gostergebilim sözlüğü

8/7/2019 gostergebilim szl

1/87

B a h a r Dervicemalolu

Abduction (T., Fr. Abduction): I.Man. Charles Peirce tarafndan, bir varsaymn

(hypothesis) biimlendirildii ya da retildii karm srecini belirtmek iin

kullanlan bir terim. Peirce, 1900den nceki almalarnda bilinen kurallardan

hareket ederek bir olguyu aklamak anlamnda varsaym (hypothesis) terimini

kullanyordu. Mesela yerlerin slak olduunu grp, yamur yanca sokaklar

slanr gibi bilinen bir kuraldan hareketle, yamurun yam olduunu karmak

gibi. Ancak Peirce, daha sonraki almalarnda unu fark etti: Bu konudaki baz

rneklerde farkl bir sre sz konusuydu yani yeni ve artc bir olguyu

aklamak iin bilinen bir kuraldan hareket etmek yerine yeni bir kural yaratmak

gerekiyordu. Peirce bunu fark ettikten sonra abduction terimini kullanmaya balad

ve bu terimin, yeni bir eyler yaratan tek mantksal karm (logical inference)

olduunu vurgulad. Mesela bilinen kurallardan hareketle deneyerek ya da seerek

sonuca ulalan bulmacalar (puzzle) abduction teriminin kapsamna girmez nk

burada yeni kurallar yaratmak yani yaratclk sz konusu deildir. II.Sem.

Gsterene (signifier) yakn olan bir dzgy (code) bir kural rnei (instance of a

rule) olarak kabul etmek ve bu kural uygulayarak o gsterenin ne gsterdiini

karmak. (50; 89; 106; 34-190) Bkz. Deduction, Induction

Absent Signifiers (T. Grnmez Gsterenler*, Fr. Signifiants Absent): Sem. Bir

metnin iinde bulunmad halde o metinde kullanlan ve kendisiyle ayn dizide

(paradigm) yer alan bir gsterenin anlamn etkileyen gsterenler. (50) Bkz.

Paradigm, Paradigmatic Analysis, Signifier.

Abstract Concept (T. Soyut Kavram, Fr. Concept Abstrait): D dnyaya aitgndergesi (referent) dorudan gsterilemeyen ya da grlemeyen zihinsel bir

biimdir. Soyut kavramn grlebilir fiziksel nitelikleri yoktur ancak anlamsal

zellii (semantic feature) ile bilinir. Umut, sevgi, nefret vb. gibi. (34-190; 44-

234) Bkz. Abstraction, Concept, Concrete Concept, Referent


2/87

Abstraction (T. Soyutlama, Fr. Abstraction): nsanlarn algladklar verileri (data) ya

da bilgileri eleyip, organize ettikleri sre. Gstergeler bir anlamda, soyutlamadr.

nk bir gsterge, nesne (object) deildir ancak nesneye gnderme yapan

algsal bir veridir. Bir gstergenin alglanmasnda, bir nesnenin kendisinin

alglanmasnda olduu kadar ok ayrnt elde edilemez. Soyut gstergeleri

bildiriimde kullanrken balam (context ) ve uzlam (convention) nem kazanr.

Soyutlamann daha fazla olmas, ayrntlarn daha az olmas demektir.

Soyutlamann dzeyinin ayarlanmas, insan bildiriiminin temel zelliklerinden

biridir. Eretileme (metaphor), dzdeimece (metonymy) ve mit, zel soyutlama

kategorileri arasnda yer alr. (59) Bkz. Abstract Concept, Metaphor, Metonymy,

Myth

Acceptable (T. Geerli, Fr. Acceptable): Dil. retici-dnmsel dilbilgisi anlaynda,

geerlik tayan szceler iin kullanlr. Buna gre bir szce, belli bir durum ve

balam iinde uygun grlrse geerli olur. (41-105)

Acronym (T. Akronim, Fr. Acronyme): Bir tmce dizisinin ba harflerinin ya da ilk

hecelerinin birletirilmesiyle oluturulan kelimedir. TBMM, NATO vb. gibi. (44-234)

Actant (T. Eyleyen, Fr. Actant): I.Dil. L. Tesnirein kuramnda eylemin belirttii olua

etken ya da edilgen biimde katlan varlk ya da nesnelerden her biri. rnein

retmen alkan renciye dl verdi cmlesinde eyleyen vardr:

retmen, renci ve dl. Eyleyenler ad nitelikli szcklerdir ve tm de eyleme

baldr; Tesniree gre bir olu, ou kez eitli oyuncular ve tmleyenler ieren

tmcenin odak noktas, eylemdir. II.Sem. Her eit hikyede grlen anlat esi

(kahraman, kar-kahraman vb.). Greimasn kuramna gre ise varlk ya da

nesnenin gerekletirdii eylem nemli olduundan, eyleyen kavram kii

kavramndan ok daha kapsamldr: insan da olabilir, nesne de, tekil de olabilir,

oul da, soyut da olabilir somut da. te yandan, gene eylemin ya da i levin nde

gelmesi nedeniyle, belirim dzleminde tek bir varlk ya da nesne olarak

tanmlanan bu e ierik dzleminde birka eyleyen ilevini birden yklenebilir, bir

baka deyile, ayn zamanda birka eyleyenin karl olabilir. Greimas alt tane

eyleyen tipi sralar ve bu eyleyenler karlkl ilikileri erevesinde farkl eylem

alannda incelenir:

1. steyim ekseni zerinde zne-Nesne kartl

2. letiim ekseni zerinde Gnderici-Alc kartl

3. G ekseni zerinde Yardmc-Engelleyici kartl


3/87

Anlatda bir kahraman, iki ya da daha fazla eyleyensel rol stlenebilir; yani bir kahraman

hem destekleyici hem de gnderici olabilir. Ya da bir eyleyensel rol birok

kahraman stlenebilir. Destekleyici, engelleyici, alc eyleyensel rolleri bir

kahramanda odaklanabilir. (41-102; 34-190; 3)

Actualization (T.Gerekleme, Gerekletirme, Fr. Actualization): I.Dil. Bir dilbirimini, belli bir balam ve durum iinde kullanma. II.Sem. Dizgeden srece

gei. Mesela dil (langue), szde (parole) ve sylemde (discourse) gerekleen

gcl (virtuel) bir dizgedir. (89; 41-107)

Adressee (T. Gnderilen, Fr. Destinataire): Bildiriim modellerinde bildiriyi yani

mesaj alan kii (receiver). (50; 41-110) Bkz. Code, Functions of Signs,

Enonciation.

Adresser (T. Gnderen, Fr. Destinateur): Bildiri oluturup dinleyiciye ynelten kii

(sender). (50; 41-110) Bkz. Code, Functions of Signs, Enonciation.

Aesthetic Codes (T. Gzelduyusal Dzgler, Fr. Codes Esthtique): Sem. iir,

tiyatro, resim, heykel, mzik gibi anlatmsal (expressive) sanatlardaki dzgler ya

da herhangi bir metnin artrd anlatmsal ya da iirsel ilevler. Gzelduyusal

dzgler, kiisel ve btnyle znel gereklik karsnda ruhu coturan duyguyla

ilgilidir. Bu dzgler, mantksal ve bilimsel dzglerin aksine, arma ve farkl

yorumlamalara sonuna kadar aktr. (20-85; 50) Bkz. Code, Logical Codes, Poetic

Function, Representational Codes

Affective Fallacy (T.): Bir metnin anlamn, okuyucularn yorumlaryla ilikilendirme

yanlgs. Bu terimi ortaya atan aratrmaclar, anlamn okuyucuda deil metnin

iinde yattn dnrler. (50) Bkz. Literalism, Meaning, Textual Determinism

Agent (T. Klc, Fr. Agent): Dil. Etken biimde olua katlan e. Kendi iradesiyle bir

eyler yapt iin klcnn mutlaka canl (animate) olmas gerekir. Mesela Kedi

fareyi kovalad cmlesinde kedi klcdr nk kovalama eyleminin

sorumlusudur. (41-91; 21-224)

Allegory (T. Yerine, Alegori, Fr. Allgorie): Ret. Bir anlatnn ya da sylemin tamam

boyunca devam eden bir tr geniletilmi metafor. Alegoride, bir anlatdaki

nesneler, kiiler ve olaylar, anlatnn dndaki anlamlarla rtr. Yani alegoride

iki anlam vardr: Birincisi yzeysel ya da gerek anlam, ikincisi ise bunun alt nda

yatan daha derin ve genel bir sembolik anlamdr. Alegorik bir metinde gerek

anlamn dndaki derin ve sembolik anlam ortaya karmak iin metni kelime

kelime zmlemek gerekir. Alegoride ounlukla altta yatan anlamn ahlaki,


4/87

toplumsal, dini ya da politik bir nemi vardr ve karakterler hayrseverlik,

agzllk, kskanlk gibi soyut kavramlarn kiiletirilmi temsilleri olarak

karmza karlar. Alegori, bir fikir ya da kavramn dorudan, birebir iliki iinde

somut bir temsilidir. Bu dzeyde belirsizlik yoktur, her alegorik unsurun ak bir

yorumu vardr. Alegori basite bir ey syler ve baka bir ey kasteder. Ama

alegoriyi bu adan ironiyle kartrmamak gerekir. ronide bir ey sylenir ve

genelde onun ztt kastedilir. Alegoride yzeydeki hikayenin gerisinde ahlk,

politik ya da din bir anlam anlalmaldr. Alegori genel olarak ikiye ayrlr:

Tarihsel ve politik alegori, eitli karakterler ve olaylar vastasyla tarihi kiiliklerin

ve olaylarn temsil edildii alegorilerdir. Fikr alegorilerise ana karakterlerin soyut

kavramlar temsil ettii ve olay rgsnn bir retiyi ya da tezi rnekledii

alegorilerdir. Bu tr alegorilerde kiiletirme sz konusudur. (77; 78; 79) Bkz.

Irony, Metaphor

Ambiguity (T. Belirsizlik, Fr. Ambiguit): Anl. Bir kelimenin ya da cmlenin birdenok anlam tamas. retici dilbilgisi, belirsizlii aklamak iin derin yap ve

yzeysel yap terimlerini kullanr. Buna gre belirsizlikte tek bir yzeysel yap,

birden ok derin yapyla ilikilidir. Belirsizliin szlksel (lexical) ve yapsal

(structural) olmak zere iki eidi vardr. Szlksel belirsizlikte eadllktan

kaynaklanan bir durum yani bir kelimenin ya da cmlenin birden ok yorumunun

olmas sz konusudur. Yapsal belirsizlikte ise ayn kelime dizisinin altnda iki ya da

daha ok yap bulunmas sz konusudur. (16-128, 129 vd.; 41-138, 139) Bkz.

Deep Structure, Surface Structure, Polysemy

Analogical Signs (T. Analojik Gstergeler, rneksemeli Gstergeler, Fr. Signes

Analogique): Sem. Analojik gstergeler, bir galerideki resimler ya da yz yze

etkileimdeki jestler gibi, blnmemi yani srekli bir dizideki orantl ilikileri

ieren gstergelerdir. (50) Bkz. Digital Signs

Analogy (T. Analoji, Andrm, rnekseme, Fr. Analogie): I.Man. Tmevarm

(induction) ve tmdengelimle (deduction) birlikte akl yrtmenin eidinden

biri. Analoji, iki ey arasndaki bilinen bir benzerlikten henz bilinmeyen bir

benzerlie ulama yoludur. Analojide, tikelden tikele ulama sz konusudur. slam

mantklar, analojide drt unsurun bulunduunu kabul ederler:

x Mebbih (benzetilen): kinci derecede nemli olan bir unsurdur.

x Mebbih n bih (kendisine benzetilen): Asl olan budur.

x llet: kisi arasnda bulunan ortak ilgi(anlam)dir.


5/87

x Tebih (benzetme): Buna da hkm denilir.

Bunu bir rnekle aklamak gerekirse Yer gezegeninin atmosferi vardr ve zerinde

canllar yaar. Merihte de atmosfer vardr o halde Merihte de canllarn bulunmas

gerekir. ifadesinde Merih gezegeni, benzetilen; yer gezegeni, kendisine

benzetilen; canllarn yaamas, hkm; atmosferise illettir.

Analojiyi gnmzde kullanlan anlamyla tanmlayan, Aristotelestir. Analoji,

niceliksel olduu gibi niteliksel de olabilir ancak mantk daha ok niteliksel

analojilerle akl yrtme yapar. Bununla birlikte niceliksel analojide bir kesinlik

vardr, kukulanlmaz; niteliksel analoji ise ayn lde kesin deildir. Dolaysyla

baz dnrler, analoji ile yaplan akl yrtmeye birtakm itirazlarda

bulunmular; analojide hem tmevarmn hem de tmdengelimin bulunduunu

belirterek, ayrca bir de analojiye gerek olmadn savunmulardr. Analojiden

kan sonular, muhtemel sonulard

r, deneyle ispatlanmad

ka kesinlik ifadeetmezler. Analoji, ayn zamanda umum grnleri birbirine benzemeyen iki ey

arasndaki ksm benzerlie, mnasebete verilen bir addr. Mesela bir tablo ile bir

iir arasnda analoji kurulabilir. Analoji, edebiyatn dayand temel anlatm

vastalarndan biridir. Tebih, istiare, epitet, paralelizm vb. analojiye dayan r. II.

Dil. Zihnimizdeki dile ait birtakm rneklerden hareketle, bu rneklere benzer yeni

ekiller ve kelimeler meydana getirme; bir kelimenin herhangi bir ilgi ile kendisine

yakn saylan baka bir kelimeye ekilce veya anlamca rnek tutulmas. Mesela

sylem terimi eylem szc rnek alnarak retilmi, analoji rn bir

biimdir. Analojiye zellikle ocuk dilinin ilk devrelerinde ska rastlanr. Meselaocuklar genelde yaptrmak, ettirmek, kandrmak gibi mastarlara benzeterek,

kartmak yerine ktrmak demeye meylederler. Analoji, dilde genellikle

dzenlilik yaratr, yapm ve bkn yntemlerinde birlik salamaya ynelir. M.

Bral, dilin, analojiyi drt i iin yardma ardn belirtmitir: Baz ifade

glklerini yenmek iin, daha fazla berraklk salamak iin, bir tezata veya

benzemeye iaret iin ve eski veya yeni bir kurala uymak iin. Analojinin trl

eitleri vardr. Madde Analojisi ya da Analoji, arambaya bakarak

penembenin perembe olmas gibidir. ekil Analojisi ya da D Analoji,

alacam ekline baklarak alacaksn yerine yerine alacan denmesi gibibiimsel bir benzerlikten kaynaklanr. Anlam Analojisi, vefakr, fedakr

kelimelerinin tadklar iyiliki anlamlara baklarak cefakr kelimesinin asl

anlamnn tersine bir anlama alnmas gibidir. (37-151, 152; 40-86, 87; 41-162,

163; 14-24; 24-65; 26-113, 114) Bkz. Deduction, Induction, Metaphor


6/87

Anaphora (T. Yinelem, Fr. Anaphore): Dil. Szcede daha nce kullanlm bir biime

(ncl) daha sonra gelen bir e (zellikle de adl) araclyla gnderme yaplmas

sonucu gerekleen szdizimsel sre. Mesela Ben hata yaptn syledim, o da

bunun aynsn syledi derken bunun ayns, tekrardan kanmak iin kullanlm

bir yinelemdir. (44-235; 41-232) Bkz. Antecedent

Anomaly (T. Aykrlk, Fr. Anomalie): Anl. Birbiriyle uyumayan iki anlamn bir araya

gelmesi sonucu semantik ve pragmatik adan kurala uymayan garip ifade. Mesela

Masam alyor byle bir ifadedir. Aykrlk, metaforun da temelini

oluturmaktadr. (39-207) Bkz. Metaphore

Antecedent (T. ncl, Fr. Antcdent): I.Dil. Bir adln gnderme yapt ve o adldan

nce gelen kelime ya da kelime grubu. Mesela Dikkatsiz avc kendisini yaralad

cmlesinde dikkatsiz avc, kendisi adlnn ncldr. II. Man. Bir koullunun

birinci anabileeni. (44-235; 18-97) Bkz. Anaphora

Antonymy (T. Kart Anlamllk, Fr. Antonymie): Anlam bakmndan birbirinin kart

olan szcklerin zellii. Kart anlamllk, szln anlamsal yapsn kuran balca

olgulardandr. Kart anlamllk ve ierdii trler, deiik yaklam erevelerinde

ele alnmtr. Genellikle ikili kart anlamllk olgularyla (rn. l/diri) eitli ara

evreler ieren kart anlamllk olgular birbirinden ayrlr. (rn.

scak/lk/serin/souk) Bir baka ayrm da, btnleyici (rn. evli/bekar), karlkllk

ieren (rn. satmak/almak) ve yalnzca kartlk anlatan (rn. byk/kk) kart

anlamllk olgularna ilikindir. Kart anlamllk ilikisi iindeki eler, ortak bir

anlam ekseni ve kart anlambirimcikler sunar. (41-137) Bkz. Moneme,

Oppposition

Appellative Function (T. arlevi, Fr. Fonction Appellative): Dilin, bildirici ve

alcarasndaki ilikileribelirleyen, buyruk verme biiminde gelien ve alcdan bir

tepki elde etmeyi amalayan ilevi. Oraya git cmlesi buna bir rnektir. (20-22;

41-61) Bkz. Expressive Function, Metalingual Function, Phatic Function,, Poetic

Function,, Referential Function

Arbitrariness (T. Nedensizlik, Fr. Arbitraire): Dil gstergesinin herhangi bir nedenebalanamamas yani dil gstergesini oluturan gsterenle gsterilen arasnda

doal, zorunlu bir i ba bulunmamas durumu. F. de Saussuree gre dil

gstergesi nedensizdir ancak dilin ileyi dzleminde gsterenle gsterilen zorunlu

olarak birbirini artrr. (41-153, 154; 11-21, 22)

Argument (T. Deini, Fr. Argument): Eyleyene verilen bir baka ad. Bkz. Actant


7/87

Articulation (T. Eklemlilik, Eklemleme, Eklemlenme, Fr. Articulation): Sesleme

rgenleri araclyla sesleri oluturup karma; akcierden gelen havann belli

konumlara girmesini salayan devinimlerin tm; zellikle de, ses yolunun kimi

nokta ya da blgelerde daralmas ya da kapanmas. Eklemlilik, btn dillerin

tad bir zelliktir. Sz konusu eklemlilik iki ayr dzlemde gerekleir. Birinci

eklemleme sonucunda ortaya kan birimlerin her biri de baka trden birimler

halinde eklemlenir. Dilin birinci eklemlilii, aktarlacak her deneyim olgusunun,

bakasna bildirilmek istenen her gereksinimin, her biri sesli bir biim ve bir

anlamla donanm bir dizi birime ayrt eklemliliktir. Eer birisi ba ars

ekiyorsa, bunu ses kartarak (bart, lk) belli edebilir. Bunlar istem d

olabilir ve bu durumda fizyolojiyi ilgilendirirler. Yine bu sesleri, kii, ektii ary

bakalarna bildirmek iin bilerek de karabilir. Ama bu durum, sz konusu

seslerin dilsel bildiriime dnmesine yeterli deildir. Bartlar ayrtrlamaz.

Ancak Bam aryor gibi bir tmcenin sylenmesi bambaka bir durumdur.

Burada birbirini izleyen drt birimden (ba+m+ar+yor) hibiri ekilen arnn

zelliini belirtmez. Bu birimlerden her biri baka deneyim olgularn bildirmek iin

bambaka balamlarda yer alabilir. Mesela ba edi, ayam iti, kolu ard,

ocuk geliyorvb. Burada birinci eklemliliin tutumluluu sz konusudur. Belli bir

durumun, belli bir deneyim olgusunun zel bir bartyla karland bir bildiriim

dizgesi dnlebilir. Ama sz konusu durumlar ve deneyim olgular o kadar

eitlidir ki, eer byle bir dizge, dillerimizle ayn hizmeti salamak zorunda

kalsayd, insan belleinin tutamayaca kadar ok sayda, birbirinden ayr

gstergeler iermesi gerekecekti.

Birinci eklemlilik, belli bir dilsel topluluun tm yelerinin ortak deneyiminin

dzenlenme biimidir. Birinci eklemlilik birimlerinden her birinin bir anlam ve bir

de sesli biimi vardr. Birbirini izleyen daha kk anlaml birimlere ayrtrlamaz:

Ba btn daha kk bir birime blnemez. Ama sesli biim, birbirini izleyen

birimlere ayrtrlabilir; bu birimlerden her biri ba, szgelimi ka, tagibi br

birimlerden ayrmaya katkda bulunur. Bu da dilin ikinci eklemlilii olarak

adlandrlan eydedir. kinci eklemlilik de bu adan olduka tutumludur. Eer her

anlaml en kk birimi zgl ve ayrtrlamaz bir sesli retimle karlamak

zorunda olsaydk, bunlardan binlerce ayrt etmemiz gerekirdi; bu ise insanolunun

eklemleme yetileri ve iitsel duyarlyla badamaz. kinci eklemlilik sayesinde

diller birinci eklemlilik birimlerinin sesli biimini elde etmek iin birletirilen,

birbirinden ayr otuz krk kadar sessel retimle yetinebilirler. II.Sem.

Gstergebilimsel dzgler (codes), yaplarnn ya da eklemliliklerinin karmakl

ierisinde eitlilik gsterirler. Gstergebilimciler tarafndan dzgnn yapsn

ifade etmek iin kulanlan eklemlilik terimi, Andr Martinetnin yapsal


8/87

dilbiliminden alnmtr. Bu terimin gstergebilimdeki kullanm daha ok yk

vagonlarnn birbirine eklemlenebilmesine benzer ekilde, yani birbirine balanm

olan ayrlabilir paralara sahip olma anlamnda kullanlr. Pierre Guiraud,

gstergebilimsel eklemlilii yle tamamlar: Bir bildiri (message), anlaml

birimlere blnebildiinde eklemlidir. Anlaml olu, elbette ki her trl

gstergebilimsel kendiliklerin (entity) varolma kouludur. Mesela yol panolarndaki

kamyon, tekerlekler, asi, src yeri gibi blmlere ayrabilir. Ama bu elerin

varl ya da yokluu gstergenin deerini etkilemez. Oysa ceket giyinmemek ya

da yerine kazak giyinmek, bir giysi takmnn anlamn deitirir. Szl dil

modelinden hareketle, eklemli bir dzgnn daha geni anlaml birleimler ortaya

koymak iin kullanlabilen szdizimsel (syntactical) kurallarla birlikte temel

birimlerden oluan bir szck daarc (vocabulary) vardr. ift eklemlilike

(double articulation) sahip gstergebilimsel bir dzg (tpk szl dilde olduu

gibi) iki soyut yapsal dzeyde zmlenebilir: Daha st bir dzey birinci

eklemlilik (first articulation), daha alt bir dzey ise ikinci eklemlilik (second

articulation) dzeyi olarak adlandrlr. Yol panosundaki gstergede ikinci eklemlilik

yoktur ancak eklemliliin hi olmad da sylenemez, sadece birinci eklemlilie

sahip olduu sylenebilir.

Birinci eklemlilik dzeyinde dizge, mevcut olan en kk anlaml birimlerden

oluur. (Mesela bir dildeki biimbirimler(morphemes) ve kelimeler) Bu eklemlilik

dzeyine dilde, gramatikal dzey denir. Bu dzeydeki anlaml birimler, her biri

bir gsteren ve gsterilenden oluan eksiksiz gstergelerdir.

kinci eklemlilikdzeyinde, gstergebilimsel bir dzg, tek bana anlam tamayan

en kk ilevsel birimlere blnebilir. (Mesela konumadaki sesbirimler

(phonemes) ve yazdaki yazbirimler (graphemes)) Tamamen ayrmsal

(differential) ve yapsal olan bu birimler, dzgdeki yinelenebilen zelliklerdir.

Bunlar tek balarna birer gsterge deildir. (Bu kk birimlerin anlaml

gstergeler haline getirilmesi iin dzgnn mutlaka birinci eklemlilik dzeyinin

olmas gerekir) Bu kk birimler, bir eye iaret etmeyen gsterge eleridir. Her

iki dzeyi de ieren bir dzgde, bu kk birimlerin ilevi, en kk anlaml

birimleri ayrt etmektir. Mesela dildeki /k/, /b/, /s/ sesbirimleri, ikinci eklemliliineleridir ve bunlarn ilevi, dilin birinci eklemlilik dzeyinin eleri olan /kel/,

/bel/, /sel/ gibi kelimeleri birbirinden ayrt etmektir. Dildeki ikinci eklemlilik

dzeyi, grld gibi, sesbilimsel(phonological) bir dzeydir.

Gstergebilimsel dzgler ya tek eklemli ya ift eklemli ya da eklemsizdir. ift

eklemlilik (double articulation), gstergebilimsel bir dzgnn, az sayda birim


9/87

kullanarak saysz anlaml birleimler oluturmasna olanak tanmlanr. Snrl

sayda elerin snrsz kullanm, gstergebilimsel ekonomi olarak adlandrlr.

Hjelmslev, ift eklemlilii, dilin temel ve tanmlayc bir zellii olarak grmtr.

ift eklemlilik, byk lde dilin yaratc ekonomisine katk salar. Dil, az sayda

gsterge kullanan, fazlasyla ekonomik bir gstergebilimsel dizgedir. Dilsel

ekonomi, renmeyi ve hatrlamay kolaylatrr. Yaratclk asndan dil, snrsz

biimde retkendir. Mesela bir dilde 40-50 civarnda ikinci eklemlilik esi yani

sesbirim bulunabilir ancak bunlardan yzbinlerce cmle retilebilir. Sonuta Noam

Chomskynin belirttii gibi, dilin yaratc ekonomisi bize, daha nce hi

karlamadmz sonsuz sayda cmle retme olanan verir.

John Lyonsa gre ikilik (duality), ayn zamanda nedensizlikle ilikilidir. Eer her

sesbilimsel eyle anlam arasnda baz alardan -ister uzlamsal isterse doal-

ikonik bir bant bulunsayd, sesbilimsel eleri birbirleriyle birletirme olana

olduka kstlanrd. Roman Jacobsona gre ise dilsel birimlerin birletirilmesindeartan bir zgrlk derecesi sz konusudur. Mesela ayrc zelliklerin sesbirimlerle

birletirilmesinde, birey-konuucunun zgrl sfrdr, nk dzg (code), sz

konusu dilde kullanlabilecek btn olanaklar zaten belirlemitir. Sesbirimleri

kelimelerle birletirirken de zgrlk snrldr. Kelimelerle cmle olutururken ise

konuucu daha az snrlanmtr. Nihayetinde cmlelerin szcelerle (utterance)

birletirilmesinde birey-konuucunun zgrl artar ve bylece yeni balamlar

yaratabilir. Jacobsonun da belirttii gibi, cmle dzeyinin tesinde bile, kelimeleri

kullanma eklimiz bize ak olan olanaklar snrlayan dilsel uzlamlara baldr.

Eer bu normlardan fazla uzaklarsak, bildiriimde baarsz olabiliriz.

Baz dzglerde sadece birinci eklemlilik vardr. Bu gstergebilimsel dizgeler,

gstergelerden yani sistematik olarak birbirine bal olan anlaml elerden oluur

ancak bu gstergeleri en kk ve kendi bana anlam tamayan eler halinde

yaplandracak ikinci bir eklemlilik yoktur. Bir dzgdeki en kk ve yinelenen

yapsal birimin anlaml olduu yerde, dzgnn sadece birinci eklemlilii vardr.

Birok gstergebilimci, szl olayan bildiriimin, hayvan bildiriimiyle ilgili eitli

dizgelerin sadece birinci eklemlilie sahip olduunu savunur. ift eklemliliin

bulunmad dier gstergebilimsel dzglerde, sadece ikinci eklemlilik vardr.Bunlar belirli anlamlara sahip gstergelerden oluur ve bu anlamlar o

gstergelerin elerinden karlamaz. Bunlar sadece betilere (figurae) yani en

kk ilevsel birimlere blnebilir.

Eklemsiz dzgler, birbiriyle dorudan ilikili olmayan bir gstergeler dizisinden

oluur. Bu gstergeler, yinelenen birleimsel elere ayrlamaz. Mesela ieklerin


10/87

dili, eklemsiz bir dzgdr nk her iek eidi, dzgdeki dier gstergelerle

bantl olmayan bamsz bir gstergedir. Eklemsiz dzgler, yinelenebilen

zellikleri olmad iin, ekonomik deildirler.

Eklemlilik kavram ksaca, gstergebilimsel bir dizgeyi temel dzeylere ayrmay

ifade eder. Szl dil sz konusu olduunda bu dzeyler ses ve anlamterimleriyle ifade edilebilir. Bu da aka Saussuren iitim-imgesi (gsteren) ve

kavram (gsterilen) ayrmyla ilikilidir. ift eklemli bir gstergebilimsel dizgede,

gsterenin ve gsterilenin dzeyleri nispeten bamszdr. Dzanlam, yananlam ve

mit de gstergebilimsel adan birer dzey olarak tanmlanrlar. Mesela Hjelmslev

ve Barthes bunlar anlamlama dizgeleri olarak deerlendirir. Saussure ise daha

genel olarak tpk yirmi dokuz gstergesinin yirmi ve dokuz eklinde basit

gstergelerden oluan karmak bir gsterge olmas gibi gstergelerin kendilerinin

de gstergeler ierebileceini belirtir. Daha geni olarak dnlrse, tam bir

metin, eitli sayda gstergelerden oluan bir gsterge saylabilir. (80; 20-49;50; 42-90, 91 vd.) Bkz. Double Articulation, Unarticulated Codes

Aspect (T. Grn, Kln, Fr. Aspect): Bir olay, sreci ya da iliki durumunu

bitmilik, bitmemilik, geliim, sonu vb. asndan deerlendiren bir kategoridir.

Mesela Aye kazak ryor cmlesi, geliim halinde olan bir grn arz eder.

Aramak, yrmek, devam etmek, attrmak gibi devaml bir i anlatan mastarlar,

srekliveya tamamlanmam bir grne sahiptir. Atmak, grmek, yasak etmek,

ataca tutmak gibi daha iin banda olup bitenler ise balamada tamamlanm

bir grne sahiptir. Bulmak, susamak, iyi etmek, atabilmek gibi mastarlarsonuta tamamlanmtr. Bir mastarn grn ekimde deiebilir ve buna

zaman grn denir. Atmak mastarnn grn balamada tamamlanm

olduu halde atyorekli srekli bir klntadr. (37-129, 130; 39-400)

Associative Relations (T. armsal Bantlar, Fr. Rapports Associatif):

Saussure tarafndan kullanlm olan bu terim, ayn anda birlikte bulunmayan

eleri, gcl bir belleksel dizide birletirmeyi ifade eder. E anlaml, zt anlaml,

e sesli kelimeler armsal nitelikli dil gstergeleridir. armsal bantlar,

dizimsel bantlarn (syntagmatic relations) kartdr. armsal bantlar

teriminin yarine daha sonra dizisel bantlar (paradigmatic relations) terimi

kullanlmaya balamtr. (50) Bkz. Paradigm, Syntagmatic Relations, Syntagm

Axis of Combination (T. Sralama Ekseni, Fr. Axe Syntagmatique): Metinsel bir

yapnn zmlemesinde yatay dzlem iin kullanlan yapsalc bir terim; dizim

(syntagm) dzlemi. (50) Bkz. Paradigm, Paradigmatic Analysis, Paradigmatic

Relation, Syntagm, Syntagmatic Analysis, Syntagmatic Relation


11/87

Axis of Selection (T. Seme Ekseni, Fr. Axe Paradigmatique): Metinsel bir yapnn

zmlemesinde dikey dzlem iin kullanlan yapsalc bir terim; dizi (paradigm)

dzlemi. (50) Bkz. Bkz. Paradigm, Paradigmatic Analysis, Paradigmatic Relation,

Syntagm, Syntagmatic Analysis, Syntagmatic Relation

Binarism (T. kicilik, Fr. Binarisme): Bir alann iki farkl kategoriye ya da kutba(polarity) blnmesi. Jacobson ve Lvi-Strauss gibi yapsalclar kuramlarn

olutururken ikiciliki temel almlardr ancak Hjelmslev ikicilie kar kmtr.

Derrida geleneine bal yap-skcler ise ikili mantn (binary logic) kanlmaz

olduunu ortaya koymulardr. (50; 41-124) Bkz. Deconstruction

Channel (T. Oluk, Kanal, Fr. Canal): Bir bildirinin veya belirtkenin (signal)

konuucudan dinleyiciye aktarlmasn salayan her trl fiziksel ara. (34-191)

Bkz. Medium

Code (T. Dzg, Kod, Fr. Code): Hem bildiri oluturmay hem de bildiriyi doru olarak

zmleyip yorumlamay salayan saymaca nitelikli simgeler ve birleim kurallar

dizgesi. Mesela biimsel bir olgunun herkese bilinen bir anlama gndermesi bir

dzgnn varln gsterir. Gstergebilimciler, anlalr olmann yani

anlalabilmenin dzglere bal olduunu kabul ederler. Buna gre bir olaya

anlam verdiimiz zaman, bunun sebebi, bizim bunu yapmamz salayan bir

dnce sistemine, bir dzgye sahip olmamzdr. Bir zamanlar imek, dalarda

ya da gkyznde yaayan gl bir varln bir hareketi olarak dnlyordu

ancak gnmzde bunun elektirikle ilgili bir olay olduu anlalmtr. Burada mitik

bir dzgnn yerini bilimsel bir dzgnn almatr. R. Jacobson ve A. Martinet gibi

aratrmaclar Saussurec bir bak asndan hareketle dili dzgyle, sz de

bildiriyle zdeletirmitir. (35-143; 50) Bkz. Aesthetic Codes, Codification,

Ideological Codes, Interpretative Codes, Logical Codes, Representational Codes,

Social Codes, Textual Codes, Unarticulated Codes

Codification (T. Dzgleme*, Kodlanma*, Fr. Codification): Tarih bir sre

ierisinde belli bir dzgye ait uzlann yaygnlaarak genel kabul grmesi. (50)

Bkz. Code

Communication (T. Bildiriim, Fr. Communication): Konuucuyla dinleyici arasnda

bildiri alverii, karlkl bilgi aktarm. Gstergebilimsel bir perspektifle

bakldnda ise bildiriim, metinlerin dzglenmesi (encoding) ve zlmesini

(decoding) ierir. Uzlalarn nemini ve bildiriimin toplumsal tabiatn vurgulayan

dzgler, bildiriimde merkez bir neme sahiptir. (41-47; 50)


12/87

Competence (T. Edin, Fr. Comptence): Konuucularn kendi dillerinde dilbilgisi

kurallarna uygun cmleler yaratabilme, anlayabilme; aykr ve dilbilgisi kurallarna

uymayan cmleleri fark edebilme ve kendi dillerinde bu gibi daha baka dilsel

hkmlerde bulunabilme yetisi. Edin, dil kullanclarnda bulunan iselletirilmi

(internalized) bilgidir. Bildiriimsel (communicative) ve dilbilgisel (grammatical)

olmak zere ikiye ayrlr. Dilbilgisel edin, dil kullanclarnn balam ve bildiriim

niyetini hesaba katmakszn sahip olduklar bilgiyi ifade eder. Bildiriimsel edinise

bu bilgiyle birlikte, belirli balamlar ve bildiriimsel amalarla ilikili olarak

szceler retebilmek ve anlayabilmek iin gerekli olan bilgiyi ifade eder. Edin

kavram, ounlukla edincin gerekleme dzlemi olan edim (performance)

kavramyla birlikte anlmaktadr. N. Chomskynin ban ektii retici dnmsel

dilbilgisi anlaynda benimsenen edin/edim kartl baz alardan Saussuren

dil/sz ayrmn hatrlatr ancak bunlar arasnda nemli kartlklar da bulunur.

Dilde edilgenlik ve belleksel olgunun yan sra toplum ar basarken edinte

yaratclk, reticilik ve lksel konuucu egemendir. Dil bir gstergeler dizgesidir,

edin ise bir kurallar dzeneidir. Biri rndr, dieri retim srecidir. Tmce

Saussurede sze balanr, zgn bir yaratm eyleminin sonucu olarak ele alnr.

Oysa Chomskyde belirli kurallarn uygulanmasn ierir. Bir retim ve yorum

dzenei olan edin, dilbilgisi denilen ak seik kurallarn oluturduu devingen

bir dizgedir. (39-401; 44-238; 41-92) Bkz. Performance

Complex Sign (T. Karmak Gsterge, Fr. Signe Complexe): Sem. Saussuren,

baka gstergeleri de ieren gsterge iin kulland terim. Mesela yirmi dokuz

(29) gstergesi yirmi ve dokuz gstergelerinden oluan karmak bir

gstergedir. Bir metin (text) de ounlukla karmak bir gstergedir. (50) Bkz.

Sign, Simple Sign, Text

Composition (T. Biletirme, Fr. Composition): Dil. ki ya da daha ok szlkbirimi,

bileik szck ya da bilekebirim niteliinde yeni bir birim oluturacak biimde

kaynatrma ( anayasa, zveri, kamuoyu vb.). Yeni szck yaratmn salayan

yntemler arasnda yer alan biletirmede sz konusu eler sylemde bamsz

kullanm olan birimlerdir. Bu nedenle kimi durumlarda yorum gl doabilir.

(41-48)

Conative Function (T. arlevi, Fr. Fonction conative): Bkz. Appellative Function

Concept (T. Balam, Fr. Concept): Ortak zellikler tayan bir dizi olgu, varlk ya da

nesneye ilikin genel nitelikli bir anlam ieren, deiik deneyimlere uygun den,

dilsel kkenli her trl tasarm, dn, imge; bir nesne, varlk ya da oluun

anlksal imgesi; gsterilen. Kavramn en nemli zellii zihinsel bir biim, bir


13/87

tasavvur olmasdr. Soyut ve somut olmak zere iki tr kavram vardr. Somut bir

kavram, dsal gndergesi (external referent) dorudan gsterilebilen ve

grlebilen zihinsel bir biimdir. Soyut bir kavram ise dsal gndergesi dorudan

gsterilemeyen ve grlemeyen zihinsel bir biimdir. Mesela araba kelimesi

somut bir kavramn yerini tutar nk gndergesi fizik dnyada kolayca grlebilir

ve gsterilebilir. Ak kelimesi ise soyut bir kavram temsil eder nk her ne

kadar ak duygusal bir olgu olarak var olsa da dorudan grlemez ve

gsterilemez. Kavramlar genel olarak yolla biimlendirilir. Birincisi

tmevarmdr (induction). Tmevarm, belirli rnek durumlardan hareketle bir

kavram oluturma srecidir. Mesela henz kedi kavramn biimlendirmemi olan

bir ocuk, karlat baz hayvanlarn bykl olduunu fark edebilir ve bu zellik o

ocuu bu tr hayvanlar byklar olan bir yaratk olarak zihnine yerletirmesini

salayabilir. Yani ocuk belli bir rnekten hareketle genel bir tasavvur oluturmu

olur. nsanlarn kavramlar biimlendirdii bir baka yol da tndengelimdir

(deduction). Mesela kedi kavramn biimlendirmi olan bir ocuk, zihnindeki

kedinin genel biimine uyup uymadn gzden geirerek ilk kez karlat bir

memelinin kedi olup olmadn karabilir. Kavramlar bir de abduction yoluyla

biimlendirilebilir. Burada yeni bir kavramn kendisiyle sezgisel olarak ortak

noktalar ierdii dnlen mevcut bir kavramdan karlmas sz konusudur. (34-

6,7; 41-138; 13-67) Bkz. Abduction, Abstraction, Abstract Concept, Concrete

Concept

Concrete Concept (T. Somut Kavram, Fr. Concept Concret): D dnyaya ait

gndergesi dorudan gsterilebilen ve grlebilen zihinsel biim. Mesela ta,

kitap, masa vb. (34-192; 44-238) Bkz. Concept, Abstract Concept

Connotation (T. Yananlam, Fr. Connotation): Gstergelerin, dzanlam (denotation)

dnda ifade ettikleri ikincil, duygusal ya da kltrel anlamlar. Bir gstergenin

dzanlam dnda artrd her ey yananlam terimiyle ifade edilir. Yananlam,

dzanlamn aksine zneldir ve kiilere, gruplara, balama gre deiebilmektedir.

Barthesa gre dzanlamsal bir gsterge, birinci anlamlama dizgesinde yer alrken,

yananlam ise dzanlamsal gstergenin gstereninden kaynaklanan ek bir

gstergedir. Yani yananlam ikinci anlamlama dizgesinde yer alr, dzanlamsalgstergeyi (gsteren ve gsterilen) kendi gstereni olarak kullanr ve ona ek bir

gsterilen ekler. Dolaysyla dzanlam, bir yananlam silsilesinin olumasna yol

aar. Barthes, dzanlam ve yananlam dizgelerinin mit biiminde ideoloji

retmek iin bir araya getirildiini ve bunun da nc bir anlamlama dizgesi

oluturduunu savunur. Barthes, gstergelerin bir dizgeden tekine kaymalarn

aadaki izimle gsterir:


14/87

Grld gibi anlamlamann ikinci dizgesini oluturan yananlamn gstereni,

dzanlam dizgesinin gstereni ve gsterileninden oluur. Dzanlam ve yananlamn

bir araya gelmesiyle de nc anlamlama dizgesi yani mit oluur. (72; 90; 94;

50) Bkz. Denotation, Metaphor, Metonymy, Myth, Signification,

Construction (T. Kurulu, Fr. Construction): Szdizimsel kurallar uyarnca,szcklerin tmce iinde anlam ve ilevleri bakmndan beklenmi durumu; Bir

cmledeki kurucular (constituents) arasndaki iliki. Mesela yal adam beinde

(phrase) yal ve adam arasndaki iliki. (41-147)

Content Analysis (T. erik zmlemesi, Fr. Analyse du Contenu): Metin

zmlemesinin nicel bir biimidir; metinlerin biim ya da ieriindeki tekrar eden

elerin saylmas ve snflandrlmasn ierir. erik zmlemesinde konuucu ve

dinleyici gz nnde bulundurulmaz; nesnel ve dzenli betimlemelere ulamak

amalan

r. Bu yntem, gstergebilimsel zmlemeyle birlikte de kullan

labilir.(50; 41-122)

Context (T. Balam, Fr. Contexte): Herhangi bir olgunun, iinde ortaya kt, olaylar,

durumlar, ilikiler rgs. Balam, dil ii balam ve dil d balam olarak iki

ekilde deerlendirmek mmkndr. Dil ii balam, bir dil birimini evreleyen,

ondan nce ya da sonra gelen, birok durumda sz konusu birimi etkileyen, onun

anlamn, deerini belirleyen birim ya da birimler btndr. Dil d balam ise

duruma, konuucu ve dinleyicinin dil d toplumsal, kltrel, ruhsal nitelikli

deneyim ve bilgilerine ilikin verilerin tmdr. (41-34; 17-188)

Contiguity (T. Bitiiklik, Fr. Contiguit): Sem. Bir lde baka bir eyin paras olan

ey. Bitiiklik, nedensel, kltrel, uzamsal, zamansal, fiziksel, kavramsal, biimsel

ya da yapsal olabilir. Mesela dzdeimece (metonymy), gsterilen seviyesinde

deerlendirilirse bitiiklie dayand sylenebilir. nk dzdeimeceler -

eretilemelerin (metaphor) aksine- onlara ait olduu dnlen eylerin yerini

tutar ve bu anlamda dzdeimece, eretilemeden daha gereki (realistic)

olarak deerlendirilir. Gsteren seviyesinde ise dizimler (syntagm), dizilerin

(paradigm) aksine, biimsel bitiiklie dayanrlar. (50) Bkz. Metaphor, Metonymy,

Paradigm, Syntagm

Contradiction (T. eliki, Fr. Contradiction): Man. Bir nerme ile bu nermenin

deillemesinden oluan kme. (18-23)

Contrast (T. Aykrlk, Fr. Contraste): Dil. Anlambirim ya da sesbirimlerin balam

iinde kendilerini evreleyen ayn trden birimlerle kurduklar bant. Mesela


15/87

aaocok geldi tmcesinde ocuk ile gel- ve gel- ile -dieleri arasnda aykrlk

bants vardr. Aykrlk bants, dizisel (paradigmatic) bantlardan

kaynaklanan kartlk bantsnn tersine dizimsel (syntagmatic) bantlarn

rndr. (41-29) Bkz. Paradigmatic Relation, Syntagmatic Relation

Cooperative Principle (T. birlii lkesi): Prag. Gricea gre szcelenen tmceninsyledii ey ile anlatt eyin farkl olmas durumunda, konuucular ile

dinleyicilerin dikkate almalar gereken ve bir dizi buyruktan oluan iletiim ilkesi.

Grce, bu ilkeyi drt kuralla aklar. Bunlar nitelik (quality), nicelik (quantity),

bant (relevance) ve kiplik (manner) kurallardr.

x Nitelik: Konuucular drst olmaldr; yanl olduunu dndkleri eyleri ya da

ellerinde kant olmayan eyleri sylememelidir.

x Nicelik: Yaplacak katk, konumann uygun bir biimde ilerlemesi iin gereken

lde bilgilendirici olmaldr. Ne ok uzun ne de ok ksa olmaldr.

x Relevance: Konuucularn katks, sz al-veriinin amacna uygun olmaldr.

x Kiplik: Konuucularn katks ak, derli toplu, ksa bir ekilde gereklemeli;

bulank ve belirsiz olmamaldr. (107; 108)

Corpus (T. Btnce, Fr. Corpus): Dil. Dilbilimsel aratrmalar iin yazl ve szl

kaynaklardan toplanm szceler btn. (16-473)

Culture (T. Kltr, Ekin, Fr. Culture): Belirli bir insan grubu tarafndan oluturulan ve

srdrlen yerleik kurallar ve pratikler btndr. Sylem biimleri de buna

dahildir. Kltr aratrmalar yapan etnoloji ile gstergebilim arasnda karlkl bir

etkileim vardr. Gstergebilim kltr iletiim asndan inceler; etnoloji ise

gstergebilimsel metotlar aratrmalarnda kullanarak bu alana hizmet eder. (89;

13-11)

Decoding (T. zme, Fr. Dcodage): Alclarn, metinleri ilikili olduklar dzglere

(codes) gnderim (reference) yaparak alglamas ve yorumlamas. Birok

yorumcu, okuyucularn anlam kolayca metinden karmak yerine, kendilerininbizzat yaplandrdn dnr. (50) Bkz. Code, Encoding, Reference

Deconstruction (T. Yap-skme, Fr. Dconstruction): J. Derrida tarafndan metin

zmlemesi iin gelitirilmi olan yapsalclk-tesi (post-structuralist) bir strateji

ya da yntemdir. zellikle felsefe, edebiyat teorisi ve eletirisinde n plana kan

bu yntem, deimez ve sabit hiyerarilere kar kar; bir metindeki retorikle ilgili


16/87

yaplar skmeye, paralara ayrmaya alr. Bu yntemi savunanlar, anlamlarn

hiyerarisi diye bir eyin kesinlikle olamayacan, metinlerin altnda tam ve

deimez bir yapnn kurulamayacan dnrler. Derrida, metinlerin anlamnn

metinde olmayanla, sylenmeyenle balantl olduunu dnr. Derrida metni

yap-skme yntemiyle inceledii zaman nemsiz saylan ayrntlarn bile metnin

kendi mantn sarstn, yadsdn, yani metnin syler grndnn tersini de

sylediini belirtmitir. Yani Derridaya gre bir metnin anlam, ayan yere basan

sabit bir anlam deildir; oynaktr, kaypaktr, elikilidir ve dolaysyla belirsizlikler

tar. Hibir metnin tek ve kesin bir anlam olamaz; bunun tersini dnmek bir

yanlgdr. Yapbozucu eletiri, metin incelemelerinde retorikile gramerkartlna

dayanr. Buna gre bir metnin dilbilgisel ya da szdizimsel yap snn yaratt

anlam ile ayn metnin dokusunda yatan retorik yaplarnn ya da retorik figrlerinin

belirttikleri anlamlar birbirleriyle byk bir eliki iinde bulunabilir. Bu da akl ile

retorik, gramer ile retorik arasnda bir atma bulunduunu gsterir. Bu nedenle

bir metnin anlamn, anlamlarn kavramada tam bir akla, tam bir kesinlie,

gerek anlama hibir zaman ulalamayacaktr. Dolaysyla bir metni okuyabilmek

iin retorik/gramer elikisinin yaratt anlamazl ortadan kaldrmak, o metnin

dokusunu, yapsn bozmak, krmak, ayrtrmak, bylece anlamlar datmak

gerekir. Bir metin gereklii araken, kendini yaratrken yine kendi kendinin

yapsn, anlamsal dzenini, tutarlln bozar; okurun karsna dilbilgisel

kurallarla rlm ve belli anlamlar ieren bir dzenek, bir yap olarak deil, sz

sanatlaryla rl bir oyun biiminde kar. Bylece dilbilgisel yapnn

sylediinden baka bir ey de belirtmi olur. Bu yzden ayn metne ynelik

okumalarda farkl ve hatta elikili yorumlara varlmasnn nedeni, okuma

yntemlerinin ve yaklam biimlerinin farkl olmas deil, elikilerin dorudan

doruya metnin iinde bulunmas, metnin oluum srecindeki retorik/gramer

kartlndan domasdr. (27-202, 203 vd., 50) Bkz. Denaturalization, Post-

Structuralism, Opposition

Deduction (T. Tmdengelim, Fr. Dduction): Man. Geerli bir karmn sonucunu,

ncllerinden karma ilemi. Tmdengelim, zihnin genel bir nermeden tikel bir

nermeye gei suretiyle yapt bir akl yrtme olup, klasik mantn en nemli

prensiplerinden biridir. Hatta Aristo mantnn arlk merkezini de bu prensip

tekil eder. Tmdengelim, ilimlerde, sebeplerden sonulara, kanunlardan olaylara,

kaidelerden misallere doru inieklinde bir akl yrtmedir. Mesela btn aalar

yaprakldr, mee de bir aatr, o halde mee de yaprakldr. (26-112; 18-133)

Bkz. Abduction, Induction


17/87

Deep Structure (T. Derin Yap, Fr. Structure Profonde): Dil. Dilbilimci Noam

Chomskynin ban ektii retici-dnmsel (transformative-generative)

dilbilgisi anlaynda, bir cmlenin iskelet yapsn belirleyen szdizimsel toplam

ifade etmek iin kullanlan teknik bir terimdir. Szdizimsel bileende elde edilen bu

yap biimsel ve soyut bir yapdr. Bir cmlenin dnmsel sre ncesindeki

derin yaps o cmlenin anlamn belirler. (39-402, 403; 50) Bkz. Surface

Structure, Meaning, Sense

Deictic (T. Gsterici, Fr. Dictique): Bir szceyle ilgili durum ya da balama, szcenin

retildii sre dilimine (eylemin zaman ve grn), konuan bireyle

(kipletirme) dinleyiciye gnderme yapan, somut bir dzanlam iermeyen,

gndergesi deiken olan, ancak durum ve balamla ilikili olarak yorumlanabilen

her trl dilsel e. Gstericiler ahs ya da iyelik zamirleri, iaret zamirleri, yer-

zaman zarflar, iaret sfatlar, iaret zamirleri, tanmlklar gibi szlkbirimlerini

(lexemes) ierir. (41-113; 107) Bkz. Aspect, Deixis, Modality

Deixis (T. Gsterim, Fr. Deixis): Gsterici kullanarak szce oluturma, dili sze

dntrme. Gsterim bir anlamda szel iaretleme (verbal pointing) yani dil

vastasyla bir eyleri iaret etmek demektir. Bu iaretleme, gsterici ifadeler

(deictic expressions) kullanlarak yaplr. Gsterim genel olarak iki balk altnda

deerlendirilebilir:

1) Birincil (primary) ya da d (exophoric) gsterim:Bir metnin dndaki bir duruma ya

da konuucu ve dinleyici tarafndan paylalan hayat bilgilerine gnderme yapan

gsterimdir.

2) kincil (secondary) ya da i (endophoric) gsterim: Gsterici ifadelerin, balamn

iindeki sylemsel elere gnderme yapt gsterimdir. Bu gibi ifadeler bir

metinde nceki ve sonraki unsurlara gnderme yapar. Buna gre iki grupta

deerlendirilebilir:

a) Yinelem gsterimi (anaphoric deixis): Metnin ncesine iaretleme yapar. Mesela

bunun gibi, buna benzer ekilde, aynekilde vb.

b) nyinelem gsterimi (cataphoric deixis): Metnin sonrasna iaretleme yapar.

Mesela aadaki, baz, bu (bunu sylememe izin verin gibi) vb.

Bunlarn dnda gsterim, ahs (biz, siz), yer (burada, orada) ve zaman (imdi, sonra)gsterimi olarak kategoride deerlendirilebilir. Gsterim, konuucunun iindebulunduu duruma bal olduundan, bu konuda, konuucuya yakn (proximal) vekonuucudan uzak (distal) olua gre iki tr gsterim de ayrt edilebilir.Konuucuya yakn gsterim ifadeleri bu, burada, imdi gibi rnekleri ierirken;


18/87

konuucudan uzak gsterim ifadeleri u, orada, sonra gibi rnekleri ierir. (41-114; 107) Bkz. Aspect, Deictic, Modality

Denaturalization (T. Gayritabiletirme*, Fr. Dnaturalization): Sem.

Gstergebilimcilerin, tabi olarak kabul edilen toplumsal kaynakl olgular aa

karmak amacyla, Shklovskynin yabanclatrma (defamiliarization)

kavramndan esinlenerek kullandklar bir terim. Sanatta, srekli karlatmz ve

bize yakn olan eylere daha farkl bir gzle, daha nesnel ve eletirel olarak

bakmamz salamak iin kullanlan yabanclatrma teknii, gstergebilimciler

tarafndan gstergeleri ve dzgleri oluturup zerken bunlarn altnda yatan

kurallar daha ak ekilde belirlemek ve yine bunlarn altnda yatan grnmez

ideolojik glerin etkisini aa karmak iin kullanlr. (50) Bkz. Deconstruction,

Formalism

Denotation (T. Dzanlam, Fr. Denotation): Yananlamn (connotation) mukabili

olarak, bir gstergenin en temel, mantksal, deimez, nesnel ve herkese kabuledilen anlamdr. Dzanlamn kayna, toplumsal uzlamdr. Eer herkes, her

gsterge iin kendi anlamn uydursayd, insanlarn birbirini anlamas imkansz

olurdu. Bununla birlikte birok gstergenin ahs anlam yani yananlam olsa da

birok gstergenin en az bir herkese paylalan dzanlam vardr. Dolaysyla

dzanlam, insan bildiriiminin nemli bir unsurudur. Bir gstergenin birden fazla

dzanlam olabilir. eitli seeneklerden bir anlamn seilmesi gerektiinde, karar

vermek iin gstergenin balamna (context) baklr. Dzanlam ounlukla

yananlamla birlikte ele alnr. Mesela kurbaann kuyruksuz, perde ayakl, hem

suda hem karada yaayabilen bir hayvan olduu konusunda herkes hemfikirdir.

Bu, kurbaann dzanlamdr ve szlkte de bu anlamyla yer alr. Ancak

kurbaann yananlamlar yani her insann ahs tecrbelerine gre deiebilir.

Mesela bazlarna, biyoloji dersinde kesip inceledikleri kurbaay; bazlarna ise

kkken okuduklar Kurbaa Prens hikyesini vb. hatrlatabilir.

Dzanlam terimi, gstergebilimde, gsteren ile gsterilen arasndaki banty ifade

eder. Buna gre dzanlam, hakknda geni bir fikir birlii olan bir gsterilen dir.

Barthesa gre dzanlamsal bir gsterge, birinci anlamlama dizgesinde yer alr,

yananlam ise dzanlamsal gstergenin gstereninden kaynaklanr. Gstergebilimve gstergebilime komu olan dier disiplinlerde kullanlan dzanlam ve yananlam

terimleri genel olarak drt kavramsal ayrm ierir: Mantksal ayrm, stilistik ayrm,

gstergebilimsel ayrm ya da Hjelmslevin ayrm ve Econun ayrm.

x Mantksal Ayrm: Mantkta ve felsefede dzanlam kaplamla (mesela bir kavramn

kapsad nesne ya da nesneler snf) ayn anlamdadr. Yananlam ise ilemle


19/87

(mesela kavram karakterize eden btn zelliklerin listesi) ayn anlamdadr. lem

ve kaplam terimlerini kullanarak byle bir ayrm yapan Port Royal mantyken,

dzanlam ve yananlam terimlerini ieren ilk kullanm muhtemelen John Stuart

Mille dayanmaktadr. lem ve kaplam, bazen Fregenin Sinn ve Bedeutung

terimleriyle bir tutulur. Buna gre farkl ilemler tek bir kaplamla ilikili olabilir.

Mesela sabah yldz ve akam yldz ya da ekenar gen ve eit al

gen terimlerinin kaplamlar ayn olmakla birlikte ilemleri farkldr. Eer ilem,

kaplamdaki nesnelerin ortak olan btn zelliklerini ierseydi, kaplam ayn olan

terimlerin ilemi de ayn olurdu. Mesela hem sabah yldz hem de akam yldz

terimleri gnein batndan ve douundan hemen nce grlebilen bir tr

yldzeklinde tanmlanabilirdi.

x Stilistik Ayrm: Bu ayrm da kaynan Port Poyal mantndan alr. Burada

dzanlam, gndergeyle (referent) birebir uyutuu kabul edilen ieriin (content)

bir paras olarak dnlr; yananlam ise dzanlam ierikten karld zamangeri kalan eyle bir tutulur. Bununla birlikte dzanlam ve yananlam, ounlukla

ieriin farkl eitleri olarak dnlr.

x Gstergebilimsel Ayrm ya da Hjelmslevin Ayrm: Hjelmsleve gre yananlam,

dillerin zel bir grn(configuration)dr ve bu anlamda dzanlamla ve stdille

(metalanguage) karttr. Bu tanmlara gre yananlamsal bir dil, anlatm dzlemi

baka bir dil olan bir dildir ve bu da ierik dzlemi baka bir dil olan bir stdilin

alt-st olmas yani devriklemesi anlamna gelir. Dzanlamsal bir dil ise hibir

dzlemi baka bir dili biimlendirmeyen bir dildir. Buna gre dzanlam, anlatm(expression) ve bir gstergenin ieriini birletirmeye yarayan bir bantdr;

yananlam ve stdil ise her birinin kendi anlatm ve ierii bulunan iki ayr

gstergeyi ilikilendirir.

x Econun ayrm: Eco, yananlam kavramnda Hjelmslevden esinlenmekle birlikte,

onu daha farkl bir ekilde yorumlamtr. Eco, bu terimi ilk kullandnda olduka

heterojen bir olgular listesi retmi ve buna mantksal yananlam, stilistik

yananlam ve daha birok eyi dahil etmitir. Eco daha sonraki almasnda ise

yananlam, nceki anlam tarafndan iletilen bir anlam (signification) olarak

tanmlamtr. Bu tanm, mantklarn balamsal ima (contextual implication)

dedikleri eyle benzerdir. Eco, daha sonraki almalarnda, yananlamsal dizgenin

ikinci seviyesi olarak adlandrd eyin karma (inference) dayandn

belirtmitir. Eco, yananlamla ilgili fikrini aklarken, alarm sistemiyle donanm bir

su seddini rnek verir. Bu sistemde AB gstergesinin tehlikeye, AD gstergesinin

ise yetersizlie delalet ettiini farz edersek, bunlar, gstergelerin dzanlam olur.


20/87

Su seddinin balam ierisinde, tehlike, suyun belirli bir seviyenin zerine

kmas, yetersizlik ise su seviyesinin, snrn altna dmesi demektir. Buna

gre birinci durumda bir miktar suyun boaltlmas, ikinci durumda ise bir miktar

suyun sisteme dahil edilmesi gereklidir. Eco, AB gstergesinin tehlikeye delalet

ettiini (dzanlam) ve boaltmay (ayrca yksek su seviyesini) artrdn

(yananlam); AD gstergesinin ise yetersizlie delalet ettiini (dzanlam) ve

sisteme su giriini (ayrca alak su seviyesini) artrdn (yananlam) belirtir.

Grld gibi su seddinin balam ierisinde btn bu durumlar birbirini ima

eder. (14-130; 90; 72; 94; 50) Bkz. Connotation

Denotatum (T.): Bir snfneleman. Morrise gre denotatum,gnderge (referent)

yani gerekte var olan bir kerelik tek nesnedir ve kavramsal gsterilenin

yelerinden yalnzca biridir. (14-41; 13-66) Bkz. Designatum, Referent

Description (T. Betimleme, Fr. Description): Dil.Genel olarak grgl ve tmevar

ml

inceleme, zel olarak da tmceyi kuran elerin, anlambirimlerin, sesbirimlerin,

bunlara ilikin birleim kurallarnn dizgesel gsterimi. Man. ........ zellii olan

biricik nesne biimindeki ad. alkuunun (biricik) yazar gibi. (41-43; 18-12)

Designatum (T.): Bir nesne snf veya tr; elerden oluan bir snf. Bir snfn

birok eleman, bir tek eleman bulunabilir ya da hi eleman bulunmayabilir.

Morrise gre designatum, gsterilen yani gstergenin gnderme, arm

yapabilecei nesne trdr; bir tre ait btn nitelikleri kapsayan bir genel

kavram ya da soyutlama, birok eyi kapsayan anlamsal ieriktir. Bu gsterilenin

yani designatumun gerekten, tek ve bir kereye zg olarak var olmas gerekmez.

(14-41; 13-66) Bkz. Denotatum

Diachronic (T. Artsremli, Fr. Diachronique): Gen.Ter. Olgular zaman iindeki

evrimleri asndan ele alan. Dil. Dil olgularn tarih sre ierisinde inceleyen.

(89; 41-27) Bkz. Diachronic Analysis, Synchronic, Synchronic Analysis

Diachronic Analysis (T. Artsremli zmleme, Fr. Analyse Diachronique): Sem.

Bir olgunun (mesela bir dzgnn) tarih sre ierisindeki deiimini aratran

zmleme yntemi. Saussure, dili esremli bir yntemle incelemek gerektiinisavunuyordu ancak baz eletirmenler bu yntemin, deiimlerin nasl olutuunu

hesaba katmad iin yetersiz olduunu ne srmlerdir. (50) Bkz. Diachronic,

Synchronic, Synchronic Analysis


21/87

Dialectic (T. Diyalektik, Fr. Dialectique): Gen.Ter. Genel anlamda kartlklar ieren

bir sre, zel anlamdaysa kart glerin ya da etkenlerin sentezi ya da

uzlamasyla sonulandrlan sre. (89)

Dialogism (T. Diyalojizm, Metinleraras likiler, Fr. Intertextualit): M. Bahtin

tarafndan ortaya atlm bir terim. Diyolojizm, Bahtinin metinleraras ilikilerkavram iin kulland kendisine zg bir terimdir. Bahtin, yan yana konmu iki

dilsel yaptn ya da iki szcenin bir tr anlamsal ilikiler iine girdiini belirtir ve

bunu diyalojik ilikiler olarak adlandrr. Diyalojik ilikiler, dilsel bildiriimde yer

alan btn szceler arasndaki anlamsal ilikilerdir. Bahtin, sylemlerin ya da

metinlerin tarihsel, toplumsal, kltrel gemileri ve evreleriyle birlikte ele

alnmas gerektii savunur. Bylece bir metnin hem kendinden nceki metinlerle,

hem de bu metni okuyanlarn yaratacaklar metinlerle oksesli bir iliki iinde

bulunduunu belirtir. Bahtine gre oksesliliin, yani metinleraras ilikilerin en

youn olduu yaznsal tr romandr, nk roman, btn br trlerin birbirleimidir, karlkl etkileimler, syleimler dizgesidir. Bu nedenle roman, ancak

br sylemlere alarak zmlenebilir. (30-279; 29-41) Bkz. Intertextuality,

Intratextuality

Digital Signs (T. Dijital Gstergeler, Fr. Signes Digital): Sem. Dijital gstergeler,

rneksemeli gstergelerin aksine kelimeler ve saylar gibi ayr ayr birimleri ieren

gstergelerdir. Ancak unutulmamaldr ki dijital teknoloji, rneksemeli gstergeleri

(analogical signs) dijital kopyalara dntrebilir ve dijital bir arala oluturulmu

metinler asllar olmayan kopyalar olabilir. (50) Bkz. Analogical Signs

Discourse (T. Sylem, Fr. Discours): I.Gen.Ter. Bir eyler sylemek, bilgi vermek

iin konumak, bir eyleri tartmak, halka hitap etmek iin konumak, bir eyler

retmek amacyla dinleyicilerin karsnda konumak, ahlak bir konuda sylev

vermek vb. II.Dil.Sem.Szce, bir ya da birok tmceden oluan, ba ve sonu

olan bildiri, tmce snrlarn aan, tmcelerin birbirine balanmas asndan ele

alnan szce. Bir gstergeler dizgesi olan dilin, birey tarafndan kullanlmas,

bireyin bunu kendine mal etmesi. Sylemde belli bir znenin varl sz

konusudur. Sylemi anlamak ve anlamlandrmak iin o sylemin balamn yani

sylendii ortam bilmek gerekir. Kuramclar sylem terimini dilden (langue)

ziyade sz (parole) zerinde younlaarak ele almlardr. Birok ada kuramc,

M. Foucaultnun etkisiyle dili, yekpare bir dizge (monolithic system) olarak deil;

bilim, hukuk, tp, siyaset, gazetecilik, ahlak gibi eitli sylemlerle yaplanm

olarak ele alrlar. Sylem, belirli gereklik biimleri oluturmak ve srdrmek iim

kullanlan bir dizi temsil dzgden (representational code) oluan bir temsil


22/87

dizgesidir.Temsil dzgler, sylemsel alann sembolik dzeninin altnda yatan

bantsal ilkeleri akla getirir. ncelikle belirli tarihsel ve sosyo-kltrel

balamlardaki sylemsel biimleri ele alan Foucaultya gre belli bir sylemsel

biim, kendi doruluk rejimini srdrr. Foucault, dilbilimsel bir determinizmi

benimseyerek belli bir tarihsel dneme ait bir sylemdeki bask n deimecelerin

(tropes) o dnem hakknda bilinebilecek her eyi belirlediini dnr. Yapsalclk-

tesi (poststructruralist) eletirmenler ise sylemin dnda herhangi bir gereklik

ya da anlam olduunu kabul etmezler.; onlara gre sylem, belirli tarihsel

koullardan bamsz olarak iler. Yapsalclk-tesi eletiride sylem, zaman

zaman metinin yerini alm, onun yerine kullanlmtr. Toplumsal

gstergebilimciler ise metin ve sylem arasnda ayrm yapmtr. Onlara gre

sylem, iine metinlerin yerletirildii toplumsal bir sreci ifade eder; metin ise

sylemin iinde retilen somut, madd bir nesneyi ifade eder. Metnin, syleme

gre farkl bir konumlan vardr. Metnin birincil ynelimi mimetik dzleme

yneliktir, sylem ise gsterme sreci dzlemine (semiosic plane) gnderme

yapar. (21-141; 41-188; 50; 25-7, 8 vd.)Bkz. Episteme, Post-structuralism,

Representation, Representational Codes, Text

Distinctive Feature (T. Ayrc zellik, Fr. Trait Distinctif): Dil. Varl ya da

yokluuyla bir dil birimini bir bakasndan ayrt eden, belirgin en kk zellik.

Mesela Trkedeki [t] ve [d] arasndaki kartlkta [d]nin ierdii titreimlilik ya

da tmllk ayrc bir zelliktir. (41-28)

Double Articulation (T. ift Eklemlilik, Fr. Double Articulation): I.Dil. Dilin, ikitrl zmleme sonucu elde edilen, iki aamal bir seim eylemiyle gerekleen

szceleri oluturma dzenei. Dilin eklemlilii, ikili bir dzenek ierir. Her szce,

gerek gstergeler bakmndan, gerekse salt gsterenler asndan alglanabilir

elerden oluur. Dildeki ift eklemlilik, bildirilerin iki trl para iermesinden,

retim srecinde olsun, zmleme ileminde olsun, ikitr temel eyle

karlalmasndan kaynaklanr. Sz zincirinde yer alan en kk ses birimleriyle

bunlarn oluturduu en kk anlaml birimlerin izgisel dizilii, belli bir balamda

yer alan bu birimlerin baka balamlarda da grevlendirilebilmesi, dilsel dzenein

temel zelliidir. nsan dili bu ynyle hayvanlarn kard eklemsiz seslerden de,lk vb. blmlenemez, eklemlerine indirgenemez dil d ses ynlarndan da

kesinlikle ayrlr. Sz konusu zellik ancak iki dzeyli bir zmleme sonucu elde

edilen ve iki trl seme eylemiyle gerekleen dilsel bildirilerin ayrtrlmasyla

kavranabilir. II.Sem. Szl dil modelinden hareketle, eklemli bir dzgnn daha

geni anlaml birleimler ortaya koymak iin kullanlabilen szdizimsel (syntactical)

kurallarla birlikte temel birimlerden oluan bir szck daarc (vocabulary)


23/87

vardr. ift eklemlilike (double articulation) sahip gstergebilimsel bir dzg

(tpk szl dilde olduu gibi) iki soyut yapsal dzeyde zmlenebilir: Daha st

bir dzey birinci eklemlilik (first articulation), daha alt bir dzey ise ikinci

eklemlilik (second articulation) dzeyi olarak adlandrlr. Yol panosundaki

gstergede ikinci eklemlilik yoktur ancak eklemliliin hi olmad da sylenemez,

sadece birinci eklemlilie sahip olduu sylenebilir.

Birinci eklemlilik dzeyinde dizge, mevcut olan en kk anlaml birimlerden

oluur. (Mesela bir dildeki biimbirimler(morphemes) ve kelimeler) Bu eklemlilik

dzeyine dilde, gramatikal dzey denir. Bu dzeydeki anlaml birimler, her biri

bir gsteren ve gsterilenden oluan eksiksiz gstergelerdir.

kinci eklemlilikdzeyinde, gstergebilimsel bir dzg, tek bana anlam tamayan

en kk ilevsel birimlere blnebilir. (Mesela konumadaki sesbirimler

(phonemes) ve yaz

daki yaz

birimler (graphemes)) Tamamen ayr

msal(differential) ve yapsal olan bu birimler, dzgdeki yinelenebilen zelliklerdir.

Bunlar tek balarna birer gsterge deildir. (Bu kk birimlerin anlaml

gstergeler haline getirilmesi iin dzgnn mutlaka birinci eklemlilik dzeyinin

olmas gerekir) Bu kk birimler, bir eye iaret etmeyen gsterge eleridir. Her

iki dzeyi de ieren bir dzgde, bu kk birimlerin ilevi, en kk anlaml

birimleri ayrt etmektir. Mesela dildeki /k/, /b/, /s/ sesbirimleri, ikinci eklemliliin

eleridir ve bunlarn ilevi, dilin birinci eklemlilik dzeyinin eleri olan /kel/,

/bel/, /sel/ gibi kelimeleri birbirinden ayrt etmektir. Dildeki ikinci eklemlilik

dzeyi, grld gibi, sesbilimsel(phonological) bir dzeydir.

Gstergebilimsel dzgler ya tek eklemli ya ift eklemli ya da eklemsizdir. ift

eklemlilik (double articulation), gstergebilimsel bir dzgnn, az sayda birim

kullanarak saysz anlaml birleimler oluturmasna olanak tanmlanr. Snrl

sayda elerin snrsz kullanm, gstergebilimsel ekonomi olarak adlandrlr.

Hjelmslev, ift eklemlilii, dilin temel ve tanmlayc bir zellii olarak grmtr.

ift eklemlilik, byk lde dilin yaratc ekonomisine katk salar. Dil, az sayda

gsterge kullanan, fazlasyla ekonomik bir gstergebilimsel dizgedir. Dilsel

ekonomi, renmeyi ve hatrlamay kolaylatrr. Yaratclk asndan dil, snrsz

biimde retkendir. Mesela bir dilde 40-50 civarnda ikinci eklemlilik esi yani

sesbirim bulunabilir ancak bunlardan yzbinlerce cmle retilebilir. Sonuta Noam

Chomskynin belirttii gibi, dilin yaratc ekonomisi bize, daha nce hi

karlamadmz sonsuz sayda cmle retme olanan verir.

John Lyonsa gre ikilik (duality), ayn zamanda nedensizlikle ilikilidir. Eer her

sesbilimsel eyle anlam arasnda baz alardan -ister uzlamsal isterse doal-


24/87

ikonik bir bant bulunsayd, sesbilimsel eleri birbirleriyle birletirme olana

olduka kstlanrd. Roman Jacobsona gre ise dilsel birimlerin birletirilmesinde

artan bir zgrlk derecesi sz konusudur. Mesela ayrc zelliklerin sesbirimlerle

birletirilmesinde, birey-konuucunun zgrl sfrdr, nk dzg (code), sz

konusu dilde kullanlabilecek btn olanaklar zaten belirlemitir. Sesbirimleri

kelimelerle birletirirken de zgrlk snrldr. Kelimelerle cmle olutururken ise

konuucu daha az snrlanmtr. Nihayetinde cmlelerin szcelerle (utterance)

birletirilmesinde birey-konuucunun zgrl artar ve bylece yeni balamlar

yaratabilir. Jacobsonun da belirttii gibi, cmle dzeyinin tesinde bile, kelimeleri

kullanma eklimiz bize ak olan olanaklar snrlayan dilsel uzlamlara baldr.

Eer bu normlardan fazla uzaklarsak, bildiriimde baarsz olabiliriz.

Baz dzglerde sadece birinci eklemlilik vardr. Bu gstergebilimsel dizgeler,

gstergelerden yani sistematik olarak birbirine bal olan anlaml elerden oluur

ancak bu gstergeleri en kk ve kendi bana anlam tamayan eler halindeyaplandracak ikinci bir eklemlilik yoktur. Bir dzgdeki en kk ve yinelenen

yapsal birimin anlaml olduu yerde, dzgnn sadece birinci eklemlilii vardr.

Birok gstergebilimci, szl olayan bildiriimin, hayvan bildiriimiyle ilgili eitli

dizgelerin sadece birinci eklemlilie sahip olduunu savunur. ift eklemliliin

bulunmad dier gstergebilimsel dzglerde, sadece ikinci eklemlilik vardr.

Bunlar belirli anlamlara sahip gstergelerden oluur ve bu anlamlar o

gstergelerin elerinden karlamaz. Bunlar sadece betilere (figurae) yani en

kk ilevsel birimlere blnebilir. (42-91, 92; 80; 50) Bkz. Articulation,

Binarism, Figurae

Empty Signifier (T. Bo Gsteren*, Fr. Signifiant Vain): Sem. Mphem, fazlasyla

deiken, zel olarak belirtilemeyen ya da mevcut olmayan bir gsterileni olan

gsteren olarak tanmlanr. Bu gibi bo gsterenler, farkl insanlar iin farkleyler

ifade ederler, birok gsterilenin yerini tutabilirler ya da hibir gsterilenin yerini

tutmayabilirler. Onu yorumlayanlar ona ne anlam verirse o olabilirler. Bu tr

gsterenlerin var olduunu ne srenler, gsteren ve gsterilen arasnda hibir

bant olmadn savunurlar. Ancak Saussure geleneini benimsemi olan

gstergebilimcilere gre bir gsterilenin yerini tutmayan bir gsteren mevcutolamaz, bir eyi gsterge olarak nitelendirmek iin mutlaka bir eyi gstermesi

gerekir. (50) Bkz. Signifier

Encoding (T. Dzgleme, Fr. Encodage): Sem. Metinlerin, dzgleyiciler (encoders)

tarafndan, ilgili dzglerden faydalanlarak retilmesi. (50) Bkz. Code, Decoding


25/87

Enonciation (T. Szceleme, Fr. Enonciation): Dilin bireysel olarak retilmesi, dili

bireysel kullanm haline sokmak. Szcelemede, szcelerin iinde bulunduu durum

ve balam byk nem tar. Belli bir zne tarafndan retilen bir szcenin

anlalabilmesi iin belirleyicilerini, sylenme nedenini, hangi balamda

sylendiini ve syleme ortamn bilmek gereklidir. tr szceleme vardr:

Dorudan, gecikmeli ve dolayl szceleme. Dorudan szcelemede, verici ile alc

yz yzedir. Her biri konuma boyunca sra ile verici ve alc olur. Baz dorudan

szcelemede verici ile alc dorudan grse de, ayn mekanda deildir. Verici ya

da alc iin, belirgin bir dinleyici ve mekan gz nne gelmez. Telefon

konumalar, bir kii ile yaplan grmeler bu tre rnek verilebilir. Gecikmeli

szelemede, verici ve alc ayn zaman dilini iinde bulunmazlar. Yani vericinin

szcelemesi, alcnn szceyi anlamlandrma zamanna gre daha nceki bir zaman

diliminde olacaktr. Mektup, gecikmeli szceleme iin rnek verilebilir. Birisi

mektup yazar, karsndaki mektubu okur ve geri bildirimde bulunur. Yazl

metinlerde de (gazete, retici yazlar, edeb metinler) gecikmeli szceleme sz

konusudur. Ancak yazl metinlerde alcnn geri bildirimde bulunma hakk yoktur.

Yaznsal anlatmlarda iki szceleme yeri ve zamanndan sz edilebilir. Birincisi,

kitabn basld yaynevine ait yer ve zamandr. kincisi ise yazarn metni kaleme

ald yer ve zamandr. Gecikmi szceleme iin afi, duvar yazs, ara-gerelerin

zerindeki kullanma talimatlar, genel uyarlar gibi yaz trleri rnek verilebilir.

Dolayl szcelemede ise bir konuucu, bakalarndan duyduklarn aktarr. Dolayl

anlatm buna rnektir. Bu tr szcelemede iki ayr verici vardr. Birincisi, bir szce

reten; dieri ise bu szceyi bir bakasna aktaran kiidir. Ayn biimde iki

szceleme durumu da sz konusudur. Birincisi, aktarlan syleme ait szceleme

durumu; ikincisi ise aktaran syleme ait szceleme durumu. Yazl ve szl

anlatmlardan baka tiyatro metinlerinde ve filmlerde dolayl szceleme durumuna

rnekler bulunabilir. zellikle anlatbilim asndan, bir anlatda konuan kii

anlatcdr. Ancak anlat iinde anlatcdan baka birok kii de olacaktr. Anlatbilim

asndan, dier kiilerin tm szlerini anlatcnn anlatlana/okuyucuya aktard

kabul edilir. Bubunla birlikte bir romandaki tm konumalarn dolayl anlatm

olmad da bilinir. Bu durumda anlatc silinmi ve konuma hakkn anlat

kiilerine brakmtr. Ama her durumda, bu bilgileri de okuyucuya anlatcnn

aktard kabul edilir. (21-36, 37, 38) Bkz. Discourse, Narration, Utterance

Episteme (T., Fr. Epistme): Foucaultnun kulland episteme terimi, belli bir

tarihsel dnemdeki sylemsel pratikleri biraraya getiren bantlar dizisinin

toplamna gnderme yapar. Sylemsel pratikler de o dnemin bilgi kuramlarn

(epistemologies) retir. (50) Bkz. Epistemology


26/87

Epistemology (T. Bilgi Kuram, Fr. Epistemologie): Felsefenin, bilgi kuramyla

ilgilenen bir daldr. Epistemology terimi, dnyann nasl bilinebileceine ve

dnya hakknda ne bilinebileceine gnderme yapar. dealizm, realizm vb. hep

gerekin ne olduu zerinde duran bilgikuramsal bir tutum iindedir. Bilgi

kuramlar, ontolojik varsaymlar da temsil eder. (50) Bkz. Episteme

Essentialism (T. Esaslk, Fr. Essentielisme): Esasl savunanlar, baz

gsterilenlerin (signifieds) dierlerinden farkl, mstakil kendilikler (entities)

olduunu, bunlarn nesnel bir varla ve esas zelliklere sahip olduunu

savunurlar. Esaslara gre bu gsterilenler bir eit mutlak, evrensel ve tarih-

tesi (transhistorical) esas vastasyla tanmlanabilirler. Mesela gereklik,

doruluk, anlam, zihin, bilin, tabiat, gzellik, adalet, zgrlk gibi gsterilenlere,

dilden nce mevcut olmalarn salayan varlkbilimsel bir stat verilmitir.

Esaslk, insanlarla ilikili olarak, insanolunun ya da tpk kadnlar gibi belirli bir

insan kategorisinin, doutan gelen, deimez ve ayrc bir tabiat olduunagnderme yapar. Mesela kadn ve erkek arasndaki ayrmda biyolojik esaslk sz

konusudur. Hmanizm diye bilinen dnce de esasdr nk bireylerin sabit,

uyumlu, tutarl, btnsel ve mstakil bir i bene, kiilie, tutumlara ve fikirlere

sahip olduunu kabul eder. Burjuva ideolojisi de toplumu, kabiliyet, tembellik,

msriflik gibi nceden verilmi esaslara sahip bamsz bireyler asndan

karakterize ettii iin esasdr. Grececiler (relativists) ile yapsalcl ve

yapsalclk-tesini savunan gstergebilimciler esasla kar karlar nk

onlara gre eylerin, bizim onlar tanmlama ve snflandrma biimimizden

bamsz esas zellikleri yoktur. (50) Bkz. Reductionism

Expression-Token (T. fade rnei, Deyim rnei): Man. Bir ifadenin tekil ve somut

olarak her tekrarlan bir ifade rneidir. (9-41, 42; 14-25, 26) Bkz. Expression-

Type

Expression-Type (T. fade Tipi, Deyim Tipi): Man. Bir tmel olarak ifadenin kendisi.

Buna karlk ifadenin her tekrarlan tekil ve somut bir olay olarak ifade rnei

(expression token) adn alr. Mesela Akam, yine akam, yine akam msrasnda

be kelimenin olduunu da syleyebiliriz, iki kelimenin olduunu da. ki kelimenin

olduunu sylediimizde ifade tipini saym oluruz. Be kelimenin bulunduunu

sylediimizde ise ifade rneklerini saym oluruz. Akam kelimesinin her

geii bir ifade rneidir; tek bana akam kelimesi ise ifade tipidir. Bir kelimenin

fonetik varyantlar da ayn ifade tipine dahildir. Buradan hareketle Sz daarc

bakmndan en zengin dil ngilizcedir veya En fazla szck kullanan yazar

Shakespearemi gibi ifadeleri ngilizlerin ok konuan ve yazan bir ulus,


27/87

Shakespearein ise en verimli yazar olduu eklinde yorumlamamak gerekir.

nk burada ngilizcenin zenginlii, bu dilin szlnde yer alan ayr tipten

szcn saysyla ilgilidir. Ayn ekilde Shakespearein hacimce hi de kabark

olmayan eserlerinde 20.000e yakn ayr tipten szcn getii hesaplanmtr.

(9-41, 42; 14-25, 26) Bkz. Expression-Token

Expressive Function (T. Anlatmsallk levi, Fr. Fonction Expressive): Bildirinin

konuucuya ynelik olduu, konuucunun szn ettii konuya ilikin zel

tutumunu, gerek olsun olmasn okusalln dolaysz biimde dile getirdii

durumlarda gerekleen dilsel ilev. Ne gnlerdi o gnler! gibi nlemler bu

ilevin en yaln anlatmdr. Bu ilev ayrca eitli sesil, dilbilgisel, szlksel

biimlere de renk katar. (42-62, 63; 41-25) Bkz. Appellative Function, Functions

of Signs, Metalingual Function, Phatic Function,, Poetic Function, Referential

Function

Extension (T. Kaplam, Fr. Extension): Man. Bir dzgn deyimin dile getirdii nesne

ya da nesneler kmesi. Mesela bir adn kaplam, gsterdii birey; bir yklemin

kaplam, bu yklemi alan nesnelerin toplam; bir nermenin kaplam, bu

nermenin doruluk deeridir. Kaplam ile ilem arasndaki ayrm ilk dile getiren

John Stuart Mille gre bir terimin kaplam, bu terimin uygulanabildii nesnelerdir.

Buna gre sandalye kelimesinin kaplam, dnyadaki her sandalyeyi ierir. (18-

71) Bkz. Intension

Felicity Conditions (T. Yerindelik Koullar): Prag. Bir sz ediminin uygun koullarda

szcelenip szcelenmediini belirleyen koullar. Konuan kiinin szceledii

edimsel bir tmce ancak belli koullarda yerinde olabilir ve baarya ular. Mesela

Bu gemiye Queen Elizabeth adn veriyorum szcesi, sz konusu geminin zaten

bir ad varsa, ortada gemiye ad veren kii dnda kimse yoksa, bu treni

dzenleyen kii ya da kiilerin bu i iin davet ettii bir kii deilse yerinde olmaz.

Yerindelik koullar kabaca balk altnda deerlendirilebilir:

x Hazrlayc Koullar: Bunlar sz edimini gerekletirmek iin konuucunun sahip

olmas gereken toplumsal durumu ya da otoriteyi, dier ahslarn durumunu vb.

ierir. Mesela resm bir nikah ancak nikah memuru gerekletirebilir. Ayrca

evlenen iftlerin mutlaka bekar olmas ve evet ya da hayreklinde szcelerle

evlilii kabul ya da reddetmeleri gerekir.

x cra ya da Uygulama Koullar: Uygulama koullar, bir sz ediminin bir ayin ya da

tren eliinde gerekletirilmesini akla getirir ancak esasnda bir hareket ya da

eylem olmad zaman da edimin geerli ve yerinde olduu durumlar vardr.


28/87

Mesela bir futbol karlamasndaki bir hakem, bir oyuncuyu uyard zaman onun

adn, numarasn ve oynad takm not eder. Bununla birlikte hakem sar kartn

da karp gsterebilir ama bu, uyarmak iin ille de gerekli deildir.

x tenlik Koullar: Bunlar, konuucunun syledii eyi yapmaya gerekten niyetli

olmas gerektiini ifade eder. Sz verme ya da zr dileme durumunda dierleriiin konuucunun ne kadar iten olup olmadn bilmek imkansz olabilir. Bununla

birlikte itenlik, zrn bir daha tekrarlanmayacana ya da verilen szn

tutulacana dair garanti vermez. Evlenme sz vermek, and imek gibi baz sz

edimlerinde bu itenlik, ahitlerin varlyla belirli hale gelir. Sz veren kii daha

sonra Ben byle demek istememitim diye bir ey ne sremez. (107; 108; 36-

14, 15, 16) Bkz. Cooperative Principle, Performative, Speech Act

Figurae (T. Beti, Fr. Figurae): Hjelmslev tarafndan, gstergeden daha kk boyuttaki

birimlere verilen ortak ad. ift eklemliliin daha alt bir yap

sal dzeyinde,gstergebilimsel bir dzg, kendi bana anlam tamayan (konumada

sesbirimler, yazda yazbirimler gibi) kk ilevsel birimlere

ayrlabilir.Hjelmslevin figurae diye adlandrd daha alt dzeydeki bu birimler,

tamamyla ayrmsal (differential) olan yapsal birimlerdir. Dil, sonlu sayda

betilerle (seslem, sesbirim, anlambirimcik) sonsuz sayda gsterge oluturmaya

elverili bir dzenektir. (41-42; 50) Bkz. Articulation, Double Articulation

Figure (T. Deimece, Fr. Figure): Bir gstergenin gerek anlam dnda, tabi ve

allm olandan uzaklam biimde kullanlmas. Figrler, dnce figrleri ve

kelime figrleriolarak ikiye ayrlr. Dnce figrleri imgelemle ilikilidir, bunlar

ifade eden kelimeler deitirilse de figr daima ayn kalr. Buna karlk kelime

figrlerinde sz deitirildiinde figr yok olur. Figrlerde temel olarak benzerlik

ya da edeerlik ilikisi bulunur. Burada benzerlik, eretilemeye (metaphor);

edeerlik ise dzdeimeceye (metonymy) tekabl eder. Bu tarz figrlerin

dnda, tmcedeki elerin dzenleni biiminden, tmce kuruluundan, biemsel

zelliklerden kaynaklanan figrler de vardr. (41-72; 14-27) Bkz. Metaphor,

Metonymy, Synecdoche

First Articulation (T. Birinci Eklemlilik, Fr. Premire Articulation): Bkz. Articulation

Form (T. Biim, Fr. Forme): I.Dil. Dilsel bir gstereni oluturan ses elerinin tm.

II.Sem. Saussuren yapt gsteren-gsterilen ayrmnda gsteren biim,

gsterilen ise ierik olarak deerlendirilir. Hjelmslev, Saussuren

gsteren/gsterilen kartln anlatm/ierik dzlemleriyle karlar. Her dzlemde

de tz/biim kartln ngrr. Yani anlatm (expression) ve ierik (content)


29/87

dzlemlerinin birer tz (substance) ve biimi (form) vardr. Buna gre

gstergelerin drt boyutu vardr: eriin tz, ieriin biimi; anlatmn z,

anlatmn biimi. erik dzlemindeki gsterilenler unlardr: Metinsel dnya, konu,

tr (genre) vb.yi kapsayan ieriin tz ve anlamsal yap (semantic structure)

ile tematik yapy kapsayan ieriim biimi. Anlatm dzlemindeki gsterenler de

unlardr: Grnt, ses gibi fiziksel iletim aralarn kapsayan anlatmn tz ve

biimsel szdizimsel yap, teknik ve slubu kapsayan anlatmn biimi. (41-44;

50) Bkz. Signified, Signifier

Formalism (T. Biimcilik, Fr. Formalisme): 1915-1930 yllar arasnda S.S.C.Bde

ortaya kan yapsalc, realizm kart ve estetik bir reti. Bu retiyi savunanlar

arasnda Boris Tomaevski, Viktor klovski, Boris Eichenbaum ve Yuri Tinyanov

gibi aratrmaclar vardr. almalarna Rus Biimcileri ile balayan Roman

Jacobson ise 1920de Rusyadan ayrlp ekoslovakyaya giderek Prag Dilbilim

Okuluna katlm ve Rus Biimciliini, bir bakma, Avrupada devam ettirmitir.Rus Biimcilii, Sovyetlerin resm anlayna ters dt iin 1930dan sonra yok

olmaya yz tutmu ve yerini yapsalcla brakmtr. 1960larda ise Rus

Biimciliinin gstergebilimsel bir biimi ortaya kmtr. Rus Biimcileri esas

olarak dilin edeb kullanmlar zerine odaklanmlardr. Dolaysyla ierikten

ziyade biim, yap, teknik ya da iletim arac (medium) zerinde durmulardr.

Biimciler, edeb dili yabanclatrlm bir dil olarak grm ve dzyazdan

ziyade iiri model almlardr. iirde de daha ok kafiye, vezin, betimleme,

szdizimi ve anlat teknikleri gibi edeb aralara ilgi duymulardr. Rus

Biimcilerine gre edebiyat incelemesinin, dier tr incelemelerden ayr, kendine

zg bir ynteme dayandrlmas gerekiyordu. Rus Biimcileri bunun iin eserden

hareket etmeyi savunmu ve her eyden nce edebiyat eserini dier eserlerden

ayran biimsel zelliin, yani yaznsalln ne olduu sorusuna cevap aramlardr.

Rus Biimcileri yaznsall ostranenie yani yabanclatrma ya da alkanl

krma kavramyla aklamlardr. Buna gre biz, d dnyaya, nesnelere,

davran ve dn biimlerine baka baka bunlar kanksarz. iir ise kendine

zg dili sayesinde bu kanksamay sarsarak, nesneleri, davranlar, dnceleri

ve duygular taze bir bakla grmemizi, yeniden alglamamz salar. Dolaysyla

edebiyat eserinin yapt, gereklii yanstmak deil, onu deiik biimde

yanstmak. Rus Biimcileri, yaznsalln zn alkanl krmakta grdkleri iin,

zerinde durduklar sorun, metnin bunu nasl salad sorunudur. Bu yzden, Rus

Biimcileri iin nemli olan airin gereklik karsndaki tutumu deil, dil

karsndaki tutumudur. (27-177, 178 vd.; 50) Bkz. Denaturalization, Form, Poetic

Function, Structuralism


30/87

Functionalism (T. levselcilik, Fr. Fonctionalisme): Geni anlamyla, toplumu ve

kltr btn bir sistemin ierisindeki birbiriyle ilikili olan bamsz elerin

ilevlerini vurgulayan bir yaklam. Birer sosyolog olan Herbert Spencer ve Emile

Durkheim tarafndan ortaya atlan ilevselcilik, daha sonra Bronislav Malinovski

gibi antropologlar, Talcott Parsons ve Robert Morton gibi sosyologlar tarafndan da

benimsenmitir. levselci yaklam, dilbilimciler tarafndan da benimsenmi ve

ilevsel dilbilim ortaya kmtr. levsel dilbilim, dilsel biimlerin ilevi zerinde

odaklanr ve dilsel eler arasndaki bantlar, bildiriimdeki ilevleri asndan

ele alr. Gl bir toplumsal yaklamla da belirlenen ilevsel dilbilim, dilin kendi

iinde ve kendisi bakmndan incelenmesi ilkesinin, toplumla ve dil d somut

durumla bantlar gz nnde tutularak ele alnmasn engellemedii grn de

ierir. Rus Biimcileri (Propp, Volosinov, Bakhtin), Prag okuluna mensup

dilbilimciler (Jacobson), L. Hjelmslev, Andr Martinet, Teun von Dijk gibi

dilbilimciler ilevsel yaklam benimsemitir. levselcilik, toplumsal deimeyi

gzard etmekle ve tarih-d olmakla eletirilmitir. levselcilik, olgular bir

btnn eleri olarak ve bu btn iindeki ilikileri bakmndan ele alan

yapsalclkla da yakndan ilikilidir. (50; 41-129) Bkz. Formalism, Functions of

Signs, Structuralism

Functions of Signs (T. Gstergelerin levleri, Fr. Fonctions des Signes):

Jacobson, K. Bhlerin ilevli modelini gelitirerek alt ilevli bir dilsel bildiriim

modeli tasarlamtr. Jacobsona gre dilsel bildiriimin gerekletirilmesi iin alt

etken gereklidir: Konuucu, dinleyici, bildiri, oluk, gnderge, dzg ya da dizge.

Bildirim eyleminde ilkece ilkece gndergeye ilikin, dzglenmi bir bildirinin oluk

araclyla konuucudan dinleyiciye aktarlmas sz konusu ise de, gerekte

bildiriim hi de bu denli yaln ve tekdze deildir. Duruma gre, sz konusu alt

eden biri ya da br ar basabilir; bir baka deyile sre gnderge arlkl

olmayabilir. Bylece bildiriim eitlenir, egemen eye gre anlam kazanr;

deiik dilsel ilevler ortaya kar. Yorumlama ve deerlendirmede yanlla

dmemek iin hem egemen enin belirlenmesi; hem de bu eye elik eden

br elerin hangi oranda srece katldnn saptanmas gerekir. Jacobson buna

dayanarak gelitirdii modelde, oku ilevi, ar ilevi, yaznsal ilev ya da sanat

ilevi, iliki ilevi, gnderge ilevi ve stdil ilevine yer vermitir. oku ilevinde

bildiri konuucuya yneliktir. ar ilevinde bildiri dinleyiciye yneliktir. Yaznsal

ilev ya da sanat ilevinde bildirinin kendisine yneliktir. liki ilevinde bildiri,

bildiriimin kendisine yneliktir. Gnderge ilevinde balama ynelik, stdil

ilevinde ise dzgye ya da dizgeye yneliktir. (20-22, 23 vd.; 50; 42-62, 63 vd.)

Bkz. Conative Function, Expressive Function, Metalingual Function, Phatic

Function,, Poetic Function, Referential Function


31/87

Glossematics (T. Glosematik, Fr. Glossmatique): L.Hjelmslev ve arkadalar

tarafndan, dilin biimsel yapsn incelemek zere bir tr dil cebiri olarak

tasarlanan kuram ve yntem. Bu kuram bir dil betimlenirken gerekleme

dzleminde karlalan btn elerin (ses, yaz vb.) ya da tzn bir yana

braklarak hem ierik hem anlatm ynnden biimin ele alnmasn ngrr. (41-

109)

Hermeneutics (T. Yorumbilgisi, Fr. Hermneutique): I.Fel. Adn Yunan

mitolojisinde tanrlarla insanlar arasnda araclk yapan Hermesten alan

Hermeneutics felsefede, yorum ve aklamann yntembilim ilkelerini inceleyen

sistemdir. Eski Yunan geleneinden bir sanat olarak aktarlm, bir metni

anlamaya ynelen ya da metin yorumlamasn konu alan reti anlamn almtr.

Kutsal metinlerin yorumlanmasnn nem kazanmasyla birlikte gelimitir.

Aristotales, Organonun ikinci kitab olan Peri hermeniasta (Yorum zerine)

anlamlara dayanarak nermeler araclyla karm yapma biimlerini ele alm,bylece bir bakma ada yorumbilime nclk etmitir. Yorumbilgisinin temel

ilkesi, bir saptamann anlamnn ancak, kendisinin bir parasn oluturduu tm

bir sylemle ya da dnya gryle ilikili olarak kavranabilecei dncesidir.

(50) Bkz. Interpretative Codes

Idealizm (T. dealizm, Idalisme): Sem. Gerekliin znel olduunu ve insanlar

tarafndan kullanlan gstergelerle kurulduunu ileri sren yaklam. dealist

yaklam, toplumsal boyutu gzard etmekle eletirilmitir. Metinleri toplumsal

balamlarnda bamsz olarak ele alan yaklama metinsel idealizm (textualidealizm) olarak nitelendirilmitir. zellikle solcu eletirmenler, idealizme, insan

varoluunun madd koullarn grmezden geldii iin kar kmlardr. Bireyden

ve onun dncesinden baka hibir eyin varolmadn savunan idealizm,

tekbencilikle (solopsizm) de ilikilidir. (50) Bkz. Epistemology, Essentialism

Ideogram (T. Fikir mi, Fr. Idogramme): Dorudan doruya bir fikir temsil eden

ekil. Bu bir resim ya da herhangi bir iaret olabilir. (37-82)

Ideological Codes (T. deolojik Dzgler, Fr. Codes Ideologique): Sem.

Yorumlayc dzglerin (Interpretative codes) bir tr. Feminizm, materyalizm,

liberalizm, kapitalizm, poplizm gibi izmleri ieren dzglerdir. Bir bakma

btn dzgleri ideolojik olarak grmek de mmkndr. (50) Bkz. Aesthetic

Codes, Code, Interpretative Codes, Logical Codes

Idiolect (T. Bireysel Dil, Fr. Idiolecte): I.Dil. Toplumdilbilimden (sociolinguistics)

alnm olan, dilin bireyler tarafndan farkl biimlerde kullanlmasn ifade eden


32/87

terim. Bir dilin, belli bir bireyde ald biim. II.Sem. Bu terim, gstergebilimde,

bireylerin kendilerine zg sluplarn ve alt-dzglerini ifade eder. (41-49; 50)

Bkz. Sociolect

Illocutionary Act (T. Edimsz Edimi, Fr. Acte Illocutionnaire): Prag. Austinin sz

edimleri kuramnda dzsz ediminden (locutionary act) sonra gelen ve szceylebirlikte gerekletirilen davranlar ifade eden edim. Buna gre bahse girmek,

evlenme sz vermek, ho geldin demek, uyarmak, emir vermek, suru sormak

gibi edimleri sylemek ayn zamanda yapmak demektir ve dolaysyla bunlar

edimsz edimleridir. Edimsz edimi, bildiriim ilikileri iinde szcenin (utterance)

tad deere gre deiiklikler gsterir, konuucu ve dinleyici arasndaki ilikileri

ilgilendirir, kullanmsal anlam ortaya karr. Edimsz edimleri, teki edimlerden

farkl olarak, birtakm sesler karlrken ya da birtakm izgiler izilirken yerine

getirilir. Ancak yalnzca birtakm sesler karmak ya da izgiler izmekle, bir

edimsz ediminde bulunmak arasnda fark vardr. Birinci fark, kiinin bir edimszediminde bulunurken kard seslerin ya da izdii izgilerin bir anlam olduunun

sylenmesi, ikinci fark ise kiinin bu sesleri kararak ya da izgileri izerek birey

anlatmak istediinin sylenmesidir. Baz aratrmaclar, edimsz edimlerini

kategorilere ayrmaya almtr. Austin, tmce sylenirken yerine getirilebilecek

edimsz edimlerinin saysnn binlerle ifade edileceini sylemekle birlikte bunlar

be balk altnda toplamann da olanakl olduunu belirtmektedir:

x Karar-belirticiler (verdictives): Bir karar bildirilirken szcelenen tmcelerin (rnein

bir jrinin, bir yargcn, bir hakemin kararn bildirirken kulland tmcelerin)edimsz glerini (illocutionary force) ierir. Burada, verilen ya da bildirilen

kararn kesin olmas gerekmez. Bu bir tahmin, bir san, bir takdir de olabilir.

Karar-belirticiler iin nemli olan, u ya da bu nedenle hakknda tam bir karara

varlamayan bir eyle (bir olguyla, bir deerle) ilgili bir bulgunun dile

getirilmesidir.

x Yaptrclar (Exercites): Bir g, bir hak, bir erk kullanlrken szcelenen tmcelerin

tad edimsz glerini (illocutionary force) kapsar. rnein atama, oyunu

belirtme, emretme, steleme, nerme, uyarma birer yaptrcdr.

x Ykleyiciler (Comissives): Sz verme gibi konuan kiiyi bir ey yapmakla ykml

klan sorumluluklar altna girilirken szcelenen tmcelerin edimsz glerini

kapsar. Bunun yan sra, sz verilmeksizin bir ynelim dile getirilirken kullan lan

tmcelerle, birini desteklemek gibi daha belirsiz durumlarda retilen tmcelerin

edimsz glerini de ierir. Austin, ykleyicilerin yaptrclarla ve karar-belirticilerle

yakn balantlar olduuna dikkat eker.


33/87

x Davran-belirticiler(Behabitives): Austine gre ok karmak olan bu edimsz gc

tutumlarla ve davranlarla ilgilidir. rnein zr dileme, kutlama, sayg sunma,

taziyede bulunma, beddua etme, meydan okuma bu snfa girer.

x Serimleyiciler (Expositives): Austin tanmlamakta glk ektiini belirttii bu

edimsz gcn yle aklar: Bunlar szcelediimiz tmcelerin bir uslamlamannya da bir sz al-veriinin ak iindeki yerini; daha genel bir anlatmla iletiim

srasnda tmcelerimizi nasl kullandmz gsterir. rnein yantlama, kabul

etme, varsayma, aklama birer serimleyicidir. (14-5; 107; 108; 4-137; 36-21)

Bkz. Illocutionary Force, Locutionary Act, Perlocutionary Act, Speech Act

Illocutionary Force (T. Edimsz Gc, Fr. Force Illocotionnaire): Prag. Austine

gre, belli bir iletiim ortamnda retilen tmcelerin tad edimszel deer.

Mesela Tamam, geleceim tmcesinin, uygun iletiim ortamnda tad edimsz

gc, sz vermektir. (107; 108) Bkz. Illocutionary Act

Index (T. Belirti, Fr. Indice): Sem. Peircen gsterge ile nesnesi arasndaki ilikiye

gre yapt tasnifte yer alan gsterge trnden (icon, index, symbol) biri.

Belirtide, gsterge ile nesnesi arasnda varolusal ve nedensel bir bant vardr.

Mesela duman, atein; ayakizi, insann; yank yemek kokusu yemein yandnn

vb. belirtisidir. Belirtinin oluumunda, temelde bir ey aktarma niyeti yoktur. (13-

56; 67) Bkz. Sign, Icon, Symbol

Induction (T. Tmevarm, Fr. Induction): Man. Kiilerin, zellikle bilim adamlarnn

gzlem ve deneylere dayanarak yeni varsaymlar benimsemeleri sreci.

Tmevarm, tmdengelimin aksine zihnin zellerden genellere, misallerden

kaidelere, olaylardan kanunlara doru k eklindeki bir dnce tarzdr.

Tmevarm daha ok deneyin sz konusu olduu tabiat bilimleri iin elverilidir.

Mesela demir, bakr, gm gibi madenler s karsnda geniler. Bu, deneylerle

ispatlanmtr. O halde btn madenler s karsnda genleir. (26-113; 18-138)

Bkz. Abduction, Deduction

Inference (T. karm, Fr. Infrence): Man. Verilerden sonu karma, bir nermeden

yeni bir nerme karma. Bu terim, mantkta, doruluu bilinen nermelerdensonu karma ilemini ifade eder ve bu anlamda akl yrtme (reasoning)

terimiyle eanlamda kullanlmas doru deildir nk akl yrtme, aral

karsamalar kapsar. Mesela Ta insan deildir nermesinden insan ta

deildir sonucunu arasz olarak karrz. Oysa Niasta besleyicidir

nermesinden, Ekmek niastadr arac nermesini bilmeksizin Ekmek

besleyicidir sonucunu karamayz. Bu aral ya da dolayl karm, akl


34/87

yrtmedir. karm, geni kapsaml bir deyimdir; akl yrtme, tmdengelim ve

tmevarm bunun zel biimleridir. karmda varlan sonucun doru olabilmesi

iin ncllerin doru olmasarttr. nclleri yanl olan karmda varlan sonu

da yanl olur. (18-24; 24-256) Bkz. Abduction, Deduction, Induction

Intension (T. lem, Fr. Intension): Man. Genel olarak bir szcn armlar;kaplama (extension) giren nesnelere uygulanan nitelik ya da kavram. Mesela

sandalye kelimesinin ilemi, bir kiinin oturmas iim tasarlanm mobilya

pa

gostergebilim sözlüğü

Documents

Transcript of gostergebilim sözlüğü