتای مێژووییە بونەوەرێكی مرۆڤ� البدائیة( )مشاعیة لەو رۆژەی لە دایك دەبێ تا دەمرێ ، مێژووی ئەو حوبر قەلەمی بە مێژووش هەلەكانی دەنوسرێتەوە، دەنووسرێن بە هیچ كەس رەشنابنەوە ئەوەی هەولیش لە دەكات تومار تر تاوانەكی بكاتەوە رەشی بدات زنجیرەی مێژووی خۆی، رابردووی خرابكاری مرۆڤ� هەر دەنوسرێت خ��ودا ئەمری بە مرۆڤ� چاكەی و كۆمەلەی بە ئاماژە و ئاین و میتولوژیا لە وەك فریشتە كراوە بۆ نووسینی سەحیفەی ئەعمالی مرۆڤ� لەگەڵ كتابی و حیساب ئاخیرەت رۆژی لە كە دەكرێ لە دونیاش بە هەمان شێوەی رابردووی چاك وەك بولبولێكی خۆش خوان هەمیشە لەباغی دڵ دا دەخوێنی بو ساتێكیش دل تەنگ و بێ ئوقرە نابێ . ئەوەی رابردووی خراپیش هەبێت وەك سەگێكی هار بە دوایە وە دەبێ لە كام ساتێكی خۆش دا بی پێی بیری لە ژیانە خۆشی لەزەتی چی هەر دەوەرێ ، گۆرەكەی لەسەر سەگە ئەو مردیش كە دەباتەوە،

هەلدە توتێ ، لە حەپین ناوەستێ . هەڵە و گوناهەكان بە پسوولەی لێبوردن )رسالة

ژماره )1( زستانى 2012 32

شێوەیەك ب��ەه��ەر كرینەوە ج��ا ناكرێنەوە، ال��غ��ف��ران( بێت، مادامەكی گۆران و كۆتایی هێنانی لەگەڵدا تەنیا مەعسومان نین، مەعسوم كەسیشمان نەبێ . هەموو لەپێش گ��ەران��ەوە رێ��گ��ەی پ��ەی��ام��ب��ەران��ن. گوناحەكانی و هەلە دەتوانێ ك��ارە بەم مرۆڤێكە. بكرێتەوە، ئەگەر بۆ رۆژێكیش بەر لە مەرگ بێ . كاتێ بێ ئەمری باوكم دەكرد، چۆن باوكم )مەال(

بوو دەی گوت كورم ئاخیرت خێر بێ .ئەوەل و ئاخیری هەموومان خێر بێ لەگەڵ تەواوی

ئۆل و نەتەوەكان كوردستان و حكومەتەكەشمان. پیرۆز قورئانی لە گ��ەورە خوای بارەیەوە لەو

دەفەرمووێ :)قل للذین كفروا إن ینتهوا یغفر لهم ما قد سلف(

دەست ئەگەر ئێستاش بێژە ناسەكان خوا بە دەب��وورێ . لێیان كردویانە پێشوو هەرچی هەلگرن. من مستفاد ال��ث��واب إستحقاق ان علی ی��دل وه��ذا

الخاتمە. المن اول العمل)كرامات االولیاء � جزء 1 � یوسف اسماعیل النبهانی(ئامانجی پیرۆزی ئەو میللەتە دەولەتی نەتەوەیە و نیەت دەوێ پ��ی��رۆزی رێگای پیرۆز ئامانجی مرۆڤی پاكی دەوێ . گرنگ نییه كێ له گه ڵ خودا

دایه گرنگ ئه وه یه خودا له گه ڵ كێدایه .

هزری پاك گوفتاری پاك كرداری پاك

یوسف برادۆستی / پیرمام 2012

)خوایە ئەو واڵتەی لە دوژمنان لە وشكەساڵی لە درۆ بپارێزە(

523 - 480 پێش زایین دوعای )داریوشی مەزن(

33گۆڤارى موساسير

شوێنی جوگرافی موصاصیر:وایە پێیان شوێنەوارناسان و توێژەر لە زۆرێ��ك كە موصاصیر بریتیە لە كۆنەشارێكی كوردستان كە گوندی لە بریتیە ئەمڕۆ ڕۆژان��ی لە پاشماوەكەی لە بریتیە موصاصیر ڕاستیدا لە ب��ەاڵم موجێسیر، ناوی هەمان پایتەختەكەشی كە ف��راوان هەرێمێكی هەبووە، )لێرە تەنها باسی هەرێمی موصاصیر دەكەین دەكەین پایتەخت موصاصیری باسی بەجیا وات��ر ئەمەش بۆئەوەی خوێنەر زانیارییەكان تێكەڵ نەكات(.ئ���ەم ه��ەرێ��م��ە دەك��ەوێ��ت��ە ب��ەش��ەك��ان��ی ب��اك��وری ڕۆژهەاڵتی دەوڵەتی ئاشوری )باكوری ڕۆژهەاڵتی كوردستان( لەسەردەمی ئاشوری نوێدا )911- 612 لەپاڵ Musasir موصاصیر- هەرێمی پ.ز()1(، ،Subuškia - هەریەكە لە هەرێمەكانی )خوبوشكیا - ئوككو ،Kumme - كوممی ،Šubria - شوبریا یانەی سەربەخۆ هەرێمە لەو ب��وون بریتی )Ukku

ك��ە دەك��ەوت��ن��ە ن��ێ��وان ه���ەردوو دەوڵ��ەت��ی ئ��ۆرارت��ی و ئاشووری)2(.

مێخییە تێكستە ل��ە ك��ە زان��ی��اری��ان��ەی ل���ەو گەیشتوون بەدەستما ئۆرارتییەكان و ئاشوورییەكان فراوان هەرێمێكی كە موصاصیر دەردەكەوێت بۆمان

بووە و چەندین شاری لەخۆ گرتووە. )0.101.30.A :لە تێكستێكی )تێكستی ژمارە Aššur -nasir سەردەمی پاشا ئاشور ناصرباڵی دووەمbal II - ) 883 - 859 پ.ز( بۆ یەكەم جار ناوی موصاصیر )Musasir( وەك هەرێمێك هاتووە، ئەمەش ئاهەنگ لە ب��اس دووەم باڵی ناصر ئاشور كاتێك بەبۆنەی ڕۆژ 10 م���اوەی ب��ۆ دەك���ات گێرانێكی )كالخۆ نوێیەكەی پایتەختە كردنەوەی و تەواوبوون - Kalhu(، كە تیایدا نوێنەری هەرێمی موصاصیر داوەتی ئەو ئاهەنگە كراوە،شایەنی باسە ئەم تێكستە بە كۆنترین تێكست دادەنرێت كە ناوی موصاصیری تێدا

موصاصیر بە یەكێك لە مەڵبەندە شارستانی و ئاینیە گرینگەكانی كوردستانی كۆن دادەنرێت،كە لە تێكستە مێخیەكانی ئاشووری و ئۆڕارتیەكان لە نیوەی یەكەمی هەزارەی یەكەمی پێش زاین زۆر زانستیەكاندا حەقی خۆی توێژینەوە لە ئێستا تاكو داخە ئەوەی جێگای بەاڵم كراوە. لێوە باسی نەدراوەتێ ،بۆیە لێرەدا هەوڵدەدەین مێژووی ئەم ناوچەیەی كوردستان بخەینە ڕوو بە پشت بەستن بە

تێكستە مێخیەكان.

موصاصیر لەسەرچاوە مێخییەكاندا

ئ��ارام جەالل حەسەن هەمەوەندی مامۆستا لەزانكۆی سەالحەددین - هەولێر

كۆلێژی ئاداب - بەشی شوێنەوار

ژماره )1( زستانى 2012 34

تێكستەكەیە بەشێكی خوێندنەوەی ئەمەش هاتبێت، لە مێخیەكەی نووسینە دەق��ی كۆپیەكی لەگەڵ

دێری)141 - 154(:

141( šá URU kal-hi ú-šar-ru-ni 40 LIM 7 LIM 74142( ERÍN.MEŠ MUNUS.MEŠ qa-ri-ú-te šá pi-rík KUR-ia gab-bi šá143( 5 LIM LÚ.MAH.MEŠ LÚ šap-ra-a-te šá KUR su-hi144( KUR hi-in-da-na-a-a KUR pa-ti-na-a-a KUR hat-ta-a-a145( KUR sur-ra-a-a KUR si-du-na-a-a KUR gúr-gu-ma-a-a146( KUR ma-li-da-a-a KUR hub-uš-ka-a-a KUR gíl-za-na-a-a147( KUR ku-ma-a-a KUR mu-sa-si-ra-a-a 16 LIM ZI. MEŠ148( šá URU kal-hi 1 LIM 5 ME LÚ za-ri-qi.MEŠ šá É.GAL.MEŠ-a149( DÙ-li-ši-na PAP-ma 1 šu-ši 9 LIM 5 ME 74

150( LÚ sa-si-ú-te šá KUR.KUR.MES DÙ-li-ši-na a-di151( UN.MES šá URU kal-hi 10 u4-me KÚ.MEŠ-šú-nu-ti152( NAG.MEŠ-Šú-nu-ti ú-ra-me-ek-šú-nu-ti ŠÉŠ.MEŠ-šú-nu-ti153(ú-DUGUD-šu-nu-ti ina šùl-me ù ha-de-e a-na KUR.KUR.MEŠ.šú-nu-ti154( GUR.MEŠ-šú-nu-ti))كاتێك كۆشكی پاشایەتیم كردەوە لە پایتەختە ئافرەت پیاو لە كەس )47074( كالخۆ، نوێیەكەم بۆ ك��ردب��وون داوەت ووالت��ەك��ەم الیەكی لەگشت كە ڕێ���زدار گ���ەورەو ك��ەس��ی )5000( و ئاهەنگەكە، - )سوخوو هەرێمەكانی نوێنەری وەك داوەتكرابوون ،patino - پاتینۆ ،Handanu - خەندانۆ ،Suhu ،Șidun - صەیدوون ،Șur - صووڕ ،Hatti - خاتتی ،Malidu - م��ال��ی��دو ،Gurgumu - گ��ورگ��وم��و خوبوشكو - Hubušku،گیلزانۆ - Gilzānu، كوممۆ - kummu، موصاصیر - Musasir(، هەروەها 16000 كۆشكی فەرمانبەری 1500 كالخۆ، لەناو ك��ەس

ده قه میخیه كه ی تایبه ت به كردنه وه ی شاری كالخۆ

35گۆڤارى موساسير

هەموویان گشتی ك��ۆی كە كالخۆ، لە پاشایەتی دەكاتە 69574 كەس، كە نوێنەری گشت هەرێمەكان بۆ داوەتكرابوون، دەگرتەوە پایتەختیشی كالخۆی و ماوەی 10 رۆژ من خواردن و خواردنەوەم پێشكەشكردن، خۆیان بشۆن، خۆیان مەساج بكەن بەرۆن، وەبەم جۆرە بە ئاشتیانەو بە نوێنەرەكانم پاشان و لێگرتن رێ��زم

دلخۆشیەوە گەراندەوە بۆ هەرێمەكانیان()3(موصاصیر ك��ە ئ���ەوەی ل��ەس��ەر ت��ر بەڵگەیەكی مێخییەكانی نووسراوە لە بریتیە فراوانە هەرێمێكی -858( Shalmanassar III پاشا شەڵمانصەری سێیەم824پ.ز( كە لەساڵی )31(ی فەرمانرەوییدا كاتێك بەئەنجامدانی فەرمانیدا بوو كالخۆ لەشاری خۆی ژەن���ەراڵ ب��ەس��ەرك��ردای��ەت��ی س��ەرب��ازی هەڵمەتێكی ئ��اش��وور/ Dayan - Ašur بۆ دای��ان – )ت��ۆرت��ان( سەر دەوڵەتی ئۆرارتۆ،دایان - ئاشوور لەم هەڵمەتەیدا

بەهەرێمی خوبوشكیا و موصاصیر تێپەردەبێت)4(. )0.102.14.A( هەروەها لە دەقێكی مێخی ژمارەفەرمانرەوایی )31(ی ساڵی بۆ دەگ��ەرێ��ت��ەوە كە وەك موصاصیر ناوی دووب��ارە سێیەم شەلمانصەری

هەرێمێك هاتووە كە ئەمە دەقەكەیەتی:دووەم ج��اری بۆ فەرمانرەواییم 31 )لەساڵی زارم ه��ەڵ��دا ب��ەرام��ب��ەر خ��واوەن��د ئ��اش��ور و خ��واوەن��د

ئەدەد،لەوكاتەی كەخۆم لە پایتەختی كالخۆ مامەوە و فەرمانم دا بەوەی كە جەنەراڵ دایان ئاشور بكرێت بە فەرماندەی سوپای ئاشوور، ئەویش بەسەركردایەتی سوپای ئاشوور چوو بۆ شارەكانی هەرێمی خوبوشكیا و باج و سەرانەی لە پاشا )داتا - Data(ی خوبوشكی وەرگرت و پاشان بەرەو )زاپپاریا – Zapparia( شاری بەرێكەوت و شوورەدارو سەختی هەرێمی موصاصیر توانی زاپپارییا داگیر بكات له گه ڵ 46 شاری تری

سەر بەهەرێمی موصاصر ...()5(لێرەدا بۆ یەكەم جار ئاماژە دەكرێت بە داگیركردنی شارەكانی هەرێمی موصاصیر، هەروەك ئەم نووسراوە Zapparia - تاكە تێكستە كە باس لە شاری )زاپپارییا(و سەختی ئەو شارە بكات كە لە هێ تێستێكی تر

بەرچاو نەكەوتووە)6(.یەكێك لەو بەڵگە هەرە دیارانەی كە دەیسەلمێنن تۆبزاوە میلەكەی هەردوو بوونی هەرێمە موصاصیر و كێلەشینە كە دەگەرێتەوە بۆ پاشایانی ئۆرارتی كە بەئاشكرا باس لە بەهەرێم بوونی موصاصیر دەكەن )لە

الپەڕەكانی داهاتوو باسی ئەم دوو میلە دەكەین( .بەڵگەیەكی تر كە موصاصیر هەرێمە بریتیە لە

)Urzana - مۆرێكی لوولەیی )ئورزانالوولەییە مۆرە موصاصیر،ئەم هەرێمی حاكمی

ژماره )1( زستانى 2012 36

نووسینێكی مێخی لەسەرە كە دەریدەخات موصاصیر دەقی خ���وارەوەش ئەمەی ب��ووە)وێ��ن��ە2()7(. هەرێم

نووسینە مێخیەكەو خوێندنەوەو ماناكەیەتی :

1( NA4-KIŠIB mUr-za-na2( Šar uruMu-sa-sir3( uruÚ-ab!-ti!4( NA4 dLAMMA5( ŠA GIM MUŠ6( i-na KUR-e HUL-MEŠ7( KA-šu pe-tu-u

1( مۆری ئورزانا2( پاشای موصاصیر )و(

3( ئوئابتی!4( بەردی پارێزەر!5( كەوەك مارێك

6( لە كێوە سەختەكاندا7( دەمی كراوەتەوە

نەینەوا شاری لە ئورزانا لوولەییەی مۆرە ئەم دۆزراوەتەوە)8(.

شایانی باسە هەریەكە لە دێری سێیەم و چوارەمی تائێستا ئورزانا مۆرەكەی سەر مێخیەی دەق��ە ئەم

جیاوازیان ڕای پسپۆر زانایانی ل��ەس��ەرەو كێشەی لەسەر هەیە)9( كە لێرەدا ناتوانین ئاماژەیان پێبكەین. نامەیەكی ئورزانا هەیە كە بۆ سەرجۆنی دووەمی دەكات لێبووردن داوای تیایدا كە ن��اردووە ئاشووری بچێتە ناتوانێت و گرتووە رێگای بەفر كە ل��ەوەی دەری جۆرەكان لە بەجۆرێك ئەمانەش خزمەتی)10(،

دەخەن كە موصاصیر هەرێمێكی فراوانە.ئ�������ەوەی ج���ێ���گ���ەی س����ەرن����ج و داخ������ە ئ��ێ��م��ە ئاشوورییەكان نووسراوەكانی لەرێگەی زانیاریمان دەرب���ارەی گەیشتووە ب��ەدەس��ت ئ��ۆرارت��ی��ی��ەك��ان��ەوە و هەرێمی موصاصیر وەهێ نووسراوێكی پاشایانی یان نەكەوتووە حاكمەكانی هەرێمی موصاصیرمان دەست )Urzana پاشا)ئورزانا - لوولەییەكەی تەنها مۆرە و چەند نامەیەكی نەبێت، بۆیە ناتوانین سنووری ئەم هەرێمە بە دڵنیاییەوە دیاری بكەین، سەرەرای ئەمەش نەبوونی هەڵكۆلینی شوێنەواری بەشێوەیەكی زانستی لەناوچەكانی باكورو ڕۆژهەاڵتی كوردستانی عێراق، ئەم دەرب��ارەی زانیاری نەبوونی بۆ ترە هۆكارێكی

هەرێمە.گومانی تێدانیە موصاصیری پایتەخت دەكەوێتە بەتایبەتی رەوان��دوز ناوچەی لە عێراق كوردستانی

37گۆڤارى موساسير

باسی داه��ات��وو الپەرەكانی )ل��ە مجێسیر. گوندی موصاصیری پایتەخت دەكەین(، هەروەها كۆنە شارێكی تری سەر بە موصاصیر هەیە كە ئەمرۆ پاشماوەكەی پێی دەلێن )گردە سۆرە - Gerdesorah( دەكەوێتە ئێستاش تاكو كە كێلەشین، دەروازەی ڕۆژئ���اوای

پاشماوەی شورە بەردینە بەهێزەكەی ماوە)11(.هەربۆیەش لێرەدا بەپشت بەستن بەو زانیاریانەی سەرەوە بۆمان دەردەكەوێت كە موصاصیر هەرێمێكی زۆر فراوانە سنورەكەی لە رۆژانی ئەمرۆ ناوچانەكانی قەالدزێ و سەنگەسەر و سەروچاوەو ڕەواندز و سۆران و عێراق كوردستانی لە مێرگەسۆر و سیدەكان و شاری شنۆ لە كوردستانی ئێران، هەرچەندە گومانمان هەیە لەمەی دوایی )واتە دڵنیانین كە شنۆ سەر بە هەرێمی موصاصیر بێت( وە ئەگەری ئەوە هەیە كە موصاصیر هەرێمی بە سەر هەر هیرانیش ناوچەی بووبێت ،واتە چیای سەفین سنوری نێوان موصاصیر بەرچاو بووبێت، هەرچەندە شتێكم ئاشوور و ووالتی نەكەوتووە كە تەئكید بكات لەسەر ئەوەی كە چیای

سەفین خاڵی سنووری نێوانیان بێت. )وێنە 3(

Musasir - مانای ناوی موصاصیر بۆ ئاشوورییە ناوێكی )Musasir(موصاصیریەكەمین جار لەتێكستە مێخیەكانی پاشا ئاشوور ناصر KURmu-( بە شێوەی )باڵی دووەم )882-859 پ.زsa-sir( هاتووە)12(، بەاڵم لەسەردەمی شەلمانصەری )Musasuru( بەشێوەی )سێیەم )858 - 824 پ.زهاتووە)13(، ڕەنگە ئەمەش دەربرینێكی تری ناوی ن��اوەك��ەی ك��ە ن��ووس��ەرەی ئ��ەو ی��ان بێت موصاصیر ب��ەم ج��ۆرە تۆماری ك���ردووەو ك��ردووە هەڵەی تۆمار كردووە. بەاڵم لە تێكستە مێخیەكانی پاشا سەرجۆنی دووەمی ئاشووری )721 - 705پ.ز( بەتایبەتی لەو تێكستەی كەباس لە هەڵمەتە سەربازییەكەی بۆ سەر گەرانەوەی لەرێگە پاشان دەكات ئۆرارتۆ دەوڵەتی دەكات تااڵنی و موصاصیر سەر دەكاتە هێرش كە كە بە هەڵمەتی هەشتەم ناسراوە، تیایدا بە شێوەیەكی

لە بریتیە ن��اوەك��ەی ك��ە دەردەك��ەوێ��ت ب��ۆم��ان ڕوون .)14()Musasir(موصاصیر

تێكستێكی لە سەرنجە جێگای ئ��ەوەی ب��ەاڵم پاشا ف��ەرم��ان��رەوای��ی )30(ی س��اڵ��ی مێخیەكانی كە پ.ز( 824 - 858( س��ێ��ی��ەم ش��ەل��م��ن��ص��ەری هەلمەتێكی ئەنجامدانی ب��ە تایبەتە تێكستەكە ئاشوور )دای��ان جەنەراڵ بەسەركردایەتی سەربازی Dayan - Aššur( بۆ ناوچەكانی سەرووی رووباری زابی گەورە، بەاڵم ئەوەی كە زۆر جێگای سەرنجە بە Harna - خارنا وواڵت��ی پایتەختی كە ئەوەیە موصاصوررو ناودەبات بە شارێكی پیرۆزی دادەنێت و تەنها باج و سەرانەی بەسەر دادەسەپێنێت بێ ئەوەی هیج ئاماژەیەك بەسەر تێكدان و كاول كردنی بدات، ئەمەش لێرەدا ئەوەمان بۆ رووندەكاتەوە كە رەنگە )خارنا - Harna( ناوێكی تری هەرێمی موصاصیر بووبێت

بەالیەنی كەم لەسەردەمی شەلمانصەری سێیەم)15(. مۆرەكەی سەر مێخییەكەی نووسینە هەروەها ئورزانا پاشای موصاصیر كە مێژووەكەی بەالیەنی كەم بۆ سەردەمی سەرجۆنی ئاشوری دووەم )721 - 705 مێخیەكەی نووسینە لەسەر كە دەگەرێتەوە، پ.ز(

ئەم مۆرە بەئاشكرا ناوی موصاصیر هاتووە.هەرچی ئۆرارتییەكان بوو ئەوا بە موصاصیریان لە ه��ەروەك ئەمەش )ARDINI - )ئاردینی دەوت دەقە مێخیە ئۆرارتییەكەی سەر میلەكەی كێلەشین و

تۆبزاوە ئاماژەی پێكراوە)16( .ه��ەرچ��ی ئ����ەوەی پ��ەی��وەن��دی ب��ەم��ان��ای ن��اوی ئۆرارتی ئاردینی ن��اوی و ئاشووری موصاصیری

هەیە،بەم شێوەی خوارەوە روونی دەكەینەوە : : Musasir یەكەم/ مانای ناوی موصاصیر

گومان لەوە دانیە كە موصاصیر ناوی شوێنێكە، كەچی لێكدانەوەی مانای ووشەی موصاصیر كارێكی ئاسان نیە بەاڵم بەپشت بەستن بە ڕێزمانی ئەكەدی )زاری ئاشووری ( بۆمان دەردەكەوێت كە ئەم ووشەیە حالەتی لە ) فاعل )اس��م لە بریتیە )Musasir()D( كە لەسەرچاوەی )sāsiru( یان )sasaru( یان

ژماره )1( زستانى 2012 38

ئەمە وەرگ��ی��راوە)17(، )sassaru( یان )sarsaru(بە )s( پیتی خوێندنەوەی ئەگەری ل��ەوەی جگە sarsaru( هەیە، واتە هەریەك لەم خوێندنەوانە )z(لە بنەرەتدا لە )، sansaru - sassaru - sarsart

)zarzaru( وەرگیراوە)18(.هەربۆیە لەسەر ئەم بنەمایە و بە لەبەرچاوگرتنی بارودۆخی سیاسی و جوگرافی و كۆمەاڵیەتی ئەو بەم دەك��ەوێ��ت،ك��ە دەس��ت مانامان چەندین س���ەردەم

جۆرەی خوارەوە ڕوونی دەكەینەوە:)زاری ئ��ەك��ەدی��ی��ە ووش��ەی��ەك��ی :sarsartum /1

ئاشووری( ،بەواتای )دارستان ( دێت)19(.كە دێت مانا بەچەندین ووشەیە ئەم :sarsaru /2كە جامێك ئاو، كۆكەرەوەی شوێنی مار، ئەمانەن: كورسی دارستان،سەوزەوات، كۆبكرێتەوە، تیا ئاوی

بێ پشت،جۆبڕكە)20(.sasiru /3: شوێنی كۆكەرەوەی ئاو)21(.

sassaru /4 یان zarzaru : سەوزەوات)22(.هەرێمی راستەقینەی بەمانای گەیشتن ب��ۆ موصاصیر لەبەر ڕۆشنایی ماناكانی ووشە ئەكەدییەكان سیاسی باردۆخی رەچاوی دەبێت ئاشوری( )زاری وجوگرافی و ئاینی هەرێمی موصاصیر بكرێت، لەم

بوارانەی خوارەوە :هەرێمێكی موصاصیر تێدانیە گومانی یەكەم/ موصاصیری )شاری موجێسیر گوندی كە فراوانە ئەم دێنێت، پێك هەرێمە ئ��ەو جەرگەی پایتەخت( زۆر سەوزاییەكی بوونی و دارستان بە ناوچەیەش

دەناسرێت، كە تاكو رۆژانی ئێستاش بوونی هەیە.دووەم/ بوونی سەرچاوەی ئاوی زۆر لەناوچەكە وەك رووباری رەواندوز و چەندین جۆگەی ئاوی تر كە بەیەك دەگەن و دەرژێنە رووباری رەواندوز، هەربۆیە شتێكی ئاساییە بە شوێنی كۆكەرەوەی ئاو دابنرێت .سێیەم/ فراوانی هەرێمی موصاصیر كە لەناوچەی ناوچەكانی دەگ��ات��ە تاكو دەبێتەوە درێ��ژ ق���ەاڵدزێ وای ئەمەش لە شنۆ، ئێران و كوردستانی سیدەكان كردووە كە شێوەیەكی درێژكۆلەی پێچاوپێچی هەبێت

و چیای بەرز بەرز لەخۆ بگرێت، رەنگە هەر لەبەر ئەمەش بێت پێی بلێن هەرێمی شێوە مار.

بەرەچاوكردنی ئەم الیەنانەی سەرەوە بۆمان روون پێچاو هەرێمێكی بەمانای موصاصیر كە دەبێتەوە پێچ دێت كە دارستان )سەوزایی( و چیاو ئاوی تێدا زۆرە بە جۆرێك كە وەك كونی مار وایە لە روانگەی

ئالۆزییەوە.هەندێك لە توێژەرەكان بەشێوەیەكی سادە ماناكەیان لێكداوەتەوە بەوەی كە موصاصیر واتە )كونی مار)23(، ووش��ەی و بێت ئ��ەگ��ەر راس��ت��ە لێكدانەوەیەش ئ��ەم موصاصیر Musasir بە ووشەیەكی لێكدراو دابنێین

كە لە دووبەش پێكهاتبێت بەم جۆرەی خوارەوە :MŪSÛ: دەرچە، كون، دەرگا

SĪRU: مار)24(خ��ودی كونی مار تیایدا نەك مەبەست ب��ەاڵم بێت بەڵكو ئەمە تەنها بریتییە لە نازناوێك كە الیەنی جوگرافی و سیاسی و ئاینی لەبەرچاو گرتووە وەك لەسەرەوە ئاماژەمان پێكرد. هەرچی شێوازی نووسینی بەشێوەیەكی مێخی بەنووسینی موصاصیرە ن��اوی

گشتی بەم جۆرە هاتووە:

وواڵتی موصاصیر)25( KURMu-sa-sir

شاری موصاصیر)26( URUMu-sa-sir

: ARDINI -دووەم/ مانای ناوی ئاردینی)ئاردینی دەووت بە موصاصیریان ئۆرارتییەكان

39گۆڤارى موساسير

ئۆرارتیە،بۆیە بنەڕەتدا لە ووشەیەش ئەم ،)Ardiniلەسەر دەبێت ئاردینی ووش��ەی مانای لێكدانەوەی خووریەكان زمانی زمانەوانی لێكدانەوەی بنەمای بێت، ئەمەش چونكە زمانی ئۆرارتۆ له گه ڵ زمانی هەربۆیەش زمانەوانین)27(. خێزانی لەیەك خ��ووری ووشەی كە دەردەك��ەوێ��ت بۆمان بنەمایە ئەو لەسەر ئارتینی ووش��ەی لە بنەرەتدا لە Ardini ئاردینی واتای )شار( بە كە وەرگیراوە Artini خورییەكانەوە

دێت)28(. ئاردینی كە وای��ە پێیان توێژەرەكان لە هەندێك Ardini شارێكی خووری بووەو لە سەردەمی بنەماڵەی ئوری سێیەم بە تایبەتی سەردەمی پاشا شولگی - - )ئارینی بەناوی 1982پ.ز( - 2029( ŠulgiArini( بوونی هەبووە، ئەمەش لە تێكستێكی مێخی ناوی شولگی پاشا ف��ەرم��ان��ڕەوای )49(ی ساڵی هاتووە،كە توێژەران پێیان وایە ئەمە ناوێكی خوورییەو دواتر گۆراوە بۆ ئارتینی - Artini، پاشان لەسەردەمی ئۆرارتییەكان گۆراوە بۆ ئاردینی- Ardini هەروەك لە تێكستە مێخییەكانی ئۆرارتییەكان دەردەكەوێت)29(، ك��ەچ��ی ل��ەب��ەرام��ب��ەردا ل��ە دەق���ە ئ��اش��ووری��ی��ەك��ان بە

موصاصیر هاتووە.ناوی ئاردینی Ardini لە دەقە مێخیەكانی پاشا

ئۆرارتییەكان بەم شێوەیە هاتووە)30(:

URUAr-di-né

URUAr-di-néURU

URUAr-di-né-e-i

موصاصیری پایتەخت )گوندی موجێسیر( لەروانگەی دەقە مێخیەكان:

هەواڵی شاری موصاصیر )گوندی موجێسیری لە موصاصیربوو، هەرێمی پایتەختی ئێستا(كە ئۆرارتۆییەكان ئاشوورییەكان و تێكستە مێخییەكانی بەدەستمان گەیشتووە، ئەمەش دەگەرێتەوە بۆ گرنگی شارە ئەم چونكە ئاینیەوە، ڕوانگەی لە ش��ارە ئەم لەكۆندا پەرستگای خواوەند )خالدی - Haldi( لەخۆ بوولە ئۆرارتییەكان نەتەوەیی خواوەندی كە دەگرت، الی��ەك)31(. ه��ەروەك ملمالنێی نێوان ه��ەردوو زلهێزی ه��ەزارەی یەكەمی نیوەی لە ئۆرارتی و ئاشووری بەسەر داگرتن بەسەر دەست بۆ زاین پێش یەكەمی هەرێمەكانی نێوانیان ڕەنگدانەوەی خۆی هەبوو بەسەر

موصاصیر لەالیەكی ترەوە.پارچەی هەندێك دوای��ی سااڵنەی چەند لەو )Rebat Tepe - شوێنەواری لە ناوچەی )رەبات تەپەی سەر بەسەردەشت لە كوردستانی ئێران دۆزرانەوە، ك��ە دەن��گ��ۆی ئ���ەوە ل��ە ئ���اراداب���وو ك��ە ئ��ەم��ە ش��اری موصاصیری پایتەختی هەرێمی موصاصیرە)32(، بەبێ نیە، موصاصیر تەپە رەب��ات گومانێك و شك هێ نووسینێكی و شوێنەواری بەڵگەیەكی هێ چونكە موصاصیرە، بیسەلمێنێت ك��ە ت���ێ���دان���ەدۆزراوەت���ەوە ه��ەرچ��ەن��دە دەل��ێ��ن ك��ە نووسینی ت��ی��ادا دۆزراوەت����ەوە هێ مێخی هێمای دوو ی��ان هێمایەك تاكە ب��ەاڵم بیسەلمێنێت رەبات نادات كە بەدەست زانیاریەكی وا راستیدا لە بەاڵم بێت، پایتەخت موصاصیری تەپە تەپە دەری دەخەن كە رەبات شوێنەوارە دۆزراوەكانی بریتیە لە كۆنە شارێكی سەر بە هەرێمی مانناوە،واتە

شارێكی مانناییە. بەڕای زۆربەی زانایانی شوێنەوارناسانی قەزای موصاصیری هەرێمی ناوجەرگەی ئێستا سۆرانی

ژماره )1( زستانى 2012 40

- )موجێسیری گوندی دەهێنا،هەروەها پێك كۆنی پایتەخت موصاصیری كۆندا لە ئێستا )Mujeserبووە)33(، ئەم گوندەش ئێستا سەر بەناحیەی سیدەكانە ئۆرارتی بەردینی پەیكەرێكی چەند پێشتر كە و تێدا دۆزراوەتەوە كە لە مۆزەخانەی هەولێر پارێزراون )وێنە -3 -(. ئەمە جگە لە بوونی هەردوو میلەكەی كێلەشین و تۆبزاوە لە ناوچەكە كە هەمووی بەڵگەن لە بریتیە موجێسیر گ��ون��دی ك��ە ئ���ەوەی ل��ەس��ەر

موصاصیری پایتەخت. )وێنە 4 و 5(. ناوبانگی موصاصیر بەهۆی پیرۆزی و گرنگیە خالدی خ��واوەن��د پەرستگای كە ب��ووە، ئاینیەكەی ئۆرارتیەكان سەرەكی خواوەندی كە گرتووە، لەخۆ كۆتاییەكانی ل��ە خ��واوەن��دەش ئ��ەم پەرستنی ب���ووە. سەدەی نۆیەمی پێش زاین لە الیەن پاشا ئۆرارتیەكان پەرەیسەند وگرنگی پێدرا، بەجۆرێك پاشا ئۆرارتیەكان پەرستگای بۆ بەسەردانیكردنیان دەك��رد شانازیان لە موصاصیر )گوندی موجێسیری خالدی خواوەند

ئێستا( هەروەك لە دەقە مێخیە ئۆرارتییەكانی هەردوو میلەكەی كێلەشین و تۆبزاوە بۆمان دەردەكەوێت)34( .

)وێنە 3 و 4(لەالیەكی ترەوە لەناوبردن و دەست بەسەر داگرتنی شوێنە پیرۆزەكانی دەرەوەی وواڵتی ئاشوور وایكرد كە پاشا ئاشوورییەكان زۆر بە گرنگی و شانازییەوە باس لەو هەلمەتانەیان بكەن و بەجۆرێك كە دەستكەوتەكانیان سەر هەلكۆلدراوەكانی نەخشە و ن��ووس��راوەك��ان ل��ە هەرلەبەر رەنگیداوەتەوە)35(، كۆشكەكانیان دی��واری ئەم هۆیەشە دەبێت لێكۆلینەوەكانمان دەربارەی شاری لەسەر موجێسیر( )گ��ون��دی موصاصیر پ��ی��رۆزی ئاشوورییەكان و ئۆرارتی مێخییە تێكستە بنەمای بێت. كە لەخوارەوە یەك لەدوای یەك روونی دەكەینەوە:مێخیە دەقە روانگەی لە )موجێسیر( موصاصیر

ئۆرارتیەكان:داب��ووە ملمالنێ لە ب��ەردەوام ئۆرارتی دەوڵەتی هەرێمانەی ئەو لەسەر ئاشووری دەوڵەتی له گه ڵ

41گۆڤارى موساسير

نێوانیان )ماننا، خوبوشكیا، موصاصیر، كە دەكەوتە یەكتریان بێهێزی ب�����ەردەوام ه��ەرب��ۆی��ەش ش��وب��ری��ا( دەق��ۆس��ت��ەوە و دەس��ت��ەاڵت��ی��ان ب��ەس��ەر ئ���ەم ن��اوچ��ان��ە ناراستەوخۆ یان راستەوخۆبێت بەشێوەی دەچەسپاند، بێهێزبوون ئاشوورییەكان كە كاتەی لەو وات��ە بێت. ئەم بەسەر دەستیان دەك���ردو هێرشیان ئۆرارتیەكان لەبەرئەوەی بەپێچەوانەشەوە، وە دادەسەپاند ناوچانە پیرۆزییەكی مجێسیر( )گوندی موصاصیر شاری بە چونكە ئۆرارتییەكان الی��ەن لە هەبووە تایبەتی خواوەندی كە تێدابوو خالدی خواوەند پەرستگای نەتەوەیی ئۆرارتییەكانە، هەربۆیەش گرنگی زیاتری )خوبوشكیا، تر هەرێمەكەی ه��ەردوو لەچاو پێدراوە باسی بەگرنگیەوە زۆر پاشاكان كە بەوەی ماننا(، لە دەقە ك��ردووە. گرنگی موصاصیر ئەو هەرێمەیان ئۆرارتییەكان لە هەردوو میلەكەی كێلەشین و تۆبزاوە ئاماژەیان كورتی بە لەخوارەوە بۆیە دەردەك��ەوێ��ت،

پێدەكەین ::Kila Shin - 1/ میلەكەی كێلەشین

ئ��ەم میلە دەك��ەوێ��ت��ە س��ەر س��ن��ووری ب��اك��وری بە عێراق كوردستانی هەرێمی خاكی ڕۆژهەاڵتی

دووری )200م( لە ڕۆژئاوای سنووری كوردستانی بە كە ئێران( و عێراق نێوان سنوری )وات��ە ئێران، دەروازەیەك دەگات هەر بە دەروازەی كێلەشین ناسراوە،كە بە عێراق كوردستانی لە سیدەكان ناوچەی تیایدا دەگەیەنێت)36(، ئیران كوردستانی لە شنۆ ناوچەی شولز - Schulz بە یەكەم كەس دادەنرێت كە ئەم میلەی دۆزیبێتەوەو كۆپی كردبێت بەاڵم لە الیەن دانیشتوانی ناوچەكە كوژراوە و ڕاپۆرت و كۆپییەكەشی وون بووە، ڕۆڵینسۆن هێنری )1841ز( ساڵی لە دوات��ر بەاڵم سەردانی میلەكەی كردووە و وەسفی كردووە هەروەها

چەندین كەسایەتی تریش سەردانی كردووە)37(.لە ورم��ێ��ی��ە م��ۆزەخ��ان��ەی ل��ە ئێستا میلە ئ��ەم نێوان ش��ەڕی لەماوەی ئ��ەوەی دوای ئێران،ئەمەش عێراق و ئێران سوپای ئێران ئەم میلەی بۆخۆی برد.

)وێنە 4(دەقە لەكۆنترین بەیەكێك كێلەشین دەق��ەك��ەی كەتیایدا دادەن���رێ���ت، ئ��ۆرارت��ی��ی��ەك��ان مێخیەكانی لەسەر دەربخات لەناوچەكە ئۆرارتییەكان باالدەستی سەدەی یەكەمی نیوەی لە ئاشووریەكان، حیسابی نۆی پێش زاین)38(. دەقە نووسراوەكانی سەر میلەكەی

ژماره )1( زستانى 2012 42

كێلەشین ب��ۆ س��ەردەم��ی ه���ەردوو پ��اش��ای ئ��ۆرارت��ی - )مینوا ك��ورەك��ەی و )Išpuene - )ئیشپوینی minua( دەگەرێتەوە،كە هاوكات بوون لەفەرمانرەواییدا پێنجەم ئاشووری )شەمشی ئەدەدی له گه ڵ پاشای پ.ز()39(. 810 - 828( )Šamši - AdadV -زمانی و مێخی نووسینی بە میلە ئ��ەم ڕووی��ەك��ی پێكهاتووە، دێر )42( لە كە نووسراوەتەوە ئاشووری بەاڵم ڕوویەكەی تری بە نووسینی مێخی و زمانی ئۆرارتی نووسراوەتەوەو لە )41( پێكهاتووە)40(. دەقە بەاڵم هەیە مانایان یەك ئاشوورییەكە ئۆرارتییەكەو ل��ێ��رەدا تەنها ب��ەدوو زمانی ج��ی��اواز ن��ووس��راون��ەت��ەوە.

مانای دەقە مێخیەكە دەخەینە ڕوو)41( :شاری لە خالدی خواوەند الی چووینە كاتێك ئاردینی )لە دەقە ئاشورییەكە ئاردینی بە موصاصیر كوری ئیشپوینی هەموویانەوە لەسەرووی هاتووە(، ساردوری، پاشای بەهێز، پاشای شوراوێ)42(، پاشای ك��وری مینوا توشپا، ش��اری گ���ەورەی ب��ی��ای��ن��ا)43(، خواوەند بۆ دروستكرد پەرستگایەكیان ئیشپوینی، خالدی، لەسەر سەكۆیەكی گەورە )دروستیان كرد(، لەناویدا نەصەبێكی نووسراوی دانا، هەروەها چەكی جوان و پەیكەری ئاژەڵی جوان و ئاالی دروست كراو ل��ە م��س، قاپی دروس���ت ك��راو ل��ە م��س و زی��وی لە پەرستگاكە دانا، هەروەك چەندین شتی ترم لە بەشی پێشەوەی پەرستگای خواوەند خالدی دانا، و چەندین كرد، خالدی خواوەند پەرستگای پێشكەشی ئاژەڵم 1112 گا، 9120 بزن ، 1248 مەر، كاتێك ئیشپوینی

لەشاری ئاردینی ڕۆیشت ،شاری خواوەند خالد.گ���ەورە، پ��اش��ای س�����اردور، ك���وری ئیشپوینی پاشای شوراوی، پاشای بیاینا، گەورەی توشپا، ئەم پەرستگایەی وەك رێزێك بۆ خواوەند خالدی دروست لەپێش سەكۆی ئەوەی گشت شتەكانی دوای كرد، پەرستگای خواوەند خالدی دانا، ئاژەڵەكان هێنران بۆ بە قوربانی كردنیان لە دەروەی دەرگای پەرستگای كاتێك بۆیەش ه��ەر ئاردینی، لە خالدی خ��واوەن��د خالدی، خواوەند شاری ئاردینی شاری لە رۆیشتن

ساردوری كوری ئیشپوینی هەموویانەوە لەسەرووی و مینوای كوری ئیشپوینی، قوربانیان پێشكەش بە

خواوند خالدی كرد و ووتیان :هەریەكێك پەیكەری ئاژەلەكان لە دەرگای خواوەند بباتە دەر، هەر یەكێك سوكایەتی پێبكات هەریەكێك و بزانێت یان دزینی، بۆ ب��دات كەسانێك یارمەتی شوێنێكی ببرێتە ئاژەلەكان بەوەش نەكات ئاشكرای خواوەند واب��ك��ات،ئ��ەوا هەریەكێك ئاردینی لە دوور خالدی نەوەی لەسەر زەوی لەناو دەبات و هەریەكێك بدات تێكی یان البەرێت خۆی لەشوێنی میلە ئەم یان یارمەتی كەسانێك بدات لەسەر ئەنجامدانی ئەم كارە ئەوا خواوەندەكان نەوەی لەسەر زەوی لەناو دەبەن، خواوەند خالدی خواوەند ئیشكور )ئەدەد(، خواوەندی

شیمشی، وەگشت خواوەندەكانی ئاردینی()44(.لەو دەقەی میلەكەی كێلەشین بۆمان دەردەكەوێت ب��ووە ئۆراتییەكان ب��ە س��ەر ئاردینی هەرێمی ك��ە مینوادا، و ئیشپوینی سەردەمی لە كەم بەالیەنی لەم نووسینەیدا زیاتر گرنگی بە الیەنی هەربۆیەش خالدی خواوەند پەرستگای خزمەتكردنی و ئاینی دراوە. بەاڵم دەقە ئاشووریەكەی سەر ئەم میلە هەمان زانیاری لەخۆ دەگرێت بەاڵم بە شێوازێكی تاراددەیەك جیاواز نووسراوەتەوە، ئەمەش بۆ ئەوە دەگەرێتەوە كە زیاتر كێلەشین میلەكەی سەر ئاشوورییەكەی دەقە كاریگەرە بە شێوازی نووسینەكانی پاشا ئاشوورییەكان، ئەمەش لەوە دەردەكەوێت كە نازناوی )پاشای جیهان( لە تێكستە ئاشوورییەكەی سەر میلی كێلەشین هاتووە نازناوەش ئەم نەهاتووە، ئۆرارتییەكە دەقە لە بەاڵم

لەالیەن پاشا ئاشووریەكان زۆر بەكارهاتووە.ئەوەی لە نووسراوە ئۆرارتییەكەی میلی كیلەشین بۆمان دەردەكەوێت لەم خااڵنەی خوارەوە دەیخەینە روو:یەكەم/ شاری ئاردینی زۆر گرنگ بووە ئەمەش لەبەر ئەوەی پەرستگای خواوەندی نەتەوەیی ئۆرارتییەكانی هێ ئۆرارتی پاشایانی هەربۆیەش گرتووە، لەخۆ پەرستگای بە گرنگیدان لە ن��ەك��ردووە درێغیەكیان

خواوەند خالدی.

43گۆڤارى موساسير

دووب��ارە خالدی خواوەند پەرستگای وادی��ارە دووەم/ بەرز سەكۆیەكی لەسەر نۆژەنكراوەتەوە لەنوێ سەر بنیاتنراوەتەوە كە رازانراوەتەوە بە وێنەی ئاژەڵ و چەك لەمەڕو زۆر برێكی جۆراوجۆر،هەروەك پەیكەری و ماالتیان پێشكەش بەم پەرستگایە كردووە و قوربانیان

ئەنجامداوە.لەكاتی ك��ە ئ��ەوەی��ە گرنگتر ل��ەه��ەم��ووی س��ێ��ی��ەم/ خوێندنەوەی دەقە ئۆرارتی و ئاشوورییەكە هەست بەوە دەكەین كە ئاردینی هەرێمێك یان شارێكی تەواو سەر بووە، چونكە ئۆرارتییەكان راستەوخۆی بەدەسەاڵتی بە ناكرێت ئاماژەیەك هێ كیلەشین لەنووسراوەكەی حاكمی ئاردینی )موصاصیر( بە پێچەوانەی نووسراوە

مێخییەكەی سەر میلەكەی تۆبزاوە.

2/ میلەكەی تۆبزاوە :ئەم میلە دەكەوێتە الی راستی رووباری تۆبزاوە دوورە ئوتومبێل بە خولەك( 20( نزیكەی و جای، لە ناحیەی سیدەكان، )ئێستا لەمۆزەخانەی هەولێرە(، ئەم میلە لە سەر زەویەكی تەختایی دانرابوو كە دارو ئەم ڕۆژه��ەاڵت��ی ل��ەالی و لێیە، زۆری درەختێكی میلەش شاری موصاصیر )شاری ئاردینی( هەیە،كە

ژمارەیەك پەیكەری بەردینی گەروەی لێدۆزراوەتەوە، میلەكەی ه���ەردوو س��ەردەم��ی بۆ مێژووەكەیان كە نزیكەی و دەگ���ەرێ���ت���ەوە)45(. ت��ۆب��زاوە و كیلەشین )30كم( لە باشوری ڕۆژئاوای میلەكەی كیلەشینەوە دوورە)46(، ئەم میلەش لە الیەن دانیشتوانی ناوچەكە بە )كێلە گاور( ناسراوە)47(. میلەكەی تۆبزاوە هەروەك میلەكەی كێلە شین وایە، كە لەسەر هەردوو رووەكەی نووسینی مێخی هەیە،دیوێكی نووسینی ئاشوورییەو لە ئاشوورییەكە ئۆرارتییە،نووسینە تریش ئەوەكەی 37 دێر پێكهاتووە، بەاڵم نووسینە ئۆرارتییەكە لە 38 پاشا بۆ سەردەمی تۆبزاوە پێكهاتووە)48(، میلی دێر

ڕوسا )ڕوساش( دەگەرێتەوە)49( . )وێنە - 5 -(ئ��ەم��ەی خ������وارەوەش پ��وخ��ت��ەی م��ان��ای دەق��ی

نووسینەكەی سەر میلەكەی تۆبزاوەیە :داوای موصاصیر هەرێمی پ��اش��ای )ئ��ورزان��ا ب��ەه��ان��اوە چ��وون��ی ڕوس���ای ك���وری پ��اش��ای خالدی ژیانی پاراستنی ب��ۆ ك��رد، س���اردوری )ئ��ۆرارت��ی( بەوپێیەش ئ��اش��ووری، ل��ەدەس��ەاڵت��ی ودەرب��ازك��ردن��ی كردنی پڕچەك بە بەست،وەفەرمانی هاوپەمانیەتیان سوپاكەیدا، و لەبەرئەوەی خواوەندەكان چاكەو خێریان بۆیە دەویست، - ئورزانا - موصاصیر پاشای بۆ

ژماره )1( زستانى 2012 44

دای��ەوە،خ��ێ��را خ��واوەن��د خالدییان ووت��ەك��ان��ی وەاڵم���ی ڕوسای سەرخست، بەو جۆرەش ڕوسا هاوپەیمانیەتی ئورزانای قبول كرد و كردی بە پاشا لەسەر موصاصیر )ئاردینی( و پلەوپایەكی بەرزی پێبەخشی، هەر لەم بوو )ئاردینی( موصاصیر لە ڕوس��ا كاتێك ساڵەدا له گه ڵ پاشای موصاصیر )ئورزانا( چوونە پەرستگای خواوەندەكان و ئورزانا لە بەرامبەریان وەستاو سوێندی وەفاداری و دلسۆزی بۆ پاشا ڕوسا خوارد و قوربانی پ��ی��رۆز ( ئ��اوی پێشكەش ك��رد و شلەی )ئ���ارەق و پەیكەری خواوەند خالدی. پێیەكانی لەبەردەم ڕژاند لە خالدی خواوەند بۆ پەرستگایەكی ڕوس��ا پاشان الی سوپاكەی ئ��ورزان��او ك��رد، دروس��ت موصاصیر دەرگای پەرستگاكە وەستابوون دەپارانەوە لە خواوەندن، پاشا ب��ە بەخشی س��وپ��اك��ەی ه��ێ��زو ئ��ورزان��ا گشت ڕوسا، و كاتێك خواوەند خالدی قسەی له گه ڵ كردو چیاكانی بەنێو ڕوسا پێكرد، هێرشكردنی فەرمانی وواڵتی ئاشوور ڕۆیشت و توانی بنكە ئاشوورییەكان گەرایەوە دەربكات،ئینجا موصاصیر چیاكانی لە م��اوەی بۆ و ك��رد پێشكەش قوربانی و موصاصیر دەسەاڵتی ئ��ەوەی گ��ێ��را،دوای ئاهەنگی )15(رۆژ ئورزانای پتەوتر كرد و ژیانی پاراست، ئینجا ڕوسا گەڕایەوە وواڵتەكەی( پاشان تێكستەكە كۆتای دێت

بەم چەند دێرەی خوارەوە:)من ڕوسا خزمەتكاری خواوەند خالدی، شوانی دلسۆز بۆ خەلك،سەركەوتنم بەدەست هێنا بەیارمەتی خواوەند خالدی و سوپا بەهێزەكەم كە هەرگیز ترس و دلەراوكێ و ماندوبوون نازانێت دژی بەرهەڵستكاران، خواوەند خالدی هێز و دەسەاڵت و پێبەخشیم و رۆژانی فەرمانرەوایی بەخۆشی، كردووە منی فەرمانرەوای وواڵتی ئۆرارتۆم كردو ووالتی دوژمنم پارچە پارچە خستە خۆشیان زیاتر خواوەنداكانم بەمەش و ك��رد دلم كە كرد زیاتر خۆشانەیان ڕۆژە ئەو ژیانمەوە، سەركەوتنم ئ���ەوەی دوای پێیەتی،ئەمەش ح��ەزی كرد. سەقامگیر ئارامیم و ئاشتی و هێنا بەدەست هەریەكێك ببێتە هۆكاری البردنی یان تێكدانی )ئەم

میلە( و ئەوەی وابكات ئەوا خواوەند خالدی و خواوەند ئەدەد و خواوەند شەماش و گشت خواوەندەكان وەچەی

دەبڕێت و ناوەكەی دەسرێتەوە()50(.دەقی لەنێوان دەبینرێت بەرچاو جیاوازییەكی نووسینە مێخیەكەی میلەكەی تۆبزاوە لەگەڵ دەقی نووسینە مێخیەكەی میلەكەی كێلەشین. بۆیە لێرەدا و ئیشپوینی لەسەردەمی كە دەبێتەوە روون بۆمان مینوای كوری هەرێمی موصاصیر سەر بە دەوڵەتی تێكستەكەی ن���اوەرۆك���ی چ��ون��ك��ە ب���ووە ئ���ۆرارت���ی بۆ پاشا سەردانیكردنی لە بریتیە تەنها كێلەشین پەرستگای خالدی و پێشكەش كردنی قوربانی، بەاڵم بۆمان 714پ.ز( - 734( ڕوس��ا تێكستەكەی لە دەردەكەوێت دواتر ئەم هەرێمە لە الیەن ئاشوورییەكانەوە ڕوس��ا، پاشا هاتنی تا ك��ەم بەالیەنی داگ��ی��رك��راوە ئەمەش لەناوەرۆكی تێكستەكەی تۆبزاوە دەردەكەوێت كە تیایدا باس لە بەهاناوە چوونی ئورزانای حاكمی موصاصیر دەكات كە چۆن توانیویەتی رزگاری بكات كردنی بەدەر ئەویش ئاشوورییەكان، دەستەیی لەژێر

سوپای ئاشووری لەناوچەكە)51(.

دووەم/ موصاصیر لە دەقە ئاشوورییەكانەوە:ه��ەزارەی لە ئاشووریەكان گشتی بەشێوەیەكی باكوری باكورو ناوچەكانی لە زای��ن پێش یەكەمی نائارامی و نارەحەتی تووشی ب��ەردەوام ڕۆژه��ەاڵت ه���ۆزو ن��ەت��ەوەك��ان��ی ئ��ەو ن��اوچ��ان��ە دب��وون��ەوە ك��ە لە هۆزە و ئەرمینیا لە بوون ئۆرارتیەكان دیارترینیان

میدییەكان بوو لە كوردستانی ئیران )52(دەخەنە تیشك ك��ە مێخییانەی س��ەرچ��اوە ئ��ەو ئاشوورییەكان و ئۆرارتییەكان نێوان پەیوەندی سەر یەكەم ئاشوووری ئیمبراتۆریەتی هەردوو ماوەی لە دووەم ئاشووری ئیمبراتۆری پ.ز( 745 - 911(

)745-612 پ.ز( ووردە ووردە زۆرتر دەبن.ئاشووری( و )ئۆرارتی زلهێزە دوو ئەم لەنێوان گرنگترینیان لە هەبوو سەربەخۆ هەرێمێكی چەند ئەم ب��وو. شوبریا( موصاصیر، خوبوشكیا، )ماننا،

45گۆڤارى موساسير

هەرێمانە بەردەوام هەولیان دەدا پەیوەندی دبلۆماسی لە بپارێزن ئۆرارتییەكان و ئاشووری لەگەڵ خۆیان پێناو مانەوەیان، هەربۆیەش زۆرجار باج و سەرانەیان

دەدا هەروەك لە تێكستە ئاشوورییەكان دەركەوتووە.بۆ یەكەم جار لە تێكستە ئاشووریەكانی سەردەمی پاشا توكلتی نەنورتای دووەم )890 - 884 پ.ز( كە تیایدا ئاماژە بەئەنجامدانی چەند هەڵمەتێكی سەربازی دەكات بۆ وواڵتی نائیری و وادەكات پاشاكەی ببێتە وەربگرێت لێ سەرانەی و باج و خۆی دواكەوتەی لەگەڵ ناردنی ئەسپ بۆ سووپای ئاشووریەكان)53(. ناصر ئاشور بەناوی كورەكەی پاشایە ئەم ل��ەدوای باڵی دووەم )883 - 859 پ.ز( هاتە سەردەسەاڵت، ئەنجاماداوە سەربازی هەڵمەتی چەندین ئەمەشیان بۆ سەر ناوچەكانی باكور و باكوری ڕۆژهەاڵت بۆ مەبەستی دابین كردنی سەالمەتی رێگا بازرگانیەكان و كە ئەم ناوچانە گرنگی تایبەتیان بۆ بازرگانی

وواڵتی ئاشوور هەبوو)54(.موصاصیر ن��اوی یەكەمجار بۆ باسە شایەنی دەسەاڵتی بە س��ەر كە دەردەك��ەوێ��ت هەرێمێك وەك ئاشوورییەكان بووە كە باج و سەرانەی داوە بەدەسەاڵتی بە تایبەت تێكیستەی لەو ئەمەش ئاشوورییەكان، ئاهەنگ گێرانی تایبەت بە كردنەوەی شاری كالخۆ دەردەك��ەوێ��ت ئ��اش��ووری دەوڵ��ەت��ی ن��وێ پایتەختی نوێنەری ئامادەبوونی بە ئاماژە تیایدا كە )وێنە1( لەنێوانیاندا ك��ە دەك���ات بێگانە هەرێمی هەندێك نوێنەری هەرێمی موصاصیریش بوونی هەیە هەروەك

پێشتر ئاماژەمان پێكرد)55(ل����ەدوای ئ��اش��ور ن��اص��ر ب��ال��ی دووەم ك��ورەك��ەی دەوڵ��ەت��ی تەختی س��ەر دێ��ت��ە سێیەم شەلمانصری ئاشووری )858 - 824 پ.ز( كە تیایدا ئەم پاشایە بەردەوام بووە وەك باوكی لەسەر هەڵمەتە سەربازییەكان بۆ ناوچەكانی باكور و باكوری ڕۆژهەاڵتی وواڵتی ئاشوور بەمەبستی پاراستنی رێگا بازرگانیەكان، ئەم پاشایە توانی دەسەاڵتی بگەینێتە زۆر ناوچە كە پێشتر باوكی پێی نەگەیشتبوو، شەلمانصەری سێیەم بەردەوام

هەڵمەتی سەربازی ئەنجامداوە بۆ كوردستانی عێراق و كوردستانی سوریا و كوردستانی توركیا بە مەبەستی ئۆرارتییەكان دەسەاڵتی نەهێشتنی و كردن رێگری لەم ناوچەیە لەالیەك و پاراستنی رێگا بازرگانیەكانی

ئەم ناوچانە بۆ وواڵتی ئاشوور لە الیەكی ترەوە.ئەم پاشایە بەپێی نووسراوەكانی خۆی هەلمەتێكی س��ەرب��ازی گ���ەورەی ئ��ەن��ج��ام��داوە ب��ۆ س��ەر وواڵت��ی وواڵتی زۆری هەرە بەشی توانیویەتی كە ئۆرارتۆ پاشای دەلێت ه��ەروەك داگیربكات، ئۆرارتییەكان ئۆرارتی )ئارامۆ ( لەپایتەختەكەی خۆی )ئارزاشكۆ Aduri( - ( ڕایكرد بۆ چیای )ئەدوریArzashkuبەاڵم من بەدوای كەوتم لەو چیا سەختەش بەسەریدا زاڵبووم)56(، گومانی تێدانیە لەم قۆناغەدا موصاصیر

سەر بە دەسەاڵتی شەلمانصەری سێیەم بووە.شەڵمانصەری سێیەم هەلمەتێكی تری سەربازی پ.ز( 832( ئەنجامداوە ئۆرارتو وواڵت��ی سەر بۆ ب���ەاڵم ئ��ەم��ج��ارەی��ان س��وپ��اك��ەی ب��ە س��ەرك��ردای��ەت��ی تۆرتان)57( )دایان - ئاشوور - Daian - Aššur( بوو، دەربەندی بە دیاربەكر بەرێگای سەركردەیە ئەم كە شاری ئەمماش - Ammaš لە ناوچە چییاییەكان و پەڕیەوەو )Arsania - )ئارسانیا رووباری لە دواتر ئاشوورییەكان كە ڕوویدا لەنێوانیان شەرێكی سەخت تیایدا س��ەرك��ەوت��ن، ل��ەم ش���ەرەدا س��وپ��ای ئ��ۆرارت��ی

بەسەركردایەتی ساردووری یەكەم بوو .تەنها سێیەم شەلمانصەری لەسەردەمی لێرەدا ی���ەك ج���ار ئ��ام��اژە ك����راوە ب��ە ه��ەرێ��م��ی موصاصیر لە تیایدا كە هاتووە )موصاصوررو( شێوەی ئەویش ساڵی لە دەلێت كە سێیەم شەلمانصەری حەولیاتی ب��ووم كالخۆ ل��ەش��اری خ��ۆم ك��ە فەرمانرەواییم 30بەسەركردایەتی ئاشوورم دایان سەربازی فەرماندەی سووپایەك نارد بۆ ئەنجامانی هەلمەتێكی سەربازی بۆ ناچەكانی باكوری رووباری زابی سەروو كە تیایدا

بەم جۆرە هاتووە)58(شارەكانی پەڕیمەوە س��ەروو زاب��ی )ل��ەرووب��اری Hubuškia(م)59( - )خوبوشكیا هەرێمی بە س��ەر

ژماره )1( زستانى 2012 46

داگیر كرد، باج و سەرانەم لە )داتانا - Datana(ی حاكمی خوبوشكیا وەرگرت ، پاشان لەوێوە رووم كردە هەرێمی Magdubbuy(ی - ماگدوببو ش��اری( س��ەران��ەم و ب��اج MadaHissi(و - )ماداخیسسی ماداخیسسیم هەرێمی شارەكانی پاشان وەرگ���رت، هەرێمی لە )Udakku - )ئوداككو بەرەو جێهێشت ماننیا، دانیشتوانی ئوداككو لە هێزو دەسەاڵتم ترسان بۆ )Zertu - )زیرتو مانی ئوداككوی پاشای و خۆی پاشایەتی ش��اری خۆی ژیانی رزگاركردنی جێهێشت وبەرەو دوور هەاڵت، بەاڵم سەركردەی سوپای ئاشووری بەدوای كەوت و گاو مەرو سەروەتو سامانە شكاند پێك و تێك شارەكانیشی هێناو، زۆرەك���ەی ،پاشان بەیەك كردی زەوی له گه ڵ و سووتاندی و شارەكانی سەر كردووتە هێرشی مانناوە لەووالتی پاشای ووالتی )خارنا Šullusunu پاشا شوللوسونوشاری بەسەر دەستی خیرمونیا، ی��ان )Harna - - )موصاصوررو كەناوی خارنا وواڵت��ی پاشایەتی Musasurru( بوو لەگەڵ شارەكانی تری دەوروبەری گرت،پاشا شوللوسونو و منالەكانی بە دیل گیراون و هێناویەتی بۆ وواڵتی ئاشوور كە دواتر باجی بەسەری سەپاندووە كە بریتی بوو لە دابین كردنی ئەسپ)60( .بەسەر سێیەم شەلمنصەری ه��ەل��م��ەت��ەی ئ��ەم س��ەرووی ناوچەكانی بۆ ئ��اش��وور دای��ان كردایەتی لەهەڵمەتی راددەی�����ەك ت��ا زاب���ی س���ەروو رووب����اری هەشتەمی سەرجۆنی ئاشووری دەچێت، بەاڵم ئەوەی كە زۆر جێگای سەرنجە ئەوەیە كە پایتەختی وواڵتی خارنا بە موصاصوررو ناودەبات بە شارێكی پیرۆزی دادەنێت و تەنها باج و سەرانەی بەسەر دادەسەپێنێت كاول و تێكدان بەسەر ئاماژەیەك هیج ئ��ەوەی بی كردنی بدات، ئەمەش لێرەدا ئەوەمان بۆ روون دەكاتەوە كە ئایا خارنا ناوێكی تری هەرێمی موصاصیرە پێش یان بەاڵیەنی كەم لە سەردەمی شەلمانصەری سێیەم، بەاڵم رەنگە لێرە موصاصوررو جیاوازبێت لە موصاصیر ل��ە هەڵمەتی س��اڵ��ی 31 ل��ەب��ەرئ��ەوەی��ە ك��ە ئ��ەم��ەش فەرمانرەوای شەلمانصەری سێیەم جارێكی تر ئاماژە

سەخت زەپپارییای ش��اری كردنی داگیر بە دەك��ات بەهەرێمی تری سەر له گه ڵ 46 شاری ش��ورەدار و

موصاصیر هەروەك پێشتر ئاماژەمان پێكرد. كودەتایەك سێیەم شەلمانصەری مردنی دوای سەرهەڵدەدات بەسەركردایەتی كورە گەورەی شەلمانصەر بەناوی )ئاشور - دان - ئەپلی( دژی برا بچووكەكەی بەناوی نیشانكرابوو دەست باوكی جێگرەوەی بە كە )شەمشی - ئەدەدی پێنجەم( )823 - 811 پ.ز( كە ئەمەی دوایی چوار سال بەردەوام شەری كرد بۆ لەناوبردنی ئەم كودەتایەی كە بەسەركردایەتی براكەی سەری هەڵدابوو، هەرچەندە شەمشی ئەدەدی پێنجەم توانی دەسەاڵتی دەوڵەتی ئاشوور فراوان بكات و جەند وواڵتی بەسەر ب��دات ئەنجام سەربازی هەلمەتێكی ئۆرارتۆ و ووالتی بابل بەاڵم ڕۆژ بەرۆژ دەسەاڵتی لێهات تا وای بوو لەبەهێزی روو ئۆرارتی دەوڵەتی لەدوای مردنی شەمشی ئەدەدی پێنجەم )811پ.ز( 783-810( سێیەم نیراری ئەدەد بچووكەكەی كورە پ.ز( هاتە سەردەسەاڵت كە دایكی ئەدەد نیراری كە ناوی سەمیرامیس بوو )شومو - رامات( دەسەاڵتی

گرتبووە دەست بە نوێنەرایەتی كورە بچووكەكەی.لەو ماوەیەدا دەوڵەتی ئۆرارتی فراوانی بەخۆیەوە كوردستانی زۆری بەشێكی لیهات وای تا بینی

گرتەوە.پایتەختی سێیەم شەلمانصەری ئ��ەوەی دوای دەوڵەتی ئۆرارتی )ئارزاشكون( رووخاند و سووتاندی كە تائێستا نازانرێت دەكەوێتە كوێ )رەنگە بكەوێتە س��اردوری هەربۆیەش وان( دەری��اچ��ەی رۆژئ���اوای نوێ پایتەختێكی دروستكردنی بە هەلستا یەكەم ناوچەیەكی لە )Turushpa - )توروشبا بەناوی سەخت لە باشوری ڕۆژهەاڵتی دەریاچەی وان تا وای لێهات دەسەاڵتی ساردوری یەكەم لەكۆتای رۆژانی ناوچە گەیشتە سێیهەم شەلمانصەری فەرمانرەوایی چیاییەكانی ڕۆژهەاڵتی وواڵتی ئاشوور،لەباشوریش لە ئورمیە، دەری��اچ��ەی دەگ��ات��ە ت��ا ئازەربیجان ل��ە ئ��ۆرارت��ی��ەك��ان پێنجەم ئ����ەدەدی شەمشی رۆژان����ی

47گۆڤارى موساسير

دەسەاڵتیان زۆر فراوانبوو وەتوانیان دەوڵەتی مەاڵتیەی باشوری لەناوچەكانی ئ��اش��ووری��ەك��ان هاوپەیمانی ئەمەش و بروخێنن توركیا( )كوردستانی ئەنادۆل تری مەملەكەتەكانی لە زۆرێ��ك بۆ پالنەرێك ب��ووە ژێر دەسەاڵتی ئاشووری بۆ راگەیاندی سەربەخۆیی دژی دەوڵەتی ئاشوری و چیتر باج و سەرانەیان نەدا دیمەشق مەملەكەتی هەروەها ئاشوری، بەدەوڵەتی هاوپەیمانی بەست له گه ڵ ئۆرارتۆ دژی ئاشووریەكان ئەمەش بوو بەهۆی ئەوەی كە رێگای بازرگانی بۆ وواڵتی ئاشوور بپچرێت، كە بەسەرچاوەیەكی گرنگی دار، كردنی دابین وەس��ت��او، كرێكار كردنی دابین كانزاو ئەسپ، بەردی الزورد ئەمەش لەئەنجامدانی میدیا بەوواڵتی كە بوو بازرگانی رێگای پچرانی تێپەر دەبوو،بۆ گێرانەوەی دەسەاڵت لەم ناوچانە ئەدەد نیراری سێهەم سوپایەكی ئامادە كرد بەسەركردایەتی )شەمشی ئیلۆ ( كەتوانی جارێكی تر مەملەكەتی دیمەشق ناجار بكات بگەرێتەوە ژێر دەسەاڵتی دەوڵەتی ئاشور هەروەك توانی دەست بەسەر رێگای بازرگانی

دەریای ناوەراست بگرێتەوە.)61(كوڕی چوار سێیەم ئەدەدنیراری مردنی دوای ئەوانیش سەردەسەاڵت هاتوونەتە یەك ب��ەدوای یەك ئاشور و )شەلمانصەری چوارەم 782 - 772پ.ز( دان سێیەم )771 - 754 پ.ز( ئاشور نیراری پێنجەم )753 - 746 پ.ز( كە شۆرشێك لە دژی سەری براكەی ئ��ەو ل��ەداوی دوات��ر كالخۆ لەشاری هەڵدا )توكلتی - ابل - ئیشاری سێیەم(هاتە سەر دەسەاڵت )744 - 727 پ.ز( لە ماوەی )782 - 744 پ.ز( بوو الوازی و بێهێزی تووشی ئ��اش��ووری دەوڵ��ەت��ی لەبەرامبەر دەوڵەتەكانی دەوروبەر بەتایبەتی دەوڵەتی هەرچەندە داب��وو بەهێزی و فراوانبوون لە ئۆرارتی ت��اراددەی��ەك ت��وان��ی سێیەم ئیشاری ئەپل توكلتی لەناوچەكان زۆرێ���ك سەربازییەكانی هەڵمەتە ب��ە بەاڵم ئاشووری دەوڵەتی ژێردەسەاڵتی بگەرێنێتەوە ئەو دوای ئاشووریەكانی پاشا ن��ووس��راوەك��ان��ی ل��ە دەردەك��ەوێ��ت ب��ۆم��ان دووەم س��ەرج��ۆن��ی بەتایبەتی

ئاشوورییەكان هاوشانی هێزێكی وەك ئ��ۆرارت��ۆ كە ناوچەیەكی و ب��ووە خۆی دەسەاڵتی هێزو خاوەنی زۆر فراوانی لەژێر دەسەاڵت بووە)62(. ئەم ملمالنێ و شەڕ و هەڵكشان وداكشانەی كەبەسەر هەردوو زلهێزی ئۆرارتی و ئاشووری دادەهات كاریگەری هەبوو لەسەر هەرێمە بێالیەنەكانی نێوان هەردوو دەوڵەتی ئاشووری

و ئۆرارتی. بەتایبەتی هەرێمی موصاصیر.هەربۆیەش كاتێك بنەماڵەی سەرجۆنی ئاشووری دووەم )721 - 705 پ.ز( دەسەاڵت دەگرنە دەست و دەبێت بەهێز زۆر ئ��اش��ووری دەوڵ��ەت��ی ئاشوور لە ئاینی بنكە ل��ە زۆرێ���ك و دەب��ێ��ت ف��راوان��ی��ش زۆر پاشایانی ل��ەالی��ەن رووخ��ێ��ن��راون شارستانیەكانی و

بنەمالەی سەرجۆنی ئاشووری. لە مێژووی دەوڵەتی ئاشووریدا سێ شوێنی ئاینی تێكستەكان لە كە ك��راوە ت��االن و رووخێنراوە پیرۆز باسی بەروونی زۆر ئاشووریەكان پاشا مێخیەكانی بابل و موصاصیر لە هەریەكە كراوە،ئەوانیش لێوە و سوسەیە)63(، ئەم سێ بنكە شارستانیە كاریگەری خ��ۆی ه��ەب��وو ل��ەس��ەر الی��ەن��ی سیاسی و ئ��اب��ووری دەوڵ���ەت���ی ئ���اش���ووری ك��ە ه��ەری��ەك��ەی��ان ب��ری��ت��ی ب��وو مێژووەكی و گەورە سیاسی و ئایینی لەبنكەیەكی تایبەتی بە ئاشووریەكان بۆیەش هەبوو،هەر دێرینی ل��ەس��ەردەم��ی ئ��اش��ووری ن��وێ )س��ەرج��ۆن��ی دووەم، لەناو بنكانەیان ئ��ەم بانیباڵ( ئاشوور سەنحاریب، برد و پەرستگاكانیان بەتاالن برد ئەمەش بۆ ئەوەی تێدا ئاینی و سیاسی دەسەاڵتی جیتر ناوچانە ئەم سەرهەلنەداتەوەو نەبن بە بنكەیەكی ئاینی و ئابووری ڕكابەر بۆ ئاشوور و كاریگەری بكاتە سەر وواڵتی پێكراوە ئاماژەی كە بنكانەی ئەم ئاشوور،چونكە دەكەوتنە سەر رێگە سەرەكیەكانی بازرگانی وواڵتی

ئاشوور)64(.یەكێك لە بەناوبانگترین ئەو تێكستە مێخیانەی بردنی بەتااڵن داگیركردنی موصاصیرو لە باس كە پەرستگای خواوەند خالدی دەكات بریتیە لە تێكستێكی پ��اش��ا س��ەرج��ۆن��ی دووەم����ی ئ��اش��ووری ك��ە لەساڵی

ژماره )1( زستانى 2012 48

تۆماریكردووە،كە خۆیی فەرمانرەوایی هەشتەمی ل��ە هەڵمەتێكی س��ەرب��ازی ف���راوان دەك���ات بۆ ب��اس كە لە ساڵی )714 پ.ز( ئ��ۆرارت��ۆ وواڵت��ی س��ەر سەرجۆنی تیایدا كە ن��اس��راوە، هەشتەم بەهەڵمەتی ك��ردووەو تۆمار هەڵمەتەی ئەم چیرۆكی ئاشووری ئاشوور خ��واوەن��د بە پێشكەشی راپۆرتێك لەشێوەی

كردووە لە شاری ئاشوور)65(. )وێنە -8-(لێرەدا بۆمان دەردەكەوێت كە مێژووی تێكستەكەی ت���ۆب���زاوە دەگ��ەرێ��ت��ەوە ب��ۆ م��اوەی��ەك��ی ك���ەم لەپێش ئاشووری، سەرجۆنی هەڵمەتەی ئەم ئەنجامدانی ئەمەش چونكە لە الیەك رۆسا لە نووسینەكەی تۆبزاوە شانازی دەكات بەوەی كە توانیویەتی سوپای ئاشوری موصاصیر پاشای ئورزانای و لەناوچەكە دەربكات سوێندی وەف��اداری و دلسۆزی بۆ ڕوس��ا خ��واردووە و سووپاكەی پێشكەش بە ڕوسا كردووە پاشان ڕوسا كردوویەتی بە پاشای موصاصیر، )سەیری دەقەكەی

تۆبزاوە بكە كە پێشتر ئاماژەمان پێكردووە(.ل��ەالی��ەك��ی ت�����رەوە س��ەرج��ۆن��ی ئ���اش���ووری لە بۆ سەربازییەكەی هەلمەتە بە تایبەت تێكستەكەی ئورزانا دەلێت و دەك��ات باس ئۆرارتۆ وواڵت��ی سەر لە شاری موصاصیر سوێندی وەفاداری و دلسۆزی

بۆ من شكاند كە بەناوی خواوەند ئاشور و مەردۆخ خواردبووی بۆم ،وە قسەی خۆی گۆری بۆ روسای

ئۆرارتی)66(بۆ كە هەیە ئ��ورزان��ا پاشا نامەیەكی ه��ەروەه��ا سەرجۆنی ئاشووری ناردووە كە تیایدا داوای لیبوردن هاتنە وپیرۆزبای الی بێتە نەیتوانیوە كە دەك��ات سەردەسەاڵتی لێبكات بەهۆ بارینی بەفرێكی زۆرەوە كەرێگەی گرتبوو، رەنگە هەر ئەمەش وایكردبێت كە ئاشووری بەدەسەاڵتی دانی ئورزانا بلێت سەرجۆن

دانەناوە، كە ئەمەش بەشێكی دەقی نامەكەیە)67( : a-na LUGAL EN-ia - 1

ARAD-ka mUr-za-na - 2 Lu-u DI-mu a-na LUGAL BE!-ia - 3

)LUGAL BE-I : ú-d)a - 4)a-bé-e-ti GUD-NITA.M)EŠ - 5)ù UDU.NITA.MEŠ ia-a-k)a - 6

ku-pu-ú: KASKAL.MEŠ - 7ú-sa-bi-it : ka-a-ni - 8

)a-da-ga-la : la il-li-k)a - 9)r(a-qu-ti-ia : ina IGI LU)GAL( - 10

)la-al-la-ak : ú -)la-a - 11)a-ta-al-ka : T)A x x - 12

ماناكەی :

49گۆڤارى موساسير

ئورزانا، خزمەتكارت من، پاشا،گەورەی بۆ :3-1تەندروستی باش بۆ پاشا، گەورەی من

4-6: پاشا، گەورەی من، كێشەی من دەزانێت. گا و بزنەكانم لە كوێن؟

7-10: بەفر رێگاكەی گرتووە، هەروەك ئێستا ووریات خزمەت بێمە بەتاڵی بەدەست ناتوانم من دەكەمەوە،

پاشاكەملە و بگەرێمەوە دوات��ر و بێم پێویستە یان :12-11

ووالتی دوژمن بمرم. ب��ە خزمەتكاری ن��ام��ەی��ەدا ئ��ورزان��ا خ��ۆی ل��ەم دوو لێرەدا بۆیە دادەنێت، ئاشووری سەرجۆن پاشای

ئەگەر هەیە :هەشتەمی هەڵمەتی پێش بۆ نامەیە ئ��ەم ی��ان /1سەرجۆنی ئاشووری دەگەرێتەوە كە دواتر ئەم نامەیە لەناوبردنی ه��ۆی بۆتە و ك���ردووە ت��وڕە سەرجۆنی

موصاصیر و بەدیل گرتنی ئورزانا .هەڵمەتی دوای سااڵنی بۆ نامەیە ئەم رەنگە /2بەوپێیەی بگەرێتەوە ئاشوری سەرجۆنی هەشتەمی لەالیەن دان��راوەت��ەوە موصاصیر حاكمی وەك ئورزانا ئورزانا نامەیەدا لەم تیایدا ئاشوری،كە سەرجۆنی باسی و دادەن��ێ��ت س��ەرج��ۆن خزمەتكاری بە خ��ۆی

دوزمن )رەنگە ئۆرارتۆ( دەكات. ئەمەش ئەگەرێكی بەهێزە.

تەختی سەر دێتە ئاشووری سەرجۆنی كاتێك وواڵتانی فەرمانرەواكان پاشاو لە زۆرێك پاشایەتی، دوور دێنە هەرێمی خوبوشكیا بۆ مەبەستی دان نان بە شەرعیەتی دەسەاڵتی سەرجۆنی دووەم و پێشكەش كردنی دیاری بۆی، بەاڵم لە نێوان ئامادەبووان پاشای هاوپەیمان چونكە تیانەبوو، )ئ��ورزان��ا( موصاصیر دیاری ه��ەروەك ئۆرارتی، پاشا ڕوسای له گه ڵ بوو پاشایەتی بۆ نەنارد و باج و سەرانەشی نەدابوو)68(، ئەوەی بۆ نەناردووە نێردراوی یەك ئورزانا هەروەها ئاشووری دووەم، لە سەرجۆنی بكات ئاشتی داوای هەربۆیەش سەرجۆنی ئاشووری بە دوژمنی لەقەلەم

دا و سزادانی بەپێویست زانیوە)69(. هەلمەتە لە ئاشووری سەرجۆنی ئ��ەوەی دوای بوو ت��ەواو ئۆرارتۆ وواڵت��ی سەر بۆ سەربازییەكەی سوپاكەی زۆر ماندوو بوو گەڕاندیەوە بۆ ئاشوور بەاڵم بە موصاصیر سەر بكاتە هێرش بریاریدا لەرێگەدا خۆی و سوپای پاشایەتی تایبەتی كە تەنها لە 1000 لەخوارەوە مانای پێكهاتبوو)70(. كە هەزار سوارچاك هەڵمەتە دەقی لە موصاصیر بە تایبەت ئەوبەشەی

ژماره )1( زستانى 2012 50

سەربازییەكەی سەرجۆنی ئاشووری دەخەینە روو:ك��ە سوێندی ش��اری موصاصیر ل��ە )ئ��ورزان��ا پیرۆزی شكاند كە بەرامبەر خواوەند ئاشور و مەردۆخ خواردبووی ،قسەی خۆی بۆ ڕوسای ئۆرارتی نارد، بۆیە گەورەم )خواوەند ئاشوور( هێزو توانای پێدام، بە گالیسكەیەكم و هەزار كەس لە سوارچاكی بەتواناو لە شەرەكان پالەوانانە كە ئازاكانم، پیادەییە سەربازە ، كەوتم پێشیان ئەسپەكەم پشتی لەسەر دەجەنگن، لەسەر برۆیت، بەپێ بوو زەحمەت كە لەوشوێنانەی ،)Ardikshi( ئەردیكشی و )shiak( چیای شیاكئوالیاو )Ulaiau(،ئەللوریا )Alluria( چیا سەختەكان، ئەسپ بەسواری گرتبوو، لەخۆ سەختی دۆلی كە برۆیشتبای پێی بەپیادە كە رۆیشتم شوێنانە ب��ەو من زانی ئورزانای موصاصیری بوو،كاتێك ترسناك باڵندە وەك ، دەچم ب��ەرەو موصاصیر هێزم و بەخۆم هەاڵت و بەسەر چیایەكی سەخت كەوت، موصاصیر مەلبەندی خواوەند خالدیم ئابلۆقەداو داگیرم كرد،كە ئورزانا، كورەكانی، كجەكانی، 6150 تیایدا خێزانی كەس لە دانیشتوان، 690 گوێدرێژ،920 گا، 10225 مەر، 34 تالنت و 18 مانا لەزێر، 160 تالەنت و 25 مانا لەزیو، ستوونی برۆنزی سپی،... بەردی بەنرخی

بێسنوورم هێناوە كە ناژمێردرێت لە زۆریان،... له گه ڵ تالنتێك لە برۆنز و ئاسن ... لەگەڵ گایەكی برۆنزی، گشتیانم ب��رۆن��زی، گۆلكێكی ب��رۆن��زی، چێلێكی بەیەكەوە بۆ خواوەند ئاشوور له گه ڵ خۆم هێنان. كەل وپەلەكانی تر... وام لە زەوییە فراوانەكانی ئۆرارتۆ و گشت چیاكانیم كرد لە ناخۆشی و تازیە دابن، هەروەك ڕوسا، پاشاكەیان، بەچەقۆ خۆی كوشت، ئەم هەرێمەم لەالیەن ئاشوور، كە )موصاصیر(خستە سەر وواڵتی ڕوسای بەرێوەدەبردرێت، پاك دەست فەرمانبەرێكی ئۆرارتی )لە خەفەتان( بە چەقۆیەكی ئاسنین لە دڵی

خۆی داو وەك بەراز كۆتایی بەژیانی هێنا)71(.هەروەها سەرجۆن ئاماژە بەوەدەكات كە پەیكەری خواوەند خالدی و باگبارتۆی خێزانی گواستۆتەوە بۆ

ئاشوور)72(. هەروەك دەلێت :LÚ- šu-ut-SAG.MEŠ-ia LÚ.re-di-a <a>-na É dHal-di-a aš-pur-ma dHal-di-a DINGIR-šu ù dba-ag-bar-tu d15-šu a-di NÍG.GA É.KUR-šu ma-›a-at-ti mal ba-šu-ú . . . aš-lu-la;ج���ەن���گ���اوەرەك���ان���م ن������اردە س����ەر ب��ەرس��ت��گ��ای و برد باگبارتوم خواوەند و خالدی خالدی،خواوەند

51گۆڤارى موساسير

لەوێدا برێكی زۆر غەنیمەم كۆ كردەوە)73(. كە گشتیانم نارد بۆ پەرستگای خواوەند ئاشور لە شاری ئاشوركە

.)É.Hur.sag.gal.kur.kur.ra( ناویURU Mu.sa.sir kašid dhaldia naa

)شاری موصاصیر بردرا،خواوەند خالدی هەلگیرا(سەرجۆن تەنها بەخۆی بە 1000 لە جەنگاوەرانی بەاڵم موصاصیر، س��ەر كردۆتە هێرشی پاشایەتی جەنگاوەرە 1000 ئ��ەم تەكتیكی هێزو چۆنیەتی نازانرێت چۆن چۆنی بووە)74(، وادیارە ئەم سوارچاكانە هێرشیان درێ��ژەوە و ڕمی قەلغان و شمشێرو تیر بە

كردۆتە سەر موصاصیر)75( كە نامانەی لەو ئاشووری هەروەك سەرجۆنی بۆ خواوەند ئاشووری ناردووە ئاماژە بەوە دەكات كە ئۆرارتی دەوڵەتی لەپاشاكانی هەریەكە پەیكەری پەرستگای ل��ە ڕوس���ا( ئەرگیشتی، )س����اردوری، موصاصیر البردووە، ئەمەش وەك هێمایەك بۆ تێكدانی پەرستگاكە و پاشماوەی پاشا ئۆرارتیەكان)76(، هەروەك لە وێنەیەكی هەلكۆلدراوی )نحت بازر( سەر دیواری بەتااڵنكردنی ئ��ام��اژە س��ەرج��ۆن پ��اش��ای كۆشكی پەرستگای خواوەند خالدی وتێكدانی ئەكات،بەجۆرێك كەجارێكیتر ئەم گرنگیەی نەمێنێت )وێنە - 6 - (.

ئەم وێنەیەش بریتیە لە دیمەنێكی هەڵكۆلدراوی ئاشوری پ��اش��ای كۆشكی ل��ە 13 ژم���ارە ژووری شەرۆكین دوور پایتەختەكەی لە دووەم سەرجۆنی

دۆزراوەتەوە.)77(ش���اری موصاصیر ك��ردن��ی ت���ااڵن ل��ەڕاس��ت��ی��دا لەساڵی)714 پ.ز( بووە لەالیەن سەرجۆنی ئاشووریەوە، بەاڵم ئەو تااڵنكردنە هەرچۆنێك بێت ئەوا بەڵگەكان ئاماژە بەوەدەكەن كە پەیكەری خواوەند خالدی پاش ساڵی 713 پ.ز( لە )واتە تااڵنكردنە لەو ساڵیك نامەیەكی هەروەك موصاصیر)78(، بۆ گەرێنراوەتەوە ناتەواو )دەقە مێخییەكەی تووشی شكان هاتووە( هەیە كە ئاماژە بە بوونی گفتوگۆی دیبلۆماسی دەكات لەنێوان ئاشوورییەكان و ئورزانا! یان ئۆرارتییەكان بۆ

مەبەستی گەڕاندنەوەی پەیكەری خواوەند خالدی بۆ موصاصیر ئەمەش هەروەك لە دەقی تێكستە مێخیەكە شكان تووشی بەشێكیشی هەرچەندە دەردەك��ەوێ��ت،

هاتووە كە ئەمەش دەقەكەیە)وێنە7(:Obv. Beginning broken away1 - )X X X X X( ap-ta-)X X X( 2 - ) X X X X(-u-ni-ú-sa-)bit X X(3 - )ù šúm-m(u ta-qa-bi ma-)a LUGAL be-lí(4 - )DINGIR.MEŠ-ia lu(-sa-si-ir li-di-n)a-ni X X(5 - )X X X( ár - hiš ba-ti-iq-)tú hur-su(6 -)šup-ra( ba-si DINGIR.MEŠ-ni-ka )ú-sa-har(7 - )ad-da(-nak-ka urumu-sa-)sir X X(8 - )ina Š(À-bi ši-i-bi sa-ba-)at X X X(9 - )X X X( Ša DINGIR.MEŠ-ni-ka )X X X X(10 - )X X(-ia ha-an-ni-i š)a X X X(

Ed.)X X a-t(a-a la-a r)a-X X X X( - 11.RevDestroyed

وەرگێڕانی دەقەكە:بەشی سەرەوەی دەقە مێخیەكە شكاوە،كە نازانرێت

چەند دێرە.1-2 : مانایەكی روون نادات بەهۆی شكانی دەقەكە.3-6 : )پێویستە( تۆ بلێی: با )پاشا، گەورەی من( پاشان م��ن)....(، بۆ بگەرێنێتەوە من( )خواوەندی بەخێرایی زانیاریەكان كۆبكەوەو بۆم بنێرە، منیش بەم

نزیكانە خواوەندەكانت بۆ دەگەرێنمەوە7-11 )....( شاری موصاصیر لەوێ ماوە،بر)دنی( ،).....( منە هی )......(،)......( خواوەندەكانت

تۆ بۆ چی ).......(گ���ەڕان���ەوەی پ��ەی��ك��ەری خ���واوەن���د خ��ال��دی بۆ موصاصیر لە ئەنجامی رێككەوتنی نێوان ئاشوریەكان سەرەوە نامەیەی لەم ه��ەروەك بووە ئۆرارتۆییەكان و و ئ��اش��ور لەنێوان ك��ەم بەالیەنی ی��ان دەردەك���ەوێ���ت، بووە)79( ئەم رێككەوتنەش بەرپرسی شاری موصاصر دوای ساڵیك تەنها وات��ە ب��ووە پ.ز 713 لەساڵی

ژماره )1( زستانى 2012 52

هەلمەتەكەی سەرجۆن.لە راستیدا لێرەدا تاراددەیەك نە گونجاندنێك هەیە لەنێوان ئەو ڕقوقینەیەی كە سەرجۆن لە هەلمەتەكەی دای ڕشتووە بەسەر موصاصیر له گه ڵ ئەو تێكستەی خالدی خواوەند پەیكەری بە گەرانەوەی ئاماژە كە دەكات بۆ موصاصیر كە لێرەدا سیاسەتی ئاشووریەكان ئەمەش كە دی��ارە پێوە زەق��ی زۆر هەڵگەراویەكی زۆر بەشێكی لە بین بەگومان زۆر لێدەكات وام��ان لەو زانیاریانەی كە لە هەڵمەتی هەشتەمی سەرجۆن

هاتووە)80(.دەرەوی سیاسەتی كە نیە تێدا گومانی ب��ەاڵم ئاشووریەكان بەم جۆرە بووە كە پەیكەری خواوەندەكانیان ناوچەكانیان، بەهەمان جۆر دەبینین گەراندۆتەوە بۆ سەرەكی خ��واوەن��دی پەیكەری ئاشوری سەرجۆنی شاری )خاخاری - harhar( گەراندۆتەوە بۆ شارەكە كردبوو داگیر شارەكەی كە ئ��ەوەی دوای ئەمەش هەندێك خ��ۆی��دا سەربازییەكەی هەلمەتە لەكاتی دەلێن پێش سەرجۆن شەلمانصەری سێیەم ئەم كارەی

ئەنجامداوە)81(.بۆیە لێرەدا دەتوانین بلێین راستە كە ئاشووریەكان كردووە تاالنیان كردووەو داگیر موصاصیریان شاری وێنەكانی سەر لە وەك ن��ەب��ووە كە ج��ۆرە ب��ەم ب��ەاڵم دوورش��ەڕۆك��ی��ن و ن��ەی��ن��ەوا كۆشكەكانی دی����واری ئاماژەی پێكراوە، جونكە ئەم وێنانە زیاتر بۆ مەبەستی دەسەاڵتی دەرەوەی سیاسەت پروپاگەندەی الیەنی ئاشووریەكان بووە كە زیاتر بۆ چاوترساندنی نوێنەری

هەرێمەكان بەكاردەهات)82(.نابێت ئێمە ئەوە لەبیر بكەین كە زۆرجار خواوەندی هەرێمیك بەدیل بگیرایە ئەوا پاشاكەی دەهات ئاگر بەستی رادەگەیاند و بە مەرجی بەرامبەر رازی دەبوو خواوەندەكەی، پەیكەر وەرگرتنەوەی لەپێناو تەنها )لەیالی چیرۆكی ئەمە لەسەر نمونەش باشترین لەهەلمەتێكی پاشا ئەسەرحەددون تیایدا بازۆیە( كە بۆ سەر پاشایەكی عەرەب كە پاشا عەرەبەكە دۆراوەو رایكردووە و دواتر كە زانی دۆراوەو هێ جارەیەكی نیە

و خواوەندی شارەكەی بەدیل گیراوە بۆیە خۆی هاتووە بۆ نەینەوا بۆ الی ئەسەرحەددون داوای ئاگربەست و لێخۆشبوونی كردووە و باجی داوە تا خواوەندەكەی بۆ

بگەرێنیتەوە و ئازادی بكات.هەروەها تەجالت بلێزەری سێهەم زۆر هەولی دا دەست بەسەر بارودۆخی بابل بگرێت بەاڵم سەركەوتوو بەسەر دەس��ەاڵت��ی توانی كۆتای لە كەچی نەبوو بابل بسەپێنێت و ئاگر بەست له گه ڵیان بكات ئەویش لەرێگەی گەرانەوەی پەیكەری ئەو خواوەندانەی كە

كاتی خۆی بەئەسیری بردبووی)83(بۆیە لێرەدا گومانی تێدا نیە كە رەنگە پاشای و ئاگربەست داوای سێیەم س����اردووری ئ��ۆرارت��ی رێككەوتنی كردبێت له گه ڵ پاشای ئاشوری سەرجۆنی خواوەند پەیكەری گ��ەران��دن��ەوەی لەپێناوی دووەم سەرەوە نامەكەی )ناوەرۆكی موصاصیر بۆ خالدی

ئەمە دەردەخات هەرچەندە بەشی زۆریشی شكاوە( شایانی باشە ساردوری سێیەم تا رووخانی دەوڵەتی ئۆرارتیش جاریكی تر له گه ڵ دەوڵەتی ئاشوری شەری نەكردووە. بەڵكو بە پێچەوانەوە ئاگر بەست لەنێوانیان هەبووە، ئەمەش لەوە دەردەكەوێت كاتێك )ئاشوربانیپال - Aššurbanipal( دەبێتە پاشای دەوڵەتی ئاشووری دێتە پایتەختەوە توشپای لە سێیەم س��اردوری ئ��ەوا دەكات بانیبال ئاشور لە پیرۆزبای و نەینەوا شاری دەكات. باوكی لە پیرۆزبایی كور كە هەروەك چۆن ساردووری سێیەم دواهەمین پاشای ئۆرارتی بوو كە ئۆرارتی دەوڵەتی سكیسەكانەوە هۆزە لەالیەن دواتر

لەناوبردرا)84(.بنكەیەكی لە موصاصیر مێژووی شێوەیە بەم ئاینی و شارستانی گەورە بەكۆتا دێت و زانیاریمان بە ئەمرۆ كە نەبێت ئ��ەوە تەنها دەبێت وون لەسەر گوندی موجێسر ناسراوە كە سەر بەناحیەی سیدەكانە لە قەزای سۆران. بۆیە لێرەو داواكارم لە بەرێوەبەرایەتی كنەو هەڵمەتێكی س��ۆران لقی هەولێر/ شوێنەواری پشكنین ئەنجامبدات بۆ رووناك كردنەوەیەكی زیاتری

ئەم بنكە شارستانیەی كوردستانی خۆشەویستمان.

53گۆڤارى موساسير

سه رچاوه كان: )1( حنون، نائل : مدن قديمة ومواقع أثرية دراسة في الجغرافية اتاريخية للعراق الشمالي خالل العصور اآلشورية، )سوريا:2009(، ط1، ص254.

Radner، K. BETWEEN A ROCK AND A HARD PLACE: MUȘAȘIR، KUMME، UKKU AND )2(ŠUBRIA- THE BUFFER STATES BETWEEN ASSYRIA AND URARTU، from : BIAINILI-

URARTU، ،)2012(، p.243Grayson، A.: Assyrian Rulers of the Early First Millennium BC I )1114-859 BC.(، )lon- )3(

don:1991(، p.293)4( األمين، محمود: مسلتا طوبزاوة و كيله شين، سومر، مجلد 8،ج1،)بغداد:1952(، ص56.

Grayson، A.: Assyrian Rulers of the Early First Millennium BCII )858-745 BC.(،Vol.3، )5()london:2002(، p.70

)6( حنون، نائل : مدن قديمة ومواقع أثرية دراسة في الجغرافية اتاريخية للعراق الشمالي خالل العصور اآلشورية، )سوريا:2009(، ط1، ص254 Radner، K. BETWEEN A ROCK AND A HARD PLACE: MUȘAȘIR، KUMME، UKKU AND )7(ŠUBRIA- THE BUFFER STATES BETWEEN ASSYRIA AND URARTU، from : BIAINILI-

URARTU، ،)2012(، p.247Albenda، P.: ORNAMENTAL WALL PAINTING IN THE ART OF THE ASSYRIAN EM- )8(

PIRE، )Lieden: 2005(، p Thureau-Dngin، F.: UNE RELATION DE LA HUITIEME CAMPAGNE DE SARGON )714 )9(

av. J.-C.(، TCL3، )paris:1912(، p.XII Lanfranchi، G. & Parpola، S.: the Correspondence of Sargon II، Part II، Letters from )10(

the Northern and Northeastern Provinces، SAA، Vol.5، )Helsinki:1990(، p.110 JAKUBIAK، K: SOME REMARKS ON SARGON II’S EIGHTH CAMPAIGN OF 714 BC، )11(

)Iranica Antiqua :2004(، Vol. XXXIX، p.191Grayson، A.: Assyrian Rulers of the Early First Millennium BC، I )1114-859 BC.(، )lon- )12(

don:1991(، p.293)13( القرةداغي : رافدة عبدالله عبدالصمد: كوردستان العراق في التأريخ القديم في ضوء المصادر المسمارية من األلف الثالث ق.م حتى 612ق.م

، اطروحة دكتوراه غير منشورة مقدمة الى كلية العلوم األنسانية بجامعة السليمانية، ) السليمانية : 2008م(، ص 132. Thureau-Dngin، F.: UNE RELATION DE LA HUITIEME CAMPAGNE DE SARGON )14(

)714 av. J.-C.(، TCL3، )paris:1912(، p.50)15( القرةداغي، رافدة عبدالله عبدالصمد : : كوردستان العراق في التأريخ القديم في ضوء المصادر المسمارية من األلف الثالث ق.م حتى 612ق.م

، اطروحة دكتوراه غير منشورة مقدمة الى كلية العلوم األنسانية بجامعة السليمانية، ) السليمانية : 2008م(، ص 133-132. Benedict، W.: The Urartian-Assyrian Inscription of Kilishin، JAOS، Vol. 81، No.4، )USA: )16(

.1961(، p.382CHICAGO ASSYRIAN DICTIONARY، Vol. Ș، p.115-116 )17(

)18( الجبوري، علي ياسين : قاموس اللغة األكدية- العربية ، ) ابوظبي : 2010م(، ط1، ص725.Black، J. & Others : A Concise Dictionary of Akkadian، )Wiesbaden:2000(، p.334 )19(

)20( الجبوري، علي ياسين : قاموس اللغة األكدية - العربية ، ) ابوظبي : 2010م(، ط1، ص725.)21( هه مان سه رچاوه ی پيشوو، ال 545.

CHICAGO ASSYRIAN DICTIONARY، Vol. Z، p.73 )22()23( بۆ زانیاری سه یری ئه م په یجه بكه :

www.Wikipedia.org / Musasir Radner، K. BETWEEN A ROCK AND A HARD PLACE: MUȘAȘIR، KUMME، UKKU )24(AND ŠUBRIA- THE BUFFER STATES BETWEEN ASSYRIA AND URARTU، from : BIAINI-

LI-URARTU، ،)2012(، p.247)25( لە تێكستەكانی پاشا ئاشور ناصر بالی دووەم بەم جۆرە هاتووە كە مەبەست هەرێمی موصاصیرە نەك شاری موصاصیری پایتەخت. بۆ زانیاری

زیاتر سەیری ئەم سەرچاوەیە بكە : Grayson، A.: Assyrian Rulers of the Early First Millennium BC، I )1114-859 BC.(، )lon-

don:1991(، p.293

ژماره )1( زستانى 2012 54

Diakonoff، M. & Kashkai، S.: Geographical Names According to Urartian Texts، RGTC، )26(Vol. 9، p.58

)27( گیرنووت ڤیلهیلم : شارستانییەت و مێژووی خورییەكان، وەرگیرانی : ئارام جەالل هەمەوەندی،) هەولێر :2009(، ال.19Laroche، E.: Glossaire de la Langue Hourite، ) paris: 1976-1977(، p.54 )28(

Radner، K. BETWEEN A ROCK AND A HARD PLACE: MUȘAȘIR، KUMME، UKKU )29(AND ŠUBRIA- THE BUFFER STATES BETWEEN ASSYRIA AND URARTU، )2012( p.245 Diakonoff، M. & Kashkai، S.: Geographical Names According to Urartian Texts، RGTC، )30(

Vol. 9، p.9)31( أحمد، عماد شاكر : مملكة ئورارتو دراسة تاريخية حضارية)880-714 ق.م(، رسالة ماجستير غير منشورة مقدة الى كلية اآلداب، جامعة

صالح الدين،) اربيل:2009(، ص96.)32( مامندي، سعيد : قلمرو و تاريخ سياسي ماننا، ص4.

Parpola، S.: the Correspondence of Sargon II، Part I، Letters from the Assyria and the )33(West، SAA، Vol.1، )Helsinki:1987(، p.238

Olmstead، A.: Western Asia in the Days of Sargon of Assyria )722-705 B.C(، )new )34(York: 1908(، p.37-39

Holloway، Steven W.: Aššur is king Aššur is king Religion in the Exercise of power in )35(the New Assyrian Empire، )Leiden: 2002(، p.164

)36( باقر ، طه و فؤاد سفر: المرشد الى مواطن اآلثار والحضارة، الرحلة الخامسة بغداد –اربيل، ) بغداد: 1966(، ص23هه روه ها بۆ زانیاری زیاتر سه یری ئه مه ش بكه : أحمد، عماد شاكر : مملكة ئورارتو دراسة تاريخية حضارية)880-714 ق.م(، رسالة ماجستير غير

منشورة مقدة الى كلية اآلداب، جامعة صالح الدين،) اربيل:2009(، ص106.)37( األمين، محمود : مسلتا طوبزاوة و كيلة شين، مجلة سومر ، عدد 8، ج1،) بغداد: 1958(، ص64.

)38( أحمد، عماد شاكر : مملكة ئورارتو دراسة تاريخية حضارية)880-714 ق.م(، رسالة ماجستير غير منشورة مقدة الى كلية اآلداب، جامعة صالح الدين،) اربيل:2009(، ص106.

)39( األمين، محمود : مسلتا طوبزاوة و كيلة شين، مجلة سومر ، عدد 8، ج1،) بغداد: 1958(، ص66. Benedict، W.: The Urartian-Assyrian Inscription of Kelishin، JAOS، Vol.18،)USA: 1961(، )40(

p.359-385)41( لە زمارەكانی داهاتووی كۆفاری موصاصیر دەقە مێخییە ئۆرارتی و ئاشوورییەكەی سەر میلەكەی كیلەشین له گه ڵ چۆنیەتی خوێندنەوەی

دەقە مێخیەكان و ماناكەی بە تەواوی دەخەینە روو بەالم لیرە بەباشمان زانی تەنها ماناكەبێت بۆ ئەوەی بابەتەكە زۆر نەكێشێت.)42( شوراوی: ناوچەیەكە دەكەوێتە شاری ئەرزاشكون كە پایتەختی پاشای ئۆرارتی ) ئارامۆ(ی لەخۆ گرتبوو.

)43( بیاینا : ئەمەش ناوی وواڵتی ئۆرارتۆ ، چونكە ئۆرارتییەكان بەووالتی خۆیان دەوت بیاینا ، بەالم ئاشوورییەكان بە ئۆرارتۆ ناویان دەبردن.)44( أحمد، عماد شاكر : مملكة ئؤرارتؤ دراسة تاريخية حضارية)880-714 ق.م(، رسالة ماجستير غير منشورة مقدة الى كلية اآلداب، جامعة

صالح الدين،) اربيل:2009(، ص96.)45( باقر ، طه و فؤاد سفر: المرشد الى مواطن اآلثار والحضارة، الرحلة الخامسة بغداد –اربيل، ) بغداد: 1966(، ص22

)46( حنون، نائل : مدن قديمة ومواقع أثرية دراسة في الجغرافية اتاريخية للعراق الشمالي خالل العصور اآلشورية، )سوريا:2009(، ط1، ص255.)47( أحمد، عماد شاكر : مملكة ئورارتو دراسة تاريخية حضارية)880-714 ق.م(، رسالة ماجستير غير منشورة مقدة الى كلية اآلداب، جامعة

صالح الدين،) اربيل:2009(، ص108)48( حنون، نائل : مدن قديمة ومواقع أثرية دراسة في الجغرافية اتاريخية للعراق الشمالي خالل العصور اآلشورية، )سوريا:2009(، ط1، ص255-

.256 Olmstead، A.: Western Asia in the Days of Sargon of Assyria )722-705 B.C(، )new )49(

York: 1908(، p.3)6( األمين، محمود : مسلتا طوبزاوة و كيلة شين، مجلة سومر ، عدد 8، ج1،) بغداد: 1958(، ص68.

)51( هەولدەدەین لە زمارەی داهاتوی كۆفاری موصاصیر بە درێزی باسی هەردوو میلەكەی كیلەشین و تۆبزاوە بكەین، بۆ یە لیرە تەنها بە كورتی ئاماژەمان پێكردووە.

)52( بكر، هانى عبدالغني عبدالله : الحركات التحرير في العراق القديم، رسالة ماجستير غير منشورة ، )جمعة موصل : 2005( ، ص 121)53( هه مان سه رچاوه ی پێشوو : ال123)54( هه مان سه رچاوه ی پێشوو : ال 124

radner، Karen: Between a Rock and a Hard Place ، p.245 )55(

55گۆڤارى موساسير

)56( بكر : سه رچاوه ی پێشوو، ال127-125)57( ووشەیەكی ئاشوورییە بەسەركردەی سوپای ئاشووری دەووترا ، هاوواتای ) جەنەراڵ(ی ئەم سەردەمەیە

)58( رافدە : اگروحە دكتوراه ، ص 132)59( بەپێی تێروانینی خۆمان وە ریزبەندنی ناوی هەرێمەكان لە نووسراوەكانی تایبەت بە هەڵمەتەسەربازییەكانی ئاشوورییەكان ، خوبوشكیا ئێستا

بریتییە لەناوچەی هەڵشۆی نزیك بەقەاڵدزێ كە دەكەوێتە سەر سنوری نێوان كوردستانی عێراق و ئێران.)60( رافدە : 133-132

)61( رافدة : ص145)62( رافدة 146

Holloway، Steven W.: Aššur is king Aššur is king Religion in the Exercise of power in )63( the New Assyrian Empire، )Leiden: 2002(، p.116

ibid: p.116-117 )64( Thureau-Dngin، F.: UNE RELATION DE LA HUITIEME CAMPAGNE DE SARGON )65(

)714 av. J.-C.(، TCL3، )paris:1912(، p. I-II)66( رافدة : سه رچاوه ی پێشوو، ص154.

SAA5، p.110 )67()68( األمين : تعليقات تاريخية، ص245

)69( على: سرجون اآلشورى، 89.)70( بوستغيت، نيكوالس : حضارة العراق وآثاره ، ص115. هةروةها سةيري ئةم سةرجاوةش بكة :

Fagan، G. : “I FELL UPON HIM LIKE A FURIOUS ARROW”: TOWARD A RECONSTRUC-TION OF THE ASSYRIAN TACTICAL SYSTEM” from : New Perspectives on Ancient War-

fare، )Leiden:2010(، p.91)71( أحمد، عماد شاكر : مملكة ئورارتو دراسة تاريخية حضارية)880-714 ق.م(، رسالة ماجستير غير منشورة مقدة الى كلية اآلداب، جامعة

صالح الدين،) اربيل:2009(، ص هه روه ها سه یری سه رچاوه ی پێشوو بكه : رافدة: اطروح دكتوراه ، ص155-154. Tadmor، H.: the Campaigns of Sargon II of Assur: AChronological- Historical Study ) )72(

Conclusion(، JCS 12، )USA: 1958(، p.85-87 & p.95 Holloway، Steven W.: Aššur is king Aššur is king Religion in the Exercise of power in )73(

the New Assyrian Empire، )Leiden: 2002(، p.120 Fagan، G.: “I Fell upon Him Like a Furious Arrow”: Toward a Reconstruction of the )74( Assyrian Tactical System، New Perspectives on Ancient Warefare، Vol. 59، )Leiden:2010(،

p.91Ibid : p.92 )75(

Holloway، Steven W.: Aššur is king Aššur is king Religion in the Exercise of power in the )76(New Assyrian Empire، )Leiden: 2002(، p.120

Radner، K. BETWEEN A ROCK AND A HARD PLACE: MUȘAȘIR، KUMME، UKKU )77(AND ŠUBRIA- THE BUFFER STATES BETWEEN ASSYRIA AND URARTU، )2012( p.252 Tadmor، H.: the Campaigns of Sargon II of Assur: AChronological- Historical Study - )78(

) Conclusion(، JCS 12، )USA: 1958(، p.85-87SAA 1، p.9 )79(

Holloway، Steven W.: Aššur is king Aššur is king Religion in the Exercise of power in the )80(New Assyrian Empire، )Leiden: 2002(، p.281

Ibid، p.286 )81( ibid: 287-288 )82(

ibid، p.287 )83()84( رشيد، جمال: ظهور الكورد في التاريخ ، ج2، )اربيل: 2005(،ط2، ص208.

ژماره )1( زستانى 2012 56

و خەسڵەت دياريكردنى و ك��ورد لە تێگەيشتن بە كە گشتييەيە، پێناسە ئەو تايبەتمەندييەكانى، دەكەينەوە لێ بيرى )كوردناسى( چەمكى بيستنى تيايدا كە ئەو چوارچێوەيەيە ئەمە رايدەگەيەنين و دووتوێى( لە و ڕابگەين ك��ورددا بەسەر دەتوانين ن���وان���دن - Representation(م������������ان ب��ۆ گ��روپ��ە رووداوەك���ان رەوت��ى بۆ لێكدانەوەمان و مرۆييەكان پێگەيان بخەمڵێنين. بەاڵم تێگەيشتنێكى ئاوا كورت دێنێ، ئەگەر پێمانوابێ تەنيا بريتييە لە خوێندنەوە دەخوازێ كە و سەربەخۆ، پەتى لێتوێژينەوەيەكى و لەڕێگەى دياريكردنەكەوە وەسفى كوردمان بۆ بكات. نێو لە و لەخۆيدا بينينى كورد لە بريتييشە بەڵكو دروستى و راستى پرسى تەنيا ئ��ەوەى بێ جيهاندا، قەوارەيە ئەو بەڵكو وەربگرين، بەهەند بينينە ئەو بۆ بينينەوە پرۆسەى بەهۆى كە گرنگە ئێمە بۆ دادەڕێ��ژرێ و دەستنيشانى مەرزەكانى هەموو كورد نواندێك تەنانەت و دياريكردنێك و تێگەيشتنێك

دەكات.

بۆيە ئەگەر بخوازين پڕ بە مەوداى ئەو گشتگيرييەوە دەبێ بكەينەوە، )كوردناسى( پێناسەى تر جارێكى ئەوەمان لەبيربێ كە كورد وەك دياردەيەكى مرۆيى، خەياڵى ت��ەن��ان��ەت و وێ��ن��ا و تێڕوانين و ب��ۆچ��وون چەندين ب��ە ب��ەره��ەم��ه��ات��ووە، ل��ەب��ارەوە فرەچەشنى گوزارشتى زمانى دەاللەتى و دەستەواژە و چەمك وەك )كوردناسين( ئەمانە هەموو بەكۆى لێكراوە. لەنێو جيهاندا و بووە سيستەمێكى سەربەخۆ گه ڵڵە پێ ك��ارى دي��اردەي��ەدا ئەم لەگەڵ لەسەرەدەريكردن ئەم سيستەمەشدا و چێكردنى داڕشتن لە دەك��رێ. هەم كورد و هەم )ئەوانيتر( بەشدار بوون و كۆمەڵى كوردى - ئەگەر تێزەكەى )كورنەليەس كاستۆرياديس - بەكاربهێنين )Cornelius Castoriadis -خەياڵيانە خۆى بەرهەمهێناوە و ئەوانيتريش بەرهەميان خەياڵەوە ب��ەم ناسينەكە كە بەجۆرێك هێناوەتەوە، و كۆمەاڵيەتييەكان مێژوويى ناوكۆيە و دەبێ بەند دەبن يەكتر بە تێكەڵ رەمزييەكان پێكهاتە لەگەڵ بەرزەفت سيستەمەكە دەركەوتەكانى و سروشت و

قەيرانى ميتۆد لە كوردناسيداكوردناسى وەك سيستەمێكى سەربەخۆ

د. حەيدەر لەشكرى

57گۆڤارى موساسير

دەكەن و ئاڕاستەى دەكەن، تا بەهۆيانەوە )كوردبوون( روتەختەى لەو بوونە، ئەو بۆ تاكەكان ئينتيماى و

تێيدان،ماناى خۆى هەبێ و رەوايەتى پێبەخشرابێ.كوردناسين سيستەمەى ئەو وەنەبێ بەهەرحاڵ، يان بيگۆڕين سانايى ب��ە بتوانين و بێت س��اك��ار بەڵكو بكەين، دەركەوتەكانى دەسكارى هەوڵبدەين ب��ەح��وك��م��ى ب��ەردەوام��ێ��ت��ى م��ێ��ژووي��ى و ئ��ام��ادەي��ى ئێستاكييانەى دياردەكە، كۆمەڵێك خەسڵەتى نەگۆڕى بۆ ئەوتۆى ناديارى و دي��ار رەهەندى و وەرگ��رت��ووە ك��ردووە سنوربەند هزرێكى هەموو كە دروستبووە، ويستبێتى لە دياردەكە رابمێنێ و تێزەكانيشى نەگۆڕ دەردەكەون، ئيدى بيركردنەوە لەنێو ئەو رەهەندانە پەرش دەبێتەوە و ناسێنەرى كورد ناتوانێ خۆى كۆبكاتەوە؛ هەندێكجار پێى وايە تەواو كوردى ناسيوە، كاتێك بۆ نموونە باس لە سروشتى كۆمەاڵيەتييانەيان دەكات و بە ئاسانى و بەگەڕانەوە بۆ ميتۆدى بەراوردكارييانە، وەك و دەچ��ووێ��ن��ێ ه��اوش��ێ��وەي��ان سروشتگەلى ب��ە سيستەمێكى ديار بەرجەستەى ناسنامەكەيان دەكات. كوردانە شوناسى دەك��ات هەست وا هەندێكجاريش ئەوتۆ لەگەڵ دابڕانى ناديار و لە رەگەزى پڕيەتى و بيركردنەوە ناسراوەكانى ميتۆدە بە كە دەوروب��ەر توێژينەوە تێگەيشتنێكى دروستى لەبارەوە چێ نابێ، بەتايبەت كاتێك لە كايەى ئايينى كوردى دەكۆڵێتەوە تێدا دەبينێ كە دەگمەن و كەم و رەگ��ەزى ئەوتۆى هاوتان،يان لە نێو سيستەمى كولتورى باوەڕى ئەوتۆى ئايينى هەن كە لە ئێستادا سۆراخێكيان نييە، يانيش جيهانبينى جياوازى تەواو داڕشتنەوەيەكى تەنانەت

باوەڕە ئايينيە باو و ناسراوەكانن.دەس��ت��ەواژان��ەى و چەمك ئ��ەو ت���رەوە، لەاليەكى يەكەكانى سيستەمەكەيان بەيەكەوە گرێداوە، هەموو هەمەچەشن و ج��ي��اواز تێڕامانێكى و بيركردنەوە دايدەڕێژنەوە وا سيستەمەكەدا لەنێو و لەخۆدەگرن كە رەوايەتى ببەخشيێتە ناسينە هەمەگيرەكەى كورد. نەهێشتنى و وەالن���ان ب��ۆ ك��ار ئامێرييانە ب��ەم��ەش هاوشێوەكردنى و تێڕامان و ب��ۆچ��وون لە دژاي��ەت��ى

ئاڕاستەى دوو هى ئەگەر تەنانەت بيركردنەوەكان، تەواو پێچەوانەى نواندنى كورد بن،دەكەن. بۆ نموونە: لە نێو ئەو سيستەمەدا خەسڵەتى رووبەڕووبوونەوە لە كەسێتى كورد و ئەو توانا نێوخۆييەى بۆتە بەشێكى نەيار ئەوانيترى بەتايبەت شوناسيان،لەالى هێندێك بە بوونى كورد وەك ياخيبوون، ڕێگرى و جەردەيى)لە دەس��ەاڵت��ى ل��ە دەرچ����وون و ئەنارشيەت و ك��ۆن��دا( شەرعى)لەم سەردەمە( و...هتد دەخوێنرێتەوە، بەاڵم و دۆستانى خ��ۆى ك��ورد زياتر ت��ر ل��ەالى كەسانى بريتييە لە رۆحى شۆڕشگێڕى و هەوڵى رەوا لە پێناو سەربەخۆيى و جەختكردنەوەى لەسەر قەوارەى نەتەوەيى

و بونيادنانى و...هتد. دوو وەك رووك���ەش���دا ل��ە ك��ە - ت��ێ��زە دوو ئ���ەم ناسينى تەواو جياوازى كورد دەردەكەون - لە كرۆكى سيستەمەكەدا،تەنيا يەك راڤەن بۆ ئەوەى پێى دەڵێن سروشتى كۆمەڵگاى كوردى و دەخوازن شرۆڤەيەك بۆ ببەخشێتە رەوايەتى ئەم سروشتە بكەن كە لەگەڵيدا چەسپيوى ي��ادەوەرى لەنێو مرۆييەكە دي��اردە وێناى ناسێنەردا، بۆيە دوو تێزەكە هەمان ئاكامى ناديارييان هەيە، كە لە نێو يەك ناوكۆى زمانى و يەك سيستەمى باردا ه��ەردوو لە ئەوەتا دەردەك��ەوێ، دەاللەتكردندا نائارام و تيژ توندو مرۆڤێكى وێنەى ك��ورد وێنەى تێز كە دەبنە گوتارى ه��ەردوو و سەرڕەقە. بەمەش ناسنامە ن��ەگ��ۆڕى وەك خەسڵەتانە ئ��ەم سەربەخۆ مەبەستم دي��ارە - پابەندبوونيان لەبەر و دەسەپێنن گوتارەكانە - بە بەرجەستەكردنى ناسينە نەگۆڕەكەى كوردەوە، دەبن بەيەك. پرۆسەى ناسينيش لە خولگەى خۆيدا دەخولێتەوە و وێناكان دەچنە سەرووى زەمەن و لەنێو كولتورە هەمەچەشنەكان بەردەواميان پێدەدرێ، و و عەرەبى و سريانى ئەرمەنى دەقە تەماشاى تۆ فارسى و تورك و ميللەت و گروپە ئيتنييەكانى ترى دەوروبەر بكە، هەر لە سەدەكانى ناوەڕاستەوە تا ئەم سەردەمەمان و بە جياوازى ئەو دەسەاڵت و گروپانەى وەك كورد هەبووە، بەريەككەوتنيان ك��ورددا لەگەڵ ڕێگر بۆتە حەكايەتێكى ئەزەلى، كە بەبێ جێكردنەوەى

ژماره )1( زستانى 2012 58

نوسراوەكاندا، كوردناسين ماناى دروستى دەقە لەنێو بە ك��ردن شانازى شێوە بەهەمان وەرن��اگ��رێ. خۆى ئازايەتى كورد و )بزوتنەوەى نەپچڕاوەى رزگاريخوازى كوردى( سەردێڕى دەقى كوردييە و بۆتە ناسنامەيەك ناوكۆييەكەى هەميش و دەق هەم جۆرى تيايدا كە سنوربەند كردووە و لە هەندێك باردا چۆتە سەرووى و مێژوويى زەمەنى بە دان و مێژوويى ماقوڵيەتى نانێت،تا واى لێ دێت تايبەتمەندى و دەركەوتەكانى مرۆڤى ئەشكەوتى شانەدەريش هەمان ئەو تێڕوانين و

هەڵوێستانەى هەبووە كە ئێستا هەمانە!!ب��ێ��گ��وم��ان ئ��ي��ش��ك��ردن��ى م��ي��ت��ۆدي��ي��ان��ە ل��ەس��ەر و م��ان��ا ووردك���رن���ەوەى و تۆكمەيە سيستەمە ئ��ەو گ��وزارش��ت��ەك��ان��ى پشت چ��ەم��ك و دەس��ت��ەواژەك��ان��ى ناساندن، كارێكى فرە ئەستەمە؛ زۆربەى جار نە كورد خۆى و نە ئەوانيتريش قەبوڵى ئەم جۆرە ئيشە ناكەن، پێيانوادەبێ ئەمە نەك هەر هەڵوەشاندنەوەى سيستەمى كوردناسينە، بەڵكو روخاندنى شوناسێكيشە كە بوونى نێو جيهاندا پێ دي��ارى دەك��رێ، بوونێك ك��وردى لە جومگە حەكايەتانەى ئ��ەو بۆتەى نێو خ��راوەت��ە كە بنەڕەتييەكانى سيستەمەكە پێكدێنن و كەسێتى وەرگرى ناسينەوەكەى پێ داڕێژراوە، تا ئاستێك كە گێڕانەوەى ئەو حەكايەتانە بۆ كوردان و بۆ ئەوانى تريش قەبوڵكراو و ئاسودە بەخشە. دەستپێك و كۆتايى و رووداوەكانيان روون و ئاشكران، لەبەر ئەوەشە بەردەوام دەگێڕدرێنەوە، لەبارەى هۆشيارييەك كردنى دروست بۆ نەك بەاڵم لەو حاڵەتى بۆ هێشتنەوەى گوێگر بەڵكو ك��وردەوە، متبوونەى لە بەرامبەر بە ناسينى كورددا هەيەتى و ديارە كە ناسينەكە. لە سيستەمى پارێزگاري كردن كورد بەجۆرێك و ئەوانيتر بەجۆرێكى تر دەيگێڕنەوە، بوونەتە كە گێڕاوەتەوە ئەوەندەيان هەموويان بەاڵم وادەك��ات ئەمەش بێئاگاكردن، و خەواندن ئامرازى مەبەستى پشت حەكايەتەكان، جا گێڕەرەوەكەى كورد تا بێتەدى. يان...هتد، فارس يان ع��ەرەب يان بێ ئەوكاتەش حەكايەتەكانى ناساندنى كورد وەك خۆيان و دەمێنێتەوە خۆى وەك سيستەمەكە ئەوا بمێننەوە

كاريگەرى دەبێ بەسەر هێشتنەوەى رەوتى رووداوەكان لەپەيوەندى - نموونە بۆ - كە چەقبەستوويى، بە گرێدانى نەتەوەكانى دەوربەر بە كوردەوە بريتى دەبێ لە رووبەڕووبوونەوە؛ رووبەڕووبوونەوەيەكى كالسيك كە هەمان ئەو بيانوو و بەهانانەى لەپشتە پێشتر هەبووە و تا ئەوكاتەى گێڕانەوەى كورد وەك خۆى بمێنێتەوە ئەگەرى سەرهەڵدانەوەى دەمێنێ، چونكە دوورە لەو رووب��ەڕووب��وون��ەوەى مۆدێرندا جيهانى لە مانايەى گ��روپ��ە ئ��ي��ت��ن��ي��ي��ەك��ان ه��ەي��ەت��ى. ه��ەرب��ۆي��ە ه��ەر دەستپێكەكەى، لە گێڕانەوەيە، لەم گۆڕانكارييەك ناوەڕۆكەكەى، ئاكامەكانى، وێناى پاڵەوانەكانى و ئەو راستەوخۆ و...هتد، دەهێنێ بەرهەمى حەماسەتەى گوێگرە خەوتووەكان بێدار دەكاتەوە، بێزاريان دەكات و دووچارى دەردە بێخەوييان دەكات. بۆيە تا تۆ نەتوانى كورد تر جۆرێكى بە و داب��ڕێ��ژى تر حەكايەتێكى حەكايەتە نێو گۆڕانەكانى دەبێ ئەستەم بناسێنێ، ئۆرگيناڵەكە قەبوڵ بكرێ. خۆ داڕشتنى حەكايەت بە مەبەستى ناسين و ناساندن كارێكى ئاسان نييە، زەمەنێكى دوور و درێژ و هەڵوەشاندنەوەى خەياڵدانێكى سڕينەوەى گرنگتر پێويستە،لەمەش ى كەڵەكەبوو دەستەواژەكانى و چەمك ووردك��رن��ەوەى و وێناكان كوردناسى نەكراوە،ئيدى تائێستا ئەمە كە پێويستە. هێشتۆتەوە خۆى باوەكانەوە ئاڕاستە لە چوارچێوەى كۆمەاڵيەتييەكان زەمينە بە پەيوەندى زنجيرەى و

نەپساندووە. ئەو دەڵێين بنەڕەتى بابەتى ب��ۆ ب��ەگ��ەڕان��ەوەى چااڵك كوردناسيدا لەبوارى ئێستا تا ئاڕاستانەى ج��ي��اوازي��ان پاشخانى و س��ەرچ��اوە و زۆرن ب��وون��ە هەيە، بەشێكى كەمى بەرهەمەكە نێوخۆييە و بەشە زۆرەكەى پەيوەستە بەو جوگرافيا مرۆيى كولتورييەى كوردى تێدا دەژى و لەنێويدا پەيوەندييە تێكچڕژاو و هەمەچەشنەكان، بەتايبەت پەيوەندى نێوان سەنتەرێك كە خۆى بە پێشكەوتوو دادەنێ لەگەڵ كەنارێك كە وەك تەنێكى ناجێگير دەركەوتووە، پرۆسەى وێناكردن لەتەواوى كە بەاڵم فراوانكردوە. يەكترى نواندنى و

59گۆڤارى موساسير

دەبينەوە، وورد كورد لەسەر بەرهەمهاتوو كولتورى بۆچوونەكان و تێز دەش��ێ كە دەك��ەي��ەن ب��ەوە درك لەنێو دوو ميتۆدى زۆر گشتيدا جێگەيان بكرێتەوە، كورددا لەنێو كورد لەسەر بووە قسەكردن يەكێكيان هەژموونگەرايە، كوردێتى تێيدا بازنەيەى ئەو يان كە دەخوازێ لەميانەى بينينى ئەم دياردە مرۆييە و ژيان لەگەڵى و تەنانەت بەهۆى ئينتيماى ناسێنەر بۆ كوردبوون و تێبينى كردنى بزاوتى لە نێو شوێنكاتەوە، كورد تيۆريزەكردنى هەوڵى بە ئەمەش بيخوێنێتەوە، واى يان - ويستويەتى تر ئاڕاستەكەى ناودەبەين. ئەو چاودێرى كوردبوونەوە دەرەوەى لە - نيشاندەدا حەقيقەتيان مەبەستيەتى و بكات مرۆييە دي��اردە بزانێ، بۆيە واخۆى دەردەخات كورد لەالى ئەودا تەنيا بابەتێكە، وەك هەر بابەتێكى تر، جێگەى بيرلێكردنەوە

و بەرهەمهێنانەوەيە.

تيۆريزەكردنى كوردو تۆڕێكى ڕێكخراو لە بێت بريتى تيۆر ئەگەر تێكچڕژاوى بيروڕا، كە هەوڵى شرۆڤەكردن و راڤەكردن و تەنانەت وێناكردنى حەقيقەت دەدا، ئەوا بێگومان تۆڕێكى داڕشتنى ل��ە خ��ۆى ك��ورد تيۆريزەكردنى گرێدانى ميانەى لە هەوڵدەدا كە دەبينێتەوە، ئ��اوا كورد ماهيەتى لەبارەى جياوازەكان بۆچوونە و تێز بەيەكەوە، مانايەك بە حەقيقەتى ئەم گروپە ئيتنييە لەخۆيدا بدۆزێتەوە. بەدەستەواژەيەكى تر، تيۆريزەكردن كە دەب���ێ، پێكهێنەرانە رەگ���ەزە ئ��ەو دۆزي���ن���ەوەى بەهۆيانەوە كوردبوون وەك جياوازى مانا دەبەخشێ و پرۆسەكە لە خوێندنەوە و بەيەكەوەگرێدانى ئەو جياوازيە ئاستى لە - نموونە بۆ تايبەتمەندييەكانى،وەك - و خێڵەكييانە، سروشتى م��ێ��ژوودا، لەنێو ب��وون زم��ان، دەركەوتەى باوەڕييانە، تێگەيشتن لە دەسەاڵتدارێتى، رەوتى مێژووييان، راڤەكارى وەك نێوخۆيى ملمالنێى فرەچەشنى لە يەك چەشنيدا و...هتد، دەردەكەوێ. بەمەش لەبەردەم بە حەقيقەتێك خۆمان دەبينينەوە كە نوێنەرايەتيكردنى بەهۆى كاتدا، زۆرب��ەى لە پێشتر

ئەوانيتر بۆ كورد، يان تەنانەت وونبوونى دەركەوتەكانى گوتارێكى -لەچوارچێوەى گواستنەوەيان بەهۆى ئەمەش بيرلێنەكراوە، پانتايى بۆ - هەژموونگەراوە بۆ كورد پەراوێزێتى لەسەر جەختكردنەوە لەڕێگەى چەندان سەنتەرى دەسەاڵتى و ئيتنى ترەوە، پەنهان و

شاردراوە بووە. بێگومان كە دەڵێين جياوازى و جوێكردنەوەى كورد، دەوروب��ەرە جوگرافى لەو نييە دابڕينيان مەبەستمان لەگەڵ و تێدايە ئ��ەوان��ى مرۆييەى - كولتورى -چنيوە، تێكچڕژاويان پەيوەندى تۆڕێك ئەوانيتردا ئەوەندەى مەبەستمان درك كردنى ئەو خەڵكەيە بە مانا ديار و ناديارى جياوازبوونيان، كە دەشێ هێندێك لەو مانايانە رەگەزپەرستانە بێت و هەندێكيشيان پەيوەست بن بە خۆناسين و ئەويتر ناسين و پەيوەندى نێوانيان. تيۆريزەكردنى - ئێمە بۆچوونى بە - لێرەوە ئيدى كورد بريتى نابێ لە دياريكردنى سنورەكانى جياوازى كوردى، بوونى پێكهێنەرەكانى رەگ��ەزە بێهاوتايى و ئ��ەوەن��دەى ن��اس��ان��دن��ەوەى ئ��ەم گ��روپ��ە ئيتنييە دەب��ێ لەنێو جيهاندا، لەگەڵ دەستنيشانكردنى كاراييان لە

چوارچێوەى بەردەوامێتى مرۆڤانەدا. بێگومان ئەمە كارێكى سانا نييە،بەڵكو ئاڵۆز و كاريان روكەشيانە لەوانەى هێندێك لەالى تەنانەت وەك لێكەوتۆتەوە، سامناكى ئاكامى لەسەركردوە بەكوردكردنى چەندان شارستانيەت و ژيارى جيهانى ئەزموونى لە تێڕوانين بە بەگشتيش، خۆ ك��ۆن! ئەوانيتر و بێ جياوازى لە نێوان كولتورە ديناميك و خوێندنەوەى دەردەكەوێ ميكانيكييەكانەوە، كولتورە ئاوا بەرەو رەگەزپەرستى و بەئايدۆلۆژيبوونى گوتارى بەرهەمهاتوو دەڕوا، تا ئاستى سەنتەرگيرى رەگەزيى يان ناوچەيى. بەاڵم ئەوكاتەى مەبەست لە تيۆريزەكردن هەم ناسينەوەى حەقيقەت و هەميش پێگە دياركردن و قەوارە بەخشين و بەبابەتكردنى جياوازييەكان بێ، ئەوا بوار دەڕەخسێ بۆ خوێندنەوەيەكى جێگير بەاڵم رەخنەگرانە، بەرهەمهێنى هزر بەاڵم نائايدۆلۆژييانە،

گوتارێكى هەمەگير بەاڵم ناهەژموونگەرا.

ژماره )1( زستانى 2012 60

لەپێناو ك��ورد تيۆريزەكردنى بێت، هەرچۆنێك مێژووييەكى بەڵكو نييە، نوێ پرۆژەيەكى ناسينى - سياسى نوێى گ��وت��ارى سەرهەڵدانى لە و هەيە ن��ۆزدەوە س��ەدەى كۆتاييەكانى لە ك��وردى رۆشنبيرى لەخوێندنەوەى بەاڵم لەسەركراوە؛ ئيشى زۆر تا كەم كە دەبينين شتگەلێك خۆناسيندا، ئەزموونەى ئەو بنەڕەتييەكانى هێڵە ئەگەر ئاوا پرۆژەى دەريدەخەن ل��ەدەرەوەى خوێندنەوەى دادەڕێ��ژرا، لە زۆربەى كاتدا دروس��ت��ى كايەى ك��وردي��ەوە ب��ووە، وەك ه��ەوڵ��دان بۆ ڕەوايەتى بەخشين بە ناسنامە يان جێكردنەوە لە نێو هيندۆئەوروپى بوون، )ئارى هەمەگيردا ناسنامەى نێوان هاوبەشى هێڵى ب��ەاڵم ب��وون،زەردەش��ت��ي��ب��وون(. پرۆژەكان، بڕيارێكى پێشينەيە، ئەويش داكۆكيكردن - زانستى و نازانستى- لەوەى كەوا )كوردبوون( بريتييە هاوسێ ئەويترێكى بەتايبەت )ئەويترنەبوون(، لە لەگەڵدا كولتوريمان و سياسى سەرەدەرييەكى كە خۆناسينى پ���رۆژەى لەگەڵ ملمالنێ پتر و هەيە مێژووى كاراييەكانى و دەرك��ەوت��ە رەنگرێژى ئ��ەو پرۆژەى مەبەستمان كە دي��ارە ك��ردووە، مۆدێرنمانى هەريەك لە تورك و فارس و عەرەبە. زۆربەمان ئەو دەقە نێو لە نەبوون، ئەويتر لە ناسين چڕكردنەوەى بينيوە، دەسپێكييەوە لە بيست سەدەى نوسراوەكانى بۆتە كە زەكى ئەمين محەمەد دەقەكەى بەتايبەت و ك��وردى هاوچەرخى هيستۆريۆگرافياى سەنگى تاڕادەيەكى زۆر ميتۆد و ئاڕاستەكانى مێژوونوسيى ديارى كردوە، كاتێك دەڵێ: ))كە لەجێگەى تەعبيرى عمووميى )عوثمانى(،لەفزى )تورك( و )تۆرانى(،لە ئ��ەف��رادى ب��اوى سەند،بە ط��ەب��ي��ع��ەت،وەك ت��ورك��ي��ادا غيرەتى كۆمەڵەدا ئەو لەناو تر،منيش ميللەتەكانى خۆم چاكتر حيس كرد، و غروورى قەومى مەجبورى ئەم حيسسەى خۆم لە هەموو فرصەتێكدا كردم كە تەئريخى بە ئەصڵ و بەاڵم دەرح��ەق بكەم. ئيظهار قەومەكەم هيچم نە ئەزانى، چونكە تا ئەو وەقتە نە لە مەكاتبدا فكرێكى وامان درابوويەو، نە لەدواييشدا وە دىب��وو، كوردمان تەئريخى تەدقيقى ضڕوڕەتى

كەليمەى جاميعەى )عوثمانلى(، ئەعصابى قەومييەى هەموومانى تا دەرەجەيەك خاوكردبووەوە((. بێگومان ئەم دەقەى باوكى دووەمى مێژوونوسانى كورد قسەى بچينەوە تردا بۆنەى لە دەشێ هەڵدەگرێ،كە زۆر سەرى، لێرە تەنيا ئەوەندە دەڵێين كە نوسەر دەخوازێ بڵێ ئەو كاتە كوردناسيى بوونى دەبێ كە ئێمە بتوانين ب��ەدواى گ��ەڕان بە لەوێوە و دابڕێين ئەويترانە لەو بێگومان سەريان. بگەڕێينەوە پێچەوانە ناسنامەى ئەمە رێگە بۆ هەمەگيرى خۆشدەكات، نەك بەماناى بەماناى بەڵكو ك���وردى، رەگ���ەزى هەمەگيركردنى راگەيشتنى كورد بەسەر شوێن و كاتێكى جياوازەوە؛ بە دان و وەردەگ��رێ ئەزەلى كە خەسڵەتى شوێنێك گۆڕانە سروشتييەكان )بۆ نموونە گۆڕانى ديمۆگرافى ويستراو يان نەويستراو( نانێت )كوردستان(، لەگەڵ و رەگ��ەزەك��ان ن��ەگ��ۆڕى و شكۆمەندى ك��ە كاتێك ستەمكارى هەميشەيي ئەويتر و...هتد، روخسارەكانى

ديارى دەكەن )مێژووى كورد(. بەشێكى ديدگايە ئ��ەم تائێستاش لەڕاستيدا پێكدێنێ، كالسيكييە رۆشنبيريە گ��وت��ارە ئ��ەو لەنێوان ج��ي��اوازى بەبێ - سياسى دەس��ەاڵت��ى ك��ە دەسەاڵتدارێتييەكە جۆرى و ئاست و ئاڕاستەكانى رووب��ەڕووب��وون��ەوە لە وون��ك��ردوە و لەپشتدا خ��ۆى -بەيانكردنى بە پێويستى ئەوكاتەى - نێوخۆييەكانى سەرى. دەگەڕێتەوە - هەيە هەڵگرانى بۆ ناسنامە كە دەسەاڵتييانە زەمينەيەكى بە پەيوەستە ئەمە ئاڕاستەكردنى ل��ە ي��ەك��الك��ەرەوەى رۆڵ��ى دەخ���وازێ خەياڵى كۆمەاڵيەتيدا هەبێ، بۆ ئەوەى وەك هێزێكى ئەوانيترى و كۆمەاڵيەتييەكە ناوەندە بۆسەر فشار تێگەيشتنە ئ��ەم بۆيە بەكاربهێنرێ. ملمالنێكار و بەخۆداچوونەوە بە ڕێگە كەمتر خۆناساندن لە هەڵوەشاندنەوەى توێكڵە پێكهێنەرەكانى ناسين دەدات، تەنانەت ئەگەر ناچار ببێ تەنيا رووپۆشى دەرەوەى

دەگۆڕێ يان ڕێگە بەو ئاستەى گۆڕين دەدات. ئەمە لەكاتێكدا هەڵسەنگاندێكى سەرپێييانەى ئەو پرۆژەيە پێماندەڵێ، جەختكردنەوە لەسەر ئەويتر نەبوون

61گۆڤارى موساسير

هاوكار نەبووە لە ناسينەوەى كورد ئەوەندەى ئەويترى پێناساندووين )بڕوانە وێناى تورك و فارس و عەرەب لە نێو خەياڵە كۆمەاڵيەتييەكە(، كە لە زۆربەى كاتدا ناسينێكى پەرچەكردارانە و كرچ و كاڵە و تەمبەڵى عەقڵى پێوەديارە، بەاڵم بتە پێوەر بۆ قسەكردن لەسەر خود. بەمەش ماهيەتى كورد پەنهان بووە لەبەردەم بە ل��ەدەرەوەى بخوازێ كە ميتۆدييانە، خوێندنەوەيەكى ئەويتر نەبوون لە رەگەزەكان بدوێ و ووردەكارييەكانى

كەڵەكەبوونى ئەم خودە بدۆزێتەوە.

ناسينى دەركييانەى كورد يان بەبابەتكردنيانبێگومان هەر پرۆژەيەكى ناسين، ئەگەر بخوازێ ژێر بخاتە ناسێنراو ناديارەكانى و دي��ار ڕەگ��ەزە ر ركێفى خۆى، پێويستى بەوەدەبێ لە هەنگاوى يەكەم ئەو بازنە ميتۆدييەى بۆ بدۆزێتەوە كە لەنێويدا دەشێ ناسێنراو سيستەمە تۆكمەكەى خۆى شل بكاتەوە، تا مانا پێكهێنەرەكانيان يەكە و رەگ��ەز جۆرە ه��ەردوو ئەو ئەمەش ب��دەن، بەدەستەوە خۆيان دروستەكانى كاتە دەبێ كە مەودايەك لەنێوان ناسێنەر و ناسێنراو هەبێ رێگە بۆ بابەتگەرايى لە پرۆسەى لێتوێژينەوە ئەوبابەتەى دەبێتە ناسێنراو دواتريش خۆشدەكات، زانينەى ويستى بەو پەيوەستە لێكۆڵەر بە پەيوەندى

ئەو پێناسەى بەو بەخشيوە.بەبابەتكردنى كورد بۆ ناسينەوەى، كردەيەكى كۆنى نوێيە؛ كۆنە چونكە لەگەڵ بوونى مێژوويياندا دەستى پرۆسەيەكى كاتدا و بار زۆربەى لە بەاڵم پێكردوە، ناتەواو و پەيوەست بووە بە پاشخانى كولتورى و ئاستى تێگەيشتن و پێگەيشتنى بەرهەمهێنەرانى ناسينەكە، بۆيە دەبينين دابڕاو و پچڕپچڕە، هێندێك جار تەواو وونە،هێندێك جاريش - بەتايبەت لە ساتى بەريەككەوتن لەگەڵ پانتايى كوردى - دەردەكەوێتەوە و گوزارشت

لە هەڵوێستە ئاشكرا و پەنهانەكان دەكات.ئامادەيى حوكمى بە ن��وێ، ل��ەس��ەردەم��ى ب��ەاڵم و - پۆزەتيڤ يان نێگەتيڤ - ك��ورد كارايانەى نوێ سياسى گوتارى نێو لە بابەتێك دروستبوونى

پانتاييە ل��ەو ك���ورد(، ب��ەن��اوى )دۆزى ه��اوچ��ەرخ و حوكمى بە ه��ەروەه��ا تێدايە، ئەوانى جوگرافييەى جێكردنەوەى لە نێو تێگەيشتنى رۆژئاواى مۆدێرن بۆ رۆژهەاڵتى كالسيك، دوورايى فرە چەشنى بۆ پەيدا بووە و قسەكردن لەسەر كورد جۆرێك لە بەرداوميى بە گەيشتن ب��ەم��ان��اى ئەمە ئ���ەوەى پ��ێ��وەدي��ارە،ب��ێ بەهۆيەوە بێت،كە بابەتگەرايى ب���ەرزى ئاستێكى كوردناسى مۆدێرن توانيبێتى لە بڕيارە پێشينەكان و پاشخانە كولتورييە كۆن و نوێييەكان داببڕێ و ميتۆدە تەواو زانستە مرۆڤايەتييەكان بوارى هاوچەرخەكانى

تاقەتيان بەسەر پرۆسەى بەبابەتكردنەكەدا شكابێ.بۆ بگەڕێتەوە كەمايەتييە ئەو بەشێكى رەنگبێ دەقى چ نوسراو، دەق��ى دەرەوەى لە ك��ورد مانەوەى تا بەبابەتكردنيش، ئەوانيتر. هى يان بێ خۆماڵى تا فيلۆلۆژييەى ميتۆدە بەو پەيوەستە ئەوكاتەى خوێندنەوەى بەسەر هەژموونى رۆژئ���اوا لە ئێستا پانتايى رۆژهەاڵتيدا كردوە، سەرەدەرى لەگەڵ دەقە نوسراوەكاندا دەكات و تەنيا لە نێو دەقدا حەقيقەتەكان نوسراوى دەق��ى كەمترين كورديش كە دەناسێتەوە. هەبێ،ئەوا دەركەوتنى لە نێو گوتارى رۆژهەاڵتناسيدا - بەبەراورد لەگەڵ دەوروبەرەكەى - سنوردار دەبێ، ئەوەى كە هەيە پتر سەرنج و بينينى گەڕيدەييانەيە، زاڵ��دەب��ێ زانستييەى ك��اي��ە ئ��ەو وادەك����ات ئ��ەم��ەش ئەو هەموو بە بێ، ئەنثرۆپۆلۆژيا و ئەتنۆگرافيا لەخۆيان زاستى سەربەخۆ وەك بونيادييانەى قەيرانە

گرتووە. كورد كە دەوڵ��ەم��ەن��دەى زارەكييە كولتورە ئ��ەو تێدا ناسنامەكەيانى بنەڕەتى بەشێكى و هەيەتى پ��ارێ��زراوەو بەرهەمهێنەرانيدا ل��ەالى و ب��ووە جێگير يادەوەريانى پێكهێناوە و لە هەندێ شوێنيشدا بووەتە ناسينەوەى لە ئايينى و پيرۆزكراون،زۆر كەم دەقى بابەتييانەى كورد سودى لێ بينراوە. تەنانەت لە نێو گوتارى رۆشنبيرى كورديدا بە بێبايەخ زانراوە و مەداى ئيشكردنى ئەم گوتارە كەمترين جێگەى بۆ كراوەتەوە. چونكە كاتێك ئەم گوتارە بانگەشەى بە بابەتكردنى

ژماره )1( زستانى 2012 62

سەرپێيى تێبينيكردنى پتر كارەكەى دەك��ات، ك��ورد يادەوەرييە سەر ناگەڕێتەوە و ئێستاييەكانە دي��اردە سەر ناگەڕێتەوە هەندێكجار تەنانەت زارەكييەكە، س��ەرەك��ى ب��ۆي��ە خەسڵەتى ن��وس��راوەك��ەش. ك��ول��ت��ورە بريتى و دەب��ێ زاتييانە حەماسەتێكى گوتارە ئەم بە ب��ەاڵم )خودگەرايى( خۆناسين هەوڵى لە دەب��ێ بيانووى كوردناسييەوە )بابەتگەرايى(. تا ئەوكاتەش حەماسەتێكى ئاوا لەپشت خوێندنەوە بێت، كەمتر هزر وەك سيستەمێكى پەتى گوتارى بەرهەمهێنراو لەخۆ ئەم تێز و هەڵوێستەكانى دەبينين دەگرێ. هەربۆيە - بەيانى رەنگە و ئێستاكييە ناسين لە دەستەبژێرە لەاليەن خۆيانەوە - بە ئاگايى و بێئاگايى بونيادەكەى بەڵكو داڕشتنەوەى دووب��ارە بۆ نەك هەڵبوەشێننەوە، بەهۆى الوازى كەرەسەكانى بونيادەكەيان، بۆيە دەبينين ئەم گوتارە بە ئاسانى دەبێتە گوتارى سياسى،ميديا، جەماوەر، بەاڵم گوتارى ئەكاديمى پێ دروست ناكرێ. كەڵەكەبوونێكى ن��اوەن��دەدا ل��ەو كوردناسين بەمەش دەبێ سەرهەڵبدات نوێ گوتارێكى ئەگەر و نابێ لە خاڵى سفرەوە دەست بە ناسينەوە بكات، ئەگەرنا دەبێ لە نێو هەمان بازنەى حەماسەتييانە بخولێتەوە و هەمان چەمك و دەستەواژەش بەرهەمبهێنێتەوە و، بخاتە نوێ روانگەيەكى لێناكرێ ئ��ەوەى چاوەڕێى

سەر كوردناسييەوە. بێگومان ئەو شوێنەى لەنێوخۆدا چاوەڕێى ئەوەى ئەكاديمى گوتارێكى ل��ەچ��وارچ��ێ��وەى دەك���رێ ل��ێ سەرەدەرى لەگەڵ كوردناسيدا بكات؛ سيستەماتيكانە لە كورد بكۆڵێتەوە و ميتۆدێكى روون بيركردنەوەى و تێڕامانەكانى ئاڕاستە بكات، ئەوەيە كە پێى دەگوترێ پەيمانگا، )زان��ك��ۆ، ك���وردى ئ��ەك��ادي��م��ى دەزگ����اى

ئەكاديميا،سەنتەرى توێژينەوەى زانستى و...هتد(ئ��ەوك��ات��ەى خ��وێ��ن��دن��ى ئ��ەك��ادي��م��ى ل��ە زەم��ي��ن��ەى كولتورە بەو پشتبەستن بە و سەرهەڵدەدا كورديدا - رۆژهەاڵتيدا پانتايى لە رۆژئاواييەى ئەكاديمييە بە تێگەيشتنێكى جياواز - دادەڕێژرێتەوە، دەست بە كارى توێژينەوەيى دەكات، بەتايبەت لە بوارى زانستە

ميتۆدييە پاشخانە ب��ەو پشت مرۆڤايەتييەكاندا، بوو. باو قۆناغى گواستنەوەيەدا لەو كە دەبەستێ، ديارە مەبەستمان هەمان ئەو ميتۆدى فيلۆلۆژييەيە بنەڕەتى كۆڵەگەى ك��ردو بۆ ئاماژەمان پێشتر كە كاركردنە لەسەر دەق و توێژينەوەى چۆنييەتى پێكهاتن

و شێوەگيربوونيەتى.ئەم زووي��ەك��ەوە لە ئێمەدا، ئەكاديمى كايەى لە ميتۆدە - بە كۆمەڵێك كەم و كوڕييەوە - پەيڕەوى تا و سەرهەڵدانيدا قۆناغى ل��ە ب��ەاڵم ك���راوە، ل��ێ درەنگانێك پتر كارى تاكەكەسييانە و پەيوەست بوو بە كۆمەڵێك توێژەرەوە، كە ئەگەرچى زۆربەيان دەرچووى قوتابخانەى سۆڤييەتى بوون و پاشخانى ئايدۆلۆژى ئەم نەتەوەگەرا، حەمەساتێكى تاڕادەيەك و قوتابخانەيە بزووتنەوەى دروش��م��ى بە ب��اوەڕب��وون لەچوارچێوەى رزگاريخوازى گەالنى ژێردەستە، زۆربەيانى بەيەكەوە ئەكاديمى سەربەخۆى دەزگايەكى بەاڵم كۆدەكردە، كۆى نەدەكردنەوە و پاشخانەكە بەشى هەرە زۆرى - ئەگەر نەڵێين تەواوى - حەقيقەتى كوردى لە زۆربەيان پەنهان كردبوو، بەجۆرێك كە باسيان لە كوردێك دەكرد، ماناى و دەناسرێتەوە پاشخانەدا ئەو نێو لە تەنيا هەبوو. هەر بۆيە ئەو كاتەى ئەم پاشخانە ئايدۆلۆژيە خۆى الواز بوو يان بۆ هێندێك لەو كەسانە رەونەقى جارانى نەما، ئەو حەقيقەتەى بە كورد درا بوو، الى چەند كەسێكيان نەبێ كە تا ئێستا كوردناسى خەمى

زانستييانە، ماناكانى پێشووى نەما.بۆ سۆڤييەتى قوتابخانەى ب��ێ��ت، هەرچۆنێك كوردناسى خوێندنەوەى زۆر لەمە قووڵترى پێويستە، نايەين. ئەوەندە دەڵێين، كە كاتێك لێرە دەرەقەتى كە سيستەمى ئەكاديمى كوردى،لە نەوەدەكان، لەم بەشەى لەنێويدا زوو كەسانە ئ��ەم ب��رەودەس��ەن��ێ، كوردستان كايەى بنەڕەتى بەردێكى دەبنە و دەبێتەوە جێگەيان زۆر ت��اڕادەي��ەك��ى و ك���وردى ئەكاديمى ك��وردن��اس��ى ك��ردووە. كايەيان ئەم ميتۆدى و هزر دەستنيشانى بەاڵم لە نێو ئەو دەزگا تازە دامەزراوانە، هەر لەبوارى كاركردن لەسەر كورد، پاشخانە گشتييەكە زياتر پشت

63گۆڤارى موساسير

ئەستور دەبێ بە گوتارێكى سياسى كە دەخوازێ ببێتە گوتارێكى هەژموونگەرا و حەماسەتێكى نەتەوەگەرا - بەدەر لە ڕاستى و ناڕاستى تێگەيشتن لە نەتەوە دەركەوتەيان و زەم��ەن لەنێو كورد دۆزينەوەى بۆ -ل��ە چ��وارچ��ێ��وەى ك��اي��ە ه��ەم��ەچ��ەش��ن��ەك��ان��ى ب���وارە جوگرافيا، مێژوو، ئەدەب، )زمان، مرۆڤايەتييەكان ياسا، سۆسيۆلۆژيا، ئەنثرۆپۆلۆژيا، سايكۆلۆژياو...ه��ت��د(. ب��ەه��ەم��ان ح��ەم��اس��ەت ت��وێ��ژەران��ى س��ەر بەو دەزگايانە هانايان بردە بەر ميتۆدە باوەكە)فيلۆلۆژى(، كوردناسييەكانيان هەوڵە تەكنيكييەوە رووى لە تا ناوەڕۆكيشەوە لەڕووى وەربگرێ، ئەكاديمى فۆرمى دامەزراندنەوەى پرۆسەى نێو لە جێگيرييەك بتوانن شوناسى كوردى، بەپێى تێگەيشتنى پابەند بە گوتار و حەماسەتەكە، بدۆزنەوە. ديارە مەبەستمان لەمەش شرۆڤەكردنى دووتوێى لە كوردە قەوارەى دۆزينەوەى ناومان زانستيانەى كايە ب��ەو پەيوەست دەقەكانى هەر بەردەست دەقەكانى شرۆڤەكردنى بەاڵم هێنان. تەنيا بۆ دۆزينەوەى )تاكە ماناى راستەقينە(ى پشت باوە فيلۆلۆژيدا ميتۆدى لە وەك نييە، دێڕەكانيان مەبەستێكى بەڵكو پێكدێنێ، ميتۆدەكە كڕۆكى و تريشيان هەيە، ئەويش خۆماڵى كردنى دەقەكانە؛ تا بوونە مێژووييەكەى ناسێنراو بچەسپێ و لە ناوكۆى ئەمەش ئاكامى بێگومان هەبێ. رەوايەتى گشتيدا لەسەر بەوەى جەخت بە ميتۆدەكە، پابەندبوونە هەر مرۆييەكان گرۆيە و كولتور بێهاوتايى و س��ەروەرى دەكاتەوە، بە پشت بەستن بە دەركەوتنيان لە نێو دەقدا.بەربەستێكى وەك ئەكاديمى دەزگ��اى پێكهاتەى

كارى كوردناسىدەزگ��اى كوردناسى بەرهەمى لە تێگەيشتن بۆ ئەكاديمى، هەر ئەوەندە بەس نييە ستراتيژيەتى ميتۆد ئ��ەوەى بەڵكو بخوێنينەوە، ناسينەكە داڕشتنى لە هاوكارێكى زۆرباشمان دەبێ، تەكنيكى دروستكردنى وەك - چونكە ئەوانەوە، لەاليان كوردناسە توێژەرى كە تەكنيكانەن ئەو هەمان - دەبينين تر كەمێكى دەك��ات، لێ پەيڕەويان دەزگاكە كوردناسييەكە بۆ

تەنانەت بۆ دەرەوەى خۆشى گوزارشتى خەسڵەتەكانى ناسينەكەى پێ دەكات.

توێژەر دەستپێكەوە، لە هەر ئەكاديمى، دەزگ��اى خۆيەوە پەيوەندييەكانى بارى سيستەمى ژێر دەخاتە )توێژەر و دەزگا، توێژەر و وانەبێژى پسپۆڕ، توێژەر و سەرپەرشتيار، توێژەر و بنەما دۆگماكانى رێبازى پەيوەندييانەش، ئەو پەيڕەوكراو(،كە لێكۆڵينەوەى بە رێگە دەردەك��ەوێ، هەڵسەنگاندندا سادەترين لە ئەگەر نادات، ئەكاديمى( )تاكگەرايى سەرهەڵدانى وا ئەو فۆرمەى تاكگەرايى بناسێنين كە مەبەست لە دروستكردنى توێژەرى ئەكاديمى داهێنانى زانستى و بيركردنەوەى رەخنەگرانەيە، كە وادەكات ئەم توێژەرە كەسێتى زانستى سەربەخۆى هەبێ و چاوەڕێى ئەوەى بابەتى لە هاوپسپۆڕييەكانى لە جياواز بكرێ لێ پسپۆڕييەكەى بدوێ و تيم و پرسيارەكانى دابڕێژێ. ل��ەو دەزگ��اي��ان��ەدا تێبينى دەك��رێ ئ���ەوەى ك��ەچ��ى ئەكاديمى( )هاوشێوەبوونى لەسەر جەختكردنەوەيە توێژەران لە بوارە پسپۆڕييە هاوشێوەكاندا، بەتايبەتيش كە ميتۆدى پەيڕەوكراو ئەم تێزە پشت ئەستور دەكات، لەو توێژينەوەكان زانستى بەهاى دێت لێ واى تا هاوشێوەييەدا بێ، چونكە پێوەرەكانى هەڵسەنگاندنى دەزگا ئەكاديمى عەقڵيەتى و نەگۆڕن كارانە ئەو ئاكام وادەكات،ئەو ئەمەيە هەر كردوون. كۆنتڕۆڵى كوردناسى ب��وارى توێژينەوەكانى دەرئەنجامانەى و لە كايە هەمەچەشنەكاندا پێى دەگەن، زۆر لەيەكتر بچن و بە دەگمەن نەبێ هەست بە جياوازى كەسێتى

توێژەرەكانيان نەكرێ. بێگومان ئەم لێكچوونە دەگەڕێتەوە بۆ ئەو باوەڕەى سيستەمە ئەكاديمييەكە، كە بيركردنەوەى داهێنەرانە پرسى سەرەكى پەيوەندييەكانى توێژەر بە دەوروبەرەكەى چوارچێوەى پاراستنى و پابەندبوون بەڵكو نييە، پەيوەندييەكان پرسە بنەڕەتييە،ئيدى بيركردنەوە دەبێ

گەواهيدەرى ئەو پابەندييە بێت.لە - ت��وێ��ژەرەك��ان ب��ەره��ەم��ى ب��ێ��ت، هەرچۆنێك بەاڵم ديارە، پێوە كەڵەكەبوونى لە جۆرێك ئاكامدا-

ژماره )1( زستانى 2012 64

- تا ئەو ڕادەيەى ميتۆدى پەيڕەوكراو ڕێگە دەدا - بريتييە لە كەڵەكەبوونى زانيارى لەبارەى كوردەوە نەك ناسينيان. كۆكردنەوەى زانياريش بە ماناى گێڕانەوەى جوگرافى، )هەواڵى كوردانە هەواڵى ميتۆدييانەى چونكە و...هتد(، ئەدەبى سۆسيۆلۆژى، مێژوويى، لە بريتييە پتر توێژينەوە پەسەندكراوەى ج��ۆرە ئەم پۆلێنكردن و فۆرمبەندكردنى زانيارييەكان، بۆ ئەوەى بخرێنە سەر ناوكۆيەكى ئەوتۆ، كە تەواوكەرى هەمان ئەو پرۆسەى حەكايەتكردنەى كوردە كە پێشتر باسمان كرد. هەر لەبەر ئەوەيە زۆرجار لە پشت ئەو زانيارييە ق��ەوارەى و پەنهانە بابەت كڕۆكى پۆلێنكراوەنەدا دي��اردەى ناسينى پ��رۆس��ەى و وەرن��اگ��رێ سەربەخۆ لێكۆڵراوە لە دەرەوەى تواناى عەقڵى و ميتۆدييەكانى )ڕێساكانى پابەندى باشيش بە با دەب��ێ، ت��وێ��ژەر كاركردن بووبێ. خۆ زانستى( لێكۆڵينەوەى ڕێبازى لەسەر ئەو ناسينە بە ئەركى ئەو نەزانراوە و دەزگاى پەيوەنديدار داواى لێ ناكات بچێتە ئەم ئاستەوە. هەر پڕ كە ئەوەيانە زانستى و باش هەرە توێژەرى بۆيە پەيڕەوكارى و رەخنەگر توێژەرى نەك زانيارييە، لە خۆى فەلسەفى روان��گ��ەى كە سەربەخۆ، ميتۆدى هەيە و رێگە بەخۆى دەدات بابەتى لێكۆڵراوە )كورد( بناسێ و تيۆريزەى بكات. ئەم كەسانەى دوايى زوو - لە اليەن دەزگاكەوە - هەوڵى كۆنترۆڵكردنيان دەدرێ؛ يان بە لەڕێ الدەر و دەرچوو لە )عورفى ئەكاديمى( تۆمەتبار دەكرێن، يانيش لە نێو ئەو تۆڕە رۆتينەى توێژەرى ئيدى ووندەبن. پەيوەستە، پێيەوە دەزگاكە خۆيەوە پابەندييەكەى بە كە ئەوەيانە تەندروست، پلەكانى توێژەرى دەبڕێ تا دەبێتە پسپۆڕى ئەكاديمى توێژينەوەيە كۆمەڵە بەو ئەمەش زانستييەكە، كايە دەبێ كە زۆرترين زانيارى نوێ لە بارەى كورد لەخۆ

دەگرن.كوردناسى لەسەر قسەمان ل��ەوەى ب��ەر - لێرەدا ئەكاديمى تەواو بكەين - دەبێ ئاماژە بەوە بدەين ئێمە دەزگا لەنێو كە دەكەين، توێژەرانە ئەو لەسەر قسە

و كاركردنيانە پاڵنەرى زانين ويستى ئەكاديمييەكان بەو رووتەختە كەمەى بۆ بيركردنەوە رەخساوە، خەريكى توێژينەوەن و دەخوازن كەسێتى ئەكاديميان - بەدەر لە - كەسێتييەيان بەو ئێمە رازينەبوونى يان رازيبوون رەحمى لە ئەوانەى نەك بێت، هەوڵەكانيان سەنگى بوونەتە و بووينە لەدايك شێواوى بە دەزگاكانەوە كوردى ئەكاديمياى سەرشانى قورسى زۆر بارێكى پەيوەنديان نزيك و دوور توێژينەوەكانيان! ك��ارە و كەمە بەكاربەرى ئەوەندەى نييە، كوردناسييەوە بە زانيارييەكى سەرپێى و كرچ و كاڵن و لەگەڵ سادەترين بنەماى ميتۆدى زانستى پسپۆڕييەكەيان ئاشن نين، ئەگەرچى هەندێ جار )تەئليفەكانيان( - بە حوكمى لە ساختە رەمزى سەرمايەيەكى و وەهميانە پێگەى ناوەندى ئەكاديمى و سياسيدا - وەك بەرهەمى گەورە و ناوازە بانگەشەيان بۆ دەكرێ و )دەخرێنە بەرباس دواى بەاڵم دەنرخێنرێن!(، )بەرز و لێكۆڵينەوە!( و بەكارهێنانى وەك ئەو سەرمايەيە بۆ بەرژەوەندييەكى ئەوەى و ووندەبن زوو ئەو )شاكار(انە ك��راو، دي��ارى نەك كەسانەيە ئەم رۆژان��ەى هەڵوێستى دەمێنێتەوە تێز و بيروبۆچوونەكانيان. ئيدى بە مانەوەى ئەم بارە قورسە، چارەنوسى زانستى زۆرێك لەو دەزگايانە لە ناديارى بە جيهانيدا و ناوچەيى ئەكاديمى ناوەندى دەمێنێتەوە و كولتورى كوردناسيش كەمدەكات و زياد

نابێ.دێينەوە سەر پابەندى توێژەرى ئەكاديمى بە دەق و ئەركى كۆكردنەوە و پۆلێنكردنى زانيارييەكان و دەڵێين بۆ نائەكاديمى غ��رورى لە جۆرێك ميتۆدە ئەو كە بڕێك لە توێژەرانى ريزى پێشەوە لە بوارى كوردناسى، دروستكردووە و واى لێ كردوون شانازى زانستييان دەستكەوتووە، تازەيان زانيارى ببێتەوە چڕ ل��ەوەدا يان كتێبێكى دانسقەيان هەيە،ياخود بەڵگەنامەيەكى ناوازەيان بۆ هاتووە، يانيش دەستنوسێكى نەبينراويان سەرەكى دەرك��ەوت��ەى دەبێتە ئ��ەم��ەش ك��ە بينيوە!، و دەستنوس ئەو ئيدى ئەكاديمييەكەى، كەسێتييە

65گۆڤارى موساسير

سەرمايەى دەبنە زانيارييانە و كتێب و بەڵگەنامە زانستى رەمزى ئەو لە ناوەندەكەدا )تەنانەت زۆرجار دەبينين بە توێژەر و پسپۆڕانى ترى بوارەكەى نادەن، ئاشكرا پسپۆڕێتيان رازى بەمە وابێ پێيان رەنگە پتر دەبينێتەوە، لەنێوياندا خۆى بوونى كە دەب��ێ!(، هەمەچەشنەكانى رەهەندە توانيويەتى چەندە لەوەى قۆرخكردنەى ئەم بێگومان بكات. شرۆڤە دەقەكان ئەويشەوە پشت لە و توێژەر جەختكردنەوەى دەقيش دەزگا ئەكاديمييەكەيەتى بۆ قۆرخكردنى حەقيقەت و ئەو پانتاييەى دەيخولقێنێ بۆ دەرخستن يا شاردنەوەى

ئەم حەقيقەتە.لەحاڵەتى ئاوادا، جۆرێك لە پيرۆزى بەبەر دەق و بە شايستەى دادەب��ڕێ و هەموو كەس زانيارييەكان نێوياندا ب��اب��ەت��ەك��ان��ى ل��ەس��ەر قسە ن��ازان��رێ ئ���ەوە )ب��اوەڕ( ئيدى بكات. ك��وردب��وون( )دەركەوتەكانى خەياڵدانى لە ك��وردان بۆ ئايكۆنێك نائاسايى ێكى كورد وێناى پتر رەنگە كە دادەتاشێ، ئەكاديمييدا لە ستراتيژيەتەى ئەو بەپێى حەقيقەتەكەى نەك بێ دەك��رێ. پەيڕەو حەقيقەت لەوێدا ك��ردن گوزارشت ئاستە دەچێتە كاتێك و پيرۆزە ئايكۆنێكى ئەمەش و دەپەرسترێ ناسين، بەسياسيكراوەكەى ميللييە و ماهيەت لە پرسياركردن قەدەغەبوونى )بەماناى چۆنييەتى خۆنواندنى( كەمترين گفتوگۆى نائاسايى ميللييەكە حەماسەتە ك���ورد ت��رى ناسينێكى ب��ۆ دەوروژێنێ، چونكە دەقەكان دەبنە گەواهيدەر و رەوايى بەو سيستەمە دەبەخشنەوە كە كوردى تێدا داناسێنرێ و، ناسينى جياوازيش دەشێ وەك تێكشكاندنى پيرۆزى

و )كوفر( چاوى لێ بكرێ.لەاليەكى ترەوە، كێشەى ئەو ميتۆدە، بۆ توێژەرانى لەوەدايە كە كەمى ئێرە، ئەكاديمييەكانى دەزگا نێو دەق - تەنانەت نەبوونيان لە هەندێ بواردا - رێگە ميتۆدەكەدا ل��ە ئ���ەوەى هەمەگيرانەى بينينى ب��ە نادا، پێشكەوتنگەرا( )بەردەوامێتى پێيدەگوترێ كە ئێستاى قەوارەى كوردى - ديسان دەڵێين بە پێى

بەرجەستەبوونى لە چوارچێوەى سيستەمى پێكهێنەرى كايە زانستييە جياوازەكان - لەنێو دوێنێيدا دەدۆزێتەوە. بەاڵم ئەگەر توێژەر دێ و دەخوازێ بەهۆى پابەندبوونى بە ميتۆدەكە ئەم كارە بكات )يان دەيكات!(، دەبينێ و ناديارە بنەڕەتييەكانى هەرە جومگە دوێنێيە ئەم كەمترين دەركەوتەى دەقانەى هەيە، نەك هەر نائومێد دەبێ بەڵكو لە گێژاوى ميتۆدەكەدا خۆى ووندەكات و لە برى ئەوەى كوردناسێكى لێ چێ بێت، بێئەوەى سەر دەخ��ات��ە تر وەهمێكى ج��ۆرە بكات پێ درك��ى

وەهمەكانى ناسينەكە.لەبەر ئەوەى حەماسەت و روانگەيەكى سياسييانە هاندەرى كاركردنى توێژەرى بوارى كوردناسييە، بۆيە ئەگەر دەقى خۆماڵى لەبەردەستدا نييە، لەدەقەكانى ئەوانيتردا بەدواى وەسفێكى قەبوڵكراوياندا دادەگەڕێ، بە هەموو ئەو بڕيارە پێشينە و پاشخانە كولتورى و زەمينە سياسى و كۆمەاڵيەتى و هزرييەى كۆنتڕۆڵى وێناى ئەم )ئەويتر(ەى بۆ كورد كردووە. لێرەدا كەمجار ئ��ەوەن��دەى ئ��ەم پاشخانە دەك���ات، ت��وێ��ژەر ش��رۆڤ��ەى خەريكى هەاڵوێردكرنى زانيارييەكان دەبێ، تا ئەوەيان و دەنەخشێنێ ك��ورد جوانى وێنەى كە هەڵبژێرێ، دەك���ات، پێشكەوتنگەرايان ب���ەردەوام���ى گ��ەرەن��ت��ى تێگەيشتن ب��ە رێگە ئ��اوا پرۆسەيەكى لەكاتێكدا لە كورد خەياڵكردنى تواناكانى و ئەويتر زەينى لە كولتورەكانى تر نادات، هەروەها توێژەر دەخاتە حاڵەتى حوكمى بە بيركردنەوە ناجێگيرى و پەرچەكردارانە ئەو ى - رەه��ا بوونى دژ بەڵكو - رێكنەهاتنەوە وێنايەى ئەو بۆ كوردى هەيە لەگەڵ باسى ئەوانيتر

بۆيان.ل��ەالي��ەك��ى ت���ر ه���ەن���دێ ل���ە ت����وێ����ژەران، ل��ەب��ەر پسپۆڕييەكەيان يان كارنەكردنى ئەوانيتر لەسەر كورد لەو بوارەدا، دێن خۆيان دەق دروست دەكەن، ئەمەش تايبەتمەندكردنى بەر تەكنيكى لە ڕێگەى هانابردنە تيۆرە تايبەتمەندكردنى نموونە ب��ۆ گشتگيرەوە؛ ئەدەبى، زمانەوانى، سۆسيۆلۆژى، سايكۆلۆژييەكان،

ژماره )1( زستانى 2012 66

بۆ ئەوەى رێك لەگەڵ قەوارە كوردييەكەدا بگونجێ، ببەخشێتە رەواي��ەت��ى و ماقوڵيەت ك��ەم اليەنى ي��ان

خوێندنەوەى ئەم قەوارەيە.فيلۆلۆژى ميتۆدى ل��ە رەخنەگرتن بێگومان محەمەد هزرڤان وەك نيە، بێبەهاكردنى بەماناى ئەرگون رايدەگەيەنێ، بەڵكو دەبێ بزانين كە ئەمە چينە بينينى و دۆزينەوە بۆ پێويستە ميتۆدێكى كەڵەكەبووەكانى سەر ئەوەى ناومان نا قەوارەى كوردى، چونكە تا ئەوكاتەى بوونى كورد لە زۆر رەهەندييەوە ئەگەر – ميتۆدەكە ئ��ەوا ناديارە، زەمەندا نێو لە تۆكمەى تراديسيۆنێكى لەچوارچێوەى و دروس��ت ئەكاديمييەوە بەكاربهێنرێ - هاوكارێكى باشمان دەبێ لە بينينى هێندێك لە يەكە پێكهێنەر و بنەڕەتييەكانى ئەم بوونە؛ رەهەندى ئەوتۆمان بۆ كەشف دەكات كە كوردناسيدا پێشووترى قۆناغەكانى بەرهەمەكانى لە داڕشتنى بەسەر كاريگەريشيان و ب��وون نەبينراو ناسينەكەدا ئاكامى ل��ە ك��ە ن��ەب��ووە گ��وت��ارەوە ئ��ەو سەربارى ئەمە دەك��را. پێ ك��ارى و بەرهەمدەهێنرا جێنشينكردنى ميتۆدەكە - بينيمان وەك - ئ��ەوەى كوردى لە نێو دەقەكانى ئەوانيترەوە بۆ خستينەڕوو و ئەگەر توێژەر كەمێك پابەند دەبێ بەو فەزا رەخنەييەى ناوەكى و دەرەك��ى )رەخنەى دەيڕەخسێنێ ميتۆدەكە دەق(، ئەوا دەشێ ووردەكارييەكانى ئەم جێنشينكردنە ببينێ و چاودێرى كاريگەرييەكانى بڕيارە پێشينەكان پاشخانە سيستەماتيكانەى كاركردنى چۆنييەتى و كولتورييەكان لە وێناكردن و هێشتنەوە يان نەهێشتنەوەى رەگەزەكانى شوناس لە نێو يادەوەرى دەستەجەمعى و

نوسراودا،بكات.

لەبەردەم ئەگەرى دامەزراندنى دەزگاى ئەكاديمى نوێ بۆ كارى كوردناسى

سيستەمەى ئ��ەو ه��ەڵ��وەش��ان��دن��ەوەى ئێستادا ل��ە سيستەمى هەڵوەشاندنەوەى بەقەد كوردى ئەكاديمى داڕشتنەوەيشى شێوە بەهەمان ئەستەمە، كوردناسى

زەحمەتە؛ ئەزموونى چەند ساڵەى ڕابردوو دەريخست ئەو سيستەمەيە ئەوەند تۆكمەيە و لەنێوخۆيدا دەژى و پ��ڕۆژە ه��ەر داڕش��ت��ووە، كە بۆخۆى و مانايەكى تەنانەت بيروبۆچوونێكى دەركى - ئەگەر لە سەرووى دەكات ماڵى زوو بسەپێنرێ، بەسەريدا - خۆشيەوە دەيگونجێنێ، خۆيدا پێكهاتەيەى ئ��ەو لەگەڵ و دەكاتەوە بەتاڵى ناوەڕۆكەكەى لە ئەوەى دواى بەاڵم ئاڕاستەى وا و ن��اوەڕۆك بێ فۆرمێكى دەيكاتە و دەكات كە خۆى دەيخوازێ، تاڕادەيەك كە نەك هەر بۆ چاودێرى بەڵكو نێو سيستەمەكە، ئەندامانى بۆ دەرەكيش وەك پرۆژە و بيروبۆچوونى بێ بەها دەبينرێن

و پيادەكردنى بە زياد دەزانرێ.ئەگەر ئەم لەخۆگرتنە و دواتر نامۆكردنە لە ئاستى )وەك دەزگاكە پێناسى لەچوارچێوەى و تەكنيكى شوێنى بەرهەمهێنى زانست( ئاوايە، ئەوا لە ئاستى كردارى ئەو بەرهەمهێنانە و كارێكى توێژينەوەيى پەتى وەك كوردناسيدا، زۆر زەقتر دەردەكەوێ و قەبوڵكردنى گۆڕين - هەم لە ميتۆدى بيركردنەوە و هەميش لە شێوازى ئيشكردن - ئەستەمتر و لەبەردەم هەوڵى نوێدا بەرنگاربوونەوەى زياتر و بڕێكجار توندوتيژ دەنوێنێ )وەك ئەوەى ئەم تەرزە توێژەرە مەبەستێكيان هەيە و

دەيانەوێ لەبەرژەوەندى نەتەوەيى بدەن!(.بەاڵم خۆ لە دوا وێستگەدا، هەردەبێ پێداچوونەوە نێو لە كايەيەك وەك و بكرێ كوردناسى ك��ارى بە دەزگاى ئەكاديميدا بخرێتە چوارچێوەى سيستەمێكى زانستى، كە تيايدا ڕێگە بە گۆڕينى ميتۆدە باوەكە و ئەزموونكردنى ميتۆدى نوێ و گونجاو خۆشبكرێ. ئەگەر بمانەوێ دەست بە شتێكى ئاوا بكەين دەبێ بير لە جێگرەوەيەكى دەزگاكانى ئێستا بكەينەوە؛ ئەرگومێنت لەبارەى سەنتەرى ئەوتۆى لێكۆڵينەوەى كوردناسييانە بخەينەڕوو، تا بزانێ چۆن و بەچ پێوەرێك لەم بوارەدا كار دەكات. بە بۆچوونى ئێمە پرۆژەى ئاوا ئەوكاتە ئاكامى دەبێ كە دابڕانێكى تەكنيكى و مەعريفى و تەنانەت وجودى لەگەڵ سيستەمى پێشوودا هەبێ و

67گۆڤارى موساسير

بونياد جياوازەوە تەكنيكى و جياواز تێگەيشتنى بە و پاشخانە هزرييەكەى دابڕێژرێ. بەاڵم لەو كاتەشدا دروستكردنى كالسيكييەكانى بنەما بە پابەندبوون ب��اوە(، ئێستا )وەك ك��وردن��اس و ت��وێ��ژەر كەسێتى تەنانەت كەسێتى ئەوانەيش كە لە دەرەوەى دەزگاكانن، بەو كوردين، رۆشنبيرى ب��اوى ف��ەزاى زادەى ب��ەاڵم لەخۆى فەزايە ئەو ميتۆدييەى ناجێگيرييە هەموو گرتووە بێ جياوازى نێوان رەوتە باو و ناباوەكانى، ئەوا پرۆژە تەنانەت و دام��ەزراو تازە دەزگ��اى بەرهەمى تاكەكەسييەكانيش هەمان ئاكاميان دەبێ كە دەزگا و

پرۆژەكانى تر هەيانبووە.بەرنامەيەكى و پ��رۆژەي��ەك لەهەموو ب��ەر بۆيە رەونەقدار كە تێيدا بانگەشەى گۆڕينى ميتۆد و تێز كارەكە تا بكەى، كورد ناسينى لەبارەى بۆچوون و نامۆ نەيەتە بەرچاو و وەك تەنێكى بێزراوى پانتاييە بە پێويستت نەكرێ، لەگەڵدا گشتييەكە سەرەدەرى دەبێ. ماناكانى و ئەكاديمى كەسێتى داڕشتنەوەى ئەگەرنا وەك فۆرمە كۆنەكانى ئەم كەسێتييە زوو بە پشت بەستن بە مەعريفەى بەرهەمهێنراو دەسەاڵتێكى تر جارێكى بدەن بەخۆيان دەكەن،رێگە پەيدا ئەوتۆ كوردناسى لەقالبێكى تر بدەن و چەقبەستووى بكەن و خۆيان وەك تاكە اليەنى ڕێگەپێدراوى ناسينەكە بنوێنن، وەك دەبينين پتر هەندێك لە دەستەبژێرى رۆشنبيرى، بەحوكمى ئاگادارييەكى زانياريگەرايانەيان بە ميتۆدە و دەكەنەوە لەسەر جەختى ب��ەردەوام هاوچەرخەكان ئەوانيش سەرمايە رەمزييەكەيانيان لەسەر بونيادناوە. بەڵكو ئەو كەسێتييە نوێيە دەبێ بتوانێ كوردبوونى خۆى و ئەو بڕيارە پێشينانەى ئەو فۆمەى بوون بەسەريدا دەسەپێنێ، لە دەروەى كورد لە خۆيدا و وەك دياردەيەك ببيبينێ و ببێتە بابەتێك بۆ بيركردنەوەيەكى پەتى و پرۆژەى توێژينەوەكانى، لەسەرووى هەموو گوتارێكى دەزگايى - سياسييەوە. واتا تاكە پێوەرى توێژەر بوون ويستى بەرهەمهێنانى مەعريفە بێت،ئەگەر كورديش دەشێ مەعريفەى لەسەر بەرهەمبهێنرێ، ئەوا لەالى

تيۆريزەكردن تەنانەت و بەبابەتكردن شياوى ئ��ەودا دەبێ.

دەخ��وازێ ئەكاديمى دەزگ���اى ئەگەر ئەوكاتە، ببێتە و تێبگات ك��ورد ل��ە ن��وێ سيستەمێكى ب��ە س��ەرچ��اوەي��ەك ب��ۆ ئ���ەو چ��ەم��ك و دەس��ت��ەواژان��ەى بەسەر دەبێ ئەوا تێگەيشتنە، لەو دەبن هاوكارمان ئەو گەشەسەندنە ميتۆدييەدا كراوەبێ كە لە دەزگا هاوشێوەكانى، لەجيهاندا روويانداوە، بەتايبەت گۆڕانە بەردەوامەكانى ميتۆد لە كايە مرۆڤايەتييەكاندا، تا خۆشببێ. توێژەران بۆ تيۆريزەكردن رێگەى بەمە ئەكاديمى ك��ەس��ى ئيشى ئ��ەوك��ات��ەى ت��ا ئ��ەگ��ەرن��ا سيستەمى چوارچێوەى لە بێ ك��ورد جێكردنەوەى بە كوردناسى ئ��ەوا زانستييەوە، بيركردنەوەى ب��اوى ك��وردى ك��ەي��ن��ون��ەى و دەمێنێتەوە چەقبەستوويى تۆڕە ل��ەو و نابێتەوە جيددى پرسيارى ڕووب���ەڕووى پەيوەندييە ناگەين كە بەهۆيەوە كوردبوون )لە ئاستى تاك و كۆمەڵدا( مانا بەخۆى و بەجيهان دەبەخشێ. وامان بتوانێ كە كارايە ئەوكاتە كاركردن ميتۆدى عەقڵييەتى ناديارەكانى و ديار دووراييە بكات لێ ئەمەش ببينين، ئيشكردنى چۆنيەتى و ك���وردى لەميانەى پەيوەندييەكانى ئەو عەقڵييەتە بە هەريەك كولتورى ه��ەردوو لە و خەياڵكردن كە ي��ادەوەرى لە زارەكى و نوسراوى كورديدا هەژموونگەرايانە ئامادەن و لە نێو هەموو چااڵكييەكى عەقڵى - بە دەر لە كايە و روتەختى چااڵكييەكە - كەم تا زۆر بەرجەستە دەبن داهێنانى ميتۆدى ئەمە ماناى دەكەن. ئاڕاستەى و دابڕينى ئەوەندەى ك��ورد، خوێندنەوەى بۆ نيە نوێ گونجاندنيانە و پاشخانەكانيان لە باوەكانە ميتۆدە لەگەڵ پاشخانى كوردى. ئەگەر وابكەين، بەجۆرێكى تر شوناسى كوردى دەبينين و لەسەرووى هەموو وێنا و بڕيارێكى پێشينەى ئەم و ئەوەوە ئەم دياردە مرۆييە

دەناسرێتەوە.

ژماره )1( زستانى 2012 68

كاریگەری كۆمەڵگای مەدەنـی لەسەر رەوشی سیاسی هەرێمی كوردستـان

د.صالح عمر عیسیكۆلیژی یاساوڕامیاری/ زانكۆی سەاڵحەددین

ل���ەن���او ه��ن��دێ��ك ل���ە ك��ۆم��ەڵ��گ��ای��ەك��ان��ی ت��ر، شێوەیەكی بە مەدەنی كۆمەڵگای رێكخراوەكانی ئیدارە باشتر بۆ دەكەن هاوكاری حكومەت چااڵك بۆ سنورێكیش ك��ۆم��ەڵ��گ��ا، ب���ارودۆخ���ی ك��ردن��ی دەسەاڵتی دەوڵەت دادەنێن. لە هەرێمی كوردستان تا ساڵی 1991 كۆمەڵگای مەدەنی لە ژێر دەسەاڵتی رێكخراوێكی ج��ۆرە هێ ب��ووە، دا بەعس رژێمی لە بتوانێت نەبووە كە بەهێزی كۆمەڵگای مەدەنی

بەرامبەر رژێمی بەعس رابوەستێت، بە پێ مادەی 200 یاسای سزادانی عێراقی لە ساڵی 1978 هەر كەسێك الیەنگرانی حیزبی بەعس بۆ الیەنگری لە حیزب و گروپێكی تر رابكێشابا سزای مەرگی بە سەردا دەسەپێنرا. هەموو دامەزراوەكانی كە هەبوون لە ژێر كۆنترۆڵی رژێمی بەعس دابوون. لە دوای 1991 ساڵی لە كوردستان ج��ەم��اوەری راپەرینی رێكخراوەكانی كۆمەڵگای لە هەندێك تاكو 2002

پێشەكی سیستمی دیموكراسی لە ناو كۆمەڵگایەكان تەنیا ئەو كاتە جێگیر دەبێت كە كۆمەڵگایەكی مەدەنی بەهێزی هەبێت. بۆیە كۆمەڵگای مەدەنی لە سەرتاسەری جیهان گرنگیەكی تایبەتی پەیدا كردووە، بوونی چاالك و توانای بەاڵم هەیە، وجودی كۆمەڵگایەكدا هەموو ناو لە مەدەنی كۆمەڵگای كۆمەڵگای مەدەنی لە ناو هەموو كۆمەڵگایەكان وەكو یەكتر نییە. لە هەندێك لە كۆمەڵگایەكان چاالك و اكتیون و سنورێك بۆ رەفتارەكانی دەسەاڵت دادەنێن و بەرگری لە بەرژەوەندییەكانی گشتی چین و توێژەكانی كۆمەڵگا لە بەرامبەر دەسەاڵت دەكەن. دەسەاڵت ناچار دەكرێت كە كار بۆ بەرژەوەندی لە ژێر دەوڵەتەكان كۆمەڵگای مەدەنی الواز و بێ هێزە و لە لە هەندێك گشتی كۆمەڵگا بكات. كاریگەری دەسەاڵت دایە، زیاتر وەكو زمان حاڵی دەسەاڵت بۆ رازی كردنی چین و توێژەكانی كۆمەڵگا

كەلكی لێ وەردەگیرێت.

69گۆڤارى موساسير

ب��ەاڵم زۆر چ��االك و بەهێز ب��وون مەدەنی دروس��ت پانتای بەعس رژێمی رووخانی دوای لە نەبوون. رێكخراوەكانی گەشەكردنی بۆ گونجاو سیاسی كۆمەڵگای مەدەنی لە هەرێمی كوردستان رووخسا، هەر چەند كە كێشەكانی جۆراوجۆر وەكو كلتووری پاتریاكی،نەبوونی سەربەخۆیی مادی رێكخراوەكانی یەكتر كلتووری نەبوونی م��ەدەن��ی، كۆمەڵگای ق��ەب��وول ك����ردن، ن��ەب��وون��ی دەرف���ەت���ی ی��ەك��س��ان بۆ هاواڵتیان، عەقلیەتی میكانیكی،كلتوری عشایری و دەرەبەگایەتی، نەبوونی سەروەری یاسا و ده وڵه تی رێكخراوەكانی بۆ كوردستاندا، هەرێمی لە رانتیر دیموكراتیزەكردنی پرۆسەی و مەدەنی كۆمەڵگای توێژینەوەیەدا لەو بۆیە م��اون. كوردستان هەرێمی پرسیاری سەرەكی ئەوەیە كە ئایا سەرەرای هەبوونی كێشەكان كۆمەڵگای مەدەنی لە هەرێمی كوردستاندا بە شێوەیەكی الواز لە ژێر كۆنترۆڵی حكومەت دایە، و دەسەاڵتدا بەرامبەر لە توانایە بە و چاالك یان و بەرژەوەندییەكانی چین لە بەرگری كە دەتوانێت

توێژەكانی كۆمەڵگای كوردی بكات؟ گریمانەیەكی پرسیارە ئەم دان��ەوەی وەاڵم بۆ سەرەكی دانراوە كە لە ناو توێژینەوەیەدا دیراسەی لە سەر دەكرێت، تاكو بزانرێت كە كۆمەڵگای مەدەنی بە دای��ە، حاڵەتێك چ لە كوردستاندا هەرێمی لە كۆمەڵگای سەر لە زانیاریمان زانستی شێوەیەكی گریمانەی هەبێت. كوردستان هەرێمی لە مەدەنی زۆر كێشەكانی چەند هەر كە ئەوەیە توێژینەوە ناو لە بەردەم گەشەكردنی كۆمەڵگای مەدەنی لە هەرێمی كورستاندا هەیە و رێكخراوەكانی كۆمەڵگای مەدەنی لە هەرێمی كوردستان منحە لە حكومەتی ئ��ەوەی لەبەر ب��ەاڵم وەردەگ���رن كوردستان هەرێمی حكومەتێكی كوردستان، هەرێمی حكومەتی كە ئیتالفییە و لە ژێر كۆنترۆلی تەواوی هێ حیزبێك دا نییە، هەندێك گۆرانكاری ئیجابی لە ناو پانتای بوویتە هۆی ئەوەی هەرێمی كوردستان روویانداوە، كە كۆمەڵگای مەدەنی لە هەرێمی كوردستان گەشە

بكات، تا رادەیەك دەتوانێت بەرگری لە بەرژەوەندی كوردستان هەرێمی كۆمەڵگای توێژەكانی و چین پ��رۆس��ەی ل��ەس��ەر ئیجابی ك��اری��گ��ەری و ب��ك��ات دی��م��وك��رات��ی��زە ك��ردن��ی رەوش����ی س��ی��اس��ی هەرێمی

كوردستان هەبێت.

بەشی یەك – كۆمەڵگای مەدەنی 1 - چەمكی كۆمەڵگای مەدەنی

كۆمەڵگای مەدەنی لە رۆژئاوا بە تێپەربوونی رۆژئ��اوا كۆمەڵگاییەكانی ن��او لە س��ەدە چەندین كرد. دەس��ەاڵت لەسەر كاریگەری بوو،كە دروس��ت یۆنانی س��ەردەم��ی بۆ دەگ��ەرێ��ت��ەوە رەگەكانی )1(

كۆن بەاڵم بە شێوەیەكی نوێ دەتوانین بلێین كە لە سەدەكانی هەژدە و نۆزدە لە ئەوروپا بە پەیدا بوونی لیبرالیسمی سیاسی، ئابووری بارودۆخێكی گونجاو پانتای كۆمەڵگای مەدەنی رووخسا.)2( لە ئەم بۆ قۆناغەدا تاك گەرایی گرنگی پەیدا كرد و گرنگی بە مافەكانی تاك بە تایبەت ئازادی بیر كردنەوە و رادەربرین پەیدا بوو،فاصلە لە نێوان پانتای كۆمەڵگا و پانتای دەوڵەت دروست بوو.)3( بەاڵم بە شێوەیەكی باسەكانی زیاتری بوونەوەی بەالو سەیری گشتی كۆمەڵگای مەدەنی بكەین لە ناو راگەیاندنەكان و زانكۆیەكاندا لەبەر ئەو شۆرشانە بووە كە لە ساڵی دا روویان ئەوروپای شرقی ده وڵه تەكانی لە 1989كرد مەدەنیان كۆمەڵگای باسی شێوەیەك بوو،بە و راوەستێت دەوڵ��ەت دەس��ەاڵت��ی بەرامبەر لە كە بتوانێت و )4( بێت تۆتالیتاری دژی سیستمەكانی و بكاتەوە پڕ كمۆنیستی موسساتی فراغەكانی و سیاسی بەشداری سەر لە ئیجابیان كاریگەری ئ��ەوروپ��ای كۆمەڵگاییەكانی كردنی دیموكراتیزە ساڵەكانی نێوان لە تایبەت بە هەبێت.)5( شرقی 1990 – 1996 كۆمەڵگای مەدەنی كاریگەری لە زیاتر لە سی دەوڵەت لە ئەوروپای شرقی و ناوەندی، یەكێتی سۆڤیەت و ئەفریقیا هەبووە كە رژێمەكانیان

بەرەو قۆناغی دیموكراسی تێپەر بكەن.)6(

ژماره )1( زستانى 2012 70

باسەكانی لە یەك ئێستا مەدەنی كۆمەڵگای سەرەكی پرۆژەی مۆدێرنیتەیە، كە پرسیاری گرنگیش پێش دێنێت كە كۆمەڵگای مەدەنی چییە؟ زۆربەی كۆمەڵگای كە دەنگن یەك ئەوە لەگه ڵ زانایەكان خەڵك كە حكومەت دەوری لە پانتایەكە مەدەنی دامودەزگایەكانی ناو لە بەخش خۆ شێوەیەكی بە جۆراوجۆر كار دەكەن. هاواڵتیان لە ناو سیستمەكانی دیموكراسی دا سنورەكانی نێوان كۆمەڵگای مەدەنی كۆمەڵگای دەكەنەوە)7( جیا یەكتر لە حكومەت و دەوڵەت و كۆمەاڵیەتیە دەسەاڵتی پانتای مەدەنی

پانتای دەسەاڵتی سیاسیە.)8( هەرچەند مەدەنی كۆمەڵگای رێكخراوەكانی شفافیەتیان لە ناو پرۆگرامەكانی ناوخۆی و داراییان هەڵبژاردنی س��ەر لە كاریگەریان چەند و هەبێت رێ��ب��ەرەك��ان و ب��ری��ارەك��ان��ی��ان ه��ەی��ە ب��ەو ئ��ەن��دازەی��ە لە حكومەت بەرپرسیارەتی س��ەر لە كاریگەریان بەرامبەر هاوالتیان و شفافیەت لە سەر سیاسەتەكانی

ناوخۆی و دەرەوەی ده وڵه تەكان دەبێت.)9( بەو لەناو قاموسی زانستی سیاسی ئاكسفۆرد كە ك��راوە م��ەدەن��ی كۆمەڵگای پێناسەی شێوەیە ئەنجومەنێكە كە نە لە ناو پێناسەی دولەت ونە لە شێوەیەكی بە ئەندامەكانیان و دەگونجێت عائیلەدا خۆبەخش لەو رێكخراوانەدا كار دەكەن.)10( بە گشتی سندیكاكان و گروپەكان بە مەدەنی كۆمەڵگای كۆمەڵگا ن��او لە مەدەنی دەزگایەكانی دام��وو و سیاسیش حیزبی زانایەكان لە هەندێك دەگوترێت. وەكو كۆمەڵگای مەدەنی تەسەور دەكەن، هەندێك لە زانایەكانیش بە پێچەوانەی ئەوان وەكو كۆمەڵگای مەدەنی سەیری حیزب ناكەن بەڵكو لە ناو پانتای ده وڵه ت سەیری حیزب دەكەن و هەندێك زانای تر لە ناو كۆمەڵگای سیاسی سەیری حیزب دەكەن كە لە نێوان كۆمەڵگای مەدەنی و پانتای ده وڵه ت دایە.)11( بۆ ك��ار م��ەدەن��ی كۆمەڵگای رێكخراوەكانی نەهێشتنی هەژاری، پاراستنی ژینگە، بۆ رێگری لە توندوتیژی لە سەر ئاستی تاك، عائیلە و كۆمەڵگا

دەكەن و كۆمەڵگای مەدەنی كار لە سەر ئەوە دەكەن كە لە بەرامبەر دەسەاڵتی دەوڵەت بەرگری لە هاوالتیان بكەن.)12( خالی گرنگی كۆمەڵگای مەدەنی ئەوەیە بەرژەوەندییەكانی هاوبەش دەدات و بە كە گرنگی تواناییەیان ئەو مەدەنی كۆمەڵگای رێكخراوەكانی هەیە كە دژایەتی نێوان بەرژەوەندییەكانی جیاوازی كۆمەڵگا كەمتر بكەن و زیاتر بەرژەوەندی گشتی ل��ەب��ەر چ��او ب��گ��رن.)13( ب��ە گشتی ب��الوك��ردن��ەوەی دیموكراتیزە ك��ۆم��ەاڵی��ەت��ی، یەكسانی، ئ����ازادی، كردنی داموودەزگایەكانی ده وڵه تی ئەركی سەرەكی

كۆمەڵگای مەدەنیە.)14( زانایەكانی روانگەی لە مەدەنی كۆمەڵگای -2كالسیك زانایەكانی تیۆرییەكانی لەناو كالسیك دەتوانین بە شێوەكانی جۆراوجۆر باسەكانی كۆمەڵگای زانای تیۆری چەند باسی لێرەدا ببینین. مەدەنی لۆك جۆن روانگەی لە دەكەین. كالسیك گرنگی ئاسایشیان و ئەمنیەت كە ئ��ەوەی بۆ مرۆڤەكان كۆمەڵگای و دەب��ن��ەوە كۆ یەكتر لەگه ڵ هەبێت مەدەنی دروست دەكەن و خەڵك كەسێكی بە توانا هەڵدەبژیرێت بۆ ئەوەی كە بتوانێت كێشەكانی ئەوان چارەسەر بكات. حكومەت شتێك لەوە زیاتر نییە كە خاوەنداریەتی هاواڵتیان بپارێزێت. ئەو خەڵكانەی كە لەگه ڵ یەكتر كۆ دەبنەوە یاسایەك دەنووسن و هەموو یەكسانیان حالەتی یاسادا لەبەرامبەر كەسێكیش هەیە، چ ئەو كەسەی كە حاكمە و چ ئەو كەسەی كە هاوالتییەكی سادەیە، نابێت كە هێ جیاوازییەك لە نێوان ئەواندا بكرێت. لە ئەم حالەتەدا تاكەكان هەست دەكەن كە لە ناو كۆمەڵگای مەدەنی دا ژیان بە سەر بە دەسەاڵتی كە فەرمانرەوایەك یا كەسێك دەب��ەن. دەست بێت و بیەوێت كە بە ویست و ئارەزووی خۆی رەفتار بكات،یا زیان بە هاوالتیانی تر بگەێنێت ئەو بەسەر ژیان وەزع��ی سروشتی ناو لە هێشتا كەسە دەبەت و هێ جێگایەكی لە ناو كۆمەڵگای مەدەنی

دا نابێتەوە.)15( دێتە كە مرۆڤ رۆسۆ جاك جان لەروانگەی

71گۆڤارى موساسير

ناو حالەتی مەدەنی هەندێك شت لە دەست دەدات و زۆر شتیش بە دەست دێنێت. مرۆڤ كە گرێبەستی كۆمەاڵیەتی قەبوول دەكات ئیتر ناتوانێت كە هەرچی پی خۆش بێت بیكەت، بەاڵم لە جیاتی ئەوەدا، ئازادی دەهێنێت. بە دەست و ماڤی خاوەنداریەتی مەدەنی ئیرادەی چوارچێوەی ناو لە مەدەنی ئازادییەكانی لە بەشێك وەكو هێگل دای��ە.)16( كۆمەڵگا گشتی لە دەك��ات. مەدەنی كۆمەڵگای سەیری ده وڵ��ه ت روانگەی ئەو كۆمەڵگای مەدەنی لە ناو دەزگای هەیە،تێكەاڵ ئەخالقی ئامانجەكی ك��ە دەوڵ���ەت بكرێت.)17( بەاڵم لە روانگەی ماركس شەر لە نێوان ناتوانێت كە هەیە دا تایبەتی بەرژەوەندییەكانی كە تۆكویل بكرێت.)18( تێكەاڵ دا ده وڵ��ه ت ناو لە دیراسەی وردی لە سەر كۆمەڵگای ئەمریكا كردووە دەلێت كە هەر گروپێك لە ناو كۆمەڵگای ئەمریكا بەرگری لە بەرژەوەندییەكانی خۆیان دەكەن و ئەمەش ل��ە س��ەر حكومەت ئ���ەوەی گ��ووش��ار دەبێتە ه��ۆی دروست بكەن بۆ ئەوەی بەرژەوەندییەكانیان لە الیەن بەرژەوەندی شێوەیە بەو نەكرێت، پێشێل حكومەت گشتی لە ئەمریكا دەپارێزێت و كاریگەری لە سەر پەیدا بوونی تاك گەرایی لیبرالی لە ناو كۆمەڵگای ئەمریكادا هەبووە. لە ناو كۆمەڵگای ئەمریكادا لە نێوان ده وڵه ت و كۆمەڵگای مەدەنی باوەر پێ كردن و هاوكاری بە یەكتر كردن هەیە )19( لە روانگەی لە بریتیە مەدەنی كۆمەڵگای ئانتۆنیۆگرامشی داموودەزگایەكانی كە لە رێگای كۆمەڵگای خۆیان لە لە ده وڵه ت رێك دەخەن. بە شێوەیەكی سەربەخۆ گروپەكانی حیزبەكان، كلیساكان، ئ��ەو روان��گ��ەی پیشەیی، ئەنجومەنەكانی پەروەردەی و كلتووری بە

كۆمەڵگای مەدەنی دەژمێردرێن.)20( كۆمەڵگای و ن��وێ سیاسی فەلسەفەی -3

مەدەنی. تێگەیشتنی كۆمەڵگای مەدەنی بە بێ ناسینی فەلسەفەی ناهێت. دەست بە سیاسی فەلسەفەی سیاسی فەلسەفەی پێچەوانەی بە نوێ سیاسی

كۆن نییە كە لە دوای باشترین رژێمی سیاسی بێت. شێوەیەك چ بە كە ئەوەیە دوای لە زیاتر بەڵكو دەتوانێت لە نێوان دەسەاڵتی سیاسی و ئازادییەكانی

تاك باالنسێك دروست بكات. بۆ بەدەست هێنانی كۆمەڵگای مەدەنی بە هێز لە روانگەی فەلسەفەی سیاسی نوێ پێویستە كە ئەم فاكتەرانە لەبەر چاو بگیرێن. یەك: هەڵبژاردنەكانی دا خەڵك چاودێری ژێر لە كە شێوەیەك بە ئ��ازاد بێت. دوو: بریاردان بە شێوەیەكی تەك الیانە نەبێت تێدا خەڵكی هەموو راستەقینەی بەشداری بەڵكو الیەنێك هەموو بۆ راگەیاندن ئ��ازادی سێ: بێت. هەبێت. چوار: هەموو چین و توێژەكانی كۆمەڵگا بە شێوەیەكی ئازاد لە ناو پرۆسەی دیموكراسی دا بەشداری بكەن، دەسەاڵت بە شێوەیەك بێت كە هەموو هەبێت مجالەیان ئەو كۆمەڵگا توێژەكانی و چین فەلسەفەی بگرن. حكومەت لە رەخنە بتوانن كە سیاسی نوێ زیاتر بیر لە ئەوە دەكاتەوە كە فەزایەكی بە تاك بكرێت كە ناو كۆمەڵگا دروس��ت لە ك��راوە ئازادی بتوانێت رەخنە لە دەسەاڵت بگرێت و زیاتر ئازادی بۆ تاكەكان لە ناو كۆمەڵگادا دابین بكرێت. مۆنتسكیۆ بۆ راگرتنی هاوسەنگی لە نێوان ده وڵه ت و كومەلگا بایەخ بە راگرتنی دەسەاڵت بە دەسەاڵت دەدات، بەاڵم لە ناو فەلسەفەی سیاسی نوێ دا بۆ و كۆمەڵگا ده وڵه ت نێوان لە هاوسەنگی راگرتنی گرنگی بە كۆمەڵگای مەدەنی دەدرێ��ت.)21( لێرەدا لە چوار روانگەی فەلسەفەی سیاسی نوێ سەیری

كۆمەڵگای مەدەنی دەكرێت، كە بریتیە لە: سەر دەك��ات��ە توند هێرشی پۆپر ك��ارڵ ی��ەك: فەلسەفە، ئایدولۆژیا، پۆزیتیویست، فكرەكانی لە رەخ��ن��ەی و ئایدیالیستی فكرەكانی و مێژوو ئەرستۆ، هێگل و ئەفالتون، وەكو فەیلۆسۆفەكانی ماركس دەگرێت، دەلێت بنەمای تیۆرییەكانی ئەوان حالەتێكی داخراوی هەیە و دەبێتە هۆی ئەوەی كە كۆمەڵگایەكانی داخراو لەسەر بنەمای تیۆرییەكانی ئەوان دابمەزرێن.)22( پێویستە بە شێوەیەكی تر سەیری

ژماره )1( زستانى 2012 72

زانست بكەین تیۆرییەكانی زانستی بەرهەمی حدس كردنی رەف��ز تەنیا زانستی پێوەری و گۆمانە و هۆی دەبێتە كردنە فكر ج��ۆرە ئ��ەم گریمانەكانە، ئەوەی كە تیۆرییەكان حالەتێكی كراوەیان هەبێت و ئەمەش دەبێتە هۆی ئەوەی كە لەسەر بنەمای ئەم كارڵ بكرێت. دروست كراوە كۆمەڵگایەكانی فكرە كراوە فەزایەكی كە دەك���ردەوە ئ��ەوە لە بیری پۆپر لە ناو كۆمەڵگادا دروست بكرێت تاكۆ تاكەكان بە بگرن سیاسی دەسەاڵتی لە رەخنە بتوانن ئازادانە و ئازادی زیاتریان بۆ دابین بكرێت، ئەمەش دەبێتە هۆی ئەوەی كە دەرفەتێكی گونجاو بۆ گەشەكردن مەدەنی كۆمەڵگای رێكخراوەكانی بوونی بەهێز و

دروست بكرێت. دوو: لە روانگەی هابرماس فەلسەفەی سیاسی سەروەری تیۆری دوو نێوان لە كە نەیتوانیوە كۆن ئازادییەكانی نێوان لە یان مرۆڤ ماڤی و خەڵك بكات. دروست باالنس خۆی ئازادییەكانی و كۆن و ئەرستۆ ب��ۆ س��ەرچ��اوەك��ان��ی��ان ك��ە كۆمارییەكان ئۆمانیستەكانی رێنسانس دەگەرێتەوە، زیاتر لەوەی بدەن ت��اك تایبەتی ئازادییەكانی بە گرنگی كە دەدەن. هاواڵتیان مەدەنی ئایینی خۆ بە گرنگی لیبرالیسم كە مێژوویەكەی بۆ جۆن لۆك دەگەرێتەوە، لە جیاتی ئەوەی كە گرنگی بە ماڤی مرۆڤ بدەن گرنگی بە ئیستبدادی زۆرینە دەدەن. كۆمارییەكان بە ناوی ئیرادەی گشتی و سەروەری خەڵك كێشە بۆ

ئازادییەكانی تاك دروست دەكەن.)23( نێوان ل��ە ك��ە پێویستە هابرماس ل��ەروان��گ��ەی رەخنەی دیالۆگی كۆمەڵگای مەدەنی وحكومەت هەبێت و بەرژەوەندییەكانی پانتای گشتی كۆمەڵگا لە بەر چاو بگرێت و حكومەت بتوانێت وەاڵمی ئەو رەخنانە بداتەوە كە لە الیەن كۆمەڵگای مەدەنی بە شێوەیەكی گشتی لێی دەگیرێت. هابرماس ئەم فكرە دیموكراسی ئ��ەوەی كە بۆ دەك��ات باس ئەوە لەبەر

زیاتر گەشە بكات.)24(

سێ: ئانتۆنی گیدێنز لە ناو پەرتوكی رێگای كردنی دروس���ت ك��ە دەك���ات ل���ەوە ب��اس دا سێیەم لە سیاسەتەكانی یەك هێز بە كۆمەڵگای مەدەنی سەرەكی رێگای سێیەمە،دەلێت فكری چەپی كۆن نیگەرانی سەبارەت بە كێشەكانی مەدەنی لە بەشەكانی زۆری كۆمەڵگای نوێ لەبەر چاو دەگیرێت.)25( بۆ چارەسەر كردنی ئەم كێشانە پێویستە كە ده وڵه ت و كۆمەڵگای مەدەنی بەشداریان لە كارەكانی یەكتردا هەبێت و هەریەك یارمەتی كاركردنی یەكتر بدات و تر ئەوی كە بتوانێت یەك هەر دا كات هەمان لە

كۆنترۆل بكات.)26( مۆدێرنیستەكان، پۆست ل��ەروان��گ��ەی چ���وار: رێكخراوەكانی ناحكومی، مەسئەلەكانی وەكو ماڤی ژینگە، پیسبوونی ه��ەوا، و ئ��او م��رۆڤ،گ��ۆران��ی تیرور، باڵندە، ئانفۆالنزای و ئایدز ناخۆشیەكانی رێگەی لە جیهانی پەیوەندییەكانی بوونی دروست جیهانی دەزگایەكانی دام��وو ئینترنێت، تۆرەكانی ئابووری و بازرگانی دامەزراون كە كاریگەری زۆریان لەسەر ئەوە هەیە تاكۆ كۆمەڵگای مەدەنی تەنیا لە ناو چوارچێوەی ده وڵه تی نەتەوەیدا نەمێنێتەوە،ئەمەش مەدەنی كۆمەڵگایەكی كە ئ��ەوەی ه��ۆی دەبێتە

جیهانی دروست بكرێت)27( 4- كۆمەڵگای مەدەنی لە رۆژهەاڵتی ناوەراستدا كۆمەڵگای مەدەنی لە ناو ده وڵه تەكانی رۆژئاوا لە شێوەیەكی بە تر ده وڵه تەكانی لە بەاڵم بووە، دایك خێرا بە هاوكاری و الیەنی دەرەكی دروست كرا.)28( بۆیە كۆمەڵگای مەدەنی لە رۆژهەاڵتی ناوەراستدا هەندێك كێشەی هەیە و نەیتوانیوە بە شێوەیەكی زۆر دیموكراسی لەسەر گەشەكردنی كاریگەری چاالك لە ده وڵه تەكانی رۆژهەاڵتی ناوەراست هەبێت. لێرەدا كاریگەر فاكتەرەكانی و ئاستەنگەكان باسی ئێمە دەكەین. مەدەنی كۆمەڵگای گەشەكردنی لەسەر مەدەنی كۆمەڵگای بەردەم لە كێشەكانی سەرەكی

لە رۆژهەاڵتی ناوەراست بریتینە لە:

73گۆڤارى موساسير

ی���ەك: ده وڵ��ه ت��ەك��ان��ی رۆژه���ەاڵت���ی ن��اوەراس��ت زۆرب���ەی���ان ل��ە س����ەدەی ب��ی��س��ت��ەم��دا دام������ەزران و سنورەكانیان دەستكردن، بۆیە شەرەكانی نەتەوەیی و ئاینیان لە ناودا هەیە)29( و ده وڵه تەكانیان هەوڵ دەدەن هەواڵگری، یا ئەمنی دەزگایەكانی لەرێگای كە

ئیدارەی كۆمەڵگایەكانی خۆیان بكەن.)30( دوو: زۆر لە پسپۆرەكانی رۆژهەاڵتی ناوەراست باوەریان هەیە كە پەیوەندی لە نێوان نەوت و دیكتاتۆری لە رۆژهەاڵتی ناوەراستدا هەیە.)31( شێخەكانی كەنداو لە رێگای فرۆشتنی نەوت داهاتێكی زۆریان هەیە بەاڵم پارەی ئەوان نابێتە هۆی ئەوەی كە گۆرانكاری ئابووری ئەوەیە كە لەبەر ببێت، پۆزەتیڤ سیاسی پێشكەوتوی ده وڵه تەكانی ئابووری لەگه ڵ ئ��ەوان لە چوارچێوەی ئابووریان هەیە، جیاوازی پیشەیی كە مانایە نەكردووە،بەو گەشەی دا سەرمایەداری قۆناغەكانی گەشەكردنی كشتوكاڵی بۆ پیشەیی و لە دواییدا خزمەتگوزاریان لە ئاستێكی بەرزدا تێپەر نەكردووە. ئەوان لە نەوت و سەرچاوەكانی ژێر زەوی خۆیان كەلكیان وەرگرت تاكو مۆدێرن ببن. كرینی مۆدێرنیتە بە شێوەی دروست كردنی بینایەكانی جوان، خەستەخانەكان، ویالیەكانی گەورە، ئۆتۆمۆبێلەكانی جوان، تلویزیۆنەكان،كەل و پەلەكانی ناوماڵی مۆدێرن بەاڵم هاواڵتیانی ئەو ده وڵه تانە هەر بەو شێوەیە ماینەوە كە پێش تر بوون، چۆنكە پەروەردە نەكراون و پسپۆر نین و كۆمەڵگایەكی سادە و سەرەتاییان هەیە. لە واقعدا ده وڵه تەكانیان ناچار دەبن كە زانست و تەنانەت و خەستەخانەكان ئیدارەكردنی بۆ خەڵكانێكیش زانكۆكان و داموودەزگاكانیان لە دەرەوە بێنن، ئەمەش دەبێتە هۆی ئەوەی كە لە ناو كۆمەڵگادا چینێكی بكات. بەخێویان ده وڵ��ه ت كە بێت دروس��ت گ��ەورە ده وڵه تی بوونی دروست هۆی بوویتە ئەمەش )32(

رانت����یر لە رۆژهەاڵتی ناوەراستدا، هاواڵتیانیش لە وەردەگ��رن حكومەت لە كە پارەیەی ئەو بەرامبەر دەبێتە هۆی ئەوەی كە لە بەرامبەر سیاسەتەكانیان

بێ دەنگ بن.)33( هانتینگتۆنیش لە ناو پەرتوكی شەپۆلەكانی سێیەمی دیموكراسی باسی ئەوە دەكات كە ئەو داهاتەی نەوت لە ده وڵه تەكانی رۆژهەاڵتی گەشەكردنی لەسەر سلبی كاریگەری ن��اوەراس��ت

دیموكراسی ئەوان هەبووە.)34( لە كە داهاتەی ئەو فەرمانرەوا چینی سێ: ه��ەوڵ دێنن دەس��ت ب��ە ن��ەوت فرۆشتنی رێ��گ��ای رێگایە لەو تاكۆ بكەن دەوڵەمەند دەدەن كە خۆیان بتوانن درێ���ژە ب��ە ف��ەرم��ان��رەوای��ی خ��ۆی��ان ب���دەن،)35( دەسەاڵتدارانە ئەو و سامانی پروت ئەگەر سەیری یان ك��راوە لە دژی لە 2011 شۆرشیان بكەین كە سەرۆك علی بن وەكو داوە، دەست لە دەسەاڵتیان كۆماری تونس، حوسنی مبارەك سەرۆك كۆماری عبد لیبیا،علی كۆماری سەرۆك قەزافی میسر، سەرۆك اسد بشار یەمەن، كۆماری س��ەرۆك الله كۆماری سوریا،بۆمان دیار دەكرێت. كە ئەوانە زیاتر بۆ دەولەمەند كردنی خۆیان كاریان كردووە تاكو بۆ دەسەاڵتدارانەی ئەو ده وڵه تەكانیان، گەشەكردنی تریش كە ئێستا دەسەاڵتیان لەدەست دا ماوە هەر كات دووچ��اری قەیران ببن و پروت و سامانی ئەوانیش ئەوانیش كە دەكرێت دی��ار بۆمان بكرێت، ئاشكرا كێشەیەكی زۆر گەورەیان بۆ گەشەكردنی ئابووری

و دیموكراسی كۆمەڵگایەكانیان دروست كردووە. چوار: هەر چەند كە رۆشنبیرەكانی رۆژهەاڵتی ناوەراست لە ژێر كاریگەری ده وڵه تەكانی رۆژئاوایی ده وڵه تەكانیان دەسەاڵتەكانی بەرامبەر لە و دان��ە رادەوەستن بەاڵم لەبەر ئەوەی كە لە عادات و تقالیدی كۆمەڵگایەكانیان دوور دەكەونەوە، دەبێتە هۆی ئەوەی كە ژیانێكی پەراوێز یان غیری سیاسیان هەبێت و زۆر بتوانن كە لەگەڵ بەشەكانی سوننەتی بە زەحمەت بەهێزی كۆمەڵگایەكی خۆیان كۆمەڵگایەكانی سیاسی دروست بكەن.)36( ئەمەش كاریگەری زۆری لە سەر الوازی كۆمەڵگای مەدەنی ئەو كۆمەڵگایانە

هەیە.

ژماره )1( زستانى 2012 74

مەدەنی كۆمەڵگای رێ��ك��خ��راوەك��ان��ی چ���وار: هەموو تاكو ن��ەداوە پێویست وەك��و ئەوەیان هەوڵی مۆبالیزە كۆمەڵگادا ناو لە خۆیان ئەندامەكانی بەشەكانی نییە، ئیتالفیان و یەكگرتوویی و بكەن

جیاوازیان گمانیان لە یەكتر هەیە.

فاكتەرەكانی كاریگەر لە سەر گەشەكردنی كۆمەڵگای مەدەنی لە رۆژهەاڵتی ناوەراستدا

یەك: ده وڵه تی ئەمریكا و ده وڵه تەكانی ئەوروپی كۆمەڵگایەكانی یارمەتی كە دەدەن ئ��ەوە هەوڵی گۆرانكاری ئەوەی بۆ بدەن ناوەراست رۆژهەاڵتی سیاسی،ئابوری،ماڤی ئافرەتان، كۆمەڵگای مەدەنی، ماڤی كرێ كاران،تاكۆ پرۆسەی دیمۆكراتیزە كردنیان.لە دیمۆكراسی كردنەوەی بەالو ئەوان )37( چۆنكە

جیهان دا بە بەالو بوونەوەی بەها و قیمەكانی خۆیان حالەتەدا ل��ەو كە دەك��ەن ئ��ەوە پێشبینی و دەزان���ن ئەوە لەبەر بكەن.)38( دەتوانن گەشە زیاتر ئەوانیش ملمالنێیان و منافسە س��ەدە نیو نزیكەی ئ���ەوان لەگه ڵ یەكێتی سۆڤیەت كرد لە سەردەمی شەری قیمەكانی و بەها بتوانن ئازادانە بە سارددا،تاكو خۆیان بەالو بكەنەوە،بۆ نمونە پرۆژەی دیمۆكراسی ئەمریكا، الی��ەن لە ن��اوەراس��ت رۆژه��ەاڵت��ی كردنی شەری ئەمریكا لە دژی رژێمی بەعس. ئێستاش دیمۆكراتیزە ه��ەوڵ��ی ت��ر شێوەكانی ب��ە ئەمریكا ن��اوەراس��ت دەدات، وەك��و ئەم ك��ردن��ی رۆژه��ەاڵت��ی گۆرانكاریانەی كە لە ساڵی 2011 لە رۆژهەاڵتی ناوەراست لە ده وڵه تانی تونس، میسر، یەمەن، لیبیا، ده وڵه تەكانی و ئەمریكا روویاندا، الجزایر و سوریا ئەوروپی بە راشكاوانە پاڵپشتی یا تەنانەت تداخولیان لە ئەم پرۆسەیە دەكرد بۆ ئەوەی كە دیمۆكراسی لە رۆژهەاڵتی ناوەراست گەشە بكات. بە دیمۆكراسی بوونی ئەم ده وڵه تانە لە داهاتوو كاریگەری لە سەر رۆژهەاڵتی تری ده وڵه تەكانی بوونی دیمۆكراسی

ناوەراست دەبێت.

دوو: تكنۆلۆژیای راگەیاندن و پرۆسەی جیهانی بوون كاریگەری ئیجابیان لەسەر هۆشیاری سیاسی رووداوەكانی بۆ ناوەراست رۆژهەاڵتی هاوالتیانی ناوخۆی و جیهانی هەیە. هاواڵتیانیشیان بە ئاسانی لە رێگای ئینترنێت دەتوانن پەیوەندی لەگه ڵ یەكتر هێی ناتوانن ده وڵه تەكانیان بكەن، دروست دەرەوە و بكەن، پەیوەندییەكانیان كۆنترۆڵ و زانیارییەكان تر گەشەكردنی سەر لە ئیجابی كاریگەری ئەمەش ناوەراستدا لە ده وڵه تەكانی رۆژهەاڵتی دیمۆكراسی

دەبێت. برۆكینگز ك��ە ل��ێ��ك��ۆڵ��ی��ن��ەوەی پ��ێ ب��ە س���ێ: رۆژه��ەاڵت��ی ل��ە گەنجەكان تەمەنی ك��ردووی��ەت��ی لە ئەفریقا صحرای جنوبی لە جگە ن��اوەراس��ت��دا دەتوانێت ئەمەش زیاترە، جیهان جێگایەكی هەموو ب��وون��ەوەی ب��ەرەن��گ��ار ل��ەس��ەر ك��اری��گ��ەری ئیجابی فەزایەكی و هەبێت دەسەاڵتدارانیان سیاسەتەكانی دروست كۆمەڵگایەكانیان ناو لە كراوەتر سیاسی

بكەن.)39( ناوەراست ئەۆ هاواڵتیانەی رۆژهەاڵتی چوار: كە لە ئەمریكا و ئەوروپا دەژین دەتوانن كاریگەری هەبێت خۆیان كۆمەڵگایەكانی سەر لە ئیجابیان بكەن تەندروست هەڵبژاردنێكی بە چ شێوەیەك كە وبە شێوەیەكی گشتی دەتوانن كاریگەری ئیجابیان دەوڵەتەكانی كردنی دیمۆكراتیزە پرۆسەی سەر لە

رۆژهەاڵتی ناوەراستدا هەبێت.)40(

بەشی دوو - گۆرانكارییەكانی ناوخۆی هەرێمی كوردستان

1 - بەرزبوونەوەی ئاستی خوێندەواری. حكومەتەكانی ناوەندی عێراق لەسەر ئەو بنەمایە رۆلەكانی بۆ ئ��ازادی كە دان��ەم��ەزراب��وو یاسایانە كۆمەڵگا دابین بكەن و یارمەتی كۆمەڵگا بدەن بۆ گەشەكردن و تێكەڵ بوونیان لە كرداری كۆمەاڵیەتی رۆڵ��ەك��ان زۆری��ن��ەی بۆیە پۆزەتیڤانە، سیاسی و

75گۆڤارى موساسير

لە بەاڵم خ��راب��وون.)41( پەراوێز و بوون نەخوێندەوار دوای راپەرینی 1991 دەرڤەتێكی گونجاو بۆ گەلی دیكتاتۆری دەسەاڵتی ژێر لە تاكۆ رووخسا كورد بەعس رژێ��م��ی ببێت. رزگ����اری ب��ەع��س رژێ��م��ی هەرێمی لە كرد خۆی ئیدارەكانی بە پاشەكشەی كوردستان و تەسەوری ئەوەی دەكرد كە گەلی كورد كێشەكانی لە یەك بكات. ئیدارەی خۆی ناتوانێت گرنگ نەبوونی مووچەی مامۆستایان بوو، بەاڵم مامۆستایانی هەرێمی كوردستان بە بێ ئەوەی كە هێ مووچەیەك وەر بگرن، درێژەیان بە وانە گووتنەوە لە ناو پۆلەكان دەكرد. بەو شێوەیە نەتەنها خوێندن لە هەرێمی كوردستان نەپچرا بەڵكو رۆژ بە رۆژ زیاتر گەشەی كرد. زۆر لەو مندااڵنەی كە لە گوندەكان كە نەیاندەتوانی قوتابخانە نەبوونی لەبەر دەژی��ن، هەرێمی حكومەتی ئێستا ب��ەاڵم بخوێنن دەرس كوردستان لە زۆر گوند قوتابخانەی دروست كردووە، لەبەر ئەوە منداڵەكانی ئەو گوندانەش دەتوانن درێژە سەیری ئەگەر ئەوەش سەرەرای بدەن. بەخوێندنیان ناوەرۆكی پەرتوكەكانی وەزارەتی پەروەردە بكرێت بە زۆری گۆرانكاری 1991 ساڵی لەگه ڵ ب��ەراورد ب��ەس��ەردا ه��ات��ووە. زۆر جاریش لە الی��ەن وەزارەت��ی پەروەردە دەورەكانی تایبەت بۆ بەرزكردنەوەی ئاستی لە قوتابخانە چەندین و دادەن��رێ��ت مامۆستایان

شارەكانی كوردستان دروست كراون.سەیری ئ��ەگ��ەر ب��ااڵ خوێندنی ل��ەروان��گ��ەی ساڵی لە كە دەبینین بكەین، كوردستان هەرێمی 1991 تەنیا یەك زانكۆ لە كوردستان هەبوو، بەاڵم لە ئەهلی و حكومی زان��ك��ۆی چ��ەن��دی��ن ئێستا كوردستان دروست كراون و سااڵ بە سااڵ زانكۆیەكان زیاتر دەبن. س��ەرەرای ئەوە وەزارەت��ی خوێندنی بااڵ پرۆگرامی تواناسازی دانەوە، بۆ ئەوەی كە سااڵنە زیاتر لە هەزار قوتابی بۆ خوێندنی ماستەر و دكتۆرا رەوانەی زانكۆیەكانی دەرەوەی واڵت بكات. ئەمەش لەگه ڵ ئێمە گەنجەكانی كە ئ��ەوەی هۆی دەبێتە

و ببن ش��ارەزا رۆژئ��اوای��ی ده وڵه تەكانی كلتووری پسپۆری بە دەست بێنن. ئەمەش كاریگەری ئیجابی زانكۆیەكانی زانستی ئاستی بەرزبوونەوەی لەسەر

هەرێمی كوردستان دەبێت. بە شێوەیەكی گشتی دەبینین كە چاپ و باڵو بە كوردستان هەرێمی لە پەرتوكەكان ك��ردن��ەوەی بەراورد لەگه ڵ دەیانی 90 لە بەرز بوون دایە. چەندین جاریش پێشانگای نێو ده وڵه تی پەرتوك لە هەولێر و هەندێك لە شارەكانی تری كوردستان كرایتەوە. ئێستا بە هەبوونی پارەی دیجیتالی لە هەرێمی كوردستان، هاوالتیان دەتوانن لە رێگای ئینترێت لە مالەكانی خۆیان دابنیشن و هەر پەرتوكی پێ یان خۆش بێت كران باس كە گۆرانكاریانەی هەموو ئەم بكرن. ئاستی كردنەوەی بەرز لەسەر ئیجابیان كاریگەری

زانستی هەرێمی كوردستان هەبووە. ه��ان��ت��ی��ن��گ��ت��ۆن دەل���ێ���ت ك��ات��ی ك���ە خ��ەڵ��ك��ان��ی دەبێتەوە بەرز خوێندەواریان ئاستی كۆمەڵگایەكان دەس���ەاڵت ب��ە س���ەب���ارەت سوننەتییان ف��ك��رەك��ان��ی

گۆرانكاری بە سەر دێت.)42( 2 - چینی ناوەندی نوێ.

گۆرانكارییەكانی ئابووری كاریگەری ئیجابیان ه��اواڵت��ی��ان��ی سوننەتی ژی��ان��ی ل��ەس��ەر گ��ۆران��ی هەیە،)43( دەبێتە هۆی ئەوەی چینی ناوەندی نوێ سەربەخۆی نوێ ناوەندی چینی بكرێت. دروس��ت هەیە سوننەتی فەرمانرەوایی چینی لە ئابووریان سوننەتی دەسەاڵتەكانی بەرامبەر لە دەت��وان��ن و خوێندنەوەیەكی چینە ئەم رابوەستن.)44( فەرمانرەوا تقالیدی و ع���ادات و كلتور ب��ۆ مۆدێرنیستیان شتەكانی كۆمەڵگایەكانی خۆیان دەبێت.)45( ئەمەش دەب��ێ��ت��ە ه��ۆی ئ���ەوەی ك��ە فكرێكی ن��وێ ل��ە ناو دەبێتە هۆی نوێ بكرێت،فكری دروست كۆمەڵگا ئەوەی كە سیستمی سیاسی كۆن بچێتە ژێر پرسیار و مشروعیەتی خۆیان لە ناو كۆمەڵگادا لە دەست بدەن)46( ئەمەش بارودۆخێكی گونجاو دروست دەكات

ژماره )1( زستانى 2012 76

بۆ ئەوەی كە كۆمەڵگا بەرەو حاڵەتێكی دیمۆكراسی تێپەر ببێت.)47( لە ناو قامووسی ئاكسفۆردی سیاسی بەو شێوەیە پێناسەی چینی ناوەند كراوە: چینێكی كۆمەاڵیەتیە كە لە چینی كرێكار سەرترە و لە چینی سەرەوەی كۆمەڵگا خوارترە،یەكەمین كەسیش كە ئەم دانیماركی مەلیكەی كارۆلین بەكارهێناوە ووشەی

لە ساڵی 1766 بووە.)48( پرۆژە بەعس،گەلێك رژێمی رووخانی لەدوای دارێ��ژراون، كوردستان و ئاوەدانكردنەوەی عێراق بۆ داهاتی فەرمانبەرانیش بەشێوەیەكی بەرچاو لە پێش مووچەی تایبەت كردووە،بە زی��ادی 2000 ساڵی مامۆستایانی زانكۆ،پزیشكان، ئەندازیاران، پارێزەران ئێستا حكومەتیش.)49( دیكەی كارمەندەكانی و حكومەت بۆ هەر كەسێك كە خانوو دروست بكات 20 ملیۆن دینار و زەواج بكات 5 ملیۆن دینار وەكو ئەم دەدات، ی��ان پێ خایەن درێ��ژ ق��ەرزی سلفەی گۆرانكاریانە كاریگەری لەسەر باشتر بوونی ژیانی %17 رێ���ژەی گشتی ب��ە ه��ەب��ووە. بازارییەكانیش بودجەی عێراق بۆ هەرێمی كوردستان دێت كە تەنیا لە ساڵی 2011 زیاتر لە 12 ملیار دوالر بووە، ساڵ بەساڵیش ئەو پارەیە زیاتر دەبێت. ئەمەش كاریگەری ئیجابی لەسەر ئەوە هەبووە كە گۆرانكاری زۆر گەورە بە سەر ژیانی ئابووری و كۆمەاڵیەتی تاكەكان بێت و وردە بۆروژوازی لە كوردستان بەخێرایی لە حالەتی گەشەكردندا بێت. ئەم چینە ناوەندییە نوێیە هەندێ خواستەكانی ل��ەگ��ه ڵ ك��ە هەیە نوێیان داخ���وازی رابردوویان جیاوازییەكی زۆری هەیە،ئەمەش دەبێتە هۆی ئەوەی كە كۆمەڵگای مەدەنی لە كوردستان كاریگەری و بێت خێرا گەشەكردنی حالەتی لە كۆمەڵگای كردنی دیمۆكراسی سەر لە ئیجابیان

كوردی هەبێت. 3 - گۆرانكاری لە ناو حیزبەكانی سیاسی.

زۆری��ان كاریگەری جیهان گۆرانكارییەكانی بە راب��ردوو وەك��و حیزبەكان كە هەبووە ئ��ەوە لەسەر ئاسانی ناتوانن مشروعیەت و هاوكاری جەماوەری

بە دەست بێنن،تەنانەت پاراستنی الیەنگرەكانیان بە شێوەی رابردوو زۆر بە زەحمەت دەبێت،بۆ ئەوەی كە حیزبەكانی سیاسی بە رەنگاری ئەم كێشانە ببنەنەوە ناچار دەكرێن كە سەر لە نوێ گۆرانكاری لە ناو نەتوانن ئەگەر و بكەن دا خۆیان رێكخستنەكانی ئەم كارە بكەن دەبێتە هۆی ئەوەی كە پێگەی ئەو حیزبانە لە ناو كۆمەڵگادا زۆر الواز بێت.)50( پێویستە داموو نێوان لە كە بكەن قبول ئەمە حیزبەكان كە و هەیە جیاوازی حیزبی و حكومی دەزگایەكانی نابێت داموو دەزگایەكانی حكومی بۆ بەرژەوەندی خۆیان بەكاربهێنن.)51( حیزبەكان نابێت بۆ بە دەست هێنانی دەنگی هاواڵتیان كەلك لە داموو دەزگایەكانی حكومەت وەرگرن و خۆیان بە سەر كۆمەڵگادا فەرز بكەن.)52( وەزعی كە ئێستاجیهان تێدایە ئەوەیە كە بە شێوەیەكی خێرا بەرەو حالەتی مۆدێرنیزە بوون تێپەر دەبێت و حیزبەكان بە هەموو شێوەیەك هەوڵ دەدەن كە خۆیان لەگه ڵ ئەم وەزعە بگۆنجێنن.)53( حیزبەكانی و جیهانی گۆرانكارییەكانی بەپی كوردستانیش گۆرانكاری هەولی رادەی��ەك تا عێراق ناوخۆیی لێرەدا داوە. خۆیان پرۆگرامەكانی و پەیرەو ناو لە ئێمە باسی ئەو گۆرانكاریانەی حیزبەكانی سەرەكی

كوردستان دەكەین. حیزبەكانی سەرەكی كوردستان، پارتی و یەكێتی لە سەرەتای دامەزراندنیان كە خەباتیان بۆ بەدەست دەكرد،پێویستیان ك��ورد گەلی ماڤەكانی هێنانی ب��ەه��ێ��زی چ���ەك���داری ه���ەب���ووە ت��اك��و ب��ەرن��گ��اری ناوەندی حكومەتەكانی شووڤینستی سیاسەتەكانی بەغدا ببنەوە، ئەمەش كاریگەری لەسەر ئەوە هەبوو كە حیزبەكانی سەرەكی كوردستان تا پێش رووخانی تاكو بن چ��ەك��دار حیزبێكی زیاتر بەعس رژێمی رژێمی رووخانی لەدوای بەاڵم مەدەنی، حیزبێكی بەعس و ئەو گۆرانكاریانەی كە لە عێراق و هەرێمی ناچار كوردستانیش حیزبەكانی ك��ران. كوردستان بوون كە بیر لە ئەوە بكەنەوە كە هێزی چەكداری و یەكێتی كۆنگرەی سەیری ئەگەر نەبێت. ئەمنیان

77گۆڤارى موساسير

لە ساڵی پارتی لە ساڵی 2010 و كۆنگرەی 13 2011 بكەین دەبینین كە ئەم دوو حیزبە بەشێوەیەكی رێكخستنی پرۆگرامیان، و پەیرە لەناو فەرمی پێشمەرگە و زانیاری و پاراستنیان نەماوە، هەولیان ل��ەچ��وارچ��ێ��وەی پێشمەرگە رێكخستنی ك��ە داوە لەناو وەزارەت��ی پێشمەرگەدا و پاراستن و زانیاریش دەزگای و كوردستان هەرێمی پاراستنی ئاژانسی تاكۆ ئەمانە هەرچەند بكەن. جێگیر تیرۆردا دژە دەسەاڵتی لەژێر پراكتیكی بەشێوەیەكی ئێستاش زۆریان پێشمەرگانە ئەو چۆنكە دانە، حیزبەكانیان و پاراستن دەزگ���ای كادیرەكانی ی��ان پێشمەرگە سەر درێ��ژ ماوەیەكی و بوونە ناوشاخ لە زانیاری بە ئەو حیزبانە بوونە،بەاڵم دوای تێپەربوونی چەند ساڵی تر زۆر لە ئەو كسانە خانەنشین دەكرێن و جیلی نوێ دینە ناو ئەو داموودەزگایانە كە ئەو ئینتمایەیان نامێنێت. تر پێش كادیرەكانی وەك��و حیزبەكان بە دەتوانین چاوەروانی ئەوە بكەین پێنگاو بە پێنگاو بە شێوەیەكی پراكتیكی گۆرانكاری لەناو حیزبەكانیش تێپەر دەبن. بۆ دەكرێت و بەرەو حالەتێكی مەدەنی ئەوەی كە یاساكانی هەرێمی كوردستانیش یارمەتی ئەم گۆرانكاریانە بدەن پێویستە كە گۆرانكاری لە ژمارە كوردستان هەرێمی حیزبەكانی یاسای ناو بكرێت. ه��ەم��وارك��ردن��ەك��ان��ی و 1993 ساڵی 17ئەوانە وەك��و خاڵی چەند كە پێویستە تایبەتی بە زیاد بكرێت كە هەر كەسێكی كە لە دەزگایەكانی سەربازی و ئەمنی كار دەكەن نابێت ئەندامی هێ حیزبێك بن، چۆنكە ئەمە نیشانەی تداخۆل كردنی ئەمەش كە دەب��ێ��ت. سیاسەت ن��او لە س��ەرب��ازەك��ان دیمۆكراسی پ��رۆس��ەی لەسەر خراپی كاریگەری پێویستە تر كە هەرێمی كوردستان دەبێت. خالێكی زیاد بكرێت ئەوەیە كە هەر حیزبێك بە پی پەیرەو و پرۆگرامی خۆی كە دیاری كردووە پێویستە لە كاتی چۆنكە بكەن، ناوخۆیان هەڵبژاردنەكانی دا خۆی حیزبێك كە بیەوێت بە شێوەیەكی دیكتاتۆری ئیدارەی ناوخۆی بكات ئەم سیاسەتەی رەنگدانەوەی لەسەر

كۆمەڵگاش ئیدارەكردنی لە حیزبە ئەم سیاسەتی دەبێت، ئەمەش كاریگەری سلبی لە سەر پرۆسەی

دیمۆكراسی هەرێمی كوردستان دەكات. ئەو ن��او ل��ە پێویستە ت��ری��ش خاڵێكی چ��ەن��د یاسایەدا زیاد بكرێت بەاڵم لەبەر زۆر بوونی بابەتەكە ناتوانرێت كە هەموویان لێرەدا باسی لە سەر بكرێت. دەتوانین بلێی�ن كە گۆرانكاری گەورە لە رۆژهەاڵتی ن��اوەراس��ت��دا ل��ە ئ���ارادای���ە، ئ��ەم��ەش دەب��ێ��ت��ە هۆی ناو خۆی بۆ ئەوەی كە گۆرانكاری زۆر گەورەتر كە نەتوانێت حیزبێكی و هەر رێگایە لە حیزبەكان خۆی لەگەڵ ئەم گۆرانكاریانە بگونجێنێت لە ناو داهاتووی كوردستاندا دووچاری سیستمی سیاسی كێشە دەبێت و ناتوانێت دەنگی جەماوەری كوردستان پێویستە وەكو لە هەڵبژاردنەكان پاڵپشتی خۆی بۆ

بەدەست بێنێت. 4 - رووخانی رژێمی بەعس.

عەرەبی شۆڤینیستی حیزبێكی بەعس حیزبی ب��ەرژەوەن��دی ب��ۆ ك��ار ك��ە بێت حیزبێك تاكو ب��وو، كومەلگای عێراق بكات و هێ ماڤێكیان بەگەلی بە یەكرێزی و بەڵكو گرنگیان زیاتر ن��ەدەدا، كورد كێشەكانی ده وڵه تەكانی عەرەبی دەدا.)54( بە هەموو ك��وردی گەلی چ��ەوس��ان��دن��ەوەی هەوڵی شێوەیەك بە بەرامبەر ژنۆسایدیشیان سیاسەتی دەدا،تەنانەت گەلی كورد بەكارهێنا. گەلی كورد توانی لە ساڵی رزگاری بەعس رژێمی دەسەاڵتی ژێر لە 1991هێ و دابمەزرێنێت حكومەت و پارلەمان و ببێت لەگه ڵ بۆیە نەبوو، بەعس رژێمی بە متمانەیان ئ��ەوە ب��وون رژێ��م��ی بەعس ب��رۆخ��ێ��ت.)55( ده وڵ��ه ت��ی ئەمریكاش وەكو تەنیا زلهێزی جیهان لە سەردەمی نئۆكنسرواتیستی شێوەیەكی بە كور بۆشی جۆرج سەیری جیهانی دەكرد بە تایبەت لە دوای رووداوی تیروریستی 11 سپتامبر،)56( وەكو سەردەمی ترۆمەن كە هەوڵی بەرەنگار بوونەوەی سیاسەتەكانی یەكێتی ناتۆی كردنی دروس��ت بریاری و دەدا سۆڤیەتی شەری بریاری شێوەیە بەو بۆشیش دەرك��رد،ج��ۆرج

ژماره )1( زستانى 2012 78

شێوەیە بەو دكتۆرینشی دەرك���رد،)57( تیروری دژە بوو كە لە دەرەوەی سنورەكانی ئەمریكا بەرەنگاری تیرۆریستەكان ببێتەوە و هاواڵتیانی ئەمریكا لە ناو ساڵی لە كە ب��وو ئەمە بپارێزێت.)58( سنورەكانی 2003 سەرەرای نارازی بوونی فەرانسا و ئەلمانیا سەر ك��ردە هێرشی تر، ده وڵه تەكانی لە هەندێك و رژێمی بەعس، بۆ ئەوەی رژێمی دیكتاتۆری بەعس بروخێنێت و دیموكراسی لە ناو عێراقدا جێگیر بكات كردنی دیمۆكراسی بۆ مۆدیلێك بكاتە عێراق و هەموو و ناوەراست رۆژهەاڵتی تری ده وڵه تەكانی تیروریستەكان لە ناو عێراقدا لەناو ببەن.)59( ده وڵه تی سەربازی هێرشی پێش 2002 ساڵی لە ئەمریكا بكاتە سەر رژێمی بەعس دیراسەی زۆری لە سەر بارودۆخی عێراق كردبوو كە بە چ شێوەیەك عێراق هەوڵی زۆر ب��ك��ات.)60( تێپەر دیموكراسی ب���ەرەو دیمۆكراسی كردنی عێراقی دا و توانی كاریگەری ئیجابی لەسەر نووسینی دەستوری هەمیشەیی عێراق بە شێوەیەك هەبێت كە زۆربەی الیانەكانی سیاسی عێراق كۆی دەنگیان لەسەر هەبێت و بۆ یەكەمین عێراق س��ەراس��ەری لە ئ��ازاد هەڵبژاردنی جاریش ده وڵه تەكانی دەستێوردانی لەبەر بەاڵم بكرێت،)61( ناوخۆی عێراق كە هەر كاروباری ناو لە دراوس��ێ دەست بە خ��ۆی بەرژەوەندییەكانی دەیویست ی��ەك بێنێت و ترسیان لە ئەوە هەبوو ئەگەر عێراق بكرێتە كردنی دیمۆكراتیزە لەسەر كاریگەری دیمۆكراسی كۆمەڵگاییەكانی ئەوانیش هەبێت. بۆیە بە شێوەكانی جۆراوجۆر كێشەیان بۆ پرۆسەی دیموكراسی عێراق دروس��ت دەك���رد.)62( س��ەرەرای ئ��ەوەش قەیرانەكانی تاكۆ دام��ەزران��دن��ی لە س��ەرەت��ای ن��اوخ��ۆی عێراق رووخ��ان��ی رژێ��م��ی ب��ەع��س رەن��گ��دان��ەوەی ل��ە سەر پرۆسەی دیموكراسی كردنی عێراق هەبوو. ئەمەش بوونە هۆی ئەوەی كە ئەمریكا بە ئاسانی نەتوانێت پرۆژەی دیمۆكراسی كردنی عێراق جێبەجێ بكات، سیاسەتەكانی ن��او لە گۆرانكاری هەندێك بۆیە گرنگ كە ئەمەی ب��ەاڵم دا، رووی���ان ئەمریكادا

بوو ئەوە بوو كە ئەمریكا دەرڤەتێكی گونجاوی بۆ ئازادی راگەیاندن، حیزبەكان، هەڵبژاردنەكانی ئازاد عێراق ناو لە مەدەنی كۆمەڵگای گەشەكردنی و شێوەیەكی بە عێراقیەكان ئ��ەوەی بۆ كرد، دروس��ت نوێ ئیدارەی خۆیان بكەن. ئێستاش فەزای سیاسی و كۆمەاڵیەتی عێراق بە شێوەیەك گۆراوە كە وەكو رابردوو هێ كەس نەتوانێت لە رێگای كودەتا دەسەاڵت بە دەست بگرێت و بە شێوەیەكی دیكتاتۆری تا زیندوو بێت دەسەاڵت لە دەست نەدات. ئەمەش كاریگەری ئیجابی لە سەر پرۆسەی دیمۆكراتیزە كردنی عێراق

و هەرێمی كوردستان هەیە.

بەشی سێ - كۆمەڵگای مەدەنی و هەرێمی كوردستان 1 - یاساكانی هەرێمی كوردستان بۆ رێكخراوەكانی

كۆمەڵگای مەدەنی. بە س��ەب��ارەت ك��وردس��ت��ان هەرێمی یاساكانی ك��راون. دەستە دوو دابەشی مەدەنی كۆمەڵگای هەرێمی لە ناحكومی رێكخراوەكانی و كۆمەڵە كوردستاندا. لە دەیانی 90 رێكخراوەكانی كۆمەڵگای مەدەنی لە ناو یاساكانی پارلەمانی كوردستاندا تەنیا كۆمەلەكانی ناوخۆی هەرێمی كوردستان بوونە، كە لە پارلەمانی كوردستان یاسای كۆمەڵەی هەرێمی كوردستانی عێراق ژمارە 18ی ساڵی 1993 ی بۆ پێناسەی بەو شێوەیە لە م��ادەی یەك دەرچ��ووە كە سیفەتێكی كەسێكە ك��ۆم��ەڵ��ە دەك����ات، ك��ۆم��ەڵ��ە كەسێكی چەند ل��ە بریتین و هەیە هەمیشەییان قازانجی بۆ مەبەستێك كە یان مەعنەوی ئاسایی مادی تێدا نەبێت، كە هەموو یانە، رێكخراو، یەكێتی، مەڵبەندی رۆشنیری و كۆمەاڵیەتی، سەندیكا و ئەم حوكمەكانی و كۆمەڵەن خێرخوازی دەزگ��ای یاسایە دەیان گرێتەوە، ئەگەر كۆمەڵە مەبەستێكی پێ بە كۆمەاڵنە ئەو كات ئەو هەبێت، تایبەتیان

مەبەستی خۆیان پۆلی�ن دەكرێن.)63( ناحكومی رێكخراوەكانی گرنگی رۆڵی لەبەر لەسەر ئاستی جیهانی و ناوخۆی هەرێمی كوردستان،

79گۆڤارى موساسير

پارلەمانی كوردستان یاسای رێكخراوە كوردستانییە غەیرە حكومییەكانی هەرێمی كوردستان ژمارە 15 یاسایەدا ئەم ناو لە دەرك��رد. ی ساڵی 2001 ی ناحكومی رێكخراوەكانی پێناسەی شێوەیە ب��ەو سەربەخۆی غەیری دەستەیەكی رێكخراو كە كراوە بۆ هاتووە، پێك كەسانێك چەند لە كە حكومییە بە ب���واری ل��ە خ��ۆی ئامانجەكانی وەدی��ه��ێ��ن��ان��ی مرۆڤایەتی بزاڤی و ئاوەدانكردنەوە و چ��وون هانا ل��ە ه��ەرێ��م��دا دادەم������ەزرێ، ئ��ەم رێ��ك��خ��راوە دوای ن��اوخ��ۆ دەتوانێت وەرگ��رت��ن��ی رەزام��ەن��دی وەزی���ری هەرێمیشدا دەرەوەی لە خۆی مرۆڤایەتی چاالكی هەرێمی هاواڵتیانی لە زۆر ب��ەاڵم بكات، پیادە كوردستاندا هەرێمی ن��او لە عێراق و كوردستان لەگه ڵ رێكخراوەكانی نێو ده وڵه تی كاریان دەكرد، ئەم یاسایەش هێ ئاماژەیەكی بە ئەوان نەدا بوو، بۆیە پارلەمانی كوردستان بریاری ژمارە 16/ 3/ 2002 و نێوده وڵه تی رێكخراوە لە هاواڵتیان كاركردنی بۆ بیانییە غەیری حكومییەكان دەركرد. بەپێی ئەم بریارە هاواڵتیانی هەرێمی كوردستان و هەر عێراقیەكیش كە لە هەرێمیدا نیشتەجێن و ئارەزوو دەكەن لە رێكخراوە نێو ده وڵه تی )NGO( یان لە كۆمپانیا بیانییە وەگەر كە پێویستە بكەن، ئیش هەرێم، ناو كەوتووەكانی مۆلەتەش وەرگ��رن،ئ��ەم ناوخۆ وەزی��ری لە مۆلەت تەنیا بۆ ساڵێك دەبێت بەاڵم دەتوانرێت كە ماوەكەی درێژ بكرێتەوە)64( كەم و كورتی زۆر لە ناو یاسای رێكخراوە كوردستانییە غەیرە حكومییەكانی هەرێمی كوردستان ژمارە 15 ساڵی 2001 دا هەبوو. بۆیە یاسای رێكخراوە ناحكومییەكان لە هەرێمی كوردستان ژمارە 1 ساڵی 2011 دەرچوو. لە مادەی یەكی ئەم یاسایەدا بەو شێوەیە پێناسەی رێكخراوی ناحكومی ناحكومی كە كۆمەڵێك كەسی رێكخراوی دەكات، حوكمەكانی گ��وێ��رەی بە مەعنەوی ی��ان ئاسایی ئەم یاسایە خاوەن كەسایەتیەكی معنەوییە و هەواڵ كردنی داب��ەش كە دەدات، ئامانج جێگەیاندنی بۆ قازانجی تێدا نییە. لەو یاسایەدا لە جیاتی ئەوەی كە

مۆلەت لە وەزیری ناوخۆ وەر بگرێت لە فەرمانگەی كە سەر بە ئەنجومەنی وەزیرانە ناو تۆمار دەكرێت. ناحكومی رێكخراوەكانی باسی یاسایە ئ��ەم ل��ە رێكخراوەكان ت��ۆری و بیانی ع��ێ��راق، كوردستان، بێ بە كوردستان ناحكومی رێكخراوەكانی ك��راوە. ئەوەی كە مۆلەت لە وەزیری ناوخۆ وەرگرن دەتوانن یان بكەنەوە، تر ده وڵه تەكانی لە خۆیان بەشەكانی بكەن ناوخۆ وەزی��ری ئاگاداری ئ��ەوەی كە بە بێ دەتوانن یارمەتی لە دەرەوە وەربگرن.)65( ئەم یاسایە زۆر لە یاسای ژمارە 15 ساڵی 2001 ئازادی زیاتر كوردستان هەرێمی لە ناحكومی رێكخراوەكانی بە زۆری كورتی و كەم یاسایەش ئەم ب��ەاڵم دەدات، تێدایە و پێویستە كە لە داهاتوو یاسایەكی باشتر بۆ

رێكخراوەكانی كۆمەڵگای مەدەنی دەربكرێت. هەرێمی لە مەدەنی كۆمەڵگای موسساتی - 2

كوردستان. هەیە،رژێمەكانی سیاسی رژێمی جۆری سێ مەدەنی كۆمەڵگای كراوە،كە و داخراو داخراو،نێوە جیاوازی سیاسی رژێمانەی لەو یەك هەر ناو لە تا كوردستان هەرێمی هەیە.)66( تر ئەوی لەگه ڵ پێش رووخانی رژێمی بەعس سیستمی سیاسی بە شێوەی دوو ئیدارەی حیزب - حكومەت لە هەولێر و سلێمانی هەبوو كە هەر دوو ئیدارە سیستمی سیاسیان كۆمەڵگای رێكخراوەكانی بوون،بۆیە داخراو تەواو و یەكێتی بە س��ەر سلێمانی ئ��ی��دارەی لە مەدەنی هەر ب���وون. پ��ارت��ی ب��ە س��ەر هەولێریش ئ��ی��دارەی بۆیەش رێكخراوەكانی گرنگ وەكو رۆژنامەنووسان، ئەوان لە یەك هەر هتد، و پارێزەران مامۆستایان، دابەشی دوو رێكخراو كرا بوون، كە یەكیان سەر بە یەكێتی و ئەوی تریش سەر بە پارتی بوون. لە دوای رووخانی رژێمی بەعس و بە تێكەاڵ بوونی هەردوو ئیدارەی هەولێر و سلێمانی بەو شێوەیە رێكخراوەكانی بەپێ ئێستا ك��ران. تێكەڵ مەدەنیش كۆمەڵگای رێككەوتننامەی ئیستراتیژی نێوان پارتی و یەكێتی ب��ەرپ��رس��ەك��ان��ی ئ��ەم رێ��ك��خ��راوان��ەی گ��رن��گ وەك��و

ژماره )1( زستانى 2012 80

رۆژنامە نووسان، مامۆستایان، پارێزەران و هەندێك رێكخراوی تر لە ژێر دەسەاڵتی ئەو دوو حیزبە دانە و ئەو دوو حیزبە دیار دەكەن كە چ كەسێك لە ناو ئەو رێكخراوانەدا دەسەاڵت بە دەست بگرن. ئەمەش كاریگەری لەسەر ئەوە دەبێت كە ئەو رێكخراوانە زۆر لە دژی سیاسەتەكانی ئەم حیزبانە رانەوەستن، هەر چەند ئێستا كە ئەو دوو حیزبە بە پێ رێككەوتنی ئەمە بەاڵم ناكەن، یەكتر منافسەی ئیستراتیژی منافسەی حیزبەش دوو ئ��ەم داه��ات��وو ل��ە كاتیە سیاسی لەگه ڵ یەكتر دەكەن و دەبێتە هۆی ئەوەی كە كۆمەڵگای مەدەنی چاالكتر و ئەكتیوتر بكرێت س���ەرەرای كۆمەڵگا. خزمەتی بكەوێتە زی��ات��ر و چاالك لەسەر كاریگەریان فاكتەر هەندێك ئ��ەوە كوردستان هەرێمی لە مەدەنی كۆمەڵگای بوونی رژێمی رووخانی دوای لە ئەمریكا یەك: هەیە. بەعس بە هەموو شێوەیەك هەوڵ دەدا كە یارمەتی رێكخراوەكانی كۆمەڵگای مەدەنی عێراق و هەرێمی كوردستان بدات. دوو: رێكخراوەكانی نێوده وڵه تی لە لە ئاسانتر بە زۆر بەعس رژێمی رووخانی دوای سەردەمی رژێمی بەعس دەتوانن كە كار لە عێراق و هەرێمی كوردستان بكەن و پەیوەندیان لەگه ڵ هەندێك هەرێمی م��ەدەن��ی كۆمەڵگای رێكخراوەكانی لە كوردستان هەیە. سێ: بەشی 17% داهاتی نەوتی عێراق بۆ هەرێمی كوردستان كاریگەری لەسەر باشتر بوونی ژیانی ئابووری هاواڵتیانی هەرێمی كوردستان ك��ران��ەوەی ف��ەزای سیاسی عێراق و هەیە. چ��وار: هەرێمی كوردستان لە دوای رووخانی رژێمی بەعس هەزار لە زیاتر كە هەبوو ئ��ەوە لەسەر كاریگەری هەرێمی ن��او لە م��ەدەن��ی كۆمەڵگای رێكخراوی بوارەكانی سیاسی، لە و بكرێت دروست كوردستان كلتووری، گەنجان، ئافرەتان، مندااڵن، رۆشنبیری، تەندروستی، پ��ەروەردەی��ی، فیكری، و فەلسەفی شێوەكانی بە مرۆڤ مافی و ژینگە كشتوكاڵی، سیاسی الیەنێكی بۆیە هێ بكەن، كار جۆراوجۆر رێكخراوانەدا ئەم هەموو سەر بە دەس��ت ناتوانێت

و بن سەربەخۆ رێكخراوانە لەو هەندێك و بگرێت دیمۆكراتیزە پرۆسەی لەسەر ئیجابیان كاریگەری گیدێنز ئانتۆنی هەیە كوردستان هەرێمی كردنی كە پێویستە دەلێت سێیەم رێگای پەرتۆكی ناو لە ده وڵه ت یارمەتی رێكخراوەكانی كۆمەڵگای مەدەنی هۆی دەبێتە ئ��ەوە ب��دات یارمەتی ئەگەر ب��دات، )NGO( ئەوەی كە تەنیا خەلكانی دەولەمەند بتواننیەكان دابمەزرێنن و خەلكانی هەژاری كۆمەڵگا هەر بێ و ه��ەژاری بەر لە هەبێت تواناییان كە چەند مەدەنی كۆمەڵگای موسساتی كە ناتوانن پارەیی كۆمەڵگایەكانیش س��ەی��ری ئ��ەگ��ەر داب��م��ەزری��ن��ن، كەمتر دەول��ەم��ەن��د خەلكانی ك��ە دەبینین بكەین كێشە بە هەست كۆمەاڵیەتی جیاوازییەكانی لە دەكەن، بەاڵم خەلكانی هەژار لە بەر جیاوازییەكانی كۆمەاڵیەتی زیاتر هەست بە جیاوازی و كێشە لە ناو كۆمەڵگادا دەكەن و ئەوان پێویستیان زیاتر بە ئەوە هەیە كە موسساتی كۆمەڵگای مەدەنی دابمەزرێنن، بۆیە پێویستە كە ده وڵه ت بە شێوەیەك تداخول بكات ناو لە م��ەدەن��ی سیستمی رێفۆرمی بتوانێت كە كۆمەڵگادا بكات.)67( لە هەرێمی كوردستان ده وڵه ت سەر لە زیاتر بەڵكو ناگرێت، لەبەر چاو شتە ئەم و دۆستایەتی و خزمایەتی حیزبایەتی، بنەمای كۆمەڵگای رێكخراوەكانی ه��اوك��اری واستەكردن لە 120 زیاتر كە هەیە رێكخراو دەك��ات. مەدەنی ملیۆن دینار وەردەگرێت و رێكخراویش هەیە كە لە دوو ملیۆن دینار كەمتر وەردەگرێ. هەندێك خەلكیش هەیە كە رێكخراویان تۆمار كردووە تەنیا بۆ ئەوەی كە هەندێك پارە لە حكومەت وەرگرن بە بێ ئەوەی كە هێ چاالكییەك بكەن، ئەمەش جۆرە گەندەلییەك بە حكومەت ك��ە پێویستە بۆیە دەك���ات. دروس���ت شێوەیەكی ورد چاودێری ئەم رێكخراوانە بكات و لە سەر بنەمای خزمەتكردنیان بۆ بەرژەوەندی گشتی

هاوكاریان بكات. 3 - راگەیاندن.

كەنالەكانی و ئیلكترۆنیكی پەیوەندییەكانی

81گۆڤارى موساسير

تەلەفزیۆنی فەزایی لەسەردەمی ئێستادا كاریگەری یەكجار زۆریان لەسەر زیاتر بوونی رۆڵی مەدەنی و رێكخراوەكانی كۆمەڵگای مەدەنی هەیە.)68( ئێستا رێگاگرتن لە توانای هاواڵتیان بۆ ئەوەی كە زانیاری بە دەست بێنن و پەیوەندی لەگه ڵ یەكتر و گۆرینەوە چووە،ئەمەش لەناو كۆمەڵگادا ناو لە فكرەكانیان بوویتە هۆی ئەوەی كە لە ناو بۆنیادەكانی پانتای كەنالەكانی بكرێت.)69( گەورە گۆرانكاری گشتی مەدەنی كۆمەڵگای لە بەشێك وەك��و راگ��ەی��ان��دن دەتوانێت كە بەرگری لە خواستەكانی هاوالتیان لە جەوهەری بكات.)70( ده وڵه تی دەسەالتی بەرامبەر ئەوەیان ماڤی هاواڵتیان كە ئ��ەوەی��ە دیمۆكراسی رابگەینن.)71( خەڵك بە خۆیان دەنگی كە هەبێت پێش تر هاواڵتیان ئەو تواناییەیان نەبوو كە دەنگی خۆیان بە خەڵك رابگەینن، بەاڵم ئێستا ئینترنێت ئەو بتوانن تەنیا نەك كە دەدات هاوالتیان بە تواناییە لە دەتوانن خۆشیان بەڵكو بێنن دەست بە زانیاری )web site( سایت وب كردنی دروس��ت رێگای فەیسبۆك )facebook( و تۆیتر )Twitter( دەنگی بوویتە ئەمەش بگەینن.)72( تر بەخەڵكانی خۆیان ناو لە تایبەت و گشتی پانتای ئ��ەوەی كە هۆی كۆمەڵگادا پێكەوە گرێ بدرێت. بە كەڵك وەرگرتن لە كەنالەكانی راگەیاندن ئەمرۆ دەتوانرێت كە شتەكانی گ��ەورەی و گشتی ئاستی لەسەر بچوكیش زۆر ئەمەش ب��ك��ری��ت��ەوە)73( ب��اڵو جیهانی و ن��اوخ��ۆی لە هاوالتیان بەشداری لەسەر ئیجابی كاریگەری ناو كۆمەڵگای خۆیان پرۆگرامەكانی مەدەنی ناو و راگەیاندن دەدەن كە نیشان ئەم شتانە دەبێت.)74( لەگه ڵ نزیكیان پەیوەندییەكی كۆمەڵگای مەدەنی یەكتر هەیە. دەتوانین بلێین كە راگەیاندن بزوێنەرێكی گەورەیە بۆ چاالك كردنی رێكخراوەكانی كۆمەڵگای رێكخراوەكانی كۆمەڵگایەكاندا. ل��ەن��او م��ەدەن��ی رێگای لە ئاسانی بە ئێستا مەدەنی كۆمەڵگای ئینترنێت لە سەر ئاستی جیهانی دەتوانن پەیوەندی لەگه ڵ یەكتر دروست بكەن،تاكۆ هاوكاری و كەلك

لە زانیارییەكانی یەكتر وەربگرن.)75( كۆمەڵگای مەدەنی هەرێمی كوردستانیش وەكو روخساوە بۆ دەرفەتەی ئەم جیهان تری بەشەكانی وەرگرێت. راگەیاندن تەكنۆلۆژیای لە كەلك كە ب��ۆ ئ����ەوەی ك��ە پ��رۆگ��رام��ەك��ان و زان��ی��اری��ەك��ان��ی ناو لە ئاسانی بە زۆر و كەم نرخێكی بە خۆیان ئاستی لەسەر و كوردستان هەرێمی كۆمەڵگای بە بێ ئینترنێت لە رێگای بكەنەوە، جیهانی باڵو ئاسانی بە بكەن خ��ەرج زۆر پارەیەكی كە ئ��ەوەی ناحكومی رێكخراوەكانی لەگه ڵ پەیوەندی دەتوانن لە بتوانن ئ��ەوەی بۆ بكەن، دروس��ت تری جیهانی ئەزموونی ئەوان و هاوكاریان كەلك وەرگرن. ئێستا بە دەیان وب سایتی ئیلكترۆنیكی كوردی، چەندین كەنالی تەلەفزیۆن و رادیۆی لۆكالی و فەزایی،بە دەیان رۆژنامە و گۆڤاری جۆراوجۆری رۆژانە لە ناو هەرێمی كوردستان باڵو دەكرێنەوە، هێ الیەنێك هاوالتیان ئ��ەوەی بۆ بكات لێ رێگریان ناتوانێت ئێستا هاواڵتیانی بێنن. دەست بە زانیاری نەتوانن هەرێمی كوردستان سال بە سال زیاتر دەبنە خاوەنی بلێین دەتوانین ماڵەكانی خۆیاندا. ناو لە ئینترنێت كە زۆربەی ماڵەكانی هەرێمی كوردستان تەلەفزیۆن كە دەتوانن ئاسانی بە بۆیە هەیە. سەتەالیتیان و دەرەك��ی و ناوخۆیی ج��ۆراوج��ۆری كەنالەكانی لە كوردستان هەرێمی ناوخۆی بە سەبارەت زانیاری و جیهان بە دەست بێنن. ئەمەش كاریگەری لەسەر رۆشنبیری و كۆمەاڵیەتی سیاسی، هۆشیاری و هەیە كوردستان هەرێمی كۆمەڵگای زی��ات��ری دەبێتە هۆی چاالكتر بوونی كۆمەڵگای مەدەنی لە

هەرێمی كوردستاندا.كۆمەڵگای و شوبات 17 خۆپێشاندانەكانی -4

مەدەنی. لەروانگەی میشل فۆكۆ دژایەتی كۆمەاڵیەتی ناو لە گرنگ پەیوەندییەكی و سروشتیە شتێكی ده وڵه تەكانی مۆدێرن دروست دەكات و دەبێتە هۆی مۆدێرن ده وڵه تی ناو لە جیاواز الیەنەكانی ئەوەی

ژماره )1( زستانى 2012 82

لەگه ڵ یەكتر بژین. هەندێك لە كۆمەڵگاییەكان لە توندوتیژیانە چارەسەر بكەن ئەو ئەوەی كە جیاتی توندتیژیانە دەكەنەوە، ئەم فكر لە سەركوت كردنی خۆیان دەخنە ناو مەترسیەكی گەورەدا.)76( چۆنكە دیمۆكراسیەت ئەمرۆ تەنیا وەكو پرۆژەیەكی خەیاڵی سەیر ناكرێت بەلكۆ بوویتە پێویستیەكی سیاسی بۆ كۆمەڵگای شارستانی و هەر دواخستنێك بۆ دیمۆكراتیزە دەخاتە كۆمەڵگا كومەلگا،دەرئەنجامەكەی كردنی كۆمەاڵیەتی،سیاسی،هەموو تەقینەوەیەكی ب��ەر ئەگەر و مەترسیەك لەناو كۆمەڵگا دروست دەكات.بەهێز م��ەدەن��ی كۆمەڵگای رێ��ك��خ��راوەك��ان��ی )77(

دەتوانن كاریگەریان لە سەر ئەوە بكەن كە توندوتیژی لەناو كۆمەڵگا كەمتر بكرێت)78( و رێگا لە هەندێك الیەن و گروپەكان بگرن كە دەیانەوێت ئەمرازەكانی مەبەستەكانی بۆ كۆمەڵگادا ن��او لە توندوتیژی تایبەتی خۆیان بە كار بێنن)79( كۆمەڵگای مەدەنی بەهێز رۆڵی راستەوخۆی لە دارێژتنی سیاسەتەكانی 17 خۆپێشاندانەكانی هەیە)80( كۆمەڵگادا گشتی گەندەلی و فەساد كە ب��ووە ئ��ەوە ب��ەر لە شوبات حكومەتی دەزگایەكانی داموو لەناو زۆر ئیداری هەرێمی كوردستان هەبووە. هەندێك لە بەرپرسەكانی حكومی دەس��ەاڵت��ی��ان ب��ۆ ك��ۆك��ردن��ەوەی پ���روت و هەندێك ن��او لە گەندەلی هێناوە. ك��ار بە سامان كە خەڵكانێكی ه��ەب��ووە، حكومی پرۆژەكانی لە وەر دەگرت، پرۆژەكانی حكومیان واستەیان هەبووە ئەمەش كاریگەری لەسەر ئەوە هەبووە كە پرۆژەكان لە هەندێك نەدرێت. ئەنجام دروس��ت شێوەیەكی بە تداخۆلیان ب��ازاری��ش ك��اروب��اری لەناو بەرپرسەكان هەبووە و ئەمەش كاریگەری سلبی لە سەر ژیانی كە بلێین دەتوانین بەشێوەیەك ك��ردووە، بازارییەكان سیاسەت رەنگی بازرگانی و تجاری و كۆ كردنەوەی خۆوە بە بەرپرسەكان هەندێك بۆ سامانی و پروت گرتبوو، ئەم هۆكارانە كاریگەریان لەسەر ئەوە هەبوو كە خەڵك لە دەسەالت نارازی بن و زۆر هەست بە ناعەدالەتی بكەن. هۆكارەكانی تر وەكو گەشەكردنی

جیلی گەنج لە ناو كۆمەڵگای كوردی و زۆر بوونی رێژەی بێكاری لە ناو ئەو جیلەدا و خراپ بوونی واستە شێوەیەكی بە دامەزراندن ئابووریان. ژیانی هەرێمی حكومەتی دەزگایەكانی دام��وو ن��او لە جیلی كە هەبوو ئەوە لەسەر كاریگەری كوردستان كۆمەاڵیەتی ناعەدالەتی بە هەست زیاتر گەنج بكەن و كاریگەری زۆریان لە خۆپیشاندانەكانی 17 كۆمەڵگای رێكخراوەكانی هەبێت. 2011 شوباتی مەدەنیش لە هەرێمی كوردستان وەكو پێشتریش كە باسمان كرد لە حالەتی گەشەكردن دانە و كاریگەری ن��ارازی ئەو زۆری��ان لە سەر كۆ كردنەوەی دەنگی لە دژی ئەوەی خۆپێشاندان بۆ هاواڵتیانە هەبووە، دەسەاڵت بۆ چاكسازی لە ناو داموو دەزگایەكانی

حكومەتی هەرێمی كوردستان بكەن. رۆژهەاڵتی بوونی دیموكراتیزە شەپۆلەكانی یەمەن و تونیس،میسر ل��ە تایبەت ب��ە ن��اوەراس��ت كاریگەریان لەسەر ئەوە هەبووە كە خەڵكی كوردستان 17 شوبات خۆپێشاندان بكەن، بەاڵم لەبەر ئەوەی كە سیستمی سیاسی هەرێمی كوردستان بە شێوەیەكی رۆژهەاڵتی تری ده وڵه تەكانی وەك��و داخ��راو ت��ەواو هەبووە ك��راوەی نێوە حالەتێكی و نەبووە ناوەراست وجودی كوردستان هەرێمی لە ئۆپۆزیسیۆنیش و كە هەبوو ئەوە لەسەر كاریگەری ئەمەش هەبووە، نارازی هاوالتیان وەكو سیستمەكانی تەواو داخراوی رۆژهەاڵتی ناوەراست لە سەر یەكتر كۆ نەكرێتەوە و وەكو بومبێك بتەقێتەوە. هەر چەند كە ئۆپۆزیسیۆن كرد خۆپێشاندانیان پاڵپشتی فەرمی شێوەیەكی بە و كرد خۆپێشاندانەكاندا لە بەشداریان خۆشیان و چەند هاوالتی و پۆلیس گیانیان لە دەست دا، بەاڵم رۆژهەاڵتی تری ده وڵه تەكانی لەگه ڵ ب��ەراورد بە ناوەراستدا هەرێمی كوردستان حالەتێكی زۆر هێمن تری هەبوو و داواكاری خەڵك بۆ چاكسازی بووە. بە تایبەت چاكسازی پ���رۆژەی ئۆپۆزیسیۆنیش دەس��ەاڵت حیزبەكانی لەگه ڵ بۆیە هەبوو، خۆیان هەموو ناو لە بەرێككەوتن تاكۆ كرد گفتوگۆیان

83گۆڤارى موساسير

چاكسازی كوردستان هەرێمی سیاسی الیەنەكانی ئەنجام بدرێت. ئەمەش بە پێچەوانەی ده وڵه تەكانی تری رۆژهەاڵتی ناوەراست بووە و كاریگەری ئیجابی لەسەر هێور بوونەوەی بارودۆخی هەرێمی كوردستان

هەبووە. بەشی چوار - كۆمەڵگای مەدەنی و پانتایی

كۆمەڵگای كوردستان 1 -دروست كردنی پەیوەندییەكانی ئۆرگانیكی. گۆرانكاری لە ب��ەردەوام شێوەیەكی بە جیهان هەموو لەسەر كاریگەریان گۆرانكاریانە ئەم دایە، بوارەكانی ژیانی مرۆڤ دا دەبێت. هەر لە سەدەكانی زانایەكان شێوەكان لە بەشێوەیەك ئەمرۆ تاكۆ 18پەیوەندییەكانی ن��او لە ك��ردن گۆرانكاری باسی كۆمەڵگادا ناو لە مەدەنی كۆمەڵگای و مرۆڤ فرگۆسۆن و ماركس هێگل، روانگەی لە دەك��ەن. كۆمەڵگای مەدەنی بە شێوەیەكی هێمن لە تێپەربوونی دروس��ت پیشەیی قۆناغی بۆ جوتیاری قۆناغی داموو كە هەبووە ئ��ەوە لەسەر كاریگەریان ك��راون. دەزگایەكانی كۆمەاڵیەتی كە لەسەر بنەمای عائیلە و خزمایەتی پەیوەندییەكانی ك��راب��وون،)81( دروس��ت بوون الواز ب��ەرەو هێمن شێوەیەكی بە عشایەری كردنی داب��ەش پەرتوكی ناو لە دۆركهایم ببەت. كار باسی ئەوە دەكات كە دابەش كردنی كار لە ناو كۆمەڵگادا دەبێتە هۆی ئەوەی كە گۆرانكاری لە ناو پەیوەندییەكانی كۆمەاڵیەتی دا دروست بكرێت و پەیوەندییەكان لە حالەتی مێكانیكی بەرەو حالەتی پەیوەندییەكانی ناو لە و ببێت تێپەر ئۆرگانیكی مەدەنی ج��ۆراوج��ۆری موسساتی دا ئۆرگانیكی دا سوننەتی موسساتی لەگه ڵ كە دەبێت پەیدا جیاوازی هەیە، بەاڵم تاكو دروست بوونی موسساتی و قەیران دووچ��اری كۆمەڵگا ئۆرگانیكی، نوێ پرێشانی دەبێت. چۆنكە موسساتی سوننەتی لە ناو كۆمەڵگادا بەها و قیمەكانی خۆیان لە دەست دەدەن و گرنگی یان نامێنێت و موسساتی نوێ مەدەنیشی ناو لە پێگەیان ب��وون دان و لە س��ەرەت��ای دروس��ت

نە حالەتەدا،كۆمەڵگا نەبووە،لەو بەهێز كۆمەڵگادا نە و كۆن موسساتی و قیمەكان بەهاو بە رەفتار دەبێتە ئەمەش دەك��ات. نوێ موسساتی بە رەفتار هۆی ئەوەی كە لە ناو كۆمەڵگا قەیران و پەرێشانی دروست دەبێت بەاڵم بە تێپەڕبوونی كات موسساتی و دەكرێن جێگیر كۆمەڵگادا ناو لە نوێ مەدەنی حالەتی پەرێشانی و قەیرانی كۆمەڵگا لەناو دەچێت.

)82(

باسەكانی كۆمەلەكانی لۆكالی لە ناو سیاسەتی پارادایمی جیهانی ئێستا بنەرەتیە. نوێشدا شتێكی بوون گووشاری زۆری لە سەر كۆمەلەكانی ناوچەیی و لۆكالی دروست كردووە و لەبەر ئەو گووشارانەی كە لە س��ەرەوە بۆ خ��وارەوە دورست دەكرێت پێویستە بدرێت. لۆكالی كۆمەڵگای بە زیاتر گرنگی كە شێوەیەكی بە كۆمەاڵیەتی پەیوەندییەكانی چۆنكە قیمەكانی و كۆمەڵگایەكاندا،بەها هەموو لە خێرا خۆیان لە دەست دەدەن و هەندێك لە پەیوەندییەكانی ئ���ەوان دەگ���رن���ەوە)83( ت��ری ك��ۆم��ەاڵی��ەت��ی جێگای میتۆدەكانی گرنگترین ه��اب��رم��اس ل��ەروان��گ��ەی گەشەكردنی و یاساكان دارێ��ژت��ن��ی گ��ەش��ەك��ردن، داموودەزگایەكانی نوێیە كە وەكو خالێكی سەنترالی باس دەك��ات. دیار پرۆژەكەی كۆتایی ئامانجی و ل��ەوە دەك���ات ك��ە ه��ەم��وو ئ��ەو دام���وو دەزگ��ای��ان��ەی لەسەر كاریگەریان سەرەكی ئەمرازێكی وەكو نوێ كۆمەڵگای ی��ەك ن��او لە هاوالتیان یەكگرتوویی كە دەلێت گیدێنز ئانتونی دەب��ێ��ت.)84( دا فرەالیان ئەو گۆرانكاریانەی جیهانی بوویتە هۆی ئەوەی كە هەستی یەكگرتوویی لە ناو كۆمەڵگا و هەندێك لە كۆمەلەكانی لۆكالی بەرەو الوازی یان لە ناو چوون بچێت. ئەمەش دەبێتە هۆی ئەوەی كە رێژەی تاوان ناو كۆمەڵگا و رێژەی تەالق دان لە تاوانكاری و لە ناو عائیلەكان زیاتر ببێت بۆ چارەسەر كردنی ئەم پێویستە كە حكومەت رۆڵێكی گرنگی لە كێشانە دروست كردنی كلتووری مەدەنی دا هەبێت،نابێت كە سیاسەتی گرنگی نەدان بە كۆمەڵگای مەدەنی لە

ژماره )1( زستانى 2012 84

پێش بگرێت.)85( ب��وون جیهانی گ��ۆران��ك��اری��ان��ەی ئ���ەم ئێستا كاریگەریان لەسەر كۆمەڵگای هەرێمی كوردستانیش عشایری، وەكو مێكانیكی پەیوەندییەكانی هەیە. تەنانەت و رەعیەتی و ئاغا مریدایەتی، و شێخ رۆیشتینە هەموویان خزمایەتیش پەیوەندییەكانی هەرێمی لە نەماوە،ئێستا راب��ردوو وەكو پرسیار ژێر ك��وردس��ت��ان پ��ەی��وەن��دی��ی��ەك��ان��ی ئ��ۆرگ��ان��ێ��ك��ی وەك��و پەیوەندییەكانی نوێی مەدەنی بە شێوەكانی جۆراوجۆر لە سەر بنەمای دابەش بوونی كار لە گەشەكردن دایە و جێگای پەیوەندییەكانی مێكانیكی دەگرنەوە، ئەم گۆرانكاریە حالەتی قەیران و نائارامی و پرێشانی ل��ە ن��او چین و ت��وێ��ژەك��ان��ی ك��ۆم��ەڵ��گ��ادا دروس��ت دەكات. بە تایبەت لە ناو ئەم كەسانەی كە تەمەنیان كە ناتوانن ئاسانی بە ئ��ەوان چۆنكە لەسەرەوەیە، دا ئۆرگانێكی پەیوەندییەكانی ل��ەگ��ه ڵ خ��ۆی��ان بگونجێنن و پەیوەندییەكانی مێكانیكی لە بیر بكەن. تەنانەت كاریگەری خراپی لەسەر سیستمی سیاسی، كۆمەاڵیەتی و ئابووری هەرێمی كوردستانیش دەبێت. گەنجەكان و ئەو كسانەی كە خوێندەواریان هەیە ناو لە دەتوانن تەمەن بە خەلكانی لە ئاسانتر بە داموودەزگایەكانی مەدەنی نوێ خۆیان بگونجێنن. هەرێمی لە مەدەنیش كۆمەڵگای رێكخراوەكانی پێی بە یەك هەر كە ئ��ەوەی س��ەرەرای كوردستان پسپۆری خۆی كار دەكات و ئامانجەكانی تایبەتیان پرۆگرامەكانیاندا ن��او لە رەشكاوانە بە كە هەیە خستیتیانەروو. ئەمەش بە پێی توانایەكانیان لەگه ڵ توێژەكانی و چین ب���ەرژەوەن���دی خزمەتی یەكتر ك��ۆم��ەڵ��گ��ا دەك����ەن. ب��ە ش��ێ��وەی��ەك��ی ش�����اراوەش بە بكەن، پێ هەستی زۆر خۆشیان كە ئ��ەوەی بێ رۆڵێكی گرنگیان لە دروست كردنی پەیوەندییەكانی یەك هەر ئەندامەكانی ناو لە هەیە. ئۆرگانێكی بووە دروس��ت پەیوەندییەك ج��ۆرە رێ��ك��خ��راوەدا، ل��ەو لەسەر بەڵكو نییە، مێكانیكی پەیوەندییەكی كە ئەمەش نوێیە. پەیوەندییەكانی مەدەنی لە هەندێك

مێكانیكی پەیوەندییەكانی فراغەكانی شێوەیەك بە ل��ە ن��او ك��ۆم��ەڵ��گ��ادا پ��ڕ دەك���ات���ەوە، دەب��ێ��ت��ە هۆی مێكانیكی پەیوەندییەكانی بوونی الواز كە ئەوەی كاریگەری كەمتری لەسەر ئەوان هەبێت. بۆ ئەوەی پیریش ئافرەتان و خەلكانی و كە خەڵكانی هەژار دروست یەكتر لەگه ڵ پەیوەندیانە جۆرە ئەم بتوانن بكەن پێویستە كە ده وڵه ت تداخۆل بكات و یارمەتیان بدات بۆ ئەوەی كە ئەم رێكخراوانە زیاتر كاریگەریان ئەمەش هەبێت. فراغانە ئ��ەم پركردنەوەی لەسەر كۆمەڵگای رێكخراوەكانی كە ئەوەی دەبێتە هۆی شێوەیەكی بە كە بدەن كۆمەڵگا یارمەتی مەدەنی خێرا پەیوەندییەكانی مەدەنی نوێ لە ناو كۆمەڵگادا فراغەكانی پەیوەندییەكانی مێكانیكی پر بكەنەوە و كۆمەڵگا لە حالەتی قەیرانی و پرێشانی تێپەر بكەن و هاواڵتیانی هەرێمی كوردستانیش زیاتر هەست بە

ئارامی و ئاسودەیی لە ناو كۆمەڵگادا بكەن. 2 - دیمۆكراتیزەكردنی كۆمەڵگای كوردی.

كە دەكرێت چ��اوەروان یەك و بیست لەسەدەی رێكخراوەكانی كۆمەڵگای مەدەنی كاریگەری زۆر ئابووری و سیاسی گەشەكردنی لەسەر ئیجابیان كۆمەڵگای رێكخراوەكانی كە پێویستە هەبێت. مەدەنی و ده وڵه تەكان لەگه ڵ یەكتر كار بۆ چارەسەر بتوانن دووش ه��ەر و ب��ك��ەن)86( كێشەكان ك��ردن��ی یەكتر دەسەالتەكانی بۆ سنور و یەكتر چاودێری دابنن، رێكخراوەكانی كۆمەڵگای مەدەنی كاریگەریان چینی و ده وڵ��ه ت پەیوەندی كە هەیە ئ��ەوە لەسەر ده وڵه ت خزمەتگوزارییەكانی بوونی زیاتر خ��وارەوە، بۆ كۆمەڵگا، باڵو كردنەوەی كلتووری دیموكراسی و پرۆسەی دیموكراتیزەكردنی كۆمەڵگایەكان هەیە.)87( سەرەرای ئەوانە ئێستا ئەو گۆرانكاریانەی كە

زۆر حالەتێكی دەدەن روو جیهانی ئاستی لەسەر شێوەكانی بە گۆرانكاریانە ئ��ەو هەیە. خێراییان جۆراوجۆر كاریگەری لەسەر كۆمەڵگا هەیە. ئاستی زانستی هەموو تاكەكانی كۆمەڵگا و تێگەیشتن لەو گۆرانكاریانە وەكو یەكتر نییە، بەاڵم رێكخراوەكانی

85گۆڤارى موساسير

كۆمەڵگای مەدەنی بە شێوەكانی جۆراوجۆر دەتوانن تاكەكانی هۆشیاری لەسەر ئیجابیان كاریگەری گۆرانكاریانە و رووداوان��ە بەو سەبارەت كۆمەڵگا هەبێت،)88( تاكۆ بتوانن زانیاری زیاتر بە دەست بێنن و بە شێوەكانی جۆراوجۆر كە لە بەرژەوەندی ئەوان و كۆمەڵگادا بێت خۆیان بگونجێنن. لە روانگەی الری دایموند نە كلتوور، نە مێژوو و نە هەژاری ناتوانێت كە رێگا لە دیمۆكراسی كردنی ده وڵه تەكان بگرێت. زۆر گووشارێكی دەتوانێت مەدەنی كۆمەڵگای لەسەر دەسەاڵت دروست بكات بۆ ئەوەی كە دەسەاڵت لە بێت. خەڵك رایەڵی گوێ و هەبێت شفافیەتی رژێمی كودتا شێوەیەكی بە كە كاتی 70 دەیانی دیكتاتۆری پۆرتۆگال رووخاو كاتی كە فرانچسكۆ بە شێوەیەكی دیكتاتۆری ئیدارەی ئیسپانیای دەكرد زۆر لە سیاسەتمەداران تەسەوریان دەكرد كە كلتووری دەبێت رێگر ده وڵ��ه ت��ان��ە ئ��ەم التینی و كاتۆلیكی تێپەر دیمۆكراسی قۆناغی بەرەو ده وڵه تانە ئەو كە هەر ده وڵه تە دوو ئەو كە دەبینن ئێستا به اڵم ببن، پێویستە بۆیەش جا دیمۆكراسین.)89( ده وڵه تی دوو ئێمە بەو شێوەیە بیر نەكەینەوە كە لە بەر كلتووری ناتوانێت كوردستان هەرێمی حكومەتی كوردستان، مێژووی ببێت. تێپەر دیمۆكراسی قۆناغی ب��ەرەو سیاسی جیهان نیشان دەدات كە حكومەتی هەرێمی كوردستان دەتوانێت بەرەو قۆناغی دیمۆكراسی بوون

تێپەر ببێت. لە جیاواز كلتووری چ��وار باسی ئێمە لێرەدا ناو كۆمەڵگای كوردی دەكەین و نیشان دەدەین كە بارودۆخی رێكخراوەكانی كۆمەڵگای مەدەنی بە چ پرۆسەی بۆ هاوكاری و ئاستەنگ چ شێوەیەكە دیمۆكراسی بوونی كۆمەڵگای كوردی لە ئارادایە.

یەك : كلتووری پاتریاكی. كلتووری پاتریاكی كۆنترین كلتووری كۆمەڵگای هەرێمی كوردستانە، كە لە ناو ئەم كلتوورەدا دەسەاڵت بە شێوەیەكی یەك الیانە لەسەرەوە بۆ خوارەوە بریار دەدات. لە ناو ئەم كلتوورەدا ملمالنێ و منافسە كردن

نییە، بەڵكو كلتووری حاكم و محكوم هەیە، خەڵك هەموویان لە كە كەسێكە حاكم كە دەكەن تەسەور سەرترە،هێكەس لە ناو كۆمەڵگا وەكو ئەو نییە و ئەو حالەتێكی قەداسەتی هەیە. بۆیە تەنیا گوێ رایەڵی دەس��ەالت و تەمجیدی دەس��ەالت دەكات وەكو باوك سەیری فەرمانرەوا و دەسەاڵت دەكرێت، ئەندامەكانی كۆمەڵگاش وەكو منداڵەكان، بۆیەش خەڵك ئینتیزاری هەیە كە حكومەت هەموو كارەكانی بۆ ئەنجام بدات و خۆیان هەست بە هێ جۆرە بەرپرسیاریەتی نەكەن. تاكەكان لە ناو كۆمەڵگا بە هەموو شێوەیەك هەوڵی ئەوە دەدەن تاكۆ فەرمانرەوا لە خۆیان رازی بكەن و لێ نزیك بن و رەفتارەكانیان لەسەر بنەمای مەرایی كاری و هەلپەرستی، ترس، تسلیم بوون، بێ دەنگ

بوون و رەخنەگرتنی شاراوە دەبێت. هاوكاری كە ئەوەی هۆی دەبێتە كلتوورە ئەم سیاسی و باوەڕ پێ كردنی خەڵك بەیەكتر الواز بێت. تێكەاڵ بە كوردی كۆمەڵگای ناو لە كلتوورە ئەم بوونی دەرەبەگایەتی، ئاغا و رەعیەت، عشیرەتەكان بووە. تێكەاڵ ك��وردی كۆمەڵگای ناو لە هۆزەكان ئاغاكان و سەرۆك عشیرەتەكان و سەرۆك هۆزەكان تەنیا فەرمان دەدەن و رەعیەت و ئەندامەكانی عشیرەت تەنیا گوێ رایەڵی فرمایشتەكان دەبن،بە بێ ئەوەی كە هێ مافێكیان پێ بدرێت كە فكرەكانی جیاوازی عشیرەتەكان س��ەرۆك و ئاغا بەرامبەر لە خۆیان بەشداری كلتوورە ئەم گشتی شێوەیەكی بە بلێن. زیاتر ناكات،بەڵكو قبول كۆمەڵگادا لەناو سیاسی بریارەكان كردنی بەجێ جێ رایەڵی گوێ خەڵك دەكات. خەڵكانی كە بیروباوەڕی جیاوازی سیاسیان كلتوورە ئ��ەم دەك��رێ��ن. دووژم��ن سەیر وەك��و هەبێت كاریگەری لەسەر الواز بوونی كۆمەڵگای مەدەنی لە ناو هەرێمی كوردستان هەیە، بەاڵم لەبەر فەراوان بوونی پانتای مەرایی كاری و هەلپەرستی لە ناو كۆمەڵگادا بێزاری هاوالتیان لەدژی ئەم كەسانە بە شێوەیەكی شاراوە و نهێنی دەست پێ بووە. هەندێك ن���ارازی بوونی ئ���ەوەی ك��ە ج��اری��ش بوویتە ه��ۆی

ژماره )1( زستانى 2012 86

توندوتیژی حالەتی بە ناكاو شێوەیەكی بە خەڵك كوردستان سیاسی فەزایی كە ئەوەی لەبەر بەاڵم بەشێوەیەكی نێوەكراوەیە و زیاتر لە هەزار رێكخراوی كۆمەڵگای مەدەنی هەیە. هەندێك لەم رێكخراوانەی هەوڵیان بەرێكخستنەكانیان مەدەنی كۆمەڵگای داوە كە كاریگەریان لەسەر رێكخستنی ئەو نارازی بوونەی خەڵك هەبێت، هەوڵ بدەن كە وەكو گووشارێك بۆ سنورێك و بەكاربێنن سیاسی دەسەاڵتی لەسەر خەڵكانی مەرایی كار و هەڵپەرست دابنرێت و كێشە ئ��ەم كەسانە دروس���ت بكرێت ك��ە دەس���ەاڵت بۆ ب��ۆ

بەرژەوەندییەكانی خۆیان بەكار بێنن. دوو : كلتووری ئایینی.

جیهان كۆمەڵگایەكانی هەموو ناو لە ئایین گرنگیەكی تایبەتی هەیە ئەگەر سەیری پەرتۆكی ماكس سەرمایەداری روحی و پرۆتستان ئەخالقی وێبر بكەین، دیار دەبێت كە زۆر گرنگی بە رێفۆرم لە ناو ئایین دەدات. لە روانگەی ئەو كالڤن و لۆتر دوو زانای پرۆتستانی بوون كە توانییان رێفۆرمی ئایینی لە ناو رۆژئاوا دا بكەن و نیشان دەدات كە ئایینی بووە هۆكاری ئەوەی كە پرۆتستان بە چ شێوەیەك سیستمی سەرمایەداری لە رۆژئاوا لە دایك ببێت)90( كوردستان لەهەرێمی ئایین سەیری ئێمەش ئەگەر بكەین، وەكو پەیوەندی شێخەكان و مریدەكان. شێخ تەنیا بریار دەدات و مریدەكانیش تەنیا گوێ رایەڵی بریارەكان دەبن و هێ رەخنە لە شێخی خۆیان ناگرن. چۆنكە مریدەكان تەسەور دەكەن كە لە ژێر رێنمایەكانی شێخەكان لە رۆژی قیامەت دەتوانن پاداشت لە خوا وەرگرن و بۆ بەهشت برۆن، بەاڵم ئەگەر بریارەكانی ئەوان خوا قیامەت رۆژی نەكەن بەجێ جێ شێخ ئەوەی بە بێ دەیانرێتە جەهنەم،بۆیە سزا دەدات و بێنرێت بەكار مریدەكان بەرامبەر هێزێك هێ كە بریارەكانی شێخەكان خۆیان ئ��ارەزووی و ویست بە پێویستە كوردستان لە هەرێمی دەك��ەن. بەجێ جێ لە تایبەت مەدەنی كۆمەڵگای رێكخراوەكانی كە زانایەكانی ئایینی دروست بكرێن، بۆ ئەوەی رێفۆرم

ئ��ەم ج��ۆرە فكر ن��او فكری خەڵك س��ەب��ارەت بە لە خوێندنەوەیەكی بتوانن و بكرێت ئایینی كردنەوەی ورد بۆ گۆرانكاریەكانی جیهانی و ناوخۆیی بكەن ناو لە ئایینی پرۆگرامەكانی شێوەیەك چ بە كە كۆمەڵگادا باڵوبكرێتەوە كە دژایەتی لە نێوان ئایین و كلتووری دیموكراسی دا دروست نەكرێت و هەرێمی لەگه ڵ گۆرانكارییەكانی بتوانێت خۆی كوردستان

جیهانی بگونجێنێت. سێ: كلتووری مۆدێرن.

رۆژئ��اوا خەڵكانی هاتنی لە پێش س��ەدە دوو ناو لە م��ۆدێ��رن كلتووری كوردستان هەرێمی بۆ كۆمەڵگای كوردی بەاڵو بوویتەوە. لە سەدەی بیست هەرێمی بۆ پەلەكانی مودێرنیتە و كەل هاتنی بە ك���وردی، حیزبەكانی ب��وون��ی پ��ەی��دا و ك��وردس��ت��ان قوتابخانەكان، مەدەنی، كۆمەڵگای رێكخراوەكانی رۆشنبیرەكان ت��ەل��ەف��زی��ۆن، رادی����ۆ، زان��ك��ۆی��ەك��ان، قۆناغی ل��ە خ��ێ��رای��ان ك��اری��گ��ەری ن���ووس���ەران و مودێرنیزاسیۆنی كۆمەڵگای كوردی هەبووە، بەاڵم قۆناغی مودێرنیزاسیون لە هەرێمی كوردستان وەكو عەقلیەتی ئ��ەوەش لەبەر ه��ەر ن��ەب��ووە، مودێرنیتە پاتریاكی كلتووری لەگه ڵ كوردستان لە مودێرن م��اوەی دە بۆ لێرنر دانیڵ ب��ووە. تێكەڵ ئایینی و كۆمەڵگای لە ب��وون تێپەر لەسەر دیراسەی ساڵ ئەو بە كردووە، ناوەراستدا رۆژهەاڵتی لە سونەتی ئەنجامە گەیشتووە، خەڵكانی كە فكری مۆدێرنیان كە نەیانتوانیوە هەیە، ناوەراستدا رۆژه��ەاڵت��ی لە عادات ئ��ەوەی لەبەر بن، رۆژئ��اوا خەڵكانی وەك��و لەسەر كاریگەریان كۆمەڵگایەكانیش كلتووری و فكری ئەوان هەیە.)91( كلتووری مۆدێرن كاریگەری رێكخراوەكانی بوونی پەیدا لەسەر ئیجابیان زۆر كۆمەڵگای مەدەنی لە هەرێمی كوردستان هەبووە، بەاڵم لەبەر ئەوەی كە كلتووری مودێرن و پاتریاكی ئەوە لەسەر كاریگەری ئ��ەوە ك��راون،ل��ەب��ەر تێكەاڵ لە مەدەنی كۆمەڵگای رێكخراوەكانی كە هەبووە ژێر لە زیاتر و ببێت الواز كوردستان هەرێمی ناو

87گۆڤارى موساسير

شێوەیەكی بە تاكۆ داب��ێ��ت، دەس���ەاڵت كۆنترۆڵی بەرژەوەندییەكانی چین و بۆ ئەركی خۆیان چاالك

توێژەكانی جیاوازی كۆمەڵگا جێ بەجێ بكەن. چوار : كلتووری دیموكراسی.

ل���ەدوای رووخ��ان��ی رژێ��م��ی ب��ەع��س، ده وڵ��ه ت��ی ئەمریكا یارمەتی عێراقی داوە تاكۆ بەرەو قۆناغی دیمۆكراسی بوون تێپەر ببێت. ئەم سیاسەتەی ئەمریكا كاریگەری ئیجابی لەسەر خێرایی پرۆسەی سیاسی فەزایی بۆیە هەبووە. كوردستان هەرێمی و عێراق سیاسی هەرێمی كوردستانیش لەبەر هەڵبژاردنەكانی پارلەمانی عێراق، پارلەمانی كوردستان، سەرۆكایەتی ناحیەكان و قەزا ئەنجومەنی كوردستان، هەرێمی كۆمەڵگای رێكخراوەكانی ناوخۆی هەڵبژاردنی و دەبێت. تێپەر بوون كرانەوە قۆناغی ب��ەرەو مەدەنی گەشەكردنی ب��ۆ گ��ۆن��ج��اوی مجالێكی ئ��ەم��ەش هەرێمی لە م��ەدەن��ی كۆمەڵگای رێكخراوەكانی كوردستان دروست كردووە لەبەر ئەوە ئێستاش زیاتر لە هەزار رێكخراوی كۆمەڵگای مەدەنی لە هەرێمی

كوردستان هەیە. لەگه ڵ كێشەی هەندێك دیموكراسی كلتووری كلتووری هەیە. پاتریاكی كلتووری لە هەندێك پاتریاكی كاریگەری لەسەر ئەوە هەبووە كە بریارەكان لەسەرەوە بۆ خوارەوەی كۆمەڵگا بدرێت و گرنگی بە دەنگی هاواڵتیان نەدرێت و دەسەاڵت بە شێوەیەكی هێمن لە نێوان الیەنەكانی سیاسی لە ناو كۆمەڵگادا دەست بە دەست نەكرێت، بەڵكو لە رێگای توندوتیژی دەس��ت ب��ە ل��ەن��او كۆمەڵگادا دەس���ەاڵت ك��ودەت��ا و ستراتیژی رێككەوتنی ئ��ەوە لەبەر هەر بگیرێت. دەس��ەاڵت تاكۆ ك��راوە، یەكێتی و پارتی نێوان لە كلتووری ب��ێ��ت،ب��ەاڵم دا الی���ەن ه����ەردوو ل��ەدەس��ت دیموكراسی لە دژی ئەم حاڵەتەیە كە دەسەاڵت بە شێوەیەكی هێمن دەست بە دەست نەكرێت. لە رێگای هەڵبژاردنەكان دیار دەكرێت كە چ كەسێك دەسەاڵت بە دەست دەگرێت و چ كەسێك دەسەاڵت لە دەست الیەنێكی هەر ئەوەی هۆی دەبێتە ئەمەش دەدات

كە بیانەوێت دەسەاڵت بە دەست بگرن پێویستیان بە دەنگی هاواڵتیان دەبێت، ئەمەش دەبێتە هۆی ئەوەی كە سیستمی سیاسی بە شێوەیەكی بەردەوام گرنگی بە خواستەكانی كۆمەڵگا بدات. كلتووری پاتریاكی كاریگەری لەسەر ئەوە هەیە كە لە هەڵبژاردنەكانیش دا هەندێك خەڵك لە ژێر فكری پاتریاكی دەنگ بدەن، بەو مانایەی كە سەرۆك عەشیرەتەكان، ئاغایەكان و كێ بە دەن��گ بلێن الیانەگرانیان بە شێخەكانیان ئ��ەوەی كە بەبێ دەب��ن، ب��دەن زۆرینەیان گ��ۆرای��ەل جیاوازی گروپەكانی بەرژەوەندییەكانی بە گرنگی رێكخراوەكانی به اڵم دەدەن، دەنگ بدەن، كۆمەلگا كۆمەڵگای مەدەنی لە هەرێمی كوردستان سال بە لەسەر هۆشیاری سیاسی زیاتریان سال كاریگەری ناو لە نوێ فكرێكی بوونی دروس��ت و هاواڵتیان هەبووە، دەسەاڵت بە سەبارەت كوردی كۆمەڵگای ج��ی��اوازی گروپەكانی ب���ەرژەوەن���دی ل��ە بیر تاكۆ دەكرێت پێشبینی بكرێتەوە. ك��وردی كۆمەڵگای رۆژهەاڵتی دوای��ەی ئەم گۆرانكارییەكانی لەبەر ناوەراستدا سال بە سال پرۆسەی دیموكراتیزە كردنی

رۆژهەاڵتی ناوەراستیش زیاتر گەشە بكات. و حكومەت بریارەكانی ل��ەس��ەر ك��اری��گ��ەری - 3

پەرلەمان. بەهێز بوونی رێكخراوەكانی كۆمەڵگای مەدەنی زیاتر كۆمەڵگا ن��او ل��ە ك��ە ئ���ەوەی ه��ۆی دەبێتە دەبێتە ئەمەش بگیرێت.)92( یاسا س��ەروەری لە رێز مەدەنی و سیاسی ئازادییەكانی كە ئەوەی هۆی ئیداری فسادی و بكرێت زیاتر كۆمەڵگا ناو لە دەب��ێ��ت.)93( كەمتر كۆمەڵگادا ناو لە سیاسیش و كوردستان هەرێمی حكومەتی ئیداری سیستمی ئیداری گەندەڵی جۆراوجۆری هۆكارەكانی لەبەر بوون نارازی بۆیەش خەڵك هەر هەیە، تێدا زۆری لە هەندێك ك��رد. خۆپیشاندانیان شوبات 17 لە و هەرێمی لە مەدەنیش كۆمەڵگای رێكخراوەكانی كوردستان كاریگەریان لەسەر رێكخستن و بەردەوامی دەسەاڵتەكانی ئەمە لەبەر هەبوو. خۆپیشاندانەكان

ژماره )1( زستانى 2012 88

یاسادانان و جێ بەجێ كردن ناچار كران كە گوێ لە دەنگی هاواڵتیان بگرن و پێداچوونە لە ناو هەندێك لە پرۆگرامەكانی ئیداری حكومەت بكەن. پەرلەمانی كوردستان بریاری ژم��ارە)1( لە 23 / 2 / 2011 دەركرد،كە لە 17 خااڵ پێك هاتبوو. لە خاڵی دووازدە ریشەیی چاكسازی بۆ كە دەك��ات ئەوە بە ئاماژە ناو لێژنەكانی و فراكسیۆنەكان لەالیەن گشتی و پەرلەمان سوود لە الیەنە سیاسیەكان و رێكخراوەكانی پ��رۆژەی ئ��ەوەی بۆ وەرگ��رن مەدەنی كۆمەڵگای چاكسازی ئامادە و پێشكەش بە پەرلەمان بكرێ بۆ گفتوگۆ كردن و چاودێری كردنی بە زووترین كات. لە خاڵی سێزدەدا هاتووە كە پێویستە حكومەت دەست بە جێ چەندین بریاری گرنگ و بە پەلە دەربكات كە پەیوەستە بە باشتر كردنی باری گوزەرانی هاواڵتیان بۆ ئەوەی دادپەروەری كۆمەاڵیەتی دروست بكرێت.كوردستان هەرێمی بارزانی سەرۆكی )94( مەسعود

لە پەیامی خۆی بە بۆنەی هاتنی جەژنی نەورۆز، و كرد باس چاكسازی بۆ خاڵی 19 پرۆژەیەكی رایگەیاند كە هەتا 4 مانگی تر ئەنجامەكانی دیار دەبێت. لە ناو پرۆگرامەكە پەلە لە جێ بەجێ كردنی دەكرا. لە ناو خاڵی سێیەم ئاماژە بە ئەوە دەكات كە هەر و بكرێت كارا و دابمەزرێت راژە ئەنجومەنی و توانای بنەمای لە سەر هەیە دام��ەزران��دن چی دادپەروەری بێت و بە هێ شێوەیەك حیزبی نەبێت.)95( لەبەر ئەمە پەرلەمانی كوردستان لە دانیشتنی ژمارە )26( لە رۆژی 2011/6/5 بریاری دەركردنی یاسای ژمارە )7( ساڵی 2011 یاسای ئەنجومەنی گشتی راژەی لە هەرێمی كوردستان دەركرد. ئامانجی ئەم لە یەكسانی دەرفەتی كردنی دەستەبەر ئەنجومەنە دامەزراندن بۆ هەموو هاواڵتیان وەكو یەكتر بە پێی هەرێمی فەرمانگەكانی پێویستیەكانی و توانای پ��رۆژەی چ��وارەم��ی خاڵی لە )100( كوردستان. چاودێری كە هاتووە هەرێمدا سەرۆكی چاكسازی دارایی كارا بكرێت و دەست لەسەر هەموو موخالەفەت دابنێت. لە خاڵی حەوت باسی ئەوە دەكات كە هەر

چی تەندەر هەیە بە شفافیەت رابگەیەنرێت و بە هێ شێوەیەك، هێ كەسێك نفووزی خۆی بەكار نەهێنێت ئەمە بفرۆشێتەوە. دوای و وەربگرێت تەندەر كە یەك لە گەندەڵیەكانی ئیداری بوو كە لە ناو داموو دەزگایەكانی حكومەتی هەرێمی كوردستاندا هەبوو. لە خاڵی سێزدەدا دەڵێت كە لێكۆڵینەوە لەو پرۆژانە بكرێت كە تەواو نەكراون یان گەمەیان تێدا كراوە. لە خاڵی چواردە دەڵێت كە هەر چی زەوی بە موساتەحە دراوە لێكۆڵینەوەی لێدەكرێ و بە پێی یاسا رێ و شوێنی لەگەڵدا دەكرێ.)96( هەندێك لە بەرپرسەكان كەلكیان لە دەسەاڵتەكانی خۆیان وەر دەگرد و زۆر زەویان بە موساتەحە وەردەگرت و بە خەڵكانی تریان دەفرۆشت و لەو رێگایە زۆر دەوڵەمەند بوون. چەند چاكسازی پ���رۆژەی ن��او لە تریش گرنگی خاڵی

سەرۆكی هەرێمی كوردستاندا هەیە. د. بەرهەم ئەحمەد سەرۆكی حكومەتی هەرێمی وەاڵمی دا خاڵی 10 نوسراوێكی لە كوردستانی دایەوە. خۆپیشاندەرانی داواكارییەكانی لە هەندێك

)97(

سەرۆكی هەرێمی كوردستان لە 6/14/ 2011 دیسان بەیاننامەیەكی سەبارەت بە قۆناغی یەكەمی بەرنامەكەی بۆ چاكسازی ئەنجامیان دابوو راگەیاند. لێژنەی كە لەالیەن سەرۆكایەتی هەرێم دامەرزابوو، 118 گرێبەستی موساتەحەیان هەڵوەشاندەوە كە 1025 دۆنم زەوی بۆ حكومەت گەڕایەوە. لەو پرۆگرامەدا باس لە ئەوە كراوە كە بە هەموو شێوەیەك بەرەنگاری گۆرانكاری مەبەستەش ئەم بۆ دەبنەوە گەندەڵی لە و دەدەن ئەنجام ب��وارەك��ان��دا گشت لە ریشەیی داهاتوو پرۆگرامەكانیان بۆ هاواڵتیان باڵو دەكەنەوە.ناو لە تەنانەت زیاتریش )98( ئەو هەموو كێشانە و

كۆمەڵگای كوردی دا هەبوون بەاڵم تاكۆ خۆپیشاندان و رۆڵی هەندێك رێكخراوەكانی كۆمەڵگای مەدەنی ن��ەب��ا ئ��ەم پ��رۆگ��رام��ان��ەی چ��اك��س��ازی دەس��ت��ی پێ چاكسازی پرۆگرامانەی ئەم س��ەرەرای ن��ەدەك��رد. كە باس كران، حیزبەكانی ئۆپۆزیسیۆنیش كەلكیان

89گۆڤارى موساسير

بۆ پرۆگرامیان ئەوانیش وەرگ���رت، دەرف��ەت��ە ل��ەم چاكسازی لە هەرێمی كوردستان هەیە، بۆیە لەگه ڵ ئ��ەوەی بۆ دەك��ەن گفتوگۆ دەس���ەاڵت حیزبەكانی لە بۆ چاكسازی پرۆگرامێكی هاوبەش بتوانن كە دەلێت هابرماس بكەن. دروست كوردستان هەرێمی یاسایی شێوەیەكی ب��ە دەس���ەاڵت ك��ە ئ���ەوەی ب��ۆ ناو لە كردن گفتوگۆ ئەخالقی كە ئەوەیە بكرێت لە كە بریارەكانی تاكۆ بكرێت دروست كۆمەڵگادا ناو كۆمەڵگادا دەردەچن لەگه ڵ ویست و ئارەزووی بەرژەوەندی گشتی لە بەڵكو دانەبێت هێ الیەنێك كۆمەڵگا بێت)99( بۆیە پێویستە كە لە ناو هەرێمی كوردستاندا هەوڵ بدرێت كە ئەخالقی گفتوگۆ كردن لە ناو هەموو الیەنێك بۆ دروست كردنی بەرژەوەندی

گشتی لە پێش بگیرێت. 4 - بەرگری كردن لە ماڤەكانی گەلی كورد لەسەر زۆر گۆرانكاری ب��وون جیهانی جیهانی. ئاستی ك��ردووە، دروس��ت جیهانی ئاستی لەسەر گ��ەورەی باڵو جیهان لە دیموكراسی كە ئ��ەوەی بۆ ئێستا رێكخراوەكانی بە گرنگی كە پێویستە بكرێتەوە، كە بدرێت پێ رێگایان ئ��ەوان و بدرێت ناحكومی بكەن هاوكاری نێوده وڵه تی رێكخراوەكانی لەگه ڵ واڵتەكانی ناو لە دیمۆكراسی بتوانرێت ئەوەی بۆ ج��ی��ه��ان��دا ب���ەرق���رار ب���ك���رێ���ت.)100( رێ��ك��خ��راوەك��ان��ی زۆری��ان كاریگەری دەت��وان��ن م��ەدەن��ی كۆمەڵگای لەسەر بە نێوده وڵه تی كردنی كێشەكان و رووداوەكان یەكگرتووەكان نەتەوە رێكخراوە هاوكاری و هەبێت بكەن.)101( هەر چەند چاالكیەكانی بە دەست هێنانی ساڵی لە یەكگرتووەكان نەتەوە رێكخراوە زانیاری DPI گشتی ئەنجومەنی )1( بریاری بە 1946Department of Public Information(( دامەزرا و دەستی بە كارەكانی خۆی كرد. لە ساڵی 1968 ئەنجومەنی ئابوری و كۆمەاڵیەتی بریاری )1297 x l I v( دەكرد و داوای لە )DPI( كرد كە لەگه ڵ لە ب��ك��ات)102( هاوكاری ناحكومی رێكخراوەكانی دوای دەیانی 90 رێكخراوەكانی كۆمەڵگای مەدەنی

جیهانی ئاستی سەر لە جیاواز پسپۆرییەكانی بە بۆیەش ك��رد،ه��ەر گ��ەش��ەی��ان خ��ێ��را شێوەیەكی ب��ە /80 بریارەكانی یەكگرتووەكان ن��ەت��ەوە رێكخراوە 1993،304 / 1995 و E / 1996 / 13 سەبارەت یەكگرتووەكان نەتەوە بە هاوكاری كردنی رێكخراوە لەگه ڵ رێكخراوەكانی ناحكومی بە پێ توانایی و لێهاتوویان و پسپۆریان دەكات و دەڵێت كە پێویستە كێشەكان بە زانیارییەكانیان سەبارەت و توانایی لە )DPI( لەسەر ئاستی جیهانی كەلك وەرگرن. ئێستاهەیە. ناحكومی رێكخراوەكانی بە تایبەت بەشی http://( دەتوانرێت لە رێگای ئەو وب سایتەوە )103(

www.un.org.DPI/NGO( زانیاری زیاتر سەبارەت نەتەوە رێكخراوە بێنن. دەست بە )DPI/NGO( بەلەگه ڵ كردنی پەیوەندی مەكتەبی یەكگرتووەكان سرویسی و )UNG( ناحكومی رێ��ك��خ��راوەك��ان��ی و )NGLS( ناحكومی رێكخراوەكانی پەیوەندی كۆمیتەی رێكخراوەكانی ناحكومی هەیە،كە لە 18 ناحكومی رێكخراوەكانی لە هەڵبژێردراو ئەندامی ماوەی بۆ كە پێكهاتووە، جیهانی ئاستی لەسەر لە سەنتەریان و هەڵدەبژێردرێنەوە جارێك سااڵ دوو

نیویوركە.)104( رێكخراوەكانی كۆمەڵگای مەدەنی لە هەرێمی ك��وردس��ت��ان ل��ەب��ەر ه��ۆك��ارەك��ان��ی ج���ۆراوج���ۆر وەك��و بەرگری شێوەیەكی چاالك بە نەیانتوانیوە پێویست ل��ە م��اف��ەك��ان��ی گ��ەل��ی ك���ورد ب��ك��ەن. ب��ۆ نموونە رژێمی كە ژنوسایدەی سیاسەتەی ئەو لەبەرامبەر هێنا. ب��ەك��ار ك���وردی ب��ە گەلی ب��ەرام��ب��ەر بەعس مەدەنی كۆمەڵگای رێكخراوەكانی كە پێویستە تری رێكخراوەكانی لەگه ڵ چاالك شێوەیەكی بە بكەن، بابەتە ئەم سەر لە كار جیهانی ناحكومی لەسەر زانیاریان جیهانی گشتی رای ئ��ەوەی بۆ ئەنجام دانی ئەم كارەساتە بەرامبەر بە گەلی كورد كردنی پاڵپشتی بۆ جیهانی رای و هەبێت ك��راوە جیهانی ئاستی س��ەر لە ك��ورد گەلی ماڤەكانی هەبێت. لە ساڵی 2010 كاتی كە لە ئەمریكا بووم

ژماره )1( زستانى 2012 90

و سەردانی بینایەی رێكخراوە نەتەوە یەكگرتووەكانم كرد، زۆر وێنە و دیكۆمێنت سەبارەت بە كێشەكان بەاڵم هێ بوون هەڵواسرا جیهانی كارەساتەكانی و شتێك سەبارەت بە كورد نە نوسرا بوو، بە تایبەت لەو جێگایەی كە باسی چەكی كیمیایی كرا بوو،چەند وێنەیەكی بومبی كیمیایی هەڵواسرا بوون و باسی باس هێ بەاڵم بوو، كرا چەكە ئەم قەدەغەكردنی لە كیمیاباران كردنی هەلەبجە نەكرا بوو، لەتەنیشت ئەوەدا كە باسی چەكی ئەتۆمی كرا بوو، وێنەكانی پەلەكانیان و كەل چەند و ناكازاكی و هیرۆشیما لەو جێگا دانرا بوون، باسی كێشەی فەلستینییەكان هەر چەند ب��وون. كرا جیهان تری زۆر گەالنی و لە پشتگیری كە نەبوو ده وڵه تێك هێ كە دروستە بەرپرسەكانی س��ەرەرای ئێستا ب��ەاڵم بكات، ك��ورد كوردستان، هەرێمی حكومەتی و بەغدا لە ك��ورد هەرێمی لە مەدەنیش كۆمەڵگای رێكخراوەكانی كوردستان دەتوانن لەسەر ئاستی جیهانی بە شێوەیەك پەیوەندی لەگه ڵ رێكخراوەكانی ناحكومی جیهانی بۆ ئەوان پاڵپشتی كردنی ئەوەی بۆ بكەن دروست بە دەست هێنانی بەرگری كردن لە گەلی كورد بە دەست بێنن. رێكخراوەكانی كۆمەڵگای مەدەنی لە هەرێمی كوردستان پێویستە ئەم واقیعە لە بەر چاو بگرن كە ئێستاش عەقلییەتی شووڤنیستی عەرەبی كوردستان هەرێمی بۆ كێشە كە ئ��ەوەن دوای لە رێكخراوەكانی كە پێویستە بۆیە بكەن. دروس��ت بۆ تایبەتیان ئیستراتیژییەكی كوردستان ناحكومی دروست كردنی رای گشتی جیهانی لە بەرامبەر ئەم ناوەندی تر حكومەتی هێی تاكۆ هەبێت مەترسیە پێشێل ك��ورد گەلی ماڤەكانی نەتوانێت ع��ێ��راق بكات. پێویستە كە حكومەتی هەرێمی كوردستانیش ئەم كردنی ه��اوك��اری بۆ تایبەتی پرۆگرامێكی جۆرە رێكخراوانە هەبێت بە گشتی پێویست گەلی كورد لەو گۆرانكاریانەی كە لەسەر ئاستی جیهانی روویان داوە بە دروستی كەڵك وەرگرێت تاكۆ بتوانێت

ماڤەكانی خۆی بە تەواوی بە دەست بێنێت.

دەرئەنج����ام:رێكخراوەكانی كۆمەڵگای مەدەنی لە هەرێمی بەر بەعس،لە رژێمی رووخانی پێش تا كوردستان ناو لە جۆراوجۆر كێشەكانی و پاتریاكی كلتووری كۆمەڵگای كوردی و چەوساندنەوەی حكومەتەكانی ن���اوەن���دی ب��ەغ��دا ب��ەس��ەر ك��ۆم��ەڵ��گ��ای ك����وردی، رێكخراوەكانی كە هەبووە ئەوە لەسەر كاریگەریان ژێر لە زۆرب��ەی��ان نەبن بەهێز ك��وردی كۆمەڵگای ك��ۆن��ت��رۆڵ��ی دەس����ەاڵت داب���ن. ئ��ی��دارەی ه��ەول��ێ��ر و سلێمانی هەریەك رێكخراوەكانی كۆمەڵگای مەدەنی تایبەت بە خۆیان دروست كردبوو، ئەو رێكخراوانەش رایەاڵ بنەمای گوێ لەسەر ب��وون، ئ��ەوان بە سەر وەر پارەیان ئیدارەكان بوونی حال زم��ان و بوونیان بەعس، رژێمی رووخانی دوای لە بەاڵم دەگ��رت، پرۆژەی دیمۆكراتیزە كردنی عێراق لە الیەن ئەمریكا كاریگەری لەسەر كرانەوەی فەزای سیاسی هەرێمی پارتی گۆرانكاریانە ئەو لەبەر هەبوو. كوردستان لەگه ڵ ئیستراتیژیان رێككەوتنامەی یەكێتی و یەكتر مۆر كرد، كە لە هەڵبژاردنەكانی حكومی و لیست بەیەك مەدەنیش كۆمەڵگای رێكخراوەكانی بەشداری بكەن و دەسەاڵت بە شێوەیەكی یەكسان لە لەسەر كاریگەری ئەمەش بكرێت، دابەش نێوانیان مەدەنی كۆمەڵگای رێكخراوەكانی تێكەاڵوبوونی گونجاویش پانتای هەبوو. ئیدارەكانیش دوو هەر بۆ گەشەكردنی رێكخراوەكانی كۆمەڵگای مەدەنی رووخ��س��ا ل��ەب��ەر ئ��ەوە زی��ات��ر ل��ە ه���ەزار رێكخراوی كۆمەڵگای مەدەنی لە هەرێمی كوردستان دروست ت���ەواوی كۆنترۆڵی نەیتوانی دەس���ەاڵت و ك���ران رێكخراوەكانی كۆمەڵگای مەدەنی بكات و هەندێك لە رێكخراوەكان سەربەخۆ بوون و توانیان رێكخستن لە نێوان خەڵكانی نارازی دروست بكەن و خۆپێشاندان لە دژی دەسەاڵت بكەن و دەسەاڵتی یاسادانان و جێ بەجێ كردن ناچار بكەن كە گوێ لە داواكارییەكانی بۆیەش ه��ەر بگرن. كۆمەڵگا توێژەكانی و چین هەرێمی حكومەتی الی��ەن لە چاكسازی پ��رۆژەی

91گۆڤارى موساسير

كوردستان دەستی پێ كرد و دەرڤەتێكی گونجاویش ئەوانیش كە رووخسا ئۆپۆزیسیۆن حیزبەكانی بۆ و بكەن بوون و خۆپێشاندانەكان نارازی لە تداخۆل لە هەرێمی تایبەتیان بۆ چاكسازی كردن پرۆژەی كوردستان هەبێت و حیزبەكانی دەسەاڵتیش ئامادەی دانیشتن و گفتوگۆ كردن لە گەڵیان بێت. بۆ ئەوەی ناو لە چاكسازی بۆ هاوبەش پرۆژەیەكی بتوانن سیستمی سیاسی هەرێمی كوردستان دروست بكەن. كە چ��ەن��د ه���ەر بلێین دەت��وان��ی��ن ب��ەگ��ش��ت��ی بكرێت بەهێزتر مەدەنی كۆمەڵگای رێكخراوەكانی بەو ئەندازەیە كاریگەری ئیجابی لە سەر سیستمی لە رێگری دەبێت. كوردستان هەرێمی لە سیاسی دیكتاتۆری زۆرینە لە رێگای هەڵبژاردنەكان دەگرێت لە خزمەتی دەس��ەاڵت كە ئ��ەوەی ه��ۆی دەبێتە و خزمەتی و بێت كۆمەڵگادا گشتی ب��ەرژەوەن��دی كۆمەڵگای ج��ی��اوازی گ��روپ��ەك��ان��ی ب���ەرژەوەن���دی ك���وردی ب��ك��ات و پ��رۆس��ەی دی��م��وك��رات��ی��زە كردنی هەرێمی كوردستانیش بە خێرایی گەشە بكات، بەاڵم مەدەنی كۆمەڵگای رێكخراوەكانی كە ئ��ەوەی بۆ لە هەرێمی كوردستان بە هێزتر بكرێت، پێویستە كە چەند شتێك لەبەر چاو بگیرێت. یەك: پێویستە كە سەر بەخۆی دادوەری لە كوردستاندا هەبێت و هەموو كەسێك لە بەرامبەر یاسادا یەكسان بن. دوو: پێویستە كە گۆرانكاری لە ناو یاسای حیزبەكان لە هەرێمی هێ نابێت ك��ە شێوەیەی ب��ەو بكرێت. ك��وردس��ت��ان ئاسایش زێرەڤانی، سەربازی، پێشمەرگە، هێزێكی و دەزگایەكانی تری ئەمنی سەر بە هێ حیزبێكی هۆی دەبێتە چۆنكە ب��ن، ك��وردس��ت��ان ل��ە سیاسی تداخول بوونی ئەو هێزانە لە ناو سیاسەتدا ئەمەش ب��وون��ی حكومەتێكی ل��ەس��ەر دروس���ت ك��اری��گ��ەری دەبێت كوردستان هەرێمی لە ئەمنی و سەربازی كۆمەڵگای گەشەكردنی بۆ كێشە كە دەتوانێت و

مەدەنی لە هەرێمی كوردستان دروست بكات. یاسای ناو لە گۆرانكاری كە پێویستە سێ: هەرێمی ناحكومی رێكخراوەكانی 2011 ژم��ارە

هەرێمی ب��ارودۆخ��ی ل��ەب��ەر بكرێت. ك��وردس��ت��ان��دا كۆمەڵگای رێكخراوەكانی كە پێویستە كوردستان چاودێری ژێر لە كوردستان هەرێمی لە مەدەنی پەرلەمانی كوردستاندا بن نەك ئەنجومەنی وەزیران، بۆ ئەوەی لەژێر سولتەی جێ بەجێ كردنی هەرێمی كوردستاندا نەبن و هەر دوو بتوانن هاوكاری لەگه ڵ یەكتر بكەن و سنۆر بۆ یەكتر دابنێن. بۆ ئەوەی كە خەڵكانی هەژاریش بتوانن رێكخراوەكانی كۆمەڵگای

مەدەنی دابمەزرێنن. پەرلەمانی چ��اودێ��ری ژێ��ر ل��ە ك��ە پێویستە كوردستان بودجەیەك وەكو هاوكاری بۆ رێكخراوەكانی كۆمەڵگای مەدەنی دیار بكرێت بەاڵم پێویستە كە ئەو هاوكاری كردنە شفافیەتی هەبێت و هاواڵتیانی بن یارمەتیانە ئەو ئاگاداری كوردستان هەرێمی و حیزبایەتی بنەمای لەسەر یارمەتیە ئەو تاكۆ خزمایەتی و واستە كردن نەبێت،بەڵكو لەسەر بنەمای

چاالكیەكانی ئەو رێكخراوانەدا بێت. چوار: پێویستە كەر هەر رێكخراوێك بە پی پەیرەو هەڵبژاردنی ماوەی كە ناوخۆیان پرۆگرامەكانی و لەو دەك��ات، دیار دەستەی سەرۆكایەتی و سەرۆك چۆنكە بكەن، ناوخۆیان هەڵبژاردنەكانی ماوەیەدا بە ی��ان ب��اوەڕ خۆیان ن��او لە خۆیان ئ��ەوان ئەگەر دیموكراسی نەبێت ناتوانن كاریگەری ئیجابیان لەسەر

دیمۆكراسی كۆمەڵگای كوردی هەبێت. پێنج: پێویستە یاساكانی هەڵبژاردنی پەرلەمانی لە ناحیەكان و قەزاكان پارێزگایەكان، كوردستان، حالەتێكی داخراو بكرێنە نێوە كراوە یان تەواوكراوە بۆ ئەوەی كە هاواڵتیان ئازادی زیاتریان لە دیاركردنی لە سیاسی ملمالنێ و هەبێت خۆیان نوێنەرەكانی ناو هەموو حیزبەكان لە هەرێمی كوردستاندا بكرێت. ئەمەش رەنگدانەوەی لەسەر ئەوە دەبێت كە ملمالنێ ناو رێكخراوەكانی كۆمەڵگای لە زیاتر و چاالكی مەدەنیش دروست بكرێت و كاریگەری ئیجابی لەسەر بەهێزتر بوونی رێكخراوەكانی كۆمەڵگای مەدەنی لە

هەرێمی كوردستان دەبێت.

ژماره )1( زستانى 2012 92

سەرچاوەك���ان:1 - ژاك راپنیك،))اروپای شرقی : بافت بین المللی (( در مارك پال تزو الكساندر اسموالر،جهانی شدن قدرت و دموكراسی،ترجمە سیروس فێی

و احمد رشیدی،تهران،كویر،1383،ص 154. 2 - حسین بشیریە،جامعە مدنی و توسعە سیاسی درایران،تهران،موسسە نشر علوم نوین،1378،ص 122.

Bruce Sievers،“What civil Society Needs” Stanford،Social Inoovation Review Stanford،Full - 3 .2010،Vol.8،Iss 4،PP. 45 – 46

Simone Chambers ،Jeffrey Kopstein ،) Civil society and the state ) ،in Robet E Goodin ،Political - 4 .Theory ،Oxford ،Oxford University Press ،2008 ،pp 367-368

5 - ژاك راپنیك،پیشین،ص 155. .Larry Diamond،Developing Democracy،Johns Hopins University،1999،p25 - 6

7 - بنت فالی برگ،))فوكو،هابرماس و جامعە مدنی (( ترجمە محمد رچا مهدی زادە،مجلە افتاب،سال دوم،ش 19،مهر 1381،ص 68. 8 - حسین بشیریە،پیشین،ص 121.

Carmen Malena،Voilkhart Finn Heinrich،“Can We Measure Civil Society? A Proposed Methodol- - 9 .ogy for International Comparative Research(،Development in Practice،vol 17،No. 3،Jun 2007،p 342

.Iain McLean،Oxford Concise Dictionary of Politics،Oxford،Oxford university press،1996،p 74 - 1011 - حسین بشیریە،پیشین،ص 122.

.Carmen Malena،Volkhart Finn Heinrich،Op،Cit.،p 342 - 12 .Bruce Sievers،Op،Cit.،p 46 13-

.Ibid،p 45 14-15 - جان الك،رسالەای دربارە حكومت،ترجمە حمید عچدانلو،تهران،نی،1387،صص 146 – 147.

16 - ژان ژاك روسو،قرار داد اجتماعی،ترجمە منوچهر كیا،تهران،گنجینە،1352،صص 25-24. .Simone Chambers،Jeffery Kopstein،Op،Cit. pp 364 – 365 - 17

18 - حسین بشیریە،پیشین،ص 122. Don E. Eberly ، “The Meaning ،Origins ،and Applications of Civil Society” in Don E. Eberly ،The - 19

.Essential Civil Society Reader ،Lanham ،Rowman ،2000 ،p 2520 - می توانید نگاە كنید بە : انتونیو گرامشی،دولت و جامعە مدنی،ترجمە عباس میالنی،تهران،اختران،1383.

21 - می توانید نگاە كنید بە : منتسكیو،روح القوانین،ترجمە علی اكبر معتمدی،تهران،بنگاە مگبوعاتی صفی علیشاە،1334. 22 - می توانید نگاە كنید بە : - كارل پوپر،جامعە باز و دشمنان ان،ترجمە عزت الله فوالدوند،تهران،انتشارات خوارزمی،1369،4 جلد.

23 - می توانید نگاە كنید بە : كارل پوپر،منگق اكتشاف علمی،تهران،انتشارات علمی و فرهنگی،1370. - كارل پوپر،شناخت عینی،برداشت تكاملی،ترجمە احمد ارام،تهران،انتشارات علمی و فرهنگی،1384.

24 - یورگن هابرماس،جهانی شدن و ایندەی دموكراسی،منڤومهی پساملی،ترجمە كمال پوالدی،تهران،نشر مركز،1380،ص 168. .Simone Chambers،Jeffry Kopsten،Op،Cit.،pp 369 – 370 - 25

26 - انتونی گیدنز،راە سوم بازسازی سوسیال دموكراسی،ترجمە منوچهر صبوری كاشانی،تهران، شیرازە،1378،ص96. .Simone chambers،Jeffry Kopsten،Op،Cit.،p 375 - 27

.Ibid،pp 376 – 378 - 2829 - ژاك راپنیك،پیشین،ص ص 154 – 155.

30 - جان اسپوزیتو،))اسالم و جامعە مدنی در خاورمیانە (( در محمد تقی دلفروز،دموكراسی و جامعە مدنی در خاورمیانە،تهران،انتشارات روزنامە سالم،1380،ص 265. 31 - همان منبع،ص 266.

Barbara Eddes،“What Causes Democratization”،in Robert E. Goodin،Political Scince،Oxford،Oxford - 32 .University Press،2009،p 594

33 - فرید زكریا،ایندەی ازادی،اولویت لیبرالیسیم بر دموكراسی،ترجمە امیر حسین نوژری،تهران، سازمان چاپ وانتشارات وزارت فرهنگ و ارشاد اسالمی،1383،صص 81 – 82.

.Barbar Geddes،Op،Cit.،p 594 - 3435 - ساموئل هانتینگتون،موج سوم دموكراسی،ترجمە احمد شهسا،تهران،روزنە،1381.

36 - مایرون واینر،))تحول سیاسی : اسیا،افریقا و خاورمیانە (( در مایرون واینر و ساموئل هانتینگتون،درك توسعە سیاسی،ترجمە پژوهشكدە مگالعات راهبردی،1379،ص 88.

.John Keane،Democracy and Civil Society،London،Verso،1988،p23 - 37-38 امیر محمد حاجی یوسفی،رانت ))دولت رانتیر،رانتیرسیم ((فصلنامە اقتصادی و سیاسی،ش 126-125،بهمن و اسفند،1376،ص 153 .

93گۆڤارى موساسير

Hani Hazaimeh،“Us Official to Meet With Civil Society Representatives ”،Meclathy Tribune - 39 .Business News،Washington،Mars،2011

See: Don Eberly،The Rise of Global Civil Society،Building Commuities and Nations From the - 40 .Botton Up،New York،Enxounter Books،2008

.I Pamela Ann Smith،Middle East،London Apr 2011،Iss،421،pp 33 – 35 - 41Arab – American Groups Offer Civil Society Models to Middle East”،State De-؛،M. Scott Borot - 42

.partment Documents / Find،Lanham،Mar 10،201143 - شاهر احمد نصر،الدولە و المجتمع المدنی،دمشق،دار الرای للنشر،2005،ص 202.

44 - هانتینگتون،پیشین،ص 54. 45 - فرید زكریا،پیشین،صص 180 – 181.

46 - برینگتون مور،ریشەهای اجتماعی دیكتاتوری و دموكراسی،ترجمە حسین بشیریە،تهران،مركز نشر دانشگاهی،1369،ص چواردە. 47 - حسین بشریە،گزار بە مردم ساالری،تهران،نشر نگاە معاصر،1386،ص 34.

48 - شاهر احمد نصر،المصدر السابق،ص 202. 49 - هانتینگتون،پیشین،صص 68 – 83.

.Iain McLean،Op،Cit.،p 320 - 50ئازاد نمونە،وەرگێرانی وەك بە جیهانیبووندا،كوردستانی عێراق لە چەرخی نەتەوەیی ده وڵه تی و 51 - صالح مال عمر عیسی،ئەتنیك گەرایی

وەڵەدبەگی،هەولێر،مەكتەبی ناوەندی دیراسات و پێگەیاندنی حزبی،2008،صص 245 – 246. 52 - جان ار. گیبینز،بوریمر،سیاست پست مدرنیتە،ترجمە منصور انصاری،تهران،گام نو،1381،صص 213– 214.

53 - دیوید بیتهام،كوین بویل،دموكراسی چیست؟ اشنایی با دموكراسی،ترجمە شهرام نقش تبریزی،تهران،ققنوس،1386،صص 27 – 28. 54 - علی ربیعی،معماری دولت مدنی درجهان سوم،تهران،موسسە تحقیقات و توسعە علوم انسانی،1386،ص578.

55 - یورگن هابرماس،پیشین،ص 163. 56 - میشیل عفلق،فی سبیل البعپ،القیادە القومیە،مكتب الپقافە و االعالم،ص 246.

.Don Eberly،The Rise of Global Civil Society،Op،Cit.،p 255 - 57Jeffrey C. Alexander،“ Globalizationb as Collective Representation : The New Dream Afa Cos- - 58 mopolitan Civil Shere” ،International Journal of Politics ،Culture ،and Society ،Vol 19 No. 1 / 2 ،The

.New Sociologicxal Imagination II،Dec. 2005 ،pp 81 – 90 Jason Ralph،“To Vsher in New Paradigm. President Bushe›s Foreign Policy Legacy”،in Andrew - 59 Wroe،Jon Herbert،Assesing the George W. Bush Presidency ،Edinburgh،Edinburgh University Press

.،2009 ،p 78 .Ibid،p 89 - 60

.Jeffrey C. Al exande،Op،Cit،P 88 - 61 Kenneth Katzman،“Iraq: Post – Saddam Governance and Security”،in Amy v. Cardosa،Iraq at - 62

.the Cross Roads،New York،Nova Science Publishers،Inc،2007،pp 17 – 18 Nora Ben Sahel،Other،After Saddam Premer Planning and the Occupation of Iraq،Rand،2008،pp - 63

.29 – 33 Kenneth Katzman،“Iraq: Elections،Government،and Consititution”،in Amy V. Cardosa،Op،Cit.،pp - 64

.69 – 70 .Olga Oliker،Other،U.S Polisy Options for Iraq،Rand،2007،pp 28-29 65

66 - یاسای كۆمەڵەی پەرلەمانی هەرێمی كوردستانی عێراق ژمارە 18ی ساڵی 1993. 67 - یاسای رێكخراوە كوردستانیە غەیرە حكومییەكانی هەرێمی كوردستان ژمارە 15 ساڵی 2001.

68 - بریاری ژمارە 16 لە 3 / 10 / 2002 كاركردنی هاووالتیان لە رێكخراوە نێو ده وڵه تی و بیانیە غەیر حكومیەكان. 69 - یاسای ژمارە 1ی ساڵی 2011ی یاسای رێكخراوە ناحكومیەكان لە هەرێمی كوردستانی عێراق.

70 - حسین بشیریە،گزار بە دموكراسی،پیشین،ص 128. 71 - انتونی گیدنز،پیشین،ص 93.

.Bruce Sievers،Op،Cit.،pp 47 – 48 - 7273 - می توانید نگاە كنید بە: یورگن هابرماس،دگرگونی ساختاری حوزە عمومی،ترجمە جمال محمدی،تهران،افكار،1386،چ2.

Vahid Amani Zoeram،“Critism in Public Shere: The Press Development in Iran›s Civil Society - 74 .1997 – 2000”،Journal of Politics and law”،Tornoto.Vol 3،Iss،2،Sep. 2010،p 217

75 - دیوید بیتهام،كوین بویل،پیشین،ص 125.

ژماره )1( زستانى 2012 94

.Stephen D. Tansey،Politics،London،Routledge،2000،pp 205 – 206 - 7677 - جان ار. گیبینز،بوریمر،پیشین،ص 73.

78 - روبرت پاتنام،دموكراسی و سنت های مدنی،ترجمە محمد تقی دلفروز،تهران،دفتر متالعات و تحقیقات سیاسی وزارت كشور،1380،صص .165 – 164

.Bruce Sievers،Op،Cit.،pp 47 – 48 - 7980 - بنت فالی برگ،پیشین،ص 75.

81 - محمد محفوڤ،العرب و متغییرات العراق،االنتشارات العزلی،2004،صص 71 – 72. Rollin F. Tusalfm،“A Boon or a Bane? The Role of Civil Soiety in Third – and Fourth – Wave - 82

.Democracies”،International Political Science Review،Vol 28،No. 3،2007،pp 370-371 .Carmen Malena،Volhart Finn Heinrich،Op،Cit.،p 342 - 83

Lucio Baccaro،“Civil Society Meets the State: Towards Associational Democracy?”Socio – Eco- - 84 .nomic Review،October،24،2005،p193

Jude Howell،“Gender and Civil Society: Time for Cross – Border Dialogue”.Journals Permis- - 85 .sions an Oxford Journals. Org،Oxford University،Dec،8،2007،p422

86 - می توانید نگاە كنید بە : امیل دوركیم،دربارە تقسیم كار اجتماعی،ترجمە باقر پرهام،بابل كتاب ای بابل،1369. 87 - انتونی گیدنز،پیشین،صص 90 – 91.

88 - بنت فالی برگ،پیشین،ص 69. 89 - انتونی گیدنز،پیشین،ص 89.

Stephen Kaufman،“Clinton: Civil Society Activits Determine the future”،State Department Docu- - 90 .ments / Find،Lanham: Dec،2010

.Rollin F. Tusalfm،Op،Cit،p 365 – 366 - 9192 - روبرت پاتنام،پیشین،ص 16.

93 - الری دایموند ))ایاهمە دنیا می تواند دموكراتیك شوند (( ترجمە الناز علیزادە اشرفی،در حسین بشیریە،گزار بە دموكراسی،تهران،نشر نگاە معاصر،1384،ص 106.

94 - می توانید نگاە كنید بە : ماكس وبر،اخالق پروتستان و روح سرمایەداری،ترجمە عبد المعبود انصاری،تهران،سمت،1371. خواجە سرودی،تهران،پژوهشكدە مگالعات خاورمیانە،ترجمە غالمرچا جامعە سنتی،نوسازی لرنر،گزار دانیل بە: كنید نگاە توانید 95 - می

راهبردی،1383. James M Campbell ،“ Importance of Rule of law to Civil Society” ،Defense Counsel Journal - 96

.Chicago ،Vol 77 ،Iss ،3 ،Jul 2010 ،p 287 .Rolliin F. Tusalfm،Op،Cit.،pp 361 – 362 - 97

98 - بریاری ژمارە 1ی ساڵی 2011ی پەرلەمانی هەرێمی كوردستان. 99 - دەقی پەیامی بەرێز مەسعود بارزانی سەرۆكی هەرێمی كوردستان بۆ هاتنی جەژنی نەورۆز،2011/3/27.

.24426 = htt://www.krp/Kurdish/articledisplay.spx? Id100 - یاسای ژمارە )7(ی ساڵی 2011ی،یاسای ئەنجومەنی گشتی راژە لە هەرێمی كوردستان.

101 - دەقی پەیامی بەرێز مەسعود بارزانی سەرۆكی هەرێمی كوردستان بۆ هاتنی جەژنی نەورۆز،سەرچاوەی پێشوو. 102 - دەقی وەالمی د. بەرهەم ئەحمەد سەرۆكی حكومەتی هەرێمی كوردستان بۆ خۆپیشاندەران،2011/3/14.

http:/ /www.krg.org/uploads/documents/pm_sal ih_protesters_response_kurd- .ish_14-03-2011.pdf

پرۆسەی ئەنجامدانی بۆ بەرێزیان بەرنامەی یەكەمی قۆناغی بە سەبارەت كوردستانەوە هەرێمی سەرۆكی الیەن لە بەیاننامەیەك - 103چاكسازی،14 / 6 / 2011.

.http:www.krp.org/kurdish/articledisplay.aspx?id=24737104 - بنت فالی برگ،پیشین،ص 74.

105-Kate Nash،Contemporary Political Sociology،Globalization،Politics،and Power،Oxfor،Black .Well،2008،p 257 .Ibid،p 258 - 106

107 - محمود رچا گلشن پژوە،راهنمایی سازمان های غیر دولتی،تهران،ابرار معاصر،1381،ص20. 108 - همان منبع � صص 101- 102.

109 - همان منبع،ص 35.

95گۆڤارى موساسير

الملخصالسیاسە وفالسفتها ومنهم العالم، وفی رأی علما و بأهمیە خاصە علی صعید الیوم الدیمقراطیە عملیە مونتسكیو انه الدبمقراطیە وترسیخ كیانها یحتاجان الی منع اهمیە الدولە والمجتمع الطغیان علی االفراد. وذلك عن طریق تقلیص سلطە الدولە وتحدیدها. وتعطی الفلسفە السیاسیە الحدیثە اهمیە للدور الذی بقوم به المجتمع المدنی بهذا الخصوص باعتباره الذی یملك القدرە علی مواجهە طغیان السلطە السلطە وتدخلها السافر،حیث هناك اعتقاد قوی بأن مؤسسات المجتمع المدنی حینما تكون قویە وفعالە،فان بأمكانها حمایە حقوق االفراد والجماعات ومن ثم تعزیز النظام الدیمقراطی وعلی العكس من ذلك فان وجود مجتمع مدنی بمؤسسات هزیلە ونشاط ضعیف یوفر األرضیە الخصبە لنشو و النظم السیاسیە الدكتاتوریە. فی ظو ء هذە النظرە فأن هناك محاوالت لدراسە الوضع السیاسی فی اقلبم كوردستان، ومدی قدرە االقلیم علی بنا ء تجربە

دیمقراطیە فعالە وحقیقە ترتقی الی مستوی الدیمقراطیات الحدیثە.المدنی فی المجتمع ان االتی: هل یتمثل فی الدراسە هذه تطرحه الذی المركزی السؤال فأن هنا من كوردستان الزال ضعیفا ویعمل تحت رقابە الحكومە وصیانها، ام بالعكس ان التقدم الذی شهده االقلیم اسهم المجتمع الفئات ضمن الدفاع عن مصالح كل المدنی قادره فعال فی للمجتمع بنا ء مؤسسات قویە فی

الكوردی فی مواجهە سلطە الدوالە.وان الفرضیە المطروحە لهذه الفرص تشیر الی انه المجتمع المدنی فی كوردستان قد شهد قوی من التطور النوعی علی صعید مؤسسات والنشاط الذی یقوم به الی حد كبیر بحیث اخذ یلعب دورا مؤثرا فی الدفاع عن ضو ء هذه الفئات داخل المجتمع، وبذلك فرغم المقومات التی تواجهها مؤسسات المجتمع المدنی فأن هناك تأثیر أیجابی لها علی العملیە الدیمقراطیە فی االقلیم. وقد افلحت الدراسە فی النتیجە من اثبات

هذه الفرضیە عبر مجموعە من االنشطە التی مارستها هذه المؤسسات فی كوردستان.

ژماره )1( زستانى 2012 96

AbstracThe Impact of the Civil Society on the Political situation of the Kurdistan Region Democratization process is considered of great importance globally establish democracy in the countries throughout the world. Political phi-losophy scientists such as Montesquieu believe in sharing power among the executive،legislative،and judicial branches. However،the modern po-litical philosophy more emphasizes on civil society organizations to sus-tain the state balance and believe that they can protect the individual and group rights،and contribute towards the democratic systems› stability. In terms of the new political philosophy،societies with weak civil society are more prone to dictator systems،therefore،based on the changes occurred in the political philosophy for democratization process،this research at-tempts to analyze the Kurdistan region to theoretically identify methods to establish its democracy. The main query this research rises is: despite multitude issues con-fronting the civil society in Kurdistan،is the civil society in a controlled and weak framework; Or in contrast robust enough to protect the interests of the Kurdish individuals against the government pressures? The substantiated hypothesis in this research explicitly implies that despite the monthly allowance from the Kurdistan regional gov-ernment )KRG(،various issues impede the nourishment of the civil society،however،since the KRG is a coalition government and is not un-der any single party›s influence،the civil societies have increasingly de-veloped to protect the individual rights and impact the democratization process in the Kurdistan region. This hypothesis has accordingly been substantiated in this research.

97گۆڤارى موساسير

بەكارهێنانی زان��ی��ن��ەك��ان ی��ه ك��ه م ت��اڵ��ی ت��ام��ی ستەمكردن ه��ێ��ز ب���ەزەب���ری و ج��ی��اك��اری ج��ۆرەه��ا و دەس���ەاڵت ب��ە ت��ازە ع��ەرەب��ە دەستدرێژیەكانی و رووب��ەرووی ئێرانیەكانی گەییشتووەكان، حوكمرانی پرسیارێكی مەزن و مێژوویی كردبۆوە، پسیارێك كە دوای )دووسەدە بێ دەنگی( و هاتوهاوار یەقە ئەوی گرتبوو، و بۆ سەلماندنی شوناسی نەتەوەیی خۆی بەدوای واڵمێك لە ئێرانیەكان و واڵتی ئێران دەگەرا، پرسیارەكەش ئەوەبوو، دەبێت چی بكرێت؟ ئیا گەرانەوە و كۆنەكان نەریتە كردنەوەی زیندوو و راب��ردوو بۆ داگیرساندنەوەی ئاتەشگەكان و پەرەپێدان بە نەریتی

پاشایەتی و پیاوانی ئایینی موبد و لەم چەشنە، یان ناو و بە نوێیەی كە بانگەوازە قەبووڵ كردنی ئەو ئااڵی ئیسالم هەموو بوون و شووناسی ئەوی داگیر كردبوو؟ گەرانەوە بۆ رابردوو وەك پێشان هێشتا لە بیر و یادەوەریەكاندا مابوویەوە، هاورێیەتی و هەماهەنگی بە كۆمەڵگایەكدا پێكهێنانی لە دەوڵ���ەت و دی��ن چینگەلی داخراو كە لە بەشەكانی خوارتری ئەودا هەموو دەستێك پینەی كەوتۆتێ و دڵەكان شكاون و جەستە و چاوو گیانەكن ماندون و لە الیەكی دیكە تاقمێكی كەم كە لەناو هەزاران نیعمەت و خۆشی و چێژو شەهەوت و ویستی جۆراوجۆردا دەژین و رێگا

سامانیەكان و رێنسانسی فەرهەنگییوسف خضر چۆپان

ژماره )1( زستانى 2012 98

بە هێ بێگانەیەك نادەن تەنانەت چاو لە بیاڤی ئەوان بكەنەوە یان بەالیاندا تێبپەرن، و بەناوی ئایین نەك بەو چەشنەش كەزەردەشت وتبووی پاساو بۆ ئاكارەكانی لە ئێستا بەم چەشنەی كە بەڵكوو دەێننەوە خۆیان رەنگ و و بەسەرداهاتبوو الیەن خۆیانەوە گۆرانی بۆنی ویستی خوایی لێدەدەن و تەنانەت بۆ پاراستنی دەسەاڵتیان،دەست بۆ كوشتنی باوكەكانیشیان دەبەن و هێكامیان ئەوی دیكە قەبووڵ ناكەن و جیا لە شەری دەسەاڵت و و ئارەزووی خۆشگوزەرانی ئاسەواری پیسی بۆنی هێشتا نییە. دیار دیكە شتێكی هێ بە خۆشیان كەیف دەسەاڵتدارانەوبەزمی پیاوە ئەم و بیركردنەوە شێوەی و هۆشبەرەكان م��ادە ه��ۆی نەچووبوونەوە. لەبیر هەڵسوكەوتیان كردارو چەشنی یان بگەرێنەوە بۆئەوشتان نەبوو مومكین هەربۆیە هەبوون/ پێشتر كە بكەنەوە شتانە ئ��ەو ئ���ارەزووی هەروەها بانگەوازیە نوێیەكەش)ئیسالم(كە لەسەرەتادا راكێشابوو خ��ۆی ب��ۆالی دڵ و هۆشی زۆرك��ەس��ی وتامەزرۆی كردبوون، ئایا ئێستا جیا لە دەستدرێژی و ستەم و مافخواردن وجیاكاری چ شتێكی دیكەی

ب نسیبی ئەم خەڵكانە كردبوو؟قەبووڵ كردنی ئەم ئایینە بەم شێوەیەی كەهەیە جیا لە لەناوچوون و لە بیرچونەوە و یه كه م زانینی هەمیشەیی شتێكی دیكە نابێت. بۆیە دەبێت ملی كام توندوتیژیەكان ریگا بگیرێتەبەر؟ رێگا سەربازی و ئەنجامێكی ئەوتۆیان نەبوو،دەسەاڵتداریەتی سیاسیش دەبێت ب��ۆی��ە ن��ەب��وو. ئێرانیەكاندا دەس��ت��ی ل��ە ك��ە

رێگایەكی ناوەندی بدۆزنەوە بۆ ئەوەی هەم گەرانەوە جارێكی كۆمەاڵیەتی و سیاسی دواكەوتوویی و دیكە ئێرانیەكان بۆ ئەو دۆخەی كە لێی دەرباز ببوون بە تەنیا كە خەلیفانەی هەمئەو و نەگەرێنێتەوە، ناو ئیسالمی بوون و تەنیا بیریان لە بەرژەوەندی و زیاتر دەك��ردەوە، خۆیان خۆشگوزەرانی و دەس��ەاڵت لە ئەوە هەوڵی وێران كردنی ئێران نەدەن.تێگەییشتن بەگرنگترین بوو قوڵە، و گرنگ و ورد خاڵە لەم و ئێران، مێژووی بەشەی ئەم وەرچەرخانی خاڵی و م��ەزن بزوتنەوەیەكی سەرهەڵدانی هۆی بە بوو دەتوانین بەراستی كە بزوتنەوەیەك سەرسوورهێنەر، ئێرانی ه��زری ب��وژان��دن��ەوەی ی��ان رێنسانس ن��اوی لێبنێین. هەرچەندە رێنسانس بە پێی پرەنسیبێك بەم دوای لە رۆژئ��اوای��ی شارستانیەتی نوێبونەوەیەی قۆناغی دوو كە دەگوترێت، ن��اوەراس��ت سەدەكانی و 14 ت��ا 12 س��ەدەك��ان��ی ل��ە ب��چ��ووك رێنسانسی رێنسانسی گەورە بە دوایین ساڵەكانی سەدەی 16یەم بۆ رۆژئاواییەكان ئارەزووی بە زیاتر و دوگوترێت، و هێلنیكی نەریتەكانی كردنەوەی زیندوو دووب��ارە شێوازی بیركردنەوەی مرۆڤ سەنتەری لە رابردوودا )وش��ەی گشتی: شێوەیەكی ب��ە ب��ەاڵم دەوت��رێ��ت، رێنسانس لێكدانەوەیەكی شێوەدارێژییە كە بە سەردەم گەلێكی دووبارە بوژاندنەوەی فەرهەنگی بوترێت(. لەسەر ئەو بنەمایە، رێنسانس بە هەر سەردەمێكی دووبارە بوژاندنەوەی فەرهەنگی و دووبارە ژیانەوەی نەتەوەیی و هزری دەڵێن كە ئارەزووی زیندوو كردنەوەی میرات و نەریتەكانی خۆی بە شێوەی رەخنەگرانە و هۆشیارانە هەبێت. ئەو سەردەمە لە مێژووی ئێراندا مێژوو گ���ەورەی رێنسانسی دەستپێكی بەراستی كە سەردەمەدابوو لەم تەنیا چونكە فەرهەنگە. و پێكرد دەستی بزوتنەوەیەك سەرەتاكانی و پێشەكی بە هەبوو راب��ردوو بۆ تێگەیشتنی و خوێندنەوە كە چەشنێك بتوانێت لە رۆژگارەكانی هاوچەرخی خۆیدا پێداویستیەكانی لەگەڵ هاوتەریب و گونجاو بە میللی قەیرانی شوناسی لە بۆیە بهێنێت، بەكاری

99گۆڤارى موساسير

خەڵكدا رووی ب���ەرەو رێگایەكی فەرهەنگیدا و دەروونیەكانی و رووح��ی پێویستیە هەم كە كرایەوە دوژمنی نەكاتە ئ��ەوان ه��ەم و بكات دابین ئ��ەوان خۆشیەكان و بە بێ ناوی بمێننەوە، و پێگەی میللی و رابردووی مێژوویی ئەوان لەبیرنەكرێت و بە سووكی بنەماڵەكانی گەرچی لێنەكرێت. باسیان وخەراپی لە دەركەوتنیان كاتی لە و سەفاریەكان تاهیریەكان و بینی زۆری��ان ناراحتی ئێراندا مێژوویی پێگەی بە پێشرەوایەتیان چلكەی چەشتبوو، زۆری��ان تاڵی نسیب خۆیان كردبوو، بەاڵم لەبەر ئەوەی ئەوان ئامراز ه��زری لەالیەنی پێویستیان—چ ئیمكانیاتی و وسیاسی--- كەسایەتی الیەنی لە چ زانستیو و هەستیارە و گرنگ قۆناغە ئەم دەستپێكردنی بۆ نەبوو، بۆیە دەبێتسەردەمی سامانیەكان و بووەیهیەكان و دابنێین، گ��ەورەی��ە رێنسانسە ئ��ەم دەستپێكی بە ئارستەگرتنی لە بووەیهیەكانیش كە ئ��ەوەی لەبەر حكومەتەكەیاندا زیاتر لەئەوەی بیر لە زەمینە هزری و فەرهەنگیەكان و پێكهێنانی كەشێكی گونجاو بۆ لە بیریان بكەنەوە، زانستی پەروەردەكردنی گەشەو بابەتەكە سەربازیەكانی و الیەنەسیاسی ئاراستەو هاندەری زۆر بوەیهیەكان بنەرەتیشدا لە دەك��ردەوە،و تەنانەت و نەبوون فارسی ئەدەبیاتی و فەرهەنگ پێوەرەكانی فەرهەنگی بووەیهیەكان، جیلی دووەمی كرد. قەبووڵ خەڵكەكەیان و بۆخۆیان عەرەبەكانیان لەبەر ئەمە بووەیهیەكان لە پێكهێنان و پەروەردە كردنی ئەم رێنسانسە گەورەیەی مێژووی ئێراندا رۆڵێگی

زۆر گەورەیان نەگێراوە. لە الیەكی دیكە سامانیەكان بەهۆی ئەو ئامراز و تواناییانەی كە لە الیەنی پیاوان و هێز و زەمینە میللی و زیهنی و هزری و كەسایەتیانەی كە لیناو بوونە راستیدا لە هەیانبوون خۆیاندا حكونیتەكەی دامەزرێنەرانی سەرەكی ئەو بوژاندنەوەی فەرهەنگیە مینۆرسكیش لێكدانەوەی بە ئێراندا،و مێژووی لە شانۆی )بەشەی لەو سەرەكیان رۆڵی سامانیەكان ئێرانیەدا(- لە مەودای سەدەكانی سێیەم تا پێنجەمی

كۆچی- بە ئەستۆوە بووە. تەنیا لەو یەك دوو سەدەیەدا رەگەزی پەتی ئێرانی توانی ببێتە خاوەن چارەنووسی میللی خۆی و خۆی خاوەن بریار و ژیان و قەدەرەكان و پێشهاتەكانی بێت. چونكە هەر لەكاتی دەركەوتنی دەستاودەست عەرەبەكان بەدەستی ئیسالمەوە،ئێران دەكرا،و هەروەها لە سەرەتای سەدەی پێنجەمیشدا ئەو جارە توركەكان بەسەر تەواوی بوون و گیانی ئێمەدا لە ماوەی كۆتایی سەدەی سێیەم تەنیا بوون. زاڵ تا سەرەتای سەدەی پێنجەم و بۆماوەی یەك سەدە خۆیان مێژووی و فەرهەنگ خۆیان ئێرانیەكان -بۆ پرشنگداریان ئەنجامێكی و گ��رت ب��ەدەس��ت��ەوە میژووی داهاتوو لە دوای خۆیان جێهێشت، ئەوز یەك سەدەیە دەكرێت لە زۆر الیەنەوە رەخنەی لێبگیرێت و تاوتوێی بكرێت و زیاتر بناسرێت چونكە،لە راستیدا بەندە ئێرانیەكان واقعی شوناسی و ب��وون هەموو و ماوەیە درووستیئەو ولێكدانەوی تێگەییشتن بە بەكارهێنان و كەڵك لێوەرگرتنی بۆ ئەوەی بتواندرێت

ژماره )1( زستانى 2012 100

ئەمرۆی خۆمانی باش بەهۆیەوە درووست بكەین.كتێبی ل��ە ئەشپولەر ب��ەن��اوی نوسێك م��ێ��ژوو ئیسالمدا س��ەرەت��ای سەدەكانی لە ئێران مێژووی

دەنوسێت:ئەیو میراتگری و خخزم بوونە )سامانیەكان بنەماڵە فەرمانرەوایانەی ئێران، كە نەك تەنیا جارێكی دیكە ژیانی سیاسی و واڵتداریان بە میللەتی ئێران دایەوە )وەك تاهیری و سەفاریەكان(، بەڵكوو هەروەها بۆ ئەو میللەت و واڵتە، النكەی زانست و هونەر و شیعریان بونیادنا كە بەردەوام و بە هێزێكی تایبەتی

زیاتر دەوڵەمەند دەبوو(هەر ئەم نووسەرە لە شوێنێكی دیكە دەنوسێت:

زۆر یەكجار ئێران فەرهەنگی و شارستانیەت ورەفتاری كردار دەبێت ئێستاش ئەوانە،و قەرزداری لە هونەر و زانست هاندەرێكی ەی��ك سامانیەكان

بەرچاو بگرین و لە بیرمان بێت(.هەر لە سەر ئەم بنەمایە ئێمە ئاماچە بە كۆمەڵێك پرەنسیب دەكەین كە زەمینە و هەوێنی ئەو بزوتنەوە ئێراندا فەرهەنگی لە روون��ەی ج��واڵن��ەوە و م��ەزن درووست كرد. یەكەمین بنەما كە بناغەی رێنسانسی كردن قەبووڵ یەكتر پێدارێژرا، ئێرانی فەرهەنگی ك��راوەی دۆخێكی نواندنی ونەرمی ئاسانكاری و سیاسی بوو كە لەماوەی ئەم سەد ساڵەیەدا لە مێژووی ئێراندا هاتە بوون و لە راستیدا بە بی هێ چەشنە بەرژەوەندیەك و تەنیا بە هۆی زات و خودیەتی ئەم حكومەتە،یەكێك لە ئازادترین و كراوەترین سەردەمی هەرچەندە پێكرد. دەستی ئێران سیاسی مێژووی لەگەڵ بوەیهیەكانیش رەفتاری و هەڵسوكەوت كە ئازاربەخش زۆر خۆیان هزریەكانی دژب��ەرە و نەیار لەچوارچێوەی ت��ارادەی��ەك و نەبوو چەوسێنەرانە و سنوورەكانی خۆیاندا هاندەری زۆر لە جواڵنەوە هزری و بزاوتە كۆمەاڵیەتیەكان بوون و دەسەاڵت و قسەی لە و دانەنابوو زوڵم و لە سەربنەمای ستەم خۆیان چاو زۆر لە میر و فەرمانرەواكانیش، بوەیهیەكان زۆر خەڵك دۆست و ناوبەدەرەوەو خۆشەویست بوون. بەاڵم

رەفتاری بنەماڵەی سامانیەكان لە بیاڤی حوكمرانی ئاساییشدا و تایبەتی بەرامبەر خەڵكی لە خۆیاندا هەموو لە تربوو پرشەنگدار و دادگ��ەران��ەت��ر زۆر حكومەتەكانی پێش و دوای خۆیان. زۆربەی سەرچاوە و تەحەموڵ و لەسەردڵفراوانی كۆكن مێژوویەكان ئەوانە پێیانوایە و قەبوڵكردنی سیاسی سامانیەكان میرەكانی و س��ەرك��ردە خۆشناوترین و ناوبەدەرتین ئێرانن بوونە بە درێژایی مێژوو و جەخت دەكەنەوە كە شێوەی یەكسانپەروەری ورەخساندنی كەشێكی ئازادی مێژوویی قۆناغێكی هێ لە ئ��ەوان وەك حوكرانی ئێراندا وێنەی نەبووە. مێژوونوسێكی وەك مەقدەسی

بە ئاشكرا لە بارەی ئەوانەوە دەنوسێت:و چاكە و فەرمانروان باشترین )سامانیەكان هەیە،لەوانەش مەعریفەكان خاوەن بۆ زۆریان رێزی ئەوەیە كە زاناكان ناچار نین لە الیی ئەوان و لە

خزمەتیاندا زەوی ماچ بكەن(دەت��وان��ی��ن ل��ە ه��ەن��دێ��ك الی��ەن��ی دادگ�����ەری و رێگای لە سامانیەكان ناوبەدەرەوەیی و میهرەبانی مێژووی خ��اوەن��ی ك��ە تێبگەین چ��ی��رۆك��ان��ەوە ئ��ەو هەڵبژاردە)تاریخ گزیدە( گێراویەتیەوە كە لە راستیدا مێژووییەكانی كتێبە لە كورتەیەكە ئەو كتێبەكەی پێشوتر،ئەو چیرۆكە لە بارەی شێوەی هەڵسوكەوتی ئەو بنەماڵەیەیە لەگەڵ دوژمنە شكستخواردووەكانمیان و بنەماڵەیە ئەو كە كردن داوەری مامەڵەو چەشنی وەها كە هێناوە،بەراستی بەكاریان ئ��ەوان ب��ارەی لە

چیرۆكێك زۆر واتای لە خۆیدا حەشارداوە:لە ناوەراستی ساڵی 297 كۆچیدا لە بەشێكی ئێران كەسێك بەناوی ئیسماعیل بوو بە پاشا و ئەو باشەكاری و خیرخوازی ك��اری بۆ زۆری هەوڵی تێدەكۆشا. یەكسانی و دادگ��ەری بۆ خستەگەر، و پیاوێكی گ��ەورە لە ئ���ەودا، س��ەردەم��ی لە كەسێك باوەر و پاك ئایین خەڵكانێكی پرسی،تاهیریەكان درووست بوون وكاری باشی زۆریان ئەنجام دا،بەاڵم هێ شتێكیان لێ بەجێنەماوە، بەاڵم بنەماڵەی لەیس )یەعقوبی لەیسی سەفاری( زۆر ستەمكار بوون و

101گۆڤارى موساسير

چاكەكەیان هەموو بەاڵم نەكرد زۆر باشیان كاری لە ئەمە حیكمەتی بەردەوامە،ئایا هەر ئێستاش تا چیدایە؟ گەورە پیاوەكە واڵمی دایەوە،كە لە دوای تاهیریەكان بنەماڵەی بنی لەیس هاتن، بەاڵم ئەوان بە هۆی پیسی و ناپاكی سروشتی و ستەمی زاتی خۆیان،بە باشی باسی چاكەكاریەكانی تاهیریەكانیان هەموو تەماحەوە و بە هۆی چاوچنۆكی و نەكرد شتێكیان لە ناوبرد وهەموو موڵك و مەوقوفاتەكانی ئ��ەوان��ی��ان دەس���ت ب��ەس��ەرداگ��رت، ب���ەاڵم ل��ە دوای بەهۆی ه��ات��ن،ك��ە سامانیەكان ل��ەی��س بنەماڵەی بە بەردەوامیان پاكیان، ب��اوەر و نیەت و جوامێری چاكەكانی بنەماڵەی لەیس دا و تەماحیان تێنەكردن و دەستیان بەسەردانەگرتن، بەاڵم ئەوەی پێشوو یه كه م باس دەكرێت بەاڵم ئەوەیان هەمیشە بەردەوامی دەبێت(هەر ئەو خاوەنی كتێبی حەبیب ئەلسێر، لەگەڵ ئێران مێژووی بۆ تایبەتی تێروانینێكی كە ئەوەی واتاو باشترین بە شوێنێك هەموو لە ب��ەاڵم هەیە، و دەكات سامانیەكان بنەماڵەی لە باس لێكدانەوە ستایشی رەفتاری باش و دادگەرانەی ئەوان دەكات. ب��وژان��دن��ەوەی خونچەكانی یەكەمین راستیدا ل��ە فەرهەنگی ئێران بەرهەمی ئەو كەشە كراوەیەیە كە بە هەوڵی بزوتنەوەی فەرهەنگی خەڵك و بەدەستی ئەمیرەكانی بنەماڵەی سامانیەكان لە كۆمەڵگادا پەیدا بوو كە ئەوەش تایبەتمەندی و پێویستی حكومەتێكە كە لە سەر بنەمای ئازادی هزری و سیاسەتی یەكتر قەبووڵ كردنی گشتی یە كە لە هەناوی ئەو چەشنە نیعمەت دەروێ��ت و مێشك و حكومەتەدا ه��ەواران رێنوێنی بەختەوەری و كەماڵ الی بۆ بیرۆكەكان هەبوونی بە كە سرووشتییە شتێكی بۆیە دەك��ات. بوارێكی رەخساو، وەها تۆوێك كەشێكی گونجاو و

بروێت.سەرهەڵدانی دیكەی هۆكارەكانی لە یەكێك دووب��ارە ئێراندا، م��ێ��ژووی لە مەزنە بزوتنەوە ئ��ەو بوو كە سامانیەكان لێكۆڵینەوە گەلێك و توێژینەوە

لە ناساندن و ناسین و رەخنە گرتن لە سەرچاوەكانی فەرهەنگی پێشوودا هەیانبوو. ئەوان بە تێگەییشتن لەم خاڵە كە بزوتنەوە كۆمەاڵیەتی و شۆرشگێریەكان كە ئامانجی ئازادی و شارستانیەت درووست كردنیان و م��ەزن پاڵپشتیە بە بەستن پشت بێ ه��ەب��ووە،ب��ە بەهێزی فەرهەنگی و نووسراو ناتوانن بەردەوام بن و بە دامەزراوەكردن بە خۆیان دەربخەن، بۆیە هەستان لە و رێكخستنی جواڵنەوەكانی گەڵ و رۆشنبیران مێژووی ئێراندا و لە بەر ئەوەش سامانێكی فراوان، پێویستیان سەرچاوەی پیاو و پێویست ئیمكانیاتی دڵسۆزانە، هەوڵێكی و درووس��ت��ی بە و ك��ۆك��ردەوە فەرهەنگیەكانی سەرچاوە توێژنەوەی بە دەستیان سەرچاوە و نوسراوو ئارشیڤە ت��ەواوی و كرد كۆن ئەوەی بۆ ك��ۆك��ردەوە، سەردەمیان ئەو زارەكێكانی زانستەكانی ئەنسكلۆپیدیای هەوڵەیان ئەو پێی بە رابردوو كۆبكرێتەوە و لە سەر بنەمای ئەوە تواناییە رەسەنەكانی میللی-فەرهەنگی تۆمار بكرێن و دواتر رەخنەیان لێبگیرێت و بە پێی پێداویستی و خواستی و تێرامانەكان بیرو فرەچەشنی بناسرێن. س��ەردەم كۆشكی لە كە كەسایەتیانەی ئ��ەو ج��ۆراوج��ۆری لە مێژوو الپەرەكانی و كۆببوونەوە سامانیەكاندا خۆی دەك��ەن، خۆیانەوە بە شانازی باسكردنیاندا بەڵگەیەكی روون لە سەر قەبارەو و قووڵی ئەوكارەی ئەوان كە مەچەكیان لێهەڵماڵیبوو كە ئەوەش جێگای

ستایش و پێزانینە.

ژماره )1( زستانى 2012 102

لە دووبارە بزاوتانە بنەرەتیترینی ئەو لە یەكێك ناساندنەوەی سەرچاو فەرهەنگیەكانی كۆن،نوسینی نامەكانە، وخواوەند میللی چیرۆكە و گێرانەوەكان ك��ە ب��ە ه��ەوڵ و ش��ەرەف��ی ئ���ەوان ل��ە ل��ە ن��اوچ��وون الپەرەكانی سەر لە و بوو پشتگوێخرانرزگاریان و لە نوسرانەوە، كتێبەكان و بیرەكان و دڵەكان روونی بە سینگ گواستنەوەوە و سینگ وباڵوی پەرشو گیانەكان س��ەر لە و ریكخراو ن��وس��راوی بە ب��وون دواتر كە ینامانەی خواوەند ئەو زۆرب��ەی نیشتن، حوكمرانی س��ەردەم��ی لە شاهنامەگەڵ، بە ب��وون بە تاوتوێی كردنیان سامانیەكان دۆزران��ەوە،و دوای زمانێكی نوێی خرانەوە روو. و لە شێوەی قەسیدەو ئ��ەوەی ب��ۆ رێكخران و شیعر ب��ە ك��ران پەخشانەوە گیانەكان. و دڵ راوك����ەری ببنە زی��ات��ر و باشتر نابێت وابزاندرێت كە دووبارە خوێندنەوە و ناسینەوەی چیرۆكە میللیەكان،تەنیا بە كارێكی فەرهەنگی لە چوارچێوەی خوێندنەوەی زمانێكی مردوو دابندرێت. لەو و ل��ەوس��ەردەم میللیەكان گێرانەوە نوسینەوەی قۆناغی مێژووییەدا، لەراستیدا خۆی رێنسانسێكی لەناو هەناوی رێنسانسێكی گەورەتردا، بوو بچووك چونكە ئەو گێرانەوانە كۆیەكی فراوان و مەزنی لە و كەسایەتی و فەرهەنگ و شارستانیەت رەوت��ی لە ئێرانی میللەتی نەریتی و داب و بیروباوەرەكان روحی ئ��ەوان، زیندوومانەوەی بە كە گرتبوو، خۆ میللی و حەماسی خەڵك زیندوو دەبۆوە، و بوار بۆ ئامادە میللی ژیانەوەی هۆكارگەلی گرنگی زۆر

دەكرا. لە راستیدا پرشەنگدارترین بزاوتی بنەماڵەی سامانیەكان،لە پێكهێنانی رێنسانسی ئێرانیدا، فەرمان كردنیان بوو بە نوسینەوەو دارشتنەوەی ئەو چیرۆك و گێرانەوە میللیانە،كە دەتوانین لوتلەی تروسكانەوەی

ئەوان لە شانالمەی فێردەوسیدا ببینین.رێنسانسی سەرهەڵدانی لە هۆكار سێیەمین بوو پێشوازیە ئ��ەو و شانس ئ��ێ��ران��دا، فەرهەنگی و ف��ارس��ی زم��ان��ی ل��ە سامانیەكان بنەماڵەی ك��ە بیاڤیكارپێكردنی ئەو زمانەیان كرد. هەر بزوتنەوەیەكی رەسەنی كۆمەاڵیەتی و میللی،پێویستی بە زمانێكە بۆ خستنەرووی بیر و ئارەزوو و ئامانجەكانی خۆی.و پارێزەر بەهێز،كە و پتەو بوونی زمانێكی بە بێ چاودێری چەمك و واتای بزوتنەوەكان بێت،ناتوانین و كۆمەاڵیەتی دژك���ردەوە و دژ م��ان��ەوەی وێنای تاكەكەسیەكان بكەین. لە راستیدا زیندوو كردنەوەی زمانی فارسی و برەوپێدانی، ناتوانێن تەنیا بە هۆی هۆگری دەروونی بۆ زمانی دایك دابنێین، بەڵكوو ئەم ژیانەو برەوپێدانی، زیاتر دەرهاویشتەی زەروورەتێكی بەستێنێكی كە مێژووییە پێویستیەكی و میللی دەستكەوتە ئ��ەو پاراستنی بۆ دەوی��س��ت، باشتری زانستی و هزریەی زۆرانەی كە ئێرانیەكان لە ماوەی درووستیان راب���ردوو، ساڵی س��ەد سێ تا دووس���ەد كردبوو و لە ناوچوو بوو. سامانیەكان بە تێگەییشتن لەم خالچی هەوڵی زیندووكردنەوەی زمانیان دا، لەو روناكبیری گەورەو گەلێكی بنەماڵە هەنمگاوەشدا و رێنوێنیكەر جیهانیەكان و بەلعەمیەكان وەك سەرنجراكێش خاڵێكی بوون. ئەوان پشتیوانیكەری كەزیاتر هەنگاوی زیندوو كردنەوەی زمان بە بایەختر دەكات ئەوەیە كە هێ میر و وەزیرێكی سامانیەكان كە نەكردەوە زیندوو فارسیان زمانی ئامانجە بەم رەتی عەب و عەرەبیەت بدەنەوە، بەڵكوو بە شێوەیەكی پ��ارادۆك��س چەشنە هێ بێ بە و دڵنیا، و هێمن خۆیان گرنگەی ك��ارە ب��ەم دەستیان بەریەك دژ و كرد و زۆر لە دەق و كتێبە عەرەبیەكانیان وەرگێرایە سەر زمانی فارسی،لەوانەش كتێب گەلێكی زۆری

103گۆڤارى موساسير

مێژوویی و تەفسیر و دەقە ئەدەبی و زانستیەكان. لە پرشنگدارترین كارەكانی ئەم سەردەمەدا، وەرگێرانی قورئانی كەریم لە سەردەمی میر نوحی كوری نەسر بۆ سەرزمانی فارسی كە ئەوكارە خۆی شۆرشێكی وەرگێرانی راستیدا لە بوو. فەرهەنگی و زانستی و رێگا فارسی، زمانی س��ەر بۆ كەریم قورئانی ئامادە ئێراندا بەردەم میللەتی لە بوارگەلی زۆری كرد و ك��ردەوە. لەالیەك پەیامی ئایینی خوای لە لە ئەوی و كرد جێگیر گیانەكاندا و دڵ قواڵیی گۆشەو كەنارەكانی ئێراندا پەرە پێدا،لە الیەكی دیكە عەرەبی زمانی ئ��ەوالی و ئەمال بێ هەژموونی كردەوە،چونكە ك��اڵ ئایینیەكان چەمكە س��ەر لە گشتی و تایبەتی خەڵكی قورئان، وەرگێرانی بە خواوەند،لە كەالمی لە تێگەییشتن تێگەیەندرا،كە بە هەركەس و نییە تایبەتیدا زمانێكی دەسەاڵتی زمانی تایبەتی خۆشی دەتوانێت لە خواو پەیامەكەی زمانی هەژموونی كەمبونەوەی ئەم تێبگات،بۆیە عەرەبی و دواتر خودی عەرەبەكان، نیعمەتێكی كەم نەبوو.حكومەتی ئێران خەڵكی و ئێران واڵت��ی بۆ سامانیەكان و زاناكانیان لە ئەنجام دانی ئەو كارەدا بە هێ شێوەیەك مەبەستیان دژایەتی كردنی ئیسالم نەبوو و ئەو دوژمنایەتیەش كە گروپێك خەڵكی دەمارگرژ و رواڵەت بین بە هۆی وەرگێرانی قورئانەوە لە خۆیان نیشاندا یان بەهۆی نەزانی و تێنەگەییشتوویی ئەوان تایبەتی سیاسیەوە بە هۆی مەبەستگەلی یان بوو بوو. بە هەرحاڵ بەودان و پەرە گرتن و رەسنایەتی پێدانەوە بە زمانی فارسی لە سەردەمی سامانیەكان سەرهەڵدانی بۆ بوو باش خۆشكەری رێگا خۆی رێنسانس لە ئێراندا، ئەوەش خاڵێك بوو كە بوەیهیەكان و پاشاكانیان لەوە تێنەگەییشتن و پشتگوێیان خست.سەرەتایەكانی سەرهەڵدانی هۆكاری چوارەمین رێنسانسی هزری ئێران لە سەدەی سێیەم و چوارەمدا، زانستە سورهێنەری س��ەر ب��وون��ی ف���راوان گ��ەش��ەو تایبەتیەكانیان وات��ا لە تێگەییشتن ە عەقلیەكان لە ه��زر مێژووی لە ق��وڵ لێوردبوونەوەیەكی ب��وو.

ئێرانی دوای ئیسالم، ئەو باوەرە الی ئێمە درووست و بیر م��ێ��ژووی لە سەردەمێك هێ بە كە دەك��ات هزری ئێمەدا، وەك ئەو سەد ساڵەیە زانایانی نەتەوە و رێ��ب��ازە ج���ۆراو ج��ۆرەك��ان،خ��ەری��ك��ی گ��ۆری��ن��ەوەی لە یەكێك بنەمادا نەبوونە،لە بۆچوونەكانیان بیرو و بوەیهیەكان حكومەتی دیارەكانی تایبەتمەندیە یەكتر رێگای بەری گرتنە سامانیەكان بەتایبەت قوبووڵ كردنە كە ئەوان لە بەرامبەر تەواوی زانایان و بۆچوون و ئایینە جیاوازەكاندا بەكاریان دەهێنا، و ئەوەی بۆ دەدا تاكێكیان و گرووپ هەر یارمەتی بە ئازادی هزر و بۆچوونەكانی خۆیان بخەنە روو. گرووپ كۆبونەوەی شوێنی سامانیەكان، كۆشكی بوو جیاوازەكان زانستە زانایانی زۆری گەلێكی نەقڵی یان عەقلی میتۆدێكی بە كامیان هەر كە هەوڵی سەلماندن یان رەتكردنەوەی بۆچوونی خۆیان

یان ئەوەی دیكەیان هەبوو.سامانیەكان پایتەختی ب���ارەی ل��ە سەعالبی نوسیویەتی:( شاری بوخارا لە دەوڵەتی سامانیەكاندا و س��ەردەم زۆری خەڵكێكی ك��ۆب��وون��ەوەی شوێنی و زەوی سەر ئەدیبانی و ئەستێرەناسی شارەزایانی

شوێنی زانایانی گەردوون بوو(پەرەسەندنی زانستە عەقلی و نەقڵیەكان، بیاڤی هۆی بە ببوو و كردبوو گەرم زۆر لێزانی رەخنەو بنەمای وات��او لە قوڵ بزوتنەوەیەكی سەرهەڵدانی شارستانیەتی و فەرهەنگ رواڵەتەكانی ت��ەواوی مرۆڤایەتی، لەوانەش ئایین. ئەو بزوتنەوەیە سەرەرای

ژماره )1( زستانى 2012 104

لە هەیبوو، ك��ە ستایشەی جێگای قواڵییە ئ��ەو و بوو زانستی و مێتۆد خ��اوەن جارەكاندا زۆرب��ەی نەبوو. چاولێكەری و خەیاڵ بنەمای لەسەر تەنیا زۆربەی باشترین بەرهەمە زانستیو فەرهەنگیەكانی هەوڵە وئێرانی،بەرهەمی ئیسالمی شارستانیەتی خ����اوەن رێ��ب��ازی��ەك��ان��ی زان��ای��ان��ی ئ���ەو س���ەردەم���ە و قوتابیەكانیان لە دۆزینەوە و شیكردنەوەی سرووشت و جیهان بوو. فەلسەفە، مێژوو، تەفسیر و ئەدەبیات و زانستە بنچینەییەكان،لەوسەردەمەدا برەویان سەند، بە چەشنێك كە باشترین زانایانیان پێشكەش بە مێژووی ئیسالمی و مرۆڤایەتی كرد.دەتوانین رادەی ئازادی و توند رەخنە ل��ەو س��ەردەم��ەدا ل��ەو بۆچوون و بیر زەك��ەری��ای ك��وری محەمەدی روه��ەڵ��م��اڵ��دراوان��ەی رازیدا تێیگەین كە لە هۆكار و سەرهەڵدانی ئایینی )تێروانینی نوسیویەتی: كرومر لەوبارەیەوە گرتووە، دوژمنكارانە سونەتی ئایینی نیسبەت بە رازی وەحی)سرووشی( دروستی و راستی رەتی بوو.ئەو وەك ئەو دان��ا، ساختەچی بە پێغەمبەرەكانی كرد، فەیلەسوفەكانی بزوتنەوەی رۆشەنگەری لە سەدەی هەژدەیەمدا لەسەر ئەو باوەرە بوو كە ئایینەكان لەگەڵ مرۆڤ پێشكەوتنی و هەیە پارادۆكسیان یەكتری سست دەكات و دەبنە بەربەست لە بەردەم فەلسەفەو زانست و پەرە بە ئاگری دوژمنایەتی و شەر دەدەن(گاڵتەجاریە رووه��ەڵ��م��اڵ��دراوی��و چ��ەش��ن��ە ئ���ەم بوو گونجاو هەلومەرجێكی بەرهەمی ل��ەه��زردا، ئەو پ��ەروەردە كردنی بۆ كە دەسەاڵتدارانی سیاسی

پێكیان هێنابوو.چەشنە ه��ێ س��ام��ان��ی��ەك��ان��دا حكومەتی )ل��ە بەربەست و سنوورێك بۆ ئایین و گرووپە جیاوازەكان بیروباوەری دەربرینی بەهۆی ك��ەس هێ ن��ەب��وو،و زانستی و ئایینی و ئایینزایی تووشی ئەو بەربەست و لە سەردەمی غەزنەوی نەبوویەوە كە ئاریشانە و سەلجوقیەكان توشی ببوو، بۆیە ئەوە دەتواندرێت بە گرنگترین ئامرازەكانی برەودان بە زانست و بۆچوون عەقڵی زان��س��ت��ی و مەعریفە ك��ردن��ەوەی ب��اڵو و

بوو،لێرەوەیە كە دەتوانین بڵێین سەردەمی سامانیەكان سەردەمی گەشەی ئەدەبی و زانستی و سەردەمی ئازادی هزر و كامڵ بوونی شارستانیەتی ئیسالمی

لە ئێراندا بوو.(عەقلی باسە و گفتوگۆ برەوسەندنی دەتواین زانا كۆمەڵە ئ��ەم بوونی ه��ۆی بە زانستیەكان و لەوانەش تێبگەین، جیاوازەكان بەشە شایستانەی رودەك���ی، بەلعەمی، ت��ەب��ەری، مەنتقی، رازی، فێردەوسی بوعەلی، ئەبوریحان، فارابی، شەهید، سەردەمی دیكەی دیارەكانی كەسایەتیە لە زۆر و ئەم میوەی و بەرهەم راستیدا لە كە غەزنەویەكان سەردەمەن. كەسایەتی گەورە لەو سەردەمەدا سەریان لەم سودیان هاریكاریانەش شێوەیەكی بە و هەڵدا بەم سەردەمە وەرگ��رت، هەروەها سودیان سەردەمە لە ئەوانی لە ناوی ژمارەیەك خاندمیر كە گەیاند دیكەی بەڵگەیەكی ئەوەش كە نوسیوە كتێبەكەیدا گەشە كردنی ئاوزداری و ئازادی لەم سەردەمەدایە، نوسیویەتی ئ��ەوان لە یەكێك ب��ارەی لە مستەوفی )بەراستی وەزیرێكی وەكوو ئەو لە الی هێ پاشایەك

بوونی نەبووە( نوسەری شەعر ئەلعەجەم هەروەها ستایشی ئەم رادەیە لە ئاوەز پەروەری دەكات و لە بارەی یەكێك كوری نەسری دەنوسێت:( سامانیەوە پاشاكانی لە ئەحمەد بۆ ماوەی سی ساڵ پاشایەتی كرد،بێ رادە رێزی دادەهێناو ئەدیبەكان و بەسەر شاعیر دەستی بەشەكانی كە دام��ەزران��د كتێبخانەیەكی دەگرتنن حیكمەت و فەلسەفە و زۆر بەشی زانستی و دەق لە هەروەها خەلەكان ئیبنی كە دەگ��رت��ەوە، گەلی بارەی روونكردنەوەی حاڵەتەكانی ئەبوعەلی سیناوە المثل فیها من كل فن من دەنوسێت )كانت عدیم الكتب المشهورە بایدی الناس و غیرهم ما الیوجد

فی سواها وماسمع باسمە فضال عن معرفتە(فەرمانێكی ستایشی خەلەكان( )ئیبنی ئ��ەو نوحی كوری مەنسووری پاشای سامانی بۆ فارابی دەكات كە بەرهەمە یۆنانیەكانی بە شێوەیەكی خاوێن

105گۆڤارى موساسير

فەرهەنگی كردنی دەوڵەمەند بەمەبەستی پاك و ئێرانی وەرگێراوەتەوە و ئەوەش بە هێمای ژیری و

عاقل پەروەری ئەم دەڤەرە دەزانێت.پ����ەروەردە ك��ردن��ی زان��س��ت و زان��س��ت پ���ەروەری و رەسەنایەتی رادەیە ئەو تا بنەماڵەی سامانیەكان راستی پێوەدیار بوو كە بۆ هەمیشە لە مێژوودا بوون بە سیمبول و هاندەری حكومەتە ئاوزپەروەرەكانی دیكە بە پشتیوانی عەقڵ و هەر حكومەتێك كە خۆی و بیركردنەوە زانیبوایە ئەوە السایی ئەو بنەماڵەیەی

دەكردەوە.بە هەرحاڵ لێكۆڵینەوەو بەدواداگەرانی عەقڵی بیریاران و رۆشنبیرانی ئێران كە لە ژینگەیەكی هێمن و یارمەتیدەردا، دەرفەتی دەركەوتن و خۆدەرخستنیان بۆ رەخسابوو كە سامانیەكان و هەروەها وەزیرەكانیشیان خۆیان كۆشكەكانی و ب��وون كەسانە ل��ەو خ��ۆی��ان كردبووە )ناوەندی پەروەردە كردنی شیعر و فەلسەفە كەشێكی دیكەشدا ناوچەگەلی لە ئەدەبیات( و گونجاویان دۆزیبۆوە بۆ ئەوەی چەژنێك لە بەعەقاڵنی بوونی كۆڵەكەكانی فەرهەنگ و داب و نەریتەكان لە هەموو شوێنێك و قوژبنێك جێگیر ببن و بە تەواوەتی نوێی عەقاڵنیەتێكی و تێرامان بیروباوە، و داب چەشنێك م���وژدەدەری و هۆ ببێتە و سەرهەڵبدات لە عەقاڵنیەتی پشت بەستووبە بیركردنەوەی پەتی نەبووەتی و وەح��ی لەگەڵ پارادۆكسیەتیشی كە كردنی عەقاڵنیەتە، پەروەردە ئەم نەبێت. خواوەندی گەشەو جۆشێكی زۆری بە داری تازە ریشەداكوتاوی بزوتنەوەی فەرهەنگی ئێران گەیاند و پری گرد لە بنەماڵی كە بەتایبەتی پشكوتوو، گوڵی غونچەو سامانیەكان بەكەلك وەرگرتن لە پەخشان و نەسر لەم هەبوو. دیاریان رۆڵ��ی عەقاڵنیەتەدا بە گەشەدان بۆ گەشەدان بە عەقاڵنیەت باشترین ئامراز نەس و پەخشانە نەك نەزم و شیعر، چونكە بیاڤە كاركردنی نەزم و شیعر خۆی لە كاریگەری و هانداندا دەبینێتەوە گەشەكردنی هۆی دەبێتە پەخشان یان نەسر بەاڵم یەكێك مێشكەكان، كردنی بەڵگەدار و عەقاڵنیەت

لە گەورەترین خزمەتەكانی ئەم سەردەمەو بە تایبەت وپتەوكردنی پەرەپێدان ب��اڵوك��ردن��ەوەو سامانیەكان، )هەر ئێرانیدایە: فەرهەنگی لە پەخشان یان نەسر سەردەمەدا لەو فاارسی شیعری كە بەم چەشنەی بناغەی دارێژرا،بناغەی پەخشانی فارسی و نەریتی نوسینی كتێبی جیاواز لە بارەی بابەتگەلی جۆراوجۆر بە تایبەت بابەتگەلی زانستی كە دژوارترە لە بابەتی لەو هەر و نرا بونیاد لەوسەردەمەدا هەر دیكەیە، سەردەمەدایە كە چەندین كتێب و ریسالەی فارسی لە بابەتگەلی زانستی هەر لە لۆژیك و دەرمانسازی و پزیشكی و ئیالهیات و ئەستێرەناسی و ماتماتیك نوسراون و رێگا بۆ ئەو كەسانەی كە لە داهاتوودا خۆشكرا( ببەن دژوار كارە ئەو بۆ دەست ویستیان لە رێشەی بەعەقاڵنیبوونە ئەم كە مەخابن بەاڵم قواڵیی كۆمەلچگاو فەرهەنگی ئێران دانەكوتاو بە كەسانی تەنیا نەبوو جێگیر و نەكرا دام��ەزراوەی��ی و لێیتێگەییشتن هەڵبژاردەیەك نوخبەو و تایبەتی ئەو و ئ��ەوان لەناوچوونی بە هێنا،بۆیە بەكاریان و دەك���رد ئ���ەوان ل��ە پشتیوانیان ك��ە حكومەتانەی جێگرتنەوی ئەم حكومەتانە بە حكومەتی دەمارگێر بزوتنەوەیە ئەو غەزنەویەكان توركە توندوتیژی و بە سەرنجدان بە عەقاڵنیەتیش خودی و لەناوچوو جیهانی لە ئەشعەری هزری سەختی هەژموونی ئیسالم و حوكمرانی توركەكان لە ئێراندا كاڵ بوویەوەو

دواتر لەبیر كرا.ه��ۆی��ەك��ان��ی��ی��ارم��ەت��ی��دەری ل��ە دی��ك��ە یەكێكی ئێران، فەرهەنگی گەورەی رێنسانسی پەیدابوونی بارودۆخ و هەلومەرجی تایبەتی ئابووری لە و سەردەمە كورتەی ئێراندایە كە بەراستی ئەوەی كردۆتە چاخی زێرینی فەرهەنگی ئێران. گەشەكردنی فەرهەنگ و شارستانیەت لە ژینگەیەكی كۆمەاڵیەتی و میللی پێكهێنانی هەلومەرجی گونجاوی بە بوو پەیوەست شەویان نانی كە ئەوانەی بازرگانییە. و ئابووری ناتوانن نییە رۆزیەكیان و رزق هێ رۆژ بە نییەو بكەنەوە شەوانە رۆژانەو عیشقی لە شیعری كەبیر

ژماره )1( زستانى 2012 106

بەتالەكان ن��اوەرۆك��ە گەلێكدا ك��ەش لە ئەگەر و بۆكەسانێكی مەعریفەت تیشكی ه��ۆی دەب��ن��ە و رەش��ۆك زۆری��ن��ەی خەڵكی بۆ ب��ەاڵم تایبەت، سیاسی الوازی و س��ی��اس��ی،ه��ەژاری سیستەمی كۆمەاڵیەتیەكان، دارم��ان��ە و گەندەڵی لە جیا و سستی و الوازی و كەمووكورتی و لێكهەڵوەشاندنەو لەگەڵ زانستی و فەرهەنگی بوونی پ��ەرت��ەوازە خۆی دەهێنێت. لە راستیدا چارەسەر كردنی ئاتاجیە دڵی و حەز كە مرۆڤە سەرەكیەكانی و سەرەتایی ئارمانیەكان و ب��ەرزت��ر پێداویستیە ب��ەرەو م��رۆڤ هان دەدات. حكومەت و گەلی برسی جیا لە نان ناكەنەوە،بە دیكە شتێكی هێ لە بیر كردن پەیدا هەرحاڵ و بە رێكەوت ئەم سەد ساڵەی حكومەتی سامانیەكان لە الیەنی ئابووری و بازرگانیەوە گەشە و پەرەسەندنێكی زۆری بەخۆیەوەبینی و بەرووبووم و نیعمەتی زۆر لە بەردەستدابوو. مامۆستا سەعیدی س��ەردەم لەسەر زۆری لێكۆڵینەوەی كە نەفیسی هەبووە شاعیر روودەك���ی تایبەتی ب��ارودۆخ��ی و

لەوبارەیەوە دەنوسێت:) ل��ەوس��ەردەم��ەدا ك��ە روودەك����ی ل��ە ناوچەی رووباری مەبەست - النهر رووبار)ماورا ئەودیوی الیەنێكەوە ه��ەر ل��ە هەرێمە دەژی��ا،ئ��ەو جیحونە( ئ��اوەدان��ت��ری��ن ن��اوچ��ە ب��وو. ل��ە ب���واری ب��ازرگ��ان��ی و پیشەسازیەوە بە لوتكە گەییشتبوو.. ئەوە روونە لە ناوچەیەك كە پیشەسازی و بازرگانی، ببێتە هۆی دەوڵەمەند بوونی خەڵك، و پاشاكان رێز لە توانایی مەعریفی خەڵك بگرن، و بەردەوام بیر لە ئەوە بكەنەوە كە ژمارەی زاناو بیرمەندەكان زیاتر بكەن و چاكە لەگەڵ زانایان بكەن، دیارە كە گەورە پیاوی گەورە دێنە بوون و تا رادەیەكی زۆر خەڵك روو لە زانست

و مەعۆریفە دەكەن(خ��اوەن لە یەكێك كە حوقەڵ ئیبنی ه��ەروەه��ا مێژووی بەتایبەت و مێژوو دیارەكانی بۆچوونە بە تەنیا كۆیلەكانە،و و پاشا و خەلیفە و ئیسالم

پشت بەستن بە قسەی ئەمالو ئەوال ستایشی كەس ناكات،لە بارەی خەسلەتی باشی پاشاكانی سامانی باشی گ��وزەران و ماڵیات وەرگرتنی چۆنیەتی و خەڵك لە الیەنی ئابووریەوە لە سەردەمی سامانیەكان

دەنوسێت:) لە رۆژهەاڵتی واڵتانی ئیسالمی،حكومەتێك نییە،سەربەخۆ ب��وون��ی سامانیەكان چەشنی ل��ە و رێكوپێك و زۆر سوپایەكی خاوەنی پارێزراو، و و بەخشین و دەستكراوەیی بەتوانا، و دەوڵەمەند كەم و ژێردەستەكان لەگەڵ ب���ەردەوام چاكەكاری واینەكردووە خ��ەراج، بسوكی ماڵیات، وەرگرتنی كە خەزێنەكەیان )لە تااڵنكردنی خەڵك(پر بێت. بە خۆراسان ماڵیاتی وەرگرتنی كە ئێستا چەشنێك ئەستۆی مەنسووری كوری بە رووبار ئەودیوی و نوحە، كە وەرگرتنی شەش مانگی بە بیست میلیۆن هەر چ��وارج��ار، ك��ردووە،س��ااڵن��ە دەره���ەم گەرەنتی نەوەد رۆژ یەكجار.....لە بەر ئەوەیە كە ناوچەكانی ژێردەسەاڵتی سامانیەكان پرە لە دادوەر و ژمێریاری بەتوانا و حوكمران و كارمەندی شایستەو بەتوانا بە كە بە چەشنێك یەك، وەك و یەكسان موچەیەكی موچەی دادوەر و خاوەنی پۆستە و وەرگری ماڵیات و والی تایبەتی نوێژ لە هەر ناوچەو هەریمێك بە

بێ كەم و زۆری وەك یەكە( ئەو گەشە و فراوانیەی بازاری ئابووریە خۆی پەرەسەندنی گەشەو هۆیەكانی لە یەكێك بە بوو رێنسانسی فەرهەنگی ئێران لە سەدەی چوارەم و هەر ئەو پەروەردەكردنی ئەو عاقڵمەندانە و دڵە شادەكان و زەویە بە پیتەكان و حكومەتە عادڵەكان و خەڵكە بە و زیندوو ئەدەبیاتێكی وەها كە خۆشحاڵەكانن جۆش لەو سەردەمەدا درووست دەكەن كە هەمووكات و پاڵنەر،گیان شەوقێكی خوێندنەوەیدا لەكاتی و رۆحی مرۆڤ داگیر دەكات و هەموو رۆژێك، سۆز و داخی ئەم رۆژە باش و پر بەرهەم و شادومانەمان

لە سینگەكانماندا زیندوو دەكاتەوە.

107گۆڤارى موساسير

مرۆڤی نەژادی هۆبەی گرینگترین ئاریایەكان سپی پێستن لە سەرەتا نەتەوەیەكبوون لە بیابانەكانی ئێران دەگ��ەران 3000 سێ ه��ەزار سال لە باشووری لە بەشێكیان كرد كۆچیان باشور ب��ەرەو زای��ن پێش بانەكانی ئێران نیشتەجێ بوون دەستەیەكە لەوانە بەرەو

ئەورووپا رۆیشتن،بەشەكەی تریش بەرەو هیندستان.ئاریایەكان باوبابیرانی گەلی هیندو ئەورووپاین ئەو نەژادە بە ئایریا - ئاریایان - ئاری ناو دەبردرێن، زمانی ئاریای ئیشتقاقی تێكەوتووە، لقەكانی زمانی پەهلەوی،فارسی، ئاوێستای،سانسكریتی، ئاریای،

كوردی، یۆنانی،التینی.دەناسرێ كوردستان بو ئەمرۆ ئەوناوچەیەی بەشێكە لە خاكی ئاریا،كە دەكەوێتە دامێنی چیای هەر نێوان و میزۆپۆتامیا دۆلی وباكوری زاگرۆس جوگرافیای نەخشەی لە وان و ورم��ێ گۆلی دوو سیاسی كەوتۆنە ناو نەخشەی سیاسی ئێران وعێراق

و توركیا و سوریا.لەنزیكەی دەسەلمێنن ئەوە كان مێژوویە بەلگە هەزارەی سێیەمی بەر لە زاینەوە كە گەالنی)خوری. گوتی. میتانی. سۆباری.ئۆرارتی و ماننای لە سەر خاكی كوردستان ژیاوون. كە ئەمانە پێشینەی نەژادی

كورد پێكدەهێنن.

فكری ئاریای و ئاینی زەردەشتیبه شی یه كه م

يوسف برادۆستی

ژماره )1( زستانى 2012 108

هەندێ لە مێژوونوسان لەو باوەرەدان كە ئاریایەكان لە هەزارەی سێی بەر لە زاین لە باشوری رووسیاوە هاتونەتە بەشێكیان و ئ��ەوروپ��ا بۆ ك��ردووە كۆچیان خۆرهەالتی كۆن تا نزیكەی هەزار سالێك لە وێ جێگیر بوونە دوای روویان كردۆتە بانەكانی ئێران پاشماوەیەك كرد كۆچیان هیند بۆ شێك بە ب��ەش دوو بوونەتە بەشەكەی تر لە ئێران مانەوە ئەوانیش پاش ماوەیەك بانەكانی دەشتەكانی لە بەشێكیان بەش دوو بوونە ئێران مانەوە بەشەكەی تریش بە كۆچەرایەتی لەسەر چەرینگەكانی زاگرۆز و ئارارات جێگیر بوون دوای وەك نەتەوەیەك ده وڵه تێكیان دامەزراند بە ناوی ماد.

وای بۆ دەچن كە فارسەكان دەچنەوە سەر ئەوانەی و هەخامەنشی بە كە بوون نیشتەجێ دەشتەكان لە دام��ەزران��د. پارسیان ئیمپریاتۆریەتی ناسران پ��ارس دەبێ كوردەكانیش بچنەوە سەر مادەكان )1( مادەكان لەسەرەتا كۆنفرراسیۆنی خیڵی گەورەی بەهێزیان پێك هێنا بەناوی )مادای( مادەكان لەسەدەی شەشەمی ئیمپریاتوریەتێكی خ��اوەن��ی ب��وون��ە، زای��ن��ی پ��ێ��ش ئاشوریەكان سەرچاوە میدیا بەناوی بەهێز، گ��ەورەو

ناو بەچەند ئاماژە زاینی پێش نۆیەمی لەسەدەی و ناوچەی تیروهۆزەكانی ماد لەسنوری رۆژهەالتی جارهێرشیان چەندین كە دەكەن، ئیمپریاتوریەتەكەیان ك��ردۆت��ە س��ەری��ان وس��ەرك��وت��ی��ان ك����ردوون، ل��ەس��ەدەی ح��ەوت��ەم��ی پ��ێ��ش زای���ن���ی، م���ادەك���ان س��ەرزەم��ی��ن��ی و وان ه��ەردووگ��ۆل��ی نێوانی و دیجلە رۆژه��ەالت��ی ورمێ یان كەوتە دەست، دوای لەساڵی )612(پ.ز بگرن نەینەوا شاری توانین بابلیەكان هاوكاری بە ئیمپریاتۆریەتی بە كۆتایش ئاشوریەكان پایەتەختی ئەسكیتیەكان دانی شكەست دوای بهێنن، ئاشوری بە سنورەكانیانیان توانیان لیدیەكان و ماننایەكان و تا پێشرەویان كرد لە رۆژئاوا بكێشن هەموو الیەكدا ئێستا كە دەكەوێتە ئیرماقی رووب��اری )هالس( قزل رۆژهەالتی )ئەناتۆلی( بوو بە سنوری نێوان ماد و لیدی، لە سنوری ساڵی 585 پ ز ئیمپریاتۆریەتی گرنگی بەسەنتەرێكی ب��وو رۆژگ����ارەدا ل��ەو م��اد

كەلتوری و فەرهەنگی.مادەكان هەلگری فكری ئاینی كۆنی ئێرانی و ئاریایەكان بوون مادەكان لە سەرەتا چەند خوداوەندێكی پۆلیتیزم خ��وداوەن��دان��ی وەك هەبوون جۆریان ج��ۆراو )polytheism( كە رەنگدانەوەی هێزە سرووشتیەكان و توخمەكانی دەوروبەری مرۆڤ بوون لە ماوەی فرەوان بوونی سنوریئیمپریاتۆریەتی ماد خوداوەندێكی مەزنتر لە خوداوەنانی تر پەیدابووكە لە هەموویان رێزدارتربوو، ئەو )henotheism( هینۆتیزم زانستی زمانی بە

خوداوەندەش میرا بوو.)1( ه��ەر چ��ەن��دە ب��ە ب��ەب��روای م��ن ك��ورد ماد نیە،كورد لە كوردستان پەیدابووە ماد كۆچی كردووە بۆ كوردستان، نەتەوەی كورد بەرهەمی تێكەل بوونی وەك كوردستانە كۆنی دانیشتوانی خوێنی و چاند بوونیان تێكەل ب��ە كاشی س��ۆب��اری خ��وری گوتی له گه ڵ چاند و خوێنی كۆچەرە ئاریایەكان ئەوانەی لە كوردستان نیشتە جێ بوون وەك میدیەكان لە سەرەتای

هەزاردووەم بەر لە زاین.

109گۆڤارى موساسير

ئاینە كۆنەكانی ئێرانی باستانی1� ئاینی موغەكان.2 � كیومەرسیان.

3 � زەروانیان. 4 � میترایان

میترایی بەربەاڵوترین ئایین بووە لەوكاتە لە هیند تا رۆما.

لەئایینی میترا وەك ئایینی كەسایەتیەكی زەردەشتی پلەیەكی بەرزی پێدەدرێت.

بەپلەی یەزدان، كە مەخلوقێكی ئاهورامەزدایە، زۆری زەردەش���ت كە پەرستنە. و ستایش جێگەی لەخوداوەندانی پێش خۆی بە پلەی فریشتە و یەزت دانان و رێزی لێ گرتن و هەندێكی رەتكردنەوە، بە درۆ و دێو و هێزی شەری ناوبردن. بۆیە دەمانەوێ لەو ئایینی زەردەشتی لە هەنگاوە سەرەتا شوێنی میترا

دیاربكەین. خوداوەندی میترا - میهرا -

لەسەدەی بزمارییەكان لەسەرچاوە میتر ن��اوی لەیەمانی بەتایبەتی هاتووە، لەزاییندا بەر پێنجی میترا بەشێوەی هیتی و میتانی لەنێوانی بەستراو )Mithra( لە ئاوێستاشدا بە سیغەی میترا )Mitra(لە پەهلەوی بە میهر )miher( یان میهرك، لە فارسی

.)Mihr( تازەدا بەشێوەی مهرباس پەیمان و روناكی بەیەزدانی ئاوێستا لە كراوە، لە ئەفسانەی كۆنی هیندوئێرانیش بە مەزنترین ئاوێستادا، دەیەمی لەبەشی هاتووە ناوی خوداوەند بەمانای - ی��ەش��ت میهر - میهرا ب��ە كەتایبەتە هەیە تایبەتی سرودێكی ل��ەوێ��دا خ��ۆر سرودەكانی لەستایشی میترا دەكا كە دژی شەڕ و ئاڵودەگەییە بەرز پلەی ب��ەرە ب��ەرە ئاوێستا لە بلیدی - میتر -

دەبێتەوە. لە قەولێكی ئاهۆرامەزدا لە ئاوێستادا هاتووە - ستایشی پێویستە بەشێوەیەك ئافراندووە میترام من لەكتێبی پیرۆزی لەهەموو روێكەوە بكرێت وەك من

وەك خوداوەندەكانی ناوی لەگەڵ میتر ناوی ڤیدا، )سوریا( ڤارونا - اندرا هاتووە.

ڤیدا و ئاوێستا پیرۆزی كتێبی لەهەردوو بەاڵم ئاڤێستا لە ترە خوداوەندی خۆر )الشمس( كەسێكی - خشانا )هۆرخشئینا( )Hurekhaeta( لە فیداش - )سوریان، سوریاش - هور - خۆر ئەوانە خوداوەندی

- شمس( خۆرن نەك میترا. بەاڵم دوای بە میتر )Mither( دەڵێن چاوی رۆژ بۆ دەگەڕێتەوە پەرستنی میترا الشمس( یان )قرس پێش زەردەشتیەت لەزۆر شوێن مەنزلی میترا دەگاتە مەنزلی خوداوەند بەاڵم لەالیەن زەردەشت دەچێتە خانەی یەزدان و ئافریندەی ئاهۆرامەزدا میترا لەكاتی خۆی لەتەواوی ناوچە شارستانیەكان باڵو بووەوە لە ئێران و هیند و میزۆپۆتامیا و كوردستان و تا گەیشتە یۆنان و لەوێوە بۆ رۆما لەوێ ببووە ئایینی فەرمی و جێگر دوومی و یەكەم لەسەدەی نەزیر،بەتایبەتی بەبێ و زاینی لەسەدەی سێیەم زاینی كەوتە كێشە و ملمالنێ

لەگەڵ ئایینی مەسیحی. رۆژی 25ی كانوونی یەكەم كە جەژنی میترایە

ژماره )1( زستانى 2012 110

كە جەژنی فەرمی رۆما بوو كە مەسیحیەت گەیشتە مەسیح،جەژنی میالدی ك��ردە ئ��ەورۆژەی��ان رۆم��ا، دەوری ل��ێ��رە س���الم( )علیە مەسیح ل��ەدای��ك��ب��وون��ی مەسیح وەك دەوری میترای لێ دێ لەبەرامبەر خودا )ئاهورامەزدا( كە ئەو دەورەی پێدرابوو لە ئاوێستادا، ئاهورامەزدا دەڵی من دروست كردووە حەقی پەرستن

و ستایشی هەیە وەك من لەهەموو روێكەوە. لە گێڕا گرنگی رۆڵێكی میترایی ئایینی پەرستنی تاكپەرستی، بە مرۆڤ هزری گەیاندنی monotheism - خودایەكی تاك و تەنیا مۆنۆتیزم

- توحید. ده وڵه تی میدیا ده وڵه تێكی كۆیلەداری بوو، پادشا هەموو شتێك بوو، هێ سنوورێك بۆ دەسەاڵتی پادشا نەبوو دەسەاڵتی تاكو تەنیا بوو ئەمە زەمینێكی باش بوو بۆ سەرهەڵدانی ئاینێكی مۆنۆتیزمی )توحید( كە مرۆڤ هزر بكا بۆ خودایەكی تاك و تەنیا، چونكە و تاك خوادیەكی ه��زری قبوڵكردنی رۆژگ��ارە لەو تەنیا ئەستەم بوو بەبێ پادشایەكی تاك و تەنیا. ئەمە رێ خۆشكەرێك بوو بۆ پەیدابوونی ئایینی زەردەشتی لەسەدەی شەشەمی زەردەشتی دینی یەكتاپەرستی،

فەرمی ئایینی بە نەبوو بەاڵم پەیدابوو زاین پێش دەوڵەتی میدیا هێدی هێدی چووە ناو كۆشكی شاكان و خانەوادە شازادەكان و خەڵكە شارنشینەكان، موغەكان كە هەڵگری بیروباوەڕی ئەم ئاینەبوون باوەڕپێكراوی دەوڵەتی میدیا بوون. سەرەڕای ئەوەش ئایینە كۆنەكان رەوەندەكان لەالیەن بەتایبەتی مانەوە خۆیان هەروەك و كۆچەر و شوان كارەكان لەدوای ئەم ئاینە لەنێوان - ماننا - manna - و هەخامەنشییەكان باڵوبۆوە،

بەاڵم ئەوانیش نەیانكردە ئاینی فەرەمی. ب��وو، چ��ۆن هێشتا ه��ێ��زی ش���ەڕو ج��ەن��گ زاڵ فیكری كۆمەڵگا بەو ئاستە نەگەیشتبوو بۆیە پێویست نەبوو ئایین ببێتە زمان حاڵی دەوڵەت بۆ بەهێزكردنی

پایەكانی دەسەاڵتداری. 3 - زەردەشت

ناوی زەردەشت بە 12 جۆر نووسراوە بە زەردشت زەرتوشت، زۆرۆئەسترا... زەردەشت، مانای ئەستێرەی زێڕین یان تیشكی زێڕین، هەروەها ئەم كە ه��ات��ووە زەردی���ش وشتری خ��اوەن��ی بەمانای بۆچوونە جێگەی گومانە چۆن وشتر لە نێو ئاریایەكان

ئەوەندە گرنگ نەبووە ببێتە جێگەی شانازی. سانسكرینی بەزمانی بنچینەدا لە زەردەش���ت ناوی - جارات ئۆ تارا - یە بەمانای ستایش كاری

بڵند،گەورە. زەمانی لە )پورشاسب(ە زەردەشت باوكی ناوی كەی گوشناسب كوڕی لەهراسپ، پەیدابوو، باوكی لە ئازەربایجان بووە و دایكیشی بەناوی دەغدۆغە لە رەی بووە، پورشاسپ لەفارسی میانە purusasp لە - پۆروش لێكدراوە ناوێكی pourusaspa ئاوێستا خاكی - بۆز ئەسپا Aspa - ئەسپ،بەیەكەوە خاوەنی

ئەسپی بۆز، یان خاكی. ووشەیەكی zaraoustra ئاوێستا لە زەردەش��ت لێكدراوە زاراۆ zara - شوانی - پیر ustra ئوشترا ووشتر - بەمانای شوانی ووشتری پیر یان ووشتری

پیر.

111گۆڤارى موساسير

vistaspa )گوشتاسپ/ لە ئاوێستا )ڤیستاسپ- ڤیستا - ئامادە

سپ - ئەسپ - بەیەكەوە خاوەندی ئەسپی ئامادەبەیەكەوە aurvastaspa ئاوێستا لە لهراسپ ئاوێستا لە - دەغدۆغە - توندڕۆ ئەسپی بەمانای دۆی كۆڤا duygova بەسیغەی هێندی دوا دهوگرها تووۆ dinugdha - gua - dua )دوا( بەمانای چێل - مانگا - دیۆكرها - شیردار بەیەكەوە )چێلی شیردار( دەبێ زەردەشت دوو ژنی هێنابن یەكێك ناوی

)هۆدێ( بووە، كچی فراپ ئۆشترا بووە. ناوبرد )زۆرۆئەسترا( بە زەردەشتیان یۆنانیەكان

بەمانای ئەستێرەناسی )دیوژن(.مێژووی راستەقینەی زەردەشت دیارنییە، هەندێ لە رۆژهەاڵتناسان گەڕاندیانەوە بۆ 8200 ساڵ پێش، دەگەڕێتەوە مێژوونووسان و لێكۆڵەرەوان زۆر بەاڵم مادی لەناوچەی زایین لە ب��ەر 660 سالچی بۆ بچووك ئەترۆپاتین لەدایك بووە لە دەوروبەری گۆمی لە گوندی زەردەش��ت گوایە دایكی قەبری ورم��ێ، ئەنبێیە، لەناوچەی سۆما،بەڕای هەندێكیش زەردەشت - باكتریا پەلخ، لەناوچەی ئێران رۆژه��ەاڵت��ی لە

لەدایكبووە. عەرەبەكان لەپێش ئیسالم بە زەردەشتیان گوتووە پ��ەی��ڕەوان��ی زێ��ڕی��ن. دەس��ەاڵت��ی الذهبیة( )سلطنة زەردەشت لەو بڕوایەدان پەیامبەران لەنەوەی پادشایانن، پاشا سێبەری خودایە لەسەر ئەرز. شا سایە خدا است

بر روی زمین.سەرزەمین، پادشای یەكەم كیومەرش یەكەم: لە ب��ووە ف��ارس ح���ەوزی ئەستەخر ل��ە ئ��ەو شوێنی ئەنشانی كۆن، ئۆستانی فارسی ئەمڕۆ لەدوای ئەو اوشهنج( - )اوشهنگ ف��ەرواك ك��وڕی هۆشەنگ ابن األثیر )الكامل فی التاریخ( التنبیە، مسعودی، ئاوێستا لە Hosang سیانە لەفارسی هوشەنگ Shangha پاش haosyangha – Hao هۆوشیانكاهەڵبژاردە، هەڵبژاردەی باش، یان دینی باش، فراوك

fraraka ئاوێستا لە ،Fraway میانە لەفارسی پەیدابووە، هیند لەخاكی چاك، گوفتاری بەمانای

لەدوای ئەو تەهماروس یان روپ هاتووە. لەفارسی میانە tahmarab تەهماراب لە ئاوێستا )تەخما ئۆربی( taxma-urapi بەمانای شیرومەندو بەهێز aurhpi ئۆرهی بەمانای رێوی - رێوی بەهێز. ئەو دەس��ەاڵت��ی س��ااڵن��ی ل��ەس��ەرەت��ای صابیئە )jam - پەیدابوون، لەدوای ئەو برایەكەی هات )جەملە جەم بون، پادشای پێغەمبەران ئەو دوای لە شا لە كۆنە، ئێرانی yama پاشماوەی میانە فارسی خشۆت xsuot نازناوە، زاد، هەم - yima ئاوێستا بەمانای شار جەمشید پاشمای یەمەخشا ئیتایە )جم

الملك(. دوای ئەو مینۆچەهر دێت لەواڵتی بابل كە دەبێ موسا لەزەمانی ئەودا هاتبێ لەسەدەی چواردەی بەر لە زاین، لەفارسی میانە manucihr مانۆچیهر، لە نەسەب( و )ئەسل بەمانای چیورا ciora ئاوێستا مانۆش لەروایەتی هندی - ئێرانی ناوی یەكەم پاشا و یەكەم باوكە مینوچەهر بەمانای كوڕی بە ئەسڵ

و نەسەب.

ژماره )1( زستانى 2012 112

لهراسب ك��وڕی گۆشتاسب شا تا ئ��اوام��ای��ەوە گەیشت. زەردەشتی حەكیم لەزەمانی ئەو پەیدادەبێ.

پەیدابوونی زەردەشتزەردەش��ت و حەزرەتی لەمەڕ ئاوا هەیە رایەكی لەو زەردەشتیان بۆیە كەسایەتین یەك كە ئیبراهیم بڕوایەدان كە خودای مەزن چەندین پێغەمبەر و كتێبی پیرۆزی بۆ ئادەمیزاد ناردووە، لەوانە كتێبی )اعلی( مەبەست لە صحوفی اولی كتێبی ئیبراهیمە )ع.س(، ئاوا تێكەاڵویەكی زانیوە، زەردەش��ت بە ئیبراهیمیان هەیە لە كەسایەتیەكان. بۆیە صحوفی االولی كتێبی ئاوێستایە لە قورئانی پیرۆزدا هاتووە )إن األبرار لفی كتاب مرقوم( كتاب علیون ما أدراك وما علیین

اعلی لە علیون كتاب مرقوم - ە. وەرگیراوە )كشف االسرار(.

مرۆڤی عەزەوجەل خودای مەلەكوت لەوكاتەی تێپەڕی ساڵی هەزار كە سێ زەمانێ پاش ئافراند درەخ��ش��ان، نورێكی وێ��ن��ەی ل��ە خ��ۆی مەشیئەتی كە الش��ەی��ەك ن��او بۆ ن��ارد مرۆڤ� دروستكردنی بۆ بەناوی )وەهمەن( )ئادەمی دروستكرابوو بێ گیان، لە )ڤەرەیەزدی( رۆحی ئەفسانەی سامی( هەندێ ب��ەردێ خودای وە ناو الش��ەو گیانی خ��ودا دەچێتە

مەزن لەنێو حەفت فریشتەی رێزداری دانا. كە ئاهۆرامەزدا خودای عزەوەجەل خۆر و ئەستێرە و مانگ و زەوی و مرۆڤی ئافراند 300 هەزار ساڵ

بێ جولە مانەوە.رۆحی گەوهەری ئاهۆرامەزدا كاتەوە لەو هەر لەنێوان ئەویش ئافراند بەرین لەبەهەشتی زەردەشتی حەفتا فریشتەی موكەرەم دا ئەمشا سپەندان - جبریل - لقێكی داری )هۆم(ی هێناو فەرەوهەر، تیشكێك لەنوری خودا كە روحی زەردەشت بوو لەناو قەدی ئەو لوتكەی چیای بەرزایی بەرزترین بۆ و دانا دارەی لە ناشت، لەوێی ب��ردوو ئازەربایجان لە اسنوندگرد اعلی علیین لە بەرزترین بەرزاییەكان لەناو ئەناریان

رۆشن، نوری ئەبەدی ئەزەلی - سەرمەدی - ئەنایران ئاوێستا لە Anayranrosn میانە لەفارسی رۆشن ئەنایرا، راوچاه Anayra Raocah ئەنایران و ئەنایرا، بازەندی تەفسیری لە س��ەرم��ەدی ن��وری بەمانای ئاهۆرامەزدایە ئەبەدی - عەرشی نوری - ئاوێستا لەهەر سێیەمی رۆژی ن��اوی - ن��ی��ران و ئ��ەن��ی��ران ئاوێستایە ئەنایرای پاشماوەی خورشیدی مانگێكی لەعەرەبی بووە بە - نار -، نار و نور هەردوو بەیڤەكە

ئاوێستاین لەئەسلدا. ئ���اه���ۆرام���ەزدا ن���وری ئ��اس��م��ان��ەك��ان و زەوی��ی��ە گەوهەری رومی زەردەشت لەنێو قەدی ئەو دارە وەك چرایەك لەنێو چرایەكدا، چرا لەسەر چرا دەدرەوشایەوە، هەندێ لە موفەسیران وای بۆ دەچن كە ئایەتی 35 لەسورەی )نور( لە قورئانی پیرۆز باس لەنوری خودا

و گەوهەری رومی زەردەشت دەكات. كمشكاة نوره مثل واألرض السماوات نور )الله كأنها الزجاجة زجاجة فی المصباح مصباح فیها كوكب دری یوقد من شجرة مباركة زیتونە ال شرقیة وال غربیة یكاد زیتها یضی ء ولو لم تمسسه نار نور الله لنوره من یشا ء ویضرب الله یهدی نور علی

األمثال للناس والله بكل شیء علیم(روناكی زەمینە و ئاسمانەكان رووناكی )خ��ودا چراكە ه��ەڵ��ك��راب��ێ، ت��ێ��دا چ���رای تاقێكە وەك ئ��ەو تروسكە ئەستێرەیەك وەك جامەكە لەجامێكدابێ، بێ،ماكی چرا لە زەیتونێكی موبارەك دەسكەوتبێ، كە دارەكەی نەهەمیشە بەرەو رۆژە و نەهەمیشە لەنزارە، كەوتن تمون ئاگەر بەبێ چراكە، رۆن��ی دەڵێی تۆ هەركەسێ خودا روناكی، لەبان روناكی تیشكدەدا، خەڵك بۆ خ��وا دەدا، نیشان خ��ۆی روناكی حەزبكا نمونە دێنێتەوە خوا هەموو شت دەزانێ( ئایەتی 35

سورە نور.كێوی اسنوندگەرد/ لەدین گەردی 7- فسل 2- Asnawandgov - بەندی 22 لە ئاوێستادا هاتووەئاوێستا لە گ��اڤ )gav( گ��ۆڤ. ئەسناواند/ -

113گۆڤارى موساسير

مانای - كێوە - بەكێوی سەپەالنیان زانیووە. لەدین گەوهەری كە داه��ات��ووە، /2 فەسلی /7 گ��ەردی الش���ەی زەردەش����ت، ب��ەف��ەرم��ان��ی ئ��اه��ۆرام��ەزدا ئەم بردیان و ناو هەورەكان دایە و شاسبەندا/ هەڵگرت كردیانە باران و چووە نێو گەردەگیایەك، گۆشتاسب بەیانی بە ئەمری ئەم شاسپەندان – شەش چێلی الواز و ستەویر/ نەزۆركی/ جیاكردنەوە بردی بۆ ئاقاری ئەو شوێنەی كە روحی زەردەشتی تێدایە، چێلەكان دوای چێاڵنە، لەو دوو یەكسەر ماڵ گەڕانەوە چەراندن شیریان هاتێ/ بەبێ زان/ دایك و باوكی زەردەشت لەو دەچێتە زەردەشت رۆحی گەوهەری دەخۆنەوە، شیرە لەرەحمی نگفە، دەبێتە باوكی و دای��ك ن��اوالش��ەی گ��ەورە سكەكەی دوای ك��ۆرپ��ە، دەبێتە دایكیشی دەبێ، دایكی زەردەشت نارەحەت و ئازاری بۆ پەیدا دەبێ وەك شێتانی لێ دێ، تا رۆژێك بانگەوازێك لە ئاسمانەوە دەبیستێ و شفای دەبێ و زەردەشت لەدایك دەبێ،هەرچەند ریوایەتی ئاوا هەیە كە ئەهەریمەن زۆر هەوڵیدا زەردەشت بەسەالمەتی لەدایك نەبێ و قەدەری

زەردەشت تغیر بدات. ئاهۆرامەزدا خودای تاك و تەنیای زەردەشت

هورمز - فارسی میانە ohramazd - فارسی كۆنی باستانی

Ahuramazdah ئاهورامەزداAhura ئاهورا - خوداوەندگار

mazdah مەزدا - بەمانای حەكیمئاورامەزدا ووشەیەكی لیكدراوە بەمانای خودای مەزن نوری مەزن لەهزری زەردەشتیان شتێكی وجودیە، و بەخش ژیان نییە، دیاریكراوی وێنەی و روخسار )م��ەزدی لە نەگۆڕە. و نەزیرە هاوتاو بێ یەكتاو یەسنا( بەم شێوەیە هاتووە، هورمزد )اورمزد( هورمز

)ئورمز(.فەلسەفەی جیهان بینی زەردەشت

تاریكی و روناكی دوو ئەسلی ناكۆكن،هەمیشە تەزاد، و ملمالنێدان، متچاد، لەكێشە یەكدا لەگەڵ

هەروەك یەزدان و ئەهریمەن ئەوان پرێنسیپی بوونەوەری بەوجود ئەوان تێكەڵبوونی لە پێكهاتەكان جیهانین،

هاتوون. روناكییە و تاریكی ئافەریندەی م��ەزن خ��وای بۆخۆی بەدیهێنەری ئەو دوانەیە، خۆی تەنیا و بێ شەریك و نەزیرە، خێر و شەڕ، چاكسازی و فەساد، پاكی و پیسی، لە تێكەڵبوونی رۆشنایی و تاریكی نەبان تێكەل روناكی و تاریكی ئەگەر دەب��ن، پەیدا جەنگدان و لەشەڕ ئەوانە نەدەهات، بەوجود جیهان خێر و تاریكی بەسەر روناكی تا یەك بە بەرامبەر بەسەر شەڕدا زاڵ دەبێ، خێر تەواوی جیهان بگرێت و

شەڕیش سەرنگون و لەنێو دەچێ. ئەم شەڕە سەبەبی دەرچوون و خەالس بوونی خێرە لەشەڕ ئەمەش حیكمەتی خوایە، كە ئەوانی تێكەڵی

یەكتر كردوون. شوێن تاریكی و ئەسڵە رۆشنایی هەندێجار -1ب��ەاڵم ه����ەروەك كەسێك و س��ێ��ب��ەرەك��ەی، ك��ەوت��ووە، تاریكیش دەبیندرێت، وەك بوونێكی حەقیقی، روناكی تاریكی بەشێوەی ئەو بەوجود تاریكی داهێندران، و هات، تاریكی یاسای زەرورەت بوونی متضاده، كەواتە بوونی تاریكی پێویستیە، لەراستی ئافراندندا نەك وەك

باسی پێشوو كەسێك و سێبەرەكەی. تاریكی جیهانی ل��ەس��ەرەوەی��ە، رون��اك��ی جیهان -2كتێبی )ب��ازەن��د( تەفسیراتی لەهەندێ ل��ەخ��وارەوە، دان��راوە، ئەسڵ روناكی جارێك ئاوێستا تەفسیری تاریكی ب��ەاڵم حەقیقیە، وج��ودی روناكی وج��ودی شوێن كەوتووە، هەروەك كەسێك و سێبەرەكەی تاریكی لە حەقیقەت ب��ەاڵم ل��ەو حالەتە، دی��ارە م��ەوج��ودە و ب��ەراورد لەگەڵ كەسەكە كە تیری وج��ودی نییە بە روناكی الكەوت تەنیا كەسەكە دەمێنێتەوە، كەواتە لەو

حاڵەتە بوونی حەقیقی نییە. كەواتە هەردووكیان ئافەریندە )مەخلوقی خودان( و ی���ەزد كۆمەلە یەكێكیان ه��ەر نوێنەرایەتی ب��ۆ

فریشتەی خێر و شەڕ هەن.

ژماره )1( زستانى 2012 114

تاریكی و روناكی زروورەتی وجودی )متضاده( دژێكی ناكۆكە. كە جەیری دیالیكتیكی مێژووییە،

پێشكەوتن كێشە و ملمالنێی دژە ناكۆكەكانە. ئاوێستا كتێبی پیرۆزی زەردەشت، زەندی ئاوێستا بەناوی كتێبە لەو بەشێك ئاوێستایە، تەفسیری كە )گاهانە(. لەوێ جیهانی هەستی، بەدووبەش دایەتی دەكرێ،مینەوی و گیتی روحانی و جسمانی،روح و

الشە، گیان و كەسێك. ب��ەه��ەم��ان ش��ێ��وە ئ��اف��ران��دن ب���ەدوو ب��ەش داب��ەش دەكرێ. هەرچییەكی خوا ئافراندوویەتی لەدوو دژی و بەخشش لە بریتییە مرۆڤیش پێكهاتووە، ناكۆك كونیش مەبەستیش تقدیر االهی و عەمەلی ئینسانە، تقدیری خودا و كاری مرۆڤ هەردووكیان كاریگەر دایە، تەكلیف لەژێر تەنیا مرۆڤیش كارلێكراون. و دەهێنێ، پێك زەردەش��ت فكری سێگۆشەی ئەویش منیش كویش )كونیش( هزر و گوفتار و كردار ئەو

تەكلیفەش لەتەمەنی 15 ساڵەگی دەست پێدەكات. لەئاینی زەردەشتی هەركەسی باش بێ و هزر و گوفتار و كرداری باش بێ بەرزگاری دەگا لەرۆژی لەدادگای سامیەكان ئاینە )قیامەتی( رستاخیز ئاهۆرامەزدا پلەی بەهەشتی پێ دەبەخشرێت و لەپردی دەپەڕێتەوە سامییەكان ئاینی )س��ی��رات( جینوتات بەهەشت بە پێچەوانە بۆ دۆزەخە )مینەوی لەفارسی Basisn بەخشش Getig گیتی menog میانە Menisn مینیش میانە فارسی kunisn كونیش

.kunisn - و - gowisnمنیش )menisn( هزری پاك

گۆیش )gowisn( گوفتاری پاك كونیش )kunisn( كرداری پاك

سێ گۆشەی فیكری تەكلیفی لەكار و كردەوە و پەرستن.

عەدالەتی لەجامعەی زەردەش��ت��ی شوشیانت شیعەیان دووبارە دەبێتەوە.

لە ئاوێستا و باوەڕی زەردەشت تەواوی مێژووی

مرۆڤایەتی بەسەر 3 قۆناغ دابەش دەبێ، هەر قۆناغێك لە قۆناغەكانی مێژووی مرۆڤایەتی چوار هەزار ساڵە دەبێتەوە، دووبارە مێژوو قۆناغێكیش هەر لەكۆتایی سۆشیانتێك پەیدابێ سۆشیانیت رزگاركەر و موژەدە

پێدراوی زەردەشتە لەكۆتایی هەمان خول وادێ. دوای ئەو قیامەت دادێ سەركەوتنی رەهای خێر هێنان كۆتایی و لەخراپە مرۆڤەكان رزگاركردنی و لەناخی مرۆڤەكان و دڕندەكان و روحی خراپەكاری و

كۆتایی هێنانە بە تاریكای و شەڕ. زەردەشت لەكتێبی ئاوێستا و زەندی ئاوێستا كە بەاڵم منتەزر(، )مەهدی رزگاركەر دێ سۆشیانت بەمانای )هۆشیدەر( ن��اوی كەسایەتیە ئ��ەو لێرەدا و ئاین دەبێ پەیدا كە عالەم مرد جیهان( )پیاوی

دادپەروەری و عەدالەت باڵو دەكاتەوە. و كار پەیدادەبێ دەج��ال )پیتار( ئەو لەزەمانی مولكی ئەو بیست ساڵ تووشی گرفتاری و موسیبەت خەڵكی بۆ )هۆشیدەرماە( ئ��ەودا ل��ەدوای دەك��ات. جیهان پەیدادەبێ، عەدالەت باڵودەكاتەوە و فەسادیش گۆڕابوون سونەتانەی و دەستور ئ��ەو لەنێودەبات، گەڕاندنەوەی مەبەست پێشین، بۆ گێڕێتەوە دەی��ان پادشایان و سەرمایە،سەرۆك نەك عەدالەتە و داد گوێڕایەڵی دەبن، كارەكانی بۆ ئاساندەكەن دین و حەق و سەقامگیری ئارامی ئەودا لەزەمانی دەكەن رایج و دەجوێندرین س��ەرزەوی فیتنەكانی هەموو دەب��ێ،

كارەسات و بەدبەختیەكان كۆتاییان پێ دێ. لەوێنەی Uxsyat ereta ئ��ەرت��ا: خ��ۆش��ی��ات هۆشیدەرە،ئۆشیات كەهەمان ئەشیدەر ئاوێستای )ئەرەتا( هندە و گسترش ك��ار( )ف���رەوان بەمانای راستی ك��ە كەسی )راس��ت��ی(ی��ە،ب��ەی��ك��ەوە بەمانای میانەی دەكات،لەفارسی فراوانی یان باڵودەكاتەوە وێنەی Paityara بایتیارە )ه��ۆش��ی��دەرە( زەردەش���ت )ئەرا( )دژ( بەمانای )Paiti( پتیارەیە ئاوێستای بەیەكەوە حەرەكەتكردن جولەكردن بەمانای )ara()جوالنەوەیە دژی كەسێ( لەرووی مەجازەوە بەمانای

115گۆڤارى موساسير

ب��ەدب��ەخ��ت��ی )م��وس��ی��ب��ەت( وێ��ن��ەی ف��ارس��ی میانە .)Pityara( زەردەشتی پتیارە

Uxsyat - nemah وێنەی ئاوێستای )شیدەرماە كە هۆشیدەرماهە( هەردووك بەمانای فرەوان كردن یان

باڵوكردنەوەی نیاش )ئایش( دوعا )پرستن(.نیایش - پەهلەوی - niyayisn ستایش مۆپشیر

uxsyat )موژدەهێنەر )تبشیرئاوێستا و قەولی زەردەشت دوای بەپێی زەندی زەردەش��ت جیهان كۆتایی هەزارساڵی سێ س��ەدەی لەدایك دەبێ ئاینی زەردەشتی باڵودەكاتەوە، هەزارساڵ جیهان كە دەب��ێ لەدایك هۆشیدەر زەردەش���ت دوای ئالودە دەبێ تووشی فەسادی و هەرج و مەرجی دەبێ دەهێنێ، بەوە كۆتایی و دەكا رزگار ئەو مرۆڤەكان هەزار ساڵ دوای ئەو )هۆشیدەرماە( دێ و هەمان دەدات. هەزار ئەنجامی كاری هۆشیدەر كردوویەتی Hosidermah م��اە( )ه��ۆش��ی��دەر ئ��ەو دوای س��اڵ و هەستانەوە و ب��ووژان��ەوە دەب��ێ لەدایك سۆشیانس و تاریكی بە كۆتایی دەدات، )قیامەت( رستاخیز ژیانی زەمانی هەتایە، هەتا بۆ دەهێنێ ئەهریمەن بەهەشت دەستپێ دەكات زەردە شت بڕوای وایە لەپێش كۆتایی هاتنی ژیان و دونیا سوشیانس رزگاركەرەكان - المنقذون - دێن لەسەر بنەمای حەقیقەت مرۆڤ رزگاردەكەن حكومەتی داد و یەكسانی دادەمەزرێنن، ئاینی زەردەشتی یەكەم ئایینە بێجگە لە ئیبراهیم بەو

مەرجەی ئیبراهیم خودی زەرەدەشت نەبێ. ك��ە دوای دی��اری��ك��ردووە م��رۆڤ��ی ك��ە دوارۆژی )قیامەت( رستاخیز رۆژی و هەڵدەستنەوە م��ردن دادێ مردووەكان زیندوو دەبنەوە لەبەرامبەر لێپرسینەوە لەچاكە و خراپەی یان كاری مرۆڤەكان كە لە تەكلیف كرداری پاك گوفتاری پاك هزری كردبوون دیاری پاك، چەندی كاری چاكەی كردبێ ئەوەندە لەبەهەشت پێچەوانەوە دەچێتە بە و دەبێتەوە نزیك و رزگاربوون

دۆزەخ. كە لەو دادگایە خودی ئاهۆرامەزدا سەرپەرشتی

ئەو دادگایە دەكات، تاوانی زۆر و قورس بۆ دۆزەخ، بۆ نیانە هەر یان هەیە بچووكیان تاوانی ئەوانەیە بەهەشت دەنێردرێن )پی هی شت( بهشت، پەهلەوی كە شویێنێك مینۆ، )ج��ن��ە( ف��ی��ردوس )vahist(مێرگ و باغ دەگ��ەن پێی م��ردن دوای چاكەكاران وێنەی ك��ە كانی و دەری���ا و ل��ە چیمەن غ��وزارێ��ك

لەدونیادا نییە بێ نەزیرە موقابیلەكەی دۆزەخە.

سەرچاوەكان: دكتر - باستانی دورانی در ایرانی های كیش و دین -1

محسن ابو القاسم.ترجمە - ساسانیان زمان در سن،ئارتورد،ایران كریستن -2رشید یاسیمی تهران 1332ر. تفسیر كشف االسرار میبدی/

چاپ علی اصغر حكمت.3- الكامل فی التاریخ - ابن االثیر.

4- التنبیە / مسعودی.5- سمیرغ در جست جوی قاف - دكتر مهدی محسینی/

تهران 13796- زراتشت نامە - چاپ دیبرسیاتی / تهران 1328

7- مزدیسنا و ادب پارسی از دكتر محمد حسین8- معجم البلدان / یاقوت حموی

9- ئاینی زەردەشتی/ دكتور عەلی شەریعەتی - وەرگێڕان و ئامادەكردنی شەهرام رشید.

10- گاە شماری و جشن های ایران باستان نوشتە و پزوهشن/ هاشم رفسی.

دكتر محمد ایرانی/ ملیت و مزهب - ایران و اسالم -11افتخارزادە

12- نورو جمشید / دكتر جواد یرومند سعیدشرفكندی عبدالرحمن - وەرگێڕانی پیرۆز/ قورئانی -13

)هەژار(.14- المعجم المفهرس االلفاظ القران الكریم/ دار المعرفە -

بیروت. 15- فرهنگ فارسی عمید/ حسن عمید

16- سی مرغ در ائینە سیمرغ / دكتر فاگمه مدرس.

ژماره )1( زستانى 2012 116

1 - ناساندنی قەاڵی جولندی:جولندی یان جەلەندی ناوی قەاڵیەكی دیرۆكی یە لەسەر ترۆپكی شاخێكی بڵند لە دۆڵی چەرمەگا نزیك لە سلێمانی پارێزگای - دوك��ان ق��ەزای لە ئەشكەوتی دێرینی زەرزی- قزقەپان و دەڕوانێت بەسەر پێچێكی چەمی سورقاوشان بە چەند میلێك بەر لە تێكەڵبوونی بە زێی بچوكەوە و ئاوی چەمەكە لە سێ الوە دەورەی داوە، لەپشتەوەشی بە رێرەوێك دەتوانرێت

بگەیتە ناو قەاڵكە.س.ج. میستەر ئ��اگ��ادارب��ی��ن، ئێمە ئ��ەوەن��دەی ئیدمونز یەكەم كەسە لە ساڵی 1934 لەسەر قەاڵی جولندی بەكورتی ئاخافتوە ونوسینی باڵوكردۆتەوە و لێكۆڵەر ومێژوونوس توفیق وەهبی ئەم نوسینەی كە زیاتر دەربارەی هەردوو ئەشكەوتی زەرزی و كوڕوكچە وەرگێراوە و لە نامیكەیەكدا بە ناونیشانی )قسنێك لە كوردستانا( لەساڵی 1947 باڵویكردۆتەوە، باوەڕناكەم جولندی م��ێ��ژووی توخنی ك��ەس ئیدمونز ل��ە ب��ەر كەوتبێت وشتێكی ئەوتۆی لە مەڕ نەنوسراوە )بڕوانە:

قسنێك لە كوردستانا، چابخانەی مەعارف - بەغدا: .)1947

)1984-1890( وەهبی توفیق ماموستا پاشان هەر وەك خۆی دەڵێت لەروژی )6(ی مایس ساڵی بدات، جولندی قەاڵی لە سەر تەمابووە بە 1956دواتر وفریانەكەوتووە گەیشتووە درەنگوەخت ب��ەاڵم وعەلی موفتی عبدالرحمن خ��ۆی: ب���رادەری دوو شەوقی راسپاردوە ئەم كارەی بۆ راپەڕێنن، ئەوانیش ویەكەمیان كردوە قەاڵكەیان سەردانی پاشتر رۆژی ودووەمیشیان گ��رت��ووەو قەاڵكەی وێنەیەكی چەند وەهبی، توفیق بە وداویانە ك��ردوە وردی وەصفێكی ئەویش گوتارێكی بە زمانی عەرەبی لەسەر نوسیوە بە ناونیشانی )قلعە كیانیە فی شمال السلیمانیە( و لە ساڵی 1958 لە ژمارە )2(ی گوڤاری )الكاتب( 180/1 الكاملة، االث���ار )ب��ڕوان��ە: ب��اڵوی��ك��ردۆت��ەوە

.)184-نەلواوە بۆی هەنوكە تا دێڕانە ئەم نووسەری سەردانی مەیدانیی قەاڵی جولندی بكات بەاڵم لە

پ. د. زرار سدیق ناڕوجی

چیرۆكی جولندی لە دیرۆك و فۆلكلۆریی كوردیدا

117گۆڤارى موساسير

و ئیدمونز كارەكانی و ئەرك خوێندنەوەی رێگای تۆفیق وەهبی و هاورێكانیەوە دەكرێت بڵێن جولندی شوێنەوارەكی كۆن و مێژووییە و پاشماوەی ژمارەیەك ژور وتاق و دیوار وكێلی تێداماوەتەوە، له گه ڵ ئەمەشدا لەالیەن ونە، ورۆل��ی و شوێنبنرە ك��ورددا لەمێژووی كەسانی پسپۆر وشارەزاوە بەشێوەیەكی زانستی كاری پشكنین و كنكەكردنی پێویستی لەسەر ئەنجامنەداروە، لەبەرانبەردا خۆشبەختانە لە ئەدەبی میللی كوردەواریدا

یادی پارێزراوە ونەوە بۆ نەوە گێڕاویەتەوە.فولكلوریی ئەدەبی لە جولندی چیروكی - 2

كوردیدا:شتێكی نوێ نادركێنین ئەگەر بێژین وەچەكانی تۆماركردنی بە بایەخییان هەرگیز ك��ورد میللەتی پشتگوێیان ب��ەت��ەواوەت��ی و ن���ەداوە خویان م��ێ��ژووی بەدرێژایی توێژی خوێندەواران و رۆشنبیران خستوە، مێژوو خامەی خۆیان تەرخانكردوە بۆ خزمەتكردنی نامیلكە وس���ەدان وب��ەدەی��ان ئیسالمییەكان زانستە و ئایندا جۆربەجۆرەكانی ب��وارە لە دان��اوە وكتێبیان بەسەرهاتی و لەسەربوردە الیەكیان نەبێت دەگمەن و بابەت گەلێك بۆیە ن��ەك��ردۆت��ەوە، میللەتەكەیان راستەقینە وچیرۆكی مێژوویی رووداوی و ه��ەواڵ بە یەكجارەكی لەناوچوون وزیانێكی مەزن وكاریگەر هەیە ئەوەندە كەوت، كوردی وكەلەپوری كلتور بەر بەسەرهاتە و ه���ەواڵ ل��ەم ژم��ارەی��ەك چەمكێكی پ��ارێ��زراون ك��وردی میللیی ئەدەبی لە مێژوویەكان چیرۆك، داستان، حیكایەت، بەشێوەی دەم��اودەم و وگەیشتوونەتە گ��ێ��ڕدراون��ەت��ەوە فلكلوری بەیتی بەتێپەڕبوونی ئ��ەوەی دوای ڤ��ەك��ۆڵ��ەران، ب��ەردەس��ت رۆژگار گۆڕانییان بەسەردا هاتووە و وشە و پەیڤ یان كەم رۆژگار پێویستی پێی بە ودەستەواژەكانی

زۆر دەستكاریكراون.شێوەی دوو بە جولندی چیرۆكی بە سەبارەت حیكایەتخواناندا خەیاڵدانی لە جیاواز رادەی��ەك تا كورت چیروكێكی لە یە بریتی یەكێكیان پارێزراوە، توفیق و ب��اڵوب��ۆت��ەوە ن��اوچ��ەك��ەدا خەڵكی ول��ەن��ێ��و

وەهبی پوختەكەی بەعەرەبی بەاڵوكردۆتەوە وشوێنی روودانی هەر كوردستانە وباس لەوە دەكات كە سوپای موسڵمانان لەسەردەمی خیالفەتی ئیمام عەلی )علی دوای سالێك ابو طالب 34-40ك/ 654-660ز( بن بكەن فەتح جولندی ق��ەاڵی نەشیان گ��ەم��ارۆدان وخەلكەكەی رۆژانە زیانیان پێدەگەیاندن، سەركردەی ئاگاداردەكاتەوە ئیمام عەلی بەنێردەیەكدا موسڵمانان لەوەی كە رەوشی سوپای موسڵمانان پەریشانە وقەاڵكە بە موعجیزەی ئاسمانی نەبێت فەتح ناكرێت، ئەویش دڵگران وتوڕە دەبێت وداوادەكات بەردەقانێكی بۆبێنن و یەكسەر بە بەردەقانێك لە مەكەوە دوو بەرد تێدەگرێتە بەردەكان گەیشتنی لە ب��ەر خەلكەكەش و قەاڵكە وحەزرەتی موسڵمان ودەبنە دەدات هیدایەتیان خودا جوبرائیلیش بە فەرمانی خودا دێتەخوارەوە وباڵەكانی بە دوو بەردەكەدا دەدات وناهێلێت بەخەلكە موسڵمانبوەكە بكەون ودوو بەردەكە بەر باڵی دەكەون و دەیڕۆشێنن ولە نزیك دەروازەی قەاڵكە دەكەونەخوارەوە وتا ئێستاش بە

بەردەعەلی ناودەبرێن )االثار الكاملة،192/1(.موكریانی حیكایەتخوانێكی دووەمیان شێوەی بەناوی )رەحمان بەكر( لە سااڵنی 1902 - 1903 بۆ كوردناسی ئەلمانی ئوسكارمان گێڕاوەیەتەوە، ئەویش باڵویكردۆتەوە، )671-640/2 مظفریە، )تحفە لە

ژماره )1( زستانى 2012 118

لە ب��ووە مەملەكەتێك پ��اش��ای جولندی میاندا ل��ە وفەتحكردنی ئیسالم ئاینی سەرهەڵدانی رۆژگاری واڵتان، دەركەوتنی پێغەمبەری ئیسالم وئیمام عەلیی كوڕی ابو طالب بە هەڕەشە و مەترسی داناوە لەسەر لە دووتەڵ داخاندا ولە چارەنووسی مەملەكەتەكەی

مووی چەناگەی چەرموو دەبێت:)مەدینە تازە ئاوەدان كرابۆوە،پێغەمبەری خواڵی ب��وو،ب��ە غەیرەز ك��اف��ران ئ��ی ب��وو،دن��ی��ا ل��ە مەدینێ دیتنی چوونە كافران هەموو رۆژێكی مەدینەی. لە م��ووی دوو ك��رد تەماشایان جۆڵندی پ��ادش��ای قوربان گوتی( بوو وەزیرێكی ببوو. سپی چەنەی قەت بووە ئەتۆ مووت سپی ببێ؟( گوتی :(مووی سپی هەر بۆ من چاكە )گوتی( لەبەرچی دەفەرموی األمین محمد - حەمەدەمینێكە وەاڵهی گوتی: ؟ كردوە، ئاوەدان مەدینەی پەیدابووە - پێغەمبەر واتە عەلییەكی جادووكاری هەەیە، رەعیەت و مەخلوقی من دەكوژێ ، بە خەزای دەزانێ. ئەو عەلییە نێویان نا شێری خواڵی. ئەمن دەمرم، ئەو عەلییە بە قەوەت دەبێ مەدینە زۆر دەبێ دەستی لە كافران دەستێنن، دەقەبریشدا ئەمن دەشكێنن م��ن سەنەمی و ب��وت ناحەجمێم، لە حەیفی ئەو حەمەدەمینێ ئەو مووەم لێرە

سپی بوون ...(.ج��وڵ��ن��دی دەم���ودەس���ت دەك��ەوێ��ت��ەخ��ۆ وش��ەی��ت��ان دەستەمۆكردن بۆ مەدینە بۆ دەینێرێت دەخاتەگەڕو ولەخشتەبردنی ئیمام عەلی، پاشان بە لە شكرێكەوە هێرشدەكاتە سەر مەدینە و ویستویەتی بە چ شێوازێك بێت لەناویان ببات ودەكەوێتە شەڕەوە و دوازدە هەڤاڵی پێغەمبەر دەكوژێت وله گه ڵ ئیمام عەلی بەشەڕدێت عەلی ئیمام بەدەستی وسەرئەنجام برینداریدەكات و

دێتەكوشتن.ئێمە لێرەدا كارمان بەالیەنی ئەدەبی وئەفسانەیی ئ���ەم ح��ی��ك��ای��ەت��ەوە ن��ی��ە و ن��اچ��ن��ە ن���او چ��ارچ��ێ��وەی گوتارەكەمانەوە، بەڵكو گەرەكمانە وەك كەرەستەیەكی مێژووی لێی بڕوانین وهەلسوكەوتی له گه ڵدا بكەین.

لێرە بەروونی خۆیادەبێت كە جولندی پاشایەكی

پشتیوانی شەیتان و وگوناهبارە وخ��راپ��ەك��ار كافر لێدەكات ودەبێتە داردەستی وبە فەرمانی ئەو كاردەكات بەگژ ودەچێت دەكات ئیسالم ئایینی ودوژمنایەتی رێزدار كەسە دیارترین لە یەكێكە كە عەلیدا ئیمام ئازایەتی وهێمای موسڵمان ئومەتی پیرۆزەكانی و

وخۆشەویستی ودادپەروەری یە.3 - جولندی لە ئەدەبیاتی ئیسالمیدا:

ج��ول��ن��دی- ال��ج��ل��ن��دی ن���اوی ك��ەس��ای��ەت��ی��ە ن��ەك و نیە عەرەبی لەبنەڕەتدا دی��ارە ك��ەوا شوێن، ن��اوی یاسا ورێسای زمانی عەرەبی بەسەردا ناچەسپێت و لەفەرهەنگە عەرەبیەكاندا وشەیەكی دی نیە لەوێنەیدا وش��ەی ب��ە پەیوەندیەكی وه��ێ وگ��ۆك��ردن��دا لەكێش توفیق مامۆستا وەك نیە ەوە )جندلە( یان )جندل( نیە وشەیە ئەو وهەڵگێرانەوەی لێكیداوەتەوە وەهبی كە بە زمانی عەرەبی بەواتای بەردی مەزن یان ئەو شوێنەی بەردی لێكودەكرێتەوە وچەند واتایەكی دی

)القاموس المحیط،ص902(.بە ئاگاداری ئێمە لە سەرجەم مێژووی ئیسالمیدا بووە، جلندی ناوی هەڵگری كەسایەتی یەك تەنها ئەویش )الجلندی االزدی( پاشای عومان و هاودەمی كوڕەزای: جولندی هەروەها بووە، )د.خ( پێغەمبەر جلندی بن مسعود بن جیفر بن جلندی كە لەگروپی 134ك/751ز لەساڵی خ��ەوارج��ی)االب��اض��ی��ە(ب��وو، )تاریخ ك��وژرا خ��ەوارج��ەك��ان خۆبەخۆی ش��ەڕی لە الطبری، 354/3 ،462 - 463، الكامل فی التأریخ،

.)608،529/7هەمان ن��اوی جلندی سەرنجە جێگای ئ��ەوەی پاشا زوردارەكەی لەمەڕ بەسەرهاتی موسا پێغەمبەر وشەی عەرەبیەكاندا فەرهەنگە لە زیندەیە، وخدری ابن لێكدراوەتەوە، وكەتنكەر خراپەكار بە جولندی جلندد )جلند: دەڵ��ێ��ت: )م711ك/1311ز( منظور التهذیب فی جلند: الفجور، یتبع فاجر أی الرجل، الرباعی: رجل جلندد أی فاجریتبع الفجور، وأنشد:

119گۆڤارى موساسير

قامت تناجی عامرا فأشهداوكان قدما ناجیا جلنددا

قد انتهی لیلته حتی اغتدی ابن درید: جلندا و اسم ملك عمان، یمد ویقصر،

ذكره االعشی فی شعره( )لسان العرب،186/3(.دەڵ��ێ��ت: )م817ك/1414ز( ال��ف��ی��روزی ب���ادی ثانیه وبضم ممدودە ثانیه وفتح أوله بضم )وجلندا و مقصورە : اسم ملك عمان ووهم الجوهری فقصره مع

فتح ثانیه قال االعشی:وجلندا و فی عمان مقیما ثم قیسا فی حضرموت

المنیف( )القاموس المحیط، ص262(.ئەوەش دەڵێن كە جلندی - جولندی واتە نازناوی عومان لە الجلندی بنەماڵەی لە پاشایەكە ه��ەر الفحول، طبقات الی الوصول سلم خلیفە، )حاجی

.)321/4ولێكدانەوەی شروڤەكردن كتێبەكانی بەگوێرەی قورئانی پیرۆز ئەو پادشا ستەمكارەی كەوا لە ئایەتی

)79( سورەتی الكهف:فی یعملون لمساكین فكانت السفینە )أم��ا یأخذ ملك ورا ءه���م وك��ان أعیبها أن ف��أردت البحر بەسەرهاتی لە )ال��ك��ه��ف/79(، غصبا( سفینە كل زیندەدا وخدری پێغەمبەر موسا وهاوڕێیەتی دیدار بن )هدد یان كركر( بن )الجلندی ناوی باسكراوە، ه��ەواڵ��زان��ان وبۆچوونەكانی لێكدانەوە ب���ووە، ب��دد( دابەشبووە، بۆچونەدا دوو ئەم بەسەر وموفەسیرەكان لە هەبووە بەكەڵك و گوایە هەرچیی كەشتی چاك زیندە خ��دری بۆیە زەودك���ردوە، ه��ەژارەك��ەی خەڵكە هەڵستاوە بە عەیبداركردنی ئەو كەشتیەی وا سواری بوونە )الماوردی، النكت والعیون، 333/3، القرطبی، النیسابوری، ،36/11 ال��ق��ری ن، ألح��ك��ام الجامع الكشف والبیان فی تفسیر القر ن، 187/6، ابن عطیە االندلسی، المحرر الوجیز فی تفسیر الكتاب العزیز،

565/3، ابن كثیر، تفسیر ابن كثیر، 178/5(.دەپ��رس��ی��ن دەب��ێ��ت ب��ۆچ��ی ئ��ەم ف��ەرم��ان��ڕەوای��ەی لە ك��ە جولندی ناونرابێت ك��وردس��ت��ان ناوچەیەكی

دەوران��ی زۆرداری دەستەاڵتدارێكی ناوی بنەڕەتدا جولندی، بە ناونانی لەوانەشە و ب��ووە زایین پێش وهێ دایڕشتبێت موسڵمانان هەواڵزانانی خەیاڵدانی نەبراوە ناوی قورئان لە بۆنەبێت چونكە بنەمایەكی لەبەر ه��ەر دەب��ێ��ت ئایە ب��ۆك��راوە، ئ��ام��اژەی وتەنها زۆرداری وستەمكاری ودڵرەقیی جولندیەوە بێت بۆیە خاوەند گەمارۆدانی ئایە كوردستانەوە، بە گرێدراوە قەاڵیەكی كوردستان لە الیەن سوپایەكی موسلمانانەوە وەك لە حیكایەتەكەدا هاتووە چ پەیوەندیەكی هەبووە بە لەشكركێشی عەرەبە موسڵمانەكانەوە بۆ سەر شارەزور، مێژوونووسی شارەزا لە كاروباری فتوحاتی ئیسالمی كە هەواڵگەلێكدا لە 892ز( )م:279ك/ البالذری دەماودەم لە زاری پیرەمێردانی شارەزورەوە گێڕداروەتەوە باس لە پەالماردانی باژێرو قەاڵ ودێهاتەكانی شارەزور دەكات، سەرەتا لە حلوانەوە ودواتر لە موصڵ وتكریتەوە ولەئاكامدا ژمارەیەك لە كوردان بەكوشتچوون )فتوح

البلدان، ص 327(.وەك جولندی قەاڵی بەسەرهاتی دەزانین ئێمە كەسایەتی خودی جولندی رەگێكی قوول ودرێژی ئەو كۆنەكان سەرچاوە و ك��ورددا مێژووی لە هەیە راستیەمان بۆ ئاشكەرادەكەن كە جولندی دەسەاڵتدارێك بووە لە كوردستان ولەبەرئەوەی دژایەتی ئیمام عەلی و موسڵمانانی كردوە وپێشی لێ گرتوون لە فۆلكلوری كوردیدا وەك پاشایەكی زۆردار وستەمكار نیشاندراوە لە ئەویش چونكە ب��ڕاوە ب��ەس��ەردا جولندی ون��اوی قورئانی پیروزدا باسكراوە وجەور وستەمی لە خەڵكی كردوە،تەنانەت هۆزی دێرینی هەزبانی كە مەزنترین ناوەڕاستدا سەدەكانی لە كوردە هۆزی وبەرباڵوترین نزیكیەك دەبێت جولندی، سەر براونەتەوە لەمێژەوە و جولندی ق��ەاڵی نێوان لە هەبێت پەیوەندیەك و

هەزبانیەكانی هەولێر. وشنۆ هەولێر لە هەزبانیەكان ئاماژەیە شایەنی دی وناوچەیەكی ش��ار چەند وسەلماس ورم��ێ و دەس��ەاڵت��داری بنەماڵەی چ��وار وسێ نیشتەجێبوون هەزبانی لە مێژوودا دەركەوتن، هەروەها ئەیوبیەكانیش

ژماره )1( زستانى 2012 120

میرە وادی���ارە هەزبانین، رەوەن��دی��ی لەبنەماڵەیەكی هەزبانیەكان باوەڕێكی تەواویان بەوە هەبووە كە نەوەی ئەو پاشایەن كە لە چیرۆكی موسا پێغەمبەر وخدری

زیندە باسكراوە.الخزاعی)م دعبل ع��ەرەب ن���اوداری شاعیری

246ك/860ز( دەڵێت:بن المستكبر بن كركر بن الجلندی إن )ویقال: مسعود الذی كان یأخذ كل سفینە غصبا من بنی نصر بن األزد، وذلك الملك ثابت إلی الیوم فی الجلندی بن كركر، یجبی إلیهم فی دار مملكتهم ما كان یجبی

إلی الجلندی من البر والبحر(. هەرلەمبارەیەوە شیعرێك دەهێنێتەوە كە پەیوەندی

كورد بە جلندیەوە ئاشكرا دەكات: إن خیر الملوك ی ل الجلندی... عشیرا ومحتدا

وجدوداملكوا البحر بعدما ملكوا البر... إلی الیوم... السیف... وفی الجموع فی الكرد وت��ری وسجودا لها الیوم سوقا وعبیدا تلك أبناوهم تحن لها الفر... س وسادوا الملوك نبال وجودا غلبوا الناس بالمكارم )دعبل األس���ودا ف��اق��وا اللقا و وعند ل وال��ف��ض...

الخزاعی، وصایا الملوك،1/ 21 (. بن عمر ابوالخطاب بەناوی تر مێژوونوسێكی الكلبی كە لە سەرەتای ابن دحیە ناودار بە الحسن میوانی وب��ۆت��ە هەولێر هاتۆتە 6ك/12ز س���ەدەی - 1190 630ك/ - 586( گوكبری مظفرالدین ئەویش ماوەتەوە، هەولێر لە سالێك دوو و 1232ز( بەراشكاوی ئەو راستیە رووندەكاتەوە كە هەزبانیەكان نەوەی ئەو مەلیكەن و بگرە )هدد بن بدد(ی بەكورد لە تێدا وگومانی دان��اوە هەزبانیەكان پادشای وبە خەڵكی هەولێر گوێبیستی بووە و لەناوچوونی ملك زۆردارەكانی پاشا و الكردی بدد بن هدد الهدبانیە

هاوچەشنی بۆ پەندوەرگرتن هێناوەتەوە و دەڵێت: المتعال؟ الكبیر بیده خلقه الذی البشر دم أین أین األنبیا ء من ولده واإلرس��ال، أین القرون الماضیە واألجیال؟ أین التبابعە واألقیال؟ أین ملوك همدان؟

الذین علیم، بالسحر هو ومن الفراعنە .......أی���ن منهم فرعون موسی الكلیم؟ أین ملك الهدبانیە هدد بن بدد الكردی، الذی لم یكن غدره بمفید له وال مجدی؟ وقد أخبر الحق جل جالله عنه أنه كان یأخذ یمأل أیا كان أنه المؤرخون وزعم سفینەغصبا، كل الطمع القلوب رعبا، ویسوم أصحابه قتال وصلبا،مع فی المال، وعدم النظر فی عقبی المال، أین الفرس وملوكهم، وعدلها وعدولها؟ )النبراس فی تأریخ خلفا ء بنی العباس، ص279، هەروەها بڕوانە: المقری، نفخ

الطیب، 114/5 - 115(.ئێمە نازانین كێ و كەنگی هەزبانیەكانی بردۆتەوە سەر پاشای زۆرداری وەهمی جلندی، ئایا هەزبانیەكان یان كەسانی غەیرە كورد ؟ كردوە ئەمەیان بەخۆیان ئ��ەوە دەزان��ی��ن كە ه���ەردەم كەسانی سەلبی و ب��ەاڵم نەویستراو لە مێژووی ئیسالمدا بە كوردەوە پەیوەست راستیەكی بۆتە پەیوەندیە ئ��ەم هەبوونی و ك��راون دروست و باوەڕپێكراو وهێ گومانێك لە ئارادا نەبووە چ لە الیەن كەسانی بیانیەوە وچ لە الیەن ئەندامانی الهیجاء ابی ابن مێژوونوس هەزبانیەوە، بنەماڵەی بەخۆی ك��ە 1300ز( - 1223 700ك/ - 620(لەنەوەی میرانی هەزبانی یە و لەهەولێر لەدایكبووە، پشتڕاستی هەبوونی ئەم پەیوەندییە دەكاتەوە ودەلێت بن میرانی هەزبانیی هەولێر دەچنەوە سەر )جلندی كركر( ئەوەی وا لە ئایەتی )79(ی سورەتی)الكهف( ناوی بە هێناتەوە شاعیرێكی شیعری و باسكراوە الهذبانی الهیجاء اب��و میر ستایشی كە )مسهر( خودانی هەولێر ولێرەش پەنجا بۆ ئەو راستیە درێژكراوە كە نەژادی میری هەزبانی دەگرێتەوە بۆ الجلندی بن

كركر، لە شیعرەكەدا هاتووە:

حسب�ی بفضلی ث��روە وذخ���یرە أن عز ما بین ال�����وری اإلث���را ءشه��دت بصح��ە ملك��ه وعالئ���ه ا ی الكت�����اب وع�����زە قعس��ا ونسب أصالت���ه السی��ل حض���ارم عب�����ق البنا ء ب�ذك��رهم كرم��ا ءق��وم بهم زرق األسن���ە والظب���ی ف��ی السلم والح���رب العوان روا ء

)تاریخ ابن اب�ی الهیجا ء،ص219(.

121گۆڤارى موساسير

سەرچاوەكان : أ- بە كوردی:

-ئوسكارمان، تحفە مظفریە، لەچاپكراوەكانی كۆڕی زانیاری كورد)بەغدا : 1975(.-س.ج. ئیدمونز، قسنێك لە كوردستانا، وەرگێڕانی توفیق وەهبی، چابخانەی مەعارف)بەغدا :1947(.

ب- بە عەرەبی:- أبن اب�ی الهیجاء،عزالدین بن أب�ی الهیجاء الهژبانی )ت 700ه�/1300م(.

- تاریخ ابن اب�ی الهیجاء،طبع مع تاریخ القضاعی )ب�یروت: 2004(.- ابن األثیر، عزالدین علی بن محمد الشیبانی )ت 630ه�/1232م(.

- الكامل فی التاریخ، دار المعرفە )ب�یروت: 2007(.- البالذری، ابوالحسن أحمد بن یحیی بن جابر )ت 279ه�/ 892م(

- أنساب االشراف، دار الفكر)ب�یروت:1996(.- فتوح البلدان، دار الكتب العلمیە )ب�یروت: 1978(.

- توفیق وهبی، االثارالكاملە، بنكه ی زین )السلیمانیە :2006(.- ابن دحیە، ابوالخطاب عمر بن حسن بن علی الفاطمی)ت 633 ه�/1235م(.

- النبراس فی تأریخ خلفاء بنی العباس، صححه وعلق علیه عباس العزاوی، مطبعە المعارف )بغداد1946(.- دعبل الخزاعی، دعبل بن علی بن رزین )ت246ه�/860م(.

-وصایا الملوك )المنسوب الیه(،تحقیق د.نزار اباظە، دار صادر)بیروت 1997(.-الطبری، ابوجعفر محمد بن جریر )ت310ه�/923م(.

- تاریخ الطبری )تاریخ الرسل والملوك(، دارالمعارف )القاهرە :1982-1979(.- الفیروزی بادی )ت817ه�/1414م(، القاموس المحیط )بیروت2003(.- ابن منظور )ت711 ه�/1311م(، لسان العرب، دار صادر)بیروت2004(.

ژماره )1( زستانى 2012 122

)كوردستان ووالتێكە و نابێ بە چوار(

وە بیرمە لە مەكتەبا دەیان پرسی دوو دانە دوو دەكاتە چەندهەموو تێكرا دەیان نوسی دەكاتە چوار

كەچی ئەمن لە حسابا نمرەی كەمم دەهێناو دەهاتمە خوارئەویش تەنیا لە بەر ئەوەی الی من وابوو دوو دانە دوو دەبێ بە یەك نابێ بە چوار

الی من وا بوو ددان و دوو لێو و زوبان نابن بە چوار دەبن بە زار بە تێكرایی دەكەن هاوار

الی من وا بوو دوو دەست و دوو القی مرۆڤـ نابن بە چوار لە لەشێك دا وادێنە كار

الی من وا بوو گەرەك خانوو كۆالن شەقام نابن بە چوار دەبن بە شار تێیدا دەژین دەولەمەند و خەلكی هەژار

الی من وا بوو كۆلكە و ریشە و لق و گەال نابن بە چوار دەبن بە دار هەندێ كورت و هەندێ درێژ وەكو چنار

الی من وا بوو ئەوین و دل جوانی و پاكی نابن بە چوار دەبن بە یار لە الی دلدار

ئەو هەمووەی وا دوو بە دوو دەبن بە یەك نابن بە چوار یەكجار زۆرن به اڵم لە كوێ دێنە ژمار

تەنیا ئەوەندە دەزانم ئەگەر لەشم سەد پارچە كەن بم دەنە ژێر گولە و بچمە سەر دار قسەی دلم دێتە سەر زار كوردستان هەر ووالتێكە و نابێ بە چوار

شعر/ هەژار موكریانی

123گۆڤارى موساسير

11- ظهور الكورد في التأريخ د. جمال رشید12- شهید الفكر د. احمد خلیل13- التسامح بين االسالم والمسيحية كوردستان نموذجا د. فرست مرعی

14- گرمیان وليس المناطق المتنازع عليها د. محمد عبدلله عمر15- االشوریون ویل دیورانت قصة الحضارة

قسم العربی

دكتۆر جه مال ره شید مێژوونووسی گه وره ی كورد ئێستا له وواڵتی هۆڵه ندا له نه خۆشخانه ی تایبه تی له ژێر چاودێری دایه ژیانی له مه ترسیه ، داوا له حكومه تی هه رێمی كوردستان ده كه ین كه

ئاوڕێكی لێ بدرێته وه .

ژماره )1( زستانى 2012 124

خالصة: أن الشروط التي تستتد عليها قضية( ظهور الكورد في التأريخ( تتعلق بحقيقتين أساسيتين؛ هما: أن األمة الكوردية لم تحل في شملل وادي الرافدين وفي مرتفعات الهجرة طريق ( عن الحالية )كوردستان زاط��روس جبال و هي تحمل معها كافة مقومات القومية، النظرية التي حاول البعض تجسيده من خالل رؤية فالديمير مينورسكي تعتبر هذه وإنما الميديين، إلى الكورد بإنتماء المتعلقة المناطق المهد الذي نشأت األمة الكوردية في ربوعه بعد أن توفرت لها الشروط القومية، من كنية ولغة ودين وعرف و عادات و نفسيات مشتركة، عيرالمراحل التأريخية التي مرت بهذا المهد، وهذه األمة، ماهي أال نتيجة إمتزاج دم والخوريين كالكوتيين القدماء المحليين السكان وثقافة الذين الهنوداآلريين المهاجرين وثقالة دم والكاشيين مع و الميالد. قبل الثاني األل��ف مطلع منذ عليهم س��ادوا بناء على هذه الحقيقة، فالكورد الذين ظهروا في أواخر العصر الهلليني، ما هم إال حصيلة األحداث التأريخية التي نشوءهم تكن ولم عديدة، قرون عبر كوردستان شهدتها نتيجة للزيادة البسيطة لعدد نفوس القبائل التى إستقرت هنا؛ وإنما لهذا الموضوع عالقة بقضية ظهور تشكيلة جديدة بنوعية؛ كإجتماعية بين الناس التي تتكون عادة من خالل أحداث متباينة و تتحد بواسطة التسمية العامة واألرض والثقافة و اللغة والتكوين النفسي والعادات والتقاليد. وقد أكد العالم السوفياتي أو. ل. ظلضيظسكي في الصفحة

إلى )الكورد،مدخل كتابة من الثامن الفصل 106م��ن لينيغراد - موسكو ، الكوردية لألمة األثني التأريخ )ومنها الرئيسي اإليرانية دورالقبائل على م( 1961عنهم تحدث التي األموزونيات أو دوختي آزاد قبائل المقدوني أليكساندر أيام األدوار بعض ولعبت هيرودوت على حد قول المؤرخ أريانوس و كذلك ثيراز دوختي( في تحضير بوادر القومية الكوردية على أرض دويالت مثل حذيب و كوردونا وأوسريني و سوزيفيني التي كانت واقعة تحت النفوذ السياسي والثقافي للعالمين اليوناني واإليراني إلى السامية القبائل بهجرة متأثرة و القرون من لعديد أراضي هذه الممالك. وعليه وبدعم من السلوقيين جلس عبدو ابن مذعور عام 127 م على عرش مملكة أوسرويني ذات األغلبية الكوردية، في حين أصبحت اآلرامية اللغة الروحية لكورد مملكة حذيب خالل تعاظم نفوذالفرث الذين إعترفوا بتاج ملكها وحق جلوسه على سرير من ذهب كما إكتشاف ورغم عدم زخا. كتاب مشيحا ذلك في نقراء من إنطالقا لكن القبائل، ه��ذه إل��ى تعود مدونة آث��ارا الخيول وتربية العالمة مار حول كلمة )ضلبي( دراسات عند عشائر الهموند و إعتمادا على مدونات كرخاد بيث زخا مشيحا دونها التي تلك كذلك و )كركوك( سلوخ في أربيل إستطاع ظلضيظسكي أن يكشف حقيقة تسرب الفرث إلى مقاطعات شمال وادي الرافدين ومرتفعات جبال المنحدرة الكوردية النبيلة العوائل إستيطان و زاطروس

ظهور الكورد في التأريخ

دكتور جمال رشيد

125گۆڤارى موساسير

من إصطخر )فارس( في كركوك و توزع القبائل في ربوع كوردستان منذ إنتهاء عصر الهيمنة الهللنية حيث إلتقت الميالدي و السابع القرن الغازية في العربية القوات بها العصر أوائل المسلمون في البلدانيون كتب عن أحوالها

اإلسالمي.

و برأى هذا العالم السوفياتي المستند على أقوال فريدريك إنجلز، فإن الطبقات المسحوقة في المجتمع غدت القاعدة كوردستان، ما جرت في وهذا األم��ة، عليها نمت التي وبإتحاد أبناء هذه الطبقات ثقافيا ولهجويا ظهرت بوادر الكوردية بشكل تدريجى. وعلى هذا األساس يرى األمة ظلضيظسكي )الكورد،الفصل الثامن،ص 116 من الطبعة الروسية( أن القومية الكوردية تكونت بكوردستان في وسط قبلى ذو وسط إيراني على األغلب خالل الفترة الواقعة بين القرون 2-6 الميالدية )العصرين الفرثي والساساني(، في حين تحدث بلو تارخ عن مملكة كوردويني التي عبرت عن وجود القومية الكوردية منذ القرن الثاني قبل الميالد.كحقيقة )ك���وردا(، كنية كانت إذا أخ��رى، جهة من و الكنية ألص��ل خ��وري��ة صيغة أق��دم ه��ي ثانية، أساسية ظهرت المعاصرة الكوردية اللغة فإن للكورد؛ القومية سادت وق��ت في إيراني - هندي إط��ار في تكاملت و

بعدهم من وتر سخت السوباريين بين الدينية التأثيرات في عقول الكورد من خالل األفكار الميثولوجية للخوريين البابليين واآلشوريين واليهود و اآلراميين والسومريين و والعرب ممتزجة بالبينة الذهنية للمهاجرين من الهنود - الآلريين الذين إستقروا في الكوردستان. و بمرور الزمن، و بعد أن أدى حلف القبائل الذي صاحبة تعزيز الصالت اإلقتصادية و الثقافية بين جميع أفرادها، إمتزجت بطون القبائل المهاجرة مع العوائل المستقرة للسكان المحليين، بينهم األس��اس، هذا على الدموية؛ الروابط وأستبدلت بروابط إقليمية حيث ظهر على إثرة هذه التركيبة التأريخية شكل جديد للتجمع في شمال وادي الرافدين و مرتفعات توفرت ال��ك��وردي(؛ )المجتمع ب عرف زاط��روس جبال و اللغة و واإلقليم السوق و اإلقتصاد وحدة أساسة من الحضارة المشتركة. و نظرتنا في حقيقة األمر تؤكد على أن األمة الكوردية، ماهي إالحصلية األحداث والتغيرات األثنوغرافية و اللغوية و األنثروبولوجية و األثنولوجية المتطورة ضمن إطار قانون ظهور المجتمعات واألمم في

التأريخ.

� ظهور الكورد في التاريخ الجزء الثالث . صفحه 675

ژماره )1( زستانى 2012 126

) ت 586 ه�(سهرورد

كردية بلدة - أيضا سهرورد تسمى وقد - سهرورد قريبة من زنجان، في شمال غربي إيران، وهي منطقة ميديا القديمة. ذكرها كل من اإلصطخري )ت 346 ه�(، وابن حوقل )ت بعد 367 ه�(، وياقوت الحموي )ت حوالي 626 ه�(، وأبو الفداء )ت 732 ه�( ضمن وجنوبيها كردستان شرقي ويشكل الجبال، منطقة حوالي ثالثة أرباع منطقة الجبال، وتقع سهرورد غربي إقليم تخوم على ش��ه��رزور، وشمالي المنطقة، ه��ذه

كردستان- العراق مع إيران. األرض، ص كتابه )ص��ورة ابن حوقل في ذكر وقد )رغد حيث من شهرزور تشبه سهرورد أن )314ال��م��ك��ان، وخصب وح��س��ن ال��رخ��ص، وك��ث��رة العيش، الناحية، بحالة واسعة، وصورة رائعة، وقد غلب عليها

األكراد(.نشأته وثقافته

اسمه - حسبما ذكره ابن خلكان وضبطه - هو يحيى بن حبش بن أميرك، وكنيته أبو الفتوح، ولقبه شهاب هو خلكان وابن وبالشهيد. بالمقتول، ولقب الدين، خير من يعرف أسماء الكرد ويضبطها، فهو كردي، وموطنه قريب من موطن السهروردي، ولم يكتف ابن داللتها أوضح وإنما )أميرك(، كلمة بضبط خلكان

شهيد الفكر

د. احمد الخليل

127گۆڤارى موساسير

أن ذاك��را )أمير(، لكلمة تصغير فهي الكرد، عند أمر وهذا للتصغير؛ األسماء أواخر تلحق )الكاف( مثل: وحديثا، قديما الكردية اللغة في معروف شيخك، - شيخ خلك، خليل- - مصطك، مصطفى

وهكذا دواليك. السادس القرن منتصف حوالي السهروردي ولد وقد / ه� 545( سنتي بين مولده تاريخ ويقع الهجري، وأمضى سني م(، 1155 / ه� و)550 م(، 1150حياته األولى في بلدته سهرورد، وهناك تلقى ثقافته األولى، سواء أكانت دينية أم فلسفية أم صوفية، وال توجد معلومات حول تفاصيل مرحلته العلمية األولى. ولم يكتف السهروردي بما تلقاه من العلوم في بلدته سهرورد، وإنما قام برحالت علمية عديدة، مثله في ذلك مثل كثيرين من طلبة العلم في عصره، فكان كثير الترحال من بلد إلى آخر، وكان كلما حل ببلد عنهم، فيأخذ فيه، والحكماء العلماء عن يبحث ويصاحب الصوفية، ويأخذ نفسه بما كانوا يمارسونه آخر في قال وقد روحية، ورياضات مجاهدات من

كتابه )المطارحات(: وأكثر ثالثين سنة، تقريبا بلغ سني قد ذا )ها هو عمري في األسفار واالستخبار والتفحص عن مشارك مطلع على العلوم، ولم أجد من عنده خبر عن العلوم الشريفة، وال من يؤمن بها، وأكثر العجب من ذلك(. مراغة إلى شرقا وهو صغير السهروردي سافر وقد وإصفهان، وغربا إلى بالد الشام وآسيا الصغرى )تركيا حاليا(، ومن أساتذته األوائل في مراغة مجد الدين الجيلي أستاذ فخر الدين الرازي، وفي إصفهان التقى إلى واطمأن سينا، ابن الشهير الفيلسوف بتالمذة

صحبتهم، وأولع بهم، فكانوا أصدقاءه. المارديني، الدين فخر بالشيخ السهروردي واتصل مذهبه في ذلك أثر ويبدو صحبة، بينهما وكانت يفضل وك��ان أيضا، دياربكر إلى وسافر المشائي، اإلقامة فيها، واتصل بأمير خربوط عماد الدين قره أرسالن، وأهدى إليه كتابه )األلواح العمادية(، ويرى

المستشرق ماسينيون أنه أسس مذهبه اإلشراقي في بالط هذا األمير، واستقر به المقام أخيرا في مدينة

حلب، وهناك كانت خاتمته المأساوية.

فكره الفلسفي اإلشراقي اليونان هم اآلباء الحقيقيون للفلسفة بمعناها الدقيق، فلسفة سقراط وقد جمعت فيها، حقيقة الريب تلك )469 - 399 ق.م( بين المثالية والمادية، في حين طغت المثالية على فلسفة تلميذه أفالطون )427 - 347 ق.م(، وطغت المادية )المشائية( على فلسفة

أرسطو )384 - 321 ق.م( تلميذ أفالطون. اليوناني الفيلسوف إل��ى اإلشراقية الفلسفة وترجع متأثرا إشراقيته في أفالطون يكون وقد أفالطون، بالزردشتية في عهدها المتأخر، وتتخذ اإلشراقية عند أفالطون صيغة فيض العالم عن العقل األول )العقل الفعال(. أما في صورتها اإلسالمية فإنها تعود إلى حكمة المشارقة أهل فارس، وهي تعني )الكشف(، وبعبارة أخرى: اإلشراقية اإلسالمية تعني الوصول إلى وليس والكشف، الذوق الحقيقية عن طريق المعرفة

عن طريق البحث والبرهان العقليين. قال قطب الدين الشيرازي في مقدمة كتاب )حكمة

اإلشراق للسهروردي(: )إنها الحكمة المؤسسة على اإلشراق الذي هو الكشف، أو حكمة المشارقة الذين من أهل فارس، وهو أيضا يرجع إلى األول، ألن حكمتهم كشفية ذوقية، فنسبت إلى اإلشراق الذي هو ظهور األنوار العقلية ولمعانها وفيضانها باإلشراقات على النفوس عند تجردها، وكان اعتماد الفارسيين في الحكمة على الذوق والكشف، فإن وشيعته، أرسطو خال يونان، قدماء كان وك��ذا

اعتمادهم كان على البحث والبرهان ال غير(. تجريد على تقوم ال المعرفة أن اإلشراقيون وي��رى أرسطو(، فلسفة )أتباع المشاؤون يقرر كما الصور، الذات الذي يربط بل هي معرفة تقوم على الحدس

العارفة بالجواهر النورانية صعودا كان أم نزوال.

ژماره )1( زستانى 2012 128

والسهروردي من كبار مفكري الفلسفة اإلشراقية، وال وإنما فقط، والكشف ال��ذوق هنا )اإلش���راق( يعني استعمله السهروردي استعماال خاصا فقد ذهب إلى أن )الله نور األنوار(، ومن نوره خرجت أنوار أخرى هي عماد العالمين المادي والروحي، وأضاف السهروردي أن )النور اإلبداعي األول( فاض عن )األول( الذي هو )الله/ نور األنوار(، وتصدر عن النور اإلبداعي األول أنوار طولية سماها )القواهر العالية(، وتصدر عن هذه األن��واع(، تدير أنوار عرضية سماها )أرباب القواهر شؤون العالم الحس. وابتدع السهروردي عامال أوسط المادي، والعالم األن��وار( )نور العقلي العالمين بين سماه )عالم البرزخ( و)عالم المثل(، وهذا يذكرنا -

والريب - بعالم المثل في فلسفة أفالطون. المشائية للفلسفة تصدى من أول السهروردي ويعد في القرن السادس الهجري، فقد أعرب في مؤلفاته عن تبرمه بها، ونزوعه إلى الفلسفة اإلشراقية، وهذا يعني أنه كان صوفيا أكثر من كونه فيلسوفا، على أنه يضع الفلسفة والتصوف في عالقة خاصة ال توجد

عند غيره، وهو يميز بين نوعين من الحكمة: - الحكمة البحثية: وهي تعتمد على التحليل والتركيب

واالستدالل البرهاني، وهي حكمة الفالسفة. روحية، مجاهدات ثمرة وه��ي الذوقية: الحكمة -ويحياها اإلنسان لكنه ال يستطيع التعبير عنها، وهي

حكمة اإلشراقيين. وال يرى السهروردي تعارضا بين الحكمتين، فاإلشراقي وينفذ البحثية، الحكمة يتقن ال��ذي هو الحقيقي ويرى الذوقية. الحكمة أسرار إلى نفسه الوقت في الفكر اإلنساني غير قادر وحده على السهروردي أن امتالك المعرفة التامة، وال بد أن يستعين بالتجربة الداخلية والذوق الباطني، كما أن االختبار الروحي ال

يزدهر ويثمر إال إذا تأسس على العلم والفلسفة. إن رؤية السهروردي هذه جعلته موسوعي النزعة، ال يقنع بكتاب، وال يقتصر على شيخ، وال يتقيد بفلسفة، مصر وكهنة واليونان الفرس حكمة بين جمع وق��د

وبين وزردش��ت أفالطون بين وآخ��ى الهند، وبراهمة فيثاغورس وهرمس.

آثاره الفكرية إن المصير المأسوي الذي انتهى إليه السهروردي جعل إنتاجه الفلسفي غير معروف بعض الوقت، وخاصة أن خصومه من الفقهاء حاربوا فكره ومنطلقاته الثقافية، أخباره بتتبع واهتموا لفكره، أخلصوا تالمذته لكن اسم المصادر في جاء وقد العلمي، إنتاجه وتدوين تسعة وأربعين كتابا له، ما بين منثور ومنظوم، وهذا دليل على غزارة علمه، وسعة أفقه الثقافي، ونذكر

فيما يأتي بعضها تلك المؤلفات: - التلويحات - ال��ن��ور هياكل - اإلش���راق حكمة واللمحات في الحقائق - األلواح العمادية - المشارع والمطارحات - المناجاة - مقامات الصوفية ومعاني الغطا كشف - للتصوف التعرف - مصطلحاتهم إلخوان الصفا - رسالة المعراج - اعتقاد الحكماء - صفير سيمورغ. وبالمناسبة سيمورغ هو طائر سيمرغ األسطوري في التراث الشعبي الكردي، وكنت أسمع من الجدات واألمهات، وأنا صبي، قصصا أسطورية قسم وق��د )سملق( يسمينه وك��ن الطائر، ه��ذا ح��ول

ماسينيون إنتاجه العلمي إلى ثالثة مراحل: - مرحلة الشباب )العهد اإلشراقي(: األلواح العمادية،

وهياكل النور، الرسائل الصوفية. اللمحات، التلويحات، المشائي: العهد مرحلة -

المقاومات، المطارحات، المناجاة. - مرحلة العهد األخير: وقد تأثر فيها باألفالطونية المحدثة، وبابن سينا، ومن مؤلفاته: حكمة اإلشراق،

واعتقاد الحكماء، كلمة التصوف.

صراعات حادة! الهجري/ السادس )القرن السهروردي عصر يكن لم الثالث عشر الميالدي( عصر تسامح فكري، إنه كان حلقة وكان حادة، ومذهبية سياسية عصر صراعات

129گۆڤارى موساسير

من من حلقات الصراعات الممتدة في القرنين الرابع والخامس الهجريين:

- أما مذهبيا ففي القرن الرابع الهجري كان أبو الحسن األشعري ) ت 324 ه�( قد انقلب على المعتزلة بعد أن كان منهم، وأعلن الثورة عليهم، وراح يعمل في السنة لواء حامال وتدميرا، هدما االعتزال مذهب وجد ما وسرعان والتأويلية، الباطنية المذاهب ضد أتباع )المنقول( الحانقين على )المعقول( بغيتهم في الشافعي، المذهب أتباع سيما وال األشعري، النهج األشعري، الفكر والعلماء الفقهاء كثير من فاعتنق أبرزهم من المفكرين، مشاهير بعض لواءها وحمل بلقب عرف ال��ذي ه�( 505 )ت الغزالي حامد أبو )حجة اإلسالم(، ربما ألنه حمل حمالت شعواء على الفالسفة، وحسبنا دليال على ذلك أن ألف لهذه الغاية كتابين هما )مقاصد الفالسفة( و )تهافت الفالسفة(، العموم كانت ثمة حملة شديدة من االضطهاد وعلى والتعصب تشن ضد الفالسفة والباطنية من إسماعيلية

وإمامية وغيرهم من مذاهب الشيعة. بين موزعا اإلسالمي العالم فكان سياسيا وأما -الخالفة العباسية السنية، والخالفة الفاطمية الشيعية، وكان البويهيون الشيعة قد هيمنوا على مقاليد األمور في إيران وكردستان والعراق )334 - 447 ه�(، وأبقوا على الخالفة العباسية ظاهرا، وتحكموا في الخلفاء حقيقة، وما إن برز التركمان السالجقة في الشرق - وكانوا قد اعتنقوا مذهب السنة - حتى استعان بهم الشيعة، البويهيين من للخالص العباسيون الخلفاء وهذا ما أنجزه السالجقة، ووجدت المؤسسة السلجوقية لتحقيق سالح خير هو األشعري الخط أن الحاكمة تحقيق بعد البويهيين، على اإليديولوجي االنتصار لمقارعة العسكري، كما وجدواه خير سالح االنتصار

األيديولوجية الفاطمية منافستهم القوية. السالجقة أتباع من تركمان وهم - الزنكيون وسلك - مسلك سادتهم، وضغط آخر سالطينهم نور الدين زنكي على واليه في مصر صالح الدين األيوبي في

مصر إللغاء الخالفة الفاطمية سنة )567 ه�/ 1171م (، واتخاذ المذهب الشافعي بتوجهه األشعري مذهبا على تربوا قد الكرد األيوبيون وكان للدولة، رسميا الثقافة ذاتها، فكان من الطبيعي أن يكون للمذهب أرجاء في األول المقام األشعري بتوجهه الشافعي

الدولة األيوبية.في حلبة المناظرة

في هذا المناخ الذي التحمت فيه السياسة بالثقافة باطنية، توجسا من إلى كل دعوة الريبة بعين نظر العالم في مواقعهم الفاطميين أتباع يستعيد أن اإلسالمي، وكان من سوء حظ السهروردي أن حياته ذهبت ضحية هذه الصراعات السياسية بصورة مؤلمة

ومأسوية. لقد توجه السهروردي إلى حلب، وكانت حينذاك من أهم المدن في شرقي الدولة األيوبية، إنها كانت تحمي ظهر الدولة من بقايا الزنكيين في مناطق الموصل، العصي ومن سالجقة األناضول، وكان هؤالء يضعون في عجالت اإلستراتيجية األيوبية بين حين وآخر، كما إلى كردستان، األيوبية الدولة كانت مدخل أن حلب ذلك الخزان الذي كان يستمد منه المقاتلين من أبناء القبائل الكردية في الظروف الحرجة، لذلك كان صالح الدين قد ولى عليها - أقصد: حلب - ولده الشاب الملك الظاهر، وأحاطه ببطانة من الفقهاء والعلماء. السهروردي بين التصادم يقع أن الطبيعي وكان من الفيلسوف الصوفي اإلشراقي، بكل ما كان يتصف به من حماس الشباب، واعتداد بالذات، وشجاعة فكرية والفقهاء العلماء من فريق وبين التهور، حد إلى ويتوجسون الفكرية، الحرية يعادون الذين األشاعرة شرا من عودة الفكر المعتزلي الذي يقدم العقل على خوفا الصوفية، ويعادون الفلسفة، ويحاربون النقل، العالقة من وح��ذرا باطنية، من عليه تشتمل مما غير أم فاطميا أكان سواء والتشيع؛ الباطنية بين

فاطمي. وكان الملك الظاهر قد أعجب بالسهروردي، بل أصبح

ژماره )1( زستانى 2012 130

الخالف الشتداد ونظرا أصدقائه، من السهروردي بين السهروردي والفقهاء دعاهم الظاهر إلى مناظرة بين المناظرة في دار ما جملة من وك��ان فكرية،

الفقهاء والسهروردي ما يلي: - الفقهاء: أنت قلت في تصانيفك إن الله قادر على

أن يخلق نبيا. وهذا مستحيل. - السهروردي: ما حدا لقدرته؟! أليس القادر إذا أراد

شيئا ال يمتنع عليه؟! - الفقهاء: بلى.

- السهروردي: فالله قادر على كل شيء. - الفقهاء: إال على خلق نبي فإنه مستحيل. - السهروردي: فهل يستحيل مطلقا أم ال؟!

- الفقهاء: كفرت! ويبين من هذه المناظرة أن السهروردي فرق بين النقل والعقل، بين )اإلمكان التاريخي( و)اإلمكان العقلي(؛ اإللهية، القدرة فليست هناك استحالة مطلقة تعطل وليس ثمة اعتراض في الوقت نفسه على صحة النص الديني القاضي بأن النبي محمدا خاتم األنبياء. أما الفقهاء فقد تمسكوا بحرفية النص الديني، وأحسب الفكرية اآلف��اق في التحليق من أعجز كانوا أنهم

والفلسفية التي كان السهروردي ينطلق منها.

ثمن الشجاعة السهروردي، في طبعا كانت العلمي الجرأة إن بلى التهور حد إل��ى فتصل تتفاقم الجرأة تلك وكانت تلك إلى رقيقة بن سديد الشيخ أشار وقد أحيانا،

الخصلة، فذكر: في إليه يتردد كان السهروردي الدين شهاب )أن أوقاته، وبينهما صداقة، وكان الشيخ فخر الدين يقول لنا: ما أذكى هذا الشباب وأفصحه، ولم أجد أحدا مثله في زماني، إال أني أخشى عليه، لكثرة تهوره واستهتاره وقلة تحفظه، أن يكون ذلك سببا لتلفه(.

وقال فخر الدين المارديني:

) فلما فارقنا ش�هاب الدين السهروردي من الشرق، وتوجه إلى الش�ام، أتى إلى حلب، وناظر بها الفقه�اء، فاستحضره عليه، تشنيعهم فكثر أح�د، يجاره ولم السلطان الملك الظاهر غازي بن الملك الناصر صالح من األك��اب��ر واستحضر أي��وب بن يوسف بن الدين المدرسين والفقهاء والمتكلمين، ليسمع ما يجري بينهم وبينه من المباحث والكالم، فتكلم معهم بكالم كثير، وبان له فضل عظيم وعلم باهر، وحسن موقعه عند الملك الظاهر، وقربه، وصار مكينا عن�ده، مختصا به، أولئك عليه، وعملوا محاضر بكفره، فازداد تشنيع وسيروها إلى دمشق إلى الملك الناصر صالح الدين، وقالوا: إن بقي ه�ذا فإنه يفسد اعتقاد الملك، وكذلك البالد، من بها كان ناحية أي يفسد فإن أطلق إن

وزادوا عليه أشياء كثيرة من ذلك(. وأفاد ابن أبي أصيبعة في )عيون األنباء في طبقات

األطباء،ص 167: المذاهب سائر في الفقهاء مع بحث الشهاب )أن يكلمهم وصار حلب، أهل على واستطال وعجزهم، كالم من هو أعلى قدرا منهم، فتعصبوا عليه، وأفتوا

في دمه، حتى قتل(.

نهاية مأسوية وهكذا نرى أن نقمة العلماء والفقهاء على السهروردي لم يكن بسبب االختالف الفكري فقط، بل ألنه كشف على ونافسهم أيضا، جهلهم الظاهر الملك أم��ام مجالسة الملك وصداقته، وقد علموا - وال ريب - أن فسيخسرون الملك قلب من تمكن إذا السهروردي مناصبهم ونفوذهم، فقرروا كما أوضح فخر الدين أن يقضوا عليه ليس فكريا فقط، وإنما أن يقتلوه جسدا

وفكرا. وكان صالح الدين أحوج الناس في ذلك الوقت إلى والتي األط��راف، المترامية دولته في الصف وح��دة غربا، الفرنج ض��د حامية مواجهة تخوض كانت

131گۆڤارى موساسير

وصراعا خفيا ضد الزنكيين في الموصل وأطرافها، ثمة كانت أحيانا بل األناضول، في السالجقة وضد خالفات تحت الرماد مع بطانة الخليفة العباسي نفسه هم والمدرسون والعلماء الفقهاء وك��ان بغداد. في جيشه الضارب في تحقيق تماسك صفه الداخلي، فهم الذين يمسكون الجماهير من خناقها في كل عصر،

ويوجهونها الوجهة التي يريدونها. السني السلطان وه��و - ال��دي��ن أن ص��الح وأح��س��ب بعين المعطيات هذه كل أخذ - األشعري الشافعي االعتبار، وأرسل إلى ولده الملك الظاهر بحلب كتابا الشاب هذا )إن فيه: يقول الفاضل القاضي بخط السهروردي ال بد من قتله، وال سبيل أنه يطلق، وال

يبقى بوجه من الوجوه(. إذا قد حكم على السهروردي بالموت.

لكن كيف تم تنفيذ الحكم؟! الروايات في هذا الصدد مختلفة.

ولعل أصحها هو ما أورده ابن أبي أصيبعة، إنه قال: )ولما بلغ الشهاب ذلك، وأيقن أنه يقتل، وليس جهة إلى اإلفراج عنه، اختار أن يترك في مكان منفرد، ويمنع من الطعام والشراب، إلى أن يلقى الله تعالى. ففعل به ذلك، وكان في أواخر سنة )586 ه�( بقلعة

حلب، وكان عمره نحو ست ثالثين سنة(. وكأنما السهروردي قد تنبأ بالمصير الذي سيلقاه في

قصيدة جاء فيها:

أبدا تحن إليك���م األرواح ووص�الكم ريح�انها والراح لق����ائكم لذيذ وإلى تشتاقك�م ودادك��م أهل وقلوب

ترتاح واله�وى المحبة، ستر تكلفوا للعاشق�ين! رحمتا وا

فضاح بالسر إن باحوا تباح دماؤهم وكذا دم���اء العاشقين

تباح - - - -

أال إنه بقدر ما تعرف تقترب من الحقيقة.

وبقدر ما تقترب من الحقيقة تختلف مع اآلخرين. ال أقصد كل اآلخرين، وإنما أقصد اآلخرين النمطيين. أولئك الذي يرتعدون هلعا من انطالقات الفكر الحر. وقد دفع السهروردي حياته ثمنا ألفكاره ولفلسفته.

وليس هذا فحسب، وإنما دفع حياته ثمنا لشجاعته الفكرية.

وصحيح أنه خسر سنوات كان من المحتمل أن يعيشها. لكنه ربح موقعا ناصعا في سجل الخالدين.

المراجع إب��راه��ي��م م��دك��ور )م��ش��رف(: الكتاب ال��دك��ت��ور .1التذكاري شيخ اإلشراق شهاب الدين السهروردي في الذكرى المئوية الثامنة لوفاته، الهيئة المصرية العامة

للكتاب، القاهرة، 1974 م. محمد تحقيق والممالك، المسالك اإلصطخري: .2

جابر عبد العال، دار القلم، 1961 م. الحياة، مكتبة دار األرض، ص��ورة حوقل: ابن .3

بيروت، 1979 م. 4. خير الدين الزركلي: األعالم، دار العلم للماليين،

بيروت، الطبعة السابعة، 1986 م. 5. السهروردي: اللمحات في الحقائق، تحقيق وتقديم الدكتور محمد علي أبو ريان، دار المعرفة الجامعية،

اإلسكندرية، 1988 م. 6. عمر رضا كحالة: معجم المؤلفين، مكتبة المثنى،

دار إحياء التراث العربي، بيروت، 1957 م. الفلسفة أص��ول ري��ان: أبو علي محمد الدكتور .7اإلشراقية عند شهاب الدين السهروردي، دار النهضة

العربية للطباعة والنشر، 1978 م. المنطق محمد: علي محمد محمود الدكتور .8اإلشراقي عند شهاب الدين السهروردي، مصر العربية

للنشر والتوزيع، القاهرة، الطبعة األولى، 1999 م.

ژماره )1( زستانى 2012 132

كوردستان قبل وصول في السائدة الديانات المسيحية:

بعد وصول الديانة المسيحية الى كوردستان ،كانت هناك ديانات عديدة سماوية وغيرسماوية منتشرة بين ومانوية وميثرائية وزرادشتية يهودية من الكورد ومزدكية وغيرها، وكانت غالبية اراضي كوردستان تقع تحت سيطرة االمبراطورية البرثية)ملوك الطوائف حسب المصادر االسالمية(، بينما كانت االجزاء الغربية

من كوردستان واقعة في المنطقة المتنازع عليها بين االمبراطوريتين البرثية والرومانية )أقليمي كورد وئين

واسراوين (.وتظهر المصادر التاريخية ان المسيحية بدات باالنتشار رويدا رويدا في شمال مابين النهرين وكوردستان في نهاية القرن الثاني وبداية الثالث الميالديين، لذلك لم تتكون لها تنظيمات ادارية وكنسية في المنطقتين الجاثليق رتبة يظهر لم لذلك انفا، اليهما المشار

التسامح بين االسالم والمسيحية كوردستان نموذجا

د. فرست مرعي

المقدمةالمنطقة في البأس تواجد لها التي الكبيرة السماوية الديانات احدى المسييحية الكوردية، التي ظهرت فيها تسميات عديدة تحمل طابعا اثنيا، أو أدارايا، او استيطانيا في القرون التي سبقت ميالد السيد المسيح) عليه السالم( من عليا تم الى سوبارتو الى ارمينيا وميسويوتاميا فبالد االكراد الى األثنوغرافيا اال وهي- كوردستان لقد وصلت المسيحية الى ديار الكرد في نهاية القرن االول الميالدي وفق كتابات رجال الدين المسيحيين،وفي بداية القرن الثالث الميالدي حسب مصادر المستشرقين وعلماء السريانيات الغربيين، وليس المجال هنا لبحث هذة االشكالية حول التفاوت الزمني الذي يبلغ القرنين بين تواجد المسيحية في

هذه البالد بين التاريخين المذكورين آنفا.

133گۆڤارى موساسير

البطريرك - رأس الكنيسة الشرقية( في تلك الفترة، حيث يذكر المؤرخ الدانماركي كريستنسن في معرض حديثه عن انتشار المسيحية في االمبراطورية البارثية وما قام به )الرسول - توما( من التبشير في القرن االول الميالدي بقوله:« الخرافة تجعل سانت توماس مبشرا في بارثيا وفي اعمال توماس المنتحلة نجد أنه سار برسالته حتى بالد الهند، ولكن هذه االعمال

ليست صحيحة من الناحية التاريخية«)1(.الذي المزعوم السياسي ال��دور الى يتطرق وعندما ن��راه البارثية االم��ب��راط��وري��ة ف��ي المسيحيون لعبه يقول: »بانه لم يكن للنصارى أي دور سياسي ايام المطران يشير الذي الوقت في االشكانيين...«)2(. ادي شير بأن الرسول مارى أخذ يطوف في بالد حد ياب وكركوك، حتى وفاته في المداين )سلمان باك الحالية- جنوب شرق بغداد( سنة 82م وكان قد اقام في المشرق ثالثين سنة فأسس هناك كرسي الفطريركية في المداين )المدائن( وصار هو اول كل

االسقافة وناظر كرسي الفطريركية«.)3(

على وانعكاسه البيزنطي الساساني الــصــراع مسيحيي كوردستان :

اردش��ي��ر الساساني الملك تمكن 226م ع��ام ف��ي ارطبان البارثي الملك قتل من ساسان بن بابك بن واعلن ظافرا )طيسفون( العاصمة ودخ��ل الخامس بقليل بعدها الملوك(، )ملك شاهنشاه�ا فيها نفسه اعلن ان الزرادشتية هي الديانة الرسمية لالمبراطورية مجلد في زرادش��ت تعاليم بجمع وامر الساسانية)4(، )الزند( باسم المعروفة تفاسيره جمعت كما واح��د، رجال ومنح )ب��ازن��د( باسم ع��رف تفسيرا له وجعل الدين صالحيات واسعة معززا من دورهم ومكانتهم الملك كان الساسانية، حيث الدولة في االجتماعية أردشير يعتقد ان الملك والدين توأمان الحدهما دون بعد الملك ثم، صار وعمادة المك امثل الدين ألن للدين والب��د أسه من للملك بد فالبد للدين حارسا من حارسه، ألن ما ال حارس له ضائع وماال أس له

فمهدوم)5(.في ال��ك��ورد وغير ال��ك��ورد المسيحيون ع��اش ولقد وافكارهم عقائدهم مادامت وطمانينة ووئ��ام س��الم التي يحملوناها التؤثر في الخط العام لألمبراطورية الساسانية، ولكن الموقف تغير في النصف االول االمبراطور اص��در حين الميالدى الرابع القرن من مرسوم ق��س��ط��ن��ط��ي��ن)Costanitin()306-337م( ميالن الشهير في سنة 313م معترفا بالمسيحية كأحدى الديانات الشرعية داخل االمبراطورية الرومانية، ومنهم الساسانية االمبراطورية فكان على مسيحيي مسيحيو كوردستان ان يتحملوا تبعات هذا العمل عمالء بمثابة اعتبرتهم الساسانية االمبراطورية ألن وممازاد من الرومانية، للدولة الخامس( )الطابور ل بين الحدودية الدولة ارمينيا ان المشكلة هذه تفاهم االمبراطوريتين الساسانية والرومانية قد دخلت في الثالث تيريدات ملكها اع��الن خ��الل من المسيحية عام 314م، في رسميا أرمينيا تنصر )TradarIII(وم��م��ا ي��ؤي��د ه��ذا االج���راء تلك ال��رس��ال��ة ال��ت��ي وجها االمبراطور الساساني شاهبور الثاني )309-379م( الى امراء األرمن بقوله: )عندما تعلمون باننا هذا نحن اآللهة االخرين وهو في الدرج الذي بعثناه اليكم، النزاريين، رئيس تقبضوا على سيمون ان فعليكم يجمع ان ويقبل الوقيقة يرقم مالم والتطلقوه جزية وغرامة مضاعفتين يؤديهما الينا عن كل النزاريين الذين يعيشون في بالد قداستنا والذين يسكنون اراضينا، ألنا نحن اآللهة االخرين ليس لنا غير متاعب الحرب وهم ليس لهم غير غير الراحة واللذات ! انهم يسكنون بالدنا ويشاركون قيصر

عدونا المشاعر()8(.وقد كانت هذه الحوادث مقدمة الشهار سيف االضطهاد ضد مسيحيي االمبراطورية الساسانية من الكرد وغيرهم دام اربعين عاما او تسعة وثالثين، ووضعت فظائعه واهواله فيما)8( اليحصى من مدونات )سير واعمال الشهداء( باللغة السريانية، ومما بؤكد االضهاد على مسيحيي كوردستان خاصة ما اورده كريستينسن: »

ژماره )1( زستانى 2012 134

وقد وقع االضطهاد خاصة في واليات الشمال الشرقي الرومانية حيث لالمبراطورية المتأخمة المناطق وفي كان هناك مقاتل ومذابح كما كان هناك تشريد وفي سنة362 م نفي تسعة االف مسيحي مع االسقف هيليودور من قلعة قتك، في بزابدة الى خوارزم بعد

ثورة » )9(.ومهما يكن من امر فقد استطاعت المسيحية الصمود امام آلة التعذيب المجوسة الزرادشتية ،ويعزو المستشرق انقذ وما »: القول الى المسيحية انقاذ )اسموسن( المسيحية في االمبراطورية االيرانية )الساسانية( من الفناء التام اال ألن خلفاء )شابور الثاني( ماعجزوا عن االستمرار، أو انهم لم يكونوا راغبين في مواصلة

هذه السياسة الدنيئة«)10(.وهكذا انتشرت المسيحية في االمبراطورية الساسانية كنائسها وازدهرت كوردستان بحثنا ومنها موضوع كسرى الساساني االمبراطور لقب حتى واسقفيائها اوبرويز )590-628( بالملك النصراني بسب تشجيعه في الكثير من القيم الروحية واالخالقية ومنا على الله انهما ديانتان سماويتان مصدرهما تقدير أقل

الواحد االحد.

االسالم والمسيحية في كوردستان وجها لوجه:الفاتحون المسلمون استطاع م في سنة 16ه���/637 دخول العاصمة الفارسية الساسانية )طيسفون(، وحدث وبين المسلمين ال��ع��رب بين ات��ص��ال اول بعدها الكورد،ونتيجة لذلك فان غالبية المدن والقرى والقالع الكوردية فتحت صلحا فيما جرت مقاومة في بعض

المناطق كشهرزور وما سبذان ومهرجانقدق.وعلى اية حال فان المسلمين قد التقوا بالمسيحين من الكورد وغيرهم كما التقوا باتباع الديانات االخرى.وتذكر المدونات وحوليات الكنيسة الكثير من الحقائق المتعلقة بهذا االتصال الذي جرى على ارض كوردستان

بين اتباع الديانتين السماويتين .يقول صاحب التاريخ السعردي ان :« الجاثليق ايشو الله )صلى محمد النبي ال��ى هدايا ارس��ل عياب

الف ستارة فضنية مع وسلم( وفي جملتها عليه جبرائيل اسقف ميسان، وكاتب الرسول، وسأله االحسان وثياب األبل، من بعدد الرسول وبره النصارى، الى

عدنية«.)11(ومن جانب آخر فان الجاثليق نفسه الذي كان يرأس قال الراشدين الخلفاء حكم اثناء المسيحيين طائفة مانصه: » ان العرب )المسلمين( الذين اعطاهم الله حكم العالم اليوم ليسوا اعداء النصرانية فهم يحترمون ديننا، ويكرمون القديسين والكهنة، ويساعدون االديرة

والكنائس« .)12(كتابه ف��ي دوف���ال الفرنسي المستشرق وكتب تاريخ الرها: )ولتجدن أقربهم مودة للذين آمنوا الذين قالوا انا نصارى ذلك بان منهم قسيسين ورهبانا وانهم

اليستكبرون)14(.ومن جانب آخر فان المسيحيين الكرد وغير الكرد عاشوا جنبا الى جنب مع المسلمين الكرد وغير الكرد في جو يسوده التعاون والمودة والمصير المشترك، ولم ينغص حياتهم طيلة قرون عديدة من عهود الخالفة طبيعة من هي التي الهنات بعض اال االسالمية البشر وتتحكم فيها العوامل السياسية واالجتماعية

التي تمر بها غالبية المجتمعات االنسانية.واستمرت االمور تسير على هذه الوتيرة حتى حل المغول بديار االسالم وقاموا باعمال منكرة اليقرها والمسيحيين المسلمين والع��رف ضد والقانون شرع وغيرهم على حد سواء، وان كان العبء االكبر قد وقع على المسلمين بسبب عالقاتات المصاهرة بين اسرة ان عجب فال النساطرة، والمسيحين جنكيزخان كانت زوجة هوالكو خان )دوقوزخان()15( مسيحية تتبع المذهب النسطورى ،وكان عدد ال يستهان من القيادات

المغولية من اتباع المسيحية.)16(القرن في لنك تيمور االخ��ر السفاح بمجيء ولكن الخامس عشر الميالدي وقيامه بفظائع فاقت ماقام به اسالفه المغول جعلت المسيحيين ينكفئون على انفسهم خوفا من لهم مأوى ايجاد السبل بشتى ويحاولون خطر االنقراض واالبادة، لذلك تركوا السهول المحيطة

135گۆڤارى موساسير

الكردية في الجبال الى وغ��ادروا الموصل بمدينة منطقة هكارى)كوردستان تركيا( حيث المأوى والملجأ االمين بين ظهراني الكرد المسلمين، كما فعلوا في السابق عندما هربوا من البيزنطيين بتهمة الهرطقة والخروج على تعاليم الكنيسة من منصبه ونفي الى

احدى االديرة في الصحراء الليبية.

العالقات االسالمية المسيحية في كوردستان في العصر الحديث:

في بداية القرن السادس عشر حدث صراع عنيف بين الدولة العثمانية السنية من جهة والدولة الصفوية في النفوذ مناطق على اخ��رى جهة من الشيعية االناضول وأذربيجان وكوردستان، بلغت ذروتها في نشوب معركة جالديران عام 1514م التي اسفرت عن خسارة الدولة الصفوية الحرب وتقسيم كوردستان الى قسمين: القسم العثماني والقسم الصفوي، وابتدأ من

ذلك الوقت تاريخ جديد للمنطقة برمته.ذلك من اب��ت��دأت المسيحية االسالمية فالعالقات الوقت تاخذ منحا اخر سواء في كوردستان او في باقي حالة في كانوا فالعثمانيون للدولة، التابعة الواليات صراع مستمر مع روسيا القيصرية والدول االوروبية بحكم عوامل الصراع الديني الدي كان يلف العالقات الدولية تحمل طابعا سياسيا بعض سماته كانت وان انذاك او اقتصاديا او غير ذلك. وبشأن موضوع بحثنا فان تمثل والفارسية العثمانية كوردستان في المسيحية آنذاك في شكل شرقي قديم )كنيسة المشرق( التي أفسس مجمع مقررات حسب النساطرة منها: تفرغ خلقدونية مجمع مقررات والسريان حسب ،431 عام واحيانا الكورد الى جنب يعيش كان كما 415م، بين أظهرهم طائفة األرم��ن، ولم تكن الكنائس االتحادية قد ظهرت بعد او كان أقل تقدير في منطقة الكنيسة اتحدوامع اللبنانيون فالموازنة كوردستان،

الكاثوليكية في وقت سابق على هذا التاريخ.فعل )من االتحادية الكنائس فان امر يكن ومهما

)اتحد - to unite( )اتحادى union( وهي جماعات عن مختلفة وظ��روف اوق��ات في وانشقت انفصلت اتحاد ف��ي ودخ��ل��ت الشرقية، المسيحية الكنائس كنسي)عقيدي( مع الكنيسة الرومانية- الكاثوليكية- روما لبابا العليا للسلطة ع��ام بشكل تخضع وهي وللزعامة الكنسية الكاثوليكية في الفاتيكان، معترفة نفسه الوقت في االحتفاظ مع الكاثولكية، بالعقائد باستقالليتها الداخلية)أشبه مايكون بالحكم الذاتي- ان صح التعبير(، وتنظيمها الكنسي وطقوسها التقليدية واللغة الوطنية لليتورجيات)الطقوس(، وممارسة شعائر

العبادة والخدمة الدينية .وقد تفرغ عنهم في كوردستان من الكنيسة النسطورية- الكلدان حيث الذين شكلوا كنيسة المتحدون الكلدان

يتبعها مسيحيو الكاثوليك .ان هذه التفرغات الكنسية ادت الى تزايد عدد الطوائف وفي عامة بصورة العثمانية الدولة في المسيحية الكنائس عدد فاصبح خاصة بصورة كوردستان

المسيحية على الوجة االتي:1- الكنيسة النسطورية) االشورية (

2- الكنيسة الكلدانية .3- كنيسة السريان االورثوذوكس

4- كنيسة السريان الكاثوليك5- كنيسة االرمن الكريكوريين )األرمن القديم(تلك بين من االكبر هي الكلدانية الكنيسة وتعد الطوائف على اقل تقدير في كوردستان فهم يضمون

الجزء االكبر من مسيحيي كوردستان أي)%80(.

العالقات من التسامح الى التصادم يذكر الدكتور جورج قرم في دراسته السوسيولوجية الفنية المتسمة بالتحليل العميق والتوثيق الكبير، ان شبكة المدارس المسيحية التي أقامتها الدول االوروبية في ارجاء االمبراطورية العثمانية ما لبثت ان تحولت

الى بؤر للنزاعات الطائفية االنعزالية ...وان الثقافة التي لقمت ألبناء االقليات كانت ترمى

ژماره )1( زستانى 2012 136

الى كسبهم لمعسكر الغرب وقيمه بطريقة غير مباشرة، وهذا ما أدى الى حدوث تنافس وصراع بين االقليات

المسيحية والغالبية االسالمية .لم الوضع في كوردستان، فانها ان هذا ينطبق على تشهد مثل هذه الظاهرة اال في الثلث االول من القرن التاسع عشر بعد وصول البعثات التنصيرية)التبشيرية( القيم ادخ��ال بقصد واورب���ا امريكا من ج��اءت التي التأثير الغربية في المجتمعات االسالمية، ومحاولة على رعايا كنائس المشرق الخلقدونية وغير الخلقدونية فحدثت عمليات احتكاك وتنافس وصلت الى مرحلة لم التي والكوارث المآسي وح��دوث والحرب الصراع تشهد كوردستان مثيلها في غابر االيام، فجرت في سنوات االربعينات من القرن التاسع عشر مصادمات بين امارة بوتان الكوردية بزعامة االمير بدرخان بك وبين القبائل النسطورية بقيادة )البطريرك مار ايشاي( في سنوات 1843- 1847 أدت الى حدوث ماالتحمد عقباه،واتهم كل طرف االخربانه المسؤول عن هذه الحوادث رغم ان سير االمور يشير الى ما فيه والمبعوثين والرحالة الدبلوماسيين بعض بأن الكفاية القادمين من اوروبا ومن رجال الكنيسة االنكليكانية الدين االنكليزية هم سبب هذه الحوادث، وهم )رجال الى اوح��ت التي االنكليكانية( الكنيسة اتباع من اتباع كنيسة المشرق النسطورية بانهم ليسو اال اتباع القديم لحقبة العالم الذين حكموا العظام االشوريين ونينوى اش��ور عواصم من انطالقا عام بالف تقدر تفعل االشكالية ه��ذه واستمرت ون��م��رود، وخرسباد مفعولها السحرى حتى قبيل الحرب العالمية االولى حيث كانت هناك مصادمات بين القبائل الكوردية من جهة وبين القبائل النسطورية المستقلة المنضوية تحت راية المارشمعون والتي تقع ديارها في منطقة هكارى واجزاء من منطقة بهدينان آلسباب عديدة كالمراعي

او الحيازات الزراعية او غير ذلك .مسلمة دول��ة انها بحكم العثمانية ال��دول��ة وك��ان��ت تساند رعاياها المسلمين على اساس ان االخرين كانوا متقوين بالجانب االوروبي المسيحي سواء من االنكليز

او الروس، وهكذا ظهر معسكران متضادان في الدولة وبعض الكوردية القبائل زعماء بعض مع العثمانية علماء الدين االسالمي من جهة والقبائل النسطورية) التيارية - االثورية - االشورية( مدعومين من جانب روسيا وبريطانيا )المبعوثين والقناصل( من جهة اخرى ،في الوقت الذي كانت آليات الصراع تجرى ضمن سياق اخر فكانت بعض القبائل الكوردية ومثلها بعض القبائل المسيحية النسطورية تقف مع بعض ضد تكتل قبلي ك��وردي مسيحي اخر بسبب مشاكل

الرعي والزراعة والمياه.الدين دخل ان اال الشاكلة هذه على االمر واستمر االسالمي الجانبين من فتاوي فصدرت الصراع في من انتهاكات وحدثت االخ��ر، دم تبيح والمسيحي الجانبين االسالمي والمسيحي، فهما برآء براءة الذئب واستغالل وأالعيبها السياسة ولكنها يوسف دم من والمال والسلطة النفوذ اج��ل كسب االخرين من

ليس اال .

الــحــوار ــى ال والــتــصــادم التنافس مــن الــعــالقــات والتفاهم:

رغم االالم والمحن التي اصابت المجتمع الكوردستاني والحكماء العقالء صيحات ومسيحيه،فان بمسلميه سرعان ماسادت الساحة، فالجميع ابناء هذا الوطن ولهم الحق في العيش سوية تحت ذرى هذه الجبال الشماء، ولنذكر مثاال على ذلك من شيخ بارزان كايرويه المستشرق االسكتلندي دبليوويكرام: كان يوجد نزاع قبلي طويل االمد بين قبيلة )التخوما- نسطورية( براكينه تفجرت المسلمين ال��ك��ورد جيرانهم وبين مؤخرا)بداية القرن العشرين( وبات ينذر بشرمستطير، المسلم محاوالت غير صحيحة القناع الطرف وحاول اخوانه االخرين في الدين باالنضمام اليه لشن حرب شيخ ان علمنا عندما براحة أصبنا )جهاد(،ولقد بارزان )الشيخ عبدالسالم الثاني بن الشيخ محمد بن الشيخ عبد السالم( تدخل لفض النزاع تدخال جديا رفضا )الجهاد( الموافقة على رفض ان بعد حازما

137گۆڤارى موساسير

قاطعا،ومنع اتباعه ومريديه من التدخل...(كمايذكر ويكرام حادثة اخرى حول نبل وسماحة وتسامح الشيخ عبدالسالم الثاني البارزاني تجاه المسيحيين، فقد كانت قبيلة الهركية الرحالة تقوم بسلب اغنام القرى المسيحية المسالمة وهي في طريقها الى مرابعها في الزوزان )كوردستان تركيا( فما كان من الشيخ اال ان ارسل رجاله العادة الغنائم المنهوبة الى سكانها )شيخ لقب اعطائه الى مادعاهم وهذا المسيحيين الجميل المسيحيين ه���ؤالء رد وق��د ال��ن��ص��ارى(، هربا االختباء يحاول كان فعندما عبدالسالم للشيخ مطالبته بسبب له العثمانية السلطات مالحقة من الشيخ التجأ لشعبه، والثقافية السياسية للحقوق ديار مساكن الى منطقة هكارى حيث عبدالسالم القبائل التيارية المسيحية القوية الشكيمة وحصل التيارية، العشائر على ملجأ آمن عند احد زعماء مجلسه الى العثمانيين الضباط احد دخل وعندما البارزاني، فقال كماتراه الشيخ عبدالسالم وسأله عن ومن ال��ك��ذب. عن بعيد راق اسلوب في آراه فانا جانب اخر فان بعض الرحالة و القناصل ذكروا في كتبهم ومذكراتهم بان الكورد قاموا بعمل مجازر ضد المسيحيين وبهذا صبوا النار على الزيت،وللرد على هذه المهاترات نذكرهم بأن البابا بيوس الحادي عشر ما كان ليمنح ميدالية السالم ألحد الزعماء القبليين الكورد في منطقة زاخو لوال ان الشيخ وغيره دافعوا ان المسيحية كيف المدونات وتذكر المسيحيين، عن سعيد اغا الدوسكي وحاجي اغا االرتوشى دافعوا عن المسيحيين وحموهم من هجمات الغوغاء الذين كانوا يبغون الشر بالمسيحيين المسالمين ابان حركات آب

.1933اما اذا قامت الدولة التركية بعمليات عسكرية دموية ضد االرمن والسريان بحجة وقوفهم الى جانب اعدائها، فان الكورد اليتحملون اية مسؤولية تجاه هذه االعمال النهم لم يكونوا سادة انفسهم وانما كانوا رعايا للدولة

العثمانية والفارسية ليس اال .

المصادروالمراجع والهوامشيحيى ،ترجمة الساسانيين عهد ف��ي اي���ران -1

الخشاب، القاهرة دار النهضة العربية، ص 68.2- المرجع نفسه، ص 68 .

3- تاريخ الكلدو واشور ،بيروت 1913،ج 2 ص2 .4- طه باقر : تاريخ ايران القديم، مطبعة جامعة بغداد

1980،ص 115 .بيروت ص��ادر دار اردش��ي��ر عهد : عباس اح��س��ان -5

1967،ص27.6- مردان المدور: األرمن عبر التاريخ،ص 277، محمد امين زكي ، خالصة تاريح الكورد وكوردستان ،ص 121.المسيحية في انتشار فاتحة : .اسموسن 7- جي .ب الشرق ، نقلها الى العربية وأضاف اليها ابحاثا ومالحق وحواشي جرجيس فتح الله، ادي شير، اربيل 2005م ص

.308- المرجع نفسه، ص 35،35.

9- ارثركريستنسن : ايران في عهد الساسانيين ص 254 .255-

10- اسموسن فاتحة انتشار المسيحية في الشرق/36.11- مارى سليمان: اخبار نطاركة كرسي المشرق ،62.

12- ترتون أ.س :أهل الذمة في االسالم، ترجمة حسن حبشي ، طبعة دار المعارف مصر 1967،149.

في مختصر السرياني: داود يوسف ال��خ��وري -13تواريخ الكنيسة ،طبع بدار االباء الدومنيكان، الموصل

1877م،ص 227.14- سورة المائدة اية 82 .

15- ابن العبري تاريخ الزمان، نقله الى العربية اسحق ارملة قدم له االب الدكتور جان موريس فييه،

دار المشرق بيروت 298 ،1991.ترجمة عبدالوهاب المغول، تاريخ اقبال: 16- عباس علوب المجمع الثقافي لالمارات، )د.ت(، ص 214.

ژماره )1( زستانى 2012 138

اننا هنا سنخوض فى موضوع شائك جدا وهى مسالة المناطق المتنازع عليها بين الكورد والحكومة المركزية التى الزالت تماطل فى حسم كوردية المناطق المتنازع اطراف على بالذنب ترمى دائما انها علما عليها، اننا الموضوع، فى رضاها عدم الى تشير اذ اخرى الجهات وباقى المركزية للحكومة نثبت ان نريد هنا االخرى مسالة غاية فى االهمية، وهى ان هذه المناطق تسميتها ولها كوردية صرفة مناطق المتنازع عليها الخاصة بها وهى اسم )كرميان(،ان هذا االسم له جذوره اننى كما فراغ، من ياتى ولم العراق فى التاريخية الاعرف لماذا لم يصر الكورد على التمسك بتاريخهم العريق فى العراق، ان االسماء هى احد الرموز الدالة

على اصالة اى شعب من شعوب العالم فى اى منطقة او بقعة من بقاعه، ان كوردستان وعلى مدى التاريخ شهد اسماء جغرافية متنوعة وقبل وصول العرب الى االسماء تلك باهمية التمسك البد من لذلك العراق، خصوصا وان الكورد انفسهم يعتبرون واحدا من اقدم شعوب العالم، لذلك فان المناطق الجغرافية له واضحة وال يمكن التالعب بها، اضافة الى ذلك فان من ضمن االسماء لتغيير سياسة هناك كانت التعريب سياسة تغيير ذلك مثال مختلفة، كوردية لمناطق الكوردية وناحية )زرباطية( )الطيب( الى ناحية)بكساية( اسم )التاميم(وهكذا الى االسود(و)كركوك( )الذهب الى الحال مع عشرات المناطق االخرى فى كوردستان، ان

گرمیان وليس المناطق المتنازع عليها دراسة فى الجغرافية السياسية

المقدمة: شهد كوردستان العراق على مدى القرن الماضى صراعا مريرامع الحكومات المركزية، وكانت الحكومات المركزية تبذل قصارى جهدها من اجل غدر الشعب الكوردى، ان هذه السياسات العنصرية تعتبر واحدة من اساليب تلك الحكومات، وحتى الحكومات التى جائت بعدها لها نفس العقلية العنصرية اتجاه

الكورد.

االستاذ المساعد الدكتور: محمد عبد الله عم��ر

139گۆڤارى موساسير

وبشكل الوقوف ضدها القذرة البد من السياسة هذه قوى حتى التطغى سياسة التعريب فى ارجاء كوردستان االخرى، ومن ضمن هذه السياسة مسالة لفظ االسماء الكوردية االصيلة بصيغة عربية مثل )ئاكرى( ب�)عقره( او )ئاميدى( ب�)العمادية(، وهكذا الحال مع اى اسم كوردى اخر يصادفونه عبر تعامالتهم اليومية،ان البحث يفترض ان الحكومة تتعامل مع الكورد بعقلية جديدة تختلف تماما عن عقلية الحكومات السابقة لها، كما ان الهدف من البحث ان االسماء الكوردية وبعد مرور اكثر من سبع سنوات على تشكيل الحكومة العراقية الجديدة البد ان اثار التعريب قد تم ازالتها من الوجود، ان التغيير الذى تعرضت له منطقة كرميان كان تغييرا واسع النطاق شمل جميع مرافق الحياة، واود ان اشير هنا الى التهجير كان باتجاهين االول نحو داخل العراق السليمانية او الكورد فى كركوك الحال مع كما هو او دهوك ونحو خارج العراق كما هوالحال مع الكورد الفيلية الذين تم تسفيرهم الى ايران على اساس انهم

هاجروا من تلك المناطق الى العراق0

تحديد گرميان المتنازع المناطق تعتبر السياسية النظر وجهة من )گرمیان( عليها ذات اهمية كبيرة فى حالة اذا كانت المنطقة محددة فعال، وهنا وردت اراء عدة فى مجال تحديد مناطق كوردستان من اطراف مختلفة وقد خضع هؤالء، الراء الكورد من الكثير االس��ف شديد ومع وهنا سوف نعرض الراء البعض منهم، وهى كاالتى:

جدول )1( اراء بعض الكتاب حول كوردستان و گرميان

محمد

مردوخى)1(اربيل، السليمانية، كركوك وتشمل اقضية) داقوق، قره خورماتو، دوز كفرى، كوبرى،كركوك، التون حسن(، موصل) العمادية، عقرة،سنجار، شيخان، ديالى)خانقين، هيزل(، بالييان، دهوك، زاخو،

شاربان، قزانية، مندلى(0

تبدا حدود كوردستان العراق بخط مشترك عند ئه مين قادرمستقيم بخط وتسير العراقية االيرانية الحدود باتجاه ثم وشاربان بلدروز من الغرب باتجاه جبال حمرين وبعد ذلك باتجاه الشمال الغربي مع الى مدينة بعد ذلك الفتحةثم الى جبال حمرين الكم)10( باتجاه حتى وبخط مستقيم الموصل شمال البعاج وبعد ذلك بخط مستقيم نحو الحدود

السورية0 السليمانية،اربيل، دهوك، كركوك، الموصل،اضافة محمد كلهورى

الكوت وفى ديالى، فى وخانقين مندلى الى زرباطية وبدره، وفى العماره على الشرقى وعلى

الغربى0 تبدا حدود كوردستان من جنوب خانقين ثم مع امير مسبور

مدينة والى الموصل مدينة حتى حمرين جبال سنجار ثم الحدود السورية0

تبدا حدود كوردستان من مندلى وباتجاة الطرف شاكر خصباكالجنوب الغربى من خانقين ثم باتجاه مرتفعات

حمرين وحتى الفتحة ومن ثم باتجاه الشمال 0 عبدالمنعم

خطاب جاسمجبال حمرين وشرق ايران وشمال تركيا وغرب شبه

جزيرة العرب0 تبة ابراهيم شريف وقره والسعدية خانقين الى ثم ومن مندلى

كوبرى وئالتون وكركوك دوزخورماتو ثم وكفرى واربيل والموصل وباتجاه تلعفر 0

عبدالرزاق الحسنى

تبدا بخط مستقيم يمر بجبال حمرين والى جبل سنجار والى الحدود العراقية التركية السورية0

الى خانقين الميجر نوئيل الموصل تمتد حدود كوردستان من وقريبا من جبال حمرين0

يضع ضمن كوردستان قزل رباط وكفرى وكركوك هنرى فيلدوالتون كوبرى0

يضع ضمن حدود كوردستان سنجار وسلسلة جبال باسيل نكتينحمرين ومدينة مندلى0

السادة من لمجموعة انها السابقة االراء من يتضح اما بكوردستان، لهم الصلة اكثرهم الذين االفاضل بالنسبة للكتاب الغربيين فانهم دائما مربوطين بشبكة الدول الغربية التى كانت ترسلهم الى كوردستان، على اية حال يمكن ان نالحظ من خالل تلك االراء ما يلى:-

ژماره )1( زستانى 2012 140

1- االراء حول حدود كوردستان متضرابة وليست واحدة كل يضيف او يحذف حسب مزاجه، وهذا السبب يعود نفسها، كوردستان اهالى من اصال ليسوا انهم الى لذلك فانهم اليستطيعون التعبير وبدقة عن تلك الحدود التى دافع عنها وذهب قربا لها عشرات االالف من

الشباب الكورد 0 2- بالنسبة لحدود كوردستان الوسطى الممثلة بجبال اليوجد خالفا بينهم على انها تمثل حدود كوردستان، ولكن االشكال الذى وقع فيه هؤالء االخوان فى مسالة الحدود الشمالية والجنوبية، فمثال ان الكورد الخالف الكتاب عند ولكن كوردية منطقة سنجار ان بينهم كوردية، منطقة انها على لها ذكر النجد الغربيين ان مثل هذه االمور تنم عن نية مبيتة ضد الكورد، من اجل تمزيق وحدة الشعب الكوردى والتشكيك فى مسالة ضمن هذا الجزء او ذاك الى كوردستان، وحجتهم فى ذلك هو عدم التاكد من صحة او دقة معلوماتهم الى الحكومات المجال اتاح ايديهم، مما التى تحت المغتصبة لكوردستان من الصراع على تلك المناطق

لالستحواذ عليها0 من دقة اكثر نجدها الكورد اراء مالحظة عند -3االخرين واالدق بينهم السيد محمد كلهورى الذى اضاف الى مناطق كوردستان االخرى المناطق الكوردية الفيلية

بشكل كامل تقريبا اى اضافة مناطق العمارة الكوردية، بناها التى نفسها العمارة مدينة ايضا اضيف وهنا العثمانى انفسهم، عندما قدم الجيش الفيلية الكورد الى مناطقهم وعسكر فى منطقة االوردى)المعسكر(، وقد تغيير اى دون االس��م بنفس تعرف الزال��ت التى تجمع الكورد حول المعسكر ثم اصبحت مدينة العمارة

فيا بعد0 يقر الذى الحسنى ال��رزاق السيد عبد فيما عدا -4العرب االخ��وة باقى ف��ان كوردية مدينة سنجار ب��ان من سنجار حذف ان سنجار، بكورديت لهم العالقة خريطة كوردستان يعنى ان منطقة سهل سنجار تحذف من كوردستان، وهذا يعنى ان حدود كوردستان سوف تتقلص الى نهر دجلة، وهذا يعنى ان مساحة كوردستان سوف تتقلص بمقدار اليقل عن قرابة )3000كم( وهى مساحة لها اهميتها من الناحية الجغرافية السياسية فى مجال االنتاج الزراعى ، علما ان عدد السكان فى

كوردستان فى زيادة مستمرة0 5- يعتبر باسيل نيكيتين افضل من غيره من االجانب فى تحديد مناطق كوردستان العراق، حيث يضيف اليها منطقة سنجار ايضا وهى اشارة مهمة فى الموضوع الن غيره اراد ان يتالعب بالموضوع مع الكورد من جهة وايهام االخرين باحقيتهم فى المنطقة، اضافة الى زرع

141گۆڤارى موساسير

الشكوك فى نفسية الكورد فى كوردية المنطقة نفسها، اما االخرين فانهم لم يكلفوا انفسهم مشقة التاكد من

هوية المنطقة0 6- عند النظر الى الجدول فاننا النالحظ فى االسماء الكورد تمسك عدا الكوردية، االسماء سوى ال��واردة ببعض االسماء العثمانية مثل )قزل رباط( والتى تم هو الكوردى اسمها حين فى السعدية الى تعريبها هو االصلى اسمها التى تبه( )قره او خسرواباد( ()االنبار(، و)التون كوبرى( والتى تحمل اسما كورديا المناطق لباقى بالنسبة وهكذا )ث��ردي( وهو عريقا

الكوردية االخرى0 7- هنا جرى الحديث عن كوردستان بشكل عام دون الى النظر عند ولكن كرميان، منطقة ال��ى التطرق الجدول نشاهد ان مناطق )كرميان( جرى التطرق اليها وبشكل واضح فاذا اخرجنا مناطق محافظة السليمانية ودهوك وقسم من محافظة اربيل، فان باقى المناطق االخرى هي التى تمثل منطقة )كرميان( وهى المنطقة االوسع فى كوردستان العراق، وتمتد من الطرف الشمالى الغربى وباتجاه الجنوب الشرقىمن كوردستان العراق0

تسمية گرميانجغرافية مدلوالت ذات الكوردية االسماء 1(تعتبر بالدرجة االولى، ومن هذه االسماء اسم)كويستان( والذى الشتوية، او الباردة المناطق االعربية اللغة يعنىفى باللغة تعنى والتى )گرمیان( منطقة هى والثانى العربيةالمناطق الحارة، وعندما دخل العرب المسلمين ( العربيةالى اللغة الى االسمين هذين حولوا العرق الجروم( و) )س��ارد( جمع والسرود والجروم( السرود جمع )جرم/كرم(، والسؤال الذى يطرح هنا هو بكم سنة العرب فى وجود قبل ومستعمال االسم موجودا كان العراق،ان الشئ المؤكد ان االسم كان موجودا فى عهد منطقة يخص كان واالسم الكوردية الساسانية الدولة كركوك تحديدا، واالسم كان يلفظ بصيغة )كرماكان(، وكان يقابل االسم نفسه صيغة اخرى هى )طةرمةسير(، وكانت منطقة )طةرمةسير( تشمل على مناطق ديالى

والكوت معا، ولكن التشمل جميع مناطق المحافظتين بل اجزاء منهما، وبالمقابل وعبر نهر دجلة وفى الطرف المقابل لمنطقة )طةرمةسير(، كانت هناك منطقة اخرى عرفت باسم )بهارسير( وهذه المنطقة تقع ضمن المثلث هذه ان وكربالء، والفلوجة بغداد مدن بين المحصور او قريب بها المن للعرب الجغرافية الصلة المناطق بعيد وهذه الحالة هى توزيع جغرافى للمناطق الجغرافية العراقية الكوردية،كما ان االنشطة الزراعية تقوم على هذا االساس بالنسبة للكورد انذاك، ان اعمال التعريب العربية الى الكوردية االسماء تغيير بين بدات سوية وكذلك تحويل الناس الكورد الى القومية العربية، ومن بين الذين تم تحويلهم الى القومية العربية هم الجبور ان تسمية الجبور هى تسمية كوردية االصل وال عالقة لها بالعرب اصال، ان كلمة )الجبور( اما تكون كوردية وارد جدا احتمال وهو االص��ل انها معربة او االص��ل )جرم/ كلمة المعروفة،ان العالم لغات لكافة بالنسبة جروم(تم تعريبها الى العربية الى صيغة )جرامقة( ومن هذه الصيغة جائت كلمة الجبور، وعليه يمكن ان نقول انحدار كلمة الجبور جاء من )گرمیان، بيث طرماي، قرب ناحية وتوجد الجبور(،كما الجرامقة، باجرمى، قضاء كفرى تعرف باسم )جباره( وقد تم تعريب قسم من سكانهافى الوقت الراهن، كما توجد ناحية اخرى تقع ضمن قضاء جمجمال تعرف باسم )تكية جبارى( وفى كرميان، اس��م من ينحدر اسمها االخ��رى وه��ى محافظة ديالى توجد مجموعة عشائر كوردية تحمل اسم عشائر )جومور/ طومور( وهى تسمية تمتاز بنوع اسم گرمیان الى االق��رب االسم هو القدم، وهذا من العشائر سياسة هذه وقد شمل االخ��رى، االسماء من التعريب العتيدة ولكن بعد ان تم تحرير مناطقهم عادوا الى قوميتهم الكوردية، والى وقت قريب فان المناطق العربية كانت تحمل اسماء كوردية وبشكل صريح كما فى الواقع )شيوسور( وادى الى بالنسبة الحال هو وفى دجلة نهر من االخ��ر الطرف فى يقابله اربيل، باسم يعرف كان ال��ذى الثرثار وادى الجزيرة منطقة الوادى االحمر الذى يقابل االسم الكوردى )شيوسور(،

ژماره )1( زستانى 2012 142

ان عملية تغيير االسماء الكوردية مسالة طبيعية من من ايامها اواخ��ر وال��ى كانت عنصرية حكومة قبل اهدافها ابادة الكورد انفسهم، ان عملية التعريب هذه العربية الولة قيام منذ العرب الحكام بيد استمرت االسالمية وحتى وقتنا الحاضر، وال يمكن التوقع غير وهنا مستقبال، وال الحاضر الوقت الفى منهم ذلك العراق هو االخر كورديا نكتفى باالشارة الى ان اسم االسم يقابله الواطئة(، المنخفضة/ )االراضى ويعني او المرتفعة االراض��ى ويقصد منه) ف��ارس او ب��ارس العليا(، كما ان الواليات الثالث التى تم تشكيل العراق

منها هى االخرى اسماء كوردية صرفة ليس اكثر0

جغرافية منطقة گرميانالى تمتد گرمیان منطقة ان ال��ى االش���ارة سبقت الطرف تبدا من واسعة من كوردستان، فهى مناطق الطرف والى العراق الكورد فى لبالد الغربى الشمال الجنوبى الشرقى منه، وهذا يعنى ان المنطقة تمتد فى والكوت، واربيل وكركوك وديالى الموصل محافظات تشترك جميعها و متباينة وتسميات باشكال ولكن انها او عليها الثلوج سقوط قلة وهى واح��دة بصفة الحدود ان التساقط اصال، النوع من الى هذا تفتقر

الجنوبية الغربية الخالف عليها من حيث تحديد حدود گرمیان ، ولكن االشكال فى الحدود الشمالية الشرقية لالقليم حيث تتداخل هذه المناطق مع المناطق االخرى من كوردستان والمعروفة باسم )كويستان(، لذلك فان الذى اعتقده ان المناطق الشمالية الحدودية لالقليم هي المناطق الجبلية التى يتجاوز ارتفاها )1000م( فوق مستوى سطح البحر، وعليه فانه والحالة هذه البد من الحال فى كما هو االقليم الى اخ��رى ادخ��ال مناطق اربيل او اخراج مناطق اخرى منه كما هو الحال فى اقليم عقرة،ان الحدود الطبيعية لهذه المنطقة يمكن ان تحدد بالجبال ذات االرتفاع السابق، ويمكن ان نقول ان الحدود تبدا بجبل )الجبل االبيض(فى محافظة دهوك، الشرقى الجنوب فى يقع بكر(حيث )حمه جبل ثم الشيخان،ومن وقضاء ات��روش بين يفصل منه،والذى عقرة( جبل) ثم ومن )باطرمان( جبل لنا يظهر ثم الذى تقع عليه مدينة عقرة، ثم يعبر الخظ نهر الزاب الصغيرباتجاه جبل صالح الدين ثم جبل باواجى والذى هو امتداد لجبل )هيبت سلطان(، ثم يعبر نهر الزاب االسفل مرة اخرىجنوب مضيق دوكان والسلسلة تتكون زرده و داغ وقره منها)سطرمة جبلية مجموعة من (، واخر جبال المنطقة وهو جبل )برانان( الذى يجتاز

الحدود باتجاه ايران0يتضح لنا من خالل العرض السابق ان هناك تجاوزا كبيرا على منطقة گرمیان من الناحية الجغرافية، وهذا يعنى ان المناطق الواقعة تحت سيطرة الحكومة المركزية من حيث المساحة هى اصغر من واقعها الفعلى، اي انها لذلك البد تحت سيطرتها اخرى التقع تشمل مناطق من ان تطلق على المناطق المتنازع عليها اسم منطقة گرمیان، هذا من جهة ومن الناحية االخرى فان هناك منطقة بين الطبيعية البئة مسالة فى واضحا فرقا گرمیان ومنطقة كويستان،فهناك فارق كبير فى كمية المياه المستلمة واستمرارية جريان المياه على طول ايام النباتى الغطاء السنة، وكذلك فارق كبير فى كثافة الذى يتحول الى االشجار، كما ان كمية االمطاروالثلوج ان القول ويمكن اطول، ولمدة اكبر تكون المتساقطة

143گۆڤارى موساسير

بين الفاصل الحد التساوى)600ملم( هو المطر خط )كويستان( فى الممطرة االي��ام عدد ان المنطقتين، تصل الى )70( يوما بينما فى منطقة گرمیان تصل الى )50-60( يوما، كما ان هناك فارق فى درجات الحرارة بين المنطقتين فهى اقل فى االولى منها فى ففى للمنطقة الغربية الجنوبية الحدود اما الثانية، انها تسير الى الموصل هى غير واضحة المعالم، اذ الجنوب من سلسلة جبال وتالل المنطقة، ولكن يمكن القول ان حدود منطقة گرمیان تبدا من جبل سنجار وباتجاه جبل ابراهيم وتكون تلعفر هنا ضمن كوردستان ، ومن ثم بخط مستقيم نحو مدينة الموصل ومع نهر دجلة حتى الفتحة، ومن ثم مع جبال حمرين الى مناطق الكورد الفيلية حيث يظهر اشكال تحديد الحدود هنا، فهنا تظهر لنا مشكلة كوردستان الجنوبية اى التى تقع الى الجنوب من هذه المرتفعات ،هنا المشكلة اكبر من المناطق هنا ان يتصورون اخرى فالكورد اية منطقة المنطقة الحقيقة ان هى قضائى مندلى وبدرة، ولكن مناطق تشمل حيث بكثير ذلك من اوسع الكوردية تقع اليوم ضمن محافظة ميسان )االسم ميسان احد تحويرات اسم الماد الذى كان يلفظ بصيغة ماس وتجمع المحافظة ومركز الميديون اى ماسان صيغة على مدينة العمارة التى اؤسست من قبل الكورد الفيلية، وتلفظ بصيغة مادان اى معدان وهم شريحة كبيرة من الكورد الفيلية ولكنها فى طريقها الى االستعراب النه اليوجد من الكورد من يطالب باعادة هذه الشريحة الى المناطق فهناك الى تلك الكوردية(، اضافة القومية ايضا منطقة قلعة سكر الواقعة فى محافظة الناصرية ذات الغالبية الكوردية، وبذلك فان المنطقة تتجاوز في مساحة ضعف من اكثر اى مساحتها)50000كم2( )كويستان( وهذه المساحة تزداد او تقل حسب المطالبة بمناطق جديدة او التنازل عنها، علما ان على الكورد كانت المطالبة باعادة تقسيم العراق بين الكورد والعرب مجددا وليس المطالبة باجزاء من كوردستان الن ذلك مدى هنا نجد لذلك للعرب، الكورد مكافاة يعنى الخسارة الفادحة التى الحقت بمصالح الكورد انفسهم

من جراء السياسة البريطانية، ويكفى ان نشير هنا الى ان المنطقة المنطقة الواقعة فى منطقة الجزيرة قد تم خسارتها لصالح العرب بالكامل، وهى مساحة واسعة تمتد من نهر دجلة والى الحدود السورية ومن حدود مدينة الموصل وسنجار شماال والى الحدود الجنوبية لمحافظة الموصل، وعليه اصبحت الحدود بين العرب الفتحه وهى والى الموصل تمتد من مدينة والكورد

مسافة تمتد لمسافة)200كم( تقريبا0

المناطق الجغرافية لمنطقة گرميانكبيرة منطقة الجغرافية الناحية من المنطقة تعتبر اقاليم الى المنطقة ان تقسم لذلك فانه من االفضل

جغرافية متباينة وكاالتى:1- سهل سنجار.

وتبلغ المثلث ال��ى الشكل حيث من اق��رب منطقة سهلية منطقة وه��ى ق���راب���ة)3000ك���م2( مساحتها واسعة، وتظهر عليها طبقات من صخور الرمل والطفل منطقة وهى والجبس، الطين والصخورالمكتلةوحجر الحدود تشكل لها، توفرالماء اذا واس��ع��ة زراع��ي��ة جبل منها وت��الل جبال مجموعة للمنطقة الجنوبية بين تفصل طبيعية ح��دود وهى ابراهيم وتل سنجار المناطق الكوردية والعربية،انظرخارطة)1(0

2- سهل سيتك )نينوى(. تضم منطقة سهل سيتك الوحدات فى الموصل مثل قره قوش والشيخان وتلكيف اضفة الى ئاكرى وهى من المناطق الجبلة العليا كما ان المناطق الجبلية ضمن نطاق مدينة عقره فانها تدخل ضمن مناطق كويستانو مكون وسطحها ب��ي��ن)300-450م( ارتفاعها يتراوح من تموجات تحتوى على وديان ضحلة وسرسل واطئة المجاورة االراض��ى فوق ترتفع والجبال التالل منمن ارتفاعه البالغ مقلوب عداجبل )300م( بحدود لها )300م(ف��وق من اكثر الى يرتفع وال��ذى )1057م( االراضى المجاورة له، ان االسم القديم لهذا السهل هو سيتك وقد قام العرب بتغير اسمه الى نينوى وال باس كونه عن اليخرج االخر هو االخير فاالسم ذلك فى

ژماره )1( زستانى 2012 144

كورديا،انظر خارطة )1(0 3- ده شتى)سهل( اربيل.

المنطقة فى المهمة السهول من اربيل سهل يعتبر وهو كذلك يحتوى على مجموعة سهول محلية مهمة فى نفس الوقت، وسهل اربيل مثلث الشكل كما تحده مجمزعة هضاب من جهة الشرق والغرب وتشكل راسه الجنوبى سلسلة جبال )اوانه داغ(ويمتد السهل باتجاه فيه تجمعت ك��رك��وك مدينة نحو الشرقى الجنوب كما ، والحصى والرمل والغرين الطين من ترسبات تحف به نهرا الزاب الكبير والصغيرواهم ما يمتاز به ان اقسامه الوسطى تكون اكثر ارتفاعا من باقى اغلب البلغ )دمير( جبال الغربية مرتفعاته واهم المناطق السهل هذا يميز ما واهم )210م(، بحدود ارتفعها سقوط عبر تتجمع التى الجوفية مياهه غ��زارة هو االمطار، يضاف الى ذلك ان من بين السهول المهمة

االخرى هى سهل ديبكه وكندىناوه وقراج0 4- سهل گرمیان )حمرين(.

واحد من اهم السهول فى منطقة گرمیان على االطالق، اتساعه اما )300ك��م(، حوالى السهل امتداد يبلغ فيتراوح بين 64 والى80كم، وان كان فى وسطه يضيق فانه ارتفاعه ام��ا 32ك��م، بحدود المسافة لتصبح يتراوح بين 180م عند اطراف جبال حمرين و 225م هذا ان القول ويمكن جوغ قره جبال مرتفعات عند السهل يكاد ان يكون خاليا من المرتفعات عدا قسمه الجنوبى الذى تظهر فيه بعض المرتفعات مثل )اقمار والسهل يحوى على عدة وداراوش��ك��ه(، و وجبه داغ اثناء موسم سقوط المياه مجارى مائية تجرى فيها

االمطار ثم تجف صيفا0 5- سهل گرمسیر.

يشمل السهل فى الوقت الحاضر اربعة اقضية هى خانقين امتدادات السهل لهذا ان اال وب��درة، ومندلى وكفرى والطيب وشيخ بلدروز لتشمل مناطق الجنوب باتجاه سعد والكوت والحى وقلعة سكر وعلى الشرقى وعلى الغربى، وتعتبر السهول هنا جيدة وصالحة للزراعة فيما الملوحة تربها فى ترتفع التى الثانية المناطق عدا

والمياه جهة من دجلة نهر مياه كونتها هنا والتربة فى الكوردية المرتفعات من االمطار بفعل المجلوبة

ايران، ام بالنسبة للسطح فهو شديد االنبساط0 ومن اهم سهول المنطقة سهل او ما يعرف باسم مروحة مندلى الذى تبلغ مساحته قرابة 80000دونم او بحدود هذا عن المياه بقطع قامت اي��ران ولكن 200ك���م2، السهل الذى اصبح عديم الفائدة فى الوقت الحالى 0

االهمية الجيوبولوتيكية لمنطقة گرميان المواضيع اه��م من الجيوبولوتيكية االهمية تعتبر الشائكة التى تبحث فيها الجغرافية السياسية، وهنا التى االهمية ه��ذه عن الكالم فى نطيل ان النريد خلت عاما )90( من اكثر االنكليز بواسطة شغلت اذ الوطنية، حقوقهم عن بالدفاع مشغولون والكورد تارة الطويلة الحروب من سلسلة فى الكورد دخ��ل الثبات المحلية الحكومات مع واخ��رى االنكليز مع هوية منطقة كرميان الكوردية، ففى مرحلة تكون هناك انتفاضة كوردية كما حصل فى السليمانية وفى اخرى تكون هناك ثورة عارمة كما حصل فى الستينات من القرن المنصرم، والدفاع هو عن كرميان التى تعرضت الى تخريب واسع النطاق فى عهد صدام ومن ثم تم ترحيل ابناء المنطقة عن مناطقهم االصلية الى مناطق اخرى، وهنا سوف نتناول من الناحية الجيوبولوتيكية موضوعان هما االسماء الكوردية الموجود فى المنطقة

وكذلك االهمية الزراعية للمنطقة:- 1- االسماء الكوردية.

ان االسماء الكوردية يعتبر واحدا من اهم االدلة على كوردية المنطقة ، علما ان االسماء العربية ظهرت بعد ظهور العرب فى العراق بعد االسالم تحديدا، ان اسم المنطقة اال وهو كرميان سبق وان تم التطرق اليه كما ان كورديته الغبار عليها ، بل ان كوردستان تقسم الى وهو گرمیان( )كويستان/ هما جغرافيتين منطقتين المنطقتين بين انه توجد الى لها، اضافة تقسم عام اقاليم جغرافية اصغر منها، على كل سوف نتناول هنا

بعض االسماء الكوردية والتى منها:-

145گۆڤارى موساسير

1- الموصل: مدينة واسعة وكبيرة تقع فى الجزء الشمالى من العراق الموصل، لمحافظة االقليمية العاصمة تعتبر وهى ،وتعتبر محافظتا دهوك واربيل الممول الرئيسى لهذة المحافظة بالمواد الغذائية بالدرجة الرئيسة، وقد جاء فى كتاب بلدان الخالفة الشرقية لمؤلفه )كي ليسترنج( عن مدينة الموصل مايلى)كانت الموصل، قاعدة ديار ربيعة، على ضفة دجلة الغربية، حيث تتصل عواقيل الموصل ان النهر فتؤلف مجرى كبيرا واحدا0 ويقال انما جاء من هذا االتصال0 وكان يقوم فى موضعها ايام الكورد الساسانيين مدينة يقال لها )نواردشير(0 ووصف ابن حوقل مدينة الموصل سنة 358ه� )969م( ورساتيقها نواحيها االسواق، عامرة طيبة بلدة بانها قبر وفيه نينوى رستاق ذلك فمن الخيرات0 كثيرة النبى يونس0 وكان جل اهلها فى المئة الرابعة )العاشرة

للميالد( من االكراد 0 2-قضاء الحمدانية.

قضاء الحمدانية ومقر ادارته مدينة قره قوش وكال االسم من جائت فالحمدانية كورديين، غير االسمين الكوردي) امد( بصيغة االمدية ثم عربت الى الحمدانية، اما االسم االخر قره قوش فهو تركى االصل و االسم وكانت الله( )عطا اى )خديدا( فهو لها الكوردى قبل معروفا يكن لم واالسم العثمانى للبريد محطة غزو العثمانيين العراق0 ان البحث فى هذا الموضوع الينتهى كما ان التوغل فى التاريخ يعيد العراق الى عدم ان ذل��ك فى شك وال االول��ى الكوردية اصوله اليعنى الحالى الوقت فى الموصل بمدينة المطالبة الناحية من النها كورديتها، عن التنازل بالضرورة والسليمانية، دهوك بمحافظتى مربوطة االقتصادية المدينتن كلتا فى الحاصلة االقتصادية التغيرات ان الذكورتين سوف يجلب اعداد كبيرة من العمال للعمل فيهما، وهذا بطبيعة الحال يعتبر قوة منافسة كبيرة

لها0 3- اربيل لم يالحظ وجود اشارات التعريب بشكل واضح بالموصل، باكمله قضاء الحاق رغم المحافظة فى

والهدف من ذلك كما هو واضح بهدف سياسة التعريب تابعا االن لحد الذى الزال القذرة فى قضاء مخمور

لمحافظة الموصل من الناحية االدارية0 4- محافظة كركوك:

التى سادت الكوردية المناطق اهم واحدة من تعتبر فيها سياسة التعريب، وعلى مدى ال�)80( سنة الماضية

جرت فيها سياسة التعريب بشكل منظم وكاالتى:- 1- جلب العرب من مناطق اخرى الى المحافظة من

جنوب ووسط العراق اليها. الى الكوردية المحافظة سكان وتهجير ترحيل -2

مناطق العراق االخرى السيما الجنوبية منها0 3- ايجاد فرص عمل حتى ولو كان ذلك على حساب وتحويلهم تشغيلهم اليتحمل الذى الوطنى االقتصاد

الى مرتزقة وجواسيس للحزب الحاكم0 4- واخر عمل قام به الحزب الحاكم هو اسقاط القومية لم ذلك ولكن الباقين الكورد السكان من الكوردية الكورد للسكان بالنسبة بالكوردية االحتفاظ يمنع

داخل منازلهم0 من االخيرة سنة ال)50( وخالل العرب استطاع -5المنطقة تلك ، الحويجة فى العرب السكان زي��ادة الكوردية التى جائها العرب االوائل بصفة رعاة ليس اكثر من ذلك، وبمرور الوقت اصبحت المنطقة خاضعة تجلب كانت حيث االخ��رى، التعريب سياسات لكافة القبائل العربية الى منطقة الحويجة ومن هناك تنظم

ويتم ارسالها الى مناطق كوردستان االخرى06- اما النقطة االخطر فى موضوع التعريب فانه يكمن في مسالة تعريب االسماء الكوردية القديمة للمحافظة، والغبار فى االصل كوردى هو العراق اسم ان علما ذلك او الموصل او )بغداد/ به غدا، به غا( ولم يظهر من الكورد لحداالن من يقول ان العراق كان كورديا او

بغداد00000 الخ0 7- ان اعمال التغيير فى االسماء الكوردية سار باتجاه ثالث محاور مهمة هى اوال اطالق اسماءعربية على القرى الكوردية او تغيير االسماء الكوردية الى العربية، محالت على عربية اسماء اط��الق الثانية والحالة

ژماره )1( زستانى 2012 146

تم السياسة التى شيدت فى كركوك،ان هذه التعريب ومباركتها، الغربية الدول سياسات بواسطة متابعتها االنظمة من غيره او السابق الالنظام اليتمكن النه على اتباع مثل هذه السياسة ضد الكورد، ان الكورد الغربية السيسة ان نجد لذلك ابدا بها قوة اليستهان الكورد خنق هو االول باتجاهين، تسير الكورد امام فى مناطقهم االصلية والثانى هو دفعهم نحو المناطق الجبيلية وتجريدهم من المناطق السهلية، واقذر عمل المحافظة من اسم تحويل هو السابق النظام به قام كركوك الى التاميم بحجة تاميم نفط كوردستان، وهى سياسة صراع بين المصالح الغربية فى وقتها هذا عدا االسماء االخرى التى تم تعريبها فى المنطقة علما ان السياسة هذه لمثل الموالين اشد من الجبور عشائر وهم من الكورد تاريخيا وال غبار على اصولهم هذه0

5- منطقة گرمسیر. فى هذه المنطقة جرى التعريب بشكل هادى اكثر من غيره الن المناطق السهلية غير معلومة الحدود، ومن المغضوب الشيعة الكورد من فانهم االخرى الناحية عليهم وان الكورد الفيلية لهم تاريخ طويل فى بغداد قريبة كانت مناطقهم ان ذل��ك ال��ى العظيمة،اضافة من العاصمة بغداد، تلك المدينة الكوردية التى توج فيها اردشير بن بابك بن ساسان اول شاهنشاها على االمبؤاطورية الكورية الساسانية سنة )226م(، اى قبل ان يقوم الخليفة العباسى بتشييد قصوره فيها بحوالى ستمائة سنة، وهذا يعنى ان بغداد كانت مدينة كوردية كبيرة وعمالقة وان سكانها كانوا من الكورد، وتحديدا من الكورد الفيلية الذين استمر وجودهم فيها وبشكل وجودهم اصبح الذين الحاضر، الوقت حتى متواصل هو االخر مهددا بالقضاء عليه، ولكن هذه المرة من الشيعة انفسهم علما ان الشيعة هم من اصول كوردية،ان القرن م��ن الثالثينات منذ ب��دات التسفير حمالت الماضىوبلغت الذروة فى ثماننيات القرن الماضى، ان بشكل الفيلية الكورد مناطق شملت التعريب اعمال تبديل سياسة هى االعمال ه��ذه واه��م النطاق واس��ع االسماء الكوردية باالخرى عربية اذا كانت مشابهة لها

او انها بعيدة عنها فى المعنى، ومنها ما يلى: القديمة جدا فى الكوردية جلوالء: وهو من االسماء المنطقة ورغم عدم قدرة االنظمة السابقة من تغييره، اال انه اعطية تفسيرا او معنى عربيا له، وهذا المعنى ان قتال المسلمين للكورد فيها ادى الى تجلل االرض اسم ان االمر حقيقة ولكن بجلوالء، فسميت بالدم جلوالء ينحدر من اسم )جللتا( الكوردى، وهناك اسماء مدينة)كيل( مثل نفسه االس��م تحمل اخ��رى كوردية فى وكيالن غرب كرم، قاد باسم اليوم تسمى والتى كوردستان ايران، اما اسم السعدية فقد تم تعريبه من االسم التركمانى قزل رباط وقد جاء االسم من االسم الكوردى وهو )خسرو اباد( وال اعرف لماذا اليستخدم سكان المنطقة هذا االسم الكوردى، اما المحافظة وهى ديالى فان اسمها الكوردى هو )دولت اباد( ثم االسم تم تعريبه الى )ديالى( وهذا اسمها الحالى، اما المناطق االخرى من منطقة كرمسير فان التعريب فيها قد جرى كيو( )جان وادى مع الحال هو كما مبكر، وبشكل ناحية واس��م الجباب( وادى) اسم عليه اطلق ال��ذى )بطساية(الى الطيب، ومن المدن المهمة التى انشات على يد الكورد الفيلية فى جنوب العراق هى مدينة )الحى( واسمها االصلى )القلعة( وقد قام بتاسيسها من العديد هناك ان كما خ��ان(، على )شير الشيخ اسماء تحمل التى االخرى الصغيرة والقصبات المدن مثل الفيلية الكورد من سكانا تضم ولكنها عربية شيخ سعد وعلى الشرقى وعلى الغربى والكميت وقلعة سكر وغيرها من المدن ، والذى اريد ان يفهمه الجميع النريد كوردية منطقة فالن ان نقول عندما هو هنا تم العراق عندما باالنزعاج الن الشعور االخرين من تاسيسه كان كورديا من زاخو الى مدينة الفاو )فاو( ان )عانة(،كما خانة مدينة الى خانقين مدينة ومن والية الموصل كانت كوردية على المذهب السنى فان والية بغداد كانت كوردية على المذهب الجعفرى، لذلك فقد انشغل الحكام العرب فترة زمنية طويلة من اجل تعريب ما يمكن تعريبه من مناطق العراق المختلفة0 ان منطقة گرمسیر من الناحية الجيوبولوتيكية تعتبر

147گۆڤارى موساسير

سهال ممتدا الى مناطق الكميت فى العمارة ، وان هذا لمختلف جدا زراعى مهم انتاج يعتبر عامل السهل

المحاصيل الزراعية0

الوزن الجيوبولوتيكى لالرض الزراعية فى گرميان يعتبر االمن الغذائى عنصرا مهما لكافة الدول وهى كاحد رئيسى وبشكل العنصر ذلك تحقق ان تحاول يحرر الهدف هذا تحقيق ان لها، المهمة االه��داف المصدرة الدول االجنبية و سيطرة السيطرة البلد من بلد معروف هو كما والعراق اليه، الغذائية لموادها زراعى كبير ونشيط بل ان الزراعة اول ما عرفت فى هذا العلم كانت فى كوردستان قبل حوالى 11000سنة واول قرية زراعية فيه كانت قرية)زاوي ضمي( القريبة من كهف )شانه ده ر( وقريبة من نهر الزاب الكبير، ان منطقة گرمیان تحوى على اهم السهول الكوردية والتى من اهمهاما )سهل سنجار/ سهل سيتك/ ده شتى هه هذه مساحة ان سهل گرمسیر( حمرين/ سهل ولير/ السهول اجماال هى بحدود )7 او 8( مليون دونم كما بها للعرب العالقة كوردية اسماء ذات جميعها ان بالمناطق تسمى المناطق هذه ان اليوم ونجد اصال، المتنازع عليها، وهنا وبكل بساطة اعطيت للعرب بعدا جغرافيا وتارخيا فى مناطق كوردية العالقة لهم بها مثل عقرة او الشيخان او غيرها من المناطق االخرى، الزراعية بشكل علمى يعنى ان ان استغالل االراضى او زهيدة وباسعار الغذائية المواد من االطنان االف ان يمكن للعراق المجاورة الدول لمنتوجات منافسة تنتج وبسهولة فيها، كما تكون هناك امكانية الرسال المنتجات الى مناطق العراق االخرى، واذا ما احسن الزراعية البضائع امكانية الرسال توجد التدبير فانه الى الدول المجاورة والى دول الخليج ايضا، علما انه فى السنة الماضية تم تصدير 400 طنا من العسل الى دولة االمارات، ان النشاط الزراعى المنظم فى منطقة المنطقة ارتباط وش��دة قوة من يزيد سوف گرمیان بالوطن االم كوردستان عدا ما يتعلق بالموقع الجغرافى او موقع الجوار الذى سبق الحديث عنه، ان استخدام

خطة تكثيف زراعى كما هو وارد فى كتاب الرى والبزل لالستاذ مهدى الصحاف واالستاذ وفيق الخشاب يكفى لوحده من انتشال العراق من هذا الضياع والممر المظلم الذى النهاية له، ان حكومة بغداد تعرف كيف تماطل الكورد على هذه الناطق باتخاذ طريقة النفس الطويل معاهم علما ان اصحاب هذه الطريقة هم الكورد وحدهم دون غيرهم، اما بالنسبة الى الموارد المتاحة االخرى االمطار ان الى هنا نشير ان فيكفى المنطقة، في الشتوية فى المناطق الشمالية الشرقية، من گرمیان بالدرجة الشتوية الزراعية المحاصيل حاجة تكفى االولى، كما ان المناطق االخرى امطارها اليستهان بها، هذا باالضافة الى الموارد الزراعية االخرى المتاحة فى االقليم السيما الموارد المائية السطحية، والتى تتشكل بالدرجة االولى من نهر دجلة الذى اصبح خطا حدوديا الفتحة وهي مسافة اليستهان بها من الموصل والى اطالقا اضافة الى الزاب الكبير والصغير ونهر )روخانه( او العظيم كما هو متداول او معروف بين الناس، ان النهر المسمى بنهر )روخانه( يتكون من ثالثة فروع تلتقى ثم واوسبى او كوردره وطاووق )الخاصة( هى مع بعضها قبل ان تخرج من جبال حمرين لتصب فى سدعليه انشاء تم االخيرة السنوات وفى دجلة نهر عرف باسم السد العظيم، لالستفادة من مياه الكورد فى مختلف جوانب الحياة والسيما فى مجال االنتاج الزراعى، ان اهمية المنطقة الزراعية يمكن ان نتبينها االنتاج عن سنوردها التى االرق��ام بعض خ��الل من الزراعى فى منطقة كومسير وتحديدا منطقة مندلى0

جدول)1( عدد اشجار النخيل ضمن البساتين

الحمضية واالشجار الحمضية والخليطة فى مركز قضاء مندلى وناحي

مي الالنكيالبرتقالالنخيل لنو االحلو

مي لنو االحامض

ر الطرنجالنارنج اشجاخليطة

مركزقضاء مندلى

96340737841383248133208320816041604

مركزناحية قزانية

377802129837041389926926436436

134120950821753661024134413420402040 المجموع

ژماره )1( زستانى 2012 148

ان هذا الجدول يعود الى عام )1959/1958( اى انه يعود الى بداية ثورة 14تموز الخالدة، وهذا يعنى ان مدى لنا يتضح خاللها من جداولكن قديمة االرق��ام الزراعية، الناحية الجيوبولوتيكية من المنطقة اهمية علما ان االرقام تعود الى ناحية مندلى لمنطقة سهل المروحة الذى تقع عليه تلك المدينة الكوردية العريقة فقط التمور م��ن االن��ت��اج ان ال��ق��دم، ف��ى والموغلة انحاء ال��ى سنويا تصدره المدينة تلك كانت وال��ذى العراق االخرى كانت تقدر ب)6000(ط��ن من التمور اللنكى ثمرة و1924800 برتقالة ثمرة و9624000 من و32080ك��غ��م الحلو منالنومى و64160ك��غ��م النومى الحامض و240600 ثمرة نارنج و16040كغم من الطرنج اضافة الى انتاج الفواكه الخليطة االخرى كالرمان والمشمش والخوخ0000الخ0 ان نظرة فاحصة الى هذه االرقام القديمة تبين لنا مدى الضرر الذى لحق المناطق هذه الحاق فى التباطئ جراء من بالكورد الكوردية باقليم كوردستان العراق، ان اسعار هذه المواد تظهر لنا بماليين الدنانير فى حالة حسابها وهى سنويا تذهب الى جيوب االيرانيين او االتراك او السوريين او غيرهم ، وبعد ان كان العرق من المصدرين اصبح من المستوردين لهذه المواد الغذائية، علما اننا هنا لم نقم بحساب مدى التطور الذى يمكن ادخله على االنتاج

الزراعى خالل الخمسين سنة الماضية0 ناحيتى من لكل المالية ال��ورادات الى بالنسبة اما مندلى وقزانية لذلك الوقت فقد كانت )24060(دينار وبالنسبة الى ناحية قزانية)6945( دينارا، اما اذا اردنا ان نجمعهما تحت حساب واحد فانه سيكون)31005(دينارا، وفى حالة ضرب العدد الجديد بالرقم )150( )4650750(دينارا، ستكون المبلغ قيمة فان دينارا وعند حساب حالة التضخم الالحقة التى حصلت فى بشكل سيرتفع المبلغ ان سنجد الوطنى االقتصاد مخيف وغير طبيعى الى)6000000000( دينار، وهو هذه على الحقيقة ولكن االط��الق اليعقل على مبلغ اعتبار ان كلفة الكيلو غرام الواحد من التمر تساوى هنا ذل��ك، من الكثرمن وليس مبلغ )1000(دي��ن��ار

تتضح لنا مدى الخسارة الفادحة لالقتصاد الوطنى فى عدم عودة منطقة كرمسير الى الوطن االم، وفى نفس الوقت مدى الضرر الفادح الملحق باقتصاد االقليم من جراء استيراد التمور من ايران او السعودية او غيرهما من الدول المنتجة للتمور، اما فى حالة حساب منطقة الضرر سيكون كارثيا خصوصا بالكامل فان كرميان فى حالة حساب االراضى الزراعية الواردة سابقا، وفى استخدام مع المعاصرة الزراعية الخطط تطبيق حالة كافة انواع المبيدات الزراعية فكيف ستكون النتيجة هنا 0ان القيمة الجيوبولوتيكية لمنطقة گرمسیر يمكن مالحظتها من خالل النص االتى )كانت منطقة مندلى وقزانية خلالها مزدهرة بسكانها ونشاطهم االقتصادى، كبير ال��زراع��ى انتاجهم ك��ان اذ منه ال��زراع��ى سيما الفاكهة او التمور من سواء النوعية، وجيد الكمية فكانت والحبوب، الخضروات ام وغيرها الحمضية مندلى تصدر 30% من تمر االشرسى الممتاز و%20 من تمر الخستاوى، وقد وصل وزن ما صدرته فى هذه الفترة وكمعدل سنوى )4000( طنا، اال ان ذلك لم يدم طويال، فبدات معالم مشكلة خطيرة تظهر للعيان، وقد القرن الثانى من الربع بذلك منذ العثمانيون تحسس التاسع عشر حيث شكلت لجنة سنة 1842 من ممثلين عن الروس واالنكليز لدراسة الحدود بين العراق وايران مشكلة هى اعم من جزء المشكلة ان اعتبار على -5-31 فى ارض��روم معاهدة عقدت وفعال الحدود، 1847 حول الحدود وتنظيمها مع ايران0( يتضح لنا گرمسیر منطقة اهمية م��دى النص ه��ذا خ��الل من الزراعية وخطورة اهمالها على المدى البعيد0ان منطقة گرمسیر اذا نظر لها من خالل التقييم السابق نجد انها على جانب كبير من االهمية االقتصادية حيث يؤكد القول عليها بان لها مكانة اقتصادية كبرى ، وذلك من خالل االرقام الواردة عن طريق التجارة التى تساهم بها سنويا لذلك جرى نوع من االهمال و الحرب المزدوج المواقف جميع امام فانه لالهمال بالنسبة اما لها، التى اتخذتها ايران فان الحكومة العراقية لم تتخذ اية دور اتجاهها، بل على العكس من ذلك فان الحكومة

149گۆڤارى موساسير

الى الهجرة او قراهم، ترك الناس على تشجع كانت مناطق اخرى بعيدة عن ارضهم وبذلك تكون ايران قد حلت المشكلة للحكومة العراقية بنقل هؤالء السكان الى مناطق اخرى وبشكل هادئ، اما بالنسبة للحكومة االيرانية فان اقامتها سدا على )گه الل كه نگیر( فانه منظم بشكل مندلى مدينة عن المياه قطع تم قد ونهائى وهى عبارة عن مرحلة الخطر دون النظر الى الذين هم من المنطقة المياه على سكان هذه اهمية احد اخالء هى النهائية بالمحصلة و الفيلية الكورد

جوانب الحدود من تركز اجتماعى كوردى كبير0

الخالصة: گرمیان اسم واسع النطاق فى العراق والزال يستخدم العراق، كوردستان من المختلفة مناطقه فى وبقوة الغربى وحتى تمتد هذه المنطقة من الطرف الشمالى فانه المعتقد وم��ن كوردستان، من الغرى الجنوب بهذا معروفة كانت الحالية المنطقة ف��ان تاريخيا له يقال االول التسمية وهو على شكلين من االسم، ومنذ لها التاريخية المنطقة تحديدا ويشمل كرميان عهد الكورد الساسانيين وهى مناطق كركوك المعروفة الثانية والمنطقة )گه رماكان(، بصيغة تلفظ وكانت الجنوب الى تقع وكانت )گرمسیر( باسم والمعروفة منها ضمن مناطق محافظة ديالى والكوت الحاليتين، وقبالة منطقة )گرمسیر( وعبر نهر دجلة كانت توجد بين تقع وكانت )بهارسير( باسم تعرف اخرى منطقة بين نزاع اي وفى والفلوجة(، وكربالء )المدائن مدن المتنازع عليها تسمية المنطقة طرفين البد ان تاخذ محلية تعكس انتماء المنطقة الى اهل احد االقليمين، ان منطقة گرمیان اليوم تعتبر اقليما واسعا يضم اقاليم اخرى اصغر له، ويمكن ان نقسمه الى اقاليم عدة منها سهل سنجار وسهل سيتك وسهل اربيل ومنطقة گرمیان االصلية ومنطقة گرمسیر فى الجنوب من كوردستان، ان المنطقة تمتاز باهمية زراعية بالغة السيما بالنسبة الى كوردستان النه اذا تم تجريد كوردستان منها فان المناطق الجبلية تبقى لها، وهى ذات قيمة اقتصادية

فان االخ��رى العراق مناطق الى بالنسبة اما قليلة، اراضى يضيف سوف ذلك فان لها گرمیان اضافة بانشاء القيام الى الحاجة ودون اليها اخرى زراعية فاننا منطقة گرمیان تحديد وعند المكلفة، المبازل الى االق��رب راى االستاذ محمد كلهورى هو ان نجد الواقع من غيره، علما انه لم يضيف االماكن الكوردية الفيلية بالكامل الى اقليم كوردستان العراق، لذلك فان الى النظام سقوط بداية ومنذ ياملون كانوا الكورد اال مجددا والكورد العرب بين العراق تقسيم اع��ادة انه مع االسف لم يحصل ذلك، وتداول الكورد خريطة كوردستان من وجهة النظر العربية التى التخدم بل ذهب بعض الكورد الى ابعد من ذلك فقد قالوا اى مكان يسكنه العرب يفضل تركه لهم وبهذا يعنى التخلى عن مدينة اربيل العاصمة لهم، وكاننا لم نفعل شيئا خالل الحروب االخيرة او كان دماء ابناء كوردستان ذهبت گرمسیر مناطق ان تذكر، لها القيمة بخسة باثمان فى الكورد يوجد وال كوردستان من عزيز جزء هى مناطق عربية، بل هم موجودون داخل كوردستان وفى الكوردي داخل الوجود اما تحديدا، منطقة گرمسیر المناطق العربية فهو المعروف فى البصرة او العمارة او الديوانية0000الخ، اما بالنسبة الى الوجود الكوردى جغرافى تاريخى/ وج��ود فانه گرمسیر منطقة فى شكل باى عنها التنازل واليمكن القدم، فى موغل مناطق گرمسیر ومنطقة االساليب، من اسلوب او متالصقة مع بعضها البعض واليمكن ان يفصل بعضها عن البعض االخر، فمناطق مثل )قلعة سكر والكميت( كما العراق، كوردستان القليم جنوبية ح��دودا تعتبر ان مدن مثل خانقين وكفرى وخسرواباد وجلوالء هى المنطقة فان ذلك الى يضاف الشمالية، امتداداتها عبارة عن اقليم جغرافى متصل من االراضى الزراعية فانها العراق كوردستان الى اضيفت لو التى المهة،

سوف تضيف قوة جديدة لالقليم0

ژماره )1( زستانى 2012 150

فاتحة تأريخ النهاية في هو - دين أي - الدين تاريخ إن لوقائع قدسية كانت في البدء. هو تاريخ يشدنا إلى والوجود العدم بدايات شيء، كل بداية )البدايات(: على حد سواء. هو تاريخ )كلي القدرة(، مفتوح على يتأسس وعليه )صحيح(. ألن��ه كافة، االحتماالت الدين/ تاريخ مقدسين. وزم��ان مكان في المقدس،

تاريخ اآللهة، حسب ميرتشا إلياده، عليه( غبار )ال الذي )الصادق( التاريخ هو )...(ألنه تاريخ يتحدث عن أصل العالم. أما الفاعلون فيه فهم كائنات إلهية، وكائنات فائقة الطبيعة، وموجودات سماوية أو فلكية. لذا ففي التواريخ )الصادقة( نرى أنفسنا أمام المقدس وفائق الطبيعة. وعلى النقيض من ذلك، نكون في التواريخ )الكاذبة( أمام محتوى دنيوي وأمام مضامين مستمدة من مجرى الحياة العادية.)1( ف��ال��ت��اري��خ ال��دي��ن��ي )ال��ك��ل��ي ال���ق���درة(، )ال���ص���ادق(

الميثولوجية األك��وان من يتخذ تاريخ و)الصحيح(، ل�( األسطورة مادة امتداداته، ومن لتسطير جغرافية سوپرمنة()2( وقائعه. بذا يكون الموقف )اإليماني( من الشيء هو، في النهاية، محاولة للعيش في لحظاته. ل�(تحيين( محاولة إال آلهته من اإلنسان تقرب وما actualize تلك األزمان المقدسة والتواريخ )الصادقة( التي عاشتها؛ في عبارة أخرى، هي محاولة ل�)عصرنة(

تاريخ اآللهة كي يؤسس عليه تاريخه هو: إن اإلنسان، إذ يحين التاريخ المقدس ويحاكي المسلك اإللهي، يقيم ويبقى بالقرب من اآللهة، أي في الحقيقي كان مهما الديني، فاإلنسان )...( المعنى. وذي بأن دائما يؤمن فيه، يغرق ال��ذي التاريخي السياق حقيقة مطلقة موجودة دائما، وأعني بها المقدس الذي يخترق هذا العالم ويتجلى فيه في نفس الوقت؛ وهو فهو حقيقيا. به ويعترف العالم يقدس السبب لهذا البشري الوجود وأن مقدسا، أصال للحياة أن يؤمن

اإليزيدية والطقوس الدوموزية

هوشنگ بروكا

151گۆڤارى موساسير

يحرك جميع قواها الكامنة بمقدار ما هو وجود ديني، أي: المشاركة في )الحقيقة(. )3(

وحكايات وط��ق��وس عقائد م��ج��رد ليس ال��دي��ن إن legends وأكوان )خرافية( )بمعناها السلبي(، إنما هو أشمل من ذلك بكثير. لهذا فإن ما يتحقق منه منظور في نفسه يضع حين )...( األدي���ان، م��ؤرخ اإلنسان الديني الذي ينتسب إلى المجتمعات القديمة، هو أن العالم موجود ألن اآللهة خلقته، وأن وجود العالم نفسه )يعني( شيئا ما. فالعالم ليس أخرس وال كثيفا، ليس شيئا جامدا، ال هدف له أو معنى. عند اإلنسان

الديني، الكون )يعيش( و)ينطق(.)4( فمن مهمة دارس األديان، قبل كل شيء، استنطاق ذاك األكوان تلك الذي )يعيش( و)ينطق(، دغدغة الكون حدود لنا عن يكشف عله ومالمستها، الميثولوجية العالقة بين التاريخ )المؤله( )تاريخ اآللهة( والتاريخ

)المؤنسن( )تاريخ اإلنسان(. نموذجا، اإلي��زي��دي��ة نتناول س��وف البحث، ه��ذا ف��ي أكثر من واح��دة على البحث عدسة بتسليط وذل��ك أوساط في والنقاش، للجدل إثارة واألفكار القضايا طاووسي فكرة س��واء: حد على والمثقفين العامة واإلتيولوجية والتاريخية الميثولوجية بخلفياتها ملك، )الخاصة بعلم دراسة األسباب والبدايات(. وسوف نحاول البحث في كنه الفكرة وتحليلها في إطار نظرية )الرمز ككون اإليزيدية، بين الميثي والتثاقف األسطورة( -السوسيوميثولوجية األك��وان وبين سوسيوميثولوجي،

األخرى.)5( آثرت التنظير رمزيا واتخذته منهجا في هذه الدراسة ألن الرمز ال يجعل العالم )منفتحا( وحسب، بل يعين

اإلنسان الديني أيضا على بلوغ ما هو كوني: بفضل الرموز يخرج اإلنسان من وضعه الخاص وينفتح على العمومي والكوني. والرموز توقظ الخبرة وتجعل

منها فعال روحيا، بالمفهوم الميتافيزيقي للعالم.)6( تأصيل هو األول، المقام في الدراسة، هذه إن هدف المرحلة ما باتخاذ وذلك )الطاووس ملكية(، الفكرة ألنها لتحركها، جغرافية الشيخادية – العدوية قبل

المرحلة األكثر أصالة وتجسيدا لروح اإليزيدية.)7(

)طاووسي ملك(: الوجه اآلخر لأللوهة الكونية الشمولية إن الدراسات والبحوث التي تناولت شخصية طاووسي ملك الالهوتية في الميثولوجيا اإليزيدية، من منطلق الله أمر على المتمرد للشر مالكا باعتباره سامي، هذه وحقيقة تتنافى دراس���ات هي إنما ومشيئته، الخير لثنائية والالهوتية الفلسفية ورؤيتها الديانة الميثولوجيا فطاووسي ملك، حسب الكونيين. والشر اإليزيدية، مخلوق من نور الله وسره العزيز؛ هو الوجه

اآلخر لأللوهة، بل هو اسم من أسماء الله الحسنى: رب، ملك الملك الكريم.

ملك العرش العظيم. رب قديم منذ األزل. رب، قدس األقداس، لك المديح والثناء.

رب، كل الجهات تؤدي إليك،

يا رب العالمين. )8( إن هذه السبقات تؤكد في جالء تداخل سيماء شخصية خوه دي )اإلله( مع سيماء شخصية طاووسي ملك إلى ينظر الذي ذاته الوقت والتماهي. ففي الحلول درجة إلى طاووسي ملك الهوتيا على أنه ذاته في مستوى، ينظر إليه على أنه اآلخر/ الله )خوه دی( أيضا في مستوى ثان. وعلى الرغم من أن السبقات المار ذكرها ))دع��اء مه له ك( طاوسی )قه ولی من مقاطع هي طاووس ملك((، إذ يبدو فيه هذا اإلله على أنه ذاته في مستواه األول، فإن المالمح التي يستقرئها القارئ من بين ثنايا النص ودهاليزه هي مالمح اإلله الراجح في ملك طاووسي مالمح أي الثاني، مستواه في كونه الله ذاته )خوه دي(. لهذا يصعب على اإليزيدي الفصل بين حدود إيمانه بالله وحدود إيمانه بطاووسي وشخصية الله شخصية بين الميثي فالتعالق ملك: طاووسي ملك في وعي اإليزيدي له مرجعيته الالهوتية واألسطورة التاريخ أعماق في الضاربة واإلتيولوجية

على حد سواء. إلى تنظر الزرادشتية، وقبلها السامية، األدي��ان إن اإلله باعتباره مصدرا للخير المطلق فقط؛ أما الشر

ژماره )1( زستانى 2012 152

فاإلله لذا العدو. - الخارج من فيأتيه )النسبي( إيجابي في إيجابي: إله محض والزرادشتي السامي خيره، وإيجابي في صراعه مع اآلخر/ الشر/ العدو، ألن النصر سيكون حليفه في النهاية، مما يستوجب عبادة إيجابية من )الداخل( المؤمن، وبالتالي، التقرب منه، باعتباره إلها للخير فقط، ضد قوى الشر الخارجة عن

إرادته. اليهود، ل��دى الكونيتين وال��ش��ر الخير فكرتي وإن تتبلورا، لم السامي، الديني للفكر آب��اء باعتبارهم منفصلين إلهين في متمثلتين كقوتين رأي��ي، في إله للخير وإله للشر - إال بعد فترة ومتصارعين - اليهودي الفكر وتأثر م( ق 587( البابلي السبي باألفكار الزرادشتية المتأسسة على ذاك الصراع، التي اإلمبراطورية وسائر بابل في استسيغت ما سرعان اليهود عند وإبليس ال��رب فأصبح آن��ذاك، الفارسية ليتحول )إنكرامانيو(، وأهريمان ل�أهورامزدا نظيرين إله إلى باليهود إله خاص التوراتي الحقا من الرب

عام للبشر كافة. في البدء، لم يحل الله في إنسان أو يتجسد فيه، بل العقيدة، وليس الذي تقدسه الشيء كان موجودا في في كل شيء. وهذا يعني أن )الله( لم يكن قد تبلور

عند بني إسرائيل كمفهوم واقعي باعتباره موجودا في اإلبداعية: اللحظة يتحقق فعله في وإنما كل شيء، والمدافع الحامي يفرح فيثيب، يغضب فيبطش؛ هو والمناصر لبني إسرائيل. وقد اعتبر )الله( بمرور الزمن مصدرا لكل شيء: فهو مصدر الخير والشر، إله الظالم وإله النور، إله الحب والفرح وإله الدمار والخراب.)9( أو كقوة الديني الفكر في وتبلوره الشر ظهور إن خير جبروت أم��ام بذاته، قائم مستقل، سلبي كإله اإلله اإليجابي هو من مفرزات الصراع التاريخي المرير الشمسية اآللهة وبين األنثوية - القمرية اآللهة بين - الذكرية؛ وبالتالي، فإن بدايات الحضارة الرجولية - الذكورية تبدأ حين تسلم الرجل - الذكر، كإله شمسي،

زمام األمور. يقول فراس السواح: عندما انهارت الديانات العشتارية )القمرية( وارتفع على أنقاضها آلهة الشمس الذكور، فاحتكروا وجه األلوهة األبيض ورموا بوجهها األسود إلى األبالسة والشياطين، تحللت صورة عشتار السوداء الجليلة وتفتتت إلى صور مبعثرة مبتذلة يلوكها الخيال الشعبي ويعجنها على طريقة الحكايات الفولكلورية: ففي الغرب هي الساحرة العجوز الشمطاء التي تركب عصا المقشة طائرة في الدماء، مصاصة )النهالة( هي بالدنا وفي الهواء؛ وهي السماوية خاطفة األطفال، وهي... )الغولة( آكلة إليها يشير حيث )األم(، بلقب احتفظت التي البشر

الناس دوما على أنها... )أمنا الغولة(! )10( أما اإلله اإليزيدي الجدير بالعبادة فهو إله كلي القدرة في خيره وشره. وبمثل ما هو خير، هو شرير أيضا. هو مصدر كل شيء، وال شيء خارج إرادته: إرادته على فعل الخير هي تماما كإرادته على فعل الشر. لذا فإن تقرب اإليزيدي إلى إلهه، وبالتالي، توسله إليه، يحمل في طياته إيمانية بثنائية الخير والشر المتجسدة في ذات الله )خوه دي( الواحدة. وقد عبر الشيخ عدي بن

مسافر عن هذه الثنوية بصريح العبارة في قوله: الله لكان عاجزا. وال يكون إرادة بغير الشر لو كان داره ما ال يكون في أن يجوز إلها، ألنه ال العاجز يريده، كما ال يجوز أن يكون فيها ما ال يعلم به.)11( اإلله ه��ذا وسيماء مالمح ق��راءة نستطيع أننا كما

153گۆڤارى موساسير

ارزقنا )إلهي، اإليزيدي: الشفاهي األدب الثنوي في كالهما والشر )الخير أو الشر(، من ونجنا بالخير، اإليزيديين بين واالستحالف الله(. باب من ينبعان يكون بإله لليل - الظالم في الوقت ذاته الذي هو إله للنهار - النور. بهذا يكون اإلله اإليزيدي هو اإلله الذي قدرته على إمكان الخير كقدرته على إمكان الشر: هو

المبتدأ والمنتهى. إن فكرة عبادة اإلله الكوني الشمولي، بوجهيه األسود واألبيض، األهريماني واألهورامزدي، هي فكرة قديمة جدا وأصيلة في الفكر الديني. فدين اإلنسان البدائي كان دينا متمركزا حول مدار إله كامل في صورته وفي قدرته، إله مطلق في شره وفي خيره. وإن الجغرافيا جغرافيا ه��ي البدائي اإلن��س��ان منظور ف��ي اإللهية كوسموغونية–كوسمولوجية ال تعرف الحدود بين الخير والشر، بين إله أبيض وآخر أسود، ألوهة مظلمة وأخرى منيرة؛ فالخير والشر، األبيض واألسود، النور والظالم، كلها توائم أزلية متجسدة في الذات اإللهية الواحدة.

يقول السواح: إن اإلله الكوني الشمولي، عندما ال يجرد من نفسه الحياة، ال بد الموت وشرور ظال له يحمله مسؤولية بذراعيه الكونيتين القوتين بخيوط اإلمساك من له االثنتين: فباليمنى يمسك قوة الحياة والخير، وباليسرى وجه استرضاء مسألة تغدو وهنا والشر. الموت قوة الموضوع األس��ود وجهه غضب واتقاء األبيض اإلل��ه األساسي للعبادة والطقوس. من هنا نستطيع أن نفهم الخصيصتين المتناقضتين لألم الكبرى للعصر الحجري، نفهم إله شمولي عبده اإلنسان، كما نستطيع أن أول استمرار هاتين الخصيصتين في وريثات األم الكبرى.

)12(

ويؤكد السواح ذلك بقوله أيضا: وجهي عن الحديث الحجري العصر إنسان عبر وقد في مثلها بأن والمنير المظلم األم( )اإللهة عشتار األم نجد حيوك شتال معابد ففي م��زدوج��ة. هيئة الكبرى في بعض المنحوتات الجدارية وقد ازدوجت في شكلين اثنين متطابقين يولد منها اإلله االبن - الثور؛ منفصلتين، إلهتين تعبيرا عن ليسا الشكالن وهذان

بل هما تعبير عن اإللهة الواحدة للعصر النيوليثي ذات الوجهين: وجه تديره نحو الحياة وآخر نحو الموت.)13( إن ثنائية الخير والشر المتجسدة في ذات اإلله–اآللهة اإليماني، المستوى البدء، على تكن في لم الواحدة ثنوية انحيازية لصالح اإلله في وجهه األبيض ضد اإلله في وجهه األسود، وإنما كان اإلله معبودا في كليته: بوجهه األكمل وصورته المثلى، أي باعتباره خيرا وشرا على حد سواء. ولكن )...( صورة اإلله األسود قد بدأت تزداد قتامة وتنفصل عن صورة اإلله األبيض، حتى زالت عنها صفة األلوهة، متحولة إلى نقيضها. للقوة المضيء الوجه على المتزايد التركيز أن ذلك اإللهية واستبعاد وجهها األسود قد أدى بالضرورة إلى أبيض إله كل وقام للرحمن، مرافقا الشيطان ظهور

بابتكار شيطانه األسود، فحمله شرور العالم.)14( على الرغم من أن اإليزيدية قد بحثت ودرست، على و)دي��ن الشيطان( )دي��ن بوصفها )اآلخ���ر(، مستوى الشرك بالله(، إلى ما هنالك من دعاوى مغرضة، إال أن حقيقة هذه الديانة ونصوصها الميثية تجعلنا أمام لوحة مغايرة تماما: فاإلله اإليزيدي خوه دي/ طاووسي وشره، خيره كوني شمولي: شمولي في إله ملك هو في نوره وظالمه، في بياضه وسواده، وال توجد على

ژماره )1( زستانى 2012 154

اإلطالق إرادة تعلو إرادته؛ لذا فهو لم يخلق شيطانه بذاته، بل هو بدعة واختالق من )اآلخر(. إن جغرافية األلوهة اإليزيدية ال تعرف للشيطان )إبليس، بعلزبول، بعل( مكانا لها؛ وهي مصطلحات مبتدعة ومختلقة،

وبالتالي، غريبة كل الغرابة عن القاموس اإليزيدي. اإلتيوميثولوجي، المستوى على اإلي��زي��دي اإلل��ه إن الكوسموغوني/ لإلله/اإللهة امتداد هو رأي��ي، في بمقدور يكن لم حين األول��ى، األول/ الكوسموغونية، الشر إعالن انفصاله كجزء متمرد على األلوهة بصفتها سيدة كانت السومرية ف�إنانا كونية. شمولية وح��دة للسماوات والعالم النوراني وسيدة لعالم الموت وظلمات العالم السفلي. وقد تكررت هذه األلوهية المزدوجة في شخصية عشتار البابلية التي )...( تظهرها األساطير تارة ابنة لسن، إله القمر، وتارة ابنة آلنو إله السماء. فكابنة آلنو، كانت عشتار إلهة للخصب والحب ومتع إلهة كانت الليل، حاكم القمر، لسن، وكابنة الحياة،

للدمار وسيدة للحروب والمعارك.)15( األنثوي - األمومي الطابع ذات األلوهية هذه فكأن الصرف لم يكن في اإلمكان أن تستمر في سطوتها إلى ما ال نهاية، ألن اآلخر، الذي هو الذكر، فكر أيضا في نيل نصيبه منها، وبالتالي، المشاركة في صنع التاريخ األلوهي القداسوي. لهذا كان ال بد من بروز االبن، كإله ذكوري ناشئ، إلى جانب أمه، كإلهة كونية شمولية.

الشيء قائمة على مبدأ األساس العالم في إن روح وضده:

الصيني الفكر عليه أطلق الذي المبدأ ذلك )...(القديم اسم ال�ين )المبدأ السالب، وينتمي إليه كل من الذي الموجب المبدأ ال�ينغ، ويقابله واألنثى(، القمر ينتمي إليه كل من الشمس والذكر. من تفاعل هاتين ومكوناته العالم حركة تستمر المتكافئتين القوتين التي تتداخل فيها القوتان، فتتعادالن أحيانا، وتغلب

إحداهما أحيانا، دون أن تلغي الواحدة نظيرتها.)16( الميثولوجيا هي والسومرية البابلية الميثولوجيا إن األكثر تعبيرا عن حالة الالحرب والالسلم هذه. فعلى الرغم من انتصاب دوموزي/تموز، كإله ذكوري ناشئ، ابنا حينا وإلها عاشقا أحيانا أخرى في حضرة إلها

حالة فإن عشتار، إنانا/ الشمولية الكونية األلوهة التوازن بين القطبين اإللهيين - القطب الذكوري/ ال�ينغ مراحل حتى قائمة ظلت - ال�ين األن��وث��ي/ والقطب

متأخرة من األسطورة. يقول السواح: ففي شكلها األقدم كانت عشتار روحا للنبات، تقضي جزءا من السنة في باطن األرض، وجزأها اآلخر في نسغ وتنتقل العالمين تمثل مزدوجة إلهة النباتية، الحياة بينهما، دون أن تفقد بانتقالها إلى واحد تأثيرها على الطبيعة مملكة من بالخروج أخذت وعندما اآلخ��ر. والتحول تدريجيا إلى سيدة لها، بدأت صورتها المزدوجة باالنقسام، وظهرت بدال عنها صورة األم واالبنة، حيث تابعت األم مسيرتها نحو األعلى، لتأخذ مكانها أخيرا بين آلهة السماء، وتركت ابنتها حبيسة الحياة الطبيعية يتم لم االنقسام هذا أن إال السنوية. اإلنبات ودورة پرسفوني، واالبنة ديمترا األم وبقيت نهائيا، تكريسه في المستويات السرانية لألسطورة، اثنتين في واحدة وواحدة في اثنتين. أما في الميثولوجيا التي لم يقيض تحول شق فقد األمومي، تطورها تتابع خط أن لها عشتار اآلخر إلى ابن أسلمته إلى دورة الطبيعة وتابعت أنها هنا نحو األعلى. إال الذكور آلهة مسيرتها مع أيضا قد بقيت متحدة معه عند المستويات السرانية الذكري وجانبها اآلخر شقها تموز، وبقي لألسطورة،

الكامن، معكوسا نحو الخارج.)17( ما يهمنا هنا هو تقري الوجه )العشتاري(، بمالمحه الذكورية - التموزية، في كل من األسطورتين السومرية والبابلية، ومن بعد مقارنته مع الوجه ذاته بمالمحه

الطاووس ملكية في األسطورة اإليزيدية. االعتقاد أس��اس على قائمة البحث هذا فرضية إن بالتعالق اإلتيوميثولوجي بين النص الرافدي، باعتباره نصا سابقا، وبين النص الميثي اإليزيدي، باعتباره نصا الحقا. وسوف تحاول هذه الدراسة الكشف عن خيوط ومفاصل التعالق بين هذين النصين، السابق والالحق، لنستشف في النهاية كيف أن طاووسي ملك اإليزيدي )الوجه اآلخر لأللوهة الكونية الشمولية، الله، خوه دي( هو نفسه دوموزي/ تموز الرافدي )الوجه اآلخر إلينانا

أو عشتار، اإللهة الكونية األم(.

155گۆڤارى موساسير

طاووسي ملك/ تموز: اإلله اإليزيدي األكبر. األسطورة، على مر الزمن، هي )تحول في التحول(. وحسب كلود ليفي شتراوس، فإن )...( هذه التحوالت أو الواحدة وأخرى، رواية لألسطورة بين التي تحصل إلى إلى أسطورة أخرى، أو من مجتمع من أسطورة آخر بالنسبة إلى األساطير نفسها أو بالنسبة ألساطير مختلفة، تؤثر على هيكلية األسطورة، حينا، أو على المرسال على أو آخ��ر، حينا )الشيفرة(، )ك��وده��ا( ال التأثيرات هذه لكن ثالثا. حينا منها، المقصود تحول دون بقاء األسطورة أسطورة. فهي تراعي بذلك ما يمكن تسميته ب�(مبدأ انحفاظ المادة األسطورية(؛ وهو مبدأ يعمل على أن يكون من الممكن دائما أن

تنشأ عن كل أسطورة أسطورة أخرى.)18( واألسطورة التي ستحاول هذه الدراسة االشتغال عليها الطاووس الدوموزية/ والهبوط الصعود أسطورة هي ملكية، في مستواها الثاني كنص الحق، التي تشكل واحدة من أبرز حلقات تمفصل الفكر الميثي الرافدي،

بنكهته السومرية، مع الفكر الميثي اإليزيدي. يقول صموئيل هووك:

)دوموزي( هو الشكل السومري لالسم األشيع: تموز؛ بينما )إنانا( هي المرادف السومري لعشتار السامية، النموذج األصلي آللهة السماوات. دوموزي هو ملكة النبت كافة، الذين يموتون ويبعثون ثانية مع انبعاث

النبت في الربيع.)19( إن ثنائية الموت واالنبعاث، التي تتكرر في شخصية طقوسي قدسي تمثيل هي سنة، كل دوموزي/تموز األسطورة تكون وب��ذا ربيع/خريف. الفصلية للثنائية الدوموزية ترجمة لشعورية قوية ومبكرة بوحدة الثالوث وهي اإلن��س��ان؛ - الطبيعة - الكون الكوسمولوجي: أي بشري، ف��وق هو ما في للحلول إنسية محاولة بمعنى القفز من ذاته كفيزيقا إلى اآلخر/ اإلله، ككون ميتافيزيقي، ومشاركة الطبيعة أفراحها وأتراحها في كانت عبارة عن الرافدية فالسنة قداسوية. هستيريا اإلخصاب جهة األخضر، الفصل ربيع، فقط: فصلين الموت جهة األص��ف��ر، الفصل وخ��ري��ف، واإلن���ب���ات، الدوموزية والهبوط الصعود أسطورة وما والعذابات. الفصلية متنا لمادتها الثنائية التي اتخذت من هذه األسطورية إال محاكاة بشرية للما فوق بشري، استعدادا الظهورات إلى الطبيعية الظهورات لعبور مقدس من قول ميرتشا وعلى حد تجلياتها. أقدس اإللهية في إلياده، فإن )الطبيعة(، في نظر من لديهم خبرة دينية، )كلها قابلة ألن تتجلى بوصفها قدسية كونية(.)20( إن دورة حياة القمح، مثال، على حد ما يستنتج فراس التي اآللهة حياة دورة سوى ليست )...( السواح، تقضي جزءا من السنة في العالم السفلي وجزءا في العالم األعلى. وجملة األعمال الزراعية التي يقوم بها

ژماره )1( زستانى 2012 156

ليست إليها، وما وب��ذار وحرث حصاد من اإلنسان، أعماال دنيوية، بل طقوس دينية مقدسة يمارسها على هامش الدراما اإللهي الكوني، مساعدة لروح الطبيعة على إتمام دورتها السنوية والعودة مجددا في الربيع لتهبه غذاء عام آخر. فإذا كانت روح الطبيعة واإلنبات في الماضي تغيب في باطن األرض ثم تعود دون تدخل مساهمة تتطلب والحبوب القمح روح فإن أحد، من من اإلنسان وتدخال من خالل عمله المقدس وطقوسه

وصلواته.)21( على اإلنسان به يقوم ما وكل )الدنيوي(، فالفعل المستوى الحياتي، ما هو إال تكرار ألفعال اآللهة التي قامت بها في )زمن البدايات(. فكما تقول الحكمة الهندية: )كما فعلت اآللهة كذلك يفعل البشر( تكررت هذه الحكمة على لسان السيد المسيح أيضا حين قال: )الحق الحق أقول لكم: من يؤمن بي فاألعمال التي ألني منها، أعظم ويعمل أيضا، هو يعملها أعملها

ماض إلى أبي.()22( تعاقب في الطبيعة، وحياة اإلنبات دورة كانت وإذا المستوى على تعالقها ألهت من خالل قد فصولها، الميثي - الالهوتي بدورة الصعود والهبوط التموزية من وإلى العالمين السفلي والعلوي في األسطورة العشتارية تعالقت مع قد ذات��ه، المستوى فإنها، على األول��ى، دورة الصعود والهبوط الطاووس ملكية في األسطورة

اإليزيدية.

فمن ه��و ط��اووس��ي م��ل��ك، ال��ص��اع��د وال��ه��اب��ط على الميثولوجيا في تقرأ مالمحه وكيف الفصول؟ مدار في تموز دوم��وزي/ ص��ورة تتشاكل كيف اإليزيدية؟ ملك طاووسي األولى مع صورة العشتارية األسطورة في األسطورة اإليزيدية؟ وهل يمكن القول بأن أسماء لمسمى أسماء كلها ملك طاووسي تموز/ دوم��وزي/ الدور مستوى على ملك، طاووسي كان وإن واح��د؟ األصلي النموذج ع��ن انزياحا إال ليس والوظيفة، الدراسة(، فما إليه هذه تموز )كما تذهب دوموزي/ هي المالمح )التموزية( في شخصية طاووسي ملك؟ في المصطلح على الرغم من علو شأن طاووسي ملك، إال اإليزيدية، الديانة في القدرة كلي إلها باعتباره أنه ال يزال، كفكرة الهوتية أصلية، يعوم في جو من الضبابية والسرانية الملغزة، سواء على مستوى الباحث ألق��داره. المستسلم المؤمن مستوى على أو الخبير قلة قليلة من الباحثين والدارسين حاولوا اإلبحار في )شماال( فبات عبوره، لصعوبة ربما )الشمال(، هذا فطرق ل��ذا المخلوق! وف��ر الخالق كر بين إشكاليا يفتح أن بد ال كهذا الحساسية شديد موضوع باب وأولى اإلشكاليات. من العديد أمام واسعا المجال خصوص وفي المصطلح. إشكالية اإلشكاليات هذه اإلشكالية االصطالحية حول أصل فكرة طاووسي ملك/ تاوز وحيثياتها من الناحية المورفولوجية والميثولوجية،

هناك أربع فرضيات رئيسة مطروحة للنقاش: 1. فرضية التعريب واألسلمة.

دعاة هذه الفرضية)23( يعيدون لفظة )طاووس( اإليزيدية إلى الطوس. و(الطوس(، لغة، حسب زعمهم، هي كلمة عربية، إسالمية صرف؛ وتأتي في اللغة بمعنى )حسن الوجه ونضارته(، ومنه اشتق )طاووس(. ويعد صديق وأكثرهم الفرضية لهذه المروجين أهم من الدملوجي ب�اليزيدية الموسوم تحمسا لها؛ إذ يحاجج في كتابه

بقوله: إن كتب السير والتاريخ والتفسير تدل على أن الملك المنبوذ، قبل أن يطرد من الجنة، كان يسمى ب�)طاووس

المالئكة( للطافة شكله وجمال صورته.)24( للتنظير، الفرضية هذه أخضعنا لنا، آخر بحث في

157گۆڤارى موساسير

على مستويات عدة، فبدت لنا فرضية )فقيرة( في محاججتها، ميثولوجيا ومورفولوجيا ومنطقيا )25(، ثم بينا كيف أن اإليزيدية ال تسبق اإلسالم فحسب، بل

والميالد أيضا بقرون عديدة. 2. فرضية )الشمسنة(.)26(

دعاة هذه الفرضية يرون بأن طاووسي ملك هو شمس، شمش، أو شماس، إله الشمس البابلي ذاته، الذي تتطابق مواصفاته مع مواصفات طاووسي ملك، باعتبارهما مرموزين إلى الكمال وإلهين للشمس والحياة السعيدة. وكان إله الشمس )شمش/ شماس( في معتقدات العراق أشعة تتخللها أشعة، أربعة ذات بدائرة يمثل القديم مجعدة، داللة على المعبود الشمسي. أما رمز طيران الشمس وحركتها، فكان يصور على شكل كرة ضوئية ذات أجنحة، مذيلة بذيل من األشعة على شاكلة ذيل العراق ميثولوجيا في شماس الشمس/ وإلله طائر. شيشمس/ شمس(/ )الشيخ لدور مماثل دور القديم طاووسي ملك: فكالهما يمنح العالم النور والحيوية، في المطلق والكمال للخير تجسيدهما إل��ى إضافة

ذاتيهما.)27( 3. فرضية )المثرنة(.)28(

أصحاب هذه الفرضية يخلصون إلى القول بأن اإليزيدية حسب ملك، وطاووسي الميثرائية؛ الديانة بقايا هي زعمهم، هو رب األرباب الميثرائي، أي ميثرا نفسه. كالهما يجسد الخير والشر معا كقوتين إلهيتين في ذاتيهما. فطاووسي ملك هو الوجه اآلخر لأللوهة، بل هو اإلله/ خوه دي ذاته واسم من أسمائه، حسبما يرد اإليزيدي واإلله اإليزيديين. الصدر وعلم التراث في الواجب عبادته، كما أسلفنا، هو اإلله الشمولي المطلق، الكلي القدرة في خيره وشره، الذي ال حدود في صورته بين األبيض واألس��ود. إن مالمح اإلله األكبر/ ميثرا هذه اإليزيدي اإلله كبير مع صورة إلى حد تتشاكل يعبد فيه الذي الوقت ذاته )اثنان في واحد(: ففي ميثرا كإله للخير والبركة والحياة السعيدة، يعبد أيضا على أنه إله للحرب والكوارث. وعلى حد زعم دعاة هذه الفرضية، فإن )...( ميثرا يشبه لوغوس القديم الله انبعاث فهو اإللهي(: )الكلمة( أو الله، )اب��ن

ونده وسلطانه. )...( واألمر يشبه إلى حد كبير كون )الله( ومسؤوال أمامه انبعاثا من )طاووسي ملك( وندا له لحماية العالم وحفظه، حسب اعتقاد اليزيدية. وقد انبعث فيه بالتناوب ستة آلهة، جميعهم عبارة عن

ذاتية واحدة.)29( 4. فرضية تموز - البؤرة.

أما دعاة هذه الفرضية فيرون أن لفظة طاووس/ تاوز/ هو وتموز ومحرفة عنها. )تموز( طاوز مشتقة من اسم اإلله البابلي المقابل لمرادفه السومري: دوموزي. وأصحاب هذا الرأي يرون تشابها كبيرا على مستوى الدور والوظيفة بين طاووسي ملك في اإليزيدية وبين والبابلية: السومرية الديانات في دوم���وزي تموز/ في أقنومين اآللهة اإلل��ه/ ذات مع يشكل كالهما Zeus واحد. ومن المرجح جدا أن تكون لفظتا زيوسوثيوس Theos المسيحية الحقا مشتقتين من تموز/ المستويين تفيد، على التي تاوز )ط��اوز(/ دوم��وزي )رب أي ذات��ه، المعنى والميثولوجي، المورفولوجي بذلك طاووس/تاوز )طاوز(/ثيوس/ األرباب(؛ فتكون زيوس كلها ألفاظ متقاربة ومسندة إلى مرجعية واحدة هي: تموز/دوموزي، من حيث كونه البؤرة األسطورية

األولى. تتخذ هذه الدراسة من الفرضية األخيرة أساسا نظريا لتحركها. وستحاول، من خالل طرحها لحججها، تقري مالمح وجه تموز اإليزيدي في تخوم محاكاته ل�)تموز

ژماره )1( زستانى 2012 158

- البؤرة(، أي تموز السومري. إن أية محاولة لدراسة الطقوس التموزية في اإليزيدية ال بد أن تعبر زمانين يعتبران األقدس واألكثر إشكاال

في تاريخ وميثولوجيا هذه الديانة: -الزمان األول: زمان االحتفاء بعودة السر المقدس/ زمان الحضور: كل شيء يبدو في حضرة هذا الزمان بهيجا، المقدسة. الشاقة رحلته من السر ذاك بقدوم فرحا هذا الزمان هو من األيام يوم األربعاء، ومن الشهور شهر نيسان، ومن الفصول فصل الربيع؛ ويصادف في األربعاء األول من كل نيسان بحسب التقويم الشرقي/ الغريغوري )تتأخر السنة الشرقية عن السنة الغربية -

الميالدية بثالثة عشر يوما(. -الزمان الثاني: زمان استمطار الحزن على رحيل السر المقدس/ زمان الغياب: وهو زمان كئيب بكل أشيائه، إلى كونه زمانا عنيفا لرحيل ذاك السر إلى اآلخرة/ للعنف باستمطاره الزمان هذا يمتد األم��وات. عالم والكآبة من 23 إلى 30 أيلول، بحسب التقويم الشرقي. هذان الزمانان يشكالن، في رأيي، انزياحا عن زمانين الرافدية القمح أسطورة زمانا هما البدء، في كانا وأسفاره بين الموت والحياة، كميت–حي حينا، وحي–

ميت حينا آخر.

المفهوم التاريخي والوجودي للزمان الزمان التاريخي هو ذلك الزمان العادي، )الضعيف(، زمان فهو معه. أشيائه، بكل اإلنسان، يجري الذي )مؤنسن(، إن صح التعبير؛ هو زمان لتأريخ اإلنسان وأشيائه. وإلى جانب كونه زمانا محددا ومغلقا، فهو أيضا زمان ال يعيد نفسه. ويسمي ميرتشا إلياده هذا التي العادية الدنيوي( أو )الديمومة ب�(الزمن الزمان تندرج فيها األفعال المجردة من المعنى الديني()30(.

وبحسب عبد الرحمن بدوي، في منسيا زمانا )التاريخي( الزمان هذا كان إذا )خبر كان(، فإن الزمان الوجودي هو زمان )سيكون(: الزمانية الحقيقية تصير في حالة فالزمانية األصلية لتوقظ إنها حتى الحقيقي، المستقبل من اب��ت��داء فالظاهرة ك��ان. قد مستقبال هي تكون بأن الحاضر

األولية للزمانية األصلية الحقيقية إذا هي المستقبل. )31(

المفهوم الميثي للزمان على العكس من الزمان التاريخي، فإن الزمان الميثي هو زمان )قوي(، غير محدود، ومفتوح على احتماالت بشري(، )ف��وق زم��ان هو لها. حصر ال وإمكانات يتأسس عليه تاريخ اآللهة؛ فهو زمان مؤله. كأن نقول مثال: )في ذلك الزمن البدئي، حين لم تكن السماء قد انفصلت عن األرض، حط طاووسي ملك، على هيئة طير الطاووس على شجرة الهرهر األزلية.( ال شك أن زمانا كهذا لهو زمان مطلق ومفتوح: فهو زمان كان، ويكون، وسوف يكون. إنه زمان يليق باآللهة وحدها، وال تطاله اليد اإلنسية. وبما أن اإلنسان يحتذي حذو آلهته ويسعى إلى محاكاتها في أفعاله وتصرفاته اليومية، اإلتيولوجي، المستوى على اآللهة، تصبح وبالتالي، األصل والبداية، فإن الزمان الميثي المؤله يكون بهذا أصال يتأسس عليه الزمان التاريخي والوجودي. وما يميز هذا الزمان هو أنه زمان قابل للتكرار والتحيين: ذروات عبوره خالل من توالديا يستعاد زم��ان فهو مقدسة ال حصر لها. وهذه )الذروات المقدسة(، على مستوى اللغة العادية، تسمى)أعيادا(. فالعيد، كذروة زمانية مقدسة، هو في األصل محاولة إنسية لتحيين اللحظات الفوق بشرية، إذ يعيد اإلنسان فيه ويكرر ما إن البدئي(. )الزمن أفعال في اآللهة من به قامت حضور المؤمن في العيد وفي كرنفاالته الطقوسية هي محاولة منه للعيش قريبا من أنفاس آلهته، وبالتالي، إدراج تاريخه في تاريخ اآللهة. وبما أن اآللهة حاضرة ف��ي ك��ل زم��ان وم��ك��ان، وه��ي م��وج��ودة ميثيا، فإن محاولة اإلنسان الديني استعادة )الزمان المقدس( هي محاولة استحضار لذاته )الموجودة في زمان ومكان الذوات اإللهية ومماهاة وجوده محددين( في حضور في وجودها. وكما يقول ميرتشا إلياده، فإن اإلنسان الديني، منذ البداية، )...( يقيم نموذجه الخاص الذي بشري، هو ما يفوق الذي الصعيد على بلوغه يريد وهو الصعيد الذي كشفت عنه األسطورة. إنه ال يصير األساطير تعلمه ما مع بالتوافق إال حقيقيا إنسانا

159گۆڤارى موساسير

ومحاكاته لآللهة)32( بهذا يكون الحنين إلى زمان األصل، - زمان )األعياد(، - على المستوى الوجودي، حنينا إلى اإلله الذي ينوجد

بوجوده. الذروة األولى: زمان األربعاء األحمر

األربعاء عيد زم��ان/ ع��دة: مسميات ال��زم��ان لهذا األحمر، زمان البدء/رأس السنة الجديدة، زمان األربعاء النيساني، زمان الباسمبار، زمان البيض الملون/ ال�هيكه سور، إلخ. وتصادف طقوس التحيين لهذا الزمان يوم األربعاء األول من كل نيسان، بحسب التقويم الشرقي )الغريغوري(. هذا الزمان في األصل عبارة عن ثالوث زماني على ثالثة مستويات: اليوم/ األربعاء، الشهر/ الثالوث ه��ذا لماذا ت��رى، الربيع. والفصل/ نيسان، الزماني المقدس؟ وما الدواعي والخلفيات الميثولوجية

والثيولوجية الكامنة وراء تقديسه في اإليزيدية؟ على الرغم من أن لألربعاء مكانته القدسية الخاصة لدى اإليزيديين )إذ هو يوم قداسوي لتحيين هنيهات مالكهم األكبر، طاووسي ملك، ومعاصرته(، إال أننا نستطيع سماع الصدى القدسي لهذا اليوم على امتداد يوما باعتباره شماالته، وموزاييك بفضاءاته الكرد،

للروح القدس، الكلية القدرة: األربعاء يوم إلهي

مسكون بلظى اآلالم والعذابات.

إنه جهة الفرح والسعادة.)33(

والفتيات الفتية ألسنة يتردد على الذي النشيد هذا الكرد أيام مناسبات الخطبة والزفاف، إن دل على شيء فهو يدل على المكانة القداسوية التي بلغها )األربعاء( القداسوي اإلدراك ه��ذا ال��ك��ردي. اإلنسان وع��ي في الميثولوجيا حدود على يقتصر لم األربعاء( ب�(جهة اإليزيدية وحسب، إنما شمل الكرد قاطبة، في مختلف جهاته وجغرافياته الدينية، إلى درجة أن أوساطا واسعة من الكرد يضفون القدسية واإلجالل على يوم األربعاء من دون إدراك أو فهم للبعد الديني واإلتيوميثولوجي إذ تماما: مغايرة فالمسألة اإليزيدية في أما له.

التحيين إيزيدي كل على يفرض الديني الواجب إن ملك ط��اووس��ي األك��ب��ر مالكهم لهنيهات ال��ق��داس��وي وأفعاله. فاألربعاء زمن ليتورجي، يتكون من تحيين لحدث جرى في ماض ميثي، )في البدء(؛ وهو )زمن وفي ح��دود. بال والتكرار لالستعادة قابل مقدس(، دراسة هذا الزمان الليتورجي وقراءته على المستويات األفقية والعمودية، سيبدو لنا زمانا مشتتا بين كونين:

كون اإلنسان وكون اآللهة. أربعاء الخلق

أنه اإليزيدية على الميثولوجيا يرد ذكر األربعاء في )يوم بداية النهاية(: بداية الخلق ونهاية العماء الكوني، بداية النظام ونهاية الفوضى. فهو يوم انتهاء الله من فمن الكونية. الفوضى لحالة وإنهائه الخلق عملية

)دعاء الخليقة(: إلهي وضع الهيكل، في السبت كساه،

وما إن حل األربعاءحتى كانت الخليقة على أتم حالها.

يفهم من هذه السبقة أن األربعاء هو اليوم الذي أتم فيه اآلباء األوائل للبشرية/ اآللهة خلق العالم: فهو يوم

كمال الخلق.

أربعاء الموتى في األحياء لذويهم الموتى زي��ارة ي��وم هو األرب��ع��اء

ژماره )1( زستانى 2012 160

كزمان اليوم هذا اختير لذا اإليزيدية. الميثولوجيا قداسوي لتهيئة )العشاء الرباني( وتوزيعه كصدقة على أرواح الموتى األحياء، ظنا من اإليزيديين بأن موتاهم سوف يزورونهم، قاطعين بذلك مساحات الموت بأربعاء من الروح. وحسب اعتقاد اإليزيديين، فإن مقابرهم حية وعلى - اإليزيدية في القداسوية األزمان وما ترزق. مقدسة لعبورات ب��رازخ إال - األربعاء زم��ان رأسها اإليزيدي أما موت األحياء. ومدن الموتى بين مدن الميتات من فيعد األربعائية، الجغرافيا تخوم في المحظوظة؛ إذ إن المالك األكبر طاووسي ملك يكون في إليداعهم - األربعاء موتى - موتاه انتظار في

جنات الخلد.

أربعاء السكون والراحة في هذا اليوم، تحرم على اإليزيدي دينيا ممارسة أي )نيرفانا( يوم هو األربعاء. سكون به يخترق عمل اإليزيدية، كي يتقمص المؤمن اإليزيدي روح إلهه. حتى الزمان، هذا في محرمة الغسيل وأعمال االستحمام كذلك إلهه. تاريخ صنع في المشاركة له لتتسنى البدايات، أسبوع في األي��ام خاتمة هو األربعاء فإن فيه انتهت اآللهة من وضع اللمسات األخيرة للتكوين إلى اآللهة هروب زمان هو إذن، األربعاء، والخليقة. لسطوة استسالمها زمان هو كما والراحة، السكينة

ذواتها، بعيدا عن صخب اآلخر/ اإلنسان وضجيجه.

أربعاء طاووسي ملك كونه هو الزمان هذا قداسوية في األكثر الجانب إن األرض، على وظهوره ملك الطاووسي لهبوط زمانا كأول مبشر ببدء الحياة في الكينونة؛ هو زمان فرح - الطبيعة - )الكون األكبر الكوسموغوني الثالوث اإلنسان( وبهجته بقدومه القدسي. لذا فزمان األربعاء الميثولوجيا امتداد على بامتياز متفوق زم��ان هو يرتقي هذه القداسوية األلوهية بميزته وهو اإليزيدية. إلى مصاف الزماني الكوسموغوني الشمولي، لتصبح البدئي األرب��ع��اء بعد من كلها الالحقة األرب��ع��اءات جغرافية إلهية يرسم فيها اإليزيدي تضاريس مقدساته ومالمح طاووس ملكه، باعتباره مبتدأ ومنتهى. تقول

األسطورة: حين كان العالم عماء كونيا ولم تكن األرض قد انفصلت عن السماء، هبط طاووسي ملك في هيئة طاووسية الهرهر على شجرة وحط الطاووس( طير إلى )نسبة أتم الخليقة على كانت نزل حتى إن وما السرمدية. صورة لها. كان ذلك في زمان بدئي، أي في األربعاء

األول من نيسان. هذه في ملك، ط��اووس��ي ال��رم��ز/ اإلل��ه قداسوية إن األسطورة خاصة وفي الميثولوجيا اإليزيدية عامة، تنبع من كونه إلها فاعال في والدة البدايات: بدايات كل شيء. هذا الدور القداسوي لطاووسي ملك، كإله فاعل، يحيلنا إلى قداسوية أخرى، على مستوى ثالوث الحدث

)زمان، مكان، فعل/ شخصية(.

161گۆڤارى موساسير

الزمان القداسوي هو اإليزيدية الميثولوجيا في قداسوية األكثر الزمان األربعاء األول من كل نيسان. ولكونه زمانا نقيا، قويا، متفوقا بامتياز، فإن اإليزيديين يعيدون له في ذواتهم آلهتهم إلههم/ فيه يقلدون إذ للعيد، زمانا باتخاذه ويكررون ما قامت به من أعمال قداسوية في فضاء من الحنين األبدي إلى البدايات. فاإلنسان، إذ يشترك طقسيا في )نهاية العالم( وفي )تجدد خلقه(، يصبح معاصرا ل�(ذاك الزمان(، وبالتالي، يولد )والدة جديدة( ويعود إلى بدايات وجوده مزودا بذلك االحتياطي من القوى الحيوية، دون أن يمسها شيء، مثلما كانت في

لحظة والدته.

المكان القداسوي فيه. المقيم قداسوية من هي المكان قداسوية إن عليها حط التي السرمدية، الهرهر شجرة تعتبر لذا أبرز من واح��دة البدايات، زم��ان في ملك طاووسي اإليزيدية الميثولوجيا في الكوسموغونية المراكز هي الهرهر فإن الميثولوجيا، هذه وحسب وأقدسها. الشجرة/الذروة الكونية الوحيدة التي برزت وسط العماء

الكوني.

الفعل القداسوي جغرافية في تتحرك التي القداسوية، الشخصية إن قداسوية زمكانيا، ال بد أنها ستؤسس لفعل قداسوي، قابل للتكرار واإلعادة إلى ما ال نهاية. وهذا ما نراه في )عيد طاووسي ملك(: إذ يحاول اإليزيديون، من خالل ممارستهم لطقوس العيد، معاصرة تلك األفعال الطاووس ملكية ودمج تاريخهم الدنيوي في تاريخهم

الديني.

أربعاء البيض على العيد الزمان/ هذا رموز أبرز من البيض يعد - النونية الصفر هي بطقوسها فالبيضة اإلط���الق. المركز)34(؛ وكل ماخال ذلك يعد طقوسا )طرفية( تدور

في فلكها. إن الواجب الديني يفرض على اإليزيدي، في هذا العيد/ األربعاء األحمر، استحضار البيض في قوة، مع حضور لوني قوي، كداللة على حضور أربعائي قداسوي قوي. لكن لماذا هذا الحضور الراجح والقوي مستوياته في الحضور ه��ذا يعني وم��اذا للبيضة؟ الرمزية والسرانية؟ وما عالقة هذا الحضور بالحضور أربعائيا من كونه طقسا الطاووس ملكي، من حيث طاووسي زمان البدئي، الزمان وتكرار إعادة طقوس

ملك؟ لزمان جميل اختزال الرمزي، مستواها في البيضة، لها أراد حين الخليقة، لقصة تكثيف هي البدايات؛ اإلنسان/ اإلله األول أن تكون، فكانت. البيضة هي روح الذي الكمون هي الحيوات؛ الحياة/ وإكسير العالم، تنطلق منه كل عملية خلق. إن ضرورة حضور البيض على واضحة داللة لهي ملكي الطاووس الزمان في حضور القوة اإلخصابية للعالم. لذا فكل الطقوس التي تدور في فلك البيض )التباري، التكاسر، زفاف اللون، النهاية في هي ما إل��خ( القدسية، بالقشور التبرك البدئي(. )الزمن في حدث مقدس لفعل تحيين إال بالبيض وبه الذي يبتدئ التباري والتكاسر إن طقس ينتهي هو طقس غني وكثيف بدالالته ورموزه. وبقراءة

تأويلية، نستشف ما يلي: 1. إن كسر البيضة، كمحصلة لفعل التكاسر/ المكاسرة،

ژماره )1( زستانى 2012 162

يعني على المستوى الرمزي المشاركة في فعل الفقس )فقس البيضة(، وبالتالي، المشاركة في فعل الخلق

الذي تم في الزمن البدئي بفعل إلهي مقدس. المحصلة، في هو، البيض كسر على التباري .2الخلق والكفاءة في فعل اإلخصابية القوة تبار على والتأسيس له. فإعالن المتباري لقساوة بيضته أو قوتها اإلخصابية لقوته إعالن هو خصمه بيضة كسر على المتفوقة الراجحة والجديرة بفعل الخلق أمام قوة خصمه

المتنحية. عن عبارة هي الرمزي، المستوى على البيضة، .3)العالم فيه انطوى Mikrokosmos صغير( )عالم

األكبر( Makrokosmos ومنه انبثق. أما القشور الناتجة عن فعل المكاسرة/ التكاسر فهي فألنها العيد: ه��ذا في العميقة دالالتها لها قشور قشور للقوة اإلخصابية، قشور ناتجة عن فعل اإلخصاب المقدس الذي مارسته اآللهة في البدء، ليأتي اإلنسان بعده ويكرر الفعل ذاته في زمان مقدس، فإن اإليزيديين كرومهم حقول على القداسوية القشور تلك ي��ذرون بأنها منهم إيمانا حيواناتهم، وحظائر ومزروعاتهم سوف تزيد وتضاعف من عطائها وبركتها وخصوبتها. ولهذا، ولقوة داللة البيضة ومكانتها القدسية في عيد البيض(. ب�(عيد أحيانا يسمى فإنه ملك، طاووسي وطقوسه العيد هذا تفاصيل في عميقا بحثنا ولو

جد عالقة هناك أن كيف لنا يتضح سوف المقدسة والطاقة للخصوبة رمزا باعتبارها البيضة، بين قوية لفعل رمزا باعتباره ال��زواج، وبين المولدة، الجنسية الخلق المقدس. ومن هنا يتضح لنا أيضا سبب كون شهرا )نيسان( الزمان هذا فيه يصادف الذي الشهر والزفاف: الزواج اإليزيدية اإليزيدي/ على فيه يحرم فهو شهر استذكار )الزواج البدئي(، زواج اآللهة. ففي مطلع السنة البابلية الجديدة، األكيتو، في أوائل نيسان حسب التقويم البابلي، كانت طقوس الخصوبة الجنسية

تستعاد بكامل أبهتها: ففي يوم السنة الجديدة تنام عشتار في صحبة تموز، باالتحاد الميثي المقدس الزواج هذا الملك ويستعيد تمثلها التي المعبد أمة مع )أي اإللهة مع طقسيا زفاف سرير حيث سرية، حجرة في األرض(، على اإللهة. فاإلتحاد اإللهي يضمن لألرض خصوبتها؛ إذ عندما تتحد ننليل مع إنليل يبدأ ينهمر المطر. هذه الخصوبة عينها يوفرها اتحاد الملك االحتفالي، اتحاد الزوجين فوق األرض، إلخ. فالعالم يعيد والدة نفسه كلما تمت محاكاة للزواج المقدس، أي كلما تم اتحاد يهب وبالتالي، )السنة(، والدة يعيد فالزواج الزواج.

الخصب والوفرة والسعادة.)35( لذا يحرم على اإليزيدي/ اإليزيدية الزواج وعقد النكاح - األحمر األرب��ع��اء شهر - المبارك الشهر ه��ذا في

163گۆڤارى موساسير

ألن اآللهة، حسب الميثولوجيا اإليزيدية - ميثولوجيا فيما تتزاوج - الخصوص وجه األحمر على األربعاء

بينها وتقوم بفعل الخلق المقدس. في كل ربيع، بعد أن تستقبل الحقول المحروثة بذارها، كان رجال سومر ونساؤها يحتفلون بانبعاث تموز الذي الرجولة رمز والتوالد، اإلنجاب إله بوصفه يبجلونه شهر ولقداسوية األرض.)36( إلهة إليها تهفو التي يقال: حيث الميثية، مرجعيته اإليزيدية في نيسان تنافسها بعرائس ترضى وال السنة، ع��روس )نيسان في زفافها.( وإن كانت لألسماء دالالتها الميثولوجية والرمزية في ثقافات الشعوب، فسوف نستشف مدى قداسوية هذا الشهر لدى اإليزيديين حين يقع اختيارهم كله، ذلك إلى لإلناث. محبب كاسم )نيسان( على فإن نيسان هو شهر )الراحة( والتقرب من اآللهة، شهر األفعال المقدسة التي قامت، وتقوم، وستقوم بها اآللهة؛ حين البدايات(، )زم��ان فيه يتكرر الذي الشهر هو قامت اآللهة بفعل الخلق األول والتأسيس لتاريخها. إنه

شهر االختزال اإللهي والبدايات المقدسة. الديانات من واح��دة هي اإليزيدية أن اعتبار وعلى الطبيعية القديمة، فإن الكون، حسب فلسفتها، يدخل ثالوثية كوسمولوجية وحدة واإلنسان في الطبيعة مع ال انفصام فيها. ففي الوقت الذي يجب على اإلنسان صفو يعكر كيال الحياتية أعماله تأجيل اإلي��زي��دي اآللهة ولئال يخترق بضجيجه سكون عوالمها، نراه يقف في هيبة الطبيعة خاشعا، ساجدا لناموسها األقدس. األخرى هي اإليزيدية، المعتقدات حسب فالطبيعة، شاغلة في تأدية أفعالها القداسوية، إتماما لما تقوم على يحرم هنا من أفعال. من وتمارس اآللهة به األرض في العمل الشهر هذا في اإليزيدي/اإليزيدية بقطع القيام أو حرثها يجوز ال حيث )تجرح(، كيال األشجار والنباتات والزهور. فكل شيء في هذا الزمان - زمان األربعاء/ زمان نيسان - يندرج في زمن الفعل

المقدس والخصب المقدس والعطاء المقدس. ولتحريم حراثة األرض في نيسان، في الزمان النيساني، والميثولوجيا. التاريخ عمق في الضاربة مرجعيته فاألساطير السابقة على القرآن كانت تركز على مكانة

الخصوبة الرئيسة في ذهن اإلنسان؛ وكانت هذه الخصوبة ذاتها المرأة قابلية وبين الطبيعة عنفوان بين تجمع الخصوبة. مجال في لمنافستها أو الطبيعة لتقليد هكذا كان التصور الحسي يفعل فعله في ذاكرة شعوب كثيرة عبر تشبيه المرأة بالطبيعة. ففي كل منا يمكن تتبع مظاهر التنوع والتغيير في كل آن وحين. ولهذا اعتبرت المرأة )أمنا األرض(، واعتبرت األرض )أمنا األولى والمرأة الخصبة التي ال مثيل لخصوبتها(.)37( وبين األرض حراثة بين كبيرا التشاكل كان هنا من فهذه الكبيرة. األدي��ان ميثولوجيا في األنثى حراثة إنانا، اإللهة األم السومرية، تعلن عن جوعها الجنسي وتدعو عشيقها دوموزي إلى حراثتها - حرث فرجها:

)أما من أجلي، من أجل فرجي، من أجل الرابية المكومة العالية

لي، أنا العذراء، فمن يحرثه لي؟ فرجي! األرض المروية، من أجلي،

لي، أنا الملكة، من يضع الثور هناك؟( فيأتيها الجواب:

)أيتها السيدة الجليلة، الملك سوف يحرثه لك، دوموزي الملك

سوف يحرثه لك.( فتجيب، جذلى:

)احرث فرجي، يا رجل قلبي.()38( لذا فإن إثم اإليزيدي في )حرث النساء(، أي الزواج، في الزمان النيساني هو تماما كإثمه في حرث األرض.

يقول تركي علي الربيعو: فالحراثة في جميع الميثولوجيات القديمة، من حراثة فآتوا لكم حرث ))نساؤكم الفرج حراثة إلى األرض ديني فعل هي البقرة((، )سورة شئتم( أنى حرثكم

مقدس.)39( أربعاء اللون

اللون في ال��زم��ان أيضا ض��رورة من ح��ض��ورات ه��ذا طقوسها، سواء كان في خيوط ال�باسمبار)40( أو في هذا طقوس في اللوني الحضور ض��رورة إن البيض. العيد ما هي إال محاولة الستحضار إله العيد ذاته، خالقا باعتباره اإلي��زي��دي، تموز ملك/ طاووسي أي

ژماره )1( زستانى 2012 164

)ملونا(، انتهى في )زمن بدئي(، كزمان األربعاء، من عملية خلق )ملونة(: خلق كون ملون، طبيعة ملونة، باعتباره ه��ذه، ملك طاووسي ص��ورة ملون. وإنسان خالقا )ملونا(، تتشاكل إلى حد كبير مع صورة تموز الرافدي الذي وصف في األساطير البابلية والسومرية ظهر على راك��ب عمره مقتبل في شاب هيئة على طاووس وهو يرتدي األصفر واألخضر. هذا اللونان هما، من جهة، اختزال لزمانين تموزيين: الزمان األصفر - والزمان الظلمات، عالم إلى التموزي الهبوط زمان األخضر - زمان الصعود التموزي إلى النور؛ ومن جهة أخرى، هما اختزال أللوهيته )الملونة(، باعتباره إلها

كلي القدرة. بها يستهان ال الرمزية مساحة ودالالته اللون يشغل في خريطة الميثولوجيا اإليزيدية)41(. فكثيرا ما نسمع من )لونية( مفردات اإليزيدية واألدعية األق��وال في الصفراء(، )ال���درة البيضاء(، )ال���درة القبيل: ه��ذا )الذراع األخضر(، )إيزي/ إلهي األصفر(، )إيزي/ إلهي اإلنسان عين فإن ذل��ك، إلى إضافة إل��خ. األحمر(، اإليزيدي اعتادت على الستائر الملونة بألوان آلهتها: أما إلخ. )شيخادي(، ستائر دي��ن(، )شرفه كستائر المعابد والمزارات اإليزيدية، فقد أريد لقبابها أن تكون مسكونة بمساحات من اللون لهدي زوارها ومرتاديها.

أربعاء القمح التي والدراسة، بالبحث الجديرة األخرى الطقوس من تمارس برجحان قداسوي واضح في عيد طاووسي ملك، هو طقس خبز الخبيز/ ال�صه وك ))الكليجة((. يذكرنا هذا الطقس بتموز الذي عرف، في صورة من صوره، خاصة، السومرية الميثولوجيا في القمح لروح كإله فراس يقول العموم. وجه الرافدية على والميثولوجيا

السواح: لم الحجري العصر إلنسان بالنسبة الزراعة اكتشاف يكن نتيجة فعل بشري، بل نتيجة عون سماوي؛ وسنبلة القمح األولى التي زرعها لم تكن إال جسد اإلله - االبن القتيل الذي بعثت به األم الكبرى إلى العالم السفلي من أجل ابتداء دورة الزراعة والحفاظ على استمرارها

الحي - الميت الحي، اإلله فهو الكون. نهاية حتى يعود ثم الخريف، األرض في باطن إلى يهبط الذي ساحبا وراءه خضرة الربيع، مكمال دورة حياته السنوية التي تركزت حولها حياة المستوطنات األولى ودياناتها

وطقوسها.)42( وهكذا غدا تموز، الثور القمري، مثل عشتار الخضراء، )...( إلها للنبات ودورة الزراعة. فهو تموز الخضر )األخضر(، رب اإلنبات والدورة الزراعية، اإلله الحي- الميت والميت - الحي، الذي يهبط إلى باطن األرض في الخريف، ويبعث من عالم الظلمات مع قدوم الربيع، المظلمة الرحم وبركات األعماق خيرات وراءه ساحبا

التي خرج منها.)43( فحضور الصه وك/ الخبيز، كطقس من طقوس االحتفاء بإله العيد، هو حضور للقمح بالدرجة األولى، وبالتالي، حضور لتموز، أي طاووسي ملك في حالته الحية - الميتة: اإلله الحي - الميت. إن القمح، في المنظور اإلله روح فيه نفخت قداسوي، كائن هو اإلي��زي��دي، األكبر/طاووسي ملك. لذا يتعاطى اإليزيدي مع الخبز والزاد عامة تعاطيا إيمانيا بحتا أساسه التقوى. ونظرا لقداسوية القمح وكينونته األلوهية في الديانة اإليزيدية، نراه يدخل في تركيبة الكثير من األطعمة الخاصة في األعياد والطقوس الدينية، كال�سماط simat في غالبية األعياد، وال�پيخون pexun وقه ال ته ك qelatek وجه شك وال�كه إلياس، خدر عيد في cerxus رخ��وس

kesk وال�صه وك sewik في غالبية األعياد.)44( الذروة الثانية: زمان ال�)جمايي(

اإليزيدية، األعياد أكبر من عيدا الزمان ه��ذا يعد ويحتفى به في الفترة الواقعة ما بين 23-30 أيلول، ل�13-7 الموافق الغريغوري، الشرقي التقويم بحسب تشرين األول الميالدي. زمان ال�جمايي هو زمان لطقوس العنف المقدس؛ إنه زمان ال�قاباغ/الزمان األصفر، زمان التموزي. الوداع دموع سماؤه تمطر عندما الخريف، ولدى البحث عن الجذور التاريخية والميثولوجية لهذا الزمان، سوف يبدو لنا عبارة عن اختزال ميثي لزمانين

بدئيين: 1.زمان ال� ميتراكان/ مهركان: يعرف عند اإليرانيين

165گۆڤارى موساسير

كبير ميثرا(، )عيد أو الخريف(، ب�(عيد القدامى آلهة الميثرائيين. وقد كان مهركان عيدا خاصا باإلله شهر في مهر حلول بين عالقة لوجود نظرا مهر، مهر كل سنة. فاعتاد اإليرانيون تسمية يوم منتصف الشهر )السادس عشر( ب�)مهر(، وشهر منتصف السنة أيلول. 17 في عادة يبدأ وهذا )مهرا(؛ )السابع( )45( هذا الزمان، من الناحية العملية، قريب جدا من

زمان الجمايي؛ وكالهما يعتبر تكرارا لزمن بدئي/ زمن الزمانين هو ممارسة يميز هذين البدايات. وأهم ما

المحتفين طقوس العنف المقدس. 2.زمان الوداع التموزي: لدى الرافديين، حيث يتأهب تبدأ رحيله، ومع الظلمات؛ عالم إلى للرحيل تموز والطبيعة الكون يحتضن ح��زن األزل��ي: الحزن رحلة زمان كان ال��ذي الوقت في وحين. آن في واإلنسان الطاووس التموزي/ للصعود زمانا األحمر األربعاء ملكي، ساحبا وراءه تباشير الربيع والخصب والعطاء من رحم الظلمات، فإن هذا الزمان - زمان الجمايي - يعد زمانا لهبوط هذا اإلله إلى باطن األرض، ساحبا

وراءه نصف سنة من الحزن والبكاء والذبول.

طقوس العنف المقدس تعد طقوس العنف المقدس من أبرز طقوس هذا العيد التموزية/ الطقوس ل��روح تجسيدا وأبلغها وأهمها إلى حاجة الطقوس أكثر من أنها كما الدوموزية. الممارسة في مكان مقدس، بل في أكثرها قداسوية،

أال وهو اللش النوراني. أحد طقوس العنف هذه، التي يلعب اإليزيديون المحتفون القداسوية، هو وأدوارهم المسرحية لعبتهم من خالله والگاكوزي الثور(. )قتل :gakuji ال�گاكوزي طقس طقس من طقوس هذا الزمان، حيث يتخذ فيه الثور مركزا قداسويا تدور في فلكه سائر الممارسات األخرى. الطقس بثالث عشائر المسرحية في هذا اللعبة تبدأ يتم وإذ والترك. والماموسية القائدية هي: إيزيدية تشكيل جماعة عنف من هذه العشائر، تقوم الجماعة بجر ثور أو عجل وقع عليه االختيار لممارسة عنفهم، القادمين اإليزيديين من غفير جمهور وس��ط وذل��ك

واإلثارة الفوضى تسوده جو وفي األنحاء، شتى من والضجيج وتفوح منه رائحة ثأر وانتقام قداسوي سيمطر عما قريب. تقوم )جماعة العنف( بجر ثورها–ضحيتها المقبلة إلى مزار الشيخ هادي/ عدي كمرحلة أولى، ثم يتابعون )عنفهم(، إلى أن يصلوا مع الثور إلى مزار الشيخ شمس/ شيشمس )إله الشمس اإليزيدي(؛ وعلى سدنة هذا المزار، تبدأ بداية النهاية، إذ تتوج الجماعة

عنفها بتصفية الثور وذبحه قربانا لشيشمس. ال شك أن للثور دالالته الرمزية العميقة في ثقافات المجتمعات تاريخ إلى عدنا فلو البدائية. الشعوب حرم في الثور دخ��ول ب��أن نستشف س��وف اإلنسانية، الطوق المقدس، باعتباره رمزا من أكبر رموز األلوهة، قد ابتدأ في المجتمعات الزراعية، حين كان اإلنسان في أمس الحاجة إلى الثور/ البقرة لتأمين متطلبات الحياة وممارسة أشغاله اليومية في الزراعة واستثمار األرض. إن عبادة الثور كبادرة فكرية أولى قد ولدت لدى اإلنسان كحاجة وقضية سوسيولوجية قبل أن تصبح حاجة وقضية ثيولوجية دينية. وهذا هو شأن المقدسات تركي يقول بالله. وانتهاء أصغرها من ابتداء كلها،

الربيعو: واألنبياء اآللهة ترتبط الميثولوجيات، معظم في وينشأ فيها، روحها تحل تشبهها، بحيوانات مقدسة يحل أن اإلمكان في يجعل التكافل نوع من بينها أحدهما محل اآلخر. بذلك يعرف الحيوان ثقافيا على

أنه طوطم مقدس.)46( ويقول فالح مهدي:

قد عبد اإليرانيون القدماء البقرة واعتبروها مقدسة، كما عبد الهنود والمصريون البقرة ونظروا إليها نظرة تقديس. )...( كما عبد اإليرانيون القدماء إله الشمس الذي ينضج المحاصيل وسموه )فييرا(، وعبدوا الثور يسبغ شرابا دمه البشري الجنس ووه��ب مات ال��ذي نعمة الخلود. وكان اإليرانيون يعبدونه بشرب عصير ال�(

هوما( المسكر.)47( وفي األساطير الرافدية، يرد ذكر الثور باعتباره رمزا السماء األنثوية. فثور القمرية اآللهة أكبر رموز من الذي لقي حتفه على يد گلگامش كان عشيقا لعشتار،

ژماره )1( زستانى 2012 166

األم الكونية األولى، التي رأت في قتله إهانة أللوهيتها: ثور وقتل وأهانني دنسني الذي لگلگامش )الويل

السماء.( )48( وتموز اإلله–الذكر، الذي هو ابن األم الكبرى وزوجها في آن معا، تمثله المنحوتات الجدارية على هيئة ثور يولد من رحم األم الكبرى )49(. ف�(منذ أن رأى اإلنسان في القمر تجسيدا لعشتار(، يقول فراس السواح، )...( الهالل، وقرني البقر قرون بين رمزيا ذهنه في ربط وصور في خياله األم الكبرى على هيئة بقرة سماوية يرسم قرناها هالال في السماء. )...( فاإللهة )نوت( المصرية، التي هي قبة السماء، كانت تصور في هيئة بقرة كاملة، واألم المصرية )نيت( كانت تدعى بالبقرة برأس دوم��ا تظهر كانت )هاتور( واإللهة السماوية، بقرة، واإللهة )إيزيس( إن لم تظهر برأس بقرة ظهرت وعلى رأسها قرنان كبيران، غالبا ما يحتويان قرص يتعلق فيما األمر كذلك طرفيهما. بين البدر القمر في تظهر التي الكنعانية وعشتار البابلية بعشتار

الرسوم والمنحوتات وعلى رأسها قرنان.)50( ويضيف السواح:

وعندما ظهر اإلله االبن أخذ عن أمه صفاتها القمرية الثور برأس إليه يرمز فصار بها، المتعلقة والرموز

الوحشي ذي القرنين الكبيرين.)51( والتوراتية، القرآنية بصفاتها البقرة، تكون هنا من هي أسطرة لوجودها السماوي، قبل أن تكون توصيفا

لوجودها األرضي. يقول أنطون مورتكات: إن تقديس األمومة وعبادة الثور من البوادر الفكرية األولى الهامة للمجتمع الزراعي؛ ولذلك فقد قدر لهذه العبادة أن تالزم بلدان الشرق القديم آالف السنين.)52( اآللهة رم��وز أق��دس من رمز هو الثور أن وباعتبار العنف طقوس قراءة نستطيع فإننا األنثوية، القمرية ال��م��ق��دس، التي ت��م��ارس ف��ي ال��ق��اب��اغ/ زم��ان العنف المقدس: فمن الواجب الديني فيها ذبح الثور كقربان قداسويا تتويجا شمس، الشيخ شيشمس/ مزار على لذاك العنف- نستطيع قراءتها، نقول، على أنها طقوس تعكس مرحلة من أبرز مراحل الصراع بين اآللهة القمرية

األنثوية، ممثلة بالثور، وبين اآللهة الشمسية الذكرية، هو السوسيولوجي، المستوى وعلى بالشمس. ممثلة والنظام matriarchal )األمومي( النظام بين صراع )األبوي( patriarchal. إن قراءتنا لهذه الطقوس على أنها تمثيل ألعنف مراحل الصراع بين اآللهة القمرية األنثوية وبين اآللهة الشمسية الذكرية تأتي من )الفضاء العنفي( الذي تمارس فيه هذه الطقوس والذي يستوجب ذبح الثور كرمز لآللهة القمرية، فقط على مزار اإلله الشمسي شيشمس، دون غيره. بذلك يمثل قتل الثور السماوي على يد أنكيدو )كثور مرجعي بدئي( وإهانة عشتار، يقول الربيعو، )...( إسقاطا لتحالف طوطمي بين األنثى والحيوان. وبذلك حدثت أول هزيمة عالمية الذي التاريخ بكثير يسبق بتاريخ النسائي للجنس حدده إنجلز في كتابه الموسوم ب�أصل العائلة والملكية

الخاصة والدولة.)53( الشمسية اآللهة لصالح الصراع نتيجة ب��دت ومهما الذكرية، كما ترينا هذه الطقوس، فإنه سيبقى انتصارا الظاهري التفوق من الرغم فعلى رأي��ي. في نسبيا الميثولوجيا امتداد على اآللهة من المجموعة لهذه اإليزيدية، فإن دور اآللهة القمرية، المتمثلة في الشيخ سن، طاووسي ملك/ تموز اإليزيدي وفي بعض اآللهة األنثوية األخرى )پيرافات، فلك، خاتونا فخرا، ماگا

إيزي، ستيا إيس، إلخ(، ال يزال دورا بارزا. لطاووسي ملك، مثال، باعتباره إلها قمريا، شأن عظيم أنه إليه على ينظر اإليزيدية، حيث الميثولوجيا في

اسم من أسماء الله. فهو والله أقنومان في واحد: الشيخ آدي وطاووسي ملك وإيزي

هم ثالثة أقانيم في واحد، فال يأخذ بكم التيه في الفرقة بينهم.)54(

إن ظاهرة العنف القداسوي ظاهرة متفوقة بامتياز في )قتل الگاكوزي طقس وفي الجمايي، زمان طقوس الثور( على وجه الخصوص. لكن كيف نقرأ هذا العنف في إطار ثنائية الدين/ الجماعة؟ وأين يتمفصل العنف

مع المقدس؟ في القراءة األولية لطقوس العنف المقدس التي تمارس

167گۆڤارى موساسير

سوف سوسيولوجي، منظور من الجمايي زم��ان في من اإلنسان على فرضت ظاهرة العنف أن نستشف خارجه؛ وهي ظاهرة تحثه عليها ظروف االجتماع مع فكما ظاهرة سوسيولوجية مكتسبة. أنها أي اآلخر؛

يقول تركي الربيعو: التضحية على تتأسس البشري االجتماع حقيقة إن )ممارسة العنف مع اآلخر(، وإن الحقيقة - كل الحقيقة آدم يفعله - تظهر متمفصلة مع األضحية. وهذا ما أيضا: إنه يطلب من ولديه أن يقربا قربانا: فالقربان إلى يهدي وأن الحق إل��ى يرشد أن وح��ده شأنه من

الطريق الواجب اتباعه.)55( وللقربان قدسية خاصة في طقوس اإليزيدية وممارسات معتنقيها: فيكاد ال يخلو زمان من أزمانهم المقدسة من وجوب تقريب القرابين إلى آلهتها؛ بل وخارج إسار حبال القربان من يتخذون نراهم أيضا، األزم��ان هذه سريا للتعالق الروحي مع آلهتهم. وما ظاهرة )النذور(، الشائعة بين أوساط اإليزيديين عامة، إال إسقاط لتلك الرؤية القداسوية إزاء القربان. يرى فرويد أن العيد هو الذي المكتسب على حفاظا لمحظور: احتفالي خرق تمثيل إع��ادة تجري الطاغية، األب قتل من تحقق للجريمة األولى، وذلك بقتل البديل الطوطمي )الطوطم المقدس( وذبحه على يد أفراد عشيرة األخوة كافة، اتحادهم يضمنون وبذلك الجميع، قبل من والتهامه ب�)األب الطوطم( وحمايته لهم وكذلك تماثلهم معه)56( ومرجعيته تبريره يجد للعيد، الفرويدي المفهوم هذا في الدائرة العنف لطقوس اإليزيديين ممارسات في فلك الثور. إن مشاركة اإليزيدي في طقوس قتل الثور وتقطيع أوصاله هي، في رأيي، مشاركة ذات حدين: نشوة الشمسي اإلل��ه يشارك جهة، من ف��اإلي��زي��دي، القمري، وذلك بذبح رمزه األقدس انتصاره على اإلله )الثور( على أعتاب مزار الشيخ شيشمس؛ ومن جهة أخرى، فهو يبكي اإلله القمري تموز/ طاووسي ملك الممثل القداسوي العنف أما فيه. الحاضر وغيابه مستويين: على فنقرأه ميثولوجي(، مخلوق ب�(ذبح فهو، من جهة، كما يرى الربيعو،)...( يجري الحفاظ

عليه من خالل الطقوس وإعادة تمثيله مع تالوة النص لنظام فاتحة أخ��رى، جهة من و)ه��و(، الميثولوجي؛ مجمل ينبثق فمنه متنه. الميثولوجيا تمثل جديد القواعد والمحارم والمظاهر الثقافية التي سيتمسك بها

اإلنسان الحقا.)57( لهذا نجد كيف يعلن مردوخ البابلي حربه ضد تيامة، إذ يشطر في النهاية جسدها إلى شطرين، ليجعل من إله وإي��ا، .)58( األرض ثانيها ومن السماء أولها العذبة، وينضي عنه المياه إله الحكمة، يذبح أپسو، تاجه، ويتوج نفسه خلفا له، كما يفعل أوديپ عندما يذبح اليوس )59(. كما يذبح الثور، الرمز األقدس لتموز واآللهة القمرية، قربانا آللهة الشمس التي تحل محلها. إذن، في معظم الميثولوجيات القديمة، ينطوي القربان على )سر(، كما يؤكد الربيعو؛ ولنقل إنه يهيئ، عبر السر)60(. تقبل إلى العبور(، )طقوس من مجموعة فالضحية المقبلة، حسب رونيه جيرار، )...( تأتي من عن غريبة وهي المتميز؛ غير المقدس من الخارج، المجموعة إلى درجة ال يجوز فيها أن تكون أضحية على الفور. ومن أجل أن تصبح قابلة لتمثيل الضحية وهو ينقصها، ما بد من حصولها على األصلية، ال الحصول على انتماء ما إلى المجموعة، أي أن تصبح )داخل( المجموعة دون أن تزول عنها تماما صفتها يؤهلها الذي )الخارج( هو كونها من الخارجية، ألن

كشيء قدسي ألن تقوم بهذا الدور.)61( ويضيف تركي الربيعو:

هكذا يصبح القتل )العنف( الجماعي ينبوعا لالزدهار وشاهدا على أنه ال والدة دون ألم، والدة النظام من رحم الفوضى التي يتسبب فيها كائن ميثولوجي. إنه يزرع الفوضى/ العنف ليحصد النظام/ السلم؛ باألصح، لنحصد نحن السلم والنظام. وفي معظم الميثولوجيات يكون هذا اإلله الذي يزرع الفوضى هو المنقذ في نفس الوقت: إنه ينذر نفسه ليكون قربانا على مذبح العنف الذي كنگو يفعله ما هذا شره. من الناس ليخلص يحمل وزر الخطيئة، وما يفعله )الماشيح( الذي يقدم نفسه قربانا وكبش فداء على مذبح البشرية التي ينوء

ژماره )1( زستانى 2012 168

كاهلها بحمل خطاياها، كما ترى الميثولوجيا المسيحية )62(.)...(

األكبر اإلل��ه ل��روح أرضيا تجسيدا باعتباره فالثور، إلها يشكل ما بقدر اإليزيدي، تموز ملك/ طاووسي أيضا. مخلص إله هو العنف، طقوس في أضحويا

يتابع الربيعو: فالجماعية في العنف تظهر على أنها شرط لالنتقال من مرحلة العنف التبادلي المدمر، الذي يهدد مجتمع اآللهة، إلى العنف الطقوسي الخالق )...( الذي سيالزم

الحقا األضحية القربانية التي يقدمها البشر. )63( في الصراع طرفي على القداسوية الصفة فإضفاء والمقتول ألجله، المقتول الگاكوزي، أي على طقوس لطقوس الممارس للقاتل يضمن أسطوريين، كخالقين العنف، ككائن إنساني، حالة من االستقرار واالبتعاد داخل االقتتال دائرة أي ذاته، مع الصراع دائرة عن

الجماعة. طقس )السماط(

المقتول الثور ولحم القمح من يطبخ طبيخ السماط كرمز لإلله الميت–الحي. ثم يتناوله ممارسو العنف، أي المشاركون في طقوس العنف، في جو من الهيبة والقداسة. إن حضور القمح في هذا الطقس، كإله غائب يذكرنا حضور هو عابر: حضور مجرد ليس فينا، التي حققها اإلنسان الكبرى الحضارية القفزة ب�)...( باكتشافه القمح وأكله الخبز. فلقد كان الرغيف برزخ العبور من مرحلة الهمجية إلى مرحلة الحضارة. وفي ملحمة گلگامش، كان أول عمل قامت به المرأة التي أخذت بيد أنكيدو من حياة البرية إلى حياة المدنية أن جعلته يتذوق الخبز الذي غدا بعد أكله بشرا سويا)64(: يعرف ال فأنكيدو فارتبك. خ��ب��زا، أم��ام��ه وض��ع��وا ففتحت القوي. الشراب وشرب الخبز أكل شيئا عن المحظية فمها قائلة ألنكيدو: )كل الخبز، يا أنكيدو، عماد الحياة هو. وخذ الشراب القوي، فهو عادة أهل

البالد.()65( حضور القمح كإله ميت - حي في زمان الجمايي هو ملكي، الطاووس التموزي/ للحضور وترجمة إسقاط

عبره سينتقل التي الكوني للدراما تحيين هو كما طاووسي ملك من دور اإلله الحاضر - الغائب إلى إله الخبز/ للقمح/ الراجح الحضور غائب - حاضر. وما الزاد)66( في المناسبات واألعياد واألزمان المقدسة في الفيزيقي، إال إعادة وتكرار المستوى اإليزيدية، على للحضور الطاووس ملكي على المستوى الميتافيزيقي. زمان هو طقوسه، بعنف الجمايي، زم��ان أن وبما لطقوس المراثي والعويل والبكاء على الرحيل التموزي/ الطاووس ملكي، فإن حضور القمح )القتيل( في جنازة تلك األلوهة استحضار )القتيل( في مساحات الثور - والثور القمح – فكالهما منه: البد حضورا كان تجسيد أرضي، فيزيقي، أللوهية تموز/ طاووسي ملك

على المستوى السماوي الميتافيزيقي. أما الموت، فال شك أنه موت رمزي:

السابق والطقس المعتقد في )ت��م��وز( االب��ن فاإلله مستويات ثالثة على يموت ك��ان الكتابة لعصور متطابقة، يظهر بعضها بعضا: المستوى األول غيبي، حيث يتم موت اإلله في المجال المقدس غير المنظور؛ المستوى الثاني طبيعي، حيث يمثل القمح جسد اإلله القتيل وحيث ترفرف روحه في حزمة القمح األخيرة؛ المستوى الثالث إنساني، حيث يموت اإلله من خالل المقدسة ال��روح فيه حلت ودم لحم من بشري جسد

المستعدة للهبوط إلى العالم األسفل )...(.)67( الميت–الحي، هو موت القمح، كروح لإلله إن موت مفتوح بالقدسي، يتفجر موت الحياة، ب�هوما ثمل ومتعدد. إنه موت ال يليق إال بكائنات ميثية كاآللهة: موت هو فيكون؛ كن لشيء قالت ما إذا كائنات، أخضر، بقدر ما هو أصفر؛ هو موت سيمطر بعد قمر

أو قمرين: ربما سأموت، أتالشى وأغيب،

أنا عود القمح الطري، ولكن قلبي جوهرة خضراء.

لذا سأعود أخضر، كما كنت، ولسوف يولد البطل كرة أخرى.)68(

169گۆڤارى موساسير

المصادر:)1( ميرسيا إلياد، مالمح من األسطورة، بترجمة حسيب كاسوحة، منشورات وزارة الثقافة السورية، دمشق 1995، ص 15-14.

)2( نسبة إلى ال�(سوپرمان(، أي الكائن األسطوري. )3( ميرسيا إلياد، المقدس والدنيوي: رمزية الطقس واألسطورة، بترجمة نهاد خياطة، العربي للطباعة والنشر، دمشق 1987، ص 188.

)4( المصدر نفسه، ص 155. )5( راجع مؤلفي: دراسات في ميثولوجيا الديانة اإليزيدية، إصدار خاص، 1995؛ مبحث )طاووس ملك: أكبر آلهة اإليزيدية(، ص 80-37.

)6( ميرسيا إلياد، المقدس والدنيوي، مصدر سابق، ص 196. )7( هوشنگ بروكا، دراسات في ميثولوجيا الديانة اإليزيدية، مصدر سابق، ص 10.

)8( خدرى سليمان وخه ليلى جندي، ئيزدياتى: جانجانه ى كوزى زانيارى كورد، به غدا، 1979، ص 24: )قه ولى طاووسى مه له ك(. )9( فالح مهدي، البحث عن منقذ، دار ابن رشد للطباعة والنشر، بيروت 1981، ص 91.

)10( فراس السواح، لغز عشتار: األلوهة المؤنثة وأصل الدين واألسطورة، دار عالء الدين، طب 6، دمشق 1996، ص 234. )11( نقال عن: هوشنگ بروكا، دراسات في ميثولوجيا الديانة اإليزيدية، مصدر سابق، ص 49.

)12( فراس السواح، لغز عشتار، مصدر سابق، ص 207. )13( المصدر نفسه، ص 211.

)14( المصدر نفسه، ص 212-211. )15( المصدر نفسه، ص 212. )16( المصدر نفسه، ص 76.

)17( فراس السواح، لغز عشتار، مصدر سابق، ص 292. )18( كلود ليفي شتراوس، اإلناسة البنيانية، بترجمة حسن قبيسي، مركز اإلنماء القومي، بيروت 1990، ص235.

)19( صموئيل هنري هووك، منعطف المخيلة البشرية، بترجمة صبحي حديدي، دار الحوار للنشر والتوزيع، الالذقية 1983، ص 16. )20( ميرسيا إلياد، المقدس والدنيوي، مصدر سابق، ص 14.

)21( فراس السواح، لغز عشتار، مصدر سابق، ص 117. )22( اإلنجيل المقدس )العهد الجديد(، دار الكتاب المقدس في الشرق األوسط، بال تاريخ ومكان النشر، إنجيل يوحنا: اإلصحاح الرابع

عشر، اآلية 12. )23( من دعاة هذه الفرضية: عبد الرزاق الحسني، أحمد تيمور، عباس العزاوي، سعيد الديوه جي، أوليا جلبي، الشهرستاني، صديق

الدملوجي، إلخ. )24( صديق الدملوجي، اليزيدية، الموصل 1949، ص 9.

)25( هوشنگ بروكا، دراسات في...، مصدر سابق، ص 62. )26( نسبة إلى إله الشمس: شمس، شمش، شماس.

)27( هوشنگ بروكا، دراسات في...، مصدر سابق، ص 63. )28( نسبة إلى ميثرا: رب األرباب في الديانة الميثرائية.

)29( توفيق وهبي، )اليزيدية: بقايا المثرائية(، بترجمة شوكت إسماعيل حسن، مجلة اللش الصادرة عن )مركز اللش الثقافي واالجتماعي( في كردستان العراق، دهوك، العدد 2-3، ص 91.

)30( ميرسيا إلياد، المقدس والدنيوي، مصدر سابق، ص 67. )31( عبد الرحمن بدوي، الموت والعبقرية، وكالة المطبوعات، الكويت/دار القلم، بيروت، بال تاريخ، ص 25.

)32( ميرسيا إلياد، المقدس والدنيوي، مصدر سابق، ص 96.

ژماره )1( زستانى 2012 170

وكان األهلون خليطا من الساميين الذين و فدوا إليها من بالد الجنوب المتحضرة )أمثال بابل وأكد(؛ ومن قبائل غير س������امية جاءت من الغ������رب )ولعلهم من الحيثيين أو من قبائل تمت بصلة إلى قبائل نيتاتي(؛ و من الكرد س������كان الجبال اآلتين من القفقاس)3(. وأخذ هؤالء كلهم لغتهم المشتركة و فنونهم من سومر، و لكنه������م صاغوها فيما بعد صياغة جديدة جعلتها ال تكاد تفترق في ش������ىء عن لغة أرض بابل و فنونها. بيد أن ظروفهم الخاصة باع������دت بينهم و بين النعيم المخنث الذي انحدر إلي������ه البابليون)4(؛ ولذلك ظلوا طوال عهدهم ش������عبا محاربا مفت������ول العضالت، ثابت الجن������ان، غزير الش������عر، كث اللحى، معت������دل القامة، يبدو رجاله في آثارهم عابس������ين ، ثقيلي الظل، يطأون بأقدامه������م الضخم������ة عالم البحر األبيض المتوس������ط

الشرقي.وتاريخهم هو تاريخ الملوك والرقيق، والحروب والمفتوح ،واالنتص������ارات الدموية و الهزائم المفاجئة. واغتنم ملوكه������م - الكهنة األوائ������ل - وكانوا أقياال خاضعين ألهل الجنوب-س������يطرة الكاشيين على بابل فاستقوا عنها؛ ولم يمض إال القليل حتى ازدان أحدهم باللقب الذي ظل ملوك آشور يتباهون به طول عهدهم وهو))الملك صاحب الحكم الشامل((. ويبرز أمامنا م������ن بين هؤالء األقيال الخامل������ي الذكر أفراد تهدينا أعمالهم إلى معرفة الس������بيل التي سلكتها بالدهم في

نمائها وتطورها)1( ������������������������������������������

ويل � و � ديورانت قصةالحضارة:جزء الثالث � صحيفة 9

اآلشـــــوريون

171گۆڤارى موساسير

English Departments

1- The Assyrians

2- Musasir in the cuneiform sources

3- The appearance of Kurdish in the history

ژماره )1( زستانى 2012 172

The Assyrians

The inhabitants (Al-Ahloon) were a mixture of the Semite people and they redeemed it from civilized countries of the South (such as Babylon and Akkad); and non-Semitic tribes came from the West (and maybe of the Hittites or unrelat-ed tribes Nitati tribes); and of the Kurd mountain people from the Caucasus (3). They took all their common language and arts of Sumer، but sub-sequently been elaborated new wording made it hardly diverge in something from the language of the land of Babylon and arts. However، spe-cial circumstances has pushed themselves and between the incline mechanism bisexual bliss Babylonians (4); continued throughout their reign people Warrior macho، fixed abode، prolific po-etry، many beards، Moderately tall، it appears his men on their pray، heavy shadows، they stepped

their mega foot on world Mediterranean East.، their history is the history of Kings and slaves، and wars and open the bloody victories and de-feats snap. They take their – top priests — they were docile subject to southerners-control al-kasheyen to Babylon، they derive; it wasn›t till one of them titled that the Kings of Assyria boast-ed by the length of their reign and is ((the ruling King)). We have highlights from these unknown individuals male members inspire us to see the way that taken in development and evolution (1)

________________________________________________________

Will – W – Durant، the story of civilization: part III –page 9

173گۆڤارى موساسير

2- Radner، K. BETWEEN A ROCK AND A HARD PLACE: MUsAsIR، KUMME، UKKU AND ŠUBRIA- THE BUFFER STATES BETWEEN ASSYRIA AND URARTU، from : BIAINILI-URARTU، ،)2012(، p.2433- Grayson، A.: Assyrian Rulers of the Early First Millennium BC I )1114-859 BC.(، )london:1991(، p.2935-Grayson، A.: Assyrian Rulers of the Early First Millennium BCII )858-745 BC.(،Vol.3، )london:2002(، p.707- Radner، K. BETWEEN A ROCK AND A HARD PLACE: MUsAsIR، KUMME، UKKU AND ŠUBRIA- THE BUFFER STATES BETWEEN ASSYRIA AND URARTU، from : BIAINILI-URARTU، ،)2012(، p.247(8) Albenda، P.: ORNAMENTAL WALL PAINTING IN THE ART OF THE ASSYRIAN EMPIRE، )Lieden: 2005(، p9- Thureau-Dngin، F.: UNE RELATION DE LA HUITIEME CAMPAGNE DE SARGON )714 av. J.-C.(، TCL3، )paris:1912(، p.XII11- Lanfranchi، G. & Parpola، S.: the Correspondence of Sargon II، Part II، Letters from the Northern and Northeastern Provinces، SAA، Vol.5، )Helsinki:1990(، p.11011- JAKUBIAK، K: SOME REMARKS ON SARGON II’S EIGHTH CAMPAIGN OF 714 BC، )Iranica Antiqua :2004(، Vol. XXXIX، p.19112- Grayson، A.: Assyrian Rulers of the Early First Millennium BC، I )1114-859 BC.(، )london:1991(، p.29314- Thureau-Dngin، F.: UNE RELATION DE LA HUITIEME CAMPAGNE DE SARGON )714 av. J.-C.(، TCL3، )paris:1912(، p.5013216- Benedict، W.: The Urartu-Assyrian Inscription of Kilishin، JAOS، Vol. 81، No.4، )USA: 1961(، p.382.17- CHICAGO ASSYRIAN DICTIONARY، Vol. ، p.115-11619- Black، J. & Others : A Concise Dictionary of Akkadian، )Wiesbaden:2000(، p.33422- CHICAGO ASSYRIAN DICTIONARY، Vol. Z، p.73www.Wikipedia.org / Musasir24- Radner، K. BETWEEN A ROCK AND A HARD PLACE: MUsAsIR، KUMME، UKKU AND ŠUBRIA- THE BUFFER STATES BETWEEN ASSYRIA AND URARTU، from : BIAINILI-URARTU، ،)2012(، p.247Grayson، A.: Assyrian Rulers of the Early First Millennium BC، I )1114-859 BC.(، )london:1991(، p.29326- Diakonoff، M. & Kashkai، S.: Geographical Names According to Urartu Texts، RGTC، Vol. 9، p.5828 -Laroche، E.: Glossaire de la Langue Hourite، ) paris: 1976-1977(، p.5429- Radner، K. BETWEEN A ROCK AND A HARD PLACE: MUȘAȘIR، KUMME، UKKU AND ŠUBRIA- THE BUFFER STATES BETWEEN ASSYRIA AND URARTU، )2012( p.24531- Diakonoff، M. & Kashkai، S.: Geographical Names According to Urartu Texts، RGTC، Vol. 9، p.9 Parpola، S.: the Correspondence of Sargon II، Part I، Letters from the Assyria and the West، SAA، Vol.1، )Helsinki:1987(، p.23834- Olmstead، A.: Western Asia in the Days of Sargon of Assyria )722-705 B.C(، )new York: 1908(، p.37-3935- Holloway، Steven W.: Aššur is king Aššur is king Religion in the Exercise of power in the New Assyrian Empire، )Leiden: 2002(، p.16440- Benedict، W.: The Urartu-Assyrian Inscription of Kelishin، JAOS، Vol.18،)USA: 1961(، p.359-38549- Olmstead، A.: Western Asia in the Days of Sargon of Assyria )722-705 B.C(، )new York: 1908(، p.355- radner، Karen: Between a Rock and a Hard Place ، p.24563- Holloway، Steven W.: Aššur is king Aššur is king Religion in the Exercise of power in the New Assyrian Empire، )Leiden: 2002(، p.11664- ibid: p.116-11765- Thureau-Dngin، F.: UNE RELATION DE LA HUITIEME CAMPAGNE DE SARGON )714 av. J.-C.(، TCL3، )paris:1912(، p. I-IIFagan، G. : “I FELL UPON HIM LIKE A FURIOUS ARROW :”TOWARD A RECONSTRUCTION OF THE ASSYRIAN TACTICAL SYSTEM” from : New Perspectives on Ancient Warfare، )Leiden:2010(، p.9172 Tadmor، H.: the Campaigns of Sargon II of Assur: AChronological - Historical Study ) Conclusion(، JCS 12، )USA: 1958(، p.85-87 & p.9573- Holloway، Steven W.: Aššur is king Aššur is king Religion in the Exercise of power in the New Assyrian Empire، )Leiden: 2002(، p.12074- Fagan، G.: “I Fell upon Him Like a Furious Arrow”: Toward a Reconstruction of the Assyrian Tactical System، New Perspectives on Ancient Warefare، Vol. 59، )Leiden:2010(، p.9175- Ibid : p.9276- Holloway، Steven W.: Aššur is king Aššur is king Religion in the Exercise of power in the New Assyrian Empire، )Leiden: 2002(، p.12077- Radner، K. BETWEEN A ROCK AND A HARD PLACE: MUȘAȘIR، KUMME، UKKU AND ŠUBRIA- THE BUFFER STATES BETWEEN ASSYRIA AND URARTU، )2012( p.25278- Tadmor، H.: the Campaigns of Sargon II of Assur: AChronological Historical Study ) Conclusion(، JCS 12، )USA: 1958(، p.85-8779- SAA 1، p.981- Holloway، Steven W.: Aššur is king Aššur is king Religion in the Exercise of power in the New Assyrian Empire، )Leiden: 2002(، p.28181- Ibid، p.28682- ibid: 287-28883- ibid، p.287

ژماره )1( زستانى 2012 174

1-2: didn’t give clear meaning because of break-ing text.3-6: (must) you say: let (king، my lord) (my god) return to me (…..)، then quickly collect the infor-mation and send it to me، and I am recently bring back your gods to you7-11 (…….) Musasir city was there، tak(ing) your gods (……..) ، (……..) is mine (………) you why (……….) Returning the Khald god statue to Musasir was as a result of agreement between Assyrian and Urartu as it shown in the above letter، or at least between Assyrian and the responsible of Musa-sir city(79). this agreement was in 713 B.C، that’s a year after Sargon’s operation. In fact there is unsuitable between the aver-sion that Sargon had on Musasir with the text which talked about returning Khald god to Musa-sir، which means the Assyrian policy had a clear reflection، that make us be so doubt about much information which mentioned in Sargon’s eighth operation (80) . But there is no doubt that the Assyrian for-eign policy was like that which returning statues to their places، in the same way we see Assyrian Sargon returned the main god statue of the city (Harhar) to its city، thus after the city had been occupied in his military operation ( some says it had done before Sargon Shalmansar III)(81). That’s why we can say it is true that the Assyr-ian occupied Musasir city and looted it but not like the pictures on the Mosul wall and Doorsha-roken indicated، because these pictures were used mostly as propaganda by the Assyrian au-thority foreign policy and more they used to scare regions’ representatives (82). We mustn’t forget that many times if a region god was arrested and its king came to announce ceasefire and agreed enemy’s condition only to get god’s statue، the best example was the story (Layali Bazoya-Bazoya nights) which king Asar

Haddun in his operation on Arab king whom that king lost and run away، then when he knew that he failed and didn’t have any choice and the city’s god arrested، so he came to Mosul to Asar Had-dun asking ceasefire and forgiveness، paid tax so as to return his god and free it. Also Tajlat Blezari III tried more to control Babylon but didn’t succeed، while finally could apply his power on Babylon and announce ceasefire with them، thus by returning those gods previously had taken (83). Therefore there is no doubt that probably Urartu king Sardur III asked ceasefire and agreed with Assyrian king Sargon II for returning Khald god to Musasir (the letter content showed this although more of it was broken) To remind that Sardur III till Urartu’s fall-ing didn’t fight with Assyria. But vice versa there were ceasefire between them، thus appeared when Aššurbanipal became Assyria king، Sardur III from the capital Tushpa came to Mosul city and congratulated him as the son Congratulated his father. Sardur III was the last Urartu king who later by the Skiss tribes Urartu destroyed (84). Therefore Musasir’s history ended in a big religious and civilized base and the information about it had lost only that one known as Muje-ser which followed Sidakan sub-district in Soran district. So I asked Hawler remnant directorate/ Soran department to do campaign for check-ing and inspection to clear that civilized base in Kurdistan.

175گۆڤارى موساسير

valleys، by riding a horse I passed which was danger to go on foot، when Urzana، the Musasir، knew I with my forces went toward Musasir، run as a bird and climbed the hard mountain، I made siege around Musasir، the Khald god centre and occupied it، there were Urana’s family، his sons، his daughters، 6150 of citizens، 690 donkeys، 929 cows، 10225 sheep، 34 talents and 18 cows from gold، 160 talents and 25 cows from silver، white bronze stakes، …… I brought unlimited of expen-sive stones which cannot be count، …. and a tal-ent with bronze and iron، ……… and a bronzy bull، bronzy cow، bronzy heifer، I brought them all to Ashur god. Other furniture ……… I made the Urartu wide lands and all the mountains to be in sad-ness and condolence، as Rusa، their king killed himself with a knife، I put this region(Musasir) on Assyria، which run by a faithful employee، Rusa، the Urartu، (of sadness) with an iron knife hit his heart and as a pig ended his life (71) . Sargon also pointed to how he moved Khald’s god statue and his wife Bagbartu to Assyria (72). As he said:LÚ- šu-ut-SAG.MEŠ-ia LÚ.re-di-a <a>-na É dHal-di-a aš-pur-ma dHal-di-a DINGIR-šu ù dba-ag-bar-tu d15-šu a-di NÍG.GA É.KUR-šu ma-›a-at-ti mal ba-šu-ú . . . aš-lu-la; I sent my guerrillas to Khald temple، I took Khald and Bagbartu gods and there I collected booty(72). Which I sent all to Ashur god temple in Ashur ، which its name was (É.hur.sag.gal.kur.kur.ra)URU Mu.sa.sir kašid dHaldia nasa (Musasir city had occupied، Khald god re-moved) Sargon only he with 1000 of the kingdom knights attacked Musasir، but how the forces and their techniques weren’t known(74)، it might be those knights attacked Musasir with arrows، swords، armored and long spears (75). As Assyrian Sargon in these letters to Ashur god، indicates which the statues of each The Urar-

tu kings (Sarduri، Argishti، Rusa) removed from Musasir temple، that is as a symbol for destroy-ing the temple and the Urartu kings remains(76). As in the engraved picture (bazr) on the Sargon king palace wall which indicates looting Khald god temple and the destruction، in the form not being important once again (Picture-6-). This picture is engraved view of room num-ber 13 in the Assyrian king palace، Sargon II، was found in his capital Door Sharokin (77). In fact looting of Musasir city was in 714 B.C by Assyrian Sargon، but that looting how will be، those evidences indicate that Khald god statue after a year from the looting (in 713B.C) retuned to Musasir (78)، as there is incomplete letter (made the cuneiform text be broken) which indicates with the diplomatic conversation between As-syrian and Urzana! Or Urartu for returning Khald god temple to Musasir، that as shown in the cu-neiform text، although part of it been broken، this is the text (picture 7): Beginning broken away1 -[X X X X X] ap-ta-[X X X]2 -[ X X X X]-u-ni-ú-sa-[bit X X]3 -[ù šúm-m]u ta-qa-bi ma-[a LUGAL be-lí]4 -[DINGIR.MEŠ-ia lu]-sa-hi-ir li-di-n[a-ni X X]5 -[X X X] ár - hiš ba-ti-iq-[tú hur-su]6 -[šup-ra] ba-si DINGIR.MEŠ-ni-ka [ú-sa-har]7 -[ad-da]-nak-ka urumu-sa-[sir X X]8 -[ina Š]À-bi ši-i-bi sa-ba-[at X X X]9 -[X X X] Ša DINGIR.MEŠ-ni-ka [X X X X]10 -[X X]-ia ha-an-ni-i š[a X X X]Ed.11 -[X X a-t]a-a la-a r[a-X X X X]Rev.DestroyedThe text translation:The above cuneiform text was destroyed، which haven’t known how many lines are!

ژماره )1( زستانى 2012 176

2- ARAD-ka mUr-za-na3- Lu-u DI-mu a-na LUGAL BE!-ia4- LUGAL BE-I : ú-d[a]5- a-bé-e-ti GUD-NITA.M[EŠ]6- ù UDU.NITA.MEŠ ia-a-k[a]7- ku-pu-ú: KASKAL.MEŠ8- ú-sa-bi-it : ka-a-ni9- a-da-ga-la : la il-li-k[a]10- [r]a-qu-ti-ia : ina IGI LU[GAL]11- la-al-la-ak : ú’-[la-a]12- a-ta-al-ka : T[A x x] Its meaning:1-3 : to the king، my lord، your servant Urana، well health for king، my lord.4-6: the king، my lord، known my problem، where is my bulls and goats?7-10: snow cut the road، as I am warning you، I can’t come to my king insolvency. 11-12: or I should come and later come back then

die in enemy land. In this letter Urzana made himself as a servant to Assyrian king Sargon. So there is two possi-bilities:1.Either this letter belongs to the previous time of Assyrian Sargon eighth operation which later that letter made Sargon angry and caused to destroy Musasir and arrest Urzana.2.Probably this letter belongs to the years after Assyrian Sargon eighth operation، thence Urzana was put as Musasir ruler by Asssyrian Sargon، which in the letter Urzana made himself as Sar-gon’s servant and described the enemy (perhaps Urartu)، this would be a strong probable. When Assyrian Sargon came to the king’s throne، many of the kings and rulers from far countries came to Khubushka region for recog-nizing the legality power of Sargon II and pre-senting gifts، but among attendants the king of Musasir (Urzana) wasn’t there، because he was alliance with the Urartu، king Rusa، as he didn’t send the gift for being the king and didn’t give tax and capitation (69). After Assyrian Sargon in his military opera-tion on Urartu completed، his army were so tired، so he brought back to Asur but on his way decid-ed to invade Musasir، he and his special kingdom army that only consisted of 1000 knights (70)، which in the following، we present the meaning of the part which special to Musasir in the military operation text of Assyrian Sargon: ( Urzana in Musasir city who broke the holy swear which he did in front of Ashur and Mardokh gods، sent his speech to Rusa،the Urartu، so my lord ( Ashur god) gave me the power، with a wag-on and 1000 strong knights and my strong ground forces، whom fighting bravely in the fights، on my horses I advanced، in those places were hard to go on foot، on the shiak، Ardikshi، Ulaiau، Alluria mountains، hard mountains which included hard

177گۆڤارى موساسير

between them، which they were not aside to any-one، especially Musasir region. Therefore when the family of Sargon Ashur II (721-705 B.C) got the power in Assyria، Assyr-ian country became so stronger and so wider and many religious and civilized bases were destroyed by the kings in the family of Sargon Ashur. In the Assyria history three holy religious places were destroyed and looted which men-tioned clearly in the cuneiform texts of Assyrian kings، they were Musasir، Babylon and Susaya (63) ، those three civilized bases had their own ef-fects on the political and economical sides of Assyria، which each one was a political and re-ligious bases besides having an old history، that why Assyrian especially in the time of new As-syrian ( Sargon II، Sanharib and Ashur Banibal) destroyed those bases and looted the temples،

thus for the sake of not letting them to grow po-litical and religious power again and not being a political and religious bases against Assyrian، so affects on Assyria، because those bases we have just mentioned were on the main trade way of Assyria (64). One of the most famous cuneiform texts which talked about occupying Musasir and looting the Khald god temple was in the text of Assyrian king Sargon II، who wrote in the eighth year of his rul-ing، which describes a wide military operation to Urartu country in (714 B.C) which known as the eighth campaign، that Assyrian Sargon recorded the story of that campaign in a form of report and he presented to Ashur god in Ashur city (65). (Pic-ture -8-) Here appears that the history of Tobzawa text belonged to the time just before Sargon، As-syrian، did his operation، thus because Rusa in Tobzawa text had a pride in his ability to expel the Assyrian army in the area and Urzana، the Musasir king، swore the trustfulness and loyalty to Rusa and presented his army to him too، then Rusa made him the king of Musasir، ( look at the the Tobzawa text which we mentioned before). On the other hand Sargon، the Assyrian، who described in his text especially about his military operation to Urartu country and said that Urza-na in Musasir broke his swear، the trustfulness and loyalty to me، which he swore in the name of Ashur and Mardokh god، and changed his speech for Rusa، the Urartu، (66) . There is also other letter of Urzana king which sent to Assyrian Sargon that he apologized not be able to come to him and congratulating him for his arrival to power which it was because a lot of snowing which cut across the way، perhaps this made that Sargon didn’t accept Assyrian author-ity، this is the text of the letter (67):1- a-na LUGAL EN-ia

ژماره )1( زستانى 2012 178

later took tax from him which was implying hors-es (60) . That operation of Shalmansar III under the leader Dayan Asur to the areas in the Upper Zab somehow looks like the 8th operation of Assyrian Sargon، but what drag attention is that، it men-tioned Khrna(harna) as Musasurru(Musasurru) and as the holy city، so only apply tax and capita-tion on them without indicating to its destruction، this shows us is Kharna other name of Musasir before or within thentime of Shalmansar III، but may be Musasurru is differ from Musasir، thus be-cause in the operation at 31th year the Shalman-sar III once again indicate to the occupation of Zapparia’s difficult and fencing city with 46 other cities in Musasir region city as we mentioned be-fore. After Shalmansar III died، upheaval (vi-cissitude) occurred under the leader an old son Shalmansar whose name was ( Ashur –Dan-Apli) against his younger brother who was indicated as a successor whose name was (Shamshi – Ad-dadi IIIII) (823 – 811 B.C) who defended continu-ously for four years to clear that upheaval which led by his older brother، although Shamshi – Ad-dadi IIIII could extend the Assyrian power widely and did some military operations on Urartu and Babylon country، but day by day the Urartu power increased till the death of Shamshi – Addadi IIIII (811 B.C) his young son Addad Nirari III (783 – 810 B.C) came to power whom his mother named (Samirams (Shumu – Ramat) took the power as a representative of her son. At that time the Urartu country extended till covered many parts of Kurdistan. After that Shal-mansar III destroyed and burnt the capital of Urartu country (Arzashkon) which till now hasn’t known where it is (perhaps it will be in the west of Wan lake) that’s why Sarduri I started building a new capital naming (Turushpa) in the hard place

in the south eastern of Wan lake until became the power of Sarduri I at the end of Shalmansar III ruling reached the mountain area in the east of Asur country، in the south to Azerbaijan till Uru-mia lake، in the days of Shamshi Addad IIIII، Urar-tu extended their power and they could destroy Malatia- the Assyrian alliance- in the south Ana-tolia territories (Turkish Kurdistan) ، that became motivation for many other regions under Assyrian power to announce the independent against As-syrian country and not paying tax and capitation anymore، also the Damascus territory made alli-ance with Urartu against Assyrian، that made the trade road to Assyria be interrupted، which an im-portant workers exporter was stopped، implying jobs، metal and horse and Lazurd stone، thus be-cause of cutting the trade road which was pass-ing in Midia country، to return power from these places Addad Niraz III prepared an army directed by (Shamshi – Elo) who could make Damascus territory to be back to Assyria authority as he could occupy the Mediterranean way again(61) . After the death of Addad Niraz III، his four sons came to power one by one، they were Shal-mansar IIII (782-772 B.C) ، Ashur Dan III (771-754 B.C) Ashur Niraz IIIII (753-746 B.C) which an up-rising occurred against him in Kalkho city، after him his brother Tuklti – Apel –Ishar III (744-727 B.C) within (782-744 B.C) the Assyria got weak-ness versus the surrounding countries especial-ly opposite to Urartu country which extended and became stronger gradually، although Tuklti Apel Ishar III could return somehow many places by his military operations to Assyria، but in the writ-ten of Assyrian kings whom followed him espe-cially Sargon II appears that Urartu as strong as Assyrian، had his own power and authority، and a wide territory was under his power(62). That struggle and conflict which happened to Assyria and Urartu affected on those regions

179گۆڤارى موساسير

– 612 B.C) gradually become more. Between these two forces (Urartu and Assyria) there were some independent regions the most important ones (Manna، Khoboshka، Musasir and Shubria). These regions always tried to keep their relations with both (Assyrian and Urartu) to remain safe. For the first time in the Assyrian texts at the time of king Tukelti Nanurtai II (890 – 884 B.C) which indicated to fulfill some military operations to Nairi ، made their king to surrender by giving tax and capitation، besides sending horses to Assyrian army(53)، after that king، his son Ashur Nasir Bal II (883 – 859 B.C) came to power، this one also made several military operations to the north and northern east territories for the safe of trade roads، those places have special impor-tance Assyria trade (54). It was the first time the name of Musasir mentioned as a region which appeared which fol-lowed to Assyria which gave tax and capitation to Assyrian authority، thus in that private text of special celebrating to open Kalkho city، the new Assyrian capital shown (picture -1-) which indi-cated the attendance of representatives for some of foreign regions، among them Musasir region was found as we indicated before (55). After Ashur Nasir Bal II، his son Shalmansar III came to the Assyrian throne (858 – 824 B.C) who continued as his father on military operations to the north and northern east territories of Assyr-ian country for securing trade roads، this king could reach his power many other places which his father couldn’t، Shalmansar III continually did military operations to Iraqi Kurdistan، Syrian Kurdistan and Turkish Kurdistan for forbidding and preventing Urartu authority in this place and on the other hand for securing the trade roads to Asur country. That king according to his written، he did a big military operation on Urartu coun-

try who could occupy majority of Urartu country، also he said the Urartu king (Aramo ) in his capi-tal (Arzashku) run to the mountain (Aduri) but I followed him on that mountain and I could defeat him(56)، there is no doubt in that period Musasir was following authority. Shalmansar III Shalmansar III did another military operation to Urartu country (832 B.C) but this time his army under leader Tortan(57) (Daian-Aššur) that leader on his way in Diyarbakir road through Ammaš city canyon in the mountains، then crossed( Ar-sania) river، and a hard fighting occurred which the Assyrian won، in that battle Urartu army un-der leader Sarduri II . Here in the time of Shalmansar III only once indicating to Musasir region which the form (Musasurru) is mentioned، which in it، Shalman-ser III said، in my 30th ruling year which I was in Kalkho city، I sent the military commander Dayan Asur as a military leader to do a military opera-tion to the northern territories in Upper Zab river which come as follows: ( I crossed the Upper Zab river and occupied the cities in the region (Hubuškia)، I took tax and capitation from (Datana)، the ruller of Khubushka، then from there، I went to city (Magdubbuy) in the region (MadaHissi) and took tax and capitation from them، after that I left the cities in the region of (Madahissi) to (Udakku) in the Manna region، the Udakku citizen were afraid of my forces، so the king of Udakku –Manna-( Zertu) to save his life left his kingdom city to farther place، but the leader of Asur followed him and could bring pos-sessions، bulls and sheep، and destroyed، burnt the cities، then from Manna country attacked the cities of the king (Šullusunu) who was the king of (harna) or Khirmunia، occupied harna kingdom whose name was (Musasurru) with other cities، king Šullusunu and his children were caught as prisons and brought them to Asur country which

ژماره )1( زستانى 2012 180

to king Rusa، and when Khald god talked to him and ordered to attack ، Rusa went through As-syria mountains and he could expel the Assyrian bases from Musasir mountains، then came back، gave sacrifice and for 25 days celebrating، after he confirmed Urzana’s power and saved his life، after that Rusa came back his homeland). Then the text ended in the following lines: (I am Rusa، the servant of Khald god، the loyal shepherd to people، I won by Khald god and my army never know fear، anxious and tiredness against resistant، Khald god gave me power and authority، made my ruling day happiness،I ruled Urartu country and destroyed enemy country، so my gods gave my life more happiness، they in-crease the happy days which I like، thus after I won and proved the peace. Anyone be a cause for removing or destroying this stone (Tobzawa) and who do that، Khald god، Adad god، Shamash god and all other gods cut his generation and omit his name)(50). There is clear difference between Tobzawa

stone cuneiform written text with Kelashin stone cuneiform written text. So here clearly shows us at the time of Ishpuni and his son Minwa، Musa-sir region was part of Urartu country because the essence of the Kela Shin text only consist of theking’s visit to Khald’s temple and offering sac-rifice، but in Rusa text (734-714 B.C) appeared later that region were conquered by Assyrian at least till king Rusa arrival، this in Tobzawa writ-ten text essence appeared which talking about Urzana’s( the Musasir ruler) aid، how he saved them under Assyrian، thus by expelling Assyr-ian’s army in the territory(51).Second/ Musasir in the Assyrian texts: Generally Assyrian in the the first millenary B.C in the north part and northern east continual-ly got troubles besides the danger and tiredness made by the tribe and nations were settled there، the most prominent were Urartu in Armenia and Midia tribes in Iranian Kurdistan(52). Those cunei-form sources which shed light on the relations betweenUrartu and Assyrian in the time both em-pires، Assyria I (745 – 911 B.C) and Assyria II (745

181گۆڤارى موساسير

Anyone helps a person to steal or knew but doesn’t report Besides fetch animals far from Ardini Anyone do that، the Khald god destroy his gen-eration on the earth Or anyone move this stone from its place or crash it Or help others to do this action So the gods destroy his generation on the earth، the god Khald، the god Ishkur(Adad) Shimshi god and all other Ardini gods)(44). It appears from Kela Shin stone text that Ardini region was attached with Urartu at least in the time of Ishpuni and Minwa، therefore، in this writ-ten paid more attention to religious aspect and serving the Khald god temple، although contain similar meaning but in a bit different way، thus belongs to that the Assyrian text on Kela Shin stone is has more effects by the writing style the Assyrian kings، that’s appeared the nickname ( the king of the world) found in Assyrian text on Kela Shin stone but didn’t come from Urartu، this nickname had been used more by Assyrian kings. What appeared in the Urartu text on Kela Shin stone، we present in the following points: First: Ardini city was very important be-cause it contain the Urartu national god temple، therefore، Urartu kings didn’t do any dereliction to take care of Khald god temple. Second: It seemed that Khald god temple once again been modernized on a high stage which made-up by animal pictures، weapon and differ-ent statues، as a big amount of sheep and live-stock been presented to this temple and sacrifice for it. Third: what is more important is that when Urartu texts were reading، we feel that Ardini as a region or a city completely attached to the Urartu direct authority because in the Kela Shin written didn’t indicate to the ruler of Ardini (Musasir) in-

versely to the cuneiform text on Tobzawa stone. Tobzawa stone: This stone is on the right side of Tobzawa river، about (20 seconds) far from Sidakan by car، (now it is in Hawler museum) this stone were put on a straight level which there are lots of trees، and on the east of this stone there are Musasir city(Ardini city) which several big stone statues were found there، that related to the time of Kela Shin and Tobawa (45) . and about (30 km) far from the west-ern south Kelashin stone (46) ، this stone is known by the people who live there as ( Kela Gawer)(47). Tobawa stone like Kela Shin stone، which there are written on both sides، on both sides there are written، one side is Assyrian writing and the other side is Urartu writing، the Assyrian written contain 37 lines، while the Urartu written contain 38 lines (48) . Tobawa stone related to the age of Rusa king (Rusash (49 . (picture -5-)The following is the written text meaning on To-bzawa stone:(Urzana the king of Musasir region asking for helping his son Rusa، the king of Khald(Urartu) Sardor، to protect his life and surviving him from Assyrian force، therefore، they did alliance treaty، he ordered to arm his army، because the gods wanted goodness to Musasir king – Urzana - ، therefore ، they responded the Khald god speech and quickly made Rusa to won، therefore، Rusa accepted Urzana’s alliance and made him the ing of Musasir(Ardini)، also gave him high grade، at the same year when Rusa was in Musasir (Ar-dini ) went to gods temple with Musasir king (Ur-zana) and Urzana sood in front of them، swore confederacy and loyalty to king Rusa and offered sacrifice and flowed (sweat and hallowing wa-ter) in front of Khald god feet. Then Rusa built a temple for Khald god in Musasir، Urzana and his army were standing in front of the temple gate worshipping، Urzana gave all his force and army

ژماره )1( زستانى 2012 182

iform text، which shows the more Urartu powerful than Assyrian. In the first half of ninth century B.C (38). The Kela Shin written text belonged to the time of both kings Urartu king (Išpuene) and his son (Minua)، that they in the same time in their ruling with Assyrian king (Šamši-Adad V) (828 – 810 B.C) (39). One side of it and Assyrian language which contains 42 lines ، but other side were written in Cuneiform and Urartu language which contains ( 41 40) . both Urartu and Assyrian writ-ten text have the same meaning but have written in two different language. Here we only give the Cuneiform meaning (41) : (( When we went to Khald god in Ardini city (in the Assyrian text Ardini is used as Musa-sir) above all Ishpuni، Sardor’s son، strong king، Shurawe king(42)، Biaina king(43)، the great of Tushpa city، Minwa – Ishpuni’s son، a temple had built to on the big stage ( they had built) inside a written statue were put، also nice weapon، beau-

tiful animal skeleton and the flag which made in silver، plates from silver and gold were put in the temple، as I put many other things in the front side of the Khald god temple، and I offered many animals as sacrifice for it، 1112 bulls، 9120 goats and 1248 sheep، when Ishpuni Had gone in Ar-dini city، the city of Khald god. Ishpuni، the son of Sardor، the great king، Shurawi king، Biaina king، the great of Tushpa، this temple as a respect to Khald god has built، after he put all things in front of the Khald god temple، the animals were brought to sacrifice out-side the Khald god temple gate in Ardini ، there-fore، when they left Ardini، the Khald god city، first of all Ishpuni، the son of Sardori، Minwa، the son of Ishpuni، they offered the sacrifice to the Khald god and they said: Anyone put the skeleton of animals out the god’s temple door Anyone do offence with it

183گۆڤارى موساسير

engraved maps on their palace walls are re-flected(35) ، because of that our analyzes must be on the holy Musasir city ( Mujeser village) on the Urartu and Assyrian cuneiform text bases which we explain them one by one below:Musasir (Mujeser ) in the observatory of Urartu cuneiform text: Urartu country always struggled with As-syria over those regions were in (Manna، Kho-boshka، Musasir، Shobria) that’s why age long eyed the weakness opportunity to occupy these places، directly or indirectly. So when Assyrian were weak، Urartu invaded them and occupied and vise versa، because Musasir city (Mujeser village) had a special importance by Urartu be-cause it contained the Khald temple which was the Urartu national god، that’s why have paid more attention compared to other two regions (Khoboshka – Manna) since the kings talked

much about it. The importance of Musasir shown in both stone pillars Kila Shin and Tobzawa، that’s why in the following we indicate to them:1.Kila Shin :This stone pillar is on the eastern north border of Iraqi Kurdistan land، about( 200 m) far from the west of Iranian border ، ( Iraq – Iran border) which reach a gate known as Kela Shin، which Sidakan territory in Iraqi Kurdistan linked with Shno dis-trict in Iranian Kurdistan(36)، Schulz was the first one who discover it and copied but had killed by the people who settled there، so his report and copy were lost، but later in 1941 Henry Rawlin-son visited Kela Shin and described it، also many others visited there (37) . Kela Shin is now in Urumia museum in Iran، thus after Iraq --- Iran war، Iranian military took it. (picture 4) is considered to be one of the oldest Urartu cune-

ژماره )1( زستانى 2012 184

is not Musasir، because there isn’t found any re-main and document which proves it is Musasir، although some says they found some written but one or two symbols of cuneiform doesn’t give us enough information to prove that RebatTepe was a capital of Musasir، but in fact the remains which found there proves there were an old city in Man-na region، so it is Manna ‘s . Many archeologists believe that the nowa-days Soran district was in the centre of Musasir، and the nowadays Mujeser village was Musasir’s capital (33)، this village is now in Sidacan sub-district and previously they found some Urartu stone statues which kept in Hawler museum (picture -3-). Despite of having both stone pillars Kila Shin and Tobzawa that area which are the evidence that Mujeser village is Musasir capital. (picture 4-5) Musasir renown was by its sacredness and

religious importance، which contains god Khald، that was the main god for Urartu. The idolatry in the last ninth century B.C by Urartu increased and paid more attention، which Urartu kings hon-oured to visit them in (nowadays Mujeser village) as appeared in Urartu cuneiform texts in both stone pillars Kila Shin and Tobzawa (34). (picture 3-4) On the other hand destroying and conquering holy places outside Assyria country made Assyr-ian kings to mention them with honor and proud which they have mentioned loots on their written and time in their ruling with Assyrian king (Šamši-Adad V) (828 – 810 B.C) (39) . One side of it and Assyrian language which contains 42 lines، but other side were written in Cuneiform and Urartu language which contains ( 41 40). both Urartu and Assyrian written text have the same

185گۆڤارى موساسير

Third: The width of Musasir’s region which ex-tended from Qaladze area till reaches Sidakan places and Iranian Kurdistan in Shno، thus made the area to have winding shape as it extended with high mountains، perhaps because of these they called it the snake shaped region. Considering the above reasons it explain for us that Musasir means a zigzag region which have forest، many mountains and water sources which it looks like a snake hole from its complex. Some of the analysts simply analyzed it’s meaning by saying it is a (snake hole)(22)، this an-alyzing will be true if the word Musasir (MUSA-SIR) be a compound word which consists of two parts as follows: MUSÛ: outlet، hole، door SIRU: snake (24). But it doesn’t mean the snake hole itself، but it is only a nickname which observes the geo-graphical، political and religious aspects as we mentioned before. While the written form of Musasir name as a cuneiform writing generally it is like this: KURMu-Sa-Sir (Musasir country) (25)

URUMu-Sa-Sir (Musasir city) (26)

Second : The meaning name of ARDINI: Urartus called to Musasir (Ardini)، this word originally is Orati، therefore، to explain the mean-ing of Ardini by linguistic analyses according to Khuri language، thus because Urartu language with Khuri language are in the same linguistic family. Therefore we conclude that Ardini word originally comes from Khuri’s Artini word which

means the (city)(28)، some of that Ardini was a Khuri city and at the age of third Ur family espe-cially at the time of Shulgi -Šulgi – (2029-1982 B.C) in the name of Arini was existed، that is in the cuneiform text in the year (49) of king Šulgi ruling، which the analyzes have believed that is Khuri name then changed to Artini، after that at the time of Urartu changed to Ardini as cuneiform text appeare (29)، while at the same time in Assyria texts is Musasir، the name of Ardini in the Urartu king cuneiform texts mentioned as follows (30):

URUAr-di-né

URUAr-di-néURU

URUAr-di-né-e-i

Musasir، the capital (Mujeser village) in the cu-neiform texts: The news of Musasir city (the nowadays Muje-ser village) which was the capital of Musasir re-gion، as we have got in the Assyrian and Urartu cuneiform texts ،it is belongs to its important in religious aspect، because this city in the ancient time contained a god temple (Khaldi -haldi)، ont the other hand he was Urartu national god،(31) . as the struggle between the two powerful Assyrian and Urartu in the first half at the first millenary B.C for invading the regions between them was reflected over Musasir on the other hand. In the last years some pieces of remains have founded in (Rebat Tepe) in Sardasht the Ira-nian Kurdistan(32)، without any doubt Rebat Tepe

ژماره )1( زستانى 2012 186

The meaning of the name of Musasir (MUSASIR) :

Musasir (MUSASIR) is the Assyrian name which is used for the first time in the Assyria Na-sir Bal II(859 – 882 B.C) cuneiform texts in a form of (KURmu-Sa-Sir) (12)، but in the time of Shalman-sar III (858 – 824 B.C) in a form of (MuSasuru)(13)، it will be other expression for Musasir name or the writer who recorded its name made a mistake. But in the Assyrian king Sargon II (721– 705 B.C) texts especially in the text that talked about the military operation on Urartu country then on his way back invaded Musasir and looted it، which known as eighth trying، there were obvi-ously shows that the name is Musasir(MUSASIR) (14). But what’s important is that in the cuneiform text in the (30 th) ruling year of the king Shalmen-sar III (858-824 B.C) which the text specialized to a military operation under leader general (Dayan Ashur) to the upper areas in Greater Zab، but what is more important is that the capital of Kharna – Harna – named Musasuru as a holly city، so only they took from them tax and capitation without mentioning any clue for destroying it، this tells us that there might be Kharna – Harna – was other name of Musasir at least in the time of the king Shalmensar III (858-824 B.C) (15). There is also cuneiform written on the roll-ing stamp of Urzana، the king of Musasir which its history belonged to the time of the Assyrian king Sargon II(721– 705 B.C) which the name of Musasir clearly mentioned. While Urartu had called Musasir (Ardini) thus as mentioned in the Urartu’s cuneiform text on both stones Kila Shin and Topzawa(16). What is related to the name meaning of As-syrian Musasir and the name Orati Ardini we ex-plained them as follows:

First/ The meaning of the name Musasir (MUSA-SIR): There is no doubt that Musasir is the name of a place while explaining the word Musasir isn’t easy but by depending on Akkad’s structure (As-syrian accent) shows us that word is the sub-ject noun in case (D) which taken from (Sasiru) or(SaSaru) or(sarsaru) or (sassaru)(17) ، and be-sides the possibility of reading sound (s) with (z)، so each of these reading words (sarsaru، sansa-ru، sassaru، sarsartum،) basically are taken from (zarzaru) (18). Therefore، on this basic by put into consider-

ation the political، geography and social circum-stance that time we obtain much meaning as we explain them in the following: 1.sarsartum /sharshartum /: is the Akkad word (Assyrian accent) ، means forest (19).2.sarsaru / sharsharu/ : this word has several meaning : snake، the place for collecting water، a container you can put water in it، forest، veg-etables، unreliable chair and insect (20) .3.sasiru /shashiru /: a place for collecting wa-ter(21).4.sassaru or zarzaru : vegetables (22) .

To get the real meaning of Musasir region un-der the shadow of the meaning Akkad words (As-syrian accent) we must put into consideration the political، geography and religion circumstance of Musasir region، in the following cases: First : there is no doubt that Musasir is the wide region which the Mujeser village ( the capi-tal of Musasir ) is the central part of this region، that area is known by having forests and green zones، which till now exists. Second: having lots of water sources in the area like Ruwandoz and some other small rivers join together to flow into Ruwandoz river، that’s why it a closet place for water.

187گۆڤارى موساسير

difficult mountains7) KA-šu pe-tu-u/ka shu patu:/ its mouth is open/ That Urzana’s rolling stamp had found in Mo-sul city (8).Each of the third and fourth stanza of that cunei-form text on the Urzana’s rolling stamp till now had quarrel problem and experts had different viewpoints(9) which we cannot indicate to it. There is a letter of Urzana which he sent to Sargon II Assyrian king asking for apologiz-ing that the road shut by snow and he can’t come to him(10)، these in a kind of way appears that Musasir is a wide region. Unfortunately we received information from Assyrian and Orates about Musasir region and we didn’t get any written paper from kings or rulers Musasir region only the Urzana’s rolling stamp and other letters، that why we can’t indi-cate its borders clearly، despite that there aren’t a suitable and scientific method for engraved re-mains in the north and east of Iraqi Kurdistan، are another reason for not having information about

this region. Certainly the capital of Musasir lied on Iraqi Kurdistan in Rawandoz area especially Mujeser village. ( in the next pages we will talk about the capital of Musasir )، also there is another old city related to Musasir which nowadays its remain called Gerdesorah which set on the west of Kila Shin gate، which till now its old strong fence still remained (11). That’s why here by depending on the above information we conclude that musasir region is a very wide region area، in nowadays these plac-es (Qaladze، Sangasar، Saruchawa، Rawandoz، Soran، Sidakan، Mergasor، in Iraqi Kurdistan and Shno city in Iran although we have doubt about the last one(means we aren’t sure that Shno city are one of them) and there is possibility that Hi-ran place is joined with Musasir region، means Safeen mountain was a border between Musa-sir and Assyria country، although I couldn’t see that confirm that Safeen mountain is its border.(piture-3-)

-3-PictureThe Musasir region border according to the newest document

ژماره )1( زستانى 2012 188

bushkia and Musasir regions(4). Also in another Cuneiform written number (A.0.102.14) which belongs to 31st of Shalmanassar III ruling again mentioned name Musasir as a region and this is the text content: ((In 31 years of my ruling، for the second time I spoke to Assur god and Akkad god. When I was staying in Kalkho capital city، I ordered to make general Dayan-Ašur as Assur army commander، he as Assur army commander went to Khoboshkia and took from king Data’s Khubushki capitation and tax and capitation، then went on to Zapparia which was a surrounded city by dike and was a dangerous Musasir region so he could occupy Zapparia and 46 other cities in Musasir city…….) (5)

Here for the first time indicate the occupa-tion Musasir region cities، as this written which is the only text which is talking about Zapparia city and its difficults while we can’t find it in any other texts (6)

One of the most obvious documents which

prove that Musasir is a region by existing both boulders Topzawa and Kila Shin which belong to Aurar kings which clearly talks about Musasir as a region (In the next pages we will talk about these two boulders). Another document which talks about Musa-sir as a region is the rolling stamp Urzana.The ruler of Musasir region، this rolling stamp had Cuneiform writing on it which clearly proves Musasir as a region (picture 2) (7). The following is the cuneiform written text and their transcrip-tion and meaning.The cuneiform written Their transcription and meaning In English 1) NA4-KIŠIB mUr-za-na Urzana / u:rzana/ rolling stamp2) Šar uru Mu-a-sir Musasir / musasir/ king3) uruÚ-ab!-ti! U’abti /u abti/ !4) NA4 dLAMMA/ nalama/ protector stone !5) ŠA GIM MUŠ /sa gim mu:s / A bird ، a snake 6) i-na KUR-e HUL-MEŠ/ ina kura hul mesh/ In

– 2 - Picture((the written and engraved picture on Urzana’s stamp، the ruler of Musasir ))

189گۆڤارى موساسير

just the reading part، and we depended on its reading again for writing. 144) KUR hi-in-da-na-a-a KUR pa-ti-na-a-a KUR hat-ta-a-a145) KUR sur-ra-a-a KUR si-du-na-a-a KUR gúr-gu-ma-a-a146) KUR ma-li-da-a-a KUR hub-uš-ka-a-a KUR gíl-za-na-a-a147) KUR ku-ma-a-a KUR mu-sa-si-ra-a-a 16 LIM ZI. MEŠ148) šá URU kal-hi 1 LIM 5 ME LÚ za-ri-qi.MEŠ šá É.GAL.MEŠ-a149) DÙ-li-ši-na PAP-ma 1 šu-ši 9 LIM 5 ME 74150) LÚ sa-si-ú-te šá KUR.KUR.MES DÙ-li-ši-na a-di151) UN.MES šá URU kal-hi 10 u4-me KÚ.MEŠ-šú-nu-ti152) NAG.MEŠ-Šú-nu-ti ú-ra-me-ek-šú-nu-ti ŠÉŠ.MEŠ-šú-nu-ti153)ú-DUGUD-šu-nu-ti ina šùl-me ù ha-de-e a-na KUR.KUR.MEŠ.šú-nu-ti

154) GUR.MEŠ-šú-nu-ti ((When I opened the king’s palace in the new capital، (47074) people from men and women in everywhere in my country invited to the ceremony and 5000 thousands of VIPs been invited too as regions representatives like( Suu، andanu، pa-tino، hatti، ur، idun، – Gurgumu، Malidu، subušku، Gilznu، kummu، Musasir) also 16000 people in-side Kalkho، 1500 employees of king’s palace in Kalkho، totally became 69547 people، who were representatives for all regions and besides the capital of Kalkho too. For ten days I offered food and drinks، bathing and massage by oil، in this way I respected them، then peacefully I sent back representatives to their regions)) (3)

Another document confirming that Musasir was a wide region is the written Cuneiforms of king Shalmanassar III (858-824 B.C) at the 31st years of his authority when he was in Kalkho city ordered to do military operation leading by gen-eral Dayan-Ašur to the Orate country، Dayan-Ašur on his way in the operation passed Khu-

ژماره )1( زستانى 2012 190

Musasir is considered to be one of the central civilization and important old Kurdish religion، which were discussed in Assyrian Cuneiform texts and Orates in the first half of thousands B.C ،but unfortunately till now in science analyses didn’t obtain its right. That’s why we would like to talk about the history of this part of Kurdistan by depending on the Cuneiform’s texts.

The geography of Musasir Many of the analysts and archeologists thought that Musasir is an old city in Kurdistan which its remains in nowadays is Mujeser village، but in fact Musasir is a wide region which its capital had the same name. (here we only talk about Musasir means separately we come to talk about its capital ،thus for the sake not confuse the read-ers) This region set in the northern parts of east-ern Assyrian country (north of east Kurdistan) in the time of ancient Assyrian. (612 – 911 B.C(1). Musasir region beyond each of the regions ( Hu-buskia) ، Subria ، Kummme - Ukku) were an inde-pendent regions which laid between both states

Musasir in the cuneiform sources

Aram Jamal Hasan HamawandiSalahaddin University – HawlerArt college – Remnant Department

(Orates and Assyrian(2). The information which came from the Assyr-ian’s Cuneiform and Orates appeared that Musa-sir was a wide region and contained many cities. In the text (number، A.0.101.30) in the time of Aššur-Nasir-Bal (859-883 B.C) at the first time Musasir was mentioned as a region. It’s when he talked about a party which lasted for ten days for finishing and opening their new capital Kalhu، which a representative of Musasir region was in-vited to participate. To remember that text was the oldest one which name Musasir mentioned in. This is part of the text with its written copy of Cuneiformi in lines (141-154).

141) šá URU kal-i ú-šar-ru-ni 40 LIM 7 LIM 74142) ERÍN.MEŠ MUNUS.MEŠ qa-ri-ú-te šá pi-rík KUR-ia gab-bi šá143) 5 LIM LÚ.MA.MEŠ LÚ šap-ra-a-te šá KUR su-i____________________________The analyst himself wrote and prepared this writ-ten copy، thus because he couldn’t get origin one

191گۆڤارى موساسير

Al-Omosoniat that were talked about by Herodo-tus and played some roles in the days of Alexan-der of Macedon in the words of historian Arianus and Siras Dokhti) in the preparation of national Kurdish land signs States such as Hazeib ، Kor-dona، Ausrini and Sosivini، which was under the political and cultural influences of Greek and Iranian worlds for many centuries and influenced by the migration of tribes to the territory of these kingdoms. Thus، with the support of the Saluki Abdo Mathur sat in 127 CE on the throne of the Kingdom of Ausroini within Kurdish-majority، while the Aramaic language spiritual for kurd، the Kingdom of Hazeib during growing Furth au-thority confessed to Crown her the right sitting on a bed of gold as we read in the book Mushia Zakha. Although the non- discovery of remain records related to these tribes، but judging from the Mr. Mar’s studies about the word (Chalabi) and breeding horses at the Alhmond clans and depending on blogs Krkhad Beth Slokh (Kirkuk)، as well as those in Mushia Zakha in Erbil could make Zoldizski to reveal the fact for Furth com-ing into the provinces of northern Mesopotamia and the heights of the mountains Zagros and no-ble families Kurdish settlement of Istakhr (Persia) in Kirkuk and the distribution of tribes throughout Kurdistan since the end of the era of domination Al-Hellnia where the invading forces met with Arabic in the 7th century and wrote about their Muslim citizen in the early Islamic era. And view this document on Soviet world Frederick En-gels، the layers in society become rule crushed that grew out of the nation، and that›s what took place in Kurdistan، and with Union members of this cultural layers dialectical signs of the Kurd-ish nation. On this basis، see Zoldizski (Kurdish، Chapter VIII، p. 116 of the Russian edition) Kurd-

ish nationalism formed the Kurdistan region in the middle of a central Iranian tribal mostly be-tween ages 2-6 calendar (both ages Al-Furthy and Umayyad)، while speaking of the Kingdom of Kordoini expressed a Kurdish nationalism since the 2nd century BC. And on the other hand، if the nickname ‹ Korda ‹، as a true key again، the old-est version of the Union of national origin sur-name for Kurds; Kurdish contemporary language emerged and integrated within the Indian-Iranian religious influences prevailed between time Al-Sobareyen، confirmed and become generous after them in Kurdish minds through the valleys the mythological ideas Sumerians، Babylonians، Assyrians and Jews and the Aramean and Arabs mixed evidence of Indian immigrants Al-Arien who settled in Kurdistan. And over time، and after the tribal Alliance، the strengthening of economic and cultural links between all its members، mixed migratory tribes stomachs with stable families for the local population، and replaced the blood ties; as such، including regional ties with the im-pact this combination a new historical gathering in northern Mesopotamia and the heights of the mountains known as Zagros known as (the Kurd-ish community)، there is the basis of the economy and the market، region، language and common civilization. And in fact، we emphasize that the Kurdish nation، what is just the result of events and ethnological and anthropological changes and linguistic and advanced ethnography evolv-ing within the framework of the law of of societies and Nations in history.--------------------------------------------------------------------------------------Dr. Jamal Rasheed ، the appearance of Kurds in history، part III. Page 675.

ژماره )1( زستانى 2012 192

Summary: the conditions which depended on the case ‹ Kurds appear in history ‹ on two fundamental; the Kurdish nation unsolved in cover Mesopotamia، in the Highlands of moun-tains Zagros in Kurdistan through migration، are all ingredients with nationalism، the theory that some have tried it by seeing Vladimir Minor ski of Kurds to the Medes، affiliation، but these are areas which the Kurdish nation cradle in the country after that with national conditions، of a nickname، language and religion and custom، Habits and common historical belonging through historical stages that have experienced this Na-tivity، and this nation، what is the result of inter-mingling of the blood and the ancient culture of the local population like Kuti ، Khuri and Kashi with blood and Indo Ari immigrants who they be

master sinker since the beginning of the second millennium BC. And based on this fact، so Kurds who appeared in the late Al-Hellini age، they are not the outcome of historical events in Kurdistan through the centuries، and not their rise as a re-sult of a simple increase of the number of those tribes that settled here; but for this topic linked to the question of the appearanceof modern for-mation especially، like social relationship among people which always occurred through obvious events and unified under the common name، land، culture، language، self built، habits and traditions. The Soviet scientist Aw. L. Velchiski on page 106 of Chapter VIII of his book (Kurd-ish، entrance to the ethnic history of the Kurdish nation، Moscow- Linigharad 1961) on the main Iranian tribes (including Azad vertigoes tribes or

The appearance of Kurdish in the history

Dr. Jamal Rasheed