Govar h 33

1 2013 نی گو

description

 

Transcript of Govar h 33

Page 1: Govar h 33

1 گواڵنی 2013

Page 2: Govar h 33

هه ڵبژاردن ژماره )33(2

Page 3: Govar h 33

3 گواڵنی 2013

كپێسه‌د

له کۆتایییه کانی مانگی چواردا، هه ڵبژاردنی ئه نجومه نی پارێزگاکانی عیراق به ڕێوه چوو. ل������ه ١٨ پارێ������زگای عێراق، ته نیا له ١٢ پارێزگادا هه ڵب������ژاردن ئه نجام درا. ئه وه یه که مین هه ڵبژاردنه که دوای ده رچوونی هێ������زه ئه مریکییه کان )٢٠١١( له عێراق، به ڕێوه ده چێت.

هه ڵبژاردنه کان له دۆخێکی نائارام و پڕ له کێشه دا کۆتایییان پێ هات. گه رچی ڕێژه ی به ش������داربووان نزیک به )٥١%( بوو، به اڵم هاوپه یمانیی ده وڵه تی یاس������ا )ائتالف دولة القانون( له س������ه رجه می ١٢ پارێ������زگا، توانی له ٨ پارێزگادا ده نگی زۆرینه بباته وه . ئه و هه ڵبژاردنه له کاتێکدا به ڕێوه چوو، که عێراق له قه یرانێکی قووڵ و گشتالیه ندا ده ژیت. پرسی متمانه به سه رۆکوه زیران، ناڕه زایه تی و خۆپیشاندان، بێکاری، که میی ئاو و کاره با و خزمه تگوزاری له زۆربه ی ناوچه کانی عێراق، ناس������ه قامگیری و ده یان کێشه ی

تر، به ربینگی به ده وڵه تی نووری مالیکی گرتووه .هه ڵبژاردن������ی ئه نجومه نی پارێزگاکان، تاقیکردنه وه و ده رخه ری کێش������ی حزب و الیه نه سیاس������ییه کانی عێراق بوو، هه روه ها ده شێت پێش������بینی ئه وه یش بکرێت، که ئه مه شانۆی هێزی حزب و الیه نه کان بوو بۆ هه ڵبژاردنی په رله مانی له عێراق، که بڕیار ساڵی ٢٠١٤دا

به ڕێوه بچێت.هه ڵبژاردنی پارێزگاکان هه ڵگری ئه و په یامه یش������ه ، که که میی ڕێژه ی به ش������داربووان و دابه شینی ده نگه کان به سه ر حزب و الیه نه جۆراوجۆره کاندا، به ر به ده سه اڵتی زۆرینه ی

ڕه ها له پارێزگاکاندا ده گرێت. ئه گ������ه ر بێتوو ئه و یارییه له هه ڵبژاردنی س������اڵی داهاتوو ب������ۆ په رله مانی عێراق دووپات ببێته وه ، ده رفه ت بۆ پێکهێنانی حکوومه تێکی س������ه قامگیر له به غدا زه حمه ت ده بێت و، ئه و

واڵته هه روا به دۆخه قه یراناوییه که یدا ده رباز ده بێت.

سه‌رنووسه‌ر

هه ڵبژاردنی ئه نجومه نی پارێزگاکانی عێراق و پێشهاته کانی

Page 4: Govar h 33

هه ڵبژاردن ژماره )33(4

ماوه یه که به نووس������ین و به لێدوان قسه له سه ر بابه تی س������ه رۆکایه تیی هه رێم ده کرێت. ئه م بابه ته به دوو ئاراسته ی جیاوازدا ده خرێته ڕوو. به ئه رێنی یان نه رێنی بێت، زۆر که س ب������ه دیتنێکی نیش������تیمانییه وه ئاوڕیان ل������ه و بابه ته داوه ته وه

وهه ندێ که سیش له دیدگا و ئامانجێکی سیاسیی تایبه ته وه بۆ مه به س������تێکی دیاریکراو کار له س������ه ر ئه م بابه ته ده که ن، رێزم بۆ بۆچوونی هه ردوو ال هه یه و هه ر که سێک ئازاده چۆن بیر ده کاته وه ، به اڵم له م بارودۆخه هه ستیاره ی ده ڤه ره که دا،

پرۆسه ی دیموکراسی له کوردستاندا به ره و دواوه ناگه ڕێته وه »من‌نه‌‌داوای‌هه‌موارکردنی‌یاس���ای‌سه‌رۆکایه‌تیم‌کردووه‌‌و‌نه‌‌داوام‌کردووه‌‌ماوه‌ی‌سه‌رۆکایه‌تی‌درێژ‌بکرێته‌وه‌‌و‌یاخود‌رێگ���ه‌م‌بۆ‌هه‌موار‌بکرێت‌خۆم‌بۆ‌ئه‌م‌پۆس���ته‌‌بپاڵێومه‌وه‌.«

Page 5: Govar h 33

5 گواڵنی 2013

که شێک له ش������ه قامی کوردس������تانیدا خوڵقاوه وه ک ئه وه ی بابه ت له مه گرنگتر نییه و زۆر بابه تی هه س������تیاری په یوه ست

به چاره نووسی گه له که مان خه ریکه په راوێز ده خرێن. له م نێوه نده دا ئه وه ی په یوه ندیی به منه وه هه یه ئه وه یه که ، بابه ته که شه خسی نییه . له و رۆژه وه ی که من بۆ ئه م پۆسته هه ڵبژێردراوم، وتوومه که من سه رۆک نیم به ڵکو پیشمه رگه م و هه ر به پێشمه رگه ش ده مێنمه وه . هیچ پله وپۆست وناوێکیش بۆ من له م ئه رک و ناوه پیرۆزتر و گه وره تر نییه . هه موو کاتێ به رژه وه ندی������ی گه ل و خزمه ت وخه بات ل������ه پێناو که رامه تی هاوواڵتیانمان به المه وه گرنگتر بووه له وه ی که له چ پۆس������ت

و پێگه یه کدا بم.ئێس������تا که ئه م بابه ت������ه زۆر باس ده کرێ������ت ده مه وێت بۆ هاوواڵتیانی خۆشه ویستمان ڕوون بکه مه وه که من نه داوای هه موارکردنی یاس������ای س������ه رۆکایه تیم ک������ردووه و نه داوام کردووه ماوه ی س������ه رۆکایه تی درێژ بکرێته وه و یاخود رێگه م

بۆ هه موار بکرێت خۆم بۆ ئه م پۆسته بپاڵێومه وه .وه کو شه خس ئامانجم پۆست نییه ، ئه م پێگه یه ئامرازێکه بۆ خزمه تی گه ل و نیشتمانم. ئه م پۆسته سه نگه رێک بووه بۆ ئ������ه وه ی به رگری ل������ه مافه کانی گه له که م بکه م، ویس������توومه سه ربه ستانه و دوور له گوش������ار وملمالنێ حیزبییه کان له م پۆسته دا سه روه ریی گه له که م بپارێزم، بۆیه شه کاتی خۆی به مه رجی ده نگی راس������ته وخۆی گه ل رازی بووم ئه م پۆس������ته وه رگرمه وه . پێوه ر الی من ره زامه ندیی زۆرینه ی گه له که مانه و ئاماده نیم ناوبانگ و رابردووی خه بات و تێکۆش������انی خۆم

و خانه واده که م بۆ پۆست و پایه له که دار بکه م. ئێس������تا دوای قوربانیدانێکی زۆری گه له که مان، کیانێک له م هه رێمه دا جێگیر بووه ، ڕاستتر وایه هه موو الیه ک به دڵسۆزییه وه ئ������ه و کیانه بپارێزین و به ره وپێش������ه وه ی ببه ین، نه ک ئه وه ی له ملمالنێکاندا ڕه ش و س������پی تێکه ڵ بکرێت و ب������ه و لۆژیکه کار

بکه ین که بۆ شکاندنی ده سه اڵتێک، واڵتێک تێکبشکێندرێت.سیس������ته می حوکمرانی له هه رێمدا س������ه رۆکایه تی نییه ، ئه م سیسته مه ش باش بێت یان خه راپ بۆ تاکه که سێک دانه مه زراوه . گرنگ ئه وه یه له م سیس������ته مه دا ڕێز ل������ه ڕای خه ڵک بگیرێت و چاره نووس������ی خه ڵک به ده س������ت خۆیانه وه بێت. ڕێگه نه درێت

سه فقاتی سیاسی ببن به جێگره وه ی ده نگی خه ڵک.خه ڵکی ئێمه له ئاستێکی به رزی هوشیاریی سیاسیدان و خۆی������ان ده توانن بڕیار له س������ه ر دوارۆژی خۆیان و پرس������ه یاس������ایی وده س������توورییه کان بده ن. زه وتکردنی ئه و مافه ی

خه ڵک هه نگاونانه به ره و تاکڕه وی شه خسی و حیزبی.

ل������ه به ر زۆر ئه گه ر ره شنووس������ی ده س������توور نه خراوه ته ڕاپرسییه وه ، پرۆسه ی دانانی ده ستوور پرۆسه یه کی ئاسایی بووه و هه موو قۆناغه کانی به شێوه ی سروشتی بڕیوه ، ئێستا مافی خه ڵکه که ده بێت بڕیار بده ن ڕه شنووسی ده ستووره که یان ال په س������نده یان نا. ئه و داوایه ی که الیه نه سیاسییه کان له جیاتی خه ڵک بڕیار له سه ر ره شنووسی ده ستور بده ن، هیچ بنه مایه کی یاسایی نییه . ئه م داوایه پێچه وانه ی بڕوابوونه به

ئیراده ی خه ڵک و دژ به چه مکی دیموکراسییه .نه مده ویست له سه ر ئه م بابه ته قسه بکه م و ناخوازم هیچ ره هه ندێکی شه خسی وه رگرێت، چونکه گرنگ نییه کێ له چ پۆس������تێکدا ده بێت، گرن������گ به رژه وه ندیی گش������تی خه ڵک و نیش������تمانه ، به اڵم هه ندێ هه وڵ بۆ به الڕێدابردنی ڕای گشتی هه یه ، له س������ه ر ئه م بابه ته قسه ی زیاترم هه یه که له داهاتوو و ل������ه کاتێکی گونجاودا ده یانخه مه ڕوو، به اڵم ئه وه نده ده ڵێم که گه له که مان ئاگادار بن هه وڵێک هه یه بۆ وه ستاندنی ڕه وتی پێش������که وتنی دۆزه که مان، هه وڵێک هه یه بۆ وه دینه هاتنی ئه و ده سکه وته گه وره یه ی که هه موومان ئاواتمانه ، هه وڵ له دژی ده ن������گ و ئی������راده ی خه ڵک هه یه ، له م که ش������ه سیاس������ییه ی ناوچه که ش������دا که س������انێک خواس������ته یا خود نه خواس������ته

یارمه تیده ری ئه و هه واڵنه ن. له ساڵی ١٩٩١ تا ئێستا من له هه موو پرسه کاندا داوای گه ڕانه وه بۆ ڕا و ئیراده ی گه ل ده که م و هه میش������ه و له هه ر پێگه یه کیش������دا بم به رگری له رێزگرتن له ڕا و ویس������تی گه ل ده که م. الیه نه سیاس������ییه کان ده بێت پێگیر بن به ڕای خه ڵک نه ک به پێچه وانه وه . ترس له ڕای خه ڵک نیشانه ی بڕوا به خۆ نه بوونه . هه ر له باره ی هه ڵبژاردنی س������ه رۆکایه تیش، گرنگ نییه کێ پۆستی س������ه رۆکایه تی وه رده گرێت و ئه م پۆسته بۆ که س������ێکی دیاریکراو دانه تاشراوه ، به اڵم گرنگ ئه وه یه مافی دیاریکردنی ڕاس������ته وخۆی س������ه رۆکی هه رێ������م، که مافێکی

سرووشتیی خه ڵکه ، لێیان نه سه ندرێته وه . له کۆتایی������دا ده خوازم به جه ماوه ری خۆشه ویس������تمان ڕابگه یه نم که ، پرۆس������ه ی دیموکراسی له کوردستاندا به ره و دواوه ناگه رێته وه و هه ر هه ولێک بۆ زه وتکردنی مافی خه ڵک له دیارکردنی چاره نووسیان، پێچه وانه ی ته یاری سروشتیی

پێشڤه چوونی کۆمه ڵگاکه مانه و سه رناگرێت.

مه سعوود بارزانی سه رۆکی هه رێمی کوردستان

٢٠١٣/٥/٤

Page 6: Govar h 33

هه ڵبژاردن ژماره )33(6

كۆی كورسیی ته رخانكراو به‌غدا)٥٨( كورسی

كۆتای كه مینه كان )٤( كورسی

ژماره ی كورسیی ئافره تان )١٥(

كۆی گشتی ده نگه كان*١.٥67.6٩٩

ژماره یكورسی

ژماره یده نگ

قه واره ی سیاسی ژ قه واره

٢٠ ٥6٩١7٨ هاوپه یمانیی ده وڵه تی یاسا )ائتالف دولة القانون( ٤١٩

7 ١٨٣7١6 یه كگرتووه كان )متحدون( ٤٤٤

6 ١6٣٠٢٢ هاوپه یمانیی هاوواڵتی )ائتالف المواطن( ٤١١

٥ ١٣7٨٠٨ هاوپه یمانیی ئازاده كان )ائتالف االحرار( ٤7٣

٣ ٨٠٠66 هاوپه یمانیی یه كگرتووی نیشتمانیی عێراق )ائتالف العراقیة الوطنی الموحد( ٤٨6

٣ 7٨٤٢٩ ڕه وتی بژارده نیشتمانییه سه ربه خۆكان )تیار النخب الوطنیة المستقلة( ٤٣١

٣ 7٠6٤٤ عێراقی عه ره بی )العراقیة العربیة ( ٤٢٥

٢ ٤٨6٠٥ قه واره ی ده وڵه تی هاوواڵتیبوون )كتلة دولة المواطنة( ٤٢7

١ ٣١٨٨٩ گردبوونه وه ی به شداریی نیشتمانی )تجمع المشاركة الوطنیة( ٤٩٢

ئه نجامی كۆتایی هه ڵبژاردنی پارێزگاكانی عێراق

رۆژی شه ممه ڕێكه وتی ٤ی ئایاری ٢٠١٣ كۆمسیۆنی بااڵی سه ربه خۆی هه ڵبژاردنه کان، له كۆنگره یه كی ڕۆژنامه وانیدا ئه نجامی كۆتایی هه ڵبژاردنی ئه نجومه نی پاریزگاكانی عێراقی ڕاگه یاند. له م هه ڵبژاردنه دا لیستی )هاوپه مانیی برایه تی و پێکه وه ژیان( له چوار پارێزگا، ش������ه ش كورس������ییان به ده س������ت هێنا. له پارێزگای دیاله س������ێ كورس������ی، پارێزگای

سه الحه ددین یه ك كورسی، پارێزگای به غدا یه ك كورسی و پارێزگای واستیش یه ك كورسی.هه ڵبژاردن������ی ئه نجومه نی پارێزگاكانی عێراق له ڕۆژی ٢٠ی نیس������انی ٢٠١٣ ل������ه ١٢ پارێزگای عێراق به ڕێوه چوو. هه ڵبژاردنی تایبه تی هێزه كانی ناوخۆ له ١٣ی نیسانی ٢٠١٣ به ڕێوه چوو. به بیانووی خراپیی باری ئه منی، له هه ردوو پارێزگای نه ینه وا و ئه نبار هه ڵبژاردن دواخرا، هه روه ها ئه م هه ڵبژاردنه له پارێزگای كه ركووك و هه رسێ پارێزگاكانی

هه رێمیش ئه نجام نه درا. ڕێژه ی به شداریكردنی ده نگده ران له م هه ڵبژاردنه دا زیاتر له ٥٠% بوو.

ئه نجامی كۆتایی هه ڵبژاردنی ئه نجومه نی ١٢ پارێزگای عێراق به مشێوه یه بوو:*

Page 7: Govar h 33

7 گواڵنی 2013

كۆی كورسیی ته رخانكراو به‌سره‌)٣٥( كورسی

كۆتای كه مینه كان)١( كورسی

ژماره ی كورسیی ئافره تان )٩( كورسی

كۆی گشتی ده نگه كان6٤٩.١76

ژماره ی قه واره

ژماره ی قه واره ی سیاسیده نگ

ژماره ی كورسی

٢٩٣٢6٢١6هاوپه یمانیی ده وڵه تی یاسا )ائتالف دولة القانون(٤١٩١٢٢٠7٢6هاوپه یمانیی هاوواڵتی )ائتالف المواطن(٤١١٥٨٤٤١٣هاوپه یمانیی ئازاده كان )ائتالف ا الحرار(٤7٣٢٩٤٤7٢هاوپه یمانیی بێالیه نی به سره )ائتالف بصرة المستقل(٤٢٨٢٤٥٤٠١گردبوونه وه ی دادپه روه ری و یه كگرتن )تجمع العدالة والوحدة(٤٢٤١7٥7٥١هاوپه یمانیی مه ده نیی به سره )تحالف البصرة المدنی(٤٣٢١٥666١بزوتنه وه ی )به دیل( حركة )البدیل(٤7١ ١٥٥١٣١پارتی ده عوه ی ئیسالمی/ ڕێكخستنی ناوخۆ )حزب الدعوة االسالمیة / تنظیم الداخل(٤6٠١٣٩٥7١بزووتنه وی خواستی عێراق )حركة ارادة العراق(٥٠6

١٣٣٤٤١هاوپه یمانیی یه كگرتووی نیشتمانیی عێراق )ائتالف العراقیة الوطنی الموحد(٤٨6 ١٠٣٩٤١یه كگرتووه كان )متحدون(٤٤٤١١6٥١نوفاك ئارام بتریاس )ئه بوو ماریانا(٥٢٨

١ ٢٤٣٣٩ پارتی ده عوه ی ئیسالمی/ ڕێكخستنی ناوخۆ )حزب الدعوة االسالمیة/ تنظیم الداخل( ٤6٠

١ ٢٣٣٨٨ هاوپه یمانیی دادپه روه ری و دیموكراتی عێراقی )تحالف العدالة والدیمقراطیة العراقی( ٤٢٢

١ ١٥٩٥7 هاوپه یمانیی عێراقی ئازاد )ائتالف العراقیة الحرة( ٤67

١ ١٥١6٢ لیستی عێراقی خێر و به خشین )قائمة عراق الخیر والعطاء( ٤٢٩

١ ٨67٥ لیستی برایه تیی كوردی فه یلی )قائمة التاخی للكورد الفیلیین( ٥١٩

١ ١٩٤7 توركمانه كانی به غدا )تركمان بغداد( ٥١٨

١ ١٥١٣ هاوپه یمانیی گردبوونه وه ی كلدانی سریانی ئاشووری )ائتالف التجمع الكلدانی السریانی االشوری(

٥٢٤

١ 7٨١ ڕه عد جه بار سالح ٥٣٠

Page 8: Govar h 33

هه ڵبژاردن ژماره )33(8

كۆی كورسیی میسانته رخانكراو )٢7(

ژماره ی كورسیی --ئافره تان )7(

كۆی گشتی ده نگه كان٢7٢.٣٥٣

ژماره ی قه واره

ژماره ی قه واره ی سیاسیده نگ

ژماره ی كورسی

٨٩٩٠6٩هاوپه یمانیی ئازاده كان )ائتالف االحرار(٤7٣77٩١7٨هاوپه یمانیی ده وڵه تی یاسا )ائتالف دولة القانون(٤١٩6٣٠6٠6هاوپه یمانیی هاوواڵتی )ائتالف المواطن(٤١١١١6٠٥١ڕاستگۆیی و به خشین )الصدق والعطاء(٤7٨١٠77١١گردبوونه وه ی هاوبه شیی نیشتمانی )تجمع الشراكة الوطنیة(٤٩٢٩٨١٤١گردبوونه وه ی به یداخی نیشتمانی )تجمع البیرق الوطنی(٤7٤٥6١٥١پارتی ده عوه ی ئیسالمی/ ڕێكخستنی ناوخۆ )حزب الدعوة االسالمیة/ تنظیم الداخل( ٤6٠

كۆی كورسیی ته رخانكراو نه‌جه‌ف)٢٩( كورسی

ژماره ی كورسیی --ئافره تان )٨(

كۆی گشتی ده نگه كان٤٠٣.٣٢١

ژماره ی قه واره

ژماره ی قه واره ی سیاسیده نگ

ژماره ی كورسی

١١٨٣١٠٩وه فاداری بۆ نه جه ف )الوفاء للنجف(٤٤١٨٢٠٢٠6هاوپه یمانیی هاوواڵتی )ائتالف المواطن(٤١١76٥١٩٥هاوپه یمانیی ده وڵه تی یاسا )ائتالف دولة القانون(٤١٩٤٥١67٣هاوپه یمانیی ئازاده كان )ائتالف االحرار(٤7٣٢٥٨٨٩٢ڕه وتی ده وڵه تی دادپه روه ر )تیار الدولة العادلة(٥٠٢١٤٤6٤١هاوپه یمانیی پارێزگای نه جه ف بۆ گۆڕان )ائتالف محافظة النجف للتغییر٤١7١٤٣١٤١گردبوونه وه ی هاوبه شیی نیشتمانی )تجمع الشراكة الوطنیة(٤٩٢٨٥٢١١گردبوونه وه ی ڕابوون و بنیاتنان )تجمع النهضة والبناء٤٥٣7٥7١١پارتی ده عوه ی ئیسالمی/ ڕێكخستنی ناوخۆ )حزب الدعوة االسالمیة/ تنظیم الداخل(٤6٠

Page 9: Govar h 33

9 گواڵنی 2013

كۆی كورسیی زیقارته رخانكراو )٣١(

ژماره ی كورسیی --ئافره تان )٨(

كۆی گشتی ده نگه كان٥٣٥.١١٨

١77٢٨٩١٠هاوپه یمانیی ده وڵه تی یاسا )ائتالف دولة القانون(٤١٩١٢٢٢٣٩7هاوپه یمانیی هاوواڵتی )ائتالف المواطن(٤١١٨١٤٣٢٥ئازاده كان )االحرار(٤7٣٥٠٤٠١٣یه كهه ڵوێستی له عێراقدا )التضامن فی العراق(٥١6٤٣٣٩٨٣قه واره ی نیشتمانیی وه فا )كتلة الوفاء الوطنی(٤٠٤٢66٩٣٢گردبوونه وه ی هاوبه شیی نیشتمانی )تجمع الشراكة الوطنیة(٤٩٢١7٩٢١١هاوپه یمانیی مه ده نیی دیموكراتی )االئتالف المدنی الدیمقراطی(٥١٢

ژماره ی قه واره

ژماره ی قه واره ی سیاسیده نگ

ژماره ی كورسی

ژماره ی قه واره

ژماره ی قه واره ی سیاسیده نگ

ژماره ی كورسی

كۆی كورسیی بابلته رخانكراو )٣١(

ژماره ی كورسیی --ئافره تان )٨(

كۆی گشتی ده نگه كان٥٤٨.67١

١٤٢٥6٨٨هاوپه یمانیی ده وڵه تی یاسا )ائتالف دولة القانون(٤١٩١١٥١٨٨7هاوپه یمانیی هاوواڵتی )ائتالف المواطن(٤١١6٩٠٨7٤گردبوونه وه ی شیانه كانی سه ربه خۆی عێراق )تجمع كفاءات العراق المستقل(٥٠٨٥١٨6٩٣هاوپه یمانیی ئازاده كان )ائتالف االحرار(٤7٣٣٠٥7٨٢هاپه یمانیی مه ده نیی بابل )تحالف بابل المدنی(٤77٢٤٢٢7١هاوپه یمانیی یه كگرتووی نیشتمانیی عێراق )ائتالف العراقیة الوطنی الموحد(٤٨6٢٠7٥٥١هاوپه یمانیی عێراق نیشتمانمه )ائتالف العراق وطنی (٤٨7١٩٥٢7١پارتی ده عوه ی ئیسالمی/ ڕێكخستنی ناوخۆ )حزب الدعوة االسالمیة/ تنظیم الداخل( ٤6٠١٨٥6٥١گردبوونه وه ی هاوبه شیی نیشتمانی )تجمع الشراكة الوطنیة(٤٩٢١6٨6٥١هاوپه یمانیی ده ستپاك )ائتالف االمین(٥١١١٢7٥٤١عێراقییه تیی بابل )عراقیة بابل(٤١٨١١7٩٨١بانگخوازه كانی عێراق بۆ پاڵپشتی ده وڵه ت )دعاة العراق لدعم الدولة(٤٠٥

Page 10: Govar h 33

هه ڵبژاردن ژماره )33(10

ژماره ی قه واره

ژماره ی قه واره ی سیاسیده نگ

ژماره ی كورسی

كۆی كورسیی موسه‌نناته رخانكراو )٢6(

ژماره ی كورسیی --ئافره تان )7(

كۆی گشتی ده نگه كان٢٥٠.٨٥6

76777٨هاوپه یمانیی ده وڵه تی یاسا )ائتالف دولة القانون(٤١٩67٢٠٣7هاوپه یمانیی هاوواڵتی )ائتالف المواطن(٤١١٣١٢٩٠٣هاوپه یمانیی ئازاده كان )ائتالف االحرار(٤7٣٢7٠6٥٣گردبوونه وه ی شیانه كانی سه ربه خۆی عێراق )تجمع كفاءات العراق المستقل(٥٠٨٢٤٩٣١٣گردبوونه وه له پێناو مۆسوننادا )التجمع من اجل المثنی(٤٨٥١7٥6١٢هاوپه یمانیی مۆسه ننا بۆ گۆڕان و بنیاتنان )تحلف المثنی للتغییر والبناء(٥٠٠

كۆی كورسیی قادسییه ته رخانكراو )٢٨(

ژماره ی كورسیی --ئافره تان )7(

كۆی گشتی ده نگه كان٣٨6.٠٨6

١١٤6٩7٨هاوپه یمانیی ده وڵه تی یاسا )ائتالف دولة القانون(٤١٩666٩١٥هاوپه یمانیی هاوواڵتی )ائتالف المواطن(٤١١٥٠٥٤٤٤هاوپه یمانیی ئازاده كان )ائتالف االحرار(٤7٣٤٩٨٣١٤هاوپه یمانیی جه ماوه ریی سه ربه خۆی دیوانییه)ائتالف جماهیر الدیوانیة المستقل(٤6٤٣٣٠٩٢٢قه واره ی نیشتمانیی سپی )كتلة الوطنیة البیضاء(٤٥6٢٩٥١7٢پارتی ده عوه ی ئیسالمی/ ڕێكخستنی ناوخۆ )حزب الدعوة االسالمیة/ تنظیم الداخل(٤6٠١١٢٠7١گردبوونه وه ی وه فا بۆ عێراق )تجمع الوفاء للعراق(٤١٢٩٤7٢١هاوپه یمانیی مه ده نیی دیوانیه )تحالف الدیوانیة المدنی(٤١٥٨١٤١١ڕه وتی ده وڵه تی دادپه روه ر )تیار الدولة العادلة(٥٠٢

ژماره ی قه واره

ژماره ی قه واره ی سیاسیده نگ

ژماره ی كورسی

كۆی كورسیی واستته رخانكراو )٢٨(

كوتای كه مینه كان )١(كورسی بۆ كوردی فه یلی

ژماره ی كورسی ئافره تان )7(

كۆی گشتی ده نگه كان٣٥6.677

ژماره ی قه واره

ژماره ی قه واره ی سیاسیده نگ

ژماره ی كورسی

٩666٤7هاوپه یمانیی ده وڵه تی یاسا )ائتالف دولة القانون(٤١٩٨6٤٠٣7هاوپه یمانیی هاوواڵتی )ائتالف المواطن(٤١١6٣٥٨٤٥هاوپه یمانیی ئازاده كان )ائتالف االحرار(٤7٣

Page 11: Govar h 33

11 گواڵنی 2013

ژماره ی قه واره

ژماره ی قه واره ی سیاسیده نگ

ژماره ی كورسی

ژماره ی قه واره

ژماره ی قه واره ی سیاسیده نگ

ژماره ی كورسی

كۆی كورسیی سه‌الحه‌ددینته رخانكراو )٢٩(

ژماره ی كورسیی --ئافره تان )٨(

كۆی گشتی ده نگه كان٤67.١٩١

٩٥٣٣٨7هاوپه یمانیی جه ماوه ریی عێراقی )ائتالف الجماهیر العراقیة(٤٣٠7٩7٠٥٥یه كگرتووه كان )المتحدون(٤٤٤66٥٤٩٥هاوپه یمانیی ڕه سه نایه تیی عێراق )ائتالف عراق االصالة(٤7٥٤6٢٨7٣هاوپه یمانیی یه كگرتووی نیشتمانیی عێراق )ائتالف العراقیة الوطنی الموحد(٤٨6٣٩٤٤7٣هاوپه یمانیی نیشتمانی له سه الحه ددین )التحالف الوطنی فی صالح الدین(٤7٢٢٤١67٢عێراقی عه ره بی٤٢٥٢٣٤٩7٢هاوپه یمانیی یه كگرتووی سه الحه ددین )ائتالف صالح الدین الموحد(٤6١٢١٣٣7١لیستی هاوپه یمانیی برایه تی و پێكه وه ژیان )قائمة تحالف التاخی والتعایش(٤6٩١٨٣٩٥١لیستی توركمانانی سه الحه ددین )قائمة تركمان صالح الدین(٤6٥

كۆی كورسیی دیاله‌ته رخانكراو )٢٩(

ژماره ی كورسیی --ئافره تان )٨(

كۆی گشتی ده نگه كان٤6١.٣٠٢

١7٠٢٩٢١٢هاوپه یمانیی نیشتمانیی دیاله )تحالف دیالی الوطنی(٥٠١١٤٩٥٣٥١٠عێراقییه تی دیاله )عراقیة دیالی(٤٥٨٤٩٤١٥٣لیستی هاوپه یمانیی برایه تی و پێكه وه ژیان )قائمة تحالف التاخی والتعایش(٤6٩٢767٠٢هاوپه یمانیی یه كگرتووی نیشتمانیی عێراق )ائتالف العراقیة الوطنی الموحد(٤٨6

١7٩٣٥١ پێداگرانی بنیاتنان )عازمون علی البناء(٥٠٥١٣٩٨٠١هاوپه یمانیی نوێی دیاله )ائتالف دیالی الجدید(٤٥7

٢٩٩6٩٢گردبوونه وه ی ده سته دڵسۆزه كان )تجمع االیادی المخلصة(٤٥٢٢٨٤٤6٢ده وڵه تی دادپه روه ری كۆمه اڵیه تی )دولة العدالة االجتماعیة(٤٠٢١٣67٨١لیستی عێراقی خێر و به خشین )قائمة عراق الخیر والعطاء(٤٢٩١٣٠٥٥١هاوپه یمانیی یه كگرتووی نیشتمانیی عێراق )ائتالف العراقیة الوطنی الموحد(٤٨6٨٤٤7١ڕه وتی ده وڵه تی دادپه روه ر )تیار الدولة العادلة(٥٠٢٨٤٢٠١هاوپه یمانیی مه ده نیی دیمۆكراتی له واست )التحالف المدنی الدیمقراطی فی واسط(٤٩٣٢٢١٢١لیستی برایه تیی كورده فه یلییه كان )قائمة التاخی للكورد الفیلیین(٥١٩

Page 12: Govar h 33

هه ڵبژاردن ژماره )33(12

كۆی كورسیی كه‌ربه‌الته رخانكراو )٢7(

ژماره ی كورسیی --ئافره تان )7(

كۆی گشتی ده نگه كان٣٢٣.7٢6

ژماره ی قه واره

ژماره ی قه واره ی سیاسیده نگ

ژماره ی كورسی

٨٤٤٤77هاوپه یمانیی ده وڵه تی یاسا )ائتالف دولة القانون(٤١٩٤٣٩٤٥٤هاوپه یمانیی ئازاده كان )ائتالف االحرار(٤7٣٣٣6١٤٣به یداخ )اللواء(٤6٨٣٣٣6٢٣هاوپه یمانیی هاوواڵتی )ائتالف المواطن(٤١١٣٢٥٢7٣هیوای ڕافده ین )امل الرافدین(٤٣٤٣٢٤٥٤٣ڕه وتی ده وڵه تی دادپه روه ر )تیار الدولة العادلة(٥٠٢١٨٥٠١٢به ره ی میانڕه وی نیشتمانی )جبهة االعتدال الوطنی(٤٨٠١٣١٠٢١بانگخوازه كانی عێراق بۆ پاڵپشتی ده وڵه ت )دعاة العراق لدعم الدولة(٤٠٥٨٥٥٩١هاوپه یمانیی دادپه روه ری و دیموكراتی عێراقی )تحالف العدالة والدیمقراطیة العراقی(٤٢٢

* )كۆی گشتی ده نگه كان( ئه و ده نگانه ش ده گرێته وه كه كورسییان به ده ست نه هێناوه .

www.ihec.iq : سه رچاوه

Page 13: Govar h 33

13 گواڵنی 2013

ده س������ته واژه ی "ماف������ی خه ڵک بۆ زانین"، زۆر جار وه کوو دروشمێکی دووپ������ات یاس������ایی و سیاس������ی ده کرێته وه . ئه م چه مکه په یوه ندی به ڕاگه یاندن������ی ئام������رازی ویس������تی گش������تییه وه هه ی������ه و، خوازی������اری زانیاری������ی ده وڵه تی������ن و ل������ه الیه ن ڕۆژنامه وانان������ه وه دێت������ه گۆڕێ، که حه ز ده که ن بۆ باڵوکردنه وه ی بابه تی

وتووێژخوڵقێن، به ڵگه بهێننه وه .به و حاڵه ش������ه وه ، "ماف������ی خه ڵک بۆ زانین"، ده توانێ������ت مانایه کی تر جیا له ه������زری ئازادیی چاپه مه نیش������ی هه بێت. واتایه ک که له ڕاس������تیدا ڕیشه که ی بۆ خه ڵک و ئاڕاس������ته ی ئه و بۆ مافی خه ڵک ده گه ڕێته وه و، ده خوازن هه موو ش������تێک خۆیان ده وڵه تی کرده وه کانی ده رباره ی

بزانن.

واتایه ک������ی تری "ماف������ی خه ڵک بۆ زانین" له م س������ه رده مه نوێیه دا، گه لێک جار وه کوو کراوه یی ده وڵه ت باس������ی

لێوه ده کرێت.ئه م پرس������ه ، واته ئاش������کراکردنی کاروباری ده وڵه ت، ڕه وتێکی زه حمه ت و ئاڵۆزه . ڕه وتێک ک������ه زۆر جار بۆ دژ به رژه وه ندییه وردی هاوسه نگیی ب������ه یه ک������ه کان پێویس������ته . ده وڵه ته دیموکراتییه کان ده بێ به شێوه یه کی به رف������راوان، ده وڵه تێک������ی کراوه بن. له گه ڵ ئه وه شدا، ته نانه ت کراوه ترین و دیموکراتیتری������ن ده وڵه ته کانیش له بارودۆخی تایبه تدا، تا ڕاده یه ک کار به نهێنی، یا به نهێنی هێش������تنه وه ی به درێ������ژه دان بۆ چاالکییه کانی������ان "ڕێکوپێککردنی کاره کانی خۆیان"، به

پێویست ده زانن.

ئینترنێتئینترنێت، "کولتووری گه ڕان به دوای زانیاری"دا هێناوه ته کایه وه و خه ڵکی سه رانسه ری جیهان خه ریکن لێڕادێن، ک������ه به ش������ێوه یه کی خێ������را و هه رزان زانیاری به ده ست بێنن. ته نیا کارێکی ک������ه ل������ه م په یوه ندیی������ه دا ب������ه ڕێگه ی کۆمپیۆتێره کانی خۆیانه وه ده بێ بیکه ن، ئێستا ئاسایییه . هه ر به دواداچونێکی به ره یه کی ته واو له خه ڵکی سه رانسه ری ب������ه ئاس������انی ده س������تیان به جیهان

ئینترنێت ڕاده گات و خۆیشی شایانی ئه وه ده بینێت.

له واڵته دیموکراته کان������دا، خه ڵک به شێوه یه کی سروشتی ئه و مه یله یان هه یه ، ک������ه ئ������ه و داوای������ه ی خۆیان ب������ۆ بواری ده وڵه تی������ش په ره پێ ب������ده ن. پێکهێنانی ده رفه ت بۆ ده ستپێڕاگه ییشتنی ئاسان به به ڵگه ده وڵه تییه کان به ڕێگه ی ئینترنێته وه به شێوه یه کی به رچاو، وه کوو یه کێک له ئه رکه سه ره کییه کانی ده وڵه تێکی ئازاد و

دیموکرات ده ژمێردرێت. له و ماوه یه دا ک������ه ئینترنێت په ره ی س������ه ندووه و ت������ا ڕاده یه کی������ش بۆته به شێک له کولتووری کۆمه اڵنی خه ڵک، دامه زراوه کانی گش������ت کرده وه دا له س������ه ر به که رتی تایبه ت������ی، زانیاریی ئینترنێتدا ل������ه ماڵپه ڕه کان������ی گرینگ باڵوده که نه وه ، گش������تیان گوش������ار بۆ ده وڵه ته کان دێنن، که بێنه ناو مه یدانی کێبڕک������ێ و وا ل������ه خۆی������ان بکه ن که

په سندی ئینترنێت بن. له بواری نه ته وه یی و ناوچه یییه وه ، ڕێکخراوه خۆجێییه کان به شێوه یه کی زانیارییه کانی سه رچاوه ی به رفراوان ڕێگ������ه ی ب������ه هه روه ه������ا خۆی������ان، جۆراوج������ۆره وه به ڵگ������ه ده وڵه تییه کان باڵو ده که نه وه . ه������ه ر هاوواڵتییه کیش که ده س������تی ب������ه ئینترنێ������ت ڕابگات، ده توانێ������ت به س������انایی ئ������ه م به ڵگانه

به ده ست بێنێت.

مافی خه ڵک بۆ زانین

‌Rodney‌A.‌Smolla

سه‌رچاوه: ماڵپه ڕی وه زاره تی ده ره وه ی ئه مریکا

Page 14: Govar h 33

هه ڵبژاردن ژماره )33(14

پێشه كی ماوه یه كی زۆره قسه كردن له سه ر سیسته می سیاسیی هه رێمی كوردستان جێگای بایه خ و مشتومڕی خوێنه ر، نووسه ر، الیه نه سیاسی و ئه كادیمییه كان و شه قامی كوردی بووه ، به جۆرێك هه ر الیه نێك له سۆنگه ی تێگه یشتن و بۆچوونه كانی خۆیه وه خوێندنه وه ی بۆ ئه م بابه ته كردوه . له م نوس������ینه دا هه وڵده ده ین خوێندنه وه یه ك پێش������كه ش بكه ین بۆ هه موو ئه و سیس������ته مانه ی که له س������ه ر بنچینه ی جیاكاریی نێوان ده سه اڵنته كان دروست بوون، پاشان به راوردیان بكه ین له گه ڵ سیس������ته می سیاسیی هه رێمی كوردس������تان، بۆ ئه وه ی بتوانین ده ستنیشانیكی دروستی

سیسته می سیاسیی كوردستان بكه ین و و اڵمێكی دروست و زانستی گه اڵڵه بكه ین.

ن:‌یاسین‌مه‌حموود‌ئه‌بابه‌کر*

سیسته می سیاسیی هه رێمی كوردستان له نێوان په رله مانی و

سه رۆكایه تیدا

Page 15: Govar h 33

15 گواڵنی 2013

سیسته می سه رۆكایه تی سیسته می سه رۆكایه تی پابه ندی دوو ڕه هه ندی سه ره كی ده بێت، ك������ه ئه وانیش یه كانه ی ده س������ه اڵتی جێبه جێكردن و

جیاكردنه وه ی ڕه های ده سه اڵته كانه .مه به س������ت له یه كانه ی ده س������ه اڵتی جێبه جێك������ردن، واته چڕکردنه وه ی به رپرس������یارێتی ده س������ه اڵتی جێبه جێكردن له ده س������تی ته نها كه س������ێك، كه س������ه رۆكایه تی و پیاده کردنی ده س������ه اڵتی جێبه جێكردن ده كات و، له به رامبه ر ده سه اڵتی یاساداناندا به رپرس نابێت و، به شێوه یه كی ڕاسته وخۆ یان ناڕاس������ته وخۆ له الیه ن گه ل������ه وه بۆ ماوه یه ك������ی دیاری كراو هه ڵده بژێردرێت. له سیسته می س������ه رۆكایه تیدا ئه نجومه نی وه زیران بوونی نییه ، سه رۆكی واڵت له هه مانكاتدا سه رۆكی ده زگای ڕاپه ڕاندنه و س������ه رۆك كۆمه ڵێك یاریده ده ر بۆ خۆی ده ستنیشان ده كات، كه هه م سه رۆك له ده ستنیشان كردیان به رپرس������یاره و هه م ئه وانیش به رپرس������یارن ل������ه به رامبه ر س������ه رۆكدا. ئیتر ئه و یاریده ده رانه وه زیر یان س������كرتێر یان ڕاوێژكاریان پێده گوترێت، كه له به ڕێوه بردنی كاروباره كاندا

یارمه تیی سه رۆك ده ده ن. له م سیس������ته مه دا ده زگای ڕاپه راندن و یاس������ادانان به جیا كاری خۆی ئه نجام ده دات و هیچ كامیان ده س������ه اڵتیان به سه ر ئه ویتردا نییه، به جۆرێك ده س������ه اڵتی جێبه جێكردن ده ست ده کاروب������اری ده س������ه اڵتی یاس������ادانان وه رن������ادات و ناتوانێ������ت هه ڵیبوه ش������ێنێته وه وه ی������ان دانیش������تنه كانی دوا بخ������ات. ل������ه به رامبه ریشدا، ده سه اڵتی یاسادانان بۆی نییه ده ست بخاته ناو كاروباره كانی سه رۆك و ده زگای ڕاپه ڕاندن و متمانه له سه رۆك وه ر بگرێته وه ، هه ر بۆیه شه به م جیاكارییه ی نێوان ده سه اڵته كان

له سیسته می سه رۆكایه تی، ده وترێت جیاكاریی ڕه ها.كه واته له م سیسته مه دا س������ه رۆك ده سه اڵتێكی زۆر و فراوانی هه یه ، كه بریتین له ده ركردنی سیسته م )النظمه ( و دان������ان و الدانی وه زیر، ڕاوێژكار، س������ه رۆكی ده زگا و دامه زراوه گش������تییه بااڵكان، نوێنه رانی واڵت له بالوێز و ستراتیژییه تی س������ه رۆك هه روه ها کۆنسووڵگه رییه کاندا، و ده كات ئاڕاس������ته ده ره وه ن������اوه وه و سیاس������ه تی س������ه رۆكایه تیی گشتی هێزه چه كداره كان ده كات و مافی بڕیاردانی لێبوردنی گشتی ده بێت و، بۆی هه یه پێشنیازی پرۆژه یاسا ئاڕاس������ته ی په رله مان بكات. سه ره ڕای ئه و جیاكارییه ڕه های������ه ی كه له ڕووی تیۆریی������ه وه له نێوان ده س������ه اڵته كاندا باس������كرا، به اڵم له ڕووی پراكتیكییه وه

ه������اوكاری و هه ماهه نگی ته واو هه یه ل������ه نێوان هه ردوو ده سه اڵته سه ره كییه كه دا.

خاڵێکی تر که پێویسته ئاماژه ی پێ بده م، به له دایكبوونی ویالیه ته یه كگرتوه كانی ئه مریكا، سیس������ته می سه رۆكایه تیش له دایك ده بێت، كاتێك ده ستووری ئه و واڵته له ساڵی ١7٨7 له سه ر بنچینه ی جیاكاریی نێوان ده سه اڵته كان، سیسته می س������ه رۆكایه تی په س������ه ند ده كات و تایبه تمه ندییه كان������ی هه ر

ده سه اڵتێكی دیاری كردووه .

سیسته می په رله مانی سیس������ته می په رله مانی به دوو تایبه تمه ندیی س������ه ره كی ده ناسرێته وه ، كه ئه وانیش دووانه ی ده سه اڵتی جێبه جێكردن و جیاكاری������ی ڕێژه یی نێ������وان ده س������ه اڵته كانه . واته بوونی سه رۆكی ده وڵه ت و سه رۆكی حكوومه ت له هه مان كاتدا، كه هه ر یه كه یان پله و پایه و ده سه اڵتێكی جیایان هه یه، به اڵم له هه مان كاتدا نوێنه رایه تیی یه ك ده سه اڵت ده كه ن، كه ئه ویش ده سه اڵتی جێبه جێكردنه . له ڕاستیدا ده سه اڵت به شێوه یه كی س������ه ره كی ده كه وێته ده س������تی حكوومه ت و س������ه رۆكه كه ی . پێكهاتنی حكوومه ت له م سیس������ته مه دا، به س������تراوه ته وه به ئه نجامی هه ڵبژاردنه كانی په رله مان، به جۆرێك پارت و لیستی زۆرینه ل������ه په رله ماندا مافی پێكهێنانی حكوومه تی ده بێت و، حكوومه تیش به رپرسیاری سیاس������ی ده بێت له به ڕێوه بردنی

كاره كانی له به رامبه ر په رله ماندا.ب������ه اڵم هه رچی س������ه رۆكی واڵت������ه ، له م سیس������ته مه دا سه ربه خۆیه به رامبه ر په رله مان و حكوومه ت و له ڕاستیدا ده سه اڵتێكی شكڵی و ته شریفاتی ده بێت. له الیه كی تره وه مه به س������تمان ل������ه تایبه تمه ندی������ی دووه م وات������ه هه ریه ك له ده سه اڵتی جێبه جێكردن و ده سه اڵتی یاسادانان ده ست ده کاروباری ده سه اڵته كانی یه كتر وه رده ده ن و له هه مانكاتدا چاودێ������رن به س������ه ر یه كت������ره وه ، به جۆرێ������ك ده س������ه اڵتی جێبه جێكردن له الیه ك مافی به س������تن و دواخس������تنی خولی په رله مان������ی هه یه و، له الیه كی تر مافی ئه وه ی هه یه داوای كۆبوونه وه ی په رله مان بكات له كات و س������اتی پێویس������تدا، هه روه ها به س������تنی په یماننامه و رێكکه وتنی نێوده وڵه تی كه ل������ه بنه ڕه تدا یه كێكه ل������ه مافه كانی حكووم������ه ت، به اڵم له

كۆتاییدا پێویستی به ڕه زامه ندیی په رله مان هه یه .ل������ه الیه ك������ی تریش������ه وه ده س������ه اڵتی جێبه جێك������ردن مافی هه ڵوه ش������اندنه وه ی په رله مانی هه یه پێش ت������ه واو بوونی ماوه ی یاس������ایی خۆی ، ئه ویش له كاتی دروستبوونی ناكۆكی له نێوان

Page 16: Govar h 33

هه ڵبژاردن ژماره )33(16

ده سه اڵته كاندا و گه ڕانه وه بۆ ڕای گه ل بۆ هه ڵبژاردنی په رله مان و حكوومه تێكی نوێ . هه روه ها ماف و ده س������ه اڵته كانی په رله مان له م سیسته مه دا جگه له ده سه اڵتی یاسادانان، مافی پرسیاركردن، لێپرس������ینه وه و لێكۆلینه وه ی هه یه له س������ه ر گش������ت ئه رکه کانی حكوومه ت و ده زگا گرنگ و بااڵكانی و، له هه ر كاتێكدا په رله مان دڵنیا بوو له كه مته رخه میی حكوومه ت له به ڕێوه بردنی سیاسه تی گش������تیی واڵت، مافی لێس������ه ندنه وه ی متمانه ی هه یه له ته واوی

كابینه ی حكوومه ت یان یه كێك له وه زاره ته كان.

سیسته می تێكه اڵو یان نیمچه سه رۆكایه تی مه به س������ت له سیسته می نیمچه س������ه رۆكایه تی ، بریتیه له سیس������ته مێكی تێكه ڵ له هه ردوو سیسته می سه رۆكایه تی و په رله مانیدا، واته وه رگرتنی به ش������ێك ل������ه تایبه تمه ندییه كانی هه ردوو سیس������ته مه كه و، دووانه ی ده سه اڵتی جێبه جێكردن، س������ه ره كیترین تایبه تمه ن������دی ئه م سیس������ته مه یه ، به جۆرێك سه رۆكی واڵت له الیه ن گه له وه هه ڵده بژێردرێت و هه روه ك له

سیسته می سیاسیی فه ره نسادا هاتووه. س������ه رۆك كۆمه لێك ده س������ه اڵتی فراوان������ی جێبه جێكردن، یاس������ادانان و دادوه ری ده بێ������ت. ل������ه ب������واری ده س������ه اڵتی جێبه جێكردنه وه، س������ه رۆكی ده وڵه ت س������ه رۆكی حكوومه ت دیاری ده كات و له س������ه ر پێشنیازی س������ه رۆكی حكوومه ت، وه زیره كان ده ستنیشان ده كات و پاشان فه رمانبه ره بااڵكانی حكوومه ت داده مه زرێن������ێ و ڕێككه وتن و په یماننامه كان رێك ده خ������ات و ڕه زامه ندییان له س������ه ر ده دات و ل������ه هه مانكاتدا سه ركردایه تیی هێزه چه كداره كان و سه رۆكایه تیی كۆبونه وه ی

ئه نجومه نی وه زیرانیش ده كات.به اڵم له بواری ده س������ه اڵتی یاس������ادانانه وه، سه رۆك بۆی هه یه پرۆژه ی یاسا بخاته ڕاپرسی له به رده م گه ل بێ ئه وه ی به په رله ماندا تێپه ڕ ببێت و، له كاتی په س������ه ندكردنی له الیه ن گه ل������ه وه، ئه وه ده بێته یاس������ا و جێبه ج������ێ ده كرێت. له گه ڵ ئه وه شدا بۆی هه یه هه ر پرۆژه یاسایه ك ئه گه ر تێبینی له سه ر هه بێت بیگه ڕێنێته وه په رله مان بۆ ئه وه ی هه موار بكرێته وه ، له الیه ك������ی ت������ره وه یه كێك له ده س������ه اڵته دیاره كانی س������ه رۆك هه ڵوه ش������انه وه ی په رله مانه ، به مه رجێ������ك دوای چل ڕۆژ له هه ڵبژاردنێكی تر په رله مانێكی نوێ هه ڵبژێردرێت، ئه مه جگه له وه ی س������ه رۆك ماف������ی پێش������نیازكردنی هه مواركردنه وه ی

ده ستووری واڵتی هه یه .له بواری ده س������ه اڵتی دادوه رییه وه ده بینین، سیس������ته می دادوه ریی فه ره نس������ا له دوو ده زگای سه ره كی پێك دێت، له

پێكهات������ه ی هه ریه ك ل������ه و دوو ده زگایه س������ه رۆك ئه ندامێكی سه ره كی ده بێت، بۆ نموونه ئه نجومه نی ده ستوور پێك دێت له س������ه رۆكی واڵت و هه موو س������ه ركۆماره كانی تر، ئه وانه ی له ژیان������دا مابن له گه ڵ ن������ۆ ئه ندامی تر كه س������ێیانیان له الیه ن س������ه ركۆمار و س������ێیانیان له الیه ن ئه نجومه نی نیش������تمانی و سێیانه كه ی تر له الیه ن ئه نجومه نی پیرانه وه هه ڵده بژێردرێن.

تایبه تمه ندیه كان������ی ئ������ه م ئه نجومه ن������ه بریت������ی ده بێت، له خوێندنه وه و لێكدانه وه ی ده قه ده س������تووری یاس������ایییه كان، په یماننامه ، ڕێكکه وتننامه گرنگه كان له گه ڵ سه رپه رشتیكردنی ڕاگه یاندن������ی و گش������تییه كان ڕێفراندۆم������ه هه ڵب������ژاردن، ئه نجامه كانیان. ئه نجومه نی دووه م پێی ده گوترێت ئه نجومه نی دادوه ریی بااڵ، كه پێك دێت له س������ه ركۆمار، وه زیری داد و نۆ ئه ندامی تر كه له الیه ن س������ه رۆكه وه ده ستنیشان ده كرێن بۆ

سه رپه رشتیی كاروباری دادگاكان ده كه ن. له و سیسته مه دا حكوومه ت له گه وره ترین پارت یان الیه نی سیاس������ی ناو په رله مان پێك دێنێت، كه متمانه له س������ه رۆكی واڵت وه رده گرێت و هه ڵده ستێت به هاوكاریكردنی سه رۆك له

جێبه جێكردنی ده سه اڵتی ڕاپه ڕاندن.

سیسته می كۆمه ڵه ئه م سیسته مه ته نها له واڵتی سویسرادا په یڕه و ده كرێت كه له س������ه ر بنچینه ی بااڵده ستبونی ده س������ه اڵتی یاسادانان دامه زراوه، به جۆرێك ده سه اڵتی یاسادانان كۆمه ڵێك ئه رکی ده سه اڵتی ڕاپه ڕاندن ده بینێت، ده زگای یاسادانان له ده وڵه تی فیدراڵیی سویس������را له دوو ئه نجومه ن پێك دێت، ئه نجومه نی نیشتمانی و ئه نجومه نی كانتۆنه كان، هه ردووكیشیان پێكه وه

كۆمه ڵه ی فیدراڵی پێده گوترێت.وه كو هه ر ده زگایه كی تری یاسادانان، كۆمه ڵه ی فیدراڵی كاری یاسادانانی ده كه وێته ئه ستۆ، هه روه ها هه ڵده ستێت به دیاریكردنی ئه ندامانی ده زگای ڕاپه ڕاندن و ئاڕاس������ته كردنی سیاس������ه تی ده ره وه و ن������اوه وه ی واڵت، لیبوردنی گش������تی و تایبه تی ، له گه ڵ ئه وه شدا سه رۆكایه تیكردنی هێزه چه كداره كان و چاودێ������ری كردن������ی دادگای فیدراڵ������ی و س������ه رنجدان به ناكۆكییه كان������ی نێوان ده س������ه اڵته فیدراڵیی������ه كان ده رباره ی تایبه تكارییه كانیان و هه مواركردنه وه ی ده ستووری فیدراڵی. لی������ره دا بۆم������ان ده رده كه وێ په رله مانی سویس������را كه له بنه ره تدا ده زگای یاس������ادانانه ، به اڵم هه ڵده س������تێ به هه ندێ كاروب������اری ڕاپه ڕاندن������ی زۆر گرن������گ و س������ه ره كی بۆیه به

سیسته می كۆمه ڵه ناو ده برێت.

Page 17: Govar h 33

17 گواڵنی 2013

تێبینی:* كارگێری لقی ٢6 گواڵن و به رپرسی مه كته بی هه ڵبژاردنه كان

سیسته می سیاسیی هه رێمی كوردستانله ده ستووردا پێناسه ی سیسته می سیاسی هه ر واڵتێك دیاری ده كرێت، به اڵم چونكه كوردستان تاكو ئێستا خاوه نی ده س������توورێكی په س������ه ند كراو نییه له الی������ه ن گه له وه، بۆیه توێژینه وه له سه ر سیسته می سیاسیی هه رێم كارێكی سانا نییه، بگره شرۆڤه كردن و هه ڵسه نگاندنی ئه و دۆخه ی ئێستا كارێكی به س������ووده بۆ بنیاتنان و دیاریكردنی سیسته مێكی پته و و گونجاو له هه رێمدا. به ڕه چاوكردنی تایبه تمه ندییه كانی هه ریه ك له و سیس������ته مانه ی که له ته وه ره كانی پێش������وتردا باس������مان كردن و، به به راوردكردنیان له گه ڵ سیس������ته می هه رێمی كوردس������تان، جۆر و ش������ێوازی سیسته می هه رێم دیاری بكه ین له چوارچێوه ی و اڵمدانه وه ی ئه م پرسیارانه :

ئای������ا سیس������ته می سیاس������یی هه رێ������م سیس������ته مێكی س������ه رۆكایه تییه ؟ ئه گ������ه ر س������ه یرێكی به ش������ی یه ك������ه م و تایبه تمه ندییه كانی سیسته می س������ه رۆكایه تی بكه ین، روون ده بێته وه كه ناتوانین به هیچ شێوه یه ك شوناسی سیسته می س������ه رۆكایه تی ببه خش������ینه سیس������ته می هه رێم، چونكه له هه رێم������دا به جیاوازیی له گه ڵ سیس������ته می س������ه رۆكایه تی ، دووانه ی ده سه اڵتی جێبه جێكردن هه یه و حكوومه ت له الیه ن په رله مانه وه پێ������ك ده هێنرێت و چاودێ������ری ده كرێت له گه ڵ ئ������ه وه ی جیاكارییه كی ڕێژه یی )نه ك ره ه������ا( هه یه له نێوان ده سه اڵته كاندا، كه ئه مانه له بنه ڕه تدا تایبه تمه ندیی سه ره كی

سیسته می په رله مانین.به اڵم بیانوی ئه و الیه نانه ی سیسته می سیاسیی هه رێم به سیسته مێكی سه رۆكایه تی ناو ده به ن، هه ڵبژاردنی سه رۆكی هه رێمه ڕاس������ته وخۆ له الیه ن گه ل و كۆبون������ه وه ی كۆمه ڵێك ده سه اڵت له ژێر ده ستی سه رۆكدا، لێره دا ئه گه ر سه یرێكی سیس������ته می په رله مانی كۆمه ڵێك ل������ه واڵتان بكه ین، ده بینین ده سه اڵته كانی سه رۆك له واڵتێكه وه بۆ واڵتێكی تر ده گۆرێت، ب������ه جۆرێك له هه ندێ له واڵتانی په رله مانی دا، ده س������ه اڵتی زیاتر ده درێت به سه رۆك، بۆ نموونه ده سه اڵته كانی سه رۆكی واڵت������ی دراوس������ێی خۆمان ده كه ین������ه نمونه ك������ه په یره وی سیس������ته می په رله مانی ده كات. سه رۆكی توركیا ده سه اڵتی

په سه ندكردنی یاساكانی هه یه و له كاتی په سه ند نه كردنی یاس������اكاندا، یاس������اكه ده نێرێته وه بۆ په رله م������ان و ئه گه ر په رله مان وه ك خۆی په س������ه ندی كرده وه، سه رۆك مافی تانه لێدانی هه یه له دادگای ده س������تووری توركیا له كاتێكدا ئه م مافه به سه رۆكی هه رێم نه دراوه ، هه روه ها سه رۆكی توركیا س������ه ركرده ی هێ������زه چه ك������داره كان و ئه ندامان������ی دادگای ده س������تووری و سوپاس������االری س������وپای توركیا داده نێت و

حاله تی كتوپڕ له واڵتدا ڕاده گه یه نێت. به نسبه ت بیانوی دووه م و هه ڵبژاردنی سه رۆك له الیه ن گه له وه ، هیچ سیسته مێكی حوكمڕانی ڕێگر نییه له به رده م هه ڵبژاردنی سه رۆك به ش������ێوه یه كی ڕاسته وخۆ له الیه ن گه ل������ه وه. بۆ واڵم������ی ئه م������ه چه ندین نمون������ه هه یه وه ك هه ڵبژاردن������ی س������ه رۆكی هه ری������ه ك له واڵتانی نه مس������ا، پورت������وگال، ئێرله ن������دا و فینله ن������دا. به گوێره ی یاس������ای هه موارك������راوی هه ڵبژاردنه كان������ی توركیا، ئ������ه م خوله ی داهاتوو )٢٠١٤( س������ه رۆكی توركیا ڕاس������ته وخۆ له الیه ن گه له وه هه ڵده بژێردرێت، له كاتێكدا سیسته می سیاسیی

توركیا سیسته مێكی په رله مانییه .ئایا سیسته می سیاس������یی هه رێم سیسته مێكی نیمچه س������ه رۆكایه تییه ؟ دیس������ان به به راوردكردنی سیس������ته می نیمچه سه رۆكایه تیی فه ره نسا له گه ڵ هه رێمی كوردستان، جیاوازییه كی دیار به رچاو ده كه وێت به جۆرێك س������ه رۆكی هه رێم ئه و ده س������ه اڵته فراوانانه ی س������ه رۆكی فه ره نسای نییه، به ش������ێوه یه ک سه رۆكی فه ره نسا جگه له ده سه اڵتی ڕاپه ڕاندن به شێك له ده سه اڵتی یاسادانان و دادوه ریشی

هه یه . بۆی������ه له كۆتاییدا ده توانین بڵێین، سیس������تمی سیاس������یی كوردستان ته واوی تایبه تمه ندییه سه ره كییه كانی سیسته می په رله مانی و به شێك له تایبه تمه ندییه الوه كییه كانی سیسته می س������ه رۆكایه تی له خۆ گرتوه ، له به ر ئه وه زیاتر نزیك ده بێته وه له سیس������ته می په رله مانی وه ك له سیسته می سه رۆكایه تی ، بۆیه پێمان وایه باش������ترین ش������وناس بۆ سیسته می هه رێمی

كوردستان، سیسته می نیمچه په رله مانییه .

Page 18: Govar h 33

هه ڵبژاردن ژماره )33(18

ڕۆژی یه کشه ممه )٢٠١٣/٥/٥( هه ڵبژاردنی په رله مانی ل������ه مالیزیای فره ڕه نگ و نه ته وه دا به ڕێوه چوو. ملمالنێ له نێوان )به ره ی نه ته وه یی( به سه رۆکایه تیی )نه جیب ڕه زاق( ئۆپۆزس������یۆنیش ب������ه ره ی و مالیزی������ا س������ه رۆکوه زیرانی )هاوپه یمانی������ی گه ل( به ڕێبه رایه تی������ی )ئه نوه ر ئیبراهیم(

ئه نجام درا.له و هه ڵبژاردنه دا، زیات������ر له ١٣ ملیۆن هاوواڵتی مافی ده نگدانی������ان هه بوو. جێ������ی ئاماژه پێکردن������ه ، که ته مه نی

یاسایی بۆ ده نگدان ٢١ ساڵه .زۆرین������ه ی ڕاپرس������ییه کان و چاودێ������ره کان ب������ه ر له هه ڵب������ژاردن وای ب������ۆ ده چ������وون، که ل������ه هه ڵبژاردنی )٢٠١٣/٥/٥(دا، به ره ی ئۆپۆزس������یۆن که له سێ حزب پێکهاتبوو، له و هه ڵبژاردنه دا سه رده که وێت و کۆتایی به ده سه اڵتدارێتیی ٥6 ساڵه ی )به ره ی نه ته وه یی( دێنیت. ب������ه اڵم ئاکام������ی هه ڵبژاردنه ک������ه ڕێ������ک "پێچه وان������ه ی

ڕاپرسییه کان"ی نیشان دا.

دوای کۆتایی هه ڵبژاردنه که ئاماره کان باس له وه ده که ن که حزبه کانی )به ره ی نه ته وه یی( به سه رۆکایه تیی )نه جیب ڕه زاق( ل������ه کۆی ٢٢٢ کورس������یی په رله مانی، توانی ١٢7 کورسی مسۆگه ر بکات. به ره ی ئۆپۆزسیۆنی )هاوپه یمانیی گه ل( به ڕێبه رایه تیی )ئه نوه ر ئیبراهیم( له و هه ڵبژاردنه دا

ته نیا 77 کورسیی په رله مانی به ده ست هێنا.گه رچی ب������ه ره ی نه ته وه ی������ی زۆرینه ی کورس������ییه کانی به ده س������ت هێنا، به اڵم به ب������ه روارد له گه ل س������ه ره تاکانی ده سه اڵتدارێتیی که نزیکه ی )٩٠%(ی ده نگه کانی مسۆگه ر ده کرد، چاودێران ئه م ئاکامه به ڕه وتی الوازبوونی )به ره ی نه ته وه یی( ده ژمێرن. له کاتی س������ه ربه خۆیی مالیزیا ١٩٥7 له بریتانیا، تا ئیس������تاکه )به ره ی نه ته وه یی( ده سه اڵتی ئه و

واڵته ی له ده ستدایه .هه ر به دوای ئاش������کراکردنی ئاکام������ی هه ڵبژاردنه کان، به ره ی ئۆپۆزس������یۆن ئاکامه که ی قب������ووڵ نه کرد و )به ره ی نه ته وه ی������ی( به س������ه رۆکایه تیی )نه جی������ب ڕه زاق(ی به وه

مالیزیا له نێوان ملمالنێی قورسیحزبی ده سه اڵتدار و ئۆپۆزسیۆندا

Page 19: Govar h 33

19 گواڵنی 2013

مالیزیا‌پاشایه تیی په رله مانیسیسته می حکوومه تی:

کوااللومپوور پایته خت:٣٢٩.7٥٨ کیلۆمه تری چوارگۆشه پانتایی خاک:

٢٨.٨٥٩.١٥٤ که س- ئامار ٢٠١١ژماره ی دانیشتووان:)7٢،7%( ٢٠١١ڕێژه ی شارنشینی:

)٤٩،٢%( ٢٠٠٩ڕێژه ی ژنان:)٥٠،٨%(ڕێژه ی پیاوان:

)٩٢،٥%( -٢٠٠٩ ڕێژه ی خوێنده واری )خوێندنه وه و نووسین(:)٩٠،٣%(ڕێژه ی خوێنده واری له ناو ژنان:

)٩٤،6%(ڕێژه ی خوێنده واری له ناو پیاوان:)١٠،٨%( ٢٠٠٩ڕێژه ی ژنان له ناو په رله ماندا:

)١٠،6%( کشتوکاڵ، )٤٤،٤%( پیشه سازی و )٤٥%(یش به شی خزمه تگوزارییه . ٢٠١٠ئابووری:)٣،٢%( ئامار- ٢٠١١ڕێژه ی بێکاری:

http://persian.euronews.comhttp://www.landguiden.se

تاوانب������ار ک������رد، ک������ه ل������ه هه ڵبژاردنه ک������ه دا "فرتوفێڵ و ساخته کاری"یه کی زۆری کردووه .

گرفتێک������ی تر ک������ه باس������ی لێوه ده کرێ������ت، پاوانکردنی که ره سه کانی ڕاگه یاندنه که له ژێر ده سه اڵتی حکوومه تدان. ده ڵێن به م هۆیه وه ڕه فتارێکی "نادادپه روه ر"انه ده رحه ق به

ئۆپۆزسیۆن کراوه . ئۆپۆزس������یۆن حزبی ده س������ه اڵتدار ب������ه وه "تاوانبار" ده کات، ک������ه بۆ ده نگدان که ڵکی له کرێکاره بیانییه کان وه رگرت������ووه و ته نان������ه ت مه ره که ب������ی په نجه مۆریش فرتوفێڵی تێدا کراوه ، له به ر ئه وه ده کرا زۆر به خێرایی پ������اک بکرێت������ه وه . ته نانه ت باس ل������ه ده نگده ری "جێی گومان"یش ک������راوه . چه ندین دام������ه زراوه ی مه ده نیی س������ه ربه خۆی مالیزیاییش به "ڕه خنه یه کی جددی"یه وه باسیان له هه ڵبژاردنه که کردووه . ئه مریکاش سه باره ت به و هه ڵبژاردنه پرسیاری بۆ دروست بووه و داوای له ده وڵه ت������ی مالیزیا ک������ردووه ، که واڵمی پرس������یاره کان بداته وه . ده وڵه تیش ڕاگه یاندووه که هه ر الیه نێک شک

و گومانی له و هه لبژاردنه هه یه ، پێویسته به ڵگه ئاڕاسته بکات.

هه ر دوای ده ربڕینی ڕه خنه کان، س������ێ رۆژ دواتر نزیک به 6٠ هه زار خۆپیشانده ر له پایته خت به دروشمی "مه رگی دیموکراس������ی" باس������یان له "فرتوفێڵ و س������اخته کاری" له

هه ڵبژاردنه که دا کرد.

Page 20: Govar h 33

هه ڵبژاردن ژماره )33(20

په رله مان وه كو دڵی دیموكراسی ناوزه دكراوه، كه یه كێك له س������ێ كۆڵه كه ی ده وڵ������ه ت پێكده هێنێت. ئه و پرس������ه به ئه ندازه یه ك گرنگه كه ده كرێ ناس������نامه ی ده وڵه ت له سه ر بنه مای چۆنیه تیی هه ڵب������ژاردن و چۆنیه تیی په رله مانه كه ی بناسرێت. سیس������ته مێكی نادیموكراتیك و دوور له بنه مای دیموكراس������ی هیچ كات بوار به په رله مانێكی دیموكراتیك ن������ادات، كه بتوانێ به ش������ێوه یه كی ڕاس������ت و دروس������ت

نوێنه رایه تیی خه ڵك بكات.لێره دا ده كرێ بگوترێ؛ ك������ه په رله مان ته نیا تایبه ت به سیس������ته مه دیموكراتیی������ه کان نییه ، به ڵك������و په رله مان له سیس������ته مه نادیموكراتی و زۆرداره کانیشدا بوونی هه یه . به اڵم ش������ه رعییه تی ئه و جۆره په رله مانانه هه میشه له ژێر پرسیاردایه ، چونكه په رله مان شه رعیه تیی خۆی ڕاسته وخۆ

و له ڕێی ده نگی خه ڵكه وه به ده ست دێنێت.ل������ه كاتێكدا كه ده وڵه ته كان به ده س������تێوه ردانی خۆیان ڕێگر ده بن له وه ی که ئه و كه سانه ی جێی بڕوا و متمانه ی خه ڵك������ن بچنه نێو په رله مان، لێره دا ئیراده و ده نگی خه ڵك

گرنگی������ی خ������ۆی له ده س������ت ده دات. له الیه ك������ی دیكه وه ، ده وڵه ته كانی له و ش������ێوه ، له جیاتی كه سانی جێی متمانه ی

خه ڵك، بنده سته كانی خۆیان ده نێرنه په رله مان.كاتێك كه هه ڵبژاردنی ده سته ی سه رۆكایه تیی په رله مان و دیاریكردنی لێژنه تایبه ته كان ده س������ت پێ ده كات، لێره دا خه ڵك ڕۆڵێكی ڕاس������ته وخۆیان نییه و ده وڵه ت ده توانێ به س������وودوه رگرتن له بنده س������ته كانی خۆی، بارودۆخه كه به قازانجی خۆی بگۆڕێت. چۆنیه تیی هه ڵبژاردن و هه ڵوێستی ده وڵه ت له هه ڵبژاردندا، پرسگه لێكی زۆر گرنگ و هه ستیاره . ئامانج له بوونی چاودێرانی نه ته وه یی و نێونه ته وه ییش هه ر ئه وه یه ، كه تا بكرێت ڕێ له ساخته كاری و ده ستێوه ردانی

ده وڵه ت له هه ڵبژاردن بگرێت.ڕێ������ڕه وی مێژووی������ی په رله مانه كانی جیهان ش������اهیدی ده ستێوه ردانی ده وڵه ت و سه رچاوه كانی دیكه ی ده سه اڵت له هه ڵبژاردنه كان بووه . له ئه ده بیاتی ساس������یدا، په رله مان به ماڵی خه ڵك ناس������راوه . ئ������ه وه به و مانایه دێت كه خه ڵك ئی������راده ی خۆیان به هۆش������یاری، ڕه زامه ندی و ئازادی به كه س������ێك داوه و ده خوازن كه ئ������ه و نوێنه رایه تیی ئیراده ی

ئه وان بكات.كه س������انی خه ڵ������ك، ئی������راده ی پێچه وان������ه ی ئه گ������ه ر ده سنیش������انكراوی حكوومه ت و گرووپه كانی مافیا به هۆی ده ستێوه ردانی حكوومه ت و سه رچاوه كانی دیكه ی ده سه اڵت بچنه نێو په رله مان، لێره دا په رله مان مانای خۆی له ده س������ت ده دات و ده بێته دارده ستێك له نێو ده ستی هێزی جێبه جێكار و گرووپه مافیایییه کان. مێژووی هاوچه رخ نیش������ان ده دات كه ئ������ه و جۆره په رله مانانه نه ته نها ماڵی خه ڵك نین، به ڵكو

بوونه ته بارێكی قورس به سه ر شانی خه ڵكه وه .په رله مان ش������وێنی گفتوگۆ و بڕیاردان له س������ه ر پرس������ه گرنگه كانی سیاس������ی - كۆمه اڵیه تی و ئابووریی واڵته ، به اڵم

پێناسه و پێكهاته ی په رله مان

ن:‌په‌رته‌و‌نادری*و:‌عه‌زیز‌عه‌بدولخالق‌دێڵزی

Page 21: Govar h 33

21 گواڵنی 2013

به رپرسیاریه تیی گشتی و سه ره كیی په رله مان، په سه ندكردنی یاس������ایه . بۆیه په رله مان به ده سه اڵتی یاسادانان ناسراوه . لێره دا ئه و یاسایانه تا چه ند به قازانجی خه ڵك و ده سه اڵته ، ئ������ه وه به نده ب������ه ش������ێوازی په رله مانه ك������ه وه . چونكه ئه و په رله مانانه ی كه په یوه س������تن به ده سه اڵتی جێبه جێكار، له جیاتی ئه وه ی كه له خزمه ت خه ڵكدا بن، خزمه تی ده سه اڵت ده كه ن. به گشتی، ده كرێ بگوترێ كه ئه و په رله مانانه ی كه له ژێ������ر ده س������ه اڵتی حكوومه ت������ن، ش������ه رعی نی������ن، چونكه

نوێنه رایه تیی ئیراده ی خه ڵك ناكه ن.هه روه كو پێش������تر ئاماژه ی پێدرا، په رله مان هه میشه پێوانه ی دیموكراس������ی نه بووه . هه روه ك������و چۆن ڕێژه ی به ش������داریی خه ڵك ل������ه هه ڵبژاردندا یه كس������ان نییه . له س������ه ره تادا به ش������ێك ل������ه كۆمه ڵگ������ه له س������ه ر بنه مای س������نوورداریه تیی كۆمه اڵیه تی، سیاسی و ڕۆشنبیری كه هه بوو، نه یانده توانی به ش������داری ل������ه هه ڵبژاردندا بكه ن. به پێی ئه و خاڵه ش، هه موو خه ڵك به یه ك ئه ندازه له مافی مه ده نی������ی خۆی������ان س������وودمه ند نه بوون. بێش������ك ئه و په رله مانان������ه ی كه له بارودۆخێك������ی ئه وها داده مه زرێن،

ناتوانن ڕه نگدانه وه ی ئیراده ی خه ڵك بن.ب������ه اڵم به تێپه ڕبوون������ی كات، س������نوور و كۆتوبه نده كان كه مبوون������ه وه و ئه وه ش ب������ووه هۆی ئ������ه وه ی، كه ڕێژه ی به ش������داریی خه ڵك له هه ڵبژاردنه كاندا زیاتر بێت. چونكه هه رچه ن������ده بارودۆخ������ی ڕێگر ل������ه به ش������داریی خه ڵك له هه ڵبژاردنه كان و پڕۆس������ه ی سیاس������ی - كۆمه اڵیه تی كه م بێته وه ، ئه وه نده ش په رله مانه كان زیاتر وێنه ی دیموكراسی به خۆیان������ه وه ده بینن. چونكه له و كاته دا ژماره یه كی زۆرتر له خه ڵك به ش������داری له هه ڵبژاردنه كاندا ده كه ن و ده نگ به

نوێنه ری تایبه ت و جێی متمانه ی خۆیان ده ده ن.

پێكهاته ی په رله مانهیچ په رله مانێ������ك ناتوانێت بگات������ه بڕیارێكی هاوبه ش، ئه گه ر ئه ندامه كانی له پێكهاته یه كی ڕێكخراودا ڕێكنه خرابن. ه������ه ر په رله مانێك ده بێ پێكهاته یه ك������ی دیاریكراوی تایبه ت به خۆی دروس������ت بكات. یه كێ له ئه ركه س������ه ره كییه كانی په رله مان ئه وه ی������ه، كه ئه ندامانی خۆی ل������ه پێكهاته یه كدا ڕێكبخ������ات. وات������ه له هه ن������گاوی یه كه میدا ده ب������ێ كار بۆ هه ڵبژاردنی ده س������ته ی سه رۆكایه تی و لێژنه تایبه تییه كانی ب������كات، كه ئه مه ش ده بێته هۆی ئه وه ی كار بۆ پێكهاته وه و به رنام������ه ی كاركردنی په رله مان دیاری بكات. پێكهاته یه كی

نات������ه واو، به رنامه ی كاری ناته واو ب������ه دوای خۆیدا دێنێت، چونكه هه ر به رنامه یه كی كار په یوه سته به پێكهاته یه كه وه .ئه گه ر له په رله ماندا پێكهاته یه كی باش و كارا دروست نه كرێت، له وكاته دا به رنامه ی كاری په رله مان ناته واو و بێ كاریگه ر ده بێت. ئه وه ت������ۆڕی پێكهاته ی په رله مانه كه ئه و ئه ندامانه ی مافێكی یه كس������ان و به رابه ری نوێنه رایه تییان هه یه، ده خات������ه نێو كاری جێبه جێكردنی جیاوازه وه . به اڵم ته واوی نوێنه رانی په رله مان مافی ده نگدانی یه كس������انیان هه ی������ه . ئه و دابه ش������كردنه ی كار، له ڕاس������تیدا پله به ندیی ده س������ه اڵت له په رله مان دروست ده كات. یه كێ له پێكهاته گرنگه كانی په رله مان، دروستكردنی لێژنه هه میشه یییه كانه . یه كێ له ئه ركه كانی لێژنه كانی په رله مان، چاودێریكردنی كاری وه زاره ته كانه . ئه و كاره ش بۆ په رله مان كارێكی زۆر گرنگه ، به جۆرێك كه گرنگیی ئه و بابه ته به هیچ ش������ێوه یه ك ل������ه بابه تی یاس������ادانان كه متر نییه . ل������ه زۆربه ی واڵتانی جیهاندا و له وانه ش له ویالیه ته یه كگرتووه كانی ئه مریكادا، ژماره یه كی زۆر له كارناس������ان و ش������اره زایان، هاوكاریی لێژن������ه تایبه تییه كان������ی په رله مان ده كه ن. ئه و كه س������انه له چوارچێ������وه ی گرێبه س������تێكدا ڕاوێ������ژ و هاوكاریی لێژنه

تایبه تییه كانی په رله مان ده كه ن.

په رله مان، حزبه سیاسییه كان و دامه زراوه مه ده نییه كان

فه لسه فه ی دیموكراسی به نده به بوونی حزبه سیاسی و دامه زراوه مه ده نییه كان. چونكه دیموكراسی به بێ حزبه ناتوانێ������ت مه ده نیی������ه كان، دام������ه زراوه و سیاس������ییی دیموكراس������ییه كی ڕاس������ته قینه بێت. له شوێنێك كه حزبی سیاس������ی و دامه زراوه ی مه ده نی بوونی نه بێت، نیشانه ی ئه وه یه كه له و كۆمه ڵگایه دا دیموكراس������ی بوونی نییه . هه ر ده وڵه تێ������ك به بێ حزبی سیاس������یی و دامه زراوه ی مه ده نی بانگه ش������ه ی دیموكراس������یی بكات و خۆی به سیسته مێكی

دیموكراتی بزانێت، به دڵنیایییه وه ڕاست ناكات.ح������زب وه ك������و گرنگتری������ن ڕێكخ������راوی سیاس������ی له نێو دیموكراسیی هاوچه رخدا ناسراوه . هه ندێ له زانایان له سه ر ئه وه باوه ڕه دان، كه دیموكراسی له كۆتاییدا شتێك نییه جگه له ڕكابه رایه تیی حزبی. چونكه هه ڵبژاردن به بێ به ش������داریی حزبه سیاس������ییه كان هیچ مانایه ك ن������ادات. هه ڵبژاردن خۆی

بنه مای سه ره كیی دیموكراسی دروست ده كات.

Page 22: Govar h 33

هه ڵبژاردن ژماره )33(22

بوونی حزبه كان و متمانه یان په یوه سته به ڕكابه ریی له

هه ڵبژاردنه كانداحزبه سیاسییه كان له بنه ڕه تدا به مه به ستی گه یشتن به ده سه اڵت به شداری له هه ڵبژاردنه كاندا ده كه ن، به اڵم ئه وان له ماوه ی هه ڵمه تی هه ڵبژاردن، به مه به ستی زانیاریی پێدان به خه ڵك له س������ه ر دیموكراس������ی، ڕۆڵی خه ڵك له به رنامه ی سیاسی - كۆمه اڵیه تی، هه ندێ زانیاری پێشكه ش ده كه ن و به جۆره ئاستی رۆش������نبیریی خه ڵك به رز ده كه نه وه . به پێی ئه و خاڵه ش، حزبه سیاسییه كان و دامه زراوه مه ده نییه كان ئامانجێكی هاوبه ش په یڕه و ده كه ن. حزبه سیاس������ییه كان له هه ڵمه ت������ی هه ڵبژاردنی خۆیاندا كار بۆ ئه و هه نگاوه ده كه ن. ئ������ه وان زانیاری له س������ه ر هه ن������دێ له چه مکی سیاس������ی -

كۆمه اڵیه تی پێشكه ش به خه ڵك ده كه ن.دامه زراوه كانی كۆمه ڵگه ی مه دنی له سه ر ئه و باوه ڕه ن، كه به بێ به رزكردنه وه ی ئاستی زانیایی كۆمه اڵیه تیی خه ڵك، ناكرێ چاوه ڕوان������ی ئه وه بین كه به زانیارییه كی ته واو به ش������داری له پرۆسه ی سیاسی - كۆمه اڵیه تیی واڵتدا بكه ن و بگه نه ئاستێكی به رزی كۆمه اڵیه تی. له الیه كی دیكه شه وه ، حزبه سیاسییه كان چاودێری له سه ر كاره كانی ده وڵه ته وه ده كه ن و به ڕه خنه گرتن و س������ازكردنی گردبوون������ه وه ، ده وڵ������ه ت ناچار ده ك������ه ن كه له چوارچێوه ی یاسادا كار بكات و، به قازانجی خه ڵك چاكسازی له سیاس������ه ته كانیدا بكات. ئه وه خۆی جۆرێكه له دادپه روه ری كه حزبه سیاس������ییه كان ئه نجامی ده ده ن. ئه وه له حاڵێكدایه ، كه دادپه روه ری ئه ركێكی گرنگ������ی دامه زراوه كانی كۆمه ڵگه ی

مه ده نی پێكدێنێت.ب������ه اڵم جیاوازیی گرنگ������ی نێوان حزبه سیاس������ییه كان و كۆمه ڵگه ی مه ده نی ئه وه یه ، كه كۆمه ڵگه ی مه ده نی هیچ كاتێك بیر له به ده س������تهێنانی ده س������ه اڵتی سیاس������ی ناكاته وه ، له حاڵێكدا حزبه سیاس������ییه كان بۆ گه یش������تن به ده س������ه اڵتی سیاس������ی ه������ه وڵ ده ده ن. الیه ن������ه سیاس������ییه كان به مانای حكوومه تی ئاماده یه . حزبه سیاسییه كان به رنامه ی سیاسی كۆمه اڵیه تیی������ان هه یه كه بۆ جێبه جێكردنی، پێویس������تییان به ده س������ه اڵتی ده وڵ������ه ت ده بێ������ت و ده وڵ������ه ت ب������ه ئامرازێكی جێبه جێكردن������ی به رنامه كانی خۆیان س������ه یر ده كه ن. حزبه

سیاس������ییه دیموكراته کان بۆ گه یشتن به ده سه اڵت هه میشه س������وود له که ره س������ه و ئیمكانیاتی دیموكراتی و ئاش������تیانه

وه رده گرن، نه ك له ئامرازی توندوتیژی. بۆیه زانایانی بواری زانس������ته كۆمه اڵیه تییه کان و سیاسه ت له س������ه ر ئه و باوه ڕه ن، كه بوونی كۆمه ڵگ������ه ی مه ده نیی به هێز، مه رجی س������ه ره كیی به رده وامی و به رقه راریی دیموكراسییه له كۆمه ڵگه دا. كۆمه ڵگ������ه ی مه ده نی بریتییه له كۆمه ڵه دامه زراوه ، ئه نجوم������ه ن و پێكهاته كانی كۆمه ڵگه یه كه س������ه ر به ده وڵه ت و ده سه اڵتی سیاسی نین، به اڵم ڕۆڵێكی سه ره كییان له دیاریكردنی شێوه ی ده س������ه اڵتی سیاس������یدا هه یه . به بۆچوونی زۆرێك له زانایان، كۆمه ڵگه ی مه ده نی بنه مایه كی سه ره كیی دیموكراسییه ،

كه ناكرێت به بێ بوونی باس له دیموكراسی بكرێت.كۆمه ڵگه ی مه ده نی هه رچه نده له الیه ك په یوه ست نییه به پێكهاته ی سیاس������ی و له ئاس������ت ده س������ه اڵتی سیاس������یدا س������ه ربه خۆیه، به اڵم ئه وه به و مانایه نییه له پرۆس������ه گه لی سیاس������ی - كۆمه الیه تیی كۆمه ڵگه دا به شدار نه بێت، به ڵكو كۆمه ڵگه ی مه ده نی س������ه ره ڕای س������ه به خۆیی له ده سه اڵتی ده وڵه تی، ده بێ وه ك هێزێكی كاریگه ر، کارتێکه ریی به سه ر

ده وڵه ت و ڕێڕه وی سیاسیی كۆمه ڵگه دا بێت.به پێی ئه و پێناس������ه یه ی كه ل������ه كۆمه ڵگه ی مه ده نی كرا، كۆمه ڵگه ی مه ده نی ناوچه گش������تی و س������ه ربه خۆكان له خۆ ده گرێت كه له ناویاندا؛ ئه نجومه ن������ه كان و دامه زراوه كانی مه ده نی ده توانن خۆیان پێ بگه یێنن و پاس������ه وانی له مافه مه ده نییه كان������ی ئه ندامانی خۆیان بكه ن. به گش������تی له نێو خه ڵك و دامه زراوه كان������ی كۆمه ڵگه ی مه ده نی له الیه ك و له نێو كۆمه ڵگه ی مه ده نی له گ������ه ڵ ده وڵه ت له الیه كی دیكه وه ،

په یوه ندییه كی زیندوو هه یه .له سیسته مه په رله مانییه کاندا، حزبه سیاسییه كانی نێو په رله م������ان خۆی������ان ڕێكده خ������ه ن. ل������ه په رله مانگه لێك كه ئه ندامه كانی هی حزبێكی سیاس������ی بێ������ت، ئه وا په رله مان پێكهاته یه كی حزبی دروست كردووه ، سه رۆكی په رله مان و سه رۆكی لێژنه تایبه تییه كان له هه مان حزب هه ڵده بژێردرێن. له سیستمی په رله مانی كه حكوومه ت له حزبێكی زۆرینه ی نێ������و په رله مان پێكده هێنرێت، له و كاته دا ڕێكوپێكیی حزبیی

نێو په رله مان ده بێته هۆی به هێزبوونی ده وڵه ت.

http://www.khorasanzameen.net

* په رته و نادری شاعیر، نووسه ر، ڕه خنه گر و ئه ندامی شۆرای ناوه ندیی ئه نجومه نی نووسه رانی ئه فغانستانه .

Page 23: Govar h 33

23 گواڵنی 2013

له هه ڵبژاردنی ئه م دوایییه ی په رله مانی ئۆردۆن، له عوم������ان پایته ختی ئه و واڵته ، ژنێك������ی ده مامكدار ب������ۆ یه كه مجار توانی سه ركه وتن به ده س������ت بێنێت و بچێته نێو

په رله مان."شاها ئه بوو شووشه " به یه كه مین ژنی ده مامك������داره داده نرێت ل������ه مێژوودا كه توانیویه ت������ی بچێت������ه نێ������و په رله مان و به سه ركه وتنی خۆی زۆر ڕازییه ، به اڵم ده ڵێت له الیه ن هه ندێ له نوێنه رانی نائیسالمییه وه

پاڵه په ستۆیه كی زۆری له سه ره ."ئه بوو شووشه " ده ڵێت: له كاركردن له گه ڵ ئه ندامانی دیكه ی په رله مان، وه زیره كان و ئه ندامه كانی دیكه ی كابینه ی ده وڵه ت هیچ گرفتێكم نییه و زۆر به ئاسانی گفتوگۆ، ئاڵوگۆڕ و ڕاوێژ سه باره ت به پرسی سیاسی،

ئابووری، كۆمه اڵیه تی، ڕۆشنبیری و... ئه نجام ده ده م.جێی باس������ه ، "شاها ئه بوو شووشه " كه له ناوچه كانی باش������ووری واڵتی ئۆردۆن هاتۆته نێو په رله مان، پێشتر چاالكوانێكی كۆمه اڵیه تی بووه و به هۆی چاالكییه به رباڵوه كانی له بواری كاره خێرخوازانه كه ی كه له ناوچه كه دا

هه یبووه ، له الی خه ڵك خۆشه ویست بووه ، بۆیه توانیویه تی له هه ڵبژاردندا سه ركه وتن به ده ست بێنێت.ئه و له وه اڵمی پرسیارێك سه باره ت به وه ی كه "ئایا ئاماده یه له كاتی پێویستدا ده مامكه كه ی وه ال بنێت؟" گوتی: پێش������تریش له كاتی پێویس������تدا ده مامكه كه م هه ڵگرتووه . بۆ نموونه له كاتی گه شتكردنم له یه كێ له فڕۆكه خان������ه كان كه هیچ كارمه ندێكی ئافره تی لێ نه بوو، كارمه ندی ئاسایش������ی فڕۆكه خانه بۆ دڵنیابوون له وێنه ی په س������اپۆرته كه م، داوای لێ كردم كه ده مامكه كه م هه ڵگرم. منیش ئه و كاره م كرد، چونكه ئیسالم ئه و ڕێگه یه ی پێداوم، به اڵم ئه گه ر النه بردنی ده مامك هیچ گرفتێك دروس������ت نه كات، ئاماده نیم به هیچ ش������ێوه یه ك

وه اڵی بنێم.رۆژی چوار ش������ه ممه ٢٠١٣/١/٢٣ ده س������ت كرا به ئه نجامدانی هه ڵبژاردن������ی په رله مانی له ئۆردۆن. له و هه ڵبژاردن������ه دا ١٤٢٥ پاڵێ������وراو كه له وانه ١٩١ ئافره ت و ١٣٩ نوێنه ری پێش������وو، بۆ به ده س������تهێنانی ١٥٠ كورس������یی په رله مان كێبڕكێیان كرد. یه ك ملی������ۆن و ٢٨٨ هه زار و ٤٣ ده نگده ر له كۆی ٢.٣ ملیۆن ده نگده ر

به شدارییان له ده نگداندا كرد و ڕێژه ی به شداریش ٥6.6٩% بوو.ئافره تان ١6 كورس������ییان به ده س������ت هێنا، كه ته نها یه كێكیان به ده نگی ده نگده ران سه ركه وت و ١٥كه ی

دیكه ش به سیسته می كۆتا چوونه نێو په رله مان.http://www.shafaqna.comhttp://www.alarabiya.net

یه كه مین ئافره تی ده مامكدار كه بوو به ئه ندامی په رله مان

*‌ئا:‌شه‌یدا‌عه‌زیز

Page 24: Govar h 33

هه ڵبژاردن ژماره )33(24

ئه و ژنه ی كاتێك كه به ناوبانگترین زیندانیی سیاسیی جیهان بوو، ئێستاكه جلوبه رگێكی ئاسایی له به ر كردووه و بۆته سیاسه توانێكی س������اده . هه روا كه چاوه ڕوان ده كرا، )ئانگ س������ه ن س������وچی( له كۆتاییدا دووباره بۆ س������ه رۆكایه تیی حیزبه كه ی هه ڵبژێردرا. ٣٥ س������اڵ پێش ئێس������تا، یه كێ له دامه زرێنه ران������ی حیزبی )یه كێتی نه ته وه یی بۆ دیموكراس������ی( بوو و، ئه و حیزب������ه به بێ ئه و هیچ مانایه ك نادات. هێش������تاش ده كرێت خه رمانه یه ك له گه وره یی و

شكۆمه ندی، له ده وروبه ری )ئانگ سه ن سوچی(دا ببینرێت.ئه و هه میشه ڕازاوه یه و ئاماده بوونی له هه ر بۆنه یه كی گشتی، وه ك دیمه نی هاتنی ئه ندامانی بنه ماڵه پاش������اكان یان ئه ستێره كانی هۆلیووده . ته نان������ه ت دیپڵۆماته به ئه زموونه كانیش ب������ۆ وێنه گرتن له گه لیدا، کێبڕکێ ده ک������ه ن. كات������ێ كه ئ������اوڕ له كه س������ێك ده دات������ه وه ، سه رنجڕاكێش������یی كه سایه تییه كه ی س������ه نگێکی زۆری هه یه . به سه ختی ده كرێت تێڕوانینی ئ������ه وه بكرێ������ت، ئه نجامی ئه و هه ڵبژاردنه ی كه بڕیاره س������ێ س������اڵی تر به ڕێوه بچێت، ش������تێك جگه له سه ركه وتنی نه گۆڕی )یه كێتی نه ته وه یی بۆ دیمۆكراسی( بێت و، هۆكاری سه ره كی ئه م سه ركه وتنه ، ڕێز و متمانه ی

ئه و له الی خه ڵك ده بێت.به اڵم ئاماده كردنی حیزبه كه ی بۆ له ئه ستۆگرتنی كاروباری

واڵت، ئه وه بابه تێكی تره .له س������ه رده می زیندانیكردن������ه دڕێژخایه نه كه یدا، حزب به ره و كزی ڕۆیش������ت. زۆربه ی ئه ندامانیان كه وتنه ناو به ندیخان������ه وه ، هه ندێكیانی������ش هه ر ل������ه به ندیخانه دا گیانیان له ده س������تدا. به ڕێوه بردنی )یه كێتی نه ته وه یی بۆ دیموكراسی(، كه وته ده ستی هه ندێ له ئه ندامه به س������ااڵچووه كانیان كه به "مامه کان" ناس������راون. حزبه كه ی ڕێكخستنێكی الوازی هه یه و، گیرۆده ی ملمالنێ������ی ناوخۆی������ی و ڕووب������ه ڕووی كه میی س������ه رچاوه ماڵییه كان������ه . بڕی������ار واب������وو به بڕێ������ك ح������زب، كۆنگ������ره ی به ڕێوه چوون������ی بارودۆخه كه باشتر بێت، به اڵم لێژنه ی ناوه ندیی

ئانگ سه ن سوچی، سیمبۆلی خۆڕاگری یان یاریكه ری سیاسی؟

و:‌هێلنن:‌جۆنه‌تان‌هێد

Page 25: Govar h 33

25 گواڵنی 2013

حزبه كه كه تازه ئه ندامانیان هه ڵبژێردراون، جیاوازییه كی ئه وهای له گه ڵ لێژنه ی پێشوودا نییه .

س������كااڵش له باره ی چۆنیه تی������ی هه ڵبژاردنی نوێنه رانی حزب ل������ه هه ندێ ناوچ������ه ی واڵتدا هه ب������وون و، ناڕه زایی س������ه باره ت به نادیموكراتیكبوونی ئه م هه ڵبژاردنه هه بوو. )ئانگ سه ن سوچی( داوای له ئه ندامانی پله ی خواره وه ی ح������زب كردبوو، كه به بێ ترس، ئاخاوتن و ناڕه زایییه كانیان بخه ن������ه ڕوو. هه روه ها ده ڵێت؛ پێش������وازی له ڕه خنه كانیان ده كات. ب������ه اڵم ڕووبه ڕووبوونه وه له گه ڵ ئه م كه س������ایه تییه به رچاوه بۆ هه ر كه سێك ئاسان نییه ، چ بگا به چاالكوانێكی س������اده ی حزبی. جێی وه بیرهێنانه وه یه كه ئه و پێش������ینه ی ملمالنێ������ی له گ������ه ڵ ئه و كه س������انه دا هه یه ، كه ب������ه توندی

به رهه ڵستیی له گه ڵدا ده كه ن.سوچی وه ك به ڕێوه به ری كۆمیسیۆنێك، ئه ركی ئه وه ی هه ب������وو كه لێكۆڵینه وه له باره ی كانی )مس(دا بکات، كه هه ڵاڵی لێ په یدا ببوو. ئه م كانه سه ركراوه گه وره یه ، كه ده كه وێته ڕۆژئاوای ش������اری مانداالی، بۆته ش������ێوه یه كی نوێ������ی ناڕه زایتییه كان له بورم������ا . هه روه ها ئه م كانه به شێوه ی به شداربوونێكی هاوبه ش له نێوان كۆمپانیایه كی چ������ه ک و ته قه مه نیی گه وره ی چین و كۆمپانیایه كی دایك سه ر به س������وپای بورما به ڕێوه ده چێت. خه ڵكی ناوچه كه ده ڵێن: دیمه ن و ژینگه ی ناوچه كه ی تێكداوه . جووتیارانیش ده ڵێن: به ش������ێوه یه كی نادادپه روه ران������ه زه وییه کانیان لێ وه رگرتوون و، چاالكوانه مه ده نییه كانیش له سه رتاسه ری

بورما ، بۆ پارێزگاریکردنیان چوونه ته ناوچه كه .پۆلیس مانگی تشرینی دووه می ڕابردوو، هه وڵیدا ئه و ناڕازییانه ی كه گه م������ارۆی كانه كه یان دابوو، ده ر بكه ن، ب������ه اڵم پرۆس������ه ی چۆلكردن������ی كانه ك������ه ب������ه ته واوه تی به ڕێوه نه چوو و، ل������ه و ڕووداوه دا چه نده ها كه س بریندار بوون. هه س������تی تووڕه یی و ناڕه زایی له س������وپا و چین )گه وره ترین الیه نگری حكوومه تی ئێستا( زۆر توند بووه ، و یه كێ له گرنگترین پرس كه ده وڵه تی نوێ ڕووبه ڕووی بۆته وه ، پرس������ی خاوه ندارێتیی زه وییه . بۆیه كاتێ )تین س������ین( س������ه ركۆماری بورما، له م ب������واره دا خرایه ژێر گوش������اره وه ، به كرده وه یه كی وش������یارانه بڕیاری دا كه ، تۆپه كه بخاته ناو گۆڕه پانی خۆشه ویستترین سیاسه توانی

واڵت )ئانگ سه ن سوچی(.هه روه ها چاوه ڕوان ده كرا )ئانگ س������ه ن س������وچی( ئه م

كاره س������ه خته قه ب������ووڵ ب������کات. بۆی������ه ب������ه ره و ناوچ������ه ئاماژه پێدراوه كان چوو و، پرس������ه كه ی به ڕاش������كاوانه بۆ دانیشتووانی ناوچه كه ی خسته ڕوو. به وانی وت: داخستنی كانه كه ده بێته هۆی ناڕه زایی دراوسێیه کی به هێز. هه روه ها جه ختیش������ی كرده وه ك������ه ده بێت پێوه ره كان������ی ژینگه یی و قه ره بووكردن������ه وه ی بۆ خه ڵكه كه ی به رزت������ر بكرێت. به اڵم ئه وه ش������ی لێ زیاد كرد، كه واڵت پێویس������تی به و چه شنه سه رمایه وه گه ڕخس������تنه هه یه . له وانه یه بۆ ژنێك كه فێری په سنه ، ئه زموونی بیستنی هاواری تووڕه یی ناڕازییه كان له كانه كه دا ناخۆش بێت. هه روه ها )ئانگ س������ه ن س������وچی( ئاماده نه بوو خۆی تووشی توندوتیژییه قه ومییه ترسناكه کان، له نزیك سنووری بورما و به نگالدێشدا بكات، بۆیه زۆربه ی

الیه نگرانی پێشووی دڵسارد و ناراحه ت بوون.زۆرجار )ئانگ سه ن س������وچی( به باشیی باسی له و سوپایه ده كرد كه چه ندین ساڵ ده ستبه سه ری كردبوو، ئه مه ش بوو به هۆی سه رلێش������ێواوی هه ندێكی تر. به اڵم ستایشكردنی سوپا شتێكی نوێ نییه و هه میشه باسی ئه و حه زه ی ده کرد، که ئه و دامه زراوه یه به ده ستی باوكی بنیاتنراوه . هه ندێك ڕه شبینن به و كه سه ی كه ، سه رده مێك س������یمبۆلی خه باتگێڕیی ناتوندوتیژی بوو، ئێس������تا به پێی لێكدانه وه سیاس������ییه كان كار ده كات و ئیتر نایه وێت له به رامب������ه ر هه ن������دێ بابه ت������دا، هه ڵویس������ت وه ربگرێت و مه ترس������یی كه مبوونه وه ی ده نگه كان بکات یان ئه رته ش بتۆرێنێ������ت، به تایبه ت ئه گه ر به و ش������ێوه یه ی كه پێش������تر گوتبوی، بییه وێت س������ه ركۆماری داهات������وی بورما بێت،

بێشک پێویستی به پشتیوانیی سوپا ده بێت. به اڵم من وای بۆ ناچم، تێڕوانینی به پرس������ه كه ئه وها بێت. ئ������ه و بۆ ڕوونكردن������ه وه ی هه ڵوێس������ته كانی به ڵگه ده هێنێت������ه وه و به ته واوه تی ئاگاداره كه بۆ بورمایه کی له دۆخی ئاڵوگۆڕدا، پیویستی به هاوپه یمانی له په رله مانی نوێدا هه یه . هه روه ها به ته واوه تی پره نس������یپێکی پته وی هه یه ، ب������ه اڵم كات������ێ له وباوه ڕه دایه كه له س������ه ر حه قه ، ده توانێت زۆر سه رسه خت بێت. له ڕاستیدا ) ئانگ سه ن س������وچی( چیتر س������مبۆل نییه . ئه و له گۆڕه پانی تازه و ناس������ه قامگیری سیاس������یی بورم������ادا بۆت������ه یاریك������ه ر، یاریكه رێك������ی به توان������ا، س������ه رنجڕاكێش و پابه ن������د به

ئینسانییه ت.سه رچاوه : بی بی سی

Page 26: Govar h 33

هه ڵبژاردن ژماره )33(26

سه ركرده كانی چین دوای خانه نشینییان چی ده كه ن؟

و:‌سنۆبه‌ر‌ته‌یب

*‌نووسینی:‌سیلیا‌هاتن

له‌‌چین‌ڕێسایه‌كی‌نه‌نووسراو‌هه‌یه‌‌كه‌‌سه‌ركرده‌كانی‌واڵت‌به‌پێی‌ئه‌و‌بنه‌مایه،‌دوای‌كۆتاییهاتن���ی‌قۆناغی‌ده‌س���ه‌اڵتدارییان،‌له‌‌ناوه‌ندی‌س���ه‌رنجی‌گش���تی‌ده‌چنه‌‌ده‌ره‌وه‌.‌هه‌روه‌ها‌چه‌مكی‌)خانه‌نش���ینی(‌له‌‌جیهانی‌سیاس���ه‌توانانی‌كۆمۆنیستدا،‌تا‌ڕاده‌یه‌ك‌نوێیه‌‌و‌بۆ‌چه‌ندین‌ده‌یه‌‌چاوه‌ڕوانی‌له‌‌به‌ڕێوه‌به‌ره‌‌پایه‌به‌رزه‌كان���ی‌چین���ی‌ده‌كرا،‌كه‌‌په‌یڕه‌وی‌له‌‌دروش���می‌"كار‌بۆ‌ش���ۆڕش‌تا‌

دوایین‌هه‌ناسه‌‌و‌دوایین‌دڵوپی‌خوێن"‌بكه‌ن.

Page 27: Govar h 33

27 گواڵنی 2013

گ������ه وره سیاس������ه توانانی زۆربه ی له قۆناغی خانه نش������ینییاندا، واڵتان زیاتر خه ریكی كاره كانی به رژه وندیی گشتی و دیپڵۆماتیكن، به اڵم له چین، ك������ه )هوو جین تاوو( س������ه ركۆماری ت������ازه واڵت������ه ئ������ه م پێش������ووی خانه نشینكراوه ، له وانه یه هیچ كاتێك س������ه رده می ڕووداوه كان������ی

ده س������ه اڵتدارییه كه ی ل������ه )په كین(، له په رتوكێكی بیره وه رییه كانیدا نه نووسێت.

پێناچێ������ت )وون جیاباوو( س������ه رۆكوه زیری پێش������ووش، بۆ وتاردان بچێته شوێنی جۆراوجۆر و پاره به ده ست بێنێت.

له چین ڕێسایه كی نه نووسراو هه یه كه سه ركرده كانی واڵت به پێ������ی ئ������ه م بنه مای������ه، دوای كۆتاییهاتن������ی قۆناغی

ناوه ن������دی ل������ه ده س������ه اڵتدارییان، ده ره وه . ده چنه گش������تی سه رنجی له )خانه نشینی( چه مكی هه روه ها جیهانی سیاسه توانانی كۆمۆنیستدا، تا ڕاده یه ك نوێیه و بۆ چه ندین ده یه به ڕێوه ب������ه ره ل������ه چاوه ڕوان������ی پایه به رزه كان������ی چین������ی ده كرا، كه په ی������ڕه وی ل������ه دروش������می "كار بۆ

ش������ۆڕش تا دوایین هه ناسه و دوایین دڵوپی خوێن" بكه ن.

)جیانگ زێمین( سه ركۆماری ئه و كات، له ساڵی ٢٠٠٢ی زاینی، هه وڵ������ی ئاڵۆگوڕی له چین������ه بااڵكانی حزبدا كرد، له وه ش سنوورداریی ته مه نی بۆ پله به رزه كان دانا: ته مه نی

6٨ س������اڵی بۆ ڕێبه رانی سه ره كی و 6٥ س������اڵی بۆ پایه ب������ه رزه كان. ئه م بنه مای������ه ، له و كاته وه تا ئێس������تا به توندی و الوازییه وه به ڕێوه چووه . بۆ خانه نشینییه كه ی )جیانگ( نموونه خ������ۆی دواخس������ت. ئه و تا س������اڵی ٢٠٠٤ی زاینی له پۆستی فه رمانده ی

سوپای چیندا ماویه وه ، واته دوو ساڵ دوای سپاردنی پله كانی تری خۆی بۆ جێگره كه ی )هو جین

تاوو( مایه وه .ماوه یه ك به ر له ئێس������تا )ژوو ش������یاوو چوان( سه رۆكی بانكی ناوه ندیی چین، ئیزنی به ده س������ت هێنا كه دوای 6٥

پۆس������ته كه یدا ل������ه هه ر س������اڵیش ك������ه ده وترێ������ت بمێنێت������ه وه . س������ه ركرده كانی چی������ن ده یانه وێت، چاكس������ازیی ب������ه درێ������ژه )ژوو( ئابوورییه سه ركه وتووه كه ی بدات و، بۆیه چاوپۆشی له یاساكان كرا تا

بتوانێت له پۆسته كه یدا بمێنێته وه .

ده‌ستێوه‌ردان‌له‌‌كاروباره‌كاندا

زۆرب������ه ی به كارهێنه ران������ی ویب������و )تویتت������ه ری چینی(، ناڕازیی������ان له ب������اره ی بڕیاری ده س������ه اڵتدارانی چینی، بۆ مانه وه ی سه رۆكی بانكی ناوه ندی له پۆسته كه یدا ده ربڕی. یه ك������ێ له دروش������مه به ناوبانگ������ه كان ئه وه ب������وو: "ژوو نه ڕزگارك������ه ره و ن������ه خ������وا! له هه ر نه وه یه كدا توانای نوێ سه رهه ڵده ده ن و جێگرتن������ه وه ی ش������ته كۆنه كان به

نوێترینه كان، یاسای سروشته ."به چینی هاوواڵتیان������ی زۆربه ی ڕاش������كاوانه داوایان له به ڕێوه به ره كۆمۆنیس������ت حزبی پایه به رزه کانی كردووه ، كه خۆ له ده س������تێوه ردانی كاروب������اری ڕۆژان������ه بپارێ������زن. )وو زوئوالی( وێبالگنووس������ێكی خاوه ن جه ماوه ر و مامۆستای ئه كادیمی نه ته وه یی هونه ره كانی چین ده ڵێت: "دوایین شت كه له وانه ی������ه بمانه وێت ئه وه یه ، ڕێبه رانی خانه نش������ین له پش������ته وه سوود له ده سه اڵتی سیاس������ییان بۆ گه یشتن به خواسته كانی كه سیی خۆیان وه رگرن و، پێش چاكسازییه كان و پێشكه وتنی

كۆمه اڵیه تی بگرن."ئه وانه ی كه خوازیاری كێش������انی هێڵێكی ڕوونن له نێوان سه رۆكه كانی ئێستا و پێشوودا، زیاتر له هه مووان ل������ه )جیان������گ زێمین(ی س������ه رۆكی پێش������ووی واڵت، ت������ووڕه ن. ب������ه پێی ڕاپۆرتی میدیا ده وڵه تییه كانی چین، )جیانگ( به ڵێنی ئه وه ی داب������وو، كه دوای خانه نش������ینكردنی ته نیا ل������ه زانكۆ وانه بڵێت������ه وه . به اڵم به پێچه وانه وه ، به هۆی ده وری چاالكی له گه مه سیاس������ییه كانی پشتی په رده ی حزبی كۆمۆنیسته وه ،

هوو‌جین‌تاوو

جیانگ‌زێمین

وون‌جیاباوو

Page 28: Govar h 33

هه ڵبژاردن ژماره )33(28

ن������اوی هات������ه وه ناو ناوان. به ش������ێوه یه كی ڕوون س������اڵی ڕابردووی زاینی بۆ )جیانگ(ی ٨6 ساڵی، ساڵێكی پڕ ئیش و كار بوو. ئه و له ڕه وت������ی ئاڵوگۆڕی كادری ڕێبه رایه تیی حزبی كۆمۆنیست، كه له تشرینی دووه می ساڵی ڕابردوو )٢٠١٢(دا ئه نجام درا، خه ریكی به هێزكردنی دۆخه كه بوو، ئه ویش ب������ۆ به ده س������ه اڵت گه یاندنی ئه و كه س������انه ی كه

مه به ستی بوو.نووس������ینگه ی )جیانگ( له كۆمه ڵگ������ه ی ژۆنگنانهای له ناوه ندی په كن دابوو، ش������وێنێك كه گه وره سیاسه توانانی واڵت، كار و ژیانیان تێدا به سه ر ده به ن. له كۆتاییدا، ساڵی پێش������وو ئه م نووسینگه یه دوای گه یشتنی )شی جین پینك( به سه رۆكایه تیی حزبی كۆمۆنیست، داخرا. هه ندێك پێیان وایه كه سه ركرده خانه نشینكراوه كان، جگه له درێژه پێدانی چاالكییه سیاس������ییه كان چاره یه کی تریان نییه ، چونكه به م شێوه یه ده توانن دڵنیای ئه وه بن، كه حزبی كۆمۆنیست به هۆی هه ڵه ی ڕابردوویانه وه به دواداچوونیان له گه ڵدا ناكات. به اڵم )س������تیو تس������انگ( مامۆس������تای تۆێژینه وه ی چینی هاوچه رخ له زانس������تگای )ناتینگه������ام( ده ڵێت: "ده رفه تی ڕه خس������اندن بۆ به دواداچوونی ده سه اڵتدارانی پێشوو زۆر كه مه و حزبی كۆمۆنیس������ت وا به باش ده زانیت، كه ئه گه ر بگونجێت به هێرش������كردن بۆ سه ر ئه و سیاسه توانانه ی كه

له ده سه اڵتدا نه ماون، كێشه نه نێته وه .

كۆنترۆلی‌مێژووله وانه ی������ه هه ندێ ل������ه س������ه ركرده كان ك������ه ته مه نیان هه ڵده كش������ێ، بیانه وێت قۆناغی خانه نش������ینیی خۆیان له ئارامی������دا ده رب������از بکه ن، ب������ه اڵم ئه و كه س������انه ی كه له ده ستڕۆییشتوویی ئه وانه سوود وه رده گرن، گوشاریان بۆ دێنن ، تا له گۆڕه پانی سیاسه تدا بمێننه وه . )ستیو تسانگ( باس له وه ده كات كه ته نانه ت ئه گه ر خودی )هو جین تاوو(ش بیه وێت س������ه رده می خانه نش������ینییه كه ی له سووچێكی ته س������كدا تیپه ڕێنێت، به اڵم ئه و كه سانه ی كه له گه ڵ ئه و له ڕێكخراوی گه نجانی حزبی كۆمۆنیستی چیندا پێگه یشتوونه ، ده خرێته ژێر گوش������اره وه ، ك������ه تا كات������ی به ڕێوه چوونی كۆنگره ی سه رتاس������ه ری و گواس������تنه وه ی ده سه اڵتی تری حزب، له س������اڵی ٢٠١7ی زایینی له گۆڕه پانی سیاسه تدا

چاالك بمێنێته وه . هه روه ها دوكتور )تس������انگ( ده ڵێت: )به رژه وه ندی ئه م كه س������انه له وه دا ده بێت، كه )هو جین تاوو( به شێوه یه كی

ڕه ها، له گۆره پانی ده سه اڵتدا دوور نه كه وێت و به ته واوی خانه نش������ین نه كرێت. ئه وان ده یانه وێت متمانه به ده س������ت بێنن، كه رێكخراوی گه نجانی حزب وه ك به ره یه كی به هێز،

یه كپارچه یی خۆی بپارێزێت.ڕێبه ره خانه نش������ینكراوه كان له پشته وه سه رقاڵن، به اڵم لێره دا ڕێس������ایه كی ڕوون هه یه : ئ������ه وان نابێت كاریان به مێژووی واڵت������دا بێت. له وانه یه هه ندێ له سیاس������ه توانان له فکری ئه وه دا بن كه بیره وه ریی سه رده می ده سه اڵتداری خۆی������ان باڵو بكه ن������ه وه ، به اڵم حزبی كۆمۆنیس������ت داوا له ئه ندامانی خۆی ده كات، كه نووس������ینه كانی خۆیان نه خه نه به رده ستی گش������تییه وه . هه روه ها دوكتور )تسانگ(ده ڵێت: "باڵوكردن������ه وه ی بیره وه رییه كان به ب������ێ وه رگرتنی ئیزنی ڕه س������می، ڕیگه ی پ������ێ نادرێت . مان������ای وه رگرتنی ئیزنی باڵوكردن������ه وه ش ئه وه یه ، كه نووس������ینه كان زۆر به وردی

پێداچوونه وه یان بۆ ده کرێت."له چین ته نانه ت پایه به رزه كانی پێش������ووش سانس������ۆر ده ی������ان گرێت������ه وه . ده وترێت )لی پنگ( كه نێوان س������ااڵنی )١٩٨7 و ١٩٩٨(ی زایینی س������ه رۆكوه زیری چین بوو، له ب������اره ی ده وری ل������ه س������ه ركوتكردنی خۆپیش������اندانه كانی گۆڕه پان������ی )تی������ان ئانمن( ل������ه س������اڵی ١٩٨٩ی زایینی، ب������ه اڵم ئیزنی ش������رۆڤه یه كی پارێزكاران������ه ی نووس������یوه ،

باڵوكردنه وه به م نووسینه نه درا .یه كێكی تر له س������ه رۆكوه زیرانی پێش������ووی چین، به ناوی )ژاوو زیانگ(یش ناچار بوو بیره وه رییه كانی ڕووداوی گۆڕه پانی )تیان ئانم������ن( به نه هێنی به ناوه ندێکی باڵکردنه وه له )هۆنگ كۆنگ( بدات. )تسانگ( ده ڵێت: "مێژوو زۆر له وه گرنگتره ، كه بدرێته ده ستی سه ركۆمار یان سه رۆكوه زیرانی پێشوو. حزبی كۆمۆنیس������ت ده یه وێت ب������ه وردی چاودێریی مێ������ژووی بكات. هه رچی بێت له چین، "ڕاستی" له پاوانی حزبدایه و كۆنترۆڵی

مێژووش، ڕێگایه كه بۆ پاوانكردنی ڕاستی."له چین كه سه رۆكه كانی پێش������وو ده چنه ناو قه فه سی زێڕینی خانه نش������ینییه وه ، ده توانن به وه دلخوش بن كه به تێپه ڕبوونی كات، ژماره یان فراوانتر ده بێت. پێنج كه س له حه وت ئه ندامی لیژنه ی هه میش������ه یی نووسینگه ی سیاسی، كه )ڕێبه رایه تیی حزبی كۆمۆنیس������تی چین(یان له ده ست دایه ، بڕیاره له ساڵی ٢٠١7ی زایینیدا خانه نشین بكرێن. له وانه یه تا ئه و كات )ژوو شیائوو چوان( سه رۆكی پڕكاری بانكی ناوه ندیش خانه نشین بكرێت و پێشوازیی لێ بكرێت.

www.bbc.uk/persian/world : سه رچاوه

Page 29: Govar h 33

29 گواڵنی 2013

باشترین و خراپترین واڵت بۆ ژنان و

مندااڵن*‌ئا:‌د.‌ه�

"فینله‌ندا،‌سوید،‌نۆروێژ‌و‌ئیسله‌ندا،‌باشترین‌شوێنن‌بۆ‌ژیان"دامه زراوه ی جیهانی������ی منداڵپارێزی له دوایین ڕاپۆرتی خۆیدا که ١76 واڵت له خۆ ده گرێت، باس له باشترین و خراپترین واڵتانی جیهان بۆ ژنان و مندااڵن ده کات. بنه مای کاری ئه م دامه زراوه یه بۆ ده ستنیش������انکردنی باش������ترین و خراپترین واڵت، ئاس������تی خوێنده واری، داهات، نوێنه رایه تیی

سیاسیی ژنان، ته ندروستی و خوشگوزه رانییه بۆ ژنان و مندااڵن.به پێی پێوه ره کانی ئه و دامه زراوه یه ، فینله ندا، سوید، نۆروێژ و ئیسله ندا، باشترین ش������وێنن بۆ ژیان. هه روه ها فینله ندا، س������وید، نۆروێژ، ئیسله ندا، هۆڵه ندا، دانمارک، ئیس������پانیا، بێلژیک، ئه ڵمانیا و ئوسترالیا ئه و ده واڵته ن،

که باشترین پێوه ری ژیانیان تێدایه .یه کێک ل������ه به ڕێوه به رانی "منداڵپارێزی" ده ڵێ������ت: "ئه گه ر ئێوه دایکێکی فینله ندی بن، له ڕیزبه ندی یه که م������دا ده بن، ده رفه تتان ده بێت بۆ خوێندنی بااڵ، داهاتێکی باش������تان ده بێ������ت و له کاتی دووگیانب������وون و مندالبووندا

که مترین هه ڕه شه تان له سه ره تا به سه المه تیی منداڵتان ببێت."نموونه ی هه ندێک واڵت له ڕاپۆرت و ڕیزبه ندیی "منداڵپارێزی"دا. بریتانیا له پله ی ٢٣ و ئه مریکا له پله ی ٣٠دایه . کۆماری ئیسالمی له ڕیزی ٨٥ و عێراق له پله ی ١١٣دایه . میس������ر له پله ی ١١٨ و پاکس������تانیش له ئاستی

١٣٩دایه ، هه روه ها ئه فغانستانیش له پله ی ١٤٥دایه .ڕێکخراوی منداڵپارێزان له ساڵی ١٩١٩ له الیه ن مامۆستا و کۆمه ڵناسی بریتان������ی، خاتوو )ئێگالنتینێ جه ب(�������ه وه )١٨76-١٩٢٨( بنیات نرا. هه ر له الیه ن ئه وه وه ، به یاننامه ی مافی مندااڵن نووسرا. ئه و به یاننامه یه له سه ر بنه مای چوار خالی س������ه ره کی مافی مندااڵنی گه اڵڵه کرد: مافی ڕه فتاری دادوه رانه . ئه وله وییه تی خۆشگوزاره نیی مندااڵن. مافی ژیان و پێشکه وتن.

ڕێزگرتن له بیروڕای مندااڵن.www.savethechildren.org

Page 30: Govar h 33

هه ڵبژاردن ژماره )33(30

پێلێن‌س���ه‌رخۆبوونێ‌‌لپاش‌ش���ه‌رێ‌‌جیهانا‌دوێ‌،‌بوو‌ئه‌گ���ه‌رێ‌‌دیاربوونا‌گه‌له‌ك‌سه‌ركردێن‌نیشتمانی‌ل‌ئه‌فریكا.‌ژ‌وانه‌:‌عه‌بدولناسر‌ل‌مسرێ‌،‌نكرۆما‌ل‌غانا،‌نێریری‌ل‌تنزانی���ا،‌هوف���ی‌بوانی���ه‌ل‌كوتیڤوار‌و‌جومۆ‌كنیاتا‌ل‌كینیا.‌ئه‌ڤان‌س���ه‌ركردان‌ئه‌و‌كاریزم���ا‌هه‌بوو‌بش���ێن‌جه‌م���اوه‌ری‌كومبكه‌ن‌و‌پێكڤ���ه‌‌بگه‌هنه‌‌ئارمانجێن‌هه‌ڤپش���ك،‌

سه‌ره‌نجام‌رێزێ‌و‌الیه‌نگریا‌وان‌وه‌رگرن.‌ماده‌م‌ره‌وشا‌یا‌وه‌سا‌بوو،‌ئه‌رێ‌‌بۆچی‌دیارده‌یا‌میراتگریا‌ده‌ستهه‌التێ‌‌و‌راستڤه‌كرنا‌ده‌س���تووران‌ل‌ئه‌فه‌ریكا‌په‌یدابوو؟‌ب‌چ‌قه‌واره‌؟‌فاكته‌رێن‌هاریكار‌بۆ‌په‌یدابوونا‌وێ‌‌چ‌بوون؟‌ئایینده‌یا‌ئه‌ڤان‌دیارده‌یان‌چییه‌؟،‌ئه‌رێ‌‌به‌ر‌ب‌زێده‌بوونه‌،‌یان‌ژ‌ناڤچوونه‌؟.

كوده تا، هه لبژارتن، میراتگریشێوه یێن ئالوگوركرنا

ده ستهه التێ ل كیشوه رێ ره شو:‌عزه‌ت‌یوسفنڤێسین:‌د.‌رجا‌و‌إبراهیم‌سلیم

Page 31: Govar h 33

31 گواڵنی 2013

گه‌شه‌كرنا‌سیاسی‌ل‌ئه‌فریكاژ بۆ به رس������ڤدانا ئه ڤان پرس������یاران پێتڤییه گه شه كرنا سسته مێن سیاس������ی و سسته مێن حكومرانییێ ل ئه فریكا بهێنه به رچاڤكرن، ل ساال ٢٠٠٩، هه لبژارتنێن سه رۆكاتیێ ل ئه ڤ������ان ده وله ت������ان هاتن������ه ئه نجام������دان: موریتانی������ا، مه ده غه ش������قه ر، غینیا بیس������او و س������ومال. ل ساال ٢٠١٠ هه لبژارتن ل: نێجه ر، ئه ردێ س������ومال )دانپێنه دای ژ الیێ هه موو ده وله تان(، سودان، توگۆ، كوتیڤوار، رواندا، بوركینا فاس������و و غینیا كوناكری هاتنه ئه نجامدان. ل ساال ٢٠١١ ل زیمبابوی، نێجیریا، ئه فریكا ناڤین، س������نیگال، كامیرۆن،

كۆنگۆیا دیموكرات، چاد و زامبیا هاتنه ئه نجامدان.

د چارچوڤێ ئه ڤان ره وشێن پشكداریا سیاسی، د كارین لسه ر گه شه كرنا سیاسی و رێكا ڤه گوهاستنا ده ستهه التێ ل ئه فریكا هنده ك تێبینیان وه رگرین، ژ هه میا گرنگتر ئه وه هنده ك ژ س������ه ركردێن ل هه لبژارتناندا سه ركه فتین ب رێكا كوده تا هاتبوونه س������ه ر ته ختێ حكومرانییێ ، لێ پاشی ب رێكا شارس������تانی خۆ بۆ هه لبژارتنان كاندید كرن، ژ وانه : فرانس������وا بوزیز، كو ب رێكا كوده تایه كا له شكه ری ل ساال ٢٠٠٣ هاتبوو سه ر حوكمی ل ئه فریكا ناڤه راست. عومه ر حه س������ه ن ئه لبه شیر، حوكمێ س������ودانێ پاش كوده تایا ٣٠ یونی������و ١٩٨٩ وه رگرت، به ری د هه لبژارتنێن دیموكراتی ل س������اال ٢٠١٠ ب س������ه ركه ڤیت. ولد عه بدولعه زیز حوكمێ موریتانیا پاش كوده تا له شكه ری ل 6ی ته باخا ساال ٢٠٠٨ وه رگرت و ل هه لبژارتنێن س������ه رۆكاتییێ ل ١٨ یولیو ساال ٢٠٠٩ ب رێژا ٥٢% ژ ده نگێن ده نگده ران ب سه ركه فت. ل

بوركینا فاسو، س������ه رۆك بلیز كومپاور ش������یا ل هه لبژارتنێ������ن ٨ی نوڤه مبه را ٢٠١٠ رێ������ژا ٨٠.٢% ی������ا ده ن������گان ب ده س������تخۆڤه بینی������ت، د به رێدا ژی ل هه لبژارتنێ������ن س������الێن ١٩٩١، ١٩٩٨، ٢٠٠٥ سه ركه فتبوو، كو ئه وژی ب رێكا كوده ت������ا له ش������كه ری ل س������اال ١٩٨7 هاتبوو سه ر حوكمی. ل چاد سه رۆك ئدریس دیبی هه ر ژ كوده تا له شكه ری ی������ا س������اال ١٩٩٠ وه ره حكومداره ، ل دوماهیك هه لبژارتن بۆ ویالیه تا چوارێ بۆ ماوه یێ پێنج ساالن د هه لبژارتنێن

ساال ٢٠١١ ب رێژا 66.٨٨% بسه ركه فت.هه روه س������ا دهێته دیتن كو هنده ك ژ ئه ڤان س������ه ركردان حكومرانییا وه التێ خۆ یان ب رێكا س������ه ركردایه تیكرنا خۆ یان������ژی به ش������داریكرنا خ������ۆ د بزاڤێ������ن ئازادیخوازییێدا وه رگرتیی������ه ، یانژی ب ئه گه رێ س������ه ركردایه تیكرنا بزاڤێن یاخیبوونا چه كداری، وه كو پۆل كاجامی - كو س������ه ركردێ )به ره یێ نیشتمانی یێ رواندی( بوو، توخیبه ك بۆ پروسێن ژناڤبرنا توتسی دانا، پاش������ی حوكمێ رواندا گرته ده ست ده مێ د هه لبژارتنێن سه رۆكاتییێدا ل ٩ ته باخا ساال ٢٠١٠ هاتییه هه لبژارتن. هه روه س������ا ش������ه ریف شێخ ئه حمه د كو سه رۆكاتییا )ئێكه تییا دادگه هێن ئیسالمی( ل سومال دكر، به ری بزڤریته رێبازا سیاسی و ل هه لبژارتنێن سه رۆكاتییێ ل ته باخا ٢٠٠٩ س������ه ركه فتن ئینای. ب هه مان شێوه هه ر ئێ������ك ژ ملیس زیناوی ل ئتیوپیا و ئوسیاس������ی ئافورقی ل

ئه ریتیریا.تێبینییا س������ییێ ئ������ه وه كو پڕانییا ئه ڤان س������ه ركردان ژ ده مه كێ درێژ وه ره هێش������تا لسه ر كورسیكا حكومدارییێ دبه رده وام������ن، و نها ب ناڤس������الڤه چووین������ه و ژییێ وان دگه هیته حه فتێیان و هه ش������تێیان، ئه ڤ������ه ژی كارتێكرنه كا نێگه تیڤ لس������ه ر بجهئینانا كار و فه رمانێن وان دكه ت. بۆ نمونه عومه ر ئه لبه ش������یر ئه ڤ پتره ژ ٢٢ ساالن حوكمی ل سودان دكه ت، دوس������انتوس 7٠ سالی، ئه ڤه ژ ٣٠ ساالن پتره حوكمی ل ئه نگۆال دكه ت، روبه رت موگابی ژ به ری ٣١ س������االن وه ره ل زیمبابۆی خۆدان ده ستهه الته . ژییێ ئه لفا كوندی س������ه رۆكێ غینیا كوناكری 7٢ ساله . عه بدولال واد سه رۆكێ سنگال ژییێ وی ٨٥ ساله و ئه ڤه ٢١ ساله لسه ر حوكمی و دا راگه هاندن كو ئه وی هیچ نیاز نینن ده ست ژ

Page 32: Govar h 33

هه ڵبژاردن ژماره )33(32

ده س������تهه التێ به رده ت هندی ره وشا وی یا ساخله مییێ یا باش بیت، دبێژیت هێش������تا ده م بۆ وی مایه ، بابێ وی ١٠٥

ساال و داپیرا وی ١٢٠ ساال ژیا بوو.لهه مب������ه ردا، هن������ده ك س������ه رۆكێن دی ژ مێ������ژ وه ره و بێ هه لبژاردن لس������ه ر حوكمی د به رده وامن، وه كو ماسیا نجیما س������ه رۆكێ غینیا ئیس������تیوائی، كو بۆ ٣٠ سالێن ره به ق حوكم گێرا، دنیس ساسۆ نانجسۆ ئه وژی ئه ڤ ٣٠ ساله حوكمی ل كونگۆ برازافیل دكه ت، س������ه رۆكێ كینی ئاراب موی كو خۆ بۆ هه تاهه تایێ سه پاند بوو، سه رۆكێ به رێ یێ كامیرۆن ئه یادیما، بۆ ماوه یێ ٣٨ س������االن حوكم كر. سه رۆكی مه الوی، باندا خۆ بۆ هه روهه ر دامه زراندبوو، پشتی ریفوراندۆم لسه ر رازیبوونا

میلله تی لدور بجهئینانا فره حزبییێ هاتیه ئه نجامدان. دیاردا راسته ڤه كرنا ده ستووری ل ده وله تێن ئه فه ریكی دهێته شیره تكرن، چ بۆ بجهئینانا به رژه وه ندێن سه رۆكێن ئه فه ریكی س������ه خمه راتی درێژ مانا وان لس������ه ر حوكمی و چه ندجارك������ی خ������ۆ هه لبژارتن بۆ س������ه رۆكاتییێ ، یان بۆ ده ستپێكا میراتكرنا حوكمی. ژ ئه وان سه رۆكێن ده ستوورێ وه التێ خۆ گوهارتن تێداكرین یانژی راستڤه كرین: سادات و موب������اره ك ل مس������رێ ، دوس س������انتوس ل ئه نگ������وال كو ده ستووره كێ نوو په سه ندكر داكو ڕێ بده تێ به رده وامییێ ل حوكمی بك������ه ت و ئه نجامدانا هه لبژارتنێن ئێكس������ه رێن س������ه رۆكاتییێ بهه لوه ش������ینیت و حوك������م بۆ لیس������تا حزبا

سه ركه فتی بیت ل هه ر هه لبژارتنه كا په رله مانیدا.ل زیمباب������ۆی، روب������ه رت موگابی هه ر ل س������اال ١٩٨٠ س������ه رۆكێ وه زیران بوو، پاشی ل س������اال ١٩٨7 ده ستوور راس������تڤه كر و خۆ وه كو سه رۆك سه پاند، حزبا وی هه ر ل

س������ه رده مێ س������ه ربه خۆیییا زیمبابۆی ل ساال ١٩٨٠ هه تا ٢٠٠٨ شیایه د هه موو هه لبژارتناندا ب س������ه ركه ڤیت. ل س������اال ٢٠٠٠ پاش ریفراندۆمه كا میللی تووشی قه یران������ه كا گران ب������وو، ده م������ێ پڕانییا ده نگ������ده ران ئه و پێش������نیارێن موگابی بۆ راستڤه كرنا ده ستووری ره تكرین، كو شیا ب پ������اش ده س������تهه التییێ س������ه رێ ل دوماهیكهاتنا ویالیه تا س������ه رۆكاتییا خۆ بمینیت. هه روه سا ئاالفێن رێڤه برنا ژیانا سیاس������ی یا ئه فریكی ب زیقی هه ست پێ دهێت������ه كرن، ك������و په یوه ن������دی د ناڤبه را هه لبژارتنێن س������ه رۆكاتییێ ژ ئالیه كی و

ده مارگیری������ا ئایین������ی ژ ئالیه كێ دی هه ی������ه . ل نێجیریا، ئه نجامێن هه لبژارتنێن ساال ٢٠١١ دابه شكرنه كا ئاشكه را بخۆڤه دیت د ناڤبه را باكوورێ بسرمان كو ده نگێ خۆ دانه س������ه رۆكێ به رێ یێ ده ستهه التا له ش������كه ری موحه ممه د بوهاری و باشوورێ كرستیانی یێ الیه نگرێن جوناسانی. پاش هه لبژاتنان و س������ه ركه فتنا جوناس������انی پێلێن شه ر و

دژوارییێ ل باكوورێ سه رهلدان. ژ ئالیه كێ دی، هنده ك نیشانێن پوزه تیڤ د هه لبژارتنێن س������ه رۆكاتییێ ل هنده ك وه التێن ئه فریكی������دا دیاربوون، بۆ نمون������ه ل نێجه ر ل هه لبژارتنێن ئ������ادارا ٢٠١١، به رهنگار موحه ممه د ئیسونۆ ب رێژا ٥٨% د گه را دوێ یا هه لبژارتناندا بسه ركه فت. هه تا چاڤدێرێن نێڤده وله تی په سنا پروسێسا هه لبژارتن������ان بۆ بهێزكرنا حوكم������ێ مه ده نی كر، كو پاش ساله كێ ژ كوده تا له شكه ری ل شواتا ٢٠١٠ دژی سه رۆكێ ب������ه رێ مامادۆ تانگا هاتبوو ئه نجامدان، كو ئه و ١٠ س������ال بوون لسه ر حوكمی و پاش دوو ویالیه تێن یاسایی دخواست هێشتا لس������ه ر حوكمی بمینیت. هه روه سا ل هه لبژارتنێن س������ه رۆكاتییێ ل ئه ردێ سومال ل یونیۆیا ٢٠١٠، كو تێدا به ربژارێ حزب������ا كالمبه یا به رهه نگار ئه حمه د موحه ممه د س������یالنبۆ س������ه ركه فت، چاڤدێرێن بیانی كو پڕانیا وان ژ ئێكه تییا ئوروپی بوون ب هه لبژارتنێن شه فاف و بژین دانه زانین. یا ل زامبیاژی سه رهلدای تشته كێ كێموێنه بوو ل چاڤ ده وله تێ������ن ئه فریكی، پاش ئه نجامێ������ن هه لبژارتنێن س������ێپتێمبه را ٢٠١١ هاتینه راگه هان������دن و تێدا به ربژارێ به رهنگاران مایكل س������اتا یێ ٤7 سالی ب سه ركه فتی، كو س������ه رۆكێ به ره یێ نیش������تمانییه و پێنج ساالن وه زێر بوو.

Page 33: Govar h 33

33 گواڵنی 2013

سه رۆكێ به رێ روفیا باندا ئه نجام په سه ند كر و داخاز ژ تاگرێن خۆ كرن پشتیگیرییێ لێ بكه ن.

د ناڤب������ه را دیارده یێن نێگه تی������ڤ و دیارده یێن پوزه تیڤ، ده وله تێن كیشوه رێ ره ش ره وشێن دابه شبوونا ده ستهه التێ وه كو چاره س������ه ریه ك بۆ پێكنه كرن و ئاریشه یێن سیاسی و ناڤخۆیی ل كیش������وه ری بخۆڤه دیتن، ئه ڤه ژی ژ ئه نجامێ نه بوونا سس������ته مێن دیموكراس������ی ل ئه ڤان ده وله تان. ل كوتیڤ������وار، ده مێ قه یرانه كا سیاس������ی ژ ئه نجامێ ركاتییا هه ردوو به ربژارێن س������ه رۆكاتییێ په یداب������ووی، هه ر ئێكی مافێ سه ركه فتنێ ل هه لبژارتنێن ساال ٢٠١٠ بۆ خۆ ددانا، وه زی������رێ ده رڤه ی������ێ كوتیڤوار راگه هاند كو د ش������یاندایه بگه هنه رێكه فتنه كێ بۆ دابه شكرنا ده ستهه التێ ، سه رۆك و تاگرێن وی بۆ هه ر دانوستاندنه كێ ل سه ر ئه ڤی بابه تی د ئاماده ن������ه . ره نگه ئه ڤه رێگه چاره ی������ه ك بیت بۆ ده ركه تن ژ قه یران������ێ . ل مه ده غه ش������قه رێژی هه ر چوار س������ه ركردێن س������ه ره كی یێن سیاسی گه هشتنه بریاره كێ بۆ دابه شكرنا ده ستهه التێ و رێكه فتنه كێ بۆ رێڤه برنا ده زگه هێن ئینتیقالی و لێكڤكه رن������ا كوتایێن حكومه تێ . ب رامانه كا دی هه بوونا

سه رۆكه كێ ته وافقی و حكومه ته كا ئێكه تییا نیشتمانی. ل س������اال ٢٠٠٨، س������ه رۆك كیباكی ل نیروبی رێكه فتنا هه ڤپشكا ده ستهه التێ لسه ر خۆ و رائیال ئودینگا مۆر كر. س������ه رۆكێ زیمباب������وی روبه رت موگابی، دگه ل س������ه رۆكێ ئۆپزس������یۆنێ ، مورج������ان نگی������رای رێكه فتنا دابه ش������كرنا ده س������تهه التێ دناڤبه را خۆدا ئیمزا كر. لدوڤ رێكه فتنێ ، موگابی كورس������یكا خۆ یا سه رۆكاتییێ پاراست زێده باری سه ركردایه تییا له ش������كه ری، لهه مبه رژی مورجانی پوستێ س������ه رۆكاتییا وه زیران وه رگرت و ده زگه هێن پولیس������انژی

گه هشته ئۆپزسیۆنێ .

دیارده‌یا‌میراتگرییێ‌‌ل‌ئه‌فریكاهه رچه نده ژبلی ده وله تا مه غرب سسته مێ پاشایه تییێ ل ده وله تێن ئه فریكا نینه ، لێ هنده ك ژ سه رۆكێن ئه فریكی ب هه می رێكان هه ولدان میراتگیرییا ده ستهه التێ بۆ كورێن خ������ۆ ڤه گوهێزن. بۆ نمونه : س������ه رۆكێ به رێ یێ مس������رێ حوسنی موباره ك گه له ك ڕێ گرتنه به ر داكو بكاریت حوكمێ مسرێ راده ستێ كوڕێ خۆ بكه ت. قه زافیژی بۆ كوڕێ خۆ سیفولئیس������الم. عه بدولال واد سه رۆكێ سنگال بو كوڕێن خ������ۆ، ل ده مه ك������ی كو ئۆپزس������یۆنێ داخ������ازا كه تنا وی و دورخس������تنا كوڕێن وی ژ حوكمی دكر. یانژی س������وپا دێ

كوڕه كێ سه رۆكه كی پش������تی كوشتن یان مرنا بابێ دانن، مینا ده مێ س������وپای ل كونگۆیا دیموكراسی جوزیف كابیال شوینا بابێ كوشتی لوران كابیالی ل ساال ٢٠٠١ راكری، كابیال یێ كوڕ، ب ده ورێ خۆ ل هه لبژارتنێن سه رۆكاتییێ

بو گه ڕا دوێ یا سه رۆكاتییێ ل ساال ٢٠١٠ سه ركه فت.ئه گه ر نێرینه كه كێ ل قه باره یێ دیارده یا میراتگیرییێ و راسته ڤه كرنا ده ستووری ل ده وله تێن ئه فریكی بكه ین، ئه م دكارین بێژین نه گه له كا به ربالڤه . ژمارا ده وله تێن ئه فریكی ٥٤ ده وله تن، ئه و ده وله تێن ده ستوور لێ هاتینه راستڤه كرن 7 ده وله تن، ل مسرێ ل ساال ١٩7٩ ل سه رده مێ ساداتی ده ستپێكر، پاشی ل سه رده مێ موباره كی، چه ند ده وله تێن دیت������ر ژی ڤه گرتن. ده رباره ی ئ������ه و ده وله تێن پێرابوون بۆ میراتكرنا حوكمی وه رگرتین یان ب دروستی میراتكری، ٤ ده وله ت������ن. دیاردێ ده س������تپێكر و ل چه ند ده وله تان دوپات ب������وو، دا ی������ا به رده وامژی بی������ت ئه گه ر بوه������ارا عه ره بی

سه ر هلنه دابا. مان و درێژه پێدانا ده س������تهه التێ ل ده وله تێن ئه فریكی بوویه س������اخله ته كێ سسته مێ حكومرانییێ ، هه تاكو دبێژن )به رنه دانا ده س������تهه التێ هه تا دوماهیك هه ناس������ه، بوویه میراته كێ ره وشه نبیری ل ئه فریكا و جیهانا عه ره بی(. هه تا ره وش گه هشتیه ئه وی راده ی كو سه رۆكێ باب هه ر وه كو سس������ته مێ پاش������ایه تی ئێك ژ كوڕێن خۆ به رهه ڤدكه ت بۆ

وه رگرتنا ده ستهه التێ پاش مرنا خۆ.بتن������ێ هنده ك حاله تێن كتومات هه نه كو س������ه رۆكان ب ئاره زوویا خۆ ده س������ت ژ ده ستهه التێ به ردابیت. نمونه بۆ ئه ڤێ ، س������ه رۆكێ س������نگال یێ به رێ )لیوبولد س������نگول(، ئێكه مین س������ه رۆكێ ئه فریكییه ل ساال ١٩٨٠ ب ئاره زوویا خۆ واز ژ ده س������تهه التێ ئینابیت، دویفرا )ئه حمه د هیجۆ( س������ه رۆكێ به رێ یێ كامیرۆن ل س������اال ١٩٨٢ ده ست ژێ به ردا. بریارا )نیلسون ماندێال( سه رۆك كومارێ به رێ یێ ژێری������ا ئه فریكا، كو ب ڤیانا خۆ واز ژ ده س������تهه التێ ئینا پشتی ئێك ویالیه تا سه رۆكاتییێ كو ل یونیو یا ساال ١٩٩٩ بداوی هاتی، پاش������ی ئێخسته د لیس������تا شه ره فمه ندییێدا. سه رۆك )ئه حمه د توری( ل مالی، پاش ٤١ مه هان ژ واده یێ ئینتیقالی ل ساال ١٩٩٢ ده ستهه الت هێال. بریارا سه رۆكێ گانا )جێری رولینجه ر( كو خۆ بۆ هه لبژارتنان كاندید نه كر و ب كه یفا دلێ خۆ و ب ئیرادا خۆ ل س������اال ٢٠٠٠ ده ست ژ ده س������تهه التێ به ردا. هه روه س������ا ژه ن������ه رال )ئه بوبه كر عه بدولسه الم( سه رۆك ئه ركانێ به رێ یێ نێجیریا كو پاش

Page 34: Govar h 33

هه ڵبژاردن ژماره )33(34

مرنا سه رۆك )سانی ئاباشه ( ده ستهه الت وه رگرتی، ده ست ژ حوكی به ردا و رێخۆشكر ب������ۆ هه لبژارتنێن فره الیه ن و ئ������ازاد ل س������اال ٢٠٠٠ێ و )ئۆباسانجۆ( س������ه ره نجام

تێدا بسه ركه ت.هه رچه ن������ده گۆتنه ك هه یه پ������اش )رێ������كا دبێژی������ت: یان ئه فریكا ل سه رۆكاتییێ

بۆ گۆڕی یانژی بۆ زیندانێیه (. ئه ڤه ژی ب دروس������تی لسه ر ه������ه ر ئێ������ك ژ موباره كی كو نها یێ لهه مب������ه ر دادگه هێ و قه زافی كو یێ هاتییه كوش������تن دگونجیت. لێ ره وش دگه ل ده ستپێكا چاكس������ازییێن دیموكرسی یا هاتیه گوهورین و نها پتر ژ ١٠ سه رۆكێن به رێ ب ئازادی و دوور ژ كێشانا

وان بۆ دادگه هێ دژین.هن���دی‌فاكته‌رێن‌دبنه‌‌ئه‌گ���ه‌رێ‌‌روودانا‌دیاردێ‌،‌

دكارین‌د‌دوو‌خاالندا‌كومبكه‌ین:ی������ا ئێكێ : گه هش������تنا پڕانی������ا س������ه رۆكێن ئه فریكی بۆ ده س������تهه التێ ژ ئه نجامێ كوده تایێن له شكه ری و نه شیانا خۆگونجاندن������ا وان دگه ل ژینگه ها واقع������ی یا ناڤخۆیی و نێڤده وله تی، هه روه سا ژینگه ها سایكۆلۆجی د ئه وێ جغزا ئ������ه و تێدا كار دك������ه ن. یا دیترژی: فاكته رێ������ن ناڤخۆیی و نێڤده وله ت������ی. دكارین گرنگترین توخمێ������ن ئه ڤان هه ردوو

فاكته ران هه روه كو خوارێ نیشانبده ین: لدوڤ ڤه كولینا )په یمانگه ها ڤه كولینێن ده ولی س������ه ر ب زانكۆیا هیدلبیرج یا ئه لمانی(، كیشوه رێ ئه فریكا ژ هه می كیش������وه رێن دی پتر دووچاری كوده تایێن له شكه ری دبیت. لێ هه لویستێ س������ه رۆكێن ئه فریكی بۆ ره تكرنا كوده تایێن له ش������كه ری ب ئاوایه كێ مه زن رادده ك بۆ بوویه رێن ئه ڤێ دیاردێ دانا، نه خاس������مه پشتی ٣٤ سه رۆكێن ئه فریكی ل گوپیت������كا كونگ������رێ ئه فریكی ل جه زائیر ل س������اال ١٩٩٩ س������وزداین مه زنترین سزا بێخنه س������ه ر كۆده تاچیان داكو سنوره ك بۆ حه زا له شكه رڤانان بۆ گه هشتنه ده ستهه التێ بهێته دانان. راگه هاندنا ئێكه تی������ا ئه فریكی بۆ دانپێنه دانا ه������ه ر حكومه ت������ا ب رێ������كا كوده تایا له ش������كه ری دگه هیته ده ستهه التێ روله كێ مه زن هه بوو بۆ دانانا سنووره كی بۆ

په نابرنا له شكه ری بۆ ئه نجامدانا كوده تایێ . یا دیاره ژی كو گه له ك ه������وكار بۆ بوویه رێن كوده تایێ

نه بوون������ا وان������ه ؛ ژ هه ن������ه ، حه زا گونجای، ده س������تهه التا س������ه رداگرتنا ب ده س������ت سامانێن سروشتی و ئابووری ب رێكا كونترۆلكرنا سیاسه تێ كومه لگه ها هاریكاریكرن������ا و سیاس������ی یا رۆژئاڤایی ژ بۆ خۆ. به رژه وه ندیا پاراس������تنا س������ه ركردێن ج������اران پڕانیا له ش������كه ری ئه و دیتنا سیاسیا ته واو نینه كو د واقعێ ده ردورێ خۆ بگه هن، له واژی شیانا

وان بۆ سه رۆكاتیكرن و رێڤه برنا وه التێن وان یا الوازه .ئه ڤه و سه رباری كارتێكرنا ئینتیمایا نه ژادی و هوزایه تی كو ره نگڤه دانێ لس������ه ر ئاراس������ته یێ رێڤه چوونا سیاسه تا ناڤخۆیی دكه ت. هه روه س������ا دهێت������ه تێبینی كرن كو پڕانیا وان، خواندن������ا خ������ۆ ل ئ������ه وان ده وله تێ������ن وه التێ������ن وان داگیركرب������وون ت������ه واو كری������ه ، كارتێكرنا ئه ڤێژی لس������ه ر ئاراس������ته یێ سیاس������ه تا ده رڤه یا ئه ڤان وه التان یا زه الل و

ئاشكه رایه .مان������ا ئه ڤان ج������وره س������ه رۆكان بۆ ماوه ی������ێ درێژ ل ده ستهه التێ دبیته ئه گه را كه ڤركرن و هشككرنا سه رۆكاتیا سیاس������ی. ب ڕامانه كا دی، ئه ڤ س������ه رۆكاتییه دێ لسه ر چه ند كه سێن دیاركری هێته سه پاندن، یان لسه ر بژارده كا كێم. لدوڤ بۆچوونا زانایێن سیاس������ه تا كومه الیه تی، د ڤێ ره وشێدا كومه ل دێ بۆ دوو به شان دابه ش بیت: سه ركردێن حكومدار، جه ماوه رێ به نده وار. دیموكراسیه تژی دێ بیته تشته كێ زه غه ل و سه خته كار، بریارێن گرنگ دێ د ده ستێ ئه وان سه رۆكان دابیت و دێ بۆ به رژه وه ندیا خۆ بكارئینن،

نه به رژه وه ندیا جه ماوه ری.ئه ڤ������ه نه ب������ه س بۆچوون������ا زانایان������ه ، هه ت������ا هن������ده ك سیاسه تمه دارژی ره خنێ ل به رده وامییا حوكمی بۆ ماوه یێ درێژ دگرن، ژ وانه مه هاتیر موحه ممه د )سه رۆك وه زیرێن به رێ یێ مالیزیا( كو ب ره زامه ندیا خۆ ده ستهه الت هێال، ئه و وه س������ا دبینیت كو ئه گه ر شه عبیه تا سه رۆكێ سیاسی چه ندا بلند بیت، نه شێت داخازێن جه ماوه ری بۆ كه تنا وی بگوهوریت ئه گه ر بۆ ده مه كێ درێژ ل حوكمی ما. ساخله مییا ئه ڤێ ئاخفتنێژی ب دروستی ل مسر و تونس و لیبیا هاته س������ه لماندن. خه لكێ ئه ڤان ده وله تا ل س������اال ٢٠١١ دژی حكومرانیی������ا وان س������ه رهلدان و داخازێن وان بجه هاتن.

Page 35: Govar h 33

35 گواڵنی 2013

ناچار موباره كی ده س������ت ژ حوكمی به ردا و زینولعابدین ره ڤی و شوره شگێرێن لیبیاژی قه زافی كوشت.

ژینگه ه������ا واقعی یا ناڤخۆ چه ند دیارده یان ڤه دگریت، ژ هه میان زیقتر: گه نده لی، ش������ه رێن ناڤخ������ۆی و ئاواره یی. گرفتا گه نده لییێ ل چه ند سالێن كێمێن چوویی بوویه جهێ پویته پێدان������ه كا مه زن������ا نێڤده وله تی. گه ل������ه ك ژ راپورتێن ده زگه هێ������ن نێڤده وله تی ئام������اژه بۆ پ������ه رش و بالڤبوونا گه نده لییێ دگه له ك ده وله تێ������ن ئه فریكی دكه ن. هه رچه نده پله یا هه بوونا وێ ژ ده وله ته كێ بۆ ئێكا دی یا جودایه ، لێ رێژه ی������ا وێ ه������ه ر یا بلنده و ژ هه م������ی جیهانێ پتر لێ یا مش������ه یه . هه روه س������ا گرفتا هه بوونا ئاواره و ده ربه ده ران ئێكه ژ مه ترس������یترین دیارده یێن سیاس������ی ل كیش������وه رێ ئه فریكا، كو هه ر ژ نیڤا دوێ یا چاخێ بیستێ و ده ستپێكا چاخێ بیس������ت و ئێكێ وه ره یا به رده وامه ، ئه ڤێ دیاردێ ئاسه وار و ئه نجامێن خرابێن مرۆڤایه تی، ئه منی، سیاسی، ئابووری و كومه الیه تی لدووڤ دمینن. س������ه رباری بویه رێن

گوهورینا نه خشه یێ مرۆیی ل كیشوه ری ژبه ر دمینیت.دیارده ی������ا به رپابوون������ا گه له ك ژ ش������ه رێن ن������ه ژادی و ته خمپه رێسی و ش������ه رێن دی ل كیشوه رێ ئه فریكا دبیته ئه گه رێ ناس������ه قامگیریا سیاس������ی و ده ره نجام كوده تایێن له ش������كه ری ژێ په یدا دبن و پاشی دبیته ئه گه رێ هه ولدانا مانا سه ركردێن له شكه ری لسه ر حوكمی. ئه ڤ مه ترسییه ، ل حاله تێ بێس������ه روبه رییا ره وش������ا ئابووری پتره ، تایبه ت ئه گه ر ده وله تێ سیاس������ه تا گه ش������ه پێدانا نه هه ڤس������ه نگ د

ناڤبه را هه رێم و كومه لێن نه ژادیدا په یڕه و كر.ل س������ه ر ئاس������تێ نێڤده وله ت������ی، جیهان������ا ئه ڤ������رۆ بێ������ی به رچاڤوه رگرتنا سنوورێن سیاسی یێ ده وله تان و بێی پێتڤییا مایتێكرنا حكومی، تێكهه لیه كا زێده یا سیاسی و ئابووری و كه لتوری دناڤ������دا هه یه . دیارده یا جیهانگی������ری كارتێكرن و ره نگڤه دانا خۆ لس������ه ر كیشوه رێ ئه فریكا ژ چه ند الیه نه كاڤه كریی������ه : ئاسایش������ا هه رێمایه تییا كیش������وه ری ، په راوێزكرنا كیش������وه ری و گرفتا ڤه گوهاس������تنا دیموكراسییێ . سه باره ت خاال كارتێكرنا گرفتا ڤه گوهاس������تنا دیموكراسییێ ، بێگومان تێكهه لی������ه ك و بناڤداچونه ك د ناڤبه را ناڤخ������ۆ و ده رڤه دا د سسته مێ سیاسه تا ئه فریكیدا هه یه . ئه گه ر ڤه گوهاستن به ر ب دیموكراتییه تێ ژ ساخله تێن ژینگه ها سنووردارا سسته مێ سیاس������ی یێ ناڤخۆیی ل ئه فریكا بزێت، وه ك������و: به الڤبوونا گه نده لیا سیاسی، فه شه ال سه رۆكاتییان، شكه ستنێن ئابووری و كومه الیه تی، كو سسته مێ تاكه حزبی و ده سته كا له شكه ری

نه شیاینه س������ه ره ده ریێ دگه ل بكه ت و چاره بكه ت، دیارده یا جیهانگیرییێ خۆ لسه ر كیشوه رێ ئه فریكی سه پاند كو خۆ بۆ تشتێ ده رڤه ی سنوورێ خۆ ڤه كه ت. جیهانگیری بۆ ئه گه رێ به الڤبوونا ره وشه نبیرییا دیموكراسی ب تێگه هێ رۆژئاڤایی ژ الیه نێ فره حزبییا سیاس������ییا رواله تی بێی گرنگییا پشكدارییا سیاسییا كاریگه را هاوالتییێن ئه فریكی، كو ئه ڤه ژی هه مبه ری

روویێ دیترێ دیموكراسیه تا راسته قینه یه .هێشتا دیموكراسیه ت ل ئه فریكا یا ل قۆناغا ده ستپێكێ ، سه ربورا دیموكراسییێ هێش������تا پێنه گه هشتیه ، هه روه كو ل ده وله تێن رۆژئاڤا پێگه هشتی. ده وله تێن ئه فریكی ئه وێن به ر ب نه هجێ دیموكراس������ییێ دچن گه له ك گرنگییێ ب ناڤه رۆك و كاكال پراتكتیزكرنا دیموكراس������ێ ناده ن. داكو ده وله تێن ئه فریك������ی بۆ بجهكرنا دیموكراس������ییێ بس������ه ركه ڤن، دڤێت سه قایه كێ ئارامییا سیاسی هه بیت. ئه ڤه ژی بێی چاره سه رییا گرفتێ������ن وێ یێن دومدرێژ ژ په نابه ر و ش������ه رێن ناڤخۆیی و گه نده لییێ س������ه رناگریت. ئه گه ر هات و كه ش������ه كێ ته نا یێ سیاس������ی بخۆڤه دیت، ئه ڤه دێ ره نگڤه دانێ لس������ه ر بزاڤێن

گه شه كرنا ئابووری و ڤه گوهاستنا دیموكراسییێ كه ت.لسه ر ئاینده یێ دیاردێ ، پشتی بوهارا عه ره بی، پشتگیری نه كرن������ا ده وله تێن مه زن بۆ رژێمێن حوكمێن دیكتاتۆری یێن كو گه لێ خ������ۆ ب چه ك و مالێ رۆژئاڤا ته په س������ه ردكرن و س������امانه كێ مه زن ژ ژێده رێن سروش������تی یێن وه التێ خۆ و هه روه سا هاریكارییێن بیانی لسه ر تاكه كه سێن خۆ دابه ش دكرن، ب زیقی هه ست پێدهێته كرن. بایێ گوهورینێ یێكو بوه������ارا عه ره ب������ی وه رار كری ئه نجامێن خ������ۆ یێن ئه رێنی هه بوون. كاریگه ریه كا ئێكسه ر لسه ر ئێكه مین هه لبژارتنێن سه رۆكاتییێ ل زامبیا ل سێپته مبه را ٢٠١١ پاش شوره شێن عه ره بی هه بوو، تێدا ده ستهه الت ب ئاوایه كێ ئاشتیانه هاته ڤه گوهاس������تن. پاش به ربژارێ ئۆپزسیۆنێ لسه ر سه رۆكێ به رێ ب س������ه ركه فتی. ئه و ده مێ ده وله تێن زلهێز په سه ندا سس������ته مێن دیكتاتۆری دكرن، نها ژ بۆ ب ده س������تڤه ئینانا پشتگیرییا گه لێن سه رهلدای و شوره شگێر، داخازا چوون و نه مانا وان دكه ن. بۆ نمونه ده مێ ده وله تا چینێ ل س������اال ٢٠٠6 هوش������داری دای ئه گه ر هات و )ساتا( ل هه لبژاتنێن س������ه رۆكاتییا زامبیا ل س������اال ٢٠٠6 دا س������ه ركه فت، ژبه ر ره خنه گرتنا وی یا دژوار ژ بۆ وه به رهێنانێن چینێ ، ئه و دێ په یوه ندیێن خۆ دگه ل زامبیا بڕیت، لێ ل هه لبژارتنێن ساال

٢٠١١ دلخۆشییا خۆ بۆ سه ركه فتنا )ساتا( ده ربڕی.http://www.siyassa.org.eg/NewsContent/

Page 36: Govar h 33

هه ڵبژاردن ژماره )33(36

زانیاریی‌گشتیپاش������ایه تیی ئۆردۆنی هاش������می پانتایییه ک������ی )٨٩٢١٣ ( كیلۆمه تری چوارگۆشه یه . ئه م واڵته كه تۆته سه ر كه ناره كانی ڕۆژهه اڵتی ڕووباری ئۆردۆنه وه . ئۆردۆن له باكووره وه له گه ڵ سوریا، له ڕۆژهه اڵته وه له گه ڵ عێراق و له باشووره وه له گه ڵ سعودیا هاوسنووره و له باكووری ده ریای سووره وه ڕێگای هه یه بۆ س������ه ر كه نداوی عه قه به. ئ������ه م واڵته زیاتر له چوار ملیۆن كه س دانیشتووی هه یه و پایته خته كه ی شاری عه ممانه .ئۆردۆن له ڕابردوودا واڵتی خه ڵكانی )نیوه سه ره تایی(

بووه و ئه مڕۆكه ش پاش������ه که وتی نه وت������ی به رچاوی نییه . ئاب������ووری ئه م واڵته بێڕمێنه و ته نیا به هۆی درێژكردنه وه ی مۆڵه تی گه ڕاندنه وه ی قه رزه بیانییه کان ، سیاسه تی ئابووریی خۆگونجێن و هاوكاریی واڵته ده وڵه مه نده عه ره بییه کانه ، كه

درێژه به ژیانی خۆی ده دات.ج������ۆری حكوومه ت: پاش������ایه تیی س������نوورداری په رله مانی. دام������ه زراوه س������ه ره كییه كانی بریتین له: پۆس������تی پاش������ایه تی، س������ه رۆكوه زیر و ئه نجومه ن������ی وه زیران )كابینه (، ده س������ه اڵتی یاسادانانی دوو ئه نجومه نی، ده سه اڵتی دادوه ری و دیوانی بااڵ.

سیسته می سیاسیی ئۆردۆنوه‌رگێرانی‌له‌‌فارسییه‌وه‌:‌حه‌سه‌ن‌سالح‌مه‌حموود

له گه ڵ ناشیاویی شوێنی جوگرافیی ئۆردۆن و بێبه شبوون له سه رچاوه ئابوورییه ناوخۆیییه کان، پاشا و ده ستووری ئه م واڵته بوونه ته هۆ تا ئۆردۆن زیاتر له چل ساڵ، كه له ڕووی پێكه وه ژیانی

ئاشتییانه وه ناوبانگێكی باشی نه بووه ، بتوانێت سه قامگیریی خۆی بپارێزێت.

Page 37: Govar h 33

37 گواڵنی 2013

مێژووی‌په‌سه‌ندكردنی‌ده‌ستووری‌هه‌میشه‌یی:‌‌1952

مێژوونزیكه ی چوارهه زار ساڵ به ر له ئێستا، عه ره به كانی به ڕه گه ز س������امی له س������ه رزه مینه كانی ده و روبه ری ڕووباری ئۆردۆن كه به كه نعان ناوده بردرا، نیش������ته جێ بوون. دوا به دوای ئه مانه خه ڵكانێكی زۆر ئه م سه رزه مینه یان خسته ژێر ده س������ه اڵتی خۆیانه وه كه له سه روویانه وه هیتییه كان، مس������رییه كان و به نی ئیس������رائیل و دوای هه موویان توركه عوسمانییه كان بوون، كه له سه ده ی شازده هه می زایینییه وه تا شۆڕشی گه وره ی عه ره ب له ساڵی ١٩١6، ده سه اڵتیان

به سه ر ناوچه كه دا هه بوو.له م مێژووه دا ئه گه رچی حكوومه تی عه ره بیی جێگیر له دیمه شق خۆی به ده سه اڵتداری ئه م ناوچه یه ده زانی، به اڵم بریتانیا بۆ به ره وپێشبردنی ئامانجی خۆی واته دامه زراندنی واڵتێك������ی یه ه������وودی له فه له س������تین، ئه م س������ه رزه مینه ی

دابه شكرده سه ر سێ به ش.كۆنفرانسی ١٩٢٠ی سان ڕیمۆ، سوریا و لوبنانی خسته ژێر ده س������ه اڵتداریه تی فه ڕه نس������ا و، عێراق، فه له ستین و ئۆردۆنیش������ی خس������ته ژێر ده س������ه اڵتداریه تیی بریتانیاوه . بریتانیاییه كان له ناوچه ی ژێر ده سه اڵتی خۆیاندا میرنشینی نیمچه س������ه ربه خۆی ئۆردۆنی )دووركه وتوویان() ( له ژێر پاش������ایه تیی ئه میر عه بدوڵاڵ بن حوس������ێن كه له نه وه كانی په یغه مبه ری ئیسالم بوو، له م ڕووه وه به هاشمی ناوده بردرا، دامه زراند. له ٢٢ی مایس������ی ١٩٤6 ئۆردۆنی دووركه وتوو س������ه ربه خۆیی خۆی به ده س������تهێنا و دووای س������ێ رۆژ،

عه بدوڵاڵ خۆی به پاشا ڕاگه یاند.عه بدوڵ������اڵ له س������اڵی ١٩٥١دا تیرۆر ك������را و دوای ماوه یه ك كه جێنشینه كه ی كاروباری واڵتی به ڕێوه ده برد، له س������اڵی ١٩٥٣ ن������ه وه ی عه بدوڵاڵ، حوس������ێن بن ته الل ئه لهاشمی كه ته مه نی هه ژده سااڵن بوو، بوو به پاشا. به پێی ده س������تووری په س������ه ندكراوی كانوونی دووه می ١٩٥٢، پاشا ده سه اڵتی زۆری به ده سته وه بوو. ئۆردۆن كه پاڵپش������تیی ئاواته كانی عه ره بی ده كرد، له ش������ه ڕی س������اڵی ١٩67، كه ناره كانی ڕۆژاوای ڕووباری ئۆردۆنی به ئیسرائیل دۆڕاند و تا ساڵی ١٩٩٢ له باری نائاساییدا بوو. به درێژایی ئه م سااڵنه پاشا كه زیاتر ڕووبه ڕووی نائارامیی������ه ناوخۆیییه کان بوو، هه ندێك له ئازادییه كانی

ت������اك وه ك ئازادیی راده ربڕی������ن و ئازادیی رۆژنامه وانی سنووردار كرد.

له گه ڵ ئه مه ش������دا، له س������اڵی ١٩٩٠ ڕێبه رانی سیاسی واڵت )پ������ڕۆژه یاس������ای نیش������تمانی(یان واژۆ ك������رد، كه دیموكراس������ی چه ند حزبی ده گه ڕانده وه بۆ واڵت و جه ختی له سه ر وه فاداری به رامبه ر به پاشا ده کرده وه . ئه م یاسایه له گه ڵ ئه وه ی دووپاتی ده كرده س������ه ر شوناسی ئیسالمیی واڵت، به ش������ێوه یه كی ئاش������كرا ب������ه دوای به رفراوانكردنی

حكومه تی یاسا و پلۆرالیسمه .

هۆكاره‌‌كاریگه‌ره‌كان:ده ستووری هه میش������ه یی ئۆردۆن كه تۆته ژێر كاریگه ری مافی ئیس������المی و مافی ئه ورووپی، به تایبه ت زیاتر كه تۆته ژێر كاریگه ری سیسته می )comman law( بریتانیاوه .

ده‌ستووری‌هه‌میشه‌ییبه ش������ی ١ له ژێ������ر ناونیش������انی )واڵت و سیس������ته می حكووم������ه ت( ڕاده گه یێنێت، كه گه لی ئۆردۆن به ش������ێكن له نه ته وه ی عه ره ب، ئیس������الم ئایین������ی فه رمیی واڵته و زمانی

عه ره بی، زمانی فه رمییه تی.

مافه‌‌بنه‌ڕه‌تییه‌كانبه ش������ی ٢ له ژێر ناونیشانی )ماف و ئه ركه كانی گه لی ئ������ۆردۆن( ڕوونده كاته وه ، كه ئۆردۆنیی������ه كان له به رامبه ر یاسادا یه كسانن؛ نایه كسانییه ك به ناوی نه ژاد، زمان یان ئایین بوونی نابێت؛ ده وڵه ت تا ڕاده ی توانا كار و فێركردن بۆ گه لی ئۆردۆن دابین ده كات؛ ئازادیی تایبه تی گه ره نتی كراوه ؛ هیچ كه س������ێك جگه به هۆی یاس������اوه زیندانی یان ده ستبه س������ه ر یا ناچار به نیش������ته جێبوون له شوێنێكی تایبه ت ناكرێت؛ كه س������ه كان پارێزراون له ده س������تدرێژی، جگه ل������ه وه ی كه به هۆی یاس������اوه بێت، هی������چ وامێك به زۆره ملێ ناسه پێندرێته سه ر كه س و ماڵ و سامانی هیچ

كه سێكیش زه وت ناكرێت.له و ئازادیانه ی تر كه هه ڵبه ت ده كرێت له ڕێگای یاساوه س������نووردار بكرێن، ئه مانه ن: ئازادیی په ره ستش، ئازادیی باوه ڕ، ئازادیی ڕاده ربڕین، ئازادیی رۆژنامه وانی، ئازادیی

كۆبوونه وه ، ئازادیی دادخوازی و ئازادیی په یوه ندییه كان.به درێژایی ماوه ی باری نائاس������ایی تا س������اڵی ١٩٩٢، ئازادیی رۆژنامه وانی س������نووردار بوو. دوای نه هێش������تنی

Page 38: Govar h 33

هه ڵبژاردن ژماره )33(38

باری نائاس������ایی له و ساڵدا، ده س������ه اڵتی یاسادانان چه ند یاسایه كی په سه ندكرد، كه جارێكی تر ئازادیی رۆژنامه وانی

سنووردار ده كرد.

دابه‌شكردنی‌ده‌سه‌اڵتده ستووری هه میشه یی ئۆردۆن كه واڵتێكی یه كپارچه یه ، ده سه اڵتی له نێوان پاشا، ده سه اڵتی یاسادانان، دادگاكان و دیوانی بااڵ كه به شێوه یه كی سنووردار كاری چاودێریی ده ستووری ئه نجام ده دات، دابه ش كردووه . له گه ڵ ئه مه له پراكتیكدا، پاش������ا و جێنشینه كه ی كه برای بچووكی ئه وه ،

گشت ده سه اڵته كانی ده وڵه تیان به ده سته وه یه .

ده‌سه‌اڵتی‌جێبه‌جێكارپۆس������تی پاشا: مادده ی ٢6، ڕۆڵی پۆستی پاشا پێناسه ده كات: )ل������ه ئ������ۆردۆن كاره كانی ده س������ه اڵتی جێبه جێكار دراوه ته ده س������ت پاشا. ناوبراو ده س������ه اڵته كانی خۆی له ڕێ������گای وه زی������ره كان و به هۆی رێس������اكانی ده س������تووری

هه میشه یی به رده ست، ده خاته بواری جێبه جێكردنه وه .(پاشایه تی له ئۆردۆن پشتاوپشته . له حاله تێكدا كه پاشا نه توانێ������ت كاره كانی خۆی جێبه جێ ب������كات یا بۆ ماوه یه ك واڵت به جێبهێڵێت، جێنش������ینه كه ی یا ئه نجومه نی جێنشینی جێنش������ینه كه ی، ده بێته قاییممه قامی پاش������ا. ئه گه ر هاتوو پاشا به هۆی نه خۆشیی ده روونی توانای وه رگرتنی پۆستی پاش������ایه تی له ده ست بدات، ده سه اڵتی یاسادانان ده توانێت

به په سه ندكردنی بڕیارێک له كار الی بدات.پاشا وه ك سه رۆكی واڵت هیچ جۆره به رپرسیارییه تییه كی نیی������ه و له به رامب������ه ر هیچ دامه زراوه یه ك به رپرس������یار نییه .

ده سه اڵت و ئه ركه كانی پاشا ئه مانه ن: فه رمیی باڵوكردن������ه وه ی و واژۆكردن یاس������اكان، ڕاگه یاندنی شه ڕ، به ستنی په یماننامه ی ئاش������تی و په سه ندكردنی ل������ه و جگ������ه ڕێكکه وتنام������ه كان ب������اری دارایی ڕێکكه وتننامان������ه ی كه ده گرنه خ������ۆ یا په یوه ن������ددارن به مافی تایبه تیی كه سه كان، كه ده بێت له الیه ن ده س������ه اڵتی یاس������ادانانه وه په س������ه ند بكرێن؛ سازدانی هه ڵبژاردن؛ كردنه وه دانیش������تنه كانی ب������ه كۆتاییهێن������ان و هه ریه كه هه ڵوه شاندنه وه ی په رله مان؛ له ئه نجومه نه كانی ده سه اڵتی یاس������ادانان، الدان و دانانی س������ه رۆكوه زیر و وه زیره كانی تر، به پێشنیاری ئه و ده بێت؛ دامه زراندنی ئه ندامان������ی ئه نجومه نی پیران و وته بێژه كه ی؛ دانان و به خشینی پله كان، مه دالییا و شانازییه كانی واڵت و له شكری؛ ده ركردنی لێخۆشبوونی تایبه تی و كه مكردنه وه ی سزای تاوانباره كان. گشت ئه مره كانی پاشا ده بێت له الیه ن

سه رۆكوه زیر و وه زیری په یوه ندیدار واژۆ بكرێن.سه رۆكوه زیران و كابینه : به ڕێوه بردنی كاروباری ناوخۆ و ده ره وه ی واڵت به چه ند بوارێكی ده گمه ن نه بێت، ده خرێته ئه س������تۆی كابینه كه به ئه نجومه نی وه زیران ناوده بردرێت. س������ه رۆكایه تیی ئه نجومه ن������ی وه زی������ران ل������ه ئه س������تۆی سه رۆكوه زیردایه . ئه ركی وه زیره كان له ڕێگای په یڕه وه كان كه ئه وان خۆیان ڕێكی ده خه ن و له الیه ن پاش������اوه په سه ند ده كرێت، پێناس������ه ده كرێن. م������ادده ی ٤٩ ده ڵێت: )ئه مره نووس������راوه کان ی������ا زاره كی������ی پاش������ا، وه زی������ره كان له به رپرسیاره تی بێبه ری ناكات.( سه رۆكوه زیر و وه زیره كان به ش������ێوه یه كی به كۆم������ه ڵ بۆ سیاس������ه تی گش������تیی واڵت له به رامبه ر ئه نجومه نی دووه مه وه به رپرس������یارن. هه ریه كه له وه زیره كانیش به ش������ێوه یه كی تاك له به رامبه ر چاالكیی وه زاره ته كه یان������ه وه ، به رپرس������یار ده ب������ن به رامب������ه ر ئه م

ئه نجومه نه وه .

ده‌سه‌اڵتی‌یاسادانانپه‌رله‌م���ان: به پێ������ی م������ادده ی ٢٥، )جێبه جێكردن������ی ده س������ه اڵتی یاس������ادانان ده خرێته ئه س������تۆی ئه نجومه نی نیشتمانی )مجلس االمه ( و پاشاوه . ئه نجومه نی نیشتمانی

له سنا و ئه نجومه نی نوێنه ران پێكدێت.(

Page 39: Govar h 33

39 گواڵنی 2013

ئه‌نجومه‌ن���ی‌پی���ران: س������ناتۆره كان ب������ۆ خوله كانی چوارس������اڵه ، له الیه ن پاش������اوه ده ستنیشان ده كرێن. پاشا هه روه ها یه كێك له س������ناتۆره كان بۆ ماوه ی دوو ساڵ وه ك

وته بێژی ئه نجومه نی سنا ده ستنیشان ده كات.وته بێژ مافی هه ڵوه ش������اندنه وه ی ئه نجومه نی س������نای هه یه . سناتۆره كان كه به الی كه مه وه ده بێت ته مه نیان چل س������اڵ بێت، ل������ه نێ������وان كه س������انێك هه ڵده بژێردرێن )به له به رچاوگرتن������ی خزمه تیان بۆ گ������ه ل و واڵت، متمانه ی خه ڵكیان به ده س������ت هێنابێت.( نموونه ی ئه م كه سانه ش بریتین له ، سه رۆكوه زیری له ده سه اڵت و سه رۆكوه زیره كانی پێش������وو، هه روه ها باڵیۆزه كانی پێش������ووی واڵت. به پێی ده ستووری هه میش������ه یی، ژماره ی ئه ندامانی سنا به الی زۆره وه یه كس������انه له گه ڵ نی������وه ی ئه ندامانی ئه نجومه نی

نوێنه ران.ئه نجومه نی نوێنه ران: ئه ندامانی ئه نجومه نی نوێنه ران به ش������ێوه یه كی ڕاس������ته وخۆ و به دنگی نهێنی و بۆ چوار س������اڵ هه ڵده بژێردرێن. پاشا ده توانێت خولی ئه نجومه نی نوێنه ران بۆ ماوه ی یه ك یان دوو س������اڵ درێژكاته وه، یان ب������ه ر ل������ه كۆتاییهاتن������ی خوله ك������ه ی، ئ������ه م ئه نجومه نه هه ڵوه ش������ێنێته وه ؛ ل������ه س������اڵه كانی ١٩7٤ و ١٩٨٨ ئه م ده س������ه اڵته ی خۆی به كارهێنا. ئه نجومه نی نوێنه ران هه ر

ساڵ وته بێژێك هه ڵده بژێرێت.هه ركه س������ێك بیه وێت ببێ������ت به ئه ندام������ی ئه نجومه نی نوێنه ران؛ ده بێت به الی كه مه وه ته مه نی س������ی ساڵ بێت. ئه ندامانی ئه م ئه نجومه نه ، هه روه ك س������ناتۆره كان، جگه له مه رجه كانی پێویست، ده بێت ڕه گه زنامه ی ئۆردۆنی هه بێت. س������ه ر به هیچ واڵتێكی بیانی نه بێت و له الیه ن هیچ واڵتێكی بیانیش������ه وه پاڵپش������تی نه كرێت. ئه گه ر پێش������تر تووش������ی هه ره سهێنانی دارایی هاتووه ، قه رزه كانی درابنه وه ؛ نابێت ش������ێت یان داكه وتووی ئه قالنی بێ������ت، هه روه ها نابێت له

كه سوكاری نزیكی پاشا بن.هه ر یه كه له ئه نجومه ن������ه كان، په یڕه وی ناخۆی خۆیان ئاماده ده كه ن و بۆ په سه ندكردن، پێشكه شی پاشا ده كرێت. ل������ه هه ردوو ئه نجومه نه كه ، بۆ به فه رمی ناس������اندنی یه كه م دانیش������تن، پێویس������ته كه له س������ه ره تا، دوو له سه ر سێی ئه ندامان ئاماده بن، به اڵم دوای به فه رمیبوونی دانیش������تنی یه كه م ك������ه زۆرینه ی ڕه ه������ای ئه ندامان ئام������اده ی بوون،

دانیشتنه كانی تر فه رمی ده بن.پڕۆژه یاس������اكانی ده وڵه ت، س������ه ره تا له ئه نجومه نی

نوێنه ران باس������یان لێوه ده كرێت، ب������ه اڵم بۆ گۆڕینیان بۆ یاس������ا، ده بێت له الی������ه ن هه ردوو ئه نجومه نه وه په س������ه ند بكرێت و )پاشا(ش واژۆی له سه ر بكات. ئه و پێشنیاره ی كه دووجار له الیه ن یه كێك له ئه نجومه نه كان ره تكراوه ته وه ، له وانه ی������ه به ده نگی دوو له س������ه ر س������ێی ئه ندامان و له دانیشتنێكی هاوبه ش������ی هه ردوو ئه نجومه نه كان په سه ند بكرێت. له كاتێكدا كه پاشا، واژۆ له سه ر پڕۆژه یاسایه كی په سه ندكراو نه كات، به په سه ندكردنی دووباره ی پڕۆژه كه ب������ه زۆرینه ی دوو له س������ه ر س������ێی ده نگه كان������ی هه ردوو ئه نجوم������ه ن ، ئه و كات پێویس������ته پڕۆژه یاس������ایه كه واژۆ بكرێت و به ش������ێوه یه كی فه رمی ب������اڵو بكرێته وه . پڕۆژه یاس������ا كان به ده نگی زۆرینه په سه ند ده كرێن و وته بێژی ئه نجومه ن جگه له كاتێك كه ده نگی دووالیه ن یه كس������ان

بێت، مافی ده نگدانی نییه .نوێنه ران������ی په رله مان مافی بانگك������ردن و لێپێچینه وه ی ده وڵه تی������ان هه یه . ده نگدان بۆ وه رگرتنه وه ی ده نگی متمانه یان بۆ هه مواركردنی ده س������تووری هه میشه یی به م شێوه یه ده بێت: )ناوی هه ر نوێنه رێك به ده نگی به رز ده خوێندرێته وه

و ئه و ڕای خۆی ده رده برێت(.

ده‌سه‌اڵتی‌دادوه‌ریبه پێ������ی م������ادده ی ٢7، )ده س������ه اڵتی دادوه ری له الیه ن دادگاكانی نه هێشتنی تاوان كه جۆر و پله ی جۆراوجۆریان هه یه ، به كارده هێنرێت. ڕای دادگاكان به پێی یاس������اكان و

به ناوی )پاشا(ه وه ده رده كرێن.ده س������تووری هه میشه یی باس له سێ جۆر دادگا ده كات: دادگاكانی عورفی، دادگاكانی شه رعی و دادگاكانی تایبه ت. سیسته می دادی ئۆردۆن له سه ر دوو بنه مای مافی ئه ورووپی و مافی ئیس������المی واته ش������ه ریعه ت، بنیادنراوه . دادگاكانی عورفی، ده س������ه اڵتی پێداچوونه وه یان به نیسبه ت كێشه كانی یاس������ایی و تاوانكاری هه یه . دادگاكانی ش������ه رعی كێشه ی په یوه ندار به كاروباری كه سه كان، له حاله تێكدا كه الیه نه كانی كێشه كه موس������ڵمان بن و به نیسبه ت كێشه ی سه باره ت به دییه ، له حاڵه تێك كه الیه نه كانی كێش������ه كه موسلمان بن، یان یه كێك له الیه نه كان موسڵمان نه بێت به اڵم هه ردووال بڕوایان

به دادگای شه رعی هێنابێت، چاره سه ر ده كه ن.دادوه ره كانی دادگای عورفی و شه رعی له الیه ن پاشاوه داده مه زرێن. به پێی مادده ی ٩7، )دادوه ره كان سه ربه خۆن

و جگه له یاسا، سه ربه هیچ مه رجه ع و پۆستێك نێن.(

Page 40: Govar h 33

هه ڵبژاردن ژماره )33(40

دیوانی‌بااڵدیوانی بااڵ كه ب������ۆ دادگاییكردنی وه زی������ره كان له كاتی ڕاگه یاندنی تاوان دامه زراو، جگه له و ئه ركه ی خۆی، ده توانێت به پێی داخوازی كابینه ی������ا زۆرینه ی ڕه های ئه ندامانی هه ر یه ك له ئه نجومه نه كان، ده ستووری هه میشه یی شرۆڤه بكات. دی������وان پێك دێت ل������ه وته بێژی ئه نجومه ن كه س������ه رۆكایه تی دیوانیش ده كات، س������ێ ئه ندام له هه م������ان ئه نجومه ن كه به ده نگی نهێنی و له الیه ن س������ناتوره كانه وه هه ڵده بژێردرێن و، پێنج ئه ندامی تر كه له نێوان دادوه ره پله به رزه كانی بااڵترین

دادگای عورفی واڵت هه ڵده بژێردرێن.

دیوانی‌تایبه‌تم������ادده ی ١٢٣ باس له دامه زراندن������ی دیوانێكی تایبه ت ده كات ك������ه ده توانێ������ت به پێ������ی داخوازیی������ه ك له الی������ه ن س������ه رۆكوه زیره وه ، هه ر یاس������ایه كی ئاس������ایی كه له الیه ن دادگاكان ش������رۆڤه نه كراوه ، ش������رۆڤه بكات. بڕیاره كانی

ئۆردۆنشانشینی ئۆردۆنی هاشمیناوی ڕه سمی:

عه ممان، ژماره ی دانیشتوان ١.٢٠٠.٠٠٠ که س – ئامار ٢٠١٠پایته خت:٨٩.٢١٣ کیلۆمه تری چوارگۆشه پانتایی خاک:

6.١٨١.٠٠٠ که س- ئامار ٢٠١١ژماره ی دانیشتوان:)٨٢،7%( – ٢٠١١ڕێژه ی شارنشینی:

)٤٨،7%( ٢٠٠٩ڕێژه ی ژنان:)٥١،٣%( ٢٠٠٩ڕێژه ی پیاوان:

)٩٢،٢%( ٢٠٠7ڕێژه ی خوێنده واری )خوێندنه وه و نووسین(:)٨٨،٩%(ڕێژه ی خوێنده واری له ناو ژنان:

)٩٥،٢%(ڕێژه ی خوێنده واری له ناو پیاوان:)6،٤%(- ٢٠٠٩ڕێژه ی ژنان له په رله مان:

)٣،٣%( کشتوکاڵ، )٣١،١%( پیشه سازی و )6٥،6%(یش خزمه تگوزارییه . ٢٠١١ئابووری:)١٢،٥%( – ٢٠١١ڕێژه ی بێکاری:

سه رچاوه : کتێبی "قانون اساسی هشتاد کشور جیهان"

دیوانی بااڵ له رۆژنامه ی فه رمیی واڵت باڵوده كرێنه وه و له ڕاستیدا به یاسا داده نرێن.

رێسای‌پێداچوونه‌وه‌‌به‌‌ده‌ستووری‌هه‌میشه‌یی

مادده ی ١٢6 دیاری ده كات كه پڕۆژه پێش������نیاركراوه كانی هه مواركردنی ده ستووری هه میشه یی، پێویسته هه مان ڕه وتی په سه ندكردنی یاسای ئاسایی تێپه ڕ بكات؛ ئه ویش جگه له وه ی كه بۆ په س������ه ندكردنی پڕۆژه ی هه مواركردن، به ده س������تهێنانی به الی كه مه وه ده نگی ئه رێنی دوو له س������ه ر سێی ئه ندامان له هه ریه ك له ئه نجومه نه كان، یا له كاتی س������ازدانی دانیش������تنی هاوبه شی ده نگی ئه رێنی دوو له سه ر سێی گشت ئه ندامان، له ته ك په سه ندكردنی پاشا پێویسته . له كاتێكدا كه ده سه اڵته كانی پاشا له الیه ن جێنشێنی )پاشا(ه وه جێبه جێ ده كرێن، جێنشین ناتوانێت پڕۆژه هه مواركردنێك په س������ه ند بكات، كه مافه كانی

شانشێنی بخاته ژێر كاریگه ری خۆیه وه .

Page 41: Govar h 33

41 گواڵنی 2013

جان جاک روسوپێشه‌نگێ‌فه‌لسه‌فا‌روشنگه‌ری

جان جاک روس������و: فه یله سوف، بیرمه ند، نڤیس������کار، موزسیه ن و پێشه نگێ بزاڤا روشنگه ری یێ فره نسی سویسرییه . جان جاک روسو یه ک بوو ژ ڕێخوه شکه رێن شوڕه شا فره نسی یا ساال )١7٨٩(ز.

روسو نڤیسکارێ په رتۆکا ناڤدارا بناڤێ په یمانا جڤاکییه ، کو چاڤاکانیه که ژ چاڤکانیێن هزرا سیاسی یا نوو یا جیهانا ئیرۆ. وه ک تێزانین، روسو ب هه ژاری ژیایه و ب هه ژاری کۆچا داوی کریه ، له وما روسو ناچار بوو هه ر پێنج زارۆیێن خوه یه کس������ه ر پشتی ژدایک بوونێ، بش������ینیته جهێ بخوه دیکرنا )زارۆیێن بێ خوه دی(، ژبه رکو ئه و نه دکاری گرێنتییا ژیانا وان و ته ندروستییا وان بکه ت. روسو ئالیکارییا ماددی بێبه رامبه ر ژ چ شاهو ئالیان قه بول نه دکر، له وما روسو

دگه ل پرانییا فه یله سوف و نڤیسکارێن چاخێ خوه یه ک نه بوو.چاخ������ێ مرۆڤ به رهه مێن روس������وی بخوینیت، دێ زه اللی، پاقژی و س������وفیاتییێ تێدا بینیت. ئه و بانگا روش������نگه رییا هاوس������ه نگ دکه ت، کو له ش������ی و روحێ، س������وز و ئاقالن بپارێزیت. چاخێ ئه و لسه ر براتی و وه کهه ڤیێ دئاخڤیت باال

مرۆڤی دکشینیت و باندورێ لسه ر هه ستێن مرۆڤی دکه ت.

هیڤی‌به‌رواری‌-‌‌به‌رلین‌

Page 42: Govar h 33

هه ڵبژاردن ژماره )33(42

جان‌جاک‌روسو‌کییه‌؟جان جاک روس������و ل باژێرێ )جنێڤ( ل سویس������را لس������اال )١7١٢( ز، ژ مالبات������ه ک بره گ������ه ز فره نس������ی ژدایکبوویه ، بابێ وی ماموس������تایێ دانسێ بوو، دایکا وی پشتی ژدایکبوونێ ب )٨( رۆژان کۆچا داوی کریه . بابێ وی تاکو ته مه نێ شه ش سالییێ ئه و فێری خاندن و نڤێس������ینێ کریه . بابێ وی بشه ڤ په رتوکێن زارۆکان و چیرۆکێن په هله وانی ژێرا دگوتن، پاش������ان په رتۆکێن نڤیسکارێن مینا )فونتنیل، ئوفید، مولییرۆ بلوتارک ژێرا دخاندن، ئه ڤێ یه کێ باندور لس������ه ر ڕوش������نبیرییا وی

دته مه نێ بچوکاتییێدا کر. پشتى مرنا بابێ وی، مامێ وی ژێ به رپرسیار بوو، شانده خاندنگه هه کا هوندرین ل )بوسای( کو قه شه کێ پروتستانتی رێڤه به رییا وێ دکر. جان جاک دوو ساالن

لوێرێ ما، دیسان ڤه گه ریا )جنێڤ(.پاش������ان مامێ وی ژبوو په یداکرنا نانێ ژیانێ، ئه و ش������انده ده ف نیگارکێشه کی، دا فێری وی کاری ببیت، لێ ئه و نیگارکێش یێ توندو خۆپه رست بوو، خارن ژێ قوت کر، له وما جان جاک ژبوو په یداکرنا نانێ رۆژانه ، فێری دزیێ بوو، پاشان ڤیانا خاندنا په رتۆکان بۆ جان په یدا بوو، له وما وی بریاردا ده س������ت ژ نیگارکێشییێ

به رده ت و ژ باژێرێ )جنێڤ( بره ڤیت.روس������و ژبه ر ده ردێ خه زانییێ ل پر گوند و باژێران گه ریا، پاشان نیاسینی دگه ل ره هبه ره کی کر کو پارچه موزیکه ک������ێ ب بهایه کێ کێم بژه نیت. ژبه ر حه ز و ڤیانا وی ژبوو موزیکێ،وی پر گرنگی ددا زانس������تا موزیکێ، له وما ژب������ۆ به رده وامییا ژیانێ هه موو مه هان ئاهه نگێن

موزیکێ ساز دکرن.روسو ژ بۆ په یداکرنا نانێ ژیانێ پر هه ول دان. هند ئاهه نگێن موزیکێ سازدکرن لێ سه رکه فتن تێدا نه دیت، له وما چاخێ زارۆیێ ئێكێ ژ دایک بووی، ژترسا نانێ ژیانێ ش������انده جهێن تایبه ت یێن زارۆیێن بێ خوه دی، داکو زارۆیێ وی ژ مرنێ رزگار بکه ت. پاش������ان ژبه ر هه مان ره وشا ئابووری و ته ندروستی هه ر پێنج زارۆیێن

خوه شاندنه وی جهێ تایبه ت ب زارۆیان.وه ک������ه تێزانین د وی ده میدا رێژه یا مرنا زارۆیان ل وی جهی پێنجی ژ سه دان بوو، پشتی ١٠ ساالن، ئێدی چ ش������ونوارێن زارۆیێن وی نه مابوون، لێ پشتی روسو

ناڤدار بۆی، بوویه خوه دیێ بیردۆزا په روه رده و فێربوونا زارۆیان. بس������ه ده ما کو وی زارۆیێن خوه شاندنه جهێ تایبه ت و خوه ژێ خالس کریه، خه لکی ره خنه کا توندن لێ گرت، یه ک ژوان بیرمه ندان ڤولتێر بوو، روسو پشتی هینگێ په ش������یمان ب������وو و ویژدانا وی ئێش������ا، له وما د په رت������ۆکا خوه یا بناڤێ )ئیمیل(دا دبێژیت« نه خه زانی، نه کار و نه ش������ه رما مرۆڤان و چ تشت ژ ڤانه ، نکارن لوی بابی ببورن یێ کو به رپرسیارییا ژیان و په روه ردا

زارۆیێن خوه نه گرتییه سه ر ملێن خوه » لس������اال )١7٤٩(ز روس������و نێزی ته مه نێ ٤٠ سالییێ ب������وو. په یوه ندیێن وی دگه ل فه یله س������وف )دیدرۆ( بهێز که تن ک������و نێزيكی ته مه نێ وی ب������وو، هه وه ها د ئالییێ ژیانێ������داژی وه کهه ڤ بوون، هه روه ه������ا په یوه ندی دگه ل )داالمبیر و کوندیاک( هه بوون. روسو به شداری د هند گوتاراندا کر، کو د سازییا په ردوه دێدا ژئالییێ دیدرۆ و داالمبیرڤه دهات وه شان. پاشان ب گوتاره کێ ده رباره ی باندورا سه رهلدانا زانستی و هونه ری لسه ر ئه خالقی، به شداری د پێشبازییه کێدا کر. دڤێ پێشبازییێدا روسو خه التا یه کان وه رگرت. پش������تی ده مه کێ، ته ندروستییا وی تێکچ������وو، وی لێکولین������ه ک ده رب������اره ی تێکچوونا په یوه ندییان دناڤبه را خه لکێدا ژبۆ ڤولتێر شاند، ڤولتێر د به رس������ڤێدا ژ روسوی را گووت« ته ئه م مینا ئاژه اڵن ئه ژمار کرین������ه ، چاخێ مرۆڤ لێکۆلین������ا ته دخوینیت،

مرۆڤ دخازیت لسه ر چار لنگان برێڤه بچیت«.پاش������ان روس������و چ������و مێهڤاندارییا مارش������ال )دی لوکسمبورگ ( و خێزانا وی، لوێرێ گرنگترین به رهه مێن خوه نڤێس������ین. په رتۆکا خوه یا بناڤێ )هیلوبیز ئا نوو( ته واو کر، دیس������ان په رتۆکێن خ������وه یێن بناڤێ )په یمانا جڤاکی و ئیمیل(و رومانا خوه یا داوی به الڤ کرن، ڤان نڤێسێن روس������وی ئازراندنه ک خسته دناڤا ئولدار، بێ

باوه ر، خرستیان و فه یله سوفان هه موویان بگشتی.

جان‌جاک‌روسو‌و‌په‌یمانا‌جڤاکی‌و‌جڤاکا‌باژێرڤانی:

تێگه‌هێ‌په‌یمانا‌جڤاکی

لگور تێگه هێ کالسیک ژبۆ زاراڤه یێ په یمانا جڤاکی ددرێژاهییا دیرۆکا ئه ده بیات������ا هزرا مرۆڤاندا ژ ده مێن

Page 43: Govar h 33

43 گواڵنی 2013

که ڤن، ژ ده ما ده رکه فتنا فه یله س������وفێن مینا )سقرات و ئه فالتۆن( ٤٠٠ سال به ری زایینێ ده رکه فتییه ، پاشان بش������ێوه یێ بیردۆزا زانستی لسه ر ده ستێن هند زانایێن جڤاکن������اس مینا )توماس هوبز، جون لوک و جان جاک

روسو( هاتیه لێکولینکرن و پێشدابرن.زاراڤه یێ په یمانا جڤاک������ی: لهه ڤهاتنا هژماره ک یان کومه کا که س������انه دناڤبه را خوه دا داکو جڤاکه کێ ئاڤا بکه ن، لس������ه ر بنگه ه������ێ مفایێ هه ڤپار و دوورخس������تنا زیان������ان. لهه مبه ر وێ یه کی ک������و تاکه که س ئیرادا خوه بده ت ده س������تێ وێ کومێ یا نوێنه راتییا ده س������تهه اڵتێ

دکه ت.لێ تێگه هێ نوو یێ په یمانا جڤاکی، ل داوییا سه دساال بیستان هند گوهڕین بسه ردا هاتن و باندورا خوه لسه ر

کر.سه ده مێن ڤان گوڕانان ئه ڤن:

١- گوهرینا سیس������ته مێ سوسیالیست ژبۆ ئابوورییا ئازاد.

٢- جیهانگیری.٣- گونجاندنا هه یکه لی.

ج������ان جاک روس������و ی������ه ک ژ مه زنتری������ن بیرمه ندێ سه دس������اال هه ژدان ل فره نس������ا تێت ناس������کرن، روسو روله کی ئه کتیڤ د چاخێ ڕوش������نگه ری و رێخوه شکرنا شوڕه شا فره نسادا هه بوو، کو باندور لسه ر ئه وروپا و

هه موو کیشوه رێن جیهانێ کر .روسو زانایه کێ هه مه ره نگ بوو، بشێوه یه کی باندورا

وی لسه ر پرانییا قادێن زانستێ هه بوو.ژ ئالیه ک دنڤه ، بیرمه نده کێ سیاسی، زانایێ ئه خالقی و نڤیس������کار د وارێن هونه ر،ئه ده ب، په روه رده و ره خنا

شارستانیدا.روس������و د هزرا خوه یا ڕوش������نگه ریدا، ب هژماره ک فه یله س������وفێن مینا )توماس هوبز، جون لوک، میکاڤیللی و دی������کارت(ی بباندور بوو، لس������ه ر بنگه هێ هژماره کا

هه ڵوێستان و لسه ربنه مایێ رێزگرتنا ئاقلی.هه روه ها روسو ب هند فه یله سوف و بیرمه ندێن مینا )کان������ت و هی������گل( بباندور بوو. روس������و هن������د بیردۆز پێشکه ش کرن، ژبیردۆزێن )توماس و جون لوک( جودا بوون، ژ ئالییێ ش������رۆڤه کرنا وی ژبۆ خوه زایا مرۆڤان، ته که زێ لس������ه ر ئازادییا مرۆڤان یا خوه زایی دکه ت، کو

مرۆڤ ژ بنگه هدا یێ خێراخاز و باشه .

ژبۆ میناک، ده رباره ی دیتنێن )هوبز( کو بانگا وی ژبۆ وێ یه کێ )حاله الفطره ( کو مرۆڤی ژ ده ستپێکێ ش������ه ر دهوندڕێ ویدا هه یه ، لێ رێژه یا وی شه ڕی ژ مرۆڤه ک������ى ب������ۆ ی������ێ دى جودایه، دبێژیت« ش������ه رێ هه موویان دژی هه موویان« لێ ئه ڤ ره وشه لبا روسو ره وش������ا ئازادییا ته واوه کو وه کهه ڤی و به خته وه ری ژبۆ هه م������وو مرۆڤاتیێیه ، ژ ئالی������ه ک دنڤه وێ دیتنێ ره تدکه ت یا دبێژێت )مرۆڤ ئاژه ڵه ک خوه دی ئاقله (، لێ لگوری دیتنێن روسو مرۆڤ خوه دی تایبه تمه ندیه ک جودایه ، ئه وژی ش������یانێن مرۆڤانه ژبۆ که مالێ. ئه ڤ گوتنه تێت وێ واته یێ کو مرۆڤ دکاریت چاکسازیێ د مرۆڤاندا بکه ت و به رێ وی بده ت باش������یێ و پێشدا

ببه ت.پشتی زێده بوونا هه ژمارا ئاكنجییان و پێشداچوونا ئاب������ووری و ژیان������ا جڤاکی ب زه حم������ه ت که تی، ژیانا جڤاکییا خوه زایی پێش������دا چوو ب������ه ر ب ژیانا جڤاکییا باژێرڤانی. مرۆڤژی ژ ره وش������ا )الفطره ( یا خوه ش و ئاسان، ژبۆ ره وشا ئاژاوه ، هه ڤدژی و نه ئارامییێ هات

گوهرین.ره وشا ئاژاوه و هه ڤدژییێ، ئه و مرۆڤ پاڵدان یێن کو دیتی پێویس������ته ئ������ه و پێگرییێ ب ژیان������ێ بکه ن، داکو پارێزگارییێ ژ ئ������ازادی، ئارام������ی و بنه جهبوونا خوه بک������ه ن. ئه و دناڤب������ه را خوه دا لهه ڤهات������ن کو جڤاکه کا باژێرڤانی لس������ه ر بنگه هێ )په یمانا جڤاکی( ئاڤا بکه ن، بش������ێوه یه کی کو لگوری وێ دڤێت هه ر تاکه ك ده ست ژ مافێن خوه به رده ت ژبۆ جڤاکێ و بێخیته ژێر ده س������تێ ده س������تهه اڵتا بلند، بش������ێوه یه کی ه������ه ر ئه ندامه ک تێدا

به شه که ژ هه موویێ یان ژ )ئیرادا گشتی(.لگوری ده ربرینا روس������و دبێژیت« ئ������ه و نه کومه کا ئیرادێن تاکه که سانه ، لێ ئه و گیانێ گشتی یان )ئاقلێ ته ڤایی(یه ، ده ربرینێ ژ به رژه وه ندییێن گشتی دکه ن کو

ئه و چاڤکانییێ یاسا و ده ستهه اڵتێیه ».روس������و دبێژیت«یه که م جار چاخێ مرۆڤی ده ستێ خوه دانیه سه ر پارچه زه ڤییه کا دیاکری، یا گوتی ئه ڤ ملکێ منه، ئه و که س������ێن ده ردورا وی باوه ر کریه . ئه و یه که م که سه کو جڤاکا باژێرڤانی ئاڤاکری. دیسان ئه و یه که م که س������ه کو کارێن خراب، شه ڕ، کوشتن و ئێش وئازار د ناڤبه را توخمێ مرۆڤانا په یدا کری، لێ چاخێ تاکه که سی دیتی کو ئه ڤ ملكه سامانێ خه لکێ سڤیله

Page 44: Govar h 33

هه ڵبژاردن ژماره )33(44

و زیانێ دگه هه نیته جڤاکێ، هزرکر کو هند سیس������ته ما س������ازبکه ن ژبۆ کێمکرنا ئێش وئازارێن وان. بڤێ یه کێ هند یاس������ا ده رباره ی ماف������ێ خاوه ندارێتییا ره ها هاتن

سازکرن، کو دبێژنه وێژی په یمانا جڤاکی.

بنه‌مایێن‌په‌روه‌درێ‌لبا‌جان‌جاک‌روسو:‌کورتییا‌بیردۆزا‌په‌وره‌دێ‌لبا‌جان‌جاک‌

روسو:١- ئارمانج������ا هه ری بلند ژبۆ په روه ردێ ئه نجامدانا بنه مایێن باشه و كويرکرنا وان د خوه زایا مرۆڤاتییێدا،

دماوه یێ سازییێن جڤاکی و په روه ده یێدا.٢- روسو خوه یا کریه کو چاخێ مرۆڤ ژدایک دبیت گیانداره ک باش������ه ، لێ گه نده لییا جڤاکێ خوه زایا وی

خه راب و ته ڤلیهه ڤ دکه ت.٣- لگور دیتنێن روسو خوه زایا مرۆڤان مینا روه کێیه ، پێویس������ته چاڤدێرییا وێ بک������ه ن و گرنگییێ پێ بده ن،

ئه ڤه یه به رپرسیارییا په روه ده كاران.٤- روس������و دبێژیت« مه سێ ماموستا هه نه ئه وژی ئه ڤن )خوه زا، مرۆڤ، تشت( خوه زا ب رێیا گه شه کرنا هوندری������ن و رێیا ئێش و ئازاران مه فێر دکه ت، مرۆڤ مه فێر دکه ت یان پێویسته مه فێر بکه ت، کا چاوان ئه م مفای ژ وی تش������تی وه ربگرین، ئه و تش������تێ خوه زایێ

نیشانی مه دای، لێ تشت پێزانینان لمه زێده دکه ت.٥- پێویسته ئه و وانێت ئه م ژ ڤان هه رسێ ئالیان فێر دبی������ن، دناڤبه را خوه دا لهه ڤهات������ی و نێزیکی هه ڤ بن،

نه ک هه ڤدژ و ژهه ڤ دوور بن.6- ئه و تش������تێ خوه زا دده ت مه ، ئه م نکارین بسه ردا زال بین، مه به ستا مه ژی ئه وه یا خوه زا ژمه را ده ستنیشان دک������ه ت. لێ هێزا توندا بس������ه ردا زال دبی������ت فێربوونا مرۆڤانه . بش������ێوه یه کی کو دگ������ه ل ئاره زوویێن خوه زایێ

بگونجیت، گه ر وه ها نه بیت دێ هه ڤدژی په یدا بیت.7- پێویس������ته فێربوون������ا فه رمی دگ������ه ل ئاره زوویێن مرۆڤی بگونجیت، داکو راستی ته ڤلیهه ڤی و ئارێشه یان

نه هێن.٨- پێویس������ته ئه م رێزێ ل دلپاکییا زارۆیان بگرین، هه روه ها پێویسته هه ر تشتێ ئه و خوه شییێ ژ زارۆکینییا

خوه ببینن و تێدا بژین ئه م گوهدارییا وان بکه ین.٩- پێویس������ته هه ست، خه یال و ش������یانێن مه دگه ل

ئاره زوویێن مه یێن خوه زایی بگونجن.

١٠- پێویس������ته زارۆیان فێری ب������اوه ری بخوه بوونێ بکه ین، کو ئه و بخوه هه وڵ بده ت ژبۆ هه ر تشتێ لده ردور بکه ت بێی ئالیکارییا دایبابان یان یه کێ دن. چه ندی ئه و ش������یانێن وان هه ین ژب������ۆ کارێ خوه ب������کار بینن، دێ باوه رییا وان بخوه زێده بیت کو کارێ خوه نا ده ن سه ر

ملێن یه کێ دن.١١- پێویسته مرۆڤ ئێش و ئازاران ب زارۆیان بده ت تاقیکرن، بشێوه یه کی وه ک پێشه کییا رێیا ژیانێ بگشتی ب خوه شی و نه خوه شی نیشان بدت. لێ پێویسته نه ژ شیانێن وان کێمتر، نه ژی زێده تر بیت، ژبه رکو خوه زا ب

رێیا ئێش و ئازارن مه فێر دکه ت.١٢- نابی������ت مرۆڤ زارۆی ژمافێ وی زێده تر س������زا بده ت، ژبه رکو ئه ڤ یه که زارۆی مینا کوله یان لێ دکه ت. دیسان لێبورینا زێده تر ژ وی نه ده نێ، ژبه رکو ئه ڤ یه که دێ زارۆی ب������ه ر ب زۆردارییێڤه ب������ه ت. خوه زایێ زارۆ کری������ه گیان������داره ک پێویس������ته ئه م ح������ه ز ژێ بکه ین و ئالیکارییا وی بکه ین، ن������ه ک ئه م زولمێ لێ بکه ین، یان

ئه م وان په رێسین یانژی بترسینین.١٣- ژبۆ په روه ردا زارۆیان هه س������تێن نه باش بکار نه ئین������ن، مینا ترس، حه س������ودی، به خیلی، یان که رب ژ یه ک������ێ دن ڤه ببن وه ک رێ ژبۆ پ������ه روه ردا زارۆیان، لێ پێچه وانه هه وڵ بده ن ژبۆ باشییێ، ژبه رکو رێيێن خراب

زارۆیی به ر ب رێیێن شه رخوازڤه دبه ت.١٤- ه������ه وڵ بده ن زارۆی ب رێییا ئه زمۆنا فێر بکه ن.

بێی وانه یێت راسته وخۆ.

جان‌جاک‌روسو‌و‌ئازادی‌د‌په‌روه‌ردێدا:جان جاک روس������و یه که ژ گرنگترین فه یله س������وفێن ڕوش������نگه ری یا فره نسی. دیس������ان فه لسه فا خوه زایی لس������ه ر ده ستێن وی ل فره نسا پێشداچوو. هه ر ب رێیا ڤێ فه لس������ه فێ روس������وی ره خنه ئاراسته ی وی شه رێ دژیانا سیاسی، جڤاکی و شێوه یێن په روه ردا وی ده میدا هه بوون دکر. روسو ب ره خنێ بته نێ نه راوه ستا، به لکو وی دیتنێ������ن خوه یێ ئاقلی ژبۆ جڤاکێ ئانین زمان، ژبۆ بده س������ت خس������تنا ئازادیێ و خه لک تێ������دا په روه رده کا خوه زای������ی بێت په روه رده کرن ک������و دماوه یێ وێدا ئازاد

بیت.رهێن بنه مایێن مافێ سیاس������ی د په رتوکێن روسودا تێن دیتن، دیسان ئازادی د په روه ردێدا دێ بیروباوه ر و

Page 45: Govar h 33

45 گواڵنی 2013

بنه مایێ������ن په رتوکا )ئیمیل و پ������ه روه رده (دا تێت دیتن. پڕانییا که سان لسه ر وێ باوه رێنه کو په رتوکێن وی یێن بناڤ������ێ )په یمانا جڤاكی و ئیمیل( باش������ترین په رتوکن روسوی پێشکه شی مرۆڤاتيیێ کرین، له وما ژ )روسو(

را دبێژن فه یله سوفێ ئازادییێ.وه ک تێزانین تێگه هێ ئازادی ژ تێگه هێن بنگه هینه د هزرا مرۆڤاتیدا، هه روه ها د ئالییێن هزری، سیاس������ی و پ������ه روه ردا نوو پر گرنگه ، کو ئه ڤ جهێ هه ری گرنگه د هزرا روس������وی و فه لس������ه فا ویدا. ئه ڤ ه������زرا وی یا په روه ده یی د په رتوکا وی یا بناڤێ )ئیمیل ( بشێوه یه کێ

باش ره نگڤه دایه .پێشکه کش������کرنا پروژێ روس������وی ده رب������اره ی ژیانا خوه زایی یا به رێ، ژبۆ په یدا بوونا ده وله ت و یاس������ایێ رێیه ک بوو ژبۆ تێگه هه ش������تنا فه لسه فا وی یا سیاسی،

جڤاکی و په روه رده یی.روسوی په یوه ندییێن دناڤبه را سیاسه تێ و په روه دێدا دهه موو چاخێ������ن به رێدا خواندبوون، له وما ئه و پێزانین بش������ێوه یه کێ زه الل د په رتوکێ������ن وی یێن سیاس������ی و په روه رده ییدا خوه یانه . ژبه رکو ئارمانجا پروژێ سیاسی و په روه رده ی������ی، لداوی������ێ بده ستخس������تانا ئازادیێیه و

زرگارکرنا مرۆڤانه ژ کوله تییێ. گوتارا روس������وی یا یه که مین ژبۆ وێنه یان )زانست و هونه ر( ده رباره ی ده ستنیشانکرنا پرسگرێکا گه نده لییا ئه خالقی و نه بوونا ئازادیێ بوو، کو ئاراسته ی زانست، هونه ر، فه لس������ه فه و سیاستێ بهه ڤرا کربوو. ده ستپێکا پروژێ روس������وی یێ په روه ده یی و سیاس������ی لس������ه ر )ئابووری و سیاس������ه تێ( بوو. په روه رده هه موو بهه ڤرا په روه ردا نیشتمانییه کو هاووالتیان لسه ر ره وشتێن وی یێن که ڤن ئاماده دکه ن. ئه و بهه ڤرا هاووالتی و مرۆڤه ، دیس������ان لگور روس������و حکومه ت هاووالتی چێ دکه ت و پ������ه روه رده ئاالڤ ی������ان ئامیرێ چێکرنێیه. سیاس������ه ت هاووالتییان بخوه دی دکه ت، لێ په روه رده سیاسه تێ و هاووالتیی������ان چێ دک������ه ت، ژبه رکو ه������ه ر هاووالتییه ک

سیاسییه .مه به ستا روسو ژ په روه ردا هاووالتی، بده ستخستنا ئازادی و فه زیله تێیه بهه ڤرا، لێ ژبۆ بده ست ئانینا ڤان هه ردوو به رهه مان، پێویس������ته ژ زارۆکینییێ ده ست پێ بکه ن و لدیف چوون لسه ر وێ په روه ردێ هه بیت، تاکو زارۆ دبیته مێر و ئ������ه و مێرژی، د یه ک ده مدا مرۆڤ و

هاووالتییه . روس������و لس������ه ر ڤێ م������ژارێ دبێژیت« چ نیش������تمانپه روه ری بێی ئازادی نابیت و چ ئازادی بێی

فه زیله ت و هاووالتی نابیت« ئه و په روه ردا روس������وی د )ئابوورییا سیاس������ی(دا خوه یاکری، په روه رده کا نه ته وییه . ژ هه موو وان که سان دگریت یێن د چارچوڤێ هاووالتیبوونێدا دژین. دپه رتوکا روس������وی یا بناڤێ )ئیمیل یان په روه رده (، خوه یا دبیت کو روسو ژ ده ستپێکێ تاکو داوییێ ب پروژێ په روه ردا

تاکه سی رادبیت.روس������و ژبۆ په روه ردا هاووالتی ب������ه رێ خوه دده ت پ������ه روه ردا مالباتێ. لگور دیتنێن روس������وی، ئازادی د په روه ردێدا ئ������ه وه کو مرۆڤ بکاریت تش������تێ بخازیت بکه ت، دیس������ان ئه و تش������تێ نه ڤێت ره تبک������ه ت، ژبه رکو مرۆڤ وێ دکه ت یا ژێتێت. روس������و دبێژیت« ژبۆ هه ر کرنه کا ئازاد دوو س������ه ده م هه نه، یا یه کان س������ه ده مێ مه عنه وییه ئه وژی ئه و ئیراده یه یاکو ئه و کرنا گرێدایی وی ده ستنیشان دکه ت، س������ه ده مێ دووه م ئه و هێزه یا

ئه و بکار دئینیت«. ئ������ازادی د په روه ردێدا گرێدایی پێویس������تییێیه . ئه و که س������ێ په روه ردێ دبینی������ت فیزیک������ی وه ک نوێنه رێ خوه زایێ وێ پێویس������تییێ به رجه س������ته دکه ت، روسو دبێژیت« من بخوه هه موو به ندێن دیتنان شکاندن و ئه ز

چ به ندان ناس ناکه م بته نێ به ندێن پێویستییێ نه بن.لگوری روسوی ئازادی مافێ خوه زایی یێ مرۆڤانه ، ژبه رکو م������رۆڤ ئ������ازاد ژدایک دبیت، لێ پ������ه روه رده ، سیسته مێ سیاس������ی و جڤاکی كرستیانی لسه ر ده مێ روسو، رێیا کوله کرن و کرێتکرنا خوه زایا مرۆڤان بوو. چ رێ نه ب������وون کو ژبۆ پارس������تنا ئازادیی������ا مرۆڤان و رزگارکرن������ا وان ژ گه نده لیی������ێ، بته ن������ێ په روه رده کرنا مرۆڤان ژ ده مێ ژدایکبوونێ نه بیت. په روه رده ژ ده مێ ژدایکبوون������ێ وه ک ئه نجامدانا رزگارکرنا راس������تییێ. په روه رده وه ک کومه له کا کرداران کو ئازادییا زارۆی ژ تێگه ه������ی ڤه دگوهێ������زن بۆ ئه نجامدان������ێ و ژ تیوری بۆ

پراکتیکێ. لگوری ڤان مه رجێن گش������تی یێن فه لسه فا روسوی، ئازادی د په روه ردێدا تێ������ت پێکئانین بێی ڤان مه رجان ئازادی بته نێ ن������اڤ دمینیت و چ رێ ژبۆ پێکئانینا وێ نابن، دگه ل ڤان مه رجێن ژورین روسو هند مه رجێن دی ده ستنیشان دکه ت. هند ژوان گرێدای وی که سینه یێ

Page 46: Govar h 33

هه ڵبژاردن ژماره )33(46

پ������ه روه ردێ دبینی������ت، هند ژی گرێ������دای زارۆی و وێ ژینگه هێنه یا زارۆ لێ دژیت. پێویسته که سێ په روه ردێ دبینیت یێ ب ئاقل و ئازاد بیت، ديسان خوه دی گیانه ک بلند بی������ت، نه بکڕی������ت و نه بفروش������یت، واته خوه دی هه ڵوێست و ویژدان بیت. روسو لسه ر مژارێ دبێژیت« که س������ێ بخازی������ت یه کی پ������ه روه رده بکه ت پێویس������ته لده س������تپێكی ژ خوه ده س������ت پێ بکه ت، واته لپێشییێ

ماموستایێ خوه بیت.روسو ده رباره ی تێگه هێ ئازادییێ دبێژیت »ئازادی

ئه و به النسه كو دناڤبه را ئیرادێ و هێزێدا هه ی«لگوری روس������وی مرۆڤێ ئازاد ئه و مرۆڤه یێ بکاریت تش������تی بڤێت بکه ت، ل چ تش������تێن ژ شیانێن خوه زێده

نه خازیت.وه ک تێزانین هه ڵوێس������تێ ئ������ازادی د په روه ردێدا ژ ئافراندنا روس������ویه ، ژبه رکو هه ڵوێس������تێ ئ������ازادی د په روه ردێدا به ری روس������وی مینا خه ونه کێ بوو، ژبه رکو شێوه یێن توندوتوژی و نه ڤیانێ د په روه ردا وی ده میدا هه ی، نه هاتبوو پروته س������توکرن و ره تکرن. لێ روس������و ئ������ازادی دپه روه ردێ������دا وه ک سس������ته مه ک بنگه هین د

په روه ردا خوه دا ئه نجامدا.سس������ته مێ ئازادی د په روه ردێدا، روسو رێ دده ت هه ر زارۆیه ک لگوری شیانێن خوه گه شه بکه ت بێی کو

هه ست ب نه ڤیانێ بکه ت، سسته مێ روسوی )ئازادی د په روه ردێدا( باندور لسه ر هه موو سیسته مێ په روه ردا که ڤ������ن کر، بگ������ره ژ ره فتار و ش������ێوه یێ رێڤه به رییێ و ئافراندنا پروگرام و رێیێن فێربوونێ. سسته مێ ئازادی د په روه ردێ دا لبا روسوی، دگه ل سسته مێ سیاسی، ئاب������ووری و جڤاک������ی دگونجا، یێ ک������و بنه مایێن وێ د په یمانا جڤاکیدا هه ین. ئه وژی ده وله تا کۆماره لس������ه ر بنه مایێ ئازادی دناڤبه را تاکه که سێ وێدا. بشێوه یه کی هه ر هاووالتیه ک مافێن خوه یێن سیاس������ی و ئابووری

ناس بکه ت و ده ستنه ده ت ئازادییا که سێن دن.لسه ر ڤێ مژارێ روسو ته که زێ لسه ر وێ یه کێ دکه ت، ک������و ئازادی د په روه ردێدا د هه م������وو جه و ده ماندا پێک ناهێت، دیسا ژبۆ خاسته ک، ئاره زوو و شه هوه تان پێویسته ئاقل و رێخس������تنا ئاقلی سه رکێشییێ بکه ت، ژبه رکو ئاقل هه بوونا م������رۆڤ و ئازادییێ بهه ڤرای������ه . ژئالییه ک دنڤه، روسو ته که ز لسه ر وێ یه کێ کر کو ئازادی د په روه ردێدا باندورا وێ ژ سس������ته مێ سیاس������ی، ئابووری، جڤاکی و

هزری یێ ووالته کی بۆ یێ دن تێت گوهرین.دیسا روسو لسه ر وێ یه کێ راوه ستییا، کو ئازادییا تاکه که س������ی ناژیت و ناهێت پاراستن و چ واته یێن خوه نابن، گه ر مرۆڤ د جڤاکا خوه دا نه ژیت و گه شه نه که ت، ژبه رکو جڤاک ناڤه ندا خوه زایی یا ئازادییا تاکه که سییه .

چافکانی:١- فتحي سید فرج: العقد االجتماعی الجدید، الحوار المتمدن، العدد ٩،٤،٢٠٠٨،٢٢٤6

www.fathıfarag_yahoo.com ٢- محمد زکریا توفیق: روسو رائید من رواد فلسفه التنویر، الحوار المتمدن، العدد ٢٥6٥، ٢٢،٢،٢٠٠٩

٣- محمد حسێن هیکل: جان جاک روسو، حیاته و کتبه ، ص ٩٨٤- نجیب المستکاوی: جان جاک روسو حیاته ، مٶلفاته وغرامیاته ، دار الشرق، الطبعه االولی ١٩٨٤،

٥- اندریه کریسون نبیه خقر: روسو حیاته و فلسفه ته ، ص ١6٤6- وول دیورانت، قصه الفلسفه ، جان جاک روسو ص ١7٣

7- عبدالعزیز سلیمان انور، محمود جمااللدین، تاریخ اوروبا لحدیث، من اکعصر النهضه الی الحرب العالمیه االولی، القاهره ، دار الفکر العربێ ١٩٩٩ ص ١٠6

٨- جاد طه : �محاضرات في التاریخ اوروبا لحدیث، الطبعه االولی، القهره ، کلیه االداب، ١٩٩7ص ١٠٥

Page 47: Govar h 33

47 گواڵنی 2013

سیسته می هه ڵبژاردنی ئوسترالیا*‌ئاماده‌کردنی:‌شاهین‌که‌ریمی

پاش‌گۆڕانکاری‌و‌ئه‌زموونی‌‌15٠ساڵه‌،‌ئوسترالیا‌سیسته‌مێکی‌هه‌ڵبژاردنی‌دامه‌زراندووه‌‌که‌‌جێی‌په‌سه‌ندی‌خه‌ڵک،‌حزبه‌‌سیاسییه‌کان‌و‌په‌رله‌مانه‌.

ده نگده ران������ی ئوس������ترالیا س������ێ جۆر سیس������ته می ده نگدانی������ان تاقیكردۆت������ه وه : براوه ی یه ك������ه م، ده نگدان������ی ڕیزبه ندكردنی په س������ه ندترینه كان)به پێی هه ڵسه نگاندنی ده نگده ر( و ده نگدانی نوێنه رایه تی ڕێژه یی. جۆری براوه ی یه كه م )سیسته می زۆرینه که براوه به زۆرینه ی ده نگه کان ده بێته پاڵێوراو و پێویستی به زۆرینه ی ڕه های ده نگه کان نابێت( بۆ یه که مین هه ڵبژاردنی په رله مانی ئوس������ترالیا له س������اڵی ١٨٤٣ به کار هێنرا که بۆ ئه نجومه نی نیۆ س������اوت وێڵز و زۆربه ی هه ڵبژاردنه کانی کۆلۆنیاله کان له نیوه ی

دووهه می سه ده ی نۆزده هه م به کار هات. له و کاته وه ، سیسته مه جۆراوجۆره كانی واڵت هه مواركردنیان به سه ردا هاتووه .ئه م������ڕۆ، دوو جۆری ڕیزبه ندكردنی په س������ه ندترینه كان و دوو جۆری نوێنه رایه تی ڕێژه یی ب������ۆ هه موو ده نگدانه کانی په رله مانی ئوس������ترالیا به کار دێت. ده نگدانی ریزبه ندكردنی په سه ندترینه كان، جۆری سه ره کییه که گرینگی ده دات به دابینکردنی زۆرینه ی ڕه ها له الیه ن ده نگده رانه وه بۆ پاڵێوراوی مه به س������ت. نوێنه رایه تی ڕێژه ییی داڕێژراوه بۆ ته رخانکردنی کورسییه کانی په رله مان بۆ

حزبه کان به پێی ئه و ڕێژه ی که له هه موو ده نگدانه کاندا به ده ستیان هێناوه .

خاڵه‌‌گرینگه‌کان:• ده نگدان له ئۆسترالیا له ڕێگه ی ده نگدانی نه هێنییه وه به ڕێوه ده چێ.

• سیسته می ده نگدانی ئۆسترالیا، هه ردوو سیسته می ڕێژه یی و خاڵبه ندی فه راهه م و پێشکه ش ده کات.

• تێچووی هه ڵبژاردنه کان و داهاتی حزبه سیاسییه کان ده بێ له به رده م و چاودێریی ڕای گشتیدا بێت.

Page 48: Govar h 33

هه ڵبژاردن ژماره )33(48

هه‌ڵبژاردنجۆری‌په‌رله‌مانئه‌ندامماوه‌خولسیسته‌می‌هه‌ڵبژاردنكۆمه ڵی به رژه وه ندیی هاوبه شئه نجومه نی نوێنه ران٣١٥٠ ساڵ٣ ساڵسیسته می ریزبه ندكردنی په سه ندترینه كان، ده رفه تی ته رخانکردنی ده نگه کان

-ئه نجومه نی پیران676 ساڵ٣ ساڵنوێنه رایه تیی ڕێژه یی، مۆدێلی ئه نجومه نی پیرانوێڵزی باشووری نوێپه رله مانی شورای نه ته وه یی٤٩٣ ساڵ٤ ساڵسیسته می ریزبه ندكردنی په سه ندترینه كان، ده رفه تی ته رخانکردنی ده نگه کان

-ئه نجومه نی یاسادانان٨٤٢ ساڵ٤ ساڵنوێنه رایه تیی ڕێژه ییڤیكتۆریاپه رله مانی شورای نه ته وه یی٤٨٨ساڵ٤ساڵسیسته می ریزبه ندكردنی په سه ندترینه كان، ته رخانکردنی هه موو تایبه تمه ندییه کان

-ئه نجومه نی یاسادانان٤٠ ٤ساڵ٤ ساڵنوێنه رایه تیی ڕێژه یی، مۆدێلی ئه نجومه نی پیرانكوینزالند-٣٨٩ ساڵ٣ ساڵسیسته می ریزبه ندكردنی په سه ندترینه كان، ده رفه تی ته رخانکردنی ده نگه کانڕۆژاوای ئوسترالیاپه رله مانی شورای نه ته وه یی٤7٥ ساڵ٤ ساڵسیسته می ریزبه ندكردنی په سه ندترینه كان، ته رخانکردنی هه موو تایبه تمه ندییه کان

-ئه نجومه نی یاسادانان٤٣٤ ساڵ٤ ساڵنوێنه رایه تیی ڕێژه یی، مۆدێلی ئه نجومه نی پیرانباشووری ئوسترالیاپه رله مانی هه رێمی٤٤7 ساڵ٤ ساڵسیسته می ریزبه ندكردنی په سه ندترینه كان، ته رخانکردنی هه موو تایبه تمه ندییه کان

-ئه نجومه نی یاسادانان٨٢٢ ساڵ٤ ساڵنوێنه رایه تیی ڕێژه یی مۆدێلی ئه نجومه نی پیرانتاسمانیاپه رله مانی هه رێمی٤٢٥ ساڵ٤ ساڵنوێنه رایه تیی ڕێژه یی – مۆدێلی هار کالرک

-ئه نجومه نی یاسادانان6١٥ ساڵسااڵنه سیسته می ریزبه ندكردنی په سه ندترینه كان، ده رفه تی ته رخانکردنی ده نگه کانباكووری ئوسترالیاپه رله مانی شورای نه ته وه یی٤٢٥ ساڵ٤ ساڵسیسته می ریزبه ندكردنی په سه ندترینه كان، ته رخانکردنی هه موو تایبه تمه ندییه کان

ناوچه ی پایته ختی ئوسترالیاپه رله مانی شورای نه ته وه یی٤١7 ساڵ٤ ساڵنوێنه رایه تیی ڕێژه یی – مۆدێلی هار کالرک

په‌رله‌مانه‌کانئوس������ترالیا خاوه نی سیس������ته می فیدڕالی و په رله مانی یاس������ادانان ئه نجومه نه کان������ی و ناوه ن������د و نیش������تمانی )په رله مان������ه کان(ه له هه ر هه رێ������م و ناوچه یه کدا )جگه له کوینزله ن������د و هه رێمی باکوور، دورگ������ه ی نۆرفۆلک یان ئه ی سی تی(. به پێی ده ستوور، حكوومه تی فیدڕال به رپرسه له په یوه ندییه كان������ی ده ره وه ، بازرگانی، به رگری و کۆچکردن . هه روه ها ئه رکه کانی حكوومه تی ویالیه ت ئه مانه ده گرێته وه : داد، کاروب������اری به کارهێنان، ته ندروس������تی، پ������ه روه رده و ڕاهێنان، دارس������تان، ڕاگواستنی گشتی و ڕێگا گشتییه کان. چه ند سیسته مێكی جۆراوجۆر بۆ هه ڵبژاردنی ئه م په رله مانانه ب������ه کار دێن، کورتک������راوه ی هه ڵبژاردن������ی هه رێمه کان له و خشته یه ی خواره وه دا هاتووه . ئه نجومه نی بااڵی یاسادانان له ئوسترالیادا -په رله مانی فیدڕاڵ– له دوو به ش پێک دێ: ئه نجومه ن������ی نوێن������ه ران و ئه نجومه نی پی������ران. ئه ندامانی ئه نجومه ن������ی نوێن������ه ران هه م������وو جارێک ل������ه هه ڵبژاردنی ئه نجومه نی فیدڕاڵدا هه ڵده بژێردرێنه وه . ئه نجومه نی نوێنه ران ١٥٠ ئه ندامی هه یه ، که له ڕێگه ی سیسته می ریزبه ندكردنی په سه ندترینه كانه وه هه ڵده بژێردرێن. سیسته می ڕێژه یی له

هه ڵبژاردنی ئه نجومه نی پیراندا به کار دێت.

پاڵێوراوان ده بێ له و هه رێمان������ه ی که چه ند په رله مانتار هه ڵده بژێردرێن، به ش������ێک له ده نگ������ی ده نگده ران له هه موو هه رێمه که دا به ده س������ت بێنن. ئه م سیس������ته مه هه روه ها له هه ڵبژاردنی ئه نجومه نی پیراندا ب������ه کار دێت. ئه نجومه نی پیران ئێستا 76 ئه ندام په رله مانی هه یه که له هه ر هه رێمێکدا ١٢ ئه ن������دام هه ڵده بژێردرێن و ٢ ئه نجومه نی پیرانتۆریش له دوو به شی سه ره کی واڵته وه هه ڵده بژێردرێن. )ئه نجومه نی

پیرانتۆره کان بۆ خۆلێكی 6 ساڵه هه ڵده بژێردرێن(. ب������ۆ هه ڵبژاردنی فیدڕال، واڵت به س������ه ر چه ن������د ناوچه یه كی هه ڵبژاردندا دابه ش ده كرێت. ده نگده رانی ئوس������ترالیایی ده نگ به و پاڵێوراوانه ده ده ن، که له ناوچه که ی ئه واندا خۆیان پااڵوتووه . وه کو ده ڵه ته دیموکراس������ییه کانی تر بودجه ی هه ڵبژاردنه کان و س������ه رچاوه ی داهاته كان له ژێر چاودێری گش������تیدایه . له ساڵی ١٩٨٤�ه وه کار به سیس������ته می بودجه ی گش������تی بۆ ملمالنێ و پڕوپاگه ن������ده ی هه ڵبژاردن ده کرێ. حزب������ه کان ده بێ النیکه م له سه دا ٤ی ده نگه کان به ده ست بێنن بۆ ئه وه ی به هره مه ند بن له و بودجه گشتییه ی که له الیه ن کۆمیسیۆنی هه ڵبژاردنی ئوسترالیاوه دابین ده کرێ. ده نگدانی ئیجباری ده بێته هۆی به شداریی هه ره زۆری خه ڵک و باشتربوونی چۆنایه تی و چه ندایه تیی به شداریکردن

و ملمالنێی هه ڵبژاردن.

Page 49: Govar h 33

49 گواڵنی 2013

حزبه کان ده بێ هه موو داهات و تێچووه کانیان ئاشکرا بکه ن و داهاتی هه ر حزبێک ده بێ له س������ه ره وه ی هێڵی دیاریکراو بێت )١٠٥٠٠ دۆالر(. ده بێ یارمه تیده رانی حزبه سیاسییه کان و الیه نی س������ێیه م ئاش������کرا ب������ن، هه روه ها پاڵێ������وراوان و یارمه تیده ران ب������ڕی یارمه تییه که ئاش������کرا بکه ن و بۆ هه ر

هه ڵبژاردنێک ده بێ له سه ره وه ی هێڵی دیاریکراو بێت. خاڵی گرینگ له دیموکراسیی ئوسترالیادا ئه وه یه ، که هه ر حزبێك کۆمه ڵه پێش������نیارێکی هه یه بۆ حكوومه تکردن و ئه و پێش������نیارانه له میانه ی هه ڵبژاردنه که دا تاقی ده کرێته وه . س������ێ س������اڵ پاش یه که مین کۆبوونه وه ی، ماوه ی یاسایی په رله مان به س������ه ر ده چێ و ده كرێ������ت چه ند مانگێك دوای به سه رچوونی ماوه ی په رله مان، هه ڵبژاردنێكی دیكه ئه نجام بدری������ت. له کرده وه دا، هه ڵبژاردنی گش������تی کاتێک به ڕێوه ده چێ، که پارێزگاری گش������تی الری������ی نه بێت له مه ڕ داوای س������ه رۆکوه زیران بۆ ده س������پێکردنی که مپه ینی هه ڵبژاردنی نوێ. له س������اڵی ١٩٠١ه وه که یه که مین په رله مان کرایه وه ،

تێکڕای ته مه نی په رله مانه کان ٢ ساڵ و نیو بووه .

ده‌نگدانی‌زۆره‌ملێچ ب������ۆ هه ڵبژاردنی فی������دڕال و چ بۆ هه ڵبژاردنه کانی ئه نجومه نی پارێزگاکان، ده نگدان ئیجبارییه . له هه ندێ له هه رێمه کاندا ده نگدانی شاره وانییه کانیش زۆره ملێیه . به گشتی نزیک له سه دا پێنجی ئه و که سانه ی که دبێ ده نگ بده ن نه یانتونیوه ده نگ بده ن، به اڵم لێپێچینه وه ی یاس������ایی سسته و ٢٠ دۆالر پێبژاردنیش بڕێكی كه مه . ل������ه هه ڵبژاردنی فیدڕاڵدا نزیک ب������ه ٩٥%ی ده نگده ران ده نگیان داوه ، ده نگه سپی و ناته واوه کان نزیک به ٥%ی

ده نگه کان بوون. ده‌نگدانی‌نهێنی

ئوسترالیا پێشڕه وبووه له چاکسازی و بنیاتنانی بنه مای هه ڵبژاردن له دیموکراس������ییه نوێیه کان������دا. یه کێک له وانه بریتییه له هێنانه ئارای ده نگدانی نهێنی له س������اڵی ١٨٥٥ له الی������ه ن ڤیکتۆری������اوه ، ک������ه وه ک ش������یوازی )ده نگدانی

ئوسترالیایی( له جیهاندا ناسراوه .

ده‌نگدانی‌ریزبه‌ندكردنی‌‌په‌سه‌ندترینه‌كانده نگدان������ی ریزبه ندكردن������ی په س������ه ندترینه كان له ده نگدانی فیدڕاڵ، هه رێمه کان، ش������اره وانییه کان، حزبه سیاسییه کان، هه ڵبژاردنی یه کێتی بازرگانی، هه ڵبژاردنی

کلێسا، هه ڵبژاردنی ده سته ی کۆمپانیاکان، خۆبه خشان و یان������ه وه رزش������ییه کاندا ب������ه کار ده ێ������ت. به پێی ئه م سیس������ته مه ، ده نگده ران به پێی هه ڵسه نگاندنی خۆیان ،

پاڵێوراوه كان له ناو لیسته که دا ریزبه ند ده كه ن.ل������ه ئوس������ترالیا دوو جۆر ل������ه م سیس������ته مه هه یه : سیسته می ریزبه ندكردنی په سه ندترینه كان به ته واوه تی، که بۆ ئه نجومه نی نوێنه ران له ئاس������تی فیدراڵدا به کار دێ������ت، هه روه ها له ئه نجومه نی خواره وه تر له ڤیکتۆریا، باش������ووری ئوس������ترالیا، ڕۆژاوای ئوسترالیا و ناوچه ی

Page 50: Govar h 33

هه ڵبژاردن ژماره )33(50

باکوور به کار دێ������ت، هه روه ها ده نگدانی ریزبه ندكردنی په سه ندترینه كان به خواست که بۆ ئه نجومه نی خواره وه له وێڵزی باشووری نوێ و کوینزالند به کار دێت. به شێک له ده نگدانی ریزبه ندكردنی په سه ندترینه كان به خواست

له ئه نجومه نی تاسمانیا به کار دێت.ریزبه ندكردن������ی ده نگدان������ی سیس������ته می به پێ������ی په سه ندترینه كان به ته واوه تی هه ر پاڵێوراوێک ده بێ له الیه ن ده نگده ران������ه وه ده نگی پ������ێ به خش������رابێ و دیاریکرابێ. س������ه ره تا هه موو ده نگه کانی ژماره ١ بۆ هه ر پاڵێوراوه ک ئه ژمار ده كرێن. ئه گه ر پاڵێوراوێک زیاتر له س������ه دا ٥٠ی ده نگه کانی په س������ه ندكراوی یه كه م به ده س������ت بێنێ )واته زۆرین������ه ی ڕه ه������ا، ٥٠ + ١( پاڵێوراوه که ده س������تبه جێ هه ڵده بژێردرێ. ئه گه ر هی������چ پاڵێوراوێک زۆرینه ی ڕه های نه ب������ێ، پاڵێوراوێک ک������ه که مترین ده نگی به ده س������تهێناوه ، دوورده خرێت������ه وه . ئه و ده نگانه ده درێن به پاڵێوراوانی تر، واته که س������ی دووه م که له لیستی ده نگداندا به ریزبه ندی دووه م په س������ه ندكراو ده نگی پێدراوه . ئه گه ر هێش������تا هیچ پاڵێوراوێک ده نگی ڕه های نییه ، بۆ جارێکی تر پاڵێوراوێک که که مترین ده نگی هه ی������ه دوورده خرێته وه و ده نگه کانی ده گوازرێته وه . ئه م پرۆسه یه به رده وام ده بێ تاکوو ئه وه ی ک������ه پاڵێوراوێک ده گاته له نی������وه زیاتری ده نگه کان و وه ک

هه ڵبژێردراو دیاری ده کرێ.سیسته می ده نگدانی ریزبه ندكردنی په سه ندترینه كانی ته واوه تی له ساڵی ١٩١٨ه وه له ئوسترالیا به کار دێت. به پێ������ی ئه م سیس������ته مه ، ده نگده ران له س������ه ر کاغه زی ده نگه که پاڵێوراوان به پێی هه ڵس������ه نگاندنی خۆیان ڕیز ریزبه ندكردن������ی سیس������ته می به پێ������ی ده ک������ه ن. په س������ه ندترینه كانی به خواس������ت، ده نگ������ده ران ده توانن ده نگی خۆی������ان بۆ چه ند پاڵێوراوێك ته رخان بکه ن. ئه م سیس������ته مه ده توانێ ده ره نجامێکی وه ک سیس������ته می ریزبه ندكردن������ی په س������ه ندترینه كانی ته واوه تی هه بێت، ب������ه اڵم ده توانێ ئه و ده ره نجامه ش������ی هه بێ که براوه که ملمالنێکه بباته وه به بێ ئه وه ی که پێویس������تی به نیوه ی زیاتری ده نگه کان هه بێ. ئه وه ش به ڕوونی ده بێته هۆی که مبوون������ه وه ی گرینگیی زۆرێک له کورس������ییه کان. بۆ یارمه تیی ده نگده ران به مه به س������تی دیاریکردنی لیستی

خۆیان، حزبه سیاس������ییه کان له ژووره کانی ده نگداندا ڕێنمایی������ه ک بۆ چۆنیه تی ده نگ������دان ده ده نه وه ده ره وه . لیس������تی دڵخواز ده بێته هۆی ئ������ه وه ی که زۆربه ی کات ڕوون ب������ێ، ک������ه ک������ێ ده بێته ب������راوه . دابه ش������کردنی ریزبه ندكراوه كان پاش هه ڵبژاردنه که جاری وایه چه ند

ڕۆژ یان چه ند هه فته ی پێده چێ.

نوێنه‌رایه‌تیی‌ڕێژه‌یی)تاكده‌نگی‌گواستراوه‌(

سیس������ته می نوێنه رایه تی ڕێژه یی داهێنرا بۆ دروستکردنی سیسته می ده ره نجامی ڕێژه یی هه ڵبژاردن، که حزبه کان ده بێ کورسییه کانی په رله مان به ڕێژه که ی خۆیان ببنه وه . شێوازی دڵخواز ئه وه یه که له س������ه دا ٥٠ی ده نگه کان ٥٠ له سه ده ی کورس������ییه کان بباته وه . نوێنه رایه تی������ی ڕێژه یی ته نها میتۆدی هه ڵبژاردن نییه ، جگه له م������ه جۆریتریش به کار دێت، بۆ وێنه سیسته می گۆاستنه وه ی تاکه ده نگ که سیسته می خاڵبه ندییه و داڕێژراوه بۆ گرنتیکردنی ئه وه ی که ده نگه کان بۆ تاک تاکی پاڵێوراوان بێت نه ک لیستی حزبه کان. دوو جۆر له م سیسته مه له ئوس������ترالیا دا به کار هاتووه : مۆدێلی سێنا و سیسته می هار کالرک. له هه ڵس������ه نگاندن له گه ڵ سیسته می هه ڵبژاردنی ئه نجومه ن، سیسته می سێنا باش������تره بۆ حزبه بچوکه کان و تاکه سه ربه خۆکان و شانسیان ده باته سه ره وه بۆ بردنه وه ی کورسییه کان و ده بێته هۆی ده ره نجامی نزیک له نێوان حزبه گه وره کان و س������ه ختکردنه وه ی کۆنتڕۆڵی سێنا و ئه نجومه نی بااڵ له الیه ن حزبێکی گه وره وه که له وێڵزی باش������ووری نوێ ، ڤیکتۆریا، باشووری ئوسترالیا و ڕۆژئاوای ئوسترالیا که ئه م

سیسته مه ی ده نگدان تێیدا به کار دێت. ج������ۆری ه������ار کالرک ل������ه نوێنه رایه تی������ی ڕێژه ییدا له ئه نجومه نی تاس������مانی و ئه نجومه ن������ی ناوچه ی پایته ختی ئوس������ترالیا به کار دێت. ئه م سیسته مه گرنتی ئه وه ده کات که دڵنیایی به نیس������به ت هیچ کورسییه ک مسۆگه ر نییه و ئه ندامی هه ر حزبێک ده بێ به هه مان شێوه كه به رانبه ر به ڕه کابه ران������ی حزبه کانی تر ملمالن������ێ ده کات، به رانبه ر به ئه ندام حزبه کانی خۆیشی مل�مالنێ بکات، بۆیه له کرده وه دا ده بێته ه������ۆی حكوومه تێکی که مایه تی ک������ه نموونه ی زۆر

زیاتره له وه ی له سیسته می خاڵبه ندیدا به کار هاتووه .

http://www.dfat.gov.au/facts/electoral_system.html

Page 51: Govar h 33

51 گواڵنی 2013

Page 52: Govar h 33

هه ڵبژاردن ژماره )33(52