gökyüzüMART - N?SAN 2016 SAYI 65

TÜRK ASTRONOM? DERNE? ? BÜLTEN?

Footer

First page is dif ferent

Left and right pages are dif ferent

Margins

Background

Spreads

Layers

lumn

Photo with a Caption and a Column 2

1 Photo and 1 Column 2

3 Photos and 3 Columns 2

2 Photos and 2 Columns 3

Back Cover

Chat

G

Gokyuzu

Nötron Y?ld?zlar?

Kütleçekim Dalgalar?n?n Ke?fi

Jocelyn Bell Burnell T ürkiye'deydi

Footer

First page is dif ferent

Left and right pages are dif ferent

Margins

Background

Spreads

Layers

Blank

Cover

2 Photos and 2 Columns

2 Photos and 2 Columns 2

3 Photos and 3 Columns

1 Photo and 1 Column

Photo with a Caption and a Column

Photo with a Caption and a Column 2

1 Photo and 1 Column 2

3 Photos and 3 Columns 2

2 Photos and 2 Columns 3

Back Cover

PAGE

TEXT

SHAPES

IMAGES

TABLE

VIDEO

BUTTONS

SCROLL AREA

COMMENT

Chat

G

Gokyuzu

Günümüzde bilimsel süreli yay?n yapman?n zor luklar?ndan bir i

de her yeni gün gerçekle?en yeni ke?if ve bulgular? günümüzün

h?zl? bilgi al??ver i? ortam?nda gerçek zamanl? olarak sunamamak

olsa gerek. Gökyüzü ile iki ayl?k per iyotta yay?na geçmemizle ilk

yüzle?t i?imiz gerçek bu oldu. Geçen iki ayda haber ve medya

kanallar?n? sallayan L IGO deneyinin ke?fett i?i küt leçekim

dalgalar?ndan, dokuzuncu gezegen olas?l???na kadar birbir inden

önemli geli?meler i Gökyüzü'nde e? zamanl? olmasa da kapsam ve

der inlik olarak konuyla ilgili ki?iler in haz?r lad?klar? yaz?lar la

takip etme ve bilgi edinme olana?? sa?lamaya çal???yoruz.

Bu ayki kapak konumuz evrendeki en s?rad??? cisimler olarak

tan?mlanabilecek 'nötron y?ld?zlar?'. Y?ld?zlar?n ömürler inin son

evresinde çekirdekler inin kendi üzer ine çökmesiyle olu?an bu

cisimler yüksek dönü? frekanslar?, çok güçlü manyet ik alanlar? ve

di?er birçok ilginç özellikler i nedeniyle günümüz astrofizi?inde

en akt if çal??ma alanlar?ndan bir i. T ürkiye'de de bu konu üzer ine

çal??an birçok grup ve bilim insan? bulunmakta. Bu say?da

onlardan bir i olan Doç. Dr. S?tk? Ça?da? ?nam'? dosyam?zda

a??rl?yoruz. Bunun yan?nda ?ubat ay?nda Bilim Akademisi

Derne?i'nin konu?u olarakT ürkiye'yi ziyaret edip seminer ler

veren, ilk atarcalar?n ke?fini gerçekle?t iren Jocelyn Bell

Burnell'in Bo?aziçi Üniversitesi'nde verdi?i seminer in raporu ve

kendisiyle yap?lan röportajdan bir bölümü de yine iler leyen

sayfalarda bulacaks?n?z.

Gökyüzü'nün içer i?inin di?er bir özgür parças?n? da ilgili

konularda ara?t?rmalar yürüten ki?iler in haz?r lad?klar?

makaleler. Bu say?da astronomi ve müzikten, Mars'taki etkin

volkanizma ve küt leçekim dalgalar? ke?fine kadar birçok ilgi

çekici yaz? sizler i bekliyor.

Her zamanki gibi bültene ili?kin görü?/öner i ve ele?t ir iler inizi

gokyuzu@tad.org.tr adresinden bizler le payla?abilirsiniz.

Gökyüzü'nüz aç?k olsun!

editördenArif Bay?r l?

arif.bayir li@boun.edu.tr

1 gökyüzü mart - nisan 2016

GÖKYÜZÜ HABERLER?

Güne? Sistemi'nde Dokuzuncu Gezegen ?ht imali

Hubble Astronomlar?ndan Do?rudan Bulut lu "Süper Jüpiter"

Gözlemler i

DUYURULAR

Kozmik Serüven

T übitak Ulusal Gözlemevi Maden Ocaklar? Tehdidi Alt?nda

GÖZE ÇARPAN KARELER

KAPAK KONUSU

Kütle Aktar?m?yla I??yan X-I??n? Atarcalar?

MAKALE

Y?ld?zlar la Müzik

T harsis Bölgesi Güne? Sistemi'ndeki En ?iddet li Volkanik

Akt ivite

Küt leçekim Dalgalar? L igo'da Gözlendi

ASTRONOM? & ASTROF?Z?K ARA?TIRMALARI

Starobinsky Modeli'nde Nötron Y?ld?zlar?

AST RONOM? E? ?T ?M?

Bu Kutu ?çinde Evren Var

PARILT ILAR

GÖKYÜZÜ K?TAPLI? I

GÖKYÜZÜ FOTO? RAFLARI

BU AY GÖKYÜZÜ

YAYIN KURULU

Aysun Akyüz

Arif Bay?r l? (Editör)

S?tk? Ça?da? ?nam

KAPAK GÖRSEL?NASA

TASARIMSemih Çakmak

KAT KIDA BULUNANLARNuray Saatçio?lu, Semih Çakmak, Selçin Demira?, Aysun Akyüz, S?tk? Ça?da? ?nam, Özgür Can Özüdo?ru, Devin Çe?mecio?lu, Ceyhun ?. Andaç, Emre Artan, Ba?ak Ekinci, Kubilay Akdemir, H. Aziz Kay?han, Volkan Özen

T ÜRK AST RONOM? DERNE? ? ?LET ???M ADRESLER?

E-POSTA

gokyuzu@tad.org.tr

tad@tad.org.tr

A? SAYFALARI

www.tad.org.tr

www.astronomi.org

FACEBOOK

facebook.com/T urkAstronomiDernegi

T WIT T ER

twit ter.com/T urkAstroDer

T ÜRK AST RONOM? DERNE? ? BÜLT EN?

© 2016 T üm Haklar? Sakl?d?r

içindekiler

2

3

19

14

20

9

21

5

7

22

2325

Güne? Sistemi her nedense astronomi ve astrofizikte genelde yeter li

i lgiyi görmez; gezegenler milyar larca y?ld?r doland?klar?

yörüngeler inde dolana durur lar, arada bir uzakta bir yerde yeni bir

cisim ke?fedilir ama bu dü?ünülen 'büyük resme' çok da bir ?ey

eklemez gibi görünür. Halbuki gerçek bu durumdan ancak bu

kadar uzak olabilir ! Güne? Sistemi ara?t?rmalar? asl?nda en dinamik

ve en ilgi çekici konular aras?nda; geçt i?imiz ay duyurusu yap?lan

olas? 9. Gezegen haberi ise tam olarak bunu do?rular nitelikte!

CalTech'den iki gezegen bilimci Mike Brown ve Konstant in

Batygin'in ortak yapt?klar? çal??maya göre Güne? Sistemi

kaç?n?lmaz olarak bir ba?ka gezegene, Plüton'un taht?ndan

edilmesiyle sekize dü?en aileye bir ek olarak, dokuzuncu bir üyeye

sahip olmas? gerekiyor. ?kilinin yapt?klar? teor ik ve bilgisayar la

hesaplamal? çal??malar? bu sonucu, bu alanda çal??an birçok ki?inin

de sonras?nda onaylad??? ?ekliyle ortaya koyuyor.

Önerilen çözümlerden ilki Kuiper Ku?a??n'daki küt leler in bu

cisimler i etkileyip, gözlenen yörüngelere sahip olmalar?na neden

olmas?; yap?lan hesaplamalara göre bunun için gerekli küt le Kuiper

Ku?a?? için bugün öngörülen küt lenin 100 kat? kadar; dolay?s?yla

bu seçenek eleniyor. ?kinci olarak da böylesi bir etkiden bu

cisimler in d???nda dolanan büyük bir gezegenin sorumlu oldu?u

ortaya at?l?yor. Ara?t?rmac?lar 1 ila 10 Dünya küt lesi aras?nda bir

gezegeni, bu cisimler in tam kar?? konumunda yörüngeye

soktuklar?nda di?er cisimlerde gözlenen yörüngeler in birebir

olu?tu?u fark ediliyor. Üstelik bu konfigürasyon, gezegen sistemler i

gibi birbir iyle büyük ölçüde etkile?en sistemler için gerekli en

hassas ?art? yani 'karar l?l?k' ?art?n? da sa?l?yor! Dahas? da var,

öner ilen çözüm ?u ana kadar nedeni anla??lamam?? Kuiper

Ku?a??nda ke?fedilmi? dik yörüngeli cisimler i, Sedna ve 2012

VP113 adl? cismin gar ip yörüngeler ini de do?al bir sonuç olarak

ortaya ç?kar?yor.

Peki böylesi bir gezegen, Güne? Sistemi'nin en d?? bölgesinde nas?l

olu?mu? olabilir? Bunun için ara?t?rma sahipler inin önerdikler i

model, Güne? Sistemi olu?urken öncül diskte olu?maya ba?layan

günümüzde Jüpiter, Satürn, Uranüs ve Neptün olan dört büyük

temel çekirde?in yan?nda be?inci bir çekirde?in de olu?tu?u fakat

Jüpiter gibi dev bir gezegen taraf?ndan sistemin d???na it ildi?i

?eklinde. Bu senaryo hiç de yeni bir senaryo de?il asl?nda; Güne?

Sistemi d???ndaki gezegen sistemler inde gözlenen y?ld?z?ndan çok

uzaktaki gezegenler için öner ilen en temel mekanizma olarak

biliniyor 'göç' (migrat ion) mekanizmas?. Üstelik 1-10 Dünya

küt lesinde bir gezegenin var l???, ba?ka gezegen sistemler inde en

çok gözlenen fakat bizim sistemimizde ?u ana kadar tek bir örne?i

olmayan böylesi bir cismi ortaya koyup, bizim Güne? Sistemimizin

de di?er sistemler gibi 'ola?an' bir sistem oldu?unu gösterecek en

iyi örnek olacakt?r.

Bu sonuçlara gözlemsel ver ilerden yola ç?karak büyük ölçüde teor ik

hesaplamalar ve bilgisayar la yap?lan simulasyonlar arac?l???yla

ula??l?yor elbette. Çünkü küt le çekimi gibi 'basit ' bir etkile?ime

sahip olsalar da çok fazla say?da cismina ayn? anda etkile?ip, hangi

yörüngelere sahip olacaklar? problemi çok ciddi hesap ve bilgisayar

yard?m? olmadan çözülebilecek bir problem de?il. Merak edenler üç

cismin birbir iyle etkile?iminin dahi çözülemeyecek karma??kl?kta

oldu?unu görmek için 3-cisim problemini ara?t?rabilir ler. Fakat

burada vurgulanmas? gereken, benzer süreç Güne? Sistemi'nin

sekizinci üyesi Neptün'ün ke?fi s?ras?nda da birebir ya?anm??t?, tek

farkla o zaman hesap sadece kalem ka??t la yap?lmak durumunda

kalm??t?.

T ?pk? Uranüs'ün yörüngesindeki 'ola?and???' özelliklerden yola

ç?karak 'orada olmas? gereken' bir gezegen olarak ortaya at?lan ve

hemen sonras?nda gözlenen Neptün gibi, çal??man?n sahipler i

Kuiper Ku?a??nda Güne?'ten uzakl??? Dünya'n?n Güne?'e

uzakl???n?n 100 kat? yörüngede dolanan bir gezegen oldu?unu

söylüyor. Fakat bir farkla; yörüngesine dair ön görüde bulunsalarda

gezegenin ?u anda 20000 y?ll?k yörüngesinin hangi noktas?nda

olaca??n? söyleyemiyor lar. Gene de bu bilgiler ?????nda büyük

gruplar?n dokuzuncu gezegeni aramak için çoktan kollar?

s?vad?klar? ku?kusuz! Ke?if haberini muhtemelen birkaç y?la bu

sayfalardan duyururuz.

KAYNAKLAR:

-Çal??man?n özgün makalesi: 'Evidence for a distant giant planet in

the Solar System' Konstant in Batygin, Michael E. Brown, 20 Ocak

2016, T he Astronomical Journal

-CalTech'in yay?nlad??? bas?n duyurusu

GÜNE? S?ST EM?NDE

DOKUZUNCU GEZEGEN

?HT ?MAL?!

3

gökyüzü haberler i

Arif Bay?r l?Üstte: Kuiper Ku?a??nda yörüngeler i ayn? yöne yönlenmi? bir grup cisim (mor

renkli) ve yine ku?a?a dik al???lmad?k yörüngelerdeki (ye?il) cisimler i aç?klamak

için öne sürülen 1-10 Dünya küt leli gezegen (turuncu) (©CalTech)

gökyüzü mart - nisan 2016

18 ?ubat 2016'da hubblesite.org da yay?nlanan habere göre, NASA

Hubble Uzay Teleskobu astronomlar?n?n yürüttü?ü ara?t?rmalar?n

sonucunda ötegezegenlerin dönü? s?kl?klar?n? belirlemek için yeni

ve etkili bir teknik geli?tirildi. Ara?t?rma ekibi, ötegezegen

astronomlar?n?n daha önce yapamad??? bir ?eyi yapt?: 'Süper

Jüpiter' olarak tan?mlad?klar? 2M1207b adl? ötegezegenin

atmosferinden yans?yan ?????n ?iddet de?i?imlerinden yola ç?karak

gezegenin kendi ekseni etraf?nda yapt??? dönme hareketine dair

bilgiler elde ettiler. Hubble Teleskobu'nun detayl? gözlem

kabiliyeti sayesinde geli?tirilen bu yeni teknik ile art?k

ötegezegenlerin hareketlerinin do?rudan gözlemler yard?m?yla

belirlenmesinin önü aç?lm?? oluyor. Sitede yay?nlanan haberin

orijinal metinden T ürkçe'ye çevirisi a?a??daki gibi:

NASA'n?n Hubble Uzay Teleskobu'nu kullanarak bir ola?and???

ötegezegenin atmosferindeki parlakl?k de?i?imlerini gözlemleyen

astronomlar, gezegenin dönme s?kl???n? bu gözlemlerden elde

ettikleri sonuçlar?n yard?m?yla ölçtüler.

T ucson'daki Arizona Üniversitesi profesörü Daniel Apai, Hubble

incelemelerinin ba??ndaki isim, gözlem sonuçlar?n?n heyecan verici

oldu?unu ifade etti. Apai: ?Art?k elimizde ötegezegenlerin

atmosferlerini incelemek ve gezegenlerin dönme s?kl?klar?n?

ölçmek için kullanabilece?imiz özgün bir teknik var.? dedi.

Jüpiter'den dört kat daha fazla kütleye sahip olan 2M1207b adl?

gezegene bu özelli?inden dolay? ?Süper Jüpiter? ismi verilmi?.

Gezegen, kahverengi cüce olarak da bilinen bir ?hafif y?ld?z?a 8

milyar kilometre uzakl?ktaki yörüngesinde e?lik ediyor. Buna

kar??l?k, Jüpiter'in Güne?'e olan uzakl??? yakla??k 805 milyon

kilometre. Kahverengi cüce 2M1207 olarak biliniyor, iki cismin

olu?turdu?u sistem Dünya'dan 170 ???k y?l? uzakl?kta.

Hubble'?n görüntüleme kararl?l???, yüksek çözünürlükte ve yüksek

parlakl?k fark?yla görüntüleme özellikleri, astronomlar?n gezegen

döndükçe parlakl???ndaki de?i?imleri ölçerken kesinli?i

yakalamalar?na yard?mc? oldu. Ara?t?rmac?lar parlakl?k

farkl?l?klar?n? atmosferdeki karma??k bulut paternlerine

dayand?r?yor. Son Hubble ölçümleri bu bulutlar?n varl???n?

do?rulamakla kalm?yor, ayn? zamanda bulut tabakalar?n?n

yap?lar?na dair parçal? ve renksiz olduklar? bilgisini de veriyor.

Astronomlar dev ötegezegeni ilk olarak 10 y?l önce Hubble'?n

yard?m?yla gözlemlemi?ler. Gözlemlerden, ötegezegenin

atmosferinin silikat ? buharla?m?? kayalar so?udukça sigara

duman?na benzer boyutlarda küçük parçac?klar olu?tururlar ?

HUBBLE'DAN "BULUT LU

JÜP?T ER" GÖZLEM?

gökyüzü haberler i

4

Emre Artan*

ya?murlar?n?n ya?mas?na zemin olu?turacak kadar s?cak oldu?u

anla??lm??. Ara?t?rma makalesinin ba? yazar?, Arizona

Üniversitesi'nden Yifan Zhou'nun aç?klamas?na göre, ?Yüksek irtifada

cam, dü?ük irtifada demir ya?murlar?na rastlanmakta.? Zhou,

?Atmosferdeki s?cakl?klar 1204 ve 1426 Celsius aras?nda gözlemlendi.?

diye ekliyor.

Süper Jüpiter o kadar s?cak ki en parlak hali k?z?lötesi ???kta

görünüyor. Astronomlar, Hubble'?n Geni? Alan Kamera 3 (Wide Field

Camera 3) isimli kameras?n? kullanarak ötegezegeni, bulut yüzeyini

ke?fetmek ve dönme s?kl???n? ölçmek için k?z?lötesi ???kta incelediler.

Gezegenin bu kadar s?cak olmas?n?n sebebi ise daha 10 milyon ya??nda

olmas? ve hala s?k??makta ve so?umakta olmas?. Buna kar??l?k bizim

Jüpiterimiz neredeyse 4 buçuk milyar ya??nda. Lakin gezegen yak?c?

s?cakl?klar?n? koruyamayacak ve önümüzdeki birkaç milyar y?l

içerisinde dramatik olarak s?cakl?k kaybedecek. S?cakl??? azald?kça da

demir ve silikat bulutlar? gittikçe daha dü?ük irtifalarda olu?acak ve

nihayetinde tamamen gözden kaybolacak.

Zhou ve ekibi Süper Jüpiter'in yakla??k 10 saatlik bir periyoda sahip

oldu?unu ölçtüler ? bu da a?a?? yukar? Jüpiter'in periyodu kadar. Bu

Süper Jüpiter, yörüngesinde bulundu?u kahverengi cüceden sadece

be? ile yedi kat kadar daha hafif. Buna kar??l?k bizim Güne?imiz,

Jüpiter'den kütlece 1000 kat kadar daha büyük. Yani Zhou'ya göre

?Bu 2M1207 sisteminin bizim Güne? Sistemimiz'den daha farkl? bir

süreç içerisinde olu?tu?una dair iyi bir kan?t.? Güne?imizin

yörüngesinde bulunan gezegenler bir çöküntü diski(circumstellar

disk) içinde y???lma yoluyla olu?mu?. Ancak Süper Jüpiter ve e?lik

etti?i kahverengi cüce iki farkl? çöküntü diskinin kütleçekim etkisiyle

çarp??mas? sonucu olu?mu? olabilir.

Apai, ?çal??malar?m?z gösteriyor ki; Hubble ve varisi, yani NASA'n?n

James Webb Uzay Teleskobu, ötegezegenlerin bize yans?tt?klar?

???klardan atmosferlerindeki bulut haritalar?n? türetebilecek,? diye

aç?kl?yor. Gerçekten de bu Süper Jüpiter Webb Teleskobu - 2018'de

f?rlat?lmas? beklenen k?z?lötesi bir uzay gözlemevi - için ideal bir

hedef. Webb, Hubble gözlemlerinde ortaya at?lan bu yeni teknikle

astronomlar?n ötegezegenlerin atmosferlerini daha iyi incelemelerine

ve parlakl?klar?na dair elde edilen verilerden detayl? haritalar

türetmelerine yard?mc? olacak. Bu çal??malar?n sonuçlar?

Astrophysical Journal'?n 18 ?ubat 2016 say?s?nda yay?nlanm??t?r.

Kaynak: Hubblesite

* Berlin Humboldt Ünv. (Almanya) Fizik Bölümü Lisans Ö?rencisi

Adana ?l Mi l l i E?i t im Müdür lü?ü olar ak " Ö?r enm e Lider l i ?i " pr ogr am ? çer çevesinde ö?r etm enler im ize, yeni l enen ve de?i?en bi l gi l er i n de?er lendi r i lm esi am ac?yla sem iner ler düzenlem ek tedi r .

?l k ve Or ta ö?r et im de gör ev yapan Fen ve Teknoloj i ,Fi zi k ,ve Matem at i k der si ö?r etm enler im ize yönel i k ,bi l im ve teknoloj iye i l giyi ar t t?r m ak , gelecek ku?ak lar ?n bi l im in ya?am lar ?n?n bi r par ças? olabi l ece?in i f ar ket t i r m eler i ve Ast r onom i ve Uzay Bi l im ler i der sine katk? sa?layaca?? dü?ünüler ek i k i günlük " KOZM?K SERÜVEN" ba?l?k l? sem iner pr ogr am ? haz?r lanm ??t?r .

Adana ?l Mi l l i E?i t im Müdür lü?ü Ar ge Bi r im i i l e Çukur ova Üniver si tesi Fi zi k Bölüm ü Ö?r et im üyesi Pr of .Dr .Aysun Akyüz'ün önder l i ?inde Tür k Ast r onom i Der ne?i i l e bi t l i k te yapaca??m ?z bu çal??m aya Pr of .Dr .Ethem Der m an, Pr of .Dr .Ser dar Evr en, Pr of .Dr .Zeynel Tunca hocalar ?m ?z de?er l i payla??m lar ?yla katk?da bu lunacak lar d?r . Pr ogr am i çin Adana ?l Mi l l i E?i t im Müdür lü?ü tar af?ndan okul l ar a yaz? gönder i l er ek gönül l ü kat?lm ak i steyen ö?r etm enler in ba?vur u lar ? al?nacak t?r .

T ÜB?TAK ULUSAL GÖZLEMEV?

MERMER MADENLER? T EHD?D? ALT INDA

duyurular

6

Antalya Sakl?kent bölgesinde bulunan T ÜB?TAK Ulusal

Gözlemevi (T UG), etraf?nda bulunan mermer ocaklar? nedeni ile

ciddi tehdit alt?nda. Mermer ocaklar?nda geceler i kullan?lan spot

???klar ???k kir li li?ine neden olup astronomik gözlemler in bilimsel

kalitesini olumsuz yönde etkilerken, mermerin i?lenmesi s?ras?nda

ortaya ç?kan toz, teleskoplara ve bunlara ba?l? çal??an hassas

al?c?lara zarar vermektedir.

Yer seçim çal??malar? 1978 y?l?nda resmen ba?layan T UG, uzun

süren çabalar?n sonunda, ülkemizin en iyi gözlem ko?ullar?na

sahip yer ler inden bir inde, Bak?r l?tepe'de 1997 y?l?nda aç?ld?. Bu

tar ihten it ibaren T UG, hem astronomi ve uzay bilimler i

ö?renciler i, hem de ara?t?rmac?lar için ülkemiz çap?nda önemli

f?rsat lar sunan bir ara?t?rma merkezi oldu. T UG'un gözlem

imkanlar? ile yap?lan çal??malara kat?lan pek çok ö?rencimiz,

kendiler ini ülkemizin geli?mede öncelikli alanlar?ndan bir i olan

uzay bilimi konusunda geli?t irme f?rsat? buldu, ara?t?rmac?lar?m?z

?imdiye kadar toplamda 200'ün üzer inde uluslararas? yay?na imza

att? ve uluslararas? i?bir likler inin kurulmas?nda etkin rol oynad?.

Konum olarak dünyan?n say?l? gözlemevler inden bir i olan T UG'a

?imdiye dek yap?lan yat?r?mlar?n bo?a gitmemesi için yeni mermer

ocaklar?n?n aç?lmamas? ve ku? uçu?u 10 km yar?çapl? bir bölgenin

koruma alt?na al?nmas? gerekiyor. Lütfen ülkemizin uzaya aç?lan en

büyük gözünün mermer tozu ile kör le?mesine sessiz kalmay?n!

Konuyla ilgili Change.org'da yay?nlanan imza kampaanyas?na

kat?larak destek olabilirsiniz: ht tp://bit .ly/tugimza

Ast ronomi ölçe?inde oldukça genç say?labilecek, yaln?zca 500.000 y?l

ya??ndaki Tar ina 14 isimi bu y?ld?z kümesi içinde bar?nd?rd??? genç mavi

y?ld?zlar nedeniyle par lak bir 'mücevher ' toplulu?uu and?r?yor. Bu y?ld?zlar

merkezler indeki hidrojeni çok h?zl? tüket t ikler inden birkaç milyon y?l

içinde gerçekle?ecek bir süpernova pat lamas? ile et raflar?nda yeni y?ld?zlar?n

olu?umlar?n? tet ikleyecekler. ©Hubble Heritage

göze çarpan kareler

9 Mart tar ihler inde Pasifik Okyanusu üzer inde gözlenebilen tam Güne? Tutulmas? ayn? zamanda

Derin Uzay ?klim Gözlemevi uzay arac? üzer indeki kamera i le de görüntülendi. Foto?rafta Ay'?n

tutulma s?ras?nda Dünya üzer ine dü?en gölgesi karanl?k olarak görülüyor. ©NASA-NOAA /

DSCOVR

KÜT LE AKTARIMIYLA

I?IYAN X-I?INI

ATARCALARI

9 gökyüzü mart - nisan 2016

alan manyet ik alanlar? radyo atarcalar? kadar yüksek nötron y?ld?zlar?d?r. Bir KAIXA?da, ener ji

kayna?? tam da Zeldovich ve Guseinov?un öngördü?ü gibi olan per iyodik X-???n? at?mlar?

gözlenir. KAIXA?n?n ???may? at?mlar ?eklinde yapmas?n?n sebebiyse plazman?n nötron

y?ld?z?n?n manyet ik alanlar? etraf?nda (adeta manyet ik alan çizgiler ine tutunarak) yol almas?yla

y?ld?z?n manyet ik kutuplar?na do?ru dü?mesi ve bir nevi ?deniz fener i geometr isinin? ortaya

ç?kmas?d?r (bkz. ?ekil 1).

Bir KAIXA ve bulundu?u çift y?ld?z sistemi hakk?nda fikir sahibi olmam?za yard?mc? olan en

temel iki parametre KAIXA?n?n kendi etraf?nda dönü? per iyodu ve sistemin yörünge

per iyodudur. KAIXA?lar tür ler ine göre dönü? (at?m) per iyot lar?na kar??l?k yörünge

per iyot lar?n?n çizildi?i Corbet çizene?inin farkl? bölgeler inde yer al?r lar (bkz. ?ekil 2).

KAIXA?lar?n kendi etraf?ndaki dönü? per iyodlar? milisaniyelerden kilosaniyelere uzanan geni?

bir aral?ktayken bulunduklar? sistemlerdeki yörünge per iyot lar? saat ler le ile binlerce gün

aras?nda de?i?mektedir. Dü?ük küt leli e? y?ld?z? olan KAIXA?lar?n bulundu?u sistemler in daha

yüksek küt leli KAIXA?lar?n bulundu?u sistemlere k?yasla daha küçük yörünge per iyot lar?na

sahip olmas? beklenir.

Evr imsel aç?dan bak?ld???nda genellikle dü?ük per iyot lu kaynaklar?n X-???n? atarcas? haline

geldikten sonra küt le aktar?m?n?n, dolay?s?yla küt le aktar?m?yla gerçekle?en aç?sal momentum

aktar?m?n?n daha etkin meydana geldi?i dü?ük küt leli bile?en y?ld?zlar?n bulundu?u

sistemlerde bulunduklar? için h?zlanarak bugün gözlenen per iyot lara ula?t?klar? dü?ünülebilir.

S?tk? Ça?da? ?nam*

Radyo atarcalar?, ener ji kayna?? kendi

dönü?ler inin ener jisi alan ?a??las? derecede

per iyodik radyo at?mlar?na sahip nötron

y?ld?zlar?yd?. Böyle bir radyo atarcas?n?n çok

güçlü (1011-1013 Gauss mertebeler inde)

yüzeysel manyet ik alanlara sahip olmas?

gerekmekteydi. Sadece bu güçlü manyet ik

alanlar de?il ayn? zamanda nötron

y?ld?zlar?n?n yakla??k 10-20 km yar?çap?nda

ve Güne??in bir buçuk iki kat? civar?nda

küt leye sahip çok uçlardaki yap?s? da radyo

atarcalar?n?n ke?fini heyecan ver ici

k?lmaktayd?.

Daha radyo atarcalar? ke?fedilmeden önce,

Zel?dovich ve Guseinov [2] taraf?ndan yap?lan

çal??ma, X-???n? çift ler inin adeta müjdecisiydi.

Bir çift y?ld?z sistemindeki bile?enlerden bir i

dejenere olmayan (?normal?) y?ld?zken di?er

bile?en beyaz cüce ya da nötron y?ld?z? gibi

yo?un bir y?ld?zsa bu sistemde normal

bile?enden yo?un bile?ene aktar?lacak

plazman?n küt le çekim potansiyel

ener jisindeki devasa dü?ü?, yo?un cismin

elektromanyet ik tayf?n X-???n? bölgesinde

???ma yapabilece?i ???ma enerjisinin kayna??

olabilirdi.

X-???n? atarcas? içeren çift y?ld?z sistemler i,

X-???n? çift ler inin yayg?n görülen bir

çe?ididir. Bu tür X-???n? çift ler indeki X-???n?

kayna?? olan küt le aktar?m?yla ???yan X-???n?

atarcalar? (KAIXA?lar), bu sistemlerde yer

ötron?un 1933 y?l?nda ke?fi ve

ard?ndan 1934 y?l?nda nötron

y?ld?z?n?n var l???n?n

öngörülmesinden tam 33 sene

sonra 1967 y?l?nda ilk radyo

atarcas? gözlendi [1] .N

?ekil 1: Nöt ron y?ld?zlar?n??n ???mas? için öner ilen 'deniz- fener i geomet r isi '

"X-???n? atar cas? içer en çift y?ld?z sistemler i, X-???n? çiftler inin yayg?n gör ülen bir çe?ididir . Bu tür X-???n? çiftler indeki X-???n? kayna?? olan kütle aktar ?m?yla ???yan X-???n? atar calar ? (KAIXA?lar ), bu sistemler de yer alan manyetik alanlar ? r adyo atar calar ? kadar yüksek nötr on y?ld?zlar ?d?r."

kapak konusu

10

Bu tür KAIXA?lar?n çevreler inde Roche loblar?n? dolduran e?

y?ld?zlar?ndan beslenen kal?c? y???lma diskler i yoluyla küt le

aktarmalar? söz konusudur ki bu da onlar?n neden etkin olarak

h?zland?klar?n? aç?klayabilmektedir.

Buna kar??n bile?enler i aras?ndaki mesafenin daha büyük oldu?u

daha büyük küt leli e? y?ld?za sahip sistemlerdeki KAIXA?lar

genellikle e? y?ld?z?n rüzgar?yla daha az etkin bir küt le aktar?m?

yapabilir ler. Bu KAIXA?lar?n genellikle dönü? per iyot lar? daha

büyüktür.

Baz? KAIXA?lar?n e? y?ld?zlar? görünür ya da k?z?lötesi bandlarda

gözlenebilse de hat?r? say?l?r kadar?n?n e? y?ld?zlar? sistemler in çok

uzakta ve genellikle de gökada düzlemine yak?n konumlarda

bulunmalar? sebebiyle gözlenememektedir. KAIXA?lar hakk?ndaki

bilgimizin önemli bir k?sm?n? bu kaynaklar?n X-???n? gözlemler inden

elde etmekteyiz. X-???n? gözlemler inin hem zamanlama hem de

ener ji tayf? analizler i bize bu kaynaklar hakk?nda de?erli bilgiler

vermektedir.

- Ghosh ve Lamb ve benzer i daha ça?da? modeller le öngörülen tork

ve ???n?m gücü aras?ndaki ili?kinin var l???n?n ortaya konmas?.

- Bu tür kaynaklarda geçici de olsa per iodi?imsi sal?n?mlar?n (quasi

per iodic oscillat ions; QPO) gözlenmesi (bu sal?n?mlardan

faydalanarak diskin iç yar?çap? ve nötron y?ld?z?n?n manyet ik dipol

momentiyle ilgili kest ir imlerde bulunmak mümkün olabilir ).

- Diskin atarcan?n at?m demetinin geli? do?rultusuyla kesi?ebildi?i

özel geometr ik durumlarda ???may? modifiye etmesi ve ayr?ca

presesyonu nedeniyle üstün yörünge per iyot lar?n?n gözlenmesi.

- KAIXA?n?n farkl? zaman ölçekler indeki faz ve per iyot

de?i?imler inin analizinden hesaplanan tork gürültüsünün disk

modeliyle uyumunun ortaya konmas?.

Öte yandan bir KAIXA?n?n X-???n? enerji tayf?na bakarak

ö?renebilece?imiz de pek çok ?ey vard?r. Bunlardan ba?l?calar? ?öyle

s?ralanabilir :

- E?er kayna??n X-???n? tayf? yörünge faz?na ba?l? olarak de?i?im

göster iyorsa çift y?ld?z sisteminin özellikler i hakk?nda fikir

edinebilir iz. Örne?in kayna??n tayf?ndaki so?urman?n belli yörünge

faz?ndaki art??? e? y?ld?z?n Be t ipi oldu?unun göstergeler inden

bir idir.

- Kayna??n X-???n? tayf?nda X-???n? ak?s?na ba?l? de?i?imler, küt le

aktar?m oran? de?i?iminin nötron y?ld?z?na küt le aktar?m

sürecindeki geometr ide de?i?imlere sebep oldu?unun bir

göstergesidir.

- E?er kayna??n X-???n? tayf? kayna??n at?m per iyodu faz?nda

de?i?imler göster iyorsa manyet ik kutuplar civar?ndaki küt le aktar?m

süreçler inin fiziksel yap?s? ve atarcaya hangi bak?? du?rultusundan

bakt???m?z hakk?nda fikir sahibi olabilir iz.

Sonuç olarak KAIXA?lar ilk ke?fedildikler i 1970?lerden bu yana

X-???n? gözlem uydular?n?n önemli gözlem hedefler i aras?ndad?r.

Giderek zamanlama ve tayf yetenekler i ar tan uydular, bu

kaynaklar?n daha iyi anla??lmas?na büyük katk?larda

bulunmu?lard?r. KAIXA?lar?n küt le aktar?m? yapan mili saniye

atarcalar? ve küt le aktar?m? yapan magnetar lar gibi yeni ve heyecan

ver ici çe?it ler ini anlamak ba?ta olmak üzere daha bu alanda

önümüzdeki y?llarda yap?lacak çok ?ey vard?r.

KAYNAKLAR

[1] Hewish, A.; Bell, S. J.; Pilkington, J. D. H.; Scott , P. F.; Collins,

R. A., 1968, Nature, 217, 709

[2] Zeldovich, Ya. B.; Guseinov, O.H., 1966, ApJ, 144, 840

[3] Romanova, M.M.; Ustyugova, G.V.; Koldoba, A.V.; Lovelace,

R.V.E., 2004, ApJ, 610, 920

[4] Enoto, T. vd. 2014, ApJ, 786, 127

* Ba?kent Üniversitesi Ö?ret im Üyesi

"... KAIXA?lar ilk ke?fedildikler i 1970?ler den bu yana X-???n? gözlem uydular ?n?n önemli gözlem hedefler i ar as?ndad?r."

?ekil 2: Atarcan?n yörünge per iyodu ve at?m per iyotar?n? gösteren Corbert

diyagram?

Sözgelimi bir KAIXA?nin etraf?nda bir y???lma diskinin var olup

olmad???, y???lma diskler i ister (genellikle dü?ük küt leli e? y?ld?z

oldu?u durumda) kal?c? isterse (genellikle Be t ipi e? y?ld?z ve d??

merkezlili?i yüksek bir yörüngenin mevcut oldu?u durumda) geçici

olsun, ba?l?ca zamanlama analizine dayanan ?u yollar la anla??labilir :

11 gökyüzü mart - nisan 2016

?akayla kar???k LGM-1 (lit t le green man 1) ad?n? vermi?t ir (?stanbul'da yapt??? konu?mas?n?n

soru k?sm?nda anlad???m?z üzere, bu ismi bir ?akadan çok daha öte ciddiye alan insanlar da

mevcutmu?). Sonras?nda hocas? ve Mart in Ryle, radyo astrofizi?ine yapt?klar? katk?lardan

dolay? Nobel Fizik 1974 ödülünü al?r larken Jocelyn Bell'in bu ödülün payda?? say?lmamas?,

konu ile ilgili birçok tepkisel fikr in do?mas?na yol açm??t?r. Pr inceton, Oxford gibi dünyan?n

en sayg?n birçok üniversitesinin fizik bölümler inde misafir olarak bulunan, bu güne kadar

(Nobel har iç) birçok prest ijli ödül alm?? olan, birçok sayg?n bilim kurulu?unda bulunan, Royal

Astronomical Society gibi baz?lar?n?n da belli dönemler ba?kanl?k görevler ini yürütmü? olan

Bell, halen Open Üniversitesi fizik bölümünde profesör ünvan?yla çal??malar?n?

sürdürmektedir.

Jocelyn Bell, Bilim Akademisi'nin ev sahipli?inde 4 ?ubat 2016 günü Bo?aziçi Üniversitesi

Albert Long Hall'da bizlere pulsar lar ve onlar?n Einstein'?n görelilik kuramlar?n?n

anla??lmas?nda nas?l bir rol ald???klar?na dair bir saat lik bir konu?ma yapt?. Biz de Fizik Haftas?

Ekibi olarak (ht tp://fizikhaftasi.itu.edu.tr) tabii ki kendisini dinleme f?rsat?n? kaç?rmad?k.

Pulsar lar? bize ?dinleterek? ba?lad??? konu?mas?, Kuzey ?r landa aksan?na dair neredeyse en

ufak bir ?ey fark edilmeyecek kadar berrak ve u?ra??lm?? bir sunu?la adeta kulaklar?m?z?n ve

beyin k?vr?mlar?m?z?n paslar?n? temizledi. Konuya dair yaln?zca ufak bir fikr i olarak merak

edip gelmi? ya da konunun uzman? olan salondaki herkesi, ufac?k bir ?eye dair de olsa

ayd?nlatmay? ba?arm??t? konu?mas?n?n sonunda.

Bell konu?mas?nda, bir pulsar? nas?l alg?lad???m?za, gözledi?imize dair fiziksel aç?klamalar?

incelikle sundu. Konudan uzak herhangi bir insan?n konunun ucundan tutup içine girebilmesi

için elinden geleni yapt?. Ard?ndan nötron y?ld?zlar?n?n ve daha özel olarak pulsar lar?n nas?l

olu?tu?una ve çal??t???na dair bilinen ?emay? tüm ayr?nt?lar?yla aktard?. Nötron y?ld?zlar?nda

dünyadan ya da Güne?'ten farkl?, bir insan?n hissedebilece?i ne varsa, bunlar? kafam?zda

olu?turmak için çabalamaktan hiç kaç?nmad?.

Bilindi?i üzere Einstein'?n görelilik ad?yla bilinen iki temel teoremi vard?r. Bunlar?n bir ine özel

görelilik, di?er ineyse genel görelilik ismi ver ilir. ?ki teor i de uç noktalarda (çok h?zl? olmak ya

Ceyhun ?. Andaç*

haline gelebilen Kuzey ?r landal? bir bilim

kad?n?... Doktora çal??mas? s?ras?nda, Iosif

Shklovsky'nin deyi?iyle yirminci yüzy?l?n en

büyük astronomik bulu?unu gerçekle?t iren,

belki de umutsuzlu?a dü?en her doktora

ö?rencisinin akl?n?n bir kö?esinde kötü

günlerde yad etmek üzere tutmas? gereken,

günümüz Royal Society of Edinburgh

ba?kan? (ilk kad?n ba?kan?)... 4 ?ubat 'ta

kar??m?zda kanl? canl? duran bu me?hur bilim

kad?n?n?n tam ad? Dame Susan Jocelyn Bell

Burnell; biz bu yaz?da kendisinden k?saca

Jocelyn Bell diye bahsedece?iz.

Jocelyn Bell, 1943 y?l?nda ?r landa'da do?up,

1969 y?l?nda doktoras?n? Anthony Hewish

dan??manl???nda, radyo teleskobu yapmak

üzere olan çal??mas?yla alm??t?r. Bu çal??mas?

s?ras?nda, radyo frekans?ndan, yakla??k

saniyede bir kez at?m veren (ad? sonradan

PSR B1919+21 olacak olan) bir radyo

kayna?? ke?fetmi?, böyle bir ?ey dünyada ilk

kez kendisine göründü?ü için kayna?a

üksek ener ji astrofizi?i -

astronomisi dersi alan birçok

ilgili ö?rencinin bir noktada

idolü, (biraz Bell'in ?ans? ve

çokça da azmiyle) kendine bile

farkett irmeden de kabusu Y

JOCELYN BELL ?STANBUL'DAYDI

Jocelyn Bell, Bilim Akademisi'nin ev sahipli?inde 4 ?ubat 2016 günü Bo?aziçi Üniver sitesi Alber t Long Hall'da bizler e pulsar lar ve onlar ?n Einstein'?n gör elilik kur amlar ?n?n anla??lmas?nda nas?l bir r ol a ld???klar ?na dair bir saatlik bir konu?ma yapt?

12

dedikoduyu asl?nda der inlemesine bildi?i çünkü küt leçekimsel dalgalar? yaln?zca bilinen, temel

formlar?yla de?il bir de pulsar çift ler inin birbir ler iyle çarp??malar? senaryosu üzer inden

anlat t? ki ?u anda biliyoruz ki L IGO'nun aç?klamas? da ne tesadüf ki bir karadelik çift inin

yörüngeler inin küçülüp birbir ler iyle çarp??mas? olay?ndan yap?lan bir gözlemdi. Sonlara do?ru

zay?f ve kuvvet li e?it lik prensipler ine ve bunlar?n küt leçekimsel dalgalar la ili?kiler ine de?inen

Bell, son noktada, süregiden bir pulsar, e?likçisi bir beyaz cüce ve ikisinin e?likçisi bir ba?ka

beyaz cüceden olu?an bir ?ölü y?ld?zlar üçlüsünden? ve onlar üzer inden küt leçekimsel dalgalar?

gözlemenin nas?l olabilece?inden bahsederek konu?mas?n? tamamlad?.

Bu önemli konu?ma ile ilgili anmadan geçilemeyecek en önemli hususlardan bir i, kan?mca,

Bilim Akademisi'nin haz?r l??? ve düzenlemesidir. Birçok akademi üyesinin ve genç

ö?renciler inin orada bu güzel konu?may? en iyi hale get irmek için nas?l canla ba?la

çal??t?klar?n? konu?maya kat?lan herkesin farketmi? oldu?unu dü?ünüyorum. En az?ndan

Jocelyn Bell nezdinde konu?maya kat?lanlara küt leçekimsel dalgalar?n gözlenmesinin

heyecan?n? bütünüyle ya?att?klar? için kendiler ine buradan bir te?ekkür etmeyi de borç bilir iz.

Bu güzel konu?ma gibi, okudu?unuz bu bülten gibi T ürkiye'deki bilim dünyas?n?

hareket lendirebilecek olaylar?n/olu?umlar?n daha s?kça kar??m?za ç?kmas? dilekler imizle...

Konu?man?n video ba?lant?s?:

ht tp://bilimakademisi.org/jocelyn-bell-burnell-konferans-kaydi-4-subat-2016/

* ?stanbul Teknik Üniversitesi Fizik Mühendisli?i Doktora Ö?rencisi

da çok güçlü bir çekim alan?ndan etkileniyor

olmak) somutland???ndan anla??lmalar?

oldukça güçtür. Fakat bir nötron y?ld?z?, fizik

aç?s?ndan akl?n?za gelebilecek birçok a??r?l???

bar?nd?rd???ndan, iki teoremi de nötron

y?ld?zlar?n?n teor isiyle anla??l?r k?lmak bu

anlamda iyi bir fikir. Bell, bu bilgi aç?

co?rafyada birkaç ki?i har iç muhtemelen

kimsenin kula??na u?ramam?? bir

dedikoduyu bizimle payla??p üzer ine de

nötron y?ld?zlar? ile genel görelili?in kuvvet li

ba??n? aç?klad? konu?man?n ger i kalan

k?sm?nda. Bu dedikodu ne miydi? Tabii ki

küt leçekimsel dalgalar! Küt leçekimsel

dalgalar?n hem ne oldu?uyla hem de ne

olmad???yla ilgili yine temel ve bir o kadar da

aç?klay?c? bilgiler le ayd?nland? tüm salon.

Ço?u ki?inin akl?nda bundan elli y?l sonra

Bell'in anlat t?klar?ndan kalacak yegane ?ey de

muhtemelen, küt leçekimsel dalgalar?n nas?l

gözlenebilece?ini anlatmak için, basit bir

yemek alarm?n?n ucuna ip ba?lay?p kendi

etraf?nda çevirerek yapt??? minik göster i

olacakt?r zann?mca.

Bugünden bak?nca görebildi?imiz, kendisinin

13 gökyüzü mart - nisan 2016

bir ter imdir. Gerçekte bir y?ld?z, milyar larca y?l süren ya?am? boyunca par lakl???n? de?i?t ir ir.

Ancak, burada sözü edilen de?i?imler, y?ld?z?n ya?am süresiyle kar??la?t?r lamayacak kadar k?sa

sürer. Bir de?i?en y?ld?z?n zamana kar?? çizilen par lakl?k grafi?ine "???k e?r isi" denir. Bu

y?ld?zlar genellikle ???k e?r iler ine yani bu de?i?imin biçimine göre s?n?fland?r?l?r.

Ses, madde moleküller inin t it re?imiyle olu?an bir dalga hareket idir. T it re?en cisimler,

ortamdaki moleküller le çarp??arak ses olu?turur. Y?ld?zlar?n içinde d??ar? ç?kamayan ses

dalgalar? (?ekil 2) baz? y?ld?zlar?n per iyodik olarak büzülmesine ve geni?lemesine, ?s?nmas?na

ve so?umas?na neden olur. Bu hareket ler in sonuçlar? yüzeyde par lakl?k de?i?imi olarak

gözlenir. Bu ?ekilde par lakl??? de?i?en y?ld?zlara ''zonklayan y?ld?zlar '' denir. Astrosismoloji

yöntemi y?ld?zlar?n yüzeyler indeki zonklamalar? çal??arak iç yap?lar? hakk?nda bilgi

edinmemizi sa?lar. Astrosismolojinin amaçlar?ndan bir i y?ld?z?n içer isindeki sesin h?z?n?

Enstrümanlar?n hepsi ayn? frekansta çald???

halde , hangisinin keman, hangisinin

t rompet, fülüt oldu?unu nas?l ay?rt

edebiliyoruz? Orkestrada ki her bir

enstrüman?n ?ekli (büyüklü?ü) ,

enstrümandan ç?kan sese karakter ini veren

frekans, genlik ve evre parametreler inin bir

kombinasyonudur.

Ses dalgas? bir bas?nç dalgas?d?r. Gaz

içer isinde onu s?k??t?rarak ve seyrelterek

yay?l?r. Ses h?z? yay?ld??? ortam?n s?cakl??? ve

kimyasal yap?s?na ba?l?d?r. Bir gaz?n

içer isinde yay?lan sesin h?z?n? ölçebilirsek,

gaz?n bas?nc? ve yo?unlu?u hakk?nda bilgi

sahibi olabilir iz. Y?ld?zlar devasa gaz

küreler idir ve ses onlar?n içinde de

olu?makta, iler lemektedir. O halde bu sesin

frekans, genlik ve evre parametreler ini

çal??arak içinde bulundu?u gaz?n yani y?ld?z?n

yap?s? hakk?nda fikir edinebilir iz. Bunun nas?l

yap?ld???na geçmeden önce de?i?en y?ld?zlara

bakal?m.

De?i?en y?ld?z, zaman içer isinde par lakl???n?

de?i?t iren y?ld?zlar? tan?mlamakta kullan?lan

ir konser salonunda

oldu?umuzu ve birden fazla

enstrümandan olu?an bir

orkestray? dinledi?imizi

dü?ünelim. B

?ekil 1: 1. ve 2. k?s?mda piyano e?li?inde çal?nan notalar?n bir k?sm? görülürken, 3.

k?s?mda örten ikili Y Cam'?n zonklayan bile?enin ???k e?r isinden elde edilen

parametreler ile elde edilmi? notalar?n bir k?sm? görülmekte [1] .

makale

Ba?ak Ekinci*

YILDIZLARLA MÜZ?K

14

ölçerek y?ld?z?n yap?s?na dair temel parametreler i elde etmekt ir.

Bunun için fotometr ik ve spektroskopik gözlemler yaparak, ses

dalgalar?n?n yüzeydeki frekans, genlik ve evre parametreler i

ölçülmektedir.

Y?ld?zlardaki ses dalgalar?n?n frekanslar? insan sesinin

alg?layabilece?i oktav aral???na ç?kar?ld???nda, y?ld?zlar?n sesini

duymam?z mümkün olur. Y?ld?zlardaki ses dalgalar? müzik

enstrümanlar?nda oldu?u gibi bir temel tonun harmonikler i (uyum)

ile bir likte çal?nmas?yla olu?mad??i için ho? bir uyuma sahip

de?ildir. Gök cisimler i ile müzi?in bir likte ele al?nma durumu y?llar

öncesine Pisagor (M.Ö. 569-495), Johannes Kepler (1571-1630)

gibi isimlere dayanmaktad?r. Bu ili?ki art?k kullan?lan mateamatiksel

denklemler yard?m?yla daha etkin bir yöntem ile incelenmektedir.

Delta Scut i türü de?i?en özelli?i gösteren örten ikili Y Cam'?n

zonklayan bile?eni. oldu?unu görmektedir. Müzikte ki akor ; müzik

alet inden bize, kula??m?za gelen ses, asl?nda bir frekans grubudur.

Bu durum çok dönemli y?ld?zdan elde edilmi? ???k e?r isi grafi?inin

yap?s?nda da görülmektedir. Y?ld?zdan gelen ???k, belir li frekans,

genlik ve faz kaymas?na sahip çe?it li sinüs dalgalar? içer ir ir. Bu

benzer lik örten ikili Y Cam'n zonklayan bile?eninin astrosismik ölçü

sonuçlar?ndan akor elde edilemesinde kullan?ld?. Bunun için ?lk

olarak 3 tane boyutsuz parametre belir lenmekte, bunlardan ilki

y?ld?zdan gelen de?i?imli ?????n frekans?n? veren f parametresi,

ikincisi y?ld?z?n ???k e?r isinin sal?n?m frekans de?eri için türet ilmi?

genlik de?eri A , ve son olarak y?ld?z?n ???k e?r isinin sal?n?m

frekans?ndaki faz kaymas? ile minumum faz kaymas? aras?ndaki

fark P parametresi ile belir lenmektedir.

Y?ld?zdan elde edilen, yukar?da bahsedilen parametre de?erler inden

akor elde edebilmek için öncelikle y?ld?z ?????n?n göreli de?i?iminin

frekans de?eri f', genlik parametresinin kullan?larak elde edildi?i

gürültü parametresi L ve P parametresi de?erler i hesaplanmakta ve

bu parametre de?erler inin Audacity audio1 editör program?na

gir ilmesi ile y?ld?zdan belir li bir tonda müzik elde edilmesi

sa?lanmaktad?r. Bu a?amadan sonra y?ld?zdan elde edilmi? akor ile

müzik bestesi yap?m a?amas?na geçilmektedir. B. Ula? 2009 y?l?nda

yapt??? çal??mada örten ikili Y Cam'?n zonklayan bile?eni sal?n?m

frekanslar?n?n F# Diminished Whole ton ölçe?ine uyumlu oldu?unu

göstermi?t i. Bu bilgiyi de kullanarak y?ld?zdan elde edilen akora

e?lik eden piano parças? çal?nmaktad?r. Y?ld?zdan elde edilen akor ve

piyano parças?n?n ses dosyalar?n?n kar???m? dijital editör Gold Wave2

kullan?larak yap?lmaktad?r.

?ler ide daha çok zonklayan y?ld?z?n frekans analiz sonuçlar?

kullan?larak, farkl? y?ld?zlar?n bir araya gelmesiyle olu?an orkestra

fikr inin yukar?da bahsedilen yöntemin izlenerek yap?labilece?i

belir t ilmektedir. Bu çal??ma ile ilgili ayr?nt?l? çal??maya [1]

kayna??ndan ula?abilir, Y Cam'?n zonklayan bile?eni ile yap?lan düet i

kayna??ndan3 dinleyebilirsiniz.

Kaynaklar:

[1] Ula? B., 2015, ArXiv e-pr ints, 1507.07307.

[2] Handler G., Asteroseismology, 2013, Stellar Structure and

Evolut ion,207.

[3] Ula? B., 2009, CoAst, 159, 131.

[4] D. W. Kurtz, How can we probe the inter iors of stars? JENAM

2005.

[5] K im S.-L ., Lee J. W., Youn J.-H., Kwon S.-G., K im C., 2002,

A&A, 391, 213.

1 ht tp://www.audacityteam.org/

2 ht tp://www.goldwave.com/

3 ht tps://soundcloud.com/bulash/akycam

* Mimar Sinan Üniversitesi FizikBölümü Doktora Ö?rencisi

"Y?ld?zlar daki ses dalgalar ?n?n fr ekanslar ? insan sesinin alg?layabilece?i oktav ar al???na ç?kar ?ld???nda, y?ld?zlar ?n sesini duymam?z mümkün olur ."

?ekil 2: De?i?en bir y?ld?zda ses dalgalar?n?n ?ematik göster imi. Ses dalgalar?

y?ld?z içindeki çe?it li katmanlarda ses h?z?n?n de?i?mesi nedeniyle k?r?l?r ve ani

yo?unluk de?i?imi nedeniyle yüzeyden yans?rken, baz? modlar iç katmanlar?

geçemez [4]

De?i?en y?ld?zlar?n frekanslar?n?n bizim duyabilece?imiz kar???k

frekanslara çevr ilmesiyle ilgili yap?lm?? birçok çal??ma

bulunmaktad?r. A?a??da ?zmir T ürk Koleji Planetaryum direktörü,

astronom Burak Ula?'?n bizden bin ???k y?l? ötede bir y?ld?zla,

y?ld?z?n kendince çald??? bir akor ile kendi enstrüman?yla yapt???

düet çal??mas?na bakaca??z. Bu çal??ma bir y?ld?zla yap?lan ilk düet

olma özelli?i ile oldukça ilgi çekici.

B.Ula? onlarca de?i?en y?ld?z?n frekans grubunu müzikteki farkl?

gamlar la (Gam; bir müzik parças?n?n kurulu? ?ekline göre belir li bir

kal?pta dizilen notalar toplulu?u) kar??la?t?rmakta ve en çok uyumun

15 gökyüzü mart - nisan 2016

gezegenin iç dinamikler inin yorumlanmas? a?amas?nda ciddi ver iler i beraber inde sunarlar.

Ayn? Dünyam?z ve Güne? Sistemimizdeki gezegenler gibi, Mars da milyar larca y?l önce

günümüzdeki gibi bir yüzeye, yüzey ve iç dinamiklere sahip de?ildi. Yap?lan çal??malar

göster iyor ki günümüzden yakla??k 3.5 milyar y?l önce Mars??n dönme eksen aç?s? büyük bir

de?i?ime u?rad?. Fakat bu eksen de?i?imi son derece ilginç bir ?ekilde gerçekle?t i. Bu de?i?imi

"kay?s? analojisi" kullanarak aç?klamama izin ver in: ?öyle ki, kay?s?n?n çekirde?inin sabit

durarak, et li k?sm?n?n ve kabu?unun döndü?ünuü hayal edin. Burada kay?s? çekirde?i Mars??n

çekirde?ini temsil ederken; kay?s?n?n et li k?sm? ve kabu?u, Mars??n k?tasal kabu?u ve

mantosunu (gezegen çekirde?i ve kat? kabuk aras?nda kalan yar? er iyik bölge) temsil etmekte.

??te bahsett i?imiz eksen kaymas?n?n bu ?ekilde gerçekle?t i?i dü?ünülüyor. Bu eksen

kaymas?n?n nedeni ise T harsis Bölgesi?nde çok yo?un ?ekilde cereyan etmi? volkano-tektonik

akt iviteler. Bu yo?un ve devasa akt ivite sonucunda Mars??n k?ta kabu?u ve mantosunun

çekirdek etraf?nda yakla??k yirmi derecelik bir eksen dönü?üne neden oldu?u

dü?ünülmektedir.

Peki biliminsanlar? bu sonuçlara hangi incelemeler sonucunda vard?lar? Tabii ki gezegen

jeolojisi çal??malar? bir çok disiplinin bir arada çal??t??? bilimsel alanlardan bir i. Fakat, aç?k bir

gerçek olarak belir tmek gerek ki, jeoloji ve jeolojinin alt dallar?ndan bir i olan jeomorfoloji

gezegen bilimi çal??malar?n?n merkezinde yatan uzmanl?k alanlar? aras?nda ön plandad?r.

Jeologlar taraf?ndan yap?lan jeomorfoloji gözlemler i, bir gezegenin tar ihine yönelik

ara?t?rmalardaki en etkili gözlemler in ba??nda gelmektedir. Gezegen yüzeyinde gözlemlenen

her özgün yeryüzü ?ekli gezegenin tar ihine yönelik der in ç?kar?mlar yapmam?za olanak tan?r.

T har is Bölgesi?nde meydan gelen yo?un volkanizman?n Mars??n tar ihinde neden oldu?u bu

büyük olay?n gün ?????na ç?kart?lmas?, Mars??n ekvator bölgesindeki akarsu sistemler ine ve

kutup bölgeler ine özgü jeomorfolojik gözlemlere dayan?yor. T harsis Bölgesi?ndeki ?iddet li

volkanik akt iviteler öncesinde, Mars??n kutup bölgeler i ?u anki konumlar?nda de?illerdi.

Normalde kutup bölgeler ine özgü buzul jeomorfolojisi, Mars??n günümüzdeki kutup

bölgeler inin d???nda da, bu eksen kaymas?n? destekleyecek ?ekilde, gözlemlenmekte. Önceden

yürütülmü? jeofizik modeller Mars?ta meydana gelmi? olan bu eksen kaymas?na dair kuvvet li

kan?t lar sunmaktad?r. Yak?n zamanda sonuçlar? aç?klanan jeomorfoloji çal??malar? da bu

modeller le son derece uyu?mu? durumdad?r.

Kaynak: Bouley, S. et al. Late T harsis format ion and implicat ion for ear ly Mars. Nature, 2016.

doi:10.1038/nature17171

* ?stanbul Teknik Üniversitesi Jeoloji Mühendisli?i Bölümü L isans Ö?rencisi

makale

Volkan Özen*

Sistemimizde bulunan en büyü?ü oldu?u

dü?ünülüyor. Bölgenin olu?um ba?lang?c?

yakla??k 3.7 milyar y?l olarak tar ihlense de,

bu bölgedeki volkanik akt iviteler in

ba?lang?c?n?n 3 milyar y?ldan daha genç

oldu?u ve bölgedeki volkanik akt iviteler in

milyonlarca y?l sürdü?ü dü?üncesi bir çok

çal??ma ile desteklenmektedir. Mars??n

jeolojik ve iklimsel tar ihini der inlemesine

etkileyen bu akt iviteler T harsis Bölgesi?ni

gezegen jeolojisi aç?s?ndan incelenmesi en

ilginç bölgelerden bir i haline get ir iyor.

T harsis bölgesi gezegen bilimciler taraf?ndan

volkano-tektonik bir olu?um olarak

nitelendir ilmektedir. Bunun nedeni ise

tektonik ve volkanik akt iviteler in bu bölgenin

olu?umdan bir likte rol almas?d?r. Bölgede

süregelen jeolojik olaylar çap? 5.000 km?ye ve

kal?nl??? 12 km?ye varan volkanik bir plato

olu?turmu?. Bu platodaki malzemenin küt lesi

ise Ay??n küt lesinin yakla??k yetmi?te bir i.

Volkano-tektonik akt iviteler, genellikle, son

derece ?iddet li ?ekilde meydana gelen

malzeme ve ener ji t ransfer ler i olarak

nitelendir ilir. Gezegenin içsel

dinamikler indeki böylesi büyük

mekanizmalar ard???l olarak hem iklimsel

hem de gezegen yüzeyini kapsayan devasa

de?i?ikliklere neden olur. Ayn? zamanda, bu

tür devasa volkanik- tektonik olaylar bir

ars yüzeyini kaplayan en

büyük volkanik

komplekslerden bir isi olan

T harsis Bölgesi?nin ayn?

zamanda Güne?M

T HARSIS BÖLGES?:

GÜNE?

S?ST EM?NDEK? EN

??DDET L? VOLKAN?K

AKT ?V?T E

16

Mars Global Surveyor uydusu tarafindan ç?kart?lan, T harsis Bolgesi'nin yükseklik har itas?.

T harsis Bölgesi kahverengi ve k?rm?z? (turuncu, ye?il ve mavi bölgelerden çok daha yüksek)

ile göster ilmekte. Beyaz bölgeler son derece yüksek volkanlar? göstermekte. Kuzey-bat?'da

kalan beyaz bölge, Güne? Sistemi'nin en büyük volkanik da??: Olympus ©NASA /

JPL-Caltech / Ar izona State University

17

Lawrence Krauss bu nedenle, 2015 y?l? bitmeden ke?fin aç?klanmas?n? diledi ve tepki çekmeyi

göze alarak, ortaya bir dedikodu yayd?. Neyse ki haberler do?ru ç?kt? ve hepimiz genelçekim

dalgalar?n?n ke?fedildi?i neslin bir parças? olduk.

Eski ad?yla küt leçekimi, modern ifadeyle genelçekim bilinen dört etkile?me türünden bir idir.

Ancak di?er ler ine, örne?in elektromanyet izmaya k?yasla etkisi oldukça zay?ft?r ve di?er

etkile?meler in aras?nda saptanmas? bir hayli güçtür. Bu nedenle gezegenler ve y?ld?zlar gibi

elektr iksel anlamda ço?unlukla (hep de?il) nötr olan nesneler, hem de epey büyük olabildikler i

için, küt leçekim gözlemler inde önemlidir.

Albert Einstein'in çekim yasalar?na get irdi?i yeni aç?klama Isaac Newton'unkinden özellikle iki

aç?dan çok farkl?yd?. ?lki, tensöryel dedi?imiz yakla??md?. ?kincisiyse çekim etkisine bir kuvvet

olmaktan ziyade geometr i etkisi olarak bakmas?yd?. Uzay-zaman yap?s? basit Öklit

geometr isine sahip de?ildi ve küt leli olsun olmas?n her tür lü nesnenin civar?nda bükülme

tepkisi göster iyordu. Bir çar?af ger ip üstüne top koyarak anlatanlar? görmü?sünüzdür. ?imdi

de çar?af?n üstündeki topun iler ledi?ini dü?ünün. Top iler leyince, önceden bulundu?u yerdeki

e?r ilik ortadan kalkacakt?r ve çar?af?n o bölümü düzelmeye çal??acakt?r. ??te bu düzelme bir

anda oluvermez. Çar?af eski haline dönerken bir miktar t it re?im yaparak duracakt?r. Bu

t it re?imler, tahmin edersiniz ki, epeyce zay?ft?r.

Uzay-zaman geometr isini e?ip büken nesneler hareket et t ikçe, geometr ik yap?da t it re?imlere

neden olur. Madem ki bu t it rek dalgalar çok zay?ft?r, oldukça küt leli veya ener jik cisimler in

hareket ler ini incelemek gerekir. L IGO ekipler inin yapt??? da budur. Bizden yakla??k bir buçuk

milyar ???k y?l? ötedeki, her bir i 30 Güne? küt lesindeki iki kara deli?in, birbir ler i etraf?nda

sarmal ?ekilde dönmeler ini incelediler. Bu sarmal hareket esnas?nda iki kara delik de,

genelçekim dalgalar? yayd?klar? için az da olsa ener ji kaybedecekt i ve nihayet inde çarp??acakt?.

Beklenen oldu ve iki kara deli?in çarp???p bir le?mesi s?ras?nda Güne?'imizin küt le ener jisinin

üç kat?na yak?n miktarda ener ji, genelçekim dalgas? olarak uzaya yay?ld?. ??te L IGO'da

gözlenen bu dalgalard?. Ola?anüstü bir iddia için ola?anüstü bir kan?t.

Peki ?imdi ne olacak? Gözlemsel astronomide ve kozmolojide ça? at lam?? olabilir iz. Bu i? bir

süre sinekten ya? ç?karmaya benzeyecek gibi görünse de, bu yöndeki teknolojinin iler lemesiyle

bir likte gökyüzünden bilgi almam?z? gerekt iren hemen her konuda ufkumuz geni?leyecekt ir.

Yak?n zamanda geli?me beklenen konular aras?nda ilk akla gelen, Büyük Pat lama olay?n?n

hemen ard?ndan gerçekle?t i?i iddia edilen kozmik enflasyonun aç??a ç?kar?lmas?. Evrenin çok

k?sa bir sürede ciddi miktarda geni?ledi?i tasvir edilen kozmik enflasyon olgusu da, t?pk?

çarp??an kara delikler gibi, uzay-zaman?n geometr isinde oldukça ?iddet li dalgalara yol

açacakt?r. Geçt i?imiz sene bu olaydan kaynakl? genelçekim dalgalar?n?n gözlendi?i

zannedilmi?t i ancak kayna??n galaksiler aras? ?hava olaylar?? oldu?u anla??l?nca hevesimiz

kursa??m?zda kalm??t?. Art?k do?rudan gözlenmi? genelçekim dalgalar?m?zla bir yandan

evrenin ilk anlar?na daha iyi ???k tutarken di?er yandan da Genel Görelilik'in s?n?rlar?n? ve

evrenimizin büyük ölçekli geometr ik yap?s?n? daha iyi ara?t?rabilece?iz. Kozmolojinin alt?n

dönemi hepimize kut lu olsun!

makale

Devin Çe?mecio?lu*

Konumuzla alakas?ysa dünyaca ünlü

astrofizikçi ve popüler bilimci Lawrence

Krauss taraf?ndan at?lan bir tweet ve yaratt???

heyecan dalgalar?. Bay Lawrence 25 Eylül

2015 günü, kula??na bir ?eyler geldi?ini,

belki de küt leçekim (daha do?ru ad?yla

genelçekim) dalgalar?n? ke?fetmi?

olabilece?imizi yazd?. Muhtemelen epey insan

elindeki kahve fincan?n? dü?ürdü. Bu

dedikodunun benim aç?mdan ciddiye binmesi

4 ?ubat 'ta, Bo?aziçi Üniversitesi'nde bir

konu?ma yapmaya gelen, atarcalar?n (pulsar)

ka?ifi Jocelyn Bell taraf?ndan da dile

get ir ilmesiyle oldu. Bayan Jocelyn, demek ki

olay büyükmü? dedir t t i.

1915 y?l?ndaki ilan?ndan it ibaren Genel

Görelilik pek çok ç???r açan iddian?n,

gözlemin ve teknolojinin temelini olu?turdu.

Hatta (ilgilenenlere) her gözlemci için do?a

yasalar?n?n ayn? formda gözlenmesi

gerekt i?inden hareket le, fiziksel ifadeler in de

tensöryel formda yaz?lmas? gerekt i?ini öne

sürdü ve bir anlamda insanl???n fizik yapma

biçimini de?i?t irdi.

Geçt i?imiz sene Genel Görelilik'in 100. y?l?

onuruna tüm dünya say?s?z etkinli?e sahne

oldu. ABD'nin Louisiana ve Washington

eyalet ler inde laboratuvar lar? bulunan L IGO

gözlem ekibinin ke?fiyse, tam da bu

etkinlikler i taçland?racak cinstendi. Belki de

r i?imi engellenmemi? bir

sosyal medya, en

küçü?ünden en büyü?üne

her tür lü habere epey h?zl?

ula?mam?z? sa?l?yor.E

KÜT LEÇEK?M

DALGALARI L IGO'DA

GÖZLEND?

Solda: L IGO'nun bir i L ivingston

Louisiana, di?er i Hanford Washington'da

iki farkl? yerdeki gözlemevinden al?nan

küt leçekim dalga sinyaller i, Einstein'?n

genel görelilik teor isinin öngördü?ü

sinyaller le bir likte görülüyor. Grafikler in

yatay eksenler i zaman?, dikey eksenler i

de dalgalar?n etkisiyle uzunluklardaki

de?i?imi göster iyor. Her iki grafik de

al?nan sinyalin genel görelilik ile uyumlu

oldu?unu aç?k bir ?ekilde ifade ediyor.

©LIGO/CalTech

* Mimar Sinan Üniversitesi Fizik Bölümü Yüksek L isans Ö?rencisi

18

Starobinsky Modeli'nde Nötron Y?ld?zlar?

astronomi & astrofizik ara?t?rmalar?

Einstein'?n genel görelilik kuram? ortaya at?ld??? tar ihten bugüne ?????n bükülmesi, Merkür 'ün güne? etraf?ndaki yörüngesinin dönmesi ve de son olarak küt leçekim dalgalar? gözlemiyle bir likte do?rulu?u iyice gözler önüne ser ilen bir teor i. Ancak yine de tamamlanm?? bir teor i oldu?u anlam?na gelmiyor. Örne?in, küt leçekimin bir kuantum teor isi yok ve de evrenin ivmelenerek geni?lemesini aç?klamak için karanl?k ener ji diye bir bilinmeyene iht iyaç duyuyoruz. Bu tarz mot ivasyonlar la çok uzun süreden ber i Einstein'?n teor isine farkl? türden e?r ilik ter imler ini de katarak modifiye küt leçekim modeller i or taya at?lmaktad?r.

Starobinsky sicim teor isinden kaynakl? mot ivasyonlar la 1980'de Starobinsky modelini ortaya att?. Bu model de genel görelilik gibi zay?f küt le çekim alan?nda Newton teor isiyle tutar l?yd?. Üstelik genel görelilikten farkl? olarak erken evrende kendili?inden enflasyona sebep oluyordu. Ancak teor inin geçer lili?inin güçlü küt le çekim alanlar?nda test edilmesi için 2009 y?l?nda yap?lan bir çal??mada, Starobinsky modelinde Neutron y?ld?zlar?n?n varolamayacag? iddia edildi. Bu çal??man?n ard?ndan bu ilginç sonucu destekleyen ba?ka çal??malar da yap?ld?. Bütün bu çal??malar?n bir ortak özelli?i "skaler tensör teor iye har italand?rmak" diye adland?r?lan matematiksel bir metottan yarar lanmalar?d?r. Bu çal??malarda bu metod kabaca de?i?ken dönü?ümüyle 4. mertebeden diferansiyel denklemin yer ine 2. mertebeden 2 tane diferansiyel denklem elde etmeye yaramaktad?r. Yap?lan i?ler i matematik aç?s?ndan basit le?t irse de bu dönü?üm s?ras?nda bilgi kayb? oldu?unu ve bu sebeple yanl?? sonuçlar verdi?i görü?ünde olanlar da vard?r. 2010 y?l?n?n sonlar?na do?ru ç?kan iki ayr? çal??mada skalar tensör teor iye har italand?rmadan, perturbat if bir yakla??mla Starobinsky modelde nötron y?ld?zlar?n?n varolabilece?ini göster ilmesi bu görü?ü

do?rulamaktad?r.

Küresel simetr ik bir küt le etraf?ndaki vakum için uzay-zaman?n geometr isi, Schwarzschild çözümü ile ifade edilir ve matematiksel olarak göster ilmi?t ir ki ba?ka bir çözüm yoktur. Bu sebeple y?ld?z?n içinde bulunan çözümün yüzeyde Schwarzschild çözümünün de?erine e?it olmas? beklenir. Ancak yukar?da bahsi geçen çal??malar?n baz?lar?nda çözümler Schwarzschild'e yak?nsasa da hiçbir inde yüzeyde tam olarak e?it de?ildir. Bu durum modifiye teor iler in önemli sorunlar?ndan bir idir. Dan??man?m Prof. Dr. K. Yavuz Ek?i'nin akl?na ak??kanlar mekani?i yayg?n olarak kullan?lan ?E?le?en asimptot ik ifadeler? (matched asympthot ic expansions) metodu kullan?larak bu durumun üstesinden gelinebilece?i fikr i geldi.

Bu metodu basitçe anlatmak gerekirse, elimizde tam olarak çözmenin mümkün olmad??? bir diferansiyel denklem olsun. ?lk olarak yapaca??m?z i? baz? yakla??mlar la denklemi basit le?t irmek olacakt?r. E?er bir katsay? sebebiyle bir ter im di?er ler inden çok küçükse onu ihmal edip perturbat if bir yakla??mla çözüm bulmaya çal???r?z. Ama e?er bu ter im en yüksek mertebeden türevli ter imse bu yakla??m diferansiyel denkelemimizin karakter ini de?i?t irecek ve bunun sonucunda da baz? çözümler i kaybedece?izdir. E?le?en asimptot ik ifadeler metoduna göre perturbat if çözümümüz y?ld?z?n ço?u yer inde geçer li olacakt?r fakat çok küçük bir bölgede ihmal et t i?imiz baz? etkiler bask?n olaca??ndan o bölgede çözüm farkl? olacakt?r. Gerçek çözümse bu iki çözümün bir kombinasyonudur.

Tezimde bu metodu kullanarak çözümler bulmaya çal??t?k. Çal??man?n temel mot ivasyonu metodun gereklili?ini göstermek oldu?undan i?ler i matematiksel yönden basit le?t irmek için y?ld?z?n içini sabit yo?unluklu kabul et t ik. Çal??man?n sonucunda yüzeyde Schwarzschild çözümüyle e?le?en nötron y?ld?z? çözümler i bulduk. Böylece Starobinsky modelinde nötron y?ld?zlar?n?n varolabilece?ini hatta Schwarzschild çözümüyle süreksizlik yaratmayacak çözümler in mevcut oldu?unu gösterdik. Tabi bu demek de?il ki bu model genel görelili?in yer ini alabilir. Ama yanl??lanmam?? bir model olarak potansiyelini korumaktad?r.

Kaynak: "Ç?k?nto?lu, S. (2015). Starobinsk Model in Neutron Stars (yay?mlanmam?? yüksek lisans tezi)

?stanbul Teknik Üniversitesi, ?stanbul, T ürkiye, Tez Dan??man?: Prof. Dr. K. Yavuz Ek?i."

* ?stanbul Teknik Üniversitesi Fizik Mühendisli?i Bölümü Doktora Ö?rencisi

Sercan ÇIKINT O? LU*

Solda: Yandaki grafikte dikey eksen boyutsuz Ricci

skaler ini, yatay eksen boyutsuz y?ld?z?n yar?çap?n?

göstermektedir. Epsilon ise modifikasyon ter imimizin

önündeki katsay?y?n?n boyutsuz halidir. Kesikli

çizgiler bizim buldu?umuz çözümler i, k?rm?z? çizgi ise

genel görelilikteki durumu temsil etmektedir. ?ekilde

görüldü?ü gibi bizim çözümler imiz her ko?ulda

yüzeyde s?f?ra gitmektedir. Genel görelilik çözümünün

s?f?ra gitmemesinin sebebi yo?unlu?u y?ld?z?n her

yer inde sabit kabul etmemizdir. Yo?unlu?u yüzeyde

s?f?r kabul edersek GR çözümümüz de s?f?ra

gidecekt ir. ?ekilde görüldü?ü gibi bizim

çözümler imiz GR ile yüzeye yak?n bir noktada ayr???p

s?f?ra gitmektedir. Bu ?boundary layer? davran???d?r.

19 gökyüzü mart - nisan 2016

Biz ekip olarak baz? kutular? sipar i? et t ik, baz?lar?n? da kendimiz

olu?turduk. Kutular?m?z? olu?tururken e?lenceli ve keyifli bir süreç ya?ad?k.

?çindeki her bir materyalden farkl? bir çocu?un sorumlu oldu?u, hep

bir likte günbegün emek vererek olu?an bir kutuyu çocuklar?n sahiplenmesi

çok daha farkl? olacakt?r, buna emin olabilirsiniz.

K it in içer isinde, etkile?ime geçecek kullan?c?lara yani ö?retmen, ebeveyn ve

ö?rencilere be? etkileyici konuyu temele alarak 40?tan fazla prat ik akt ivite

sunulmaktad?r. Konular; Büyüleyici Uydumuz Ay; Dünya, yuvam?z; Güne?,

Bizim Y?ld?z?m?z; Güne? Sistemimiz ve Tak?my?ld?zlar?n Dünyas?d?r.

Asl?nda bu kit , kullanan herkesin katk? sa?layaca??, geli?t irece?i bir ?ekilde

dü?ünülmü?tür.

Bu kutu ile akt ivite kitapç???ndaki etkinlikler i ve bu etkinliklere ek birçok

etkinlikle astronomi dünyas? içer isinde çocuklar?n ke?fe ç?kmalar?n?

sa?layabilirsiniz. Bu kutunun ya?ayan bir kutu olmas?, çocuklar?n eller iyle

bu kutuyu olu?turarak s?n?f ortam?nda er i?ebilecekler i, birçok etkinlik için

ba?vurabilecekler i bir kaynak olarak görmeler i ile mümkün. T üm

kullan?c?lar?n ilave materyaller ve etkinlikler le kutuyu zenginle?t irebilmesi

de ayr?ca ke?if ve keyif sa?layan bir süreç.

Bir Kutu Evren?le ilgili tüm dokümanlara a?a??daki ba?lant?lardan

ula?abilir, sorular?n?z/öner iler iniz olursa sosyal medya hesaplar?m?zdan

bizler le ilet i?ime geçebilirsiniz.

Üç y?ld?r Evreni Anlayal?m (Universe Awareness-UNAWE)

T ürkiye ekibi olarak yürüttü?ümüz çal??malardan

geçt i?imiz say?lardaki yaz?lar?mda bahsetmi?t im. Bu

yaz?m?n konusu ise 2005 y?l?ndan ber i sürdürülen, özellikle

maddi imkânlar? k?s?t l? bölgelerdeki 4-10 ya? aras?

çocuklara, uzay ve astronomi bilimler ini etkili ve e?lenceli

bir ?ekilde ula?t?rmay? hedefleyen e?it im program? olan

Evreni Anlayal?m (UNAWE)??n kö?e ta?? projeler inden ?Bir

Kutu Evren?.

Bir Kutu Evren (Universe in a Box) tüm dünyadan

ö?retmen, e?itmen ve hatta veliler in 4-10 ya? aras?

çocuklara astronomi ve uzay bilimler ini aktar?rken

yard?mc? olmas? için tasar lanm?? bir e?it im kit idir. Bu kit ,

astronomiyi s?n?f ortam?nda ö?retmen ve ö?renciler in

ya?amlar?n?n bir parças? haline get irmek için iht iyaç

duyulan prat ik, etkile?imli ve e?lenceli etkinlikler le

donat?lm??t?r.

?Bir Kutu Evren? e?it im kit inin içer isinde; etkinliklerde

kullan?lacak materyaller ve akt ivite kitapç???

bulunmaktad?r. Evreni Anlayal?m (UNAWE) T ürkiye ekibi

olarak ?Bir Kutu Evren? e?it im materyaller inin büyük bir

bölümü T ürkçe?ye kazand?rd?k. Geri kalanlar? da

çevirmeye devam ediyoruz. T ürkçe?ye çevirdi?imiz

kaynaklar? herkesin ula?abilece?i bir alanda payla??yoruz.

Yaz?n?n alt?nda rehber ve dokümanlara ula?abilece?iniz

ba?lant?lar? bulabilirsiniz.

Kutuyu UNAWE internet sitesinden sipar i? edebilece?iniz

gibi ?Kendin-Yap Rehberi? ile e?lenceli bir ?ekilde

ö?renciler inizle bir likte kendiniz de olu?turabilirsiniz.

Rehber, kutudaki materyaller in detaylar? ve teknik

özellikler ini içermektedir. Kutunun içer isinde yer alan

materyaller in bask? versiyonlar?n?n oldu?u Bask? Paket ini

de indirerek ve bask?lar?n? gerçekle?t irerek kutunuzu

tamamlam?? oluyorsunuz. Kutular?n?z? ö?renciler inizle ya

da çocu?unuzla bir likte olu?turmak oldukça iyi bir fikir.

BU KUT U ?Ç?NDE

EVREN VAR

Selçin Demira?*

astronomi e?it imi

DUYURU: 2 Nisan 2016 tar ihinde Sabanc? Üniversitesi'nde düzenlenecek olan

'E?it imde ?yi Örnekler Konferans?(?ÖK)'nda Evreni Anlayal?m proje ekibi olarak

gerçekle?t irece?imiz 'Bir Kutu Evren' atölyesine ilgili herkesi bekler iz. ?ÖK 2016

internet sitesi: ht tp://www.egit imdeiyiornekler.org/

* Fen Bilgisi Ö?retmeni, Gökyüzü Gönüllüsü

Evreni Anlayal?m ?nternet Sitesi: http:/ /www.evrenianlayalim.org/

/ evrenianlayalim @evrenianlayalim

?Bir Kutu Evren? Etkinlik Kitapç???: http:/ / bit.ly/1LWhEja

?Bir Kutu Evren? Kendin Yap Rehberi: http:/ / bit.ly/1QJmyiq

?Bir Kutu Evren? Bask? Paketi (420 MB): http:/ / bit.ly/1U6q0XY

20

par?lt?larNuray Saatçio?lu Uygur*

Halley Kuyrukluy?ld?z?

Sen ya?am?n yar?land???nda

Yeniden gelecek o muhte?em kuyrukluy?ld?z

O zaman beni hat?r la

Bir çocuk, uyan?k,

Bir yaz gecesinde

Be?i?inde, ayakta

Seyrediyor uzun saçl? y?ld?z?

Seneler seneler önce?

Koyu karanl???nda gecenin

D??ar? ç?k ve seyret

Su üzer inde bulut gibi kay???n?

Gecenin saydaml???nda

Bir anda gelip aniden giden

hayat lar? ve sevinçler i dü?ün

Benim ve benden önce tüm

göçenler in hayat p?nar?nda yüzen milyar y?ll?k gemiler

?imdi senin damarlar?nda akan nehirde.

Kenneth Rexroth

1966

Çevir i: Aylin Y?ld?r?m Güney

Gökyüzü ve gök cisimleri her zaman, her kültürde pek çok ?airin çal??malar?nda yer verdi?i ögelerden olmu?tur. Öte yandan baz? astronomlar ve fizikçiler bu ?iirlerle ilgilenmi?, toplam??, merakla, ilgiyle takip etmi?tir.

Geçti?imiz haftalarda Bilim Akademisi'nin daveti ile ?stanbul'a gelerek, Bo?aziçi Üniversitesi Albert Long Hall'de Pulsarlar? anlatan Dame Jocelyn Bell Burnell de söz konusu bilim insanlar?ndan. Çe?itli vesilelerle Astronomi ve ?iir temal? yaz?lar yazm??, konu?malar yapm??.

Par?lt?lar??n bu sayfas?nda J. Bell?in sevdi?i bir ?airden, sevdi?i bir ?iiri payla??yorum.

Amerikal? ?air Kenneth Rexroth, Halley Kuyrukluy?ld?z? dünyam?z? 1910 y?l?nda ziyaret etti?inde 5 ya??nda imi?. ?iirinde o hat?ralar?n? anlatm??.

Eserin T ürkçesini bulamay?nca beni k?rmay?p, sevinçle çeviren çocukluk arkada??m Aylin?e çok te?ekkür ederim.

Halley?i 1986?da görmü?tük, bir sonraki ziyareti 2061?de. Bakal?m ikinci kez görebilecek miyiz?

Ba?ka bir Amerika?l? ?air Stanley Kunitz, Rextroth?tan ve belki de ço?umuzdan daha ?ansl?. 100 y?ll?k ya?am?nda Halley?i iki kez görebilmi?, sonraki Par?lt?lar?da Kunitz?in Halley ?iiri yer alacak.

* Gökyüzü Gönüllüsü

21 gökyüzü mart - nisan 2016

"... Evren nedir? Bir ba?lang?c? var m?d?r? Bildi?imiz yasalar da

evrenle bir likte mi ortaya ç?kt?lar yoksa ezelden ber i orada

m?yd?lar? ..."

Evrenin Ya?am?'n?, yaln?zca yukar?daki sorular ya da benzer ler ine

cevap veren kitaplardan ay?ran en mühim özelli?i Kozmolojik

Do?al Seçilim Teorisi'ni aç?klamaya çal??mas?. Per imeter Teor ik

Fizik Enst itüsünde çal??makta olan Smolin'in ortaya koydu?u

teor iye göre bir kara deli?in çökü?ü yeni bir evrenin do?umuna

yol açacak, yeni do?an evren, do?mas?na sebep olan evrenle benzer

fiziksel yasalara sahip olacak olmas?na ra?men sahip oldu?u bütün

yasalar?n?n aktar?m?n? kusursuz gerçekle?t iremeyecekt ir. Yeni

evrenlerden baz?lar?n?n mutasyona u?ramas? söz konusuyken

do?ru mutasyonlara sahip olmayan evrenler -do?al seçilim yasalar?

gere?ince -?s? ölümü sonucunda (evrenin entropisinin en yüksek

düzeye ula?mas?) -yeni bir evren var edemeden- yok olacaklard?r.

Binlerce y?ld?r alg?lamaya çal??t???m?z evrenin gizli resminin 21.

yüzy?lda yava? yava? belirdi?ini görmekteyiz. Görelilik kuram?,

kuantum mekani?i ve kozmoloji üzer ine ö?rendikler imizi

bir le?t irebilmek ad?na tahminlerde bulunabiliyor, sahip oldu?umuz

resmi bet imleyebiliyor ya da yeni modeller üzer ine tart??abiliyoruz.

Evrenin Ya?am?, Alfa Bilim Serisi'nin di?er kitaplar?n?n sahip

oldu?u ba?ar?l? tasar?ma sahip. Bu sayede okuyucuya rahat bir

okuma yapma imkân? sa?l?yor.

Yazar: Lee Smolin

Çevirmen: R. Ömür Akyüz

Alfa Yay?nlar?, 2015, ?stanbul

gökyüzü kitapl???Semih ÇAKMAK

YILDIZLAR

ALT INDA B?R YILYazar: Charles Laird Calia

Çevirmen: Murat Alev

Ak?lçelen K itaplar, 2012, Ankara

Amatör astronomlar la konu?tu?unuzda birço?unun

küçüklü?ünden it ibaren gökyüzü sevdal?s? oldu?una ?ahit

olursunuz. Neredeyse her bir inin çocuk ya?larda sahip oldu?u bu

tutku f?rsat buldu?u anda filizlenir, kimisi saplant? düzeyinde

gökyüzüne ba?lan?r, kimisi ise yaln?zca küçük ya?ta kurdu?u

hayallere yeniden ula?man?n heyecan?n? ya?ar.

Günümüzde amatör astronomlar?n sahip olduklar? enstrümanlar

neredeyse bir önceki nesilin en büyük gözlem araçlar?n? ger ide

b?rakacak kadar nitelikli ve k?s?t l? bir bütçe ile bile ula??labilinecek

konumdad?r. Bu sebeple amatör ler yaln?zca y?ld?zlar?

gözlemlemenin ötesinde evler inin arka bahçesinde bilimsel niteli?i

yüksek çal??malar yapabilecekler i bir f?rsat edinmi?lerdir.

Daha önce bir çok gökbilim kitab?n? T ürkçe'ye kusursuz bir

?ekilde çeviren Murat Alev bu sefer bize küçük ya?lar?nda

astronomi sevdal?s? olan bir çocu?un seneler sonra yeniden içindeki

gökyüzü tutkusunu hat?r lamas?, bunun üzer ine bahçesine kurmak

için çabalad??? gözlemevinin hikayesini ula?t?r?yor.

Öykü, aylar ve mevsimlere göre bölümlenmi?, her bölümün ilk

sayfas?nda bulunan gökyüzü har itas? üzer inden as?r lard?r anlat?lan

mit lere de?inilmi? ayn? zamanda tar ihsel al?nt?lar edebi bir dil i le

aktar?lm??.

Gün be gün canlanan bir hayali gözlemlemek, en az y?ld?zlar?

seyretmek kadar heyecan ver ici!

EVREN?N YA?AMI

22

Y?ld?z izi foto?raflar? günümüzde ne kadar al???lagelmi? olsa da, halen güzelli?ini koruyor.

Sakl?kent 'e kar?? çekilen bu y?ld?z izi ise son gözlem ?enli?i s?ras?nda Sakl?kent 'in kuzey ufku

üzer inde güzel bir gökyüzü yakalamak amac? ile yakla??k bir saatte çekilmi?t i. 21 A?ustos

gecesi saat 01.41'de ba?layarak 30 sn poz süresi ile çekt i?im bu foto?raflar?n sonras?nda

T UG'un son dönemlerde çekt i?i zor luklar? ortaya koyaca??n?n i?in aç??? fark?nda de?ildim.

Ancak foto?raflar? bir le?t irdikten sonra T UG'un Sakl?kent civar?ndaki mermer ocaklar? ile

ilgili çekt i?i s?k?nt? iki aç?dan daha net ortaya ç?km?? oldu: I??k K ir lili?i ve Mermer Tozu

Foto?raf?n sa? taraf?nda ufkun inan?lmaz par lamas?n? sa?layan, gece 01.41 - 02.41 saat ler i

aras?nda halen çal??maya devam eden bir mermer oca??. Gökyüzünün par lakl??? d???nda

oradaki ???k saç?lmas?n?n sebebi ise 1 saat boyunca ocaktan yay?lan mermer tozlar?. Bu

mermer tozlar? T ürkiye'nin en büyük ve ulusal gözlemevini neredeyse kullan?lamaz hale

get irmekte iken ayn? zamanda insan sa?l??? için de ciddi bir tehlike olu?turmaktad?r. Y?ld?z izi

olarak bir le?t ir ilen bu foto?raflar?n T übitak Ulusal Gözlemevi change.org kampanyas?nda da

yay?nlanan t imelapse görüntüsünde bu ac? olay daha da gün yüzüne ç?kmaktad?r. Söz konusu

video ?u adreste bulunabilir : ht tp://bit .ly/tug_mermer

gökyüzü foto?raflar?H. Aziz Kay?han

Çek im detaylar ?:

Yer: Sakl?kent / Antalya

Kamera: Canon 60D

f:18 mm - f/3.5

Pozlama: 57 dk poz süresi (30sn lik 114

foto?raf kompozit i).

ISO-5000

Yaz?l?m:L ightroom ve StarStax yaz?l?mlar? ile

i?lenmi?t ir.

T imelapse görüntü Adobe After Effects ve

Adobe Premiere ile i?lenmi?t ir

23 gökyüzü mart - nisan 2016

Luwuk kent inde 134 km geni?li?indeydi tutulma hatt?. Bir gün önce sa?anak ya???la

geçen zor lu hava ko?ullar?, tutulma sabah? muhte?em bir havaya yer ini b?rakt?. Tam

tutulma 2 dakika 46 saniye sürdü. T utulma ku?a?? 0 (s?f?r) enlemine yak?n oldu?undan

tutulma dikey olarak gözlendi... ?ehr in yüksek bir noktas?ndan arkam?zda ya?mur

ormanlar? önümüzde okyanus olacak ?ekilde tutulmay? görüntüledik. Her insan?n

hayat?nda en az bir defa ya?amas? gereken tam tutulma maceras?n? noktalad?k. Bir

sonraki tam tutulma 529 gün sonra....

Kubilay Akdemir*

Çekim detaylar?:

Çekim tar ihi:  09/03/2016

Yer: Luvuk/ Endonezya

Kamera: Canon 5d mark 3

Lens: Canon 16-35mm f/2.8 I I USM

Yaz?l?m: Photoshop CS 5.5

* Amatör Astronom / Gökyüzü Foto?rafç?s?

?nternet Sitesi: ht tp://www.tutulmaavcilar i.org/

24

Özgür Can Özüdo?ru

bu ay gökyüzü

10 T ÜM GECE Ay Dünya'ya en yak?n konumunda.

(BÜYÜK ?EH?RLERDE DE GÖRÜLEB?L?R)

9 GÜNDÜZ Tam Güne? T utulmas?

(PAS?F?K VE DO? U ASYA'DAN GÖRÜLEB?L?R)

7 SABAHA KAR?I Venüs-Ay yak?nla?mas?

(BÜYÜK ?EH?RLERDE DE GÖRÜLEB?L?R)

2 SABAHA KAR?I Ay - Satürn yak?nla?mas?.

(BÜYÜK ?EH?RLERDE DE GÖRÜLEB?L?R)

25 gökyüzü mart - nisan 2016

MART

20 T ÜM GÜN ?lkbahar Ekinoksu, gece ile gündüz

süreler i birbir ine e?it .

22 GECE YARISI Ay - Jüpiter yak?nla?mas?

(BÜYÜK ?EH?RLERDE DE GÖRÜLEB?L?R)

23 GECE YARISI Dolunay, Parçal? Ay T utulmas?

(ASYA'NIN DO? USU VE AVUST RALYA'NIN BULUNDU? U

BOYLAM ÜZER?NDEN GÖRÜLEB?L?R)

25 T ÜM GÜN Ay, Dünya'ya en uzak konumda.

28 GECE YARISI Ay - Mars yak?nla?mas?

(BÜYÜK ?EH?RLERDE DE GÖRÜLEB?L?R)

BU HAR?TA NASIL KULLANILIR?

Bu Harita 39? Kuzey Enlemi (Ankara Hizas?) civar?nda s?ras?yla15 Mart (sol sayfa) ve 15 Nisan 00:01?de gökyüzünde görebilece?iniz

cisimler i göstermektedir.

1 Mart /Nisan için saat 01:01

30 Mart /Nisan için saat 23:01

26

Not: Y?ld?zlar, her gece yakla??k 4 dakika daha erken

do?arlar. Her bir 15 günlük per iyotta (15x4?=60?), 1

saat lik de?i?imle (gecikmeyle) ayn? gökyüzünü görürüz.

Kaynaklar:

Ankara Üniversitesi Kreiken Rasathanesi

T übitak Gök Olaylar? Y?ll??? 2016

22 - 23 T ÜM GECE Lyr id Gökta?? Ya?muru.

Saatte ortalama 150 ile 15 gökta?? gözlenebilir.

(BÜYÜK ?EH?RLERDE DE GÖRÜLEB?L?R)

17 GECE YARISI Ay - Jüpiter yak?nla?mas?.

(BÜYÜK ?EH?RLERDE DE GÖRÜLEB?L?R)

1 T ÜM GÜN Ay - Dünya'ya en yak?n konumda.

N?SAN

gökyüzüMay?s-Hazir an 2016'da

Evrenin en "karanl?k" cisimler i:

KARADEL?KLER