GODI[NJI IZVJE[TAJ O RADU U 2003. GODINI - cbcg.me · PDF filePoslovi platnog prometa su...

Maj, 2004. god.Podgorica

GODI[NJI IZVJE[TAJ O RADU U 2003. GODINI

II

GODI[NJI IZVJE[TAJ O RADU CENTRALNE BANKE CRNE GORE U 2003. GODINI

III

IZDAVA^: Centralna banka Crne Gore Bulevar Svetog Petra Cetinjskog br. 7 81 000 Podgorica Telefon centrale: +381 81 403 100 Telefon: +381 81 248 801 Fax: +381 81 403 105

WEB ADRESA: http:/www/cb-cg.org

SAVJET CENTRALNE BANKE: Mr Ljubi{a Krgovi}, predsjednik Mr Milojica Daki} Mr Krunislav Vuk~evi} Goran Kne`evi} Petar Draki}

GRAFI^KI UREDNIK: Andrijana Vujovi}

LEKTORKA: Senka Sekuli}

[TAMPA: Stamparija "Obod", Cetinje

Izvje{taj se publikuje jednom godi{nje

Molimo korisnike ove publikacije da prilikom kori{}enja podataka iz izvje{taja obavezno navedu izvor

[tampano u 350 primjeraka

II


III

IZVORI PODATAKA ZA IZRADU GODI[NJEG IZVJE[TAJA O RADU U 2003. GODINI

OBLAST IZ IZVJE[TAJA INSTITUCIJA

Podaci iz oblasti privredeDru{tveni bruto proizvod Sekretarijat za razvoj Vlade RCGIndustrijska proizvodnja MonstatTurizam Monstat[umarstvo MonstatGra|evinarstvo MonstatSaobra}aj MonstatCijene na malo, tro{kovi ìvota i cijene proizvo|a~a industrijskih proizvoda

Monstat

Zaposlenost Monstat i Zavod za zapo{ljavanje RCGMonetarna kretanjaNov~ana masa Banke iz RCG (izvje{taji prema Centralnoj banci) i

Centralna banka Crne GoreObavezna rezerva Banke iz RCG (izvje{taji prema Centralnoj banci) i

Centralna banka Crne GoreDràvni zapisi Centralna banka Crne GoreTrì{ta kapitalaPromet na berzama Montenegroberza i Nex Montenegro berzaBudèt i vanbudètski fondoviPrihodi i rashodi Budèta Ministarstvo finansija RCGPrihodi i rashodi budètskih fondova Zavod za zapo{ljavanje, Republi~ki fond za

zdravstvo, Republi~ki fond PIO i Zavod za razvoj RCGEkonomski odnosi sa inostranstvomPodaci o uvozu i izvozu iz inostranstva Uprava carina Crne GorePodaci o uvozu i izvozu iz Srbije, sa Kosova i Metohije Banke iz RCGPodaci o uslugama, faktorskim prihodima i teku}im transferima

Banke iz RCG, preduze}a iz RCG, Nevladine organizacije, strane organizacije rezidenti RCG

Podaci iz kapitalnog i finansijskog ra~una Banke iz RCGDoma}i javni dugJavni dug prema inostranstvu Centralna banka i Ministarstvo finansijaKontrola banakaSvi podaci iz oblasti kontrole poslovanja bankarskog sektora

Banke iz RCG (izvje{taji prema Centralnoj banci)

Platni prometSvi podaci iz oblasti platnog prometa Centralna banka Crne GoreBankarske i finansijske operacijeUpravljanje deviznim rezervama Centralna banka Crne Gore, Standard & Poor’s

Moody’s, ReutersPlatni promet sa inostranstvom Centralna banka Crne Gore, Ministarstvo finansijaPoslovi fiskalnog agenta i savjetnika Centralna banka Crne GoreMe|unarodna saradnja Centralna banka Crne GoreUpravljanje ljudskim resursima Centralna banka Crne GoreOdnosi Centralne banke Crne Gore s javno{}u Centralna banka Crne Gore

IV


V

IV


V

UVODNA RIJEC PREDSJEDNIKA SAVJETA CENTRALNE BANKE CRNE GORE VIRAD SAVJETA CENTRALNE BANKE CRNE GORE U 2003. GODINI IX1. MAKROEKONOMSKI AMBIJENT U CRNOJ GORI U 2003. GODINI 11

1.1. Rezime makroekonomskih kretanja 131.2. Privredna kretanja 151.3. Monetarna kretanja 221.4. Tr`i{te kapitala 271.5. Fiskalni sektor 301.6. Ekonomski odnosi sa inostranstvom 32

2. KONTROLA I REGULACIJA BANKARSKOG SEKTORA 412.1. Kontrola banaka 432.2. Ocjena usagla{enosti sa Osnovnim Bazelskim principima 452.3. Struktura bankarskog sistema u Crnoj Gori 472.4. Poslovanje banaka u 2003. godini 502.5. Izlo`enost riziku bankarskog sistema u Crnoj Gori 57

3. PLATNI PROMET 633.1. Reforma platnog prometa 65

4. BANKARSKE I FINANSIJSKE OPERACIJE 694.1. Upravljanje deviznim rezervama 714.2. Platni promet sa inostranstvom 734.3. Poslovi fiskalnog agenta i savjetnika 73

5. DRUGE VA@NIJE AKTIVNOSTI CENTRALNE BANKE 756. LISTA VA@NIJIH ZBIVANJA U EKONOMIJI CRNE GORE NAKON ZAVR[ETKA IZVJE[TAJNOG PERIODA 81PRILOZI 85

Prilog 1. Statistika 87Prilog 2. Spisak pravnih akata Centralne banke donesenih u 2003. godini 108Prilog 3. Politika Centralne banke u 2004. godini 109Prilog 4. Preporuke Vladi za ekonomsku politiku u 2004. godini 111

SADR@AJ

VI

GODI[NJI IZVJE[TAJ O RADU CENTRALNE BANKE CRNE GORE U 2003. GODINI UVODNA RIJE^ PREDSJEDNIKA SAVJETA CENTRALNE BANKE CRNE GORE

VII

UVODNA RIJE^ PREDSJEDNIKA SAVJETA CENTRALNE BANKE CRNE GORE

Protekla 2003. godina se moè ocijeniti kao godina u kojoj je crnogorska privreda krenula uzlaznim tokom. Zabiljeèn je rast bruto-doma}eg proizvoda, industrijske proizvodnje, pove}an je broj turista, snièn je platno-bilansni deficit, kao i stopa inflacije. Na ostvarene ekonomske rezultate u zna~ajnoj mjeri je negativno uticala politi~ka kriza u Srbiji, ali i pored toga ostvarena je stabilnost ekonomskog sistema. Reformisani bankarski sektor je bio osnovni pokreta~ privrednog rasta u Crnoj Gori.

U tre}oj godini svoga rada Centralna banka je postala prepoznatljiva, i u Republici i od strane me|unarodnih institucija, kao nosilac/inicijator institucionalnog razvoja Crne Gore. U skladu sa odlukom Savjeta Ministara, Centralna banka obavlja poslove fiskalnog agenta dràvne zajednice prema Svjetskoj banci od 2003. godine. Intenzivna saradnja i kontakti su ostvareni i sa velikim brojem drugih me|unarodnih organizacija poput: Me|unarodnog Monetarnog Fonda, Evropske Komisije, Evropske banke za obnovu i razvoj, Razvojne banke Savjeta Evrope, Banke za me|unaro-dna poravnanja, velikog broja drugih centralnih banaka i drugih institucija. U~e{}em Centralne banke na godi{njoj skup{tini Svjetske banke i MMF-a u Dubaiju, Crna Gora je po prvi put bila predstavljena na jednom ovakvom skupu.

Uspje{no je privatizovana Montenegrobanka, a u toku su pripreme za privatizaciju ostatka dràvnog kapitala u bankarskom sektoru koji sada iznosi manje od 25%. Kontrola bankarskog sistema je u velikoj mjeri usagla{ena sa Bazelskim osnovnim principima {to je potvrdila i nezavisna me|unarodna verifikacija. Usvojen je Zakon o za{titi depozita, svih depozita u vrijednosti do 5.000,00 eura, kao i Odluka o kontnom okviru za banke i finansijske institucije; obaveze po osnovu stare devizne {tednje su izmje{tene iz bilansa ~etiri banke, uloèni su zna~ajni napori na suzbijanju nelegalnog rada “off shore” banaka i donijet je ~itav niz drugih zakonskih i podzakonskih akata. Zapo~ete su pripreme za uvo|enje RTGS sistema platnog prometa. Snièna je stopa obavezne rezerve, ~ime je poslovnim bankama ostavljeno vi{e raspoloìvih sredstava za kreditiranje privrede i stanovni{tva. Poslovi platnog prometa su prenijeti na banke i obavljen je proces licenciranja banaka za obavljanje platnog prometa. Kao fiskalni agent dràvnih organa i institucija Centralna banka je u 2003. godini uspje{no organizovala 26 aukcija dràvnih zapisa (13 emisija 28 - dnevnih dràvnih zapisa i 13 emisija 56-dnevnih dràvnih zapisa, ukupne vrijednosti prodatih zapisa u iznosu od 138,2 miliona eura). Svi ciljevi vezani za Agendu ekonomskih reformi iz oblasti monetarno-finansijske sfere su realizovani u skladu sa predvi|enom dinamikom.

VI

GODI[NJI IZVJE[TAJ O RADU CENTRALNE BANKE CRNE GORE U 2003. GODINI UVODNA RIJE^ PREDSJEDNIKA SAVJETA CENTRALNE BANKE CRNE GORE

VII

Kao rezultat preduzetih mjera iz oblasti monetarno-finansijske politike stvoren je zdrav i likvidan bankarsko-finansijski sistem, o ~emu najbolje svjedo~i pobolj{anje gotovo svih monetarnih agregata. [tednja stanovni{tva je udvostru~ena, ukupna vrijednost odobrenih kredita je pove}ana za 60%, a u porastu su i depoziti i bilansna suma banaka. Broj zaposlenih u bankarskom sektoru u 2003. godini je pove}an za 30%, a poslovna mre`a banaka je pove}ana otvaranjem 44 nove organizacione jedinice. Kredibilitet bankarskog sektora je zna~ajno povra}en o ~emu, pored pomenutih podataka, svjedo~i pove}anje broja klijenata, {to predstavlja dobru osnovu za ubrzani ekonomski razvoj ostatka privrede. Primjetan je i povratak dijela nov~anih tokova u bankarski sistem koji je ranije bio u sivoj zoni, dok je promet na berzama gotovo utrostrucen u odnosu na 2002. godinu.

Prestali su sa radom bankarski entiteti koji nisu usaglasili svoje poslovanje sa zakonskom regulativom, a zbog kontinuiranog kr{enja propisa otvoren je postupak likvidacije nad Ekos bankom AD Podgorica.

Na redovnoj osnovi sprovo|ene su makroekonomske analize kretanja u monetarnom, realnom, fiskalnom i eksternom sektoru i u skladu sa izvu~enim zaklju~cima pripremane su preporuke za ekonomsku polititku.

Organizacijom internih kurseva, kao i u~e{}em na velikom broju me|unarodnih kurseva unaprije|en je nivo znanja i sposobnosti zaposlenih.

Ljubi{a Krgovi}

VIII

GODI[NJI IZVJE[TAJ O RADU CENTRALNE BANKE CRNE GORE U 2003. GODINI RAD SAVJETA CENTRALNE BANKE CRNE GORE U 2003. GODINI

IX

VIII

GODI[NJI IZVJE[TAJ O RADU CENTRALNE BANKE CRNE GORE U 2003. GODINI RAD SAVJETA CENTRALNE BANKE CRNE GORE U 2003. GODINI

IX

RAD SAVJETA CENTRALNE BANKE CRNE GORE U 2003. GODINI

U skladu sa zakonom utvr|enim ovla{}enjima, Savjet Centralne banke Crne Gore je, radi dono{enja odluka u cilju izvr{avanja funkcija Centralne banke, tokom 2003. godine odrào 20 sjednica.

Transformacija platnog prometa i nepostojanje zakona kojim je regulisan platni promet u zemlji, uslovili su poja~ane aktivnosti Savjeta Centralne banke na dono{enju propisa kojima se reguli{u odnosi u me|ubankarskom platnom sistemu i iro sistemu ~iji je operater Centralna banka. Zna~ajan dio aktivnosti bio je posve}en i inoviranju regulative koja se odnosi na bankarski sistem i njenom uskla|ivanju sa Bazelskim principima i standardima Evropske Unije u ovoj oblasti.

U cilju racionalnijeg i efikasnijeg obavljanja poslova u Centralnoj banci, Savjet je donio Odluku o izmjenama i dopunama Statuta Centralne banke Crne Gore i u skladu sa tim i novi akt o unutra{njoj organizaciji Centralne banke.

Davanjem mi{ljenja i stru~nih stavova tokom pripreme zakona koji se ti~u aktivnosti koje sprovodi Centralna banka, kao i zakona u ~ijoj su izradi u~estvovali predstavnici Centralne banke, Savjet je zna~ajno doprinio pobolj{anju kvaliteta tih zakonskih projekata.

U okviru ovla{}enja da odlu~uje o zahtjevu za izdavanje i oduzimanje dozvola za rad banaka, finansijskih institucija i sistema platnog prometa, Savjet je:

- izdao dozvolu za rad »Komercijalnoj banci« AD Budva i odbio izdavanje dozvola za rad »Vojvo|anskoj banci« AD Podgorica i mikrofinansijskoj kreditnoj instituciji »Fin invest« doo Herceg Novi;

- oduzeo dozvolu za rad »Ekos banci« AD Podgorica.

Nakon po~etne faze, kada su banke obavljale platni promet kroz pilot projekte i uz stru~nu pomo} i obuku Centralne banke, Savjet je organizacionim djelovima banaka koje imaju dozvolu za rad, u skladu sa posebnim propisom, izdao 71 odobrenje za obavljanje poslova platnog prometa u me|ubankarskom platnom sistemu i ìro sistemu ~iji je operater Centralna banka. Savjet je usvojio i Strategiju razvoja platnih sistema, kao osnov za dalji razvoj i unapre|enje platnog prometa u zemlji.

Savjet je mjese~no pratio realizaciju aktivnosti Centralne banke kroz izvje{taje generalnog direktora, a kroz izvje{taje glavnog ekonomiste pra}ena su privredna i ekonomska kretanja u Republici u svim sferama. Putem ovih izvje{taja Savjetu su prezentirani podaci neophodni za upravljanje Centralnom bankom i dono{enje politike za ostvarivanje ciljeva Centralne banke.

Pored toga {to su odluke koje imaju karakter op{tih akata objavljivane u »Slu`benom listu Republike Crne Gore«, javnost je preko medija, uklju~uju}i i veb-stranicu Centralne banke, blagovremeno obavje{tavana, kako o odrànim sjednicama Savjeta, tako i o svim drugim va`nijim odlukama koje je Savjet donosio u izvje{tajnom periodu.

X

GODI[NJI IZVJE[TAJ O RADU CENTRALNE BANKE CRNE GORE U 2003. GODINI MAKROEKONOMSKI AMBIJENT U CRNOJ GORI U 2003. G0DINI

11

X


11

1. MAKROEKONOMSKI AMBIJENT U CRNOJ GORI U 2003. GODINI

12


13

12


13

1.1. Rezime makroekonomskih kretanja

U 2003. godini nastavljena je reforma sistemskog ambijenta crnogorske ekonomije. Kao rezultat sprovedenih reformi, makroekonomska situacija u 2003. godini, u odnosu na prethodnu godinu je pobolj{ana: ostvarene su pozitivne stope rasta BDP-a i industrijske proizvodnje, snièna je stopa inflacije, snièn je nivo spoljnotrgovinskog deficita, zabiljeèn je porast prihoda od turizma, porast {tednje i odobrenih kredita.

Najva`niji doga|aji u crnogorskoj ekonomiji tokom 2003. godine, koji su doprinijeli dinamiziranju reformi i zaokruìvanju pojedinih njihovih segmenata, bili su usvajanje Agende ekonomskih reformi i dono{enje niza sistemskih zakona (Prilog 1, Prikaz br. 1). Izme|u ostalih donesen je novi Zakon o carinama, a uveden je i porez na dodatu vrijednost (PDV) sa jedinstvenom poreskom stopom od 17%, {to je imalo zna~ajan odraz na ukupna ekonomska kretanja u Republici. Od naro~itog zna~aja u finansijskoj, odnosno bankarskoj oblasti, bila je privatizacija Montenegrobanke, koja je uspje{no okon~ana. U toku su i pripreme za privatizaciju Podgori~ke banke i ostatka dràvnog kapitala u bankarskom sektoru. Tokom 2003. godine, u skladu sa donesenom podzakonskom regulativom, dozvolu za rad dobile su i dvije mikrofinansijske institucije. Tako|e, snièna je stopa obavezne rezerve banaka kod Centralne banke, {to je stvorilo {iri prostor za rast kreditne aktivnosti banaka. U skladu sa planiranom dinamikom okon~ana je reforma platnog prometa u

Tabela br. 1 Makroekonomski indikatori

dijelu prelaska platnog prometa na banke. Tako|e, doneseni su Zakon o sprje~avanju pranja novca, Zakon o regulisanju obaveza i potraìvanja po osnovu ino duga i devizne {tednje gra|ana, kao i Zakon o za{titi depozita, kojima su kvalitetnije regulisane finansijske oblasti i stvorena osnova za dalje snaènje povjerenja u bankarski sistem u Republici.

Bruto doma}i proizvod u 2003. godini procijenjen je na 1.375 miliona eura1 i u odnosu na prethodnu godinu realno je pove}an za 2,53%. Tabela br.1 prikazuje najva`nije makroekonomske indikatore u 2002. i 2003. godini.

Prosje~an broj nezaposlenih tokom 2003. godine iznosio je 71.678 i bio je manji za 11,1% u pore|enju sa 2002. godinom. Ovi podaci jasno ukazuju da je {iroko rasprostranjena nezaposlenost i dalje jedan od najve}ih problema crnogorske privrede. Me|utim, procjenjuje se da je stvarna stopa nezaposlenosti znatno nià zbog i dalje visokog udjela sive ekonomije na trì{tu rada.

Industrijska proizvodnja je pove}ana za 2,4%, prije svega kao rezultat rasta proizvodnje elektri~ne energije za 17,5%. Porast proizvodnje je zabiljeèn u sektoru va|enja rude i kamena (1,4%), dok je u ostalim industrijskim sektorima ostvaren nivo proizvodnje ispod pro{logodi{njeg.

Makroekonomski indikatori 2002. 2003.

BDP (mil. EUR) 1.221 1.375

Stopa rasta BDP (u %) 0,84 2,53

Broj stanovnika 672.556 (616.258)2

BDP po glavi stanovnika 1.981 2.231

Inflacija (u %) 9,4 6,7

Saldo teku}eg ra~una platnog bilansa (mil. EUR) -154 -102

Strane direktne investicije (mil. EUR) 86.9 43.8

Strana pomo}3 (mil. EUR) 37.2 21.8

[tednja (mil. EUR) 22 44

Odobreni krediti (mil. EUR) 125 201

M1 (mil. eura) 402 377

1Procjena Sekretarijata za razvoj.2 Ukupan broj stanovnika prema rezultatima popisa iz 2003. godine je 672.556, a 616.258 predstavlja stanovni{tvo u zemlji. 3Nije uklju~ena strana pomo} preko nevladinih i humanitarnih organizacija.

14


15

Ostvaren nivo inustrijske proizvodnje predstavlja samo 60% nivoa industrijske proizvodnje u 1990-oj godini. U cilju dinamiziranja industrijske proizvodnje, neophodno je nastaviti sa procesom privatizacije i restrukturiranjem velikih sistema.

U 2003. godini u Crnoj Gori zabiljeèna je stopa inflacije od 6,7%4, mjerena rastom cijena na malo (odnosno 6,2% mjerena indeksom tro{kova ìvota) i u odnosu na projektovanu bila je nià za 1,3%. I pored ~injenice da je ostvarena stopa inflacije iznad zabiljeène u Evropskoj monetarnoj uniji (2,1%), ipak se moè ocijeniti prihvatljivom. Nakon {to je 2002. godine prvi put zabiljeèna jednocifrena stopa inflacije (9,4%) poslije vi{e godina u 2003. godini nastavljen je trend njenog smanjenja, zapo~et 2001. godine (28%), dok je za 2004. godinu projektovana nià stopa inflacije 4,5%. Na visinu stope inflacije dominantno je uticalo niz oteàvaju}ih okolnosti u 2003. godini: porast carinskih stopa za 93% uvoznih proizvoda, uvo|enje poreza na dodatu vrijednost i nastavak politike otklanjanja cjenovnih dispariteta. Imaju}i u vidu veliki uticaj porasta cijena nekih nerazmjenljivih usluga, neophodno je usvojiti novu antimonopolsku regulativu i obezbijediti njenu dosljednu primjenu. Postepeno opadanje stope inflacije je cijena koja se mora platiti kao dio sveukupnih reformskih procesa. Cilj je da se u narednih nekoliko godina, dostigne nivo inflacije koji postoji u Evropskoj monetarnoj uniji.

Siva ekonomija iako jo{ uvijek rasprostranjena, nije zna~ajnije vi{a od nivoa koji postoji u zemljama na sli~nom nivou razvijenosti. I pored ~injenice da je uvo|enjem PDV-a, novim carinskim zakonom, uvo|enjem fiskalnih kasa, stimulacijama za prijavljivanje neregistrovanih radnika i drugim mjerama, snièno u~e{}e sive ekonomije u stvaranju BDP-a u Crnoj Gori, potrebno je nastaviti sa mjerama za njeno dalje smanjenje.

U 2003. godini Crnu Goru je posjetilo 599.430 turista, {to predstavlja pove}anje od 10,7% u odnosu na prethodnu godinu. Ukupni prihodi od turizma procijenjeni su na 151 milion eura, {to predstavlja pove}anje od 5% u odnosu na prethodnu godinu.

Stvoren je zdrav bankarski sektor i izgra|eni mehanizmi njegovog odràvanja na sigurnim i stabilnim osnovama. Bilansna suma banaka je u stalnom porastu. Vrijednost odobrenih kredita je u odnosu na pro{lu godinu pove}ana za 61%, a depoziti stanovni{tva 99%. Promet na

berzama je u stalnom porastu i u odnosu na prethodnu godinu je gotovo tri puta ve}i. Ove pozitivne tendencije predstavljaju dobru osnovu za dalji razvoj finansijskog trì{ta, imaju}i u vidu da jo{ uvek nije postignut zadovoljavaju}i nivo razvijenosti ovog segmenta trì{ta.

U ukupnim kreditima u~e{}e kratkoro~nih kredita je i dalje dominantno, a poznato je da investicioni ciklusi traè dugoro~ne kredite. Kamatne stope,5 premda ne{to niè u odnosu na 2002. godinu, i dalje su izuzetno visoke i jedan su od razloga oteànog poslovanja privrede. Kao najva`niji uzroci izuzetno visokih kamatnih stopa mogu se navesti: visok kreditni rizik, nizak nivo ponude novca, nerazvijeno trì{te kratkoro~nih hartija od vrijednosti, inflacija vi{a od stope u EMU, slaba efikasnost sudskog sistema (sporost u rje{avanju privrednih sporova), kao i odsustvo nekih sistemskih zakona. Da postoji jo{ uvijek dovoljno prostora za sniàvanje kamatne stope, svjedo~i isuvi{e visoka razlika izmedju aktivne i pasivne kamatne stope.

Spoljni dug prema preliminarnim podacima iznosi 438,8 milion eura a obaveze po osnovu stare devizne {tednje 117 miliona eura. Ve}i dio ovog duga nastao je prije devedesetih godina i kao rezultat neracionalne upotrebe optere}uje sada{nje i budu}e generacije. Po ve}ini pokazatelja Crna Gora spada u red niskozaduènih zemalja, ali treba biti oprezan prilikom novih zaduìvanja, da se ne bi pre{lo u kategoriju visokozaduènih zemalja i da ne bi sva raspoloìva akumulacija umjesto u investicije oti{la u otplatu spoljnog duga. Posebno treba biti oprezan pri zaduìvanju u dolarima, imaju}i u vidu da zbog trenutne depresijacije dolara, dugoro~ni krediti uzeti u dolarima mogu nositi «skrivenu» kamatu u vidu budu}e apresijacije ove valute.

Podatak da je ostvaren budètski suficit u iznosu od 2,9 miliona eura ne predstavlja stvarni odraz stanja. Naime, suficit je obra~unat na osnovu isplata, a ne uklju~uje preuzete obaveze koje nijesu realizovane. Njihovim uklju~ivanjem nesumnjivo da bi bio iskazan deficit.

I pored deficita na teku}em ra~unu platnog bilansa prisutna su zna~ajna pobolj{anja u platnom bilansu. Deficit teku}eg ra~una u 2003. godini iznosio je 102 miliona eura i u odnosu na 2002. godinu (175 miliona eura) bio je niì za 58,3%.

Kriza u Srbiji, zapo~eta ubistvom Predsjednika Vlade po~etkom 2003. godine, a nastavljena parlamentarnom krizom, imala je negativan uticaj

4 Posmatrano decembar 2003/decembar 2002.5 Centralna banka raspolaè samo istraìvanjima o op{tim podacima o nivou nominalnih kamatnih stopa kod banaka u RCG

14


15

na Crnu Goru. No, negativne posljedice }e se u mnogo ve}oj mjeri pokazati tokom 2004. godine, prije svega kao porast rizika zemlje («country risk»), jer je Crna Gora dio dràvne zajednice.

Pogor{ano me|unarodno politi~ko okruènje i prijetnje teroristi~kim napadima }e uticati na promjenu me|unarodnih turisti~kih tokova. Realno je o~ekivati smanjenje turisti~kih posjeta nekim tradicionalnim destinacijama, {to je {ansa Crne Gore da se vrati na me|unarodno turisti~ko trì{te.

Scenario budu}eg razvoja Crne Gore mora se bazirati na visokoj stopi investicija, prije svega novih («green field»). Imaju}i u vidu ograni~enost doma}ih resursa za investiranje, strate{ki cilj mora biti privla~enje stranih investitora i stvaranje optimalnih uslova za njihovo poslovanje

u Crnoj Gori. Stoga zabrinjava ~injenica da su u 2003. godini opale strane investicije.6 U cilju privla~enja SDI neophodno je sprovesti deregulaciju poslovanja u dijelu koji predstavlja ograni~avaju}e faktore ve}eg priliva SDI. Naro~ito veliki potencijal za «green field» investicije ima turizam. Tako|e, potrebno je razmotriti mogu}nost za diferencijaciju poreskog tretmana ove grane.

Neophodno je nastaviti vo|enje politike uklju~ivanja Crne Gore u me|unarodne integracije i institucije, a prije svega u Evropsku uniju i Svjetsku trgovinsku organizaciju. Stoga i u 2004. godini jedan od najva`nijih zadataka kreatora ekonomske politike ostaje harmonizacija nacionalnih propisa sa regulativom ove dvije me|unarodne orga-nizacije.

1.2. Privredna kretanja

Op{ta ocjena kretanja u realnom sektoru crnogorske ekonomije ukazuje na dvije glavne tendencije: relativno zna~ajan rast bruto dru{tvenog proizvoda (BDP) u odnosu na prethodne godine i stabilizovanje rasta cijena. Tako je Republi~ki sekretarijat za razvoj ocijenio da je u 2003. godini ostvaren BDP u iznosu od oko 1.375 miliona eura, {to predstavlja realan rast od 2,53%. Rast BDP-a rezultat je rasta u oblasti turizma (5%), poljoprivrede (3%) i industrije (2,4%), dok je, shodno raspoloìvim podacima, u gra|evinarstvu (13%), {umarstvu (6%), saobra}aju i trgovini registrovan pad. Inflacija (mjerena indeksom cijena na malo) u 2003. godini iznosila je 6,7% i bila je nià od projektovane za 1,3 indeksna poena. Prosje~an broj nezaposlenih lica tokom 2003. godine iznosio je 71.678 i bio je manji za 11,1% u pore|enju sa 2002. godinom, dok je u prosjeku bilo zaposleno 111.856 lica ili 1,7% manje nego u 2002. godini.

1.2.1. Djelatnosti

Nivo industrijske proizvodnje u 2003. godini bio je ve}i za 2,4% u pore|enju sa prethodnom godinom (Prilog 1, Tabele 1 i 3). Ovaj rast proiza{ao je iz rasta proizvodnje elektri~ne energije, gasa i vode za 17,5%, rasta proizvodnje u oblasti va|enja ruda i kamena za 1,4% (usljed ve}e proizvodnje va|enja ostalih ruda i kamena za 172%,

uglavnom zbog uspje{ne berbe soli, dok je proizvodnja u ostalim granama ovog sektora bila ispod nivoa ostvarenog u 2002. godini).

U prera|iva~koj industriji, u kojoj se ostvaruje 71,2% ukupne industrijske proizvodnje, zabiljeèna je manja proizvodnja za 2,1%, u odnosu na prethodnu godinu (Prilog 1, Tabela 2). Dvanaest grana ovog sektora imalo je manju proizvodnju tokom posmatrane godine, a njihovo u~e{}e u ukupnoj industrijskoj proizvodnji bilo je 11,4%. Pad proizvodnje kretao se od 14,2% (proizvodnja saobra}ajnih sredstava), do 87,5% (u proizvodnji koksa i derivata nafte, koje u posmatranoj godini gotovo da nije ni bilo).Kod zna~ajnijih industrijskih grana, zaostajanje je ostvareno u preradi drveta i proizvoda od drveta (19,6%), proizvodnji hemijskih proizvoda i vlakana (21,5%), proizvodnji tekstila i tekstilnih proizvoda (24,8%) i proizvodnji duvanskih proizvoda (27%). U glavnoj izvozno orjentisanoj djelatnosti, proizvodnji osnovnih metala (koja uklju~uje proizvodnju aluminijuma i ~elika) sa u~e{}em od 43,5% u ukupnoj proizvodnji, ostvarena je ve}a proizvodnja za 2,1%. Proizvodnja proizvoda od ostalih nemetalnih minerala, ~ije je u~e{}e u ukupnoj proizvodnji 7,4% bila je ve}a za 0,3%, dok je proizvodnja prehrambenih proizvoda i pi}a, ~ije je u~e{}e 6,4% u ukupnoj proizvodnji, zabiljeìla rast od 9,5%.

6 Treba ista}i da se od ukupnog priliva stranih investicija u 2002. godini 75% odnosilo na prodaju Jugopetrola.

16


17

Tokom 2003. godine Crnu Goru je posjetilo 599.430 turista ili 10,7% vi{e u odnosu na prethodnu godinu (Prilog 1, Tabela 4). Najposje}enija su bila primorska mjesta (90% ukupnog broja dolazaka), u kojima je broj posjeta porastao za 13,7%. Doma}ih turista bilo je vi{e za 12,8%7, dok je broj stranih turista porastao za 4,1%. Dolasci turista naro~ito su intenzivirani u ljetnjim mjesecima, pri ~emu je znatno ve}i rast zabiljeèn kod dolazaka doma}ih turista. Oni su u periodu turisti~ke sezone (jun – septembar) porasli za 21,6% u odnosu na uporedni period, dok su dolasci stranih turista u istom periodu porasli za 3,5%. U strukturi ukupnih dolazaka, 76% se odnosilo na doma}e, a 24% na turiste iz inostranstva.

Ekonomskom politikom za 2003. godinu, bilo je predvi|eno 4,8 miliona no}enja (3,6 miliona doma}ih turista i 1,2 miliona ino turista). Me|utim, u periodu januar – decembar 2003. godine ostvareno je oko 4 miliona no}enja, {to je ipak za 7,8% vi{e nego u prethodnoj godini (rast broja no}enja doma}ih turista za 10,2%, a no}enja stranih turista za 0,4%). U strukturi stranih turista posmatranoj po zemljama, najve}e u~e{}e imali su turisti iz Bosne i Hercegovine (19%), zatim iz Njema~ke (15%), ~e{ke Republike (14%), Rusije (10%) i turisti iz Slova~ke (8%).

Ukupni prihodi od turizma u periodu januar – decembar 2003. godine procijenjeni su na oko 151 milion eura ili oko 5% vi{e u odnosu na isti period 2002. godine, prvenstveno zbog pove}anja broja inostranih turista (Prilog 1, Tabela 5). Da Crna Gora u turizmu ostvaruje rezultate znatno ispod svojih kapaciteta ukazuje i podatak da broj turista u 2003. godini ~ini svega 47% dolazaka turista iz 1987. godine, koja se smatra najuspje{nijom turisti~kom godinom. Me|utim, da bi se Crna Gora vratila na svjetsko turisti~ko trì{te, na poziciju na kojoj je bila krajem 80-ih godina, potrebno je preduzeti ~itav niz mjera. Kao prvo, neophodno je nastaviti sa zapo~etom modernizacijom i unapre|enjem saobra}ajne infrastrukture, za koju su ve} objezbje|ena kreditna sredstva iz inostranstva (za modernizaciju tivatskog i podgori~kog Aerodroma). Sljede}i problem koji je potrebno razrije{iti jeste pobolj{anje kvaliteta komunalne infrastrukture – elektri~ne energije, otpada i vodosnabdijevanja, koje je neophodno dugoro~no rije{iti privo|enjem novih izvora eksploataciji. Tako|e, neophodna je modernizacija postoje}ih turisti~kih kapaciteta, imaju}i u vidu da je prethodnih godina vrlo malo ulagano u renoviranje i modernizaciju najve}ih hotela. Tokom 2003. godine, za turizam i usluge odobreno je

12 miliona eura kredita od strane poslovnih banaka ili 60% vi{e nego u 2002. godini, a u~e{}e ovih kredita u ukupno odobrenim iznosilo je 6,1%.

Gra|evinska aktivnost tokom 2003. godine, posmatrana kroz zvani~ne statisti~ke podatke, znatno je zaostajala za ina~e nepovoljnim rezultatima ostvarenim u 2002. godini. Naime, vrijednost izvr{enih gra|evinskih radova u periodu januar – decembar 2003. godine bila je manja za 13% u pore|enju sa uporednim periodom, dok je fizi~ki obim radova sagledan kroz efektivne ~asove rada bio manji za 9%. Zaostajanje u ovoj oblasti jednim dijelom se moè objasniti i smanjenjem strane pomo}i u ovoj godini, pa samim tim i manjim brojem objekata komunalne i saobra}ajne infrastrukture koje finansiraju me|unarodne organizacije, kao i smanjenom tra`njom u stambenoj oblasti zbog nepovoljnih uslova i jo{ uvijek neatraktivnih stambenih kredita koje odobravaju banke. Me|utim, zna~ajno prisustvo sive ekonomije kao i veliki broj novoizgra|enih objekata u Republici, govore u prilog nepouzdanosti kori{}enih statisti~kih podataka, kako za 2002. tako i za 2003. godinu.8

U oblasti {umarstva, u periodu januar – decembar 2003. godine, proizvedeno je 230 hiljada m³ {umskih sortimenata, {to je za svega 0,6% vi{e nego u istom periodu pro{le godine, u kojoj su ina~e ostvareni lo{i rezultati (zaostajanje u 2002. godini u odnosu na 2001. godinu iznosilo je 10%). U nastavku godine proizvodnja je u pojednim mjesecima nadma{ivala prosje~nu pro{logodi{nju proizvodnju u rasponu od 21% do 78%, ~ime je samo nadokna|eno zaostajanje iz prvog kvartala. Tokom posmatrane godine prodato je 229 hiljada m³ {umskih sortimenata ili 6% manje nego u istom periodu pro{le godine. Lo{i rezultati zabiljeèni u oblasti {umarstva, posljedica su dugotrajnih problema neplanske i nelegalne sje~e {uma, te lo{eg upravljanja {umama, kao i kori{}enja zastarjele tehnologije preduze}a koja se bave preradom drveta. Problem niske proizvodnje u {umarstvu dodatno produbljuje i lo{a naplata koncesionih naknada. Dodatni razlog zaostajanja u ovoj oblasti bili su lo{i vremenski uslovi u prvom kvartalu godine. Ovo sve ukazuje na neophodnost preduzimanja aktivnosti za unapre|enje upravljanja {umama, kako bi Crna Gora dobila sertifikat o odrìvom {umarstvu koji je potreban za izlazak na me|unarodno trì{te. Po~etni koraci su ve} ura|eni, kroz po~etak realizacije Programa „Razvoj crnogorskog {umarstva“ koji finansira Vlada Luksemburga u

7 Turisti iz Republike Srbije posmatraju se kao strani turisti samo za potrebe izra~unavanja bilansa pla}anja Republike Crne Gore.8 Tokom 2002. godine izgra|eno je vi{e ve}ih objekata komunalne i saobra}ajne infrastrukture kao i objekata za kolektivno stanovanje, {to se nije moglo

vidjeti iz statisti~kih podataka kao rast u odnosu na 2001. godinu.

16


17

iznosu 3,1 miliona eura. Pored toga, neophodno je {to prije izvr{iti prestrukturiranje u preduze}ima koja se bave preradom drveta, kao i njihovu integraciju.

U oblasti saobra}aja u 2003. godini, prema podacima Monstata, nastavljen je negativan trend iz prethodne godine. Lo{a putna infrastruktura i ~esti prekidi saobra}aja na pojedinim dionicama, uticali su na zaostajanje u drumskom saobra}aju, pa je u 2003. godini prevezeno 18,2% manje putnika i 8,1% manje robe u odnosu na prethodnu godinu. Zaostajanje je tako|e zabiljeèno i u èljezni~kom saobra}aju i to za 2% u prevozu putnika i 16,5% u prevozu roba. Najve}e zaostajanje u odnosu na prethodnu godinu zabiljeèno je u gradskom saobra}aju, ~ak 43,3%. Pozitivni rezultati ostvareni su u vazdu{nom saobra}aju (prevoz putnika), gdje je prevezeno 602.942 putnika ili 2,1% vi{e nego u 2002. godini, dok je prevoz robe bio manji za 14,1%. Prevoz putnika u vazdu{nom saobra}aju pove}an je prije svega zbog bolje turisti~ke sezone, jer je u periodu maj – septembar 2003. godine prevoz putnika bio ve}i za 5%, u odnosu na isti period prethodne godine. U pomorskom saobra}aju prevezeno je 378 miliona tona robe (u tonskim miljama), {to je za 4,1% vi{e u odnosu na uporedni period. Ukupan promet u lukama u izvje{tajnom periodu iznosio je 1,9 miliona tona i pove}an je u odnosu na 2002. godinu za 41%. Od ukupnog lu~kog pretovara na izvoz se odnosilo 51%, a njegovo pove}anje je iznosilo 99,4%, dok je uvoz ~inio 47,7% ukupnog pretovara, sa pove}anjem od 6,6%.

Potrebno je napomenuti da za odre|ene privredne grane ne postoje ili postoje lo{i podaci o realizovanoj vrijednosti proizvodnje, {to umanjuje nivo poznavanja postignu}a i problema u crnogorskoj ekonomiji (npr. u poljoprivredi i trgovini). Zato je neophodno {to prije rije{iti problem nedostatka ovih podataka dono{enjem institucionalnih rje{enja u domenu statitistike, kao i stvaranjem elektronske mreè za proizvodnju, distribuciju i kori{}enje podataka na nivou Republike.

1.2.2. Cijene

U 2003. godini u Crnoj Gori zabiljeèna je stopa inflacije od 6,7%, mjerena rastom cijena na malo9 (odnosno 6,2% mjerena indeksom tro{kova ìvota) i u odnosu na projektovanu stopu inflacije bila je nià za 1,3% (Prilog 1, Tabela 6). Zabiljeèna stopa inflacije u 2003. godini

predstavlja nastavak trenda opadanja (9,4% u 2002. godini, 28% u 2001. godini), iako je jo{ uvijek iznad nivoa stope inflacije u Evropskoj monetarnoj uniji (2,1%).

Na rast cijena tokom 2003. godine uticalo je nekoliko jednokratnih sistemskih {okova, ~ije ponavljanje se tokom 2004. godine ne o~ekuje. Tako je u procesu harmonizovanja carinskih stopa sa Srbijom, do{lo do pove}anja carinskih stopa, koje je direktno uticalo na rast cijena odre|enih proizvoda (prosje~na ponderisana carinska stopa pove}ana je sa 2,7%, na pribli`no 6%). Imaju}i u vidu da se oko 50% crnogorskog uvoza odnosi na repromaterijale i nedovr{ene proizvode, to zna~i da je ovo pove}anje tro{kova «ugra|ivano» i u cijene poluproizvoda, a ne samo gotovih proizvoda za koje su pove}ane carine.

Rast cijena tokom 2003. godine bio je naro~ito izraèn u prva ~etiri mjeseca kad je zabiljeèna prosje~na stopa rasta cijena na malo od 1,28% (samo u aprilu, u odnosu na decembar 2002. godine indeks cijena na malo iznosio je 5,2%). Najve}i mjese~ni rast ostvaren je u aprilu (3,2%), a posljedica je uvo|enja poreza na dodatu vrijednost (PDV) i pove}anja administrativno kontrolisane cijene elektri~ne energije za 23,7%. Nakon aprila, kretanje nivoa cijena prili~no se stabilizovalo, pa je od maja do decembra inflacija iznosila 1,3%, odnosno prosje~na stopa rasta cijena na malo u tom periodu bila je 0,16%. Turisti~ka sezona nije imala zna~ajnijeg odraza na rast cijena, jer su u junu i julu cijene rasle po stopi od 0,3%, a u avgustu svega 0,1%. Krajem godine, do{lo je do potpunog stabilizovanja cijena, pa je u novembru i decembru njihov nivo ostao na nivou iz oktobra. Tako|e, tokom cijele godine bila je prisutna tendencija stalnog rasta kredita odobrenih fizi~kim licima, ~ime je kreirana plate`no sposobna tra`nja koja ima karakteristiku da vr{i pritisak na robne fondove i moè se smatrati jednim od uzro~nika inflacije.

U kontekstu sprovo|enja ekonomskih reformi tokom 2003. godine, realizovano je djelimi~no otklanjanje cjenovnih dispariteta. U okviru ovog procesa do{lo je do zna~ajnijeg porasta cijena: struje (23,7%), komunalnih usluga (13%), PTT usluga (5,4%) i hljeba (15,4%), {to je direktno uticalo na pove}anje inflacije. Pored ovih razloga, posmatrano po kategorijama roba i usluga, na rast cijena tokom 2003. godine uticao je i rast cijena proizvo|a~a industrijskih proizvoda od 5,7%10. Me|utim, osnovni uzrok ukupnog rasta cijena bio je rast cijena usluga od 14,3%

9 U pitanju je metodologija tzv. “end year inflation”, to jest decembar na decembar.10 Podrazumijevaju se cijene po kojima proizvo|a~i prodaju svoje proizvode u najve}im koli~inama na doma}em trì{tu, ili je to cijena po kojoj proizvo|a~

vr{i obra~un sa drugim proizvo|a~ima ili prometnom sferom u slu~aju zajedni~kog poslovanja .

18


19

(u ~emu 74,6% ukupnog pove}anja otpada na rast cijena obaveznog osiguranja vozila i prevoza putnika, koje su porasle za 65,13%11 odnosno 8,5%, respektivno, dok se 5,6% odnosilo na pove}anje cijena komunalnih usluga i telefonskih impulsa). Zabiljeèni rast cijena usluga u 2003. godini predstavlja nastavak tendencije iz prethodnih godina, u kojima je tako|e registrovan natprosje~an rast ovih, u odnosu na rast

cijena ostalih proizvoda. Najve}i dio usluga spada u krug nerazmjenjivih, a njihovo daljnje pove}anje i negativne efekte na makroekonomsku stabilnost mogu}e je preduprijediti dono{enjem nove antimonopolske regulative i obezbje|enjem njene dosljedne primjene. Osim rasta, tokom 2003. godine zabiljeèn je i pad cijena, i to kod poljoprivrednih proizvoda za 2,9%.

11 Zabiljeèni rast cijena posljedica je neregulisanog trì{ta osiguranja.

Box 1.1. Kretanje inflacije u regionu

I pored toga {to se u posljednje dvije godine inflacija u Crnoj Gori prili~no stabilizovala, ovakav rast cijena je jo{ uvijek iznad prosjeka u Evropskoj uniji i u okruènju. U Evropskoj uniji inflacija je u 2003. godini iznosila 2%. Od biv{ih jugoslovenskih republika, jedino je u Srbiji inflacija bila ve}a od inflacije u Crnoj Gori. Na grafikonu je prikazano kretanje inflacije u: EMU, PUT i susjednim zemljama.

Ipak, moè se zaklju~iti da je postepeno opadanje stope inflacije cijena koja se mora platiti kao dio sveukupnih reformskih procesa. Dugoro~ni cilj mora biti da se u narednih nekoliko godina, dostigne nivo inflacije koji postoji u Evropskoj monetarnoj uniji.

18


19

Oscilacije cijena nafte i naftnih derivata odrazile su se i na kretanje cijena ovih proizvoda u Crnoj Gori12 . Tako je najve}i mjese~ni rast cijena nafte i naftnih derivata ostvaren u martu (7,07%), a najzna~ajniji pad ovih cijena registrovan je u maju (6,02%).

Podaci Monstata ukazuju da su cijene glavnih kategorija koje ~ine indeks cijena na malo sporije rasle u 2003. nego u 2002. godini.

Graf. br. 1Kretanje cijena na malo (lan~ani indeks)

Graf. br. 2 Kretanje cijena nafte i naftnih derivata u 2003. godini (lan~ani indeks)

Izvor: Monstat

Izvor: Monstat

12 Naime, Uredbom o na~inu obrazovanja maksimalnih maloprodajnih cijena naftnih derivata, koju je Vlada RCG usvojila krajem septembra 2002. godine, utvr|eno je da se od januara 2003. godine ove cijene odre|uju po automatizmu, tj. na osnovu kretanja cijena na svjetskim berzama, dok Vlada samo daje saglasnost na ta~nost kalkulacije „Jugopetrola“ i ostalih dobavlja~a. Maksimalna maloprodajna cijena mo`e se ponovo obra~unati i kao takva primjenjivati ukoliko do|e do promjene cijene bilo kojeg elementa na osnovu kojeg se utvr|uje maloprodajna cijena naftnih derivata za +/- 5%.

20


21

Tro{kovi ìvota krajem 2003. godine bili su ve}i za 6,2% u odnosu na kraj 2002. godine. Znatno iznad ovog prosjeka rasli su izdaci za: ogrjev i osvjetljenje (20,2%), kulturu i razonodu (15,5%), stan (14,6%), izdaci za usluge (8,4%) i izdaci za odje}u i obu}u (7,3%). Izdaci za ishranu bili su vi{i za 4,7%, dok su jedino izdaci za duvan i pi}e bili niì za 0,1% u 2003. godini, u odnosu na kraj 2002. godine (Prilog 1, Tabela 7). Rast tro{kova ìvota bio je pod uticajem istih faktora koji su uticali na rast cijena na malo.

Cijene proizvo|a~a industrijskih proizvoda, tokom 2003. godine oscilirale su i rasle znatno brè nego u 2002. godini (Prilog 1, Tabela 8). Posmatraju}i mjese~ne promjene, samo je u januaru zabiljeèno smanjenje ovih cijena za 0,1%, u februaru, maju i avgustu one se nijesu mijenjale, dok je u ostalih osam mjeseci registrovan njihov rast. Najve}i mjese~ni rast registrovan je u aprilu (3,8%), a posljedica je rasta cijene elektri~ne energije za 24%. Cijene sredstava za rad, tokom 2003. godine porasle su za 33,1%, robe za li~nu potro{nju za 13,2%, dok su cijene materijala za reprodukciju bile ve}e za 4,7%. Posmatrano po sektorima, najve}i rast cijena ostvaren je u proizvodnji elektri~ne energije, gasa i vode (24%). U sektoru prera|iva~ke industrije ukupan rast cijena iznosio je 6,1%, pri ~emu samo cijene duvanskih proizvoda i odjevnih predmeta i krzna nijesu mijenjane u pore|enju sa krajem 2002. godine. Cijene u ostalim granama prera|iva~ke industrije pove}ane su u rasponu od 0,5% (hemikalije i hemijski proizvodi) do 23% (prehrambeni proizvodi i pi}a). Cijene osnovnih metala su tokom posmatrane godine porasle za 0,9%, dok su u sektoru va|enja rude i kamena smanjene za 1,7%,

XII 2001.

XII 2000.

XII 2002.

XII 2001.

XII 2003.

XII 2002.

UKUPNO INDEKS 128,0 109,4 106,7

ROBE 125,6 108,7 105,1

- Poljoprivredni proizvodi 104,9 119,6 97,1

- Industrijski proizvodi 127,0 108,0 105,7

- Pi}e 107,0 110,5 100,4

USLUGE 139,5 112,7 114,3

Tabela br. 2 Indeks cijena na malo u Crnoj Gori

Izvor: Monstat

kao rezultat manjih cijena ostalih ruda i kamena za 12,1%. U ostalim granama ovog sektora nije zabiljeèna promjena cijena.

1.2.3. Zaposlenost

Trì{te radne snage tokom 2003. godine bilo je pod uticajem aktivnosti vezanih za izmjene zakonske i podzakonske regulative kojima je regulisana ova oblast13, aktivnosti vezanih za realizaciju programa Vlade za stimulisanje zapo{ljavanja u Republici14 , kao i aktivnijeg angaòvanja inspekcijskih slu`bi.

Prema podacima Republi~kog zavoda za zapo{ljavanje, prosje~an broj nezaposlenih lica tokom 2003. godine iznosio je 71.678 i bio je manji za 11,1% u pore|enju sa 2002. godinom. Tokom cijele 2003. godine broj nezaposlenih bio je manji nego u prethodnoj godini, pri ~emu je smanjenje broja nezaposlenih bilo najizraènije u periodu april – septembar. Pored uticaja turisti~ke sezone, smanjenje broja nezaposlenih rezultat je i realizacije programa „Legalizacija postoje}ih i otvaranje novih radnih mjesta“ koje je podràno dono{enjem Uredbe o poreskim olak{icama za novozaposlene radnike, kao i aktivnijeg angaòvanja inspekcijskih slu`bi. Uredba o poreskim olak{icama za novozaposlene radnike donesena je sa osnovnim ciljem smanjenja tro{kova radne snage i da se legalizuje „rad na crno“. Ovom uredbom se utvr|uje da poslodavci na zarade novozaposlenih ne pla}aju doprinose za obavezno socijalno osiguranje i naknade za kori{}enje komunalnih dobara od op{teg interesa15.

13 Zakon o radu (Sl. list RCG, br. 43/2003), Zakon o {trajku (Sl. list RCG, br. 43/2003), Uredba o poreskim olak{icama za novozaposlene radnike (Sl. list RCG, br. 25/2003) i Uredba o radnom angaòvanju nerezidentnih lica (Sl. list RCG, br. 28/2003).

14 Program Vlade RCG: „Legalizacija postoje}ih i otvaranje novih radnih mjesta“.15 Iz zarade zaposlenog pla}aju se: doprinos za PIO po stopi od 12%, doprinos za zdravstveno osiguranje po stopi od 7,5% i doprinos za osiguranje od

nezaposlenosti po stopi od 0,5%, {to predstavlja ukupno 20% od bruto zarade zaposlenog. Poslodavci su oslobo|eni pla}anja poreza na novozaposlene radnike.

20


21

Posredstvom Zavoda za zapo{ljavanje, u 2003. godini sezonski je bilo angaòvano 4.483 lica sa evidencije nezaposlenih. Tako|e, u posmatranoj godini odobrene su dvije tran{e kredita za samoza-po{ljavanje u iznosu od oko 5,6 miliona eura, ~ime je otvoreno oko 1.800 novih radnih mjesta. Me|utim, kretanje broja zaposlenih i

nezaposlenih tokom 2003. godine u znatnoj mjeri je posljedica i otvaranja ste~ajnih postupaka i likvidacije vi{e preduze}a16. Podaci Monstata ukazuju da je u 2003. godini u prosjeku bilo zaposleno 111.856 lica ili 1,7% manje nego u 2002. godini17. Najvi{e zaposlenih je bilo u julu (112.905), a najmanje u decembru (109.639).

Box 1.2. U~e{}e poreza i doprinosa u bruto zaradama

Porezi i doprinosi na zarade u Crnoj Gori ra~unaju se po progresivnim poreskim stopama i to: ako je iznos godi{njih bruto li~nih primanja do 728 eura (61 mjese~no), poreska stopa je 0%. Izme|u 728 i 2.426 eura godi{njeg oporezivog prihoda (od 61 - 202 eura mjese~no) porez je 0 eura plus 17% na prihod iznad 728 eura. Izme|u 2.426 i 4.246 eura (354 mjese~no) oporezivog prihoda porez je 289 eura plus 21% na prihod iznad 2.426 eura. Iznad 4.246 eura oporezivog prihoda, porez je 671 eura plus 25% na prihod iznad 4.246 eura. Svake godine iznos oporezivog dohotka se uskla|uje sa stopom rasta cijena na malo. U tabeli je dat obra~un poreza i doprinosa za razli~ite iznose bruto li~nih primanja u Crnoj Gori u 2003. godini. U~e{}e poreza i doprinosa u ukupnim tro{kovima radne snage kre}e se od 35% do preko 50%. Tako u~e{}e ovih tro{kova u bruto plati od 600 eura iznosi 50,95%.

Sljede}i grafikon pokazuje u}e{}e poreza i doprinosa u ukupnim tro{kovima radne snage u EU, zemljama u okruènju i u Crnoj Gori za bruto platu od 600 eura i vi{e.

Nedvosmislena preporuka je da treba prihvatiti predlog Ministarstva finansija i i}i na sniènje poreza i doprinosa na zarade.

16 Prema podacima Zavoda za zapo{ljavanje RCG, broj lica kojima je prestao radni odnos zbog ste~aja i likvidacije preduze}a iznosio je 1.113.17 Podatak Monstata o broju zaposlenih vrlo je diskutabilan, imaju}i u vidu metodologiju obra~una broja zaposlenih. Naime, broj zaposlenih odre|uje se na

bazi uzorka, a u obra~un nijesu uklju~ena mala preduze}a koja zapo{ljavaju do 10 radnika.

22


23

1.3. Monetarna kretanja

Glavne aktivnosti sprovedene u 2003. godini u monetarnoj oblasti bile su usmjerene ka ja~anju finansijskog trì{ta, pove}anju efikasnosti bankarskog sistema, podsticanju {tednje i reformi platnog sistema.

Ostvarena kretanja pokazuju da su ciljevi u ovoj oblasti, odre|eni Ekonomskom politikom za 2003. godinu, kao i Politikom Centralne banke Crne Gore za 2003. godinu, realizovani prema planu, {to je prije svega rezultat upotpunjavanja institucionalnog okvira i kontrolnih aktivnosti preduzetih od strane Centralne banke Crne Gore. U 2003. godini, u cilju stvaranja institucionalnog okvira za efikasno funkci-onisanje finansijskog sistema, doneseno je vi{e zakona i odgovaraju}ih podzakonskih akata: Zakon o sprje~avanju pranja novca, Zakon o regulisanju obaveza i potraìvanja po osnovu ino duga i devizne {tednje gra|ana, Zakon o za{titi depozita, Odluka o kreditnim unijama, Odluka o mikrokreditnim finansijskim institucijama, Odluka o jedinstvenom na~inu obra~una i iskazivanja efektivne kamatne stope na kredite i depozite, Odluka o kontnom planu za banke i finansijske institucije, kao i Odluka o obaveznoj rezervi banaka kod Centralne banke Crne Gore.

Privatizacija Montenegrobanke uspje{no je okon~ana, a sprovo|ene su i neophodne aktivnosti u vezi sa privatizacijom preostalog dijela dràvnog kapitala u bankama u Republici.

U decembru 2003. godine, na osnovu donesenog Zakona o regulisanju obaveza i potraìvanja po osnovu ino duga i devizne {tednje gra|ana, iz bilansa ~etiri banke isknjiène su preostale obaveze po osnovu stare devizne {tednje koje je Dràva preuzela kao javni dug. Pored toga, zaokruèna je reforma platnog prometa u dijelu preno{enja poslova platnog prometa u banke, ~ime je sprovedena demonopolizacija platnog prometa u Republici.

Navedene promjene, pored ostalog, rezultirale su rastom ukupnih depozita u bankama (od ~ega depoziti stanovni{tva za 99%, a privrede za 26%), posmatrano krajem 2003. u odnosu na 2002. godinu. Ukupan iznos odobrenih kredita porastao je za 61% (od ~ega krediti stanovni{tvu za 116%, a privredi za 63%), bilansna suma banaka porasla je za 3%. Istovremeno, agregat M1 snièn je za 6%, a izdvajanje obavezne rezerve bilo je niè za 24%.

Box 1.3. Kreditna aktivnost banaka

Tokom 2003. godine, krediti banaka su, uz blage oscilacije, imali uzlazni trend, pri ~emu su najve}i korisnici kredita bili privatna preduze}a i stanovni{tvo.

Depoziti banaka, na kraju 2003. godine, bili su ve}i za 4% u odnosu na kraj 2002. godine, dok su istovremeno banke odobrile za 61% vi{e kredita.

Nivo ukupnih depozita konstantno je bio iznad nivoa odobrenih kredita. Struktura depozita je tokom 2003. godine pobolj{ana u korist oro~enih depozita, koji su, na kraju 2003. godine, ostvarili godi{nju stopu rasta od 67%. Me|utim, ro~na struktura oro~enih depozita pokazuje dominantno u~e{}e depozita sa ro~no{}u do godine dana (depoziti po vi|enju i depoziti sa rokom dospije}a od 3 mjeseca i godinu dana), pa su banke uglavnom odobravale kratkoro~ne kredite. Rast kredita tokom 2003. godine finansiran je i kori{}enjem pozajmica od doma}eg sektora i od finansijskih institucija iz inostranstva – kreditne linije za finansiranje malih i srednjih preduze}a. Pozajmice koje su banke koristile od finansijskih institucija iz inostranstva iznosile su na kraju decembra 2003. godine 36,24 miliona eura, pri ~emu se oko 58% odnosilo na dugoro~ne pozajmice, i to uglavnom dugoro~ne kreditne linije od KFW za kreditiranje malih i srednjih preduze}a koju su koristile dvije banke.

Moè se konstatovati da je i u prethodnom periodu, imaju}i u vidu nizak nivo ivotnog standarda i stanje u realnom sektoru, postojala visoka tra`nja za kreditima. Rast kreditne ekspanzije dominantno je posljedica odluke bankarskog sektora da pove}a broj i ukupnu vrijednost kredita, a {to je prevashodno rezultat pobolj{anog makroekonomskog okruènja, pozitivnih tendencija u razvoju bankarskog sistema, pove}ane konkurencije na finansijskom trì{tu, sniènja stope obavezne rezerve, pove}anja raspoloìvosti stranih kreditnih sredstava i dr.

22


23

1.3.1. Nov~ana masa

Nov~ana masa M2 u decembru 2003. u odnosu na decembar 2002. godine smanjena je za 4 miliona eura ili 0,8%, {to je rezultat sniènja agregata M1 za 6%, sniènja depozita po vi|enju u drugim valutama

Graf. br. 3Kretanje nov~ane mase M2, januar – decembar 2003. godine (u 000 000 EUR)

Tabela br. 3 Kretanje nov~ane mase M2, stanje na kraju mjeseca (u 000 000 EUR)

Opis2002. 2003.

XII18 I II III IV V VI VII VIII IX X XI XII

1 Gotovina - procjena 310 250 250 250 250 250 250 250 250 250 250 250 250

2 Depozitni novac uklju~en u M1 EUR 92 85 78 78 71 77 107 133 153 147 134 126 127

2.1. Depozitni novac kod banaka u EUR 50 49 47 44 41 51 58 72 89 85 77 75 78

2.2. Depozitni novac u Platnom prometu 42 36 31 34 30 26 49 61 64 62 57 51 49

3 M1 (1+2) 402 335 328 328 321 327 357 383 403 397 384 376 377

4 Oro~eni depoziti u EUR 54 53 55 63 73 74 72 76 77 83 79 88 92

5 Depoziti po vi|enju - u drugim valutama 37 32 28 31 26 22 25 24 24 24 21 21 19

6 Oro~eni depoziti u drugim valutama 3 3 3 4 3 3 3 3 3 3 3 4 4

7 M2 u i koncept (3+4) 456 388 383 391 394 401 429 459 480 480 463 464 469

8 M2 {iri koncept (5+6+7) 496 423 414 426 423 426 457 486 507 507 487 489 492

za 49%, rasta oro~enih depozita u eurima za 70%, kao i neznatnog rasta oro~enih depozita u drugim valutama.

18 Podaci za XII 2002. godine razlikuju se od podataka za isti mjesec objavljenih u Izvje{taju o radu Centralne banke u 2002. godini, jer je tokom 2003. usavr{avana metodologija za obra~un nov~ane mase u dijelu koji se odnosi na depozitni novac i izvr{ene su korekcije knjiènja na pojedinim ra~unima bilansa banaka, nakon obavljene kontrole od strane Centralne banke.

Izvor: Izvje{taji banaka

Izvor za depozite: Banke iz RCG; za procjenu gotovine: Centralna banka Crne Gore

24


25

Nov~ana masa M1 iznosila je na kraju decembra 2003. godine 377 miliona eura i bila je nià u odnosu na decembar 2002. godine za 6%, {to je posljedica sniènja procjene gotovog novca u opticaju19 za 19%, dok su depoziti uklju~eni u M1 zabiljeìli rast od 38%.

Depozitni novac uklju~en u M1 tokom 2003. godine je oscilirao i nakon zna~ajnog rasta u periodu april – avgust (pod uticajem turisti~ke sezone) zabiljeìo je sniènje u septembru, oktobru i novembru. Na kraju decembra 2003. godine, depozitni novac uklju~en u nov~anu masu u odnosu na decembar 2002. godine porastao je za 38%.

U strukturi depozitnog novca uklju~enog u M1, tokom 2003. godine, depozitni novac kod banaka konstantno je imao u~e{}e iznad 54%. Tako je u strukturi depozitnog novca uklju~enog u M1 u decembru 2003. godine depozitni novac kod banaka u~estvovao sa 61%, dok se 39% odnosilo na depozitni novac kod Centralne banke (Platni promet). (Prilog 1, Tabela 9)

Na kraju decembra 2003. godine, depozitni novac u~estvovao je u strukturi nov~ane mase M1 sa 34%, dok se 66% odnosilo na

Graf. br. 3aKretanje kredita i depozita kod banaka u Crnoj Gori (u 000 EUR)

procijenjeni gotov novac u opticaju. Metodologija procjene gotovog novca u Crnoj Gori je i dalje nezadovoljavaju}a, pa podatak o procjeni gotovog novca treba koristiti sa rezervom.

Centralna banka planira da tokom 2004. godine razvije makroeko-nomski model koji bi trebao obuhvatiti i model za usavr{avanje procjene gotovog novca u opticaju i obra~una nov~ane mase. Pored toga, modelom }e biti testirana mogu}nost kori{}enja drugih instrumenata monetarne politike u uslovima kori{}enja eura kao doma}e valute.

Na nivou cjelokupnog bankarskog sektora, ukupni depoziti i ukupni krediti tokom 2003. godine biljeìli su rast. Me|utim, tokom posljednja ~etiri mjeseca 2003. godine, zabiljeèno je izvjesno smanjenje ukupnih depozita uz istovremeni rast ukupnih kredita. Izvor sredstava za kreditne plasmane crnogorskih banaka ~ine i pozajmice iz doma}ih izvora i od finansijskih institucija iz inostranstva. Ipak, registrovani trend pada ukupnih depozita i rasta ukupnih kredita treba bri`ljivo pratiti u cilju predupre|enja neèljenih posljedica na ukupan bankarski sektor i ekonomiju u cjelini.

19 Procjena gotovine u opticaju (Mo), koja je tokom 2002. godine iznosila 310 miliona eura, po~etkom 2003. godine smanjena je za 60 miliona eura i iznosila je 250 miliona eura.

24


25

1.3.2. Instrumenti za regulisanje monetarnih kretanja

Shodno Zakonu, Centralna banka Crne Gore kao neemisiona ustanova, ima na raspolaganju za monetarno regulisanje relativno malo instrumenata: stopu obavezne rezerve, kredite za obezbje|enje dnevne likvidnosti koje daje bankama, kao i kupoprodaju dràvnih hartija od vrijednosti na sekundarnom trì{tu.

1.3.2.1. Obavezna rezerva

Obavezna rezerva banaka jedan je od najva`nijih instrumenata monetarnog regulisanja Centralne banke Crne Gore. Preko visine stope obavezne rezerve odre|uje se nivo sredstava banaka raspoloìv za investiranje, odnosno kreditiranje.

U prvom kvartalu 2003. godine uslovi obra~unavanja, izdvajanja i kori{}enja obavezne rezerve bili su isti kao i krajem 2002. Naime, od novembra 2002. do aprila 2003. godine primjenjivana je stopa obavezne rezerve od 50% na utvr|enu osnovicu koja nije mijenjana od po~etka aktiviranja ovog instrumenta u januaru 2002, a ~inilo ju je prosje~no dvonedjeljno stanje depozita po vi|enju u eurima i ostali depoziti po vi|enju u drugim valutama. Pri tome, banke su mogle da do 10% svoje obavezne rezerve drè u obliku dràvnih zapisa Republike Crne Gore, a najvi{e do 50% izdvojene obavezne rezerve da koriste za odràvanje dnevne likvidnosti. Centralna banka Crne Gore je na 40% deponovanih sredstava na ra~unu rezervi obra~unavala i pla}ala kamatu bankama od 1% na godi{njem nivou. U 2003. godini po osnovu kamate na izdvojena sredstva obavezne rezerve, Centralna banka je obra~unala i platila bankama iznos od 89,5 hiljada eura, a po osnovu neispunjene minimalne obavezne rezerve naplatila je od banaka 2,6 hiljada eura.

Krajem marta 2003. godine Centralna banka Crne Gore donijela je novu Odluku o obaveznoj rezervi banaka kod Centralne banke Crne Gore, koja je stupila na snagu u aprilu 2003. godine. Odlukom su izvr{ene zna~ajne izmjene ovog instrumenta {irenjem osnovice i smanjenjem stope za obra~un obavezne rezerve. Osnovicu za obra~un ~ini prosje~no dvonedjeljno stanje depozita po vi|enju20 i oro~enih depozita do 30 dana, u prethodnom periodu, a stopa obavezne rezerve snièna je sa 50% na 23%. Pri tome, banke mogu do 25% obavezne rezerve dràti u obliku dràvnih zapisa Republike Crne Gore. Shodno Odluci, na 25% izdvojenih sredstava na ra~unu rezervi Centralna banka obra~unava i

pla}a kamatu bankama po stopi od 1% na godi{njem nivou.

Uslovi kori{}enja obavezne rezerve za likvidnost u 2003. godini bili su kao i u 2002. godini, jer Odluka o bliìm uslovima i na~inu kori{}enja sredstava koje Centralna banka Crne Gore odobrava bankama u cilju odràvanja likvidnosti nije mijenjana. Naime, banke mogu 50% izdvojene obavezne rezerve da koriste za dnevnu likvidnost beskamatno ukoliko sredstva vrate do kraja istog radnog dana na ra~un rezervi. U suprotnom, ukoliko banka na kraju radnog dana na ra~unu rezervi ima neispunjenu obavezu, Centralna banka obra~unava kamatu po stopi od 12% na godi{njem nivou.

Posmatraju}i kretanje depozita koji ~ine osnovicu za obra~un obavezne rezerve, primje}uje se da su oni, u periodu januar – decembar 2003. godine, oscilirali u rasponu od 65 miliona eura do 138 miliona eura, odnosno prosje~na osnovica iznosila je 108 miliona eura. Od po~etka aprila do kraja decembra 2003. godine, depoziti koji ulaze u sastav osnovice za obra~un obavezne rezerve zna~ajno su porasli i iznosili su u prosjeku 118 miliona eura ili 59,2% ukupnih depozita. Znatno vi{i nivo depozita koji ulaze u osnovicu za obra~un obavezne rezerve krajem 2003. u odnosu na prvi kvartal 2003. godine rezultat je pomenutog {irenja osnovice kao i rasta ovih depozita, posebno u tre}em kvartalu 2003. godine.

Istovremeno, depoziti koji nijesu obuhva}eni instrumentom obavezne rezerve u prosjeku su iznosili 81,2 miliona eura, {to je ~inilo 40,8% ukupnih depozita banaka. Ukupni depoziti banaka za posljednji obra~unski period u 2003. godini iznosili su 209,3 miliona eura (prosjek za petnaest dana), od ~ega se na depozite koji podlijeù izdvajanju obavezne rezerve odnosilo 117,8 miliona eura, dok se na depozite koji ne ulaze u osnovicu za obra~un obavezne rezerve odnosilo 91,5 miliona eura.

Primjenom vaè}e stope od 23%, banke su 31. decembra 2003. godine izdvojile 27,1 miliona eura. Struktura izdvojenih sredstava pokazuje da je na ra~unu Centralne banke u zemlji bilo izdvojeno 50%, na ra~unu Centralne banke u inostranstvu 26%, a u dràvnim zapisima 24% obavezne rezerve. Prosje~no stanje izdvojene obavezne rezerve tokom 2003. godine iznosilo je 29,8 miliona eura, od ~ega je na ra~unu Centralne banke 201 u zemlji bilo izdvojeno 57%, na ra~unu u inostranstvu 25,5%, dok se 17,5% odnosilo na rezervu u obliku dràvnih zapisa.

20 Osim ra~una 2203 – Lokalne banke u dràvnom vlasni{tvu i ra~una 2204 – Lokalne banke u privatnom vlasni{tvu

26


27

Mogu}nost da 10% (u prvom kvartalu 2003. godine), odnosno 25% (po~ev od aprila 2003. godine) obavezne rezerve drè u obliku dràvnih zapisa, koristilo je tokom 2003. godine devet banaka.

Izdvojena obavezna rezerva tokom 2003. godine kori{}ena je u vrlo malom obimu i povremeno, jer su banke uglavnom imale zadovolja-vaju}u likvidnost, pa je obavezna rezerva kori{}ena za likvidnost ukupno 10 dana. (Prilog 1, Tabela 10)

1.3.2.2. Kori{}enje kredita za dnevnu i no}nu likvidnost banaka

Podatak o neznatnom kori{}enju izdvojene obavezne rezerve tokom 2003. godine, pokazuje da je likvidnost banaka u Crnoj Gori bila uglavnom vrlo visoka. Iz tog razloga banke u Crnoj Gori u posmatranom periodu, nijesu koristile kredite kod Centralne banke za potrebe odràvanja teku}e likvidnosti (intra-dnevni i no}ni kredit).

Me|utim, ovi krediti su u monetarnom regulisanju ipak imali izvjesno zna~enje. Ono proizilazi iz odre|ivanja nivoa kamatne stope koju Centralna banka napla}uje od banaka za kori{}enje intradnevnog, odnosno no}nog kredita. Kao osnova za odre|ivanje ove kamate, shodno vaè}oj odluci21 , sluì prosje~na kamatna stopa koja je formirana na posljednjoj aukciji dràvnih zapisa. Kamatne stope na dràvne zapise formiraju se ovisno o odnosu ponude i tra`nje za ovim hartijama na svakoj aukciji i stoga su van kontrole Centralne banke. Pove}ana tra`nja za dràvnim zapisima, rezultirala je rastom kamatnih stopa na ove hartije tokom najve}eg dijela 2003. godine. Tako je prosje~na ponderisana kamatna stopa u 2003. godini iznosila na 28-dnevne zapise 10,14%, a na 56-dnevne zapise 10,28%, dok je tokom 2002. godine na 28-dnevne zapise iznosila 7,4%, a na 56-dnevne zapise 6,9%.

1.3.2.3. Kupoprodaja dràvnih zapisa na sekundarnom trì{tu

Druga zakonska mogu}nost za kontrolu nov~ane mase data je kroz ~injenicu da Centralna banka moè na sekundarnom trì{tu kupovati i prodavati hartije od vrijednosti koje je emitovala Republika. Me|utim, zbog nerazvijenosti trì{ta novca u Crnoj Gori, pa samim tim i sekundarnog trì{ta dràvnih zapisa, ovaj mehanizam do sada nije kori{}en. Centralna banka planira da u toku 2004. godine kreira rje{enje

za organizovanje sekundarne trgovine dràvnim zapisima u cilju kvalitetnijeg monetarnog regulisanja. Preduslov realizacije ovog projekta predstavljaju izmjene postoje}ih i dono{enje novih zakonskih rje{enja koja reguli{u trì{te novca.

1.3.3. Kamatne stope banaka

Tokom 2003. godine zabiljeèno je smanjenje i aktivnih i pasivnih kamatnih stopa banaka u Crnoj Gori*. Centralna banka je preliminarno posmatrala promjene kamatnih stopa kod banaka u Republici preko nivoa maksimalnih i minimalnih nominalnih kamatnih stopa. Posmatrano na godi{njem nivou, tokom 2003. godine zabiljeèno je izvjesno smanjenje obra~unatih nominalnih kamatnih stopa na kredite i druge plasmane banaka (Prilog 1, Tabela 3a).

Na smanjenje kamatnih stopa banaka u Crnoj Gori uticali su makroekonomski i faktori koji proizilaze iz poslovanja samih banaka u Crnoj Gori. Tako je na nivo kamatnih stopa uticala ukupna stabilizacija makroekonomskih prilika, a naro~ito smanjenje stope inflacije. Iz oblasti samog bankarskog poslovanja, na smanjenje nivoa kamatnih stopa uticali su rast konkurencije me|u bankama, pove}anje efikasnosti poslovanja, smanjenje rizika poslovanja i {irenje spektra usluga koje banke nude klijentima. Ipak, kamatne stope banaka i dalje su vrlo visoke kao posljedica jo{ uvijek visokog rizika poslovanja, slabe efikasnosti sudskog sistema, nepostojanja ili neprimjenjivanja nekih sistemskih zakona, kao i stope inflacije koja je i tokom 2003. godine bila vi{a nego u EU. Raspon izme|u aktivnih i pasivnih stopa, premda smanjen u odnosu na 2002. godinu i dalje je relativno visok i predstavlja prostor za dalje smanjenje aktivnih kamatnih stopa banaka. Moè se o~ekivati da tokom 2004. godine konkurencija me|u bankama u Crnoj Gori dovede do pada ovih kamatnih stopa, uprkos pretpostavci da }e nivo tra`nje za ovim kreditima i dalje biti visok.

Tokom 2003. godine Centralna banka je donijela Odluku o jedinstvenom na~inu obra~una i iskazivanja efektivne kamatne stope na kredite i depozite, ~ime je na jedinstven na~in propisano obra~unavanje kamata banaka u Crnoj Gori i drugih zavisnih tro{kova koji ulaze u ukupnu cijenu kredita. Dono{enjem ove odluke deponenti banaka i korisnici njihovih kredita dobili su priliku da se prije zaklju~enja depozitnog, odnosno kreditnog ugovora sa bankom, obavijeste o ukupnim prihodima, odnosno tro{kovima vezanim za odre|eni ugovor sa bankom.

21 Odluka o bliìm uslovima i na~inu kori{}enja sredstava koja Centralna banka odobrava bankama u cilju odràvanja likvidnosti«, »Sl. list RCG«, br. 02/02.* Izvor podataka o kamatnim stopama su izvje{taji banaka.

26


27

Box 1.4. U~esnici na crnogorskom finansijskom trì{tu

Komisija za hartije od vrijednosti kao regulatorni organ crnogorskog trì{ta kapitala, koja funkcioni{e od novembra 2000. godine, ima osnovni zadatak da kroz po{tovanje IOSCO principa brine o sprovo|enju Zakona o hartijama od vrijednosti radi za{tite investitora i obezbje|ivanja »fair play« pozadine na trì{tu hartija od vrijednosti.

Centralna depozitarna agencija vodi crnogorski Centralni registar i Depozitar za sve hartije od vrijednosti i obezbje|uje efikasan i efektivan kliring i saldiranje registrovanih usluga da bi se doprinijelo konkurentnosti crnogorskog trì{ta kapitala. Hartije od vrijednosti su po crnogorskom Zakonu o hartijama od vrijednosti dematerijalizovane, {to olak{ava trgovinu kao i postojanje jednog Centralnog registra i Centralnog depozitara za kliring hartija od vrijednosti. Sve hartije od vrijednosti se ~uvaju i sve transakcije se ostvaruju po “book-entry” sistemu.

Privatizacioni fondovi su osnovani tokom procesa MVP radi akumuliranja vau~era gra|ana i kupovine akcija kompanija iz MVP da bi postali glavni institucionalni vlasnici u privatizovanim kompanijama. Zadatak im je bio da ubrzaju proces privatizacije. Ostvaren je odnos 1 vau~er poen vrijedi 1 investicionu jedinicu. Investiciona jedinica je u nematerijalizovanoj formi i ima karakter hartije od vrijednosti. U Crnoj Gori postoji 6 privatizacionih fondova koji su zatvorenog tipa i njima upravlja menad`ment kompanije. Akcije koje su kupovali fondovi ulaù se u razna preduze}a radi disperzije rizika.

Prema Zakonu o hartijama od vrijednosti trgovanje sa hartijama od vrijednosti moè se vr{iti samo na berzama kao organizovanim trì{tima.

U Crnoj Gori funkcioni{u dvije berze: Montenegroberza osnovana 1994. godine i NEX Montenegro berza osnovana 2001. NEX Montenegro berza radi na elektronskom sistemu BTS koji obezbje|uje potpuni nadzor teku}ih i ranijih doga|aja na trì{tu. Transakcije na berzama se odvijaju kao promptne i terminske. Kod promptnih transakcija obaveze po transakcijama se ispunjavaju dva poslovna dana nakon nastanka transakcije, dok kod terminskih transakcija obaveze se pla}aju na dan transakcije. Vanberzansko trì{te u Crnoj Gori ne postoji.

Ovla{}eni u~esnici na trì{tu hartija od vrijednosti su brokeri i dileri. U Crnoj Gori postoji jedna dilerska i 5 ovla{}enih brokerskih ku}a.

Postoje i dvije samoregulatorne organizacije trì{ta kapitala koje, tako|e, doprinose op{toj sistemskoj stabilnosti ovog trì{ta. To su: "Udruènje brokera, dilera i investicionih menadèra” i “Poslovno udruènje ovla{}enih u~esnika na trì{tu hartija od vrijednosti”.

Me|utim, metodologija pra}enja nivoa kamatnih stopa je u velikoj mjeri op{ta i zahtijeva dalje unapre|enje. Centralna banka planira da u 2004. godini razvije novu metodologiju pra}enja nivoa kamatnih stopa kod

1.4. Trì{te kapitala

Crnogorsko trì{te kapitala tokom 2003. godine karakterisao je rast broja u~esnika i sve ve}a raznolikost trì{nog materijala, (investicione jedinice privatizacionih fondova, akcije u vlasni{tvu dràvnih fondova, akcije preduze}a iz MVP na slobodnom trì{tu, obveznice stare devizne {tednje), {to predstavlja dokaz uspje{nog, premda jo{ uvijek

banaka u Crnoj Gori, u cilju obezbje|enja kvalitetnijeg sagledavanja efekata monetarnog regulisanja i ukupnog makroekonomskog razvoja na njihovo kretanje.

nedovoljnog razvoja ovog trì{ta. Struktura prometa realizovanog na berzama tokom 2003. godine u odnosu na 2002. godinu tako|e je promijenjena. Za razliku od ìralnog novca i kratkoro~nih hartija od vrijednosti, koji su ~inili najve}i dio u ukupnom prometu realizovanom u 2002. godini, tokom 2003. godine najve}i dio prometa odnosio se na akcije preduze}a, banaka i osiguravaju}ih dru{tava.

28


29

U 2003. godini ostvaren je ukupan promet na crnogorskim berzama od oko 43,5 miliona eura, od ~ega je 26,4 miliona eura prometa ostvareno na Montenegroberzi, a na Nex Montenegro berzi 17,1 milion eura prometa. U 2003. godini ostvaren je trostruko ve}i promet nego u 2002. godini, kada je promet na obje berze iznosio oko 14,83 miliona eura (od ~ega 8,71 milona eura prometa na Montenegroberzi, a 6,15 miliona eura na Nex Montenegro berzi). Prosje~ni mjese~ni promet na obje berze u 2003. godini iznosio je 3,62 miliona eura, dok je prosje~ni mjese~ni promet u 2002. godini iznosio 1,24 miliona eura.

Graf. br. 4 Uporedni promet na berzama (u 000 000 EUR)

Uporedni promet na crnogorskim berzama u 2002. i 2003. godini dat je na Graf. br. 4.

Rast prometa na crnogorskim berzama jedan je od pokazatelja stabilizovanja makroekonomskih uslova poslovanja u Crnoj Gori, {to je uticalo na rast povjerenja investitora, kako doma}ih tako i stranih, u sigurnost investiranja u Crnu Goru.

Izvor: Montenegroberza i Nex Montenegro berza

28


29

Box 1.5. Promet na berzama u regionu u 2003. godini

Na Beogradskoj berzi je u 2003. godini ostvaren ukupan promet od 1 330 miliona eura. Najve}e u~e{}e u prometu ostvareno je akcijama (oko 33%), obveznicama preduze}a (oko 25%), obveznicama Republike Srbije (oko 11%), blagajni~kim zapisima Narodne banke Srbije (oko 15%) i komercijalnim zapisima preduze}a (oko 14%), kao i ìralnim novcem (oko 2,00%).

Ljubljanska berza je u 2003. godini ostvarila promet od 1 440 miliona eura. Od ukupne trgovine 68,87% ~ini trgovina na zvani~nom trì{tu, a 31,13% na slobodnom trì{tu. Na zvani~nom trì{tu oko 70% prometa predstavljala je trgovina obveznicama, a oko 30% akcijama, dok se na slobodnom trì{tu trgovalo akcijama i obveznicama (oko 51%), kao i akcijama investicionih fondova (49%).

Makedonska berza je u 2003. godini ostvarila promet od 38 miliona eura. Najve}e u~e{}e u prometu ostvareno je akcijama (oko 55%), obveznicama (oko 34%) i ostalim hartijama od vrijednosti (11%).

Crnogorske berze su u 2003. ostvarile promet od 43 miliona eura. Od ukupnog prometa najvi{e se odnosilo na trgovinu akcijama sa zvani~nih lista za kotaciju, akcijama preduze}a iz MVP na slobodnom trì{tu, akcijama iz portfelja dràvnih fondova, investicionim jedinicama privatizacionih fondova i obveznicama stare devizne {tednje.

Promet na berzama Regiona u 2003. godini (u 000 000 EUR)

30


31

1.5. Fiskalni sektor

1.5.1. Prikaz Budèta22

Budètska potro{nja u 2003. godini realizovana je u skladu sa ciljevima ekonomske politike za prethodnu godinu, uz naglasak na finansiranje budètskih rashoda iz realnih izvora. Budèt za 2003. godinu planiran je na nivou od 451 milion eura (poslije rebalansa od 20 miliona eura), {to predstavlja porast od 34,3% u odnosu na Budèt iz 2002. godine.

Ukupni budètski primici u 2003. godini iznosili su 412,823 miliona eura ili 95,7% planiranih sredstava i bili su ve}i u odnosu na prethodnu godinu za 22,8%.

Struktura budètskih primitaka pokazuje da se 350,2 miliona eura ili 84,5% odnosilo na prihode Budèta iz redovnog poslovanja koji su ostvareni u iznosu od 8,9% nièm od plana, iako su porasli za 32,5% u odnosu na 2002. godinu. Donacije iz inostranstva u posmatranom periodu iznosile su 12,6 miliona eura ili 3% ukupnih primitaka, {to je manje od plana za 45,7% i bile su niè u odnosu na prethodnu godinu za 53,2%. Pozajmice i krediti iznosili su 49,9 miliona eura ili 12,2% ukupnih primitaka, {to predstavlja porast od 108,1% u odnosu na projektovani iznos. Shodno planu, primitaka od otplate kredita u ovom periodu nije bilo.

Redovni prihodi Budèta najve}im dijelom su formirani iz prihoda od poreza, koji su u periodu januar - decembar 2003. godine iznosili 312,9 miliona eura ili 89,3% redovnih prihoda, {to je za 5,6% niè od planiranog iznosa. Prihodi od poreza u posljednjih devet mjeseci 2003. godine znatno su pove}ani prihodima od poreza na dodatu vrijednost, koji su popunili Budèt sa 117,4 miliona eura (predstavljaju 38% ukupnih prihoda od poreza, uz napomenu da se porez na dodatu vrijednost primjenjuje tek od 1. aprila 2003. godine). Prihodi od poreza, u odnosu na isti period prethodne godine, pove}ani su za 52,3%.

U okviru ukupnih prihoda od poreza, u odnosu na plan, smanjen je prihod od poreza na dohodak gra|ana za 16,1%, prihod od poreza na dobit preduze}a za 15,2%, prihod od poreza na me|unarodnu trgovinu

i transakcije za 29,1%. Ovi prihodi od poreza, koji nijesu realizovani u planiranom iznosu, predstavljaju 36,5% ukupnih prihoda prikupljenih po osnovu poreza. Neispunjenje planiranih veli~ina u najve}oj mjeri je bilo izraèno kod prihoda od tranzita koji su bili za 20,2 miliona eura ili 92% manji od planiranih. Vi{e od planiranog iznosa realizovano je u okviru prihoda od poreza na imovinu i promet nepokretnosti i prava 19,4%, kao i kod prihoda od poreza na promet 5,9%. Prihodi od poreza koji su prekora~ili planirane veli~ine, u~estvovali su sa 63,5% u ukupnim prihodima od poreza, odnosno 56,8% u redovnim prihodima. U okviru poreza na promet najzna~ajniji efekat ostvaren je po osnovu poreza na dodatu vrijednost. Ubiranje prihoda po osnovu ovog poreza, prema{ilo je plan za 51,9% (planirano 77,3 miliona eura, a ostvareno 117,4 miliona eura).

Prihodi od taksi ostvareni su u visini od 4,5 miliona eura, {to je za 10,5% niè od plana, a za 12,4% vi{e u odnosu na prethodnu godinu. Oko 9% ovih prihoda formirano je po osnovu boravi{nih taksi koje su iznosile svega 405 hiljada eura i bile su niè za 7,8% od planiranih, dok su u odnosu na isti period prethodne godine porasle za 30,3%. Boravi{ne takse bi trebalo da ~ine najve}i dio prihoda od taksi, imaju}i u vidu zna~aj turizma u ekonomiji Crne Gore.

Veliko smanjenje prihoda evidentno je i kod ostalih republi~kih prihoda, koji su u 2003. godini dostigli nivo od 29,5 miliona eura, {to je za 31,8% bilo niè od plana. Najve}i razlog je neispunjenje plana po osnovu prihoda od prodate imovine koji su bili niì za 10,7 miliona eura ili za 45,8%.

Ukupni izdaci Budèta u periodu januar – decembar 2003. godine iznosili su 424,5 miliona eura (od primitaka su bili niì za 2,9%) ili 98,4% planiranih izdataka za 2003. godinu, dok su u odnosu na prethodnu godinu bili ve}i za 41,3%.

Struktura ukupnih izdataka pokazuje dominantno u~e{}e redovnih rashoda Budèta od 82,8%, u iznosu od 351,5 miliona eura i

22 Obra|eni podaci nijesu kona~ni zbog revizije budèta koja je u toku23 U ovaj iznos, kao i u daljoj analizi nije uklju~en iznos od 20 miliona eura, za koliko je izvr{en rebalans Budèta.

30


31

zaostajanje od 16,8% za planiranim veli~inama. U posmatranom periodu, Budèt su zna~ajno opteretile otplate dugova koje su dostigle nivo od 53,2 miliona eura ili 12,5% ukupnih izdataka i bile su znatno iznad planiranih sredstava po ovom osnovu (planom za 2003. godinu bilo je predvi|eno svega 300 hiljada eura). Date pozajmice i krediti iznosili su 11,4 miliona eura, {to ~ini 2,7% ukupnih izdataka i bili su niì od plana za 42,7%, a za 26% vi{i nego u prethodnoj godini. Ostalih 8,3 miliona eura ili 2% ukupnih izdataka odnosilo se na rezerve (stalne i teku}e) koje su bile 14,4% manje od projektovanog iznosa, dok su prema 2002. godini porasle za 34,4%.

Rashodi po osnovu bruto zarada u posmatranom periodu iznosili su 119,7 miliona eura ili 10,4% manje od planiranih, od ~ega se na neto zarade odnosilo 58,8% bruto zarada, na doprinose 25%, a na poreze na zarade zaposlenih 13,9%. Iz ovoga proizilazi da su na rashodnoj

strani Budèta neto zarade zaposlenih zna~ajna stavka, dok bruto zarade predstavljaju 34,1% redovnih budètskih rashoda, odnosno 28,2% ukupnih. Kretanjem bruto zarada u predvi|enim okvirima, dat je snaàn impuls budètskoj disciplini na rashodnoj strani.

Posmatraju}i suficit/deficit kao razliku izmedju ukupnih primitaka umanjenih za uzete pozajmice i kredite i ukupnih izdataka umanjenih za date pozajmice i kredite i otplatu glavnice, u periodu 01.01-31.12.2003. godine, Budèt Republike je ostvario ukupan suficit od 2,9 miliona eura. (Prilog 1, Tabela 11). Iskazani suficit rezultat je evidentiranja budètskih izdataka na osnovu isplata, a ne na osnovu preuzetih, a neispla}enih obaveza tokom 2003. godine. Preuzete obaveze Budèta vrlo su visoke, a njihovo potpuno izmirivanje tokom 2003. godine rezultiralo bi iskazivanjem budètskog deficita.

Box 1.6. Doma}e finansiranje Vlade RCG

Doma}e finansiranje Vlade vr{i se kori{}enjem bankarskih kredita i emisijom dràvnih zapisa. Prema podacima Ministarstva finansija, banke su Vladi ukupno odobrile 26,4 miliona eura kredita u 2003. godini (glavnica), pri ~emu je i istom periodu otpla}eno 38,5 miliona eura, {to je uklju~ivalo i otplatu kredita iz prethodnog perioda, kao i neka neplanirana pla}anja. Tokom 2003. godine, tri banke nijesu na ovaj na~in finansirale Vladu RCG.

Pored toga, banke su bile zna~ajni kupci dràvnih zapisa. Po ovom osnovu Vlada se zaduìla kod banaka, u 2003. godini, 102,2 miliona eura (glavnica+kamata). Od glavnice, koja je iznosila 100,9 miliona eura, Vlada je u 2003. otplatila 90,4 miliona eura. Tokom 2003. godine, samo jedna banka nije na ovaj na~in finansirala Vladu. Zainteresovanost banaka za ovaj na~in finansiranja Vlade, pored odgovaraju}e kamatne stope, rezultat je uslova iz odluke o obaveznoj rezervi banaka.

1.5.2. Prikaz budètskih fondova

Republi~ki Fond penzijskog i invalidskog osiguranja ostvario je u 2003. godini prihode od 160,8 miliona eura, od ~ega se na prihode od doprinosa odnosilo 85,3 miliona eura ili 53% (Prilog 1, Tabela 12). Prihode Fonda ~ine i transferi iz Budèta koji su u periodu januar - decembar u~estvovali sa 36,8% u ukupnim prihodima. Prihodi od posebnih poreza ~inili su 1,2% ukupnih prihoda, a prihodi od tarife na bezgotovinske transakcije u platnom prometu 2,6%, dok je u~e{}e ostalih prihoda bilo 1,1% za period januar - decembar. U prethodnoj godini Fond je izvr{io povla~enje depozita iz poslovnih banaka u ukupnom iznosu od 7,4 miliona eura.

Tokom 2003. godine rashodi Fonda PIO iznosili su 161,4 miliona eura, u ~emu su najzna~ajniji udio imale penzije u iznosu od 122,7 miliona eura ili 76%. Iz ovakvih kretanja, u prethodnoj godini, zabiljeèn je deficit od 0,6 miliona eura.

Ukoliko se u obra~un stave i neizmirene obaveze koje su u 2003. godini iznosile 44,9 miliona eura, proizilazi da je Fond PIO poslovao sa deficitom u iznosu od 45,5 miliona eura. U neizmirene obaveze uklju~en je i iznos od 17,4 miliona eura koji se odnosi na jednu i po neispla}enu mjese~nu penziju.

32


33

Republi~ki Fond zdravstva, u periodu januar – decembar 2003. godine, ostvario je prihod od 91,2 miliona eura, u okviru kojeg su prihodi od doprinosa privrede u~estvovali sa 41,6%, vanprivrede sa 26,6%, dok su sredstva PIO ostvarila u~e{}e od 26,2%. Rashodi ovog Fonda iznosili su 94,4 miliona eura, u kojima su najve}e u~e{}e imali izdaci za redovnu djelatnost i lijekove od 94,1%. Deficit Fonda za zdravstvo u posmatranom periodu iznosio je 3,2 miliona eura.

Zavod za zapo{ljavanje Republike Crne Gore je tokom 2003. godine ostvario prihode u iznosu od 15 miliona eura, dok su rashodi iznosili

14,6 miliona eura, iz ~ega je realizovan suficit u iznosu od 0,4 miliona eura. Pri tom treba imati u vidu da su neizmirene obaveze iznosile 3,2 miliona eura, dok su neizmirena potraìvanja Zavoda od Budèta iznosila 2,6 miliona eura. Ukoliko bi se ukalkulisale ove obaveze i potraìvanja, Zavod bi zabiljeìo deficit u iznosu od 0,2 miliona eura.

Fond za razvoj Republike Crne Gore je tokom 2003. godine realizovao prihode u iznosu od 530 hiljada eura, dok su rashodi iznosili 440 hiljada eura, iz ~ega je realizovan suficit od 90 hiljada eura.

1.6. Ekonomski odnosi sa inostranstvom

U domenu me|unarodnih ekonomskih odnosa, tokom 2003. godine zabiljeène su pozitivne tendencije, koje se prije svega ogledaju u smanjenju deficita teku}eg ra~una. One su rezultat pobolj{anih performansi crnogorske privrede i smanjenja sive ekonomije koje se dijelom ogleda i u boljem obuhvatu podataka o spoljnotrgovinskim tokovima.

Crna Gora ima otvorenu privredu o ~emu svjedo~i i ~injenica da je u~e{}e spoljnotrgovinske razmjene (isklju~uju}i usluge) u bruto doma}em proizvodu 75%. Vlada Crne Gore je u avgustu 2003. godine ukinula kontingente kao kvantitativna ograni~enja uvozu i izvozu, {to predstavlja pozitivan pomak ka daljoj liberalizaciji trgovine, otvaranju privrede i uskla|ivanju sa me|unarodnim standardima.24 Me|utim, pokrivenost uvoza izvozom bila je i u 2003. godini niska i iznosila je 43%, kao i prethodne godine. Ipak, u uslu`nom sektoru, u faktorskom podbilansu i na ra~unu teku}ih transfera ostvaren je suficit kojim je pokriveno 73% deficita trgovinskog ra~una, odnosno ostvareno smanjenje deficita teku}eg ra~una.

Na kapitalno-finansijskom ra~unu platnog bilansa, neto strane direktne investicije u 2003. godini iznosile su 45 miliona dolara (Prilog 1, Tabela 13), dok je priliv po osnovu zajmova ostvaren u iznosu od 56 miliona

dolara. U istom periodu, otpla}eno je zajmova u iznosu od 14 miliona dolara. Neto strana aktiva poslovnih banaka krajem decembra 2003. godine smanjena je za 40 miliona dolara u odnosu na decembar 2002. godine25, dok su sredstva Centralne banke Crne Gore, deponovana kod inobanaka u decembru 2003. u pore|enju sa decembrom 2002. godine, bila ve}a za 7 miliona dolara.

1.6.1. Teku}i ra~un platnog bilansa

Kretanja na teku}em ra~unu, tokom 2003. godine, rezultirala su deficitom u iznosu od 114 miliona dolara {to predstavlja 7,3% BDP ostvarenog u 2003. godini. Ostvarena pozitivna salda na podra~unima usluga, faktorskih dohodaka i teku}ih transfera pokrila su 73% robnog deficita u 2003. godini, {to je vi{e za 11 indeksnih poena u odnosu na 2002. godinu.

Posmatrano u eurima, Crna Gora je u 2003. godini ostvarila deficit na teku}em ra~unu u iznosu 102 miliona eura. Ostvareni deficit na teku}em ra~unu predstavlja 7% ukupnih teku}ih transakcija sa inostranstvom, dok je 2002. godine iznosio 10,4% ukupnih transakcija.

24 Reìm dozvola je i dalje ostao da vaì za odre|ene kategorije proizvoda (oru`je, municija, droga, otrovi i sl.), koji su na reìmu dozvola i u ve}ini drugih zemalja.

25 Smanjenje je nastalo po osnovu izvr{enih pla}anja , uvoza i drugih poslovnih obaveza kijenata banaka, kao i po osnovu transfera novca sa ra~una u inostranstvu na ra~une crnogorskih banaka u Crnoj Gori.

32


33

Tabela br. 5 Teku}i ra~un-bilans pla}anja Crne Gore, u dolarima i eurima

2002. 2003. Index % BDP*

A. TEKU]I RA^UN (1+2+3+4) -154.515 -114.033 73.80 -7,3%

1. ROBE -401.590 -408.556 101.73 -26,2%

1.1. Izvoz 305.065 304.884 99.94 19,6%

1.2. Uvoz 706.655 713.440 100.96 45,8%

2. USLUGE 93.815 126.584 134.93 8,1%

2.1. Prihodi 162.372 217.135 133.73 13,9%

2.2. Rashodi 68.557 90.551 132.08 5,8%

3. DOHOCI 70.942 112.825 159.04 7,2%

3.1. Prihodi 95.225 141.738 148.85 9,1%

3.2. Rashodi 24.283 28.913 119.07 1,9%

4. TEKU]I TRANSFERI 82.318 55.114 66.95 3,5%

4.1. Transferi u Crnu Goru 91.973 65.511 71.23 4,2%

4.2. Transferi iz Crne Gore 9.655 10.397 107.69 0,7%

Izvor: Uprava carina RCG, banke iz RCG i Centralna banka Crne Gore* Odnosi se na 2003. godinu

Tabela br. 4 Teku}i ra~un bilans-pla}anja Crne Gore, (u 000 USD)

u hilj. USD u hilj. EUR

2002. 2003. Index 2002. 2003. Index

TEKU]I RA^UN (1+2+3+4) -154.515 -114.033 73.80 -174.994 -101.986 58.28

1. ROBE* -401.590 -408.556 101.73 -433.235 -359.330 82.94

1.1. Izvoz 305.065 304.884 99.94 309.648 270.574 87.38

1.2. Uvoz 706.655 713.440 100.96 742.883 629.904 84.79

2. USLUGE 93.815 126.584 134.93 99.715 111.733 112.05

2.1. Prihodi 162.372 217.135 133.73 171.320 191.395 111.72

2.2. Rashodi 68.557 90.551 132.08 71.605 79.662 111.25

3. DOHOCI 70.942 112.825 159.04 76.058 99.510 130.83

3.1. Prihodi 95.225 141.738 148.85 101.229 125.337 123.82

3.2. Rashodi 24.283 28.913 119.07 25.171 25.827 102.61

4. TEKU]I TRANSFERI 82.318 55.114 66.95 82.468 46.101 55.90

4.1. Transferi u Crnu Goru 91.973 65.511 71.23 92.632 55.225 59.62

4.2. Transferi iz Crne Gore 9.655 10.397 107.69 10.164 9.124 89.77

Izvor: Uprava carina RCG, banke iz RCG i Centralna banka Crne Gore*Preliminarni podaci

34


35

Robna razmjena

Prema preliminarnim podacima, robni promet Crne Gore sa inostra-nstvom u 2003. godini iznosio je 1.018 miliona dolara, dok je u 2002. iznosio 1.012 miliona dolara. Vi{e od polovine robne razmjene (55%), Crna Gora je ostvarila sa razvijenim zemljama, dok se ve}i dio preostalog iznosa (38%) odnosi na zemlje u tranziciji, a svega oko 3% na zemlje u razvoju. U 2003. godini robni deficit je ~inio 40,1% ukupne robne razmjene sa inostranstvom, dok je u 2002. godini taj procenat iznosio 39,7%.

Box 1.7. Deficit teku}eg ra~una platnog bilansa u privredama u tranziciji

Iako moè djelovati zabrinjavaju}e ~injenica da je ve} duì niz godina prisutan deficit teku}eg ra~una platnog bilansa, on je na sli~nom nivou kao u ve}ini drugih privreda u tranziciji. Na sljede}em grafikonu prikazan je deficit (suficit) teku}eg ra~una platnog bilansa u procentima od bruto doma}eg proizvoda u privredama u tranziciji.

Teku}i ra~un platnog bilansa u % BDP tokom 2003.

Nesumnjivo je da je deficit teku}eg ra~una platnog bilansa pratilac tranzcionih procesa i da ovaj problem nijesu rije{ile ni mnogo razvijenije privrede od Crne Gore. On se javlja kao posljedica ste~aja i likvidacije »socijalisti~kih giganata«, u periodu dok novonastali privatni sektor ne oja~a dovoljno da bude konkurentan na svjetskom trì{tu i dok se ne privu~e dovoljno stranih investicija.

Tokom 2003. godine izvoz roba iznosio je 305 miliona dolara, kao i u 2002. godini. Na osnovu do sada obra|enih carinskih deklaracija, proizilazi da je u 2003. godini aluminijum u ukupnom robnom izvozu Crne Gore u~estvovao sa 40%, a izvezeno ga je za 36 miliona dolara manje nego u 2002. godini.26

26 Kona~ni podaci o robnim tokovima, koje izra|uje Monstat, trenutno nijesu raspoloìvi.

34


35

Posmatrano po regionima, najve}i izvozni partneri Crne Gore tokom 2003. godine bile su razvijene zemlje, a zatim zemlje u tranziciji od kojih se najvi{e izvozilo u Srbiju i na Kosovo (Prilog 1, Tabela 14).

U 2003. godini uvoz roba je iznosio 713 miliona dolara i bio je za 1% ve}i nego u istom periodu 2002. godine. Prosje~ni mjese~ni uvoz tokom 2003. godine iznosio je 59,4 miliona dolara, i bio je neznatno ve}i od prosjeka zabiljeènog u 2002. godini (58,8 miliona dolara). Uvoz roba u Crnu Goru, u 2003. godini obiljeìlo je: smanjenje uvoza nafte za 44% i pove}anje uvoza ostalih roba, kao i roba iz Srbije i sa Kosova za 45%, te pove}anje uvoza struje za 14,6%.

Na pove}anje registrovanog uvoza iz Srbije su, osim realnog pove}anja uvoza zbog porasta uvoznih carinskih stopa prema ostalim zemljama, uticali i porast discipline na finansijskom i robnom trì{tu, bolja evidencija robnih tokova i kretanje odnosa kursa eura i dolara. Ako se

Tabela br. 6 Struktura uvoza robe iz Srbije i sa Kosova (u 000 USD)

Tabela br. 7 Uvoz i izvoz po robnim sektorima SMTK*u 2003. godini (u 000 USD)

uvoz iz ovih podru~ja posmatra u eurima, vidi se da je pla}eni uvoz robe iz Srbije i sa Kosova, pla}en preko banaka iz RCG, u ovoj godini iznosio 216 miliona eura, {to predstavlja pove}anje od 22% u odnosu na uporedni period 2002. godine. To daje realniju sliku kretanja robnog uvoza iz ovih destinacija, jer se uvezena roba ve}inom pla}a u eurima.

Analiza uvoza po regionima pokazuje da se tokom 2003. godine najvi{e uvozilo iz zemalja u tranziciji, a zatim iz razvijenih zemalja (Prilog 1, Tabela 15).

U ukupnoj strukturi robnog uvoza iz inostranstva (osim Srbije i Kosova), robe namijenjene {irokoj potro{nji u~estvovale su sa 75%, robe namijenjene reprodukciji sa 20%, dok je uvoz opreme ~inio svega 5% ukupnog trgovinskog uvoza u 2003. godini.

Vrsta robe I-XII 2002. I-XII 2003. U~e{}e Index

Reprodukcija 27.212 55.093 22,4% 202.5

[iroka potro{nja 137.465 180.792 73,6% 131.5

Oprema 4.902 9.848 4,0% 200.9

Ostalo 59 4 0,0% 6.8

Ukupno 169.638 245.737

Uvoz Izvoz

0 Hrana i ive ivotinje 80.383 3.993

1 Pi}e i duvan 7.884 13.183

2 Sirove materije (sem goriva) 4.108 10.222

3 Mineralna goriva i maziva 110.079 7.233

4 @ivotinj. i biljna ulja i masti 1.254 1.000

5 Hemijski proizvodi 38.643 1.402

6 Proizv. svrstani po materijalu 62.699 134.945

7 Ma{ine i transportni ure|aji 122.187 24.090

8 Razni gotovi proizvodi 40.466 3.384

UKUPNO 467.703 199.452

Izvor: Centralna banka, statistika platnog prometa sa inostranstvom

Izvor:Podaci na osnovu carinskih deklaracija (ne obuhvataju transakcije sa R. Srbijom i Kosovom)*SMTK-Standardna me|unarodna trgovinska klasifikacija

36


37

Usluge

Saldo usluga u 2003. godini iznosio je 127 miliona dolara (~ime je pokriveno 31% robnog deficita) i bio je ve}i od ostvarenog suficita u istom periodu 2002. godine za 35%. Kod usluga je registrovan rast suficita u oblasti transportnih usluga i turizma, dok je kod finansijskih i ostalih usluga zabilje`en deficit.

Dohodak

Podbilans dohotka obuhvata prilive i odlive po osnovu vlasni{tva nad faktorima proizvodnje. Prihodi po ovom osnovu, u 2003. godini, ostvareni su u iznosu od 142 miliona dolara ili 49% vi{e u odnosu na uporedni period, dok su rashodi iznosili 29 miliona dolara, {to je za 19% vi{e nego u istom periodu 2002. godine. Saldo dohotka u 2003. godini iznosio je 113 miliona dolara, {to je za 60% vi{e od suficita ostvarenog u 2002. godini.

Teku}i transferi

Osnovna stavka teku}ih transfera, ~etvrtog podbilansa teku}eg bilansa, su pomo}i i pokloni. U ovom periodu zabilje`en je priliv pomo}i u iznosu od 65,5 miliona dolara {to je za 26,4 miliona dolara manje nego u istom periodu 2002. godine. Saldo teku}ih transfera u 2003. godini bio je pozitivan i iznosio je 55 miliona dolara, {to je za 27 miliona dolara manje nego u 2002. godini.

Tabela br. 8 Strane direktne investicije u Crnoj Gori u 2003. godini (u USD)

1.6.2. Ra~un kapitalnih i finansijskih transakcija

U okviru kapitalno-finansijskog bilansa ostvareno je pove}anje ostalih investicija, ali i smanjenje stranih direktnih investicija (SDI), {to predstavlja negativnu tendenciju, karakteristi~nu tokom 2003. godine i za zemlje srednje i isto~ne Evrope. U Crnoj Gori, tokom 2003. godine, SDI su iznosile 50,5 miliona dolara, {to predstavlja smanjenje od 32% u odnosu na 2002. godinu, kada je oko 75% ukupnih stranih direktnih investicija u Crnu Goru ~inio priliv po osnovu prodaje Jugopetrola (Prilog1, Tabela 16). Od ukupnih direktnih investicija u 2003. godini, samo 3% se odnosilo na nove investicije («green field«). Posmatrano po oblastima, tokom 2003. najvi{e se ulagalo u oblast uslu`nih djelatnosti - oko 55% ukupnih SDI, zatim u finansijske organizacije, 28 %, dok je najmanje ulagano u proizvodnu djelatnost, 5%.

Kod ostalih investicija do{lo je do porasta zajmova za 32 miliona dolara, koji su u 2003. godini iznosili 56 miliona dolara. U posmatranom periodu 2003. godine otpla}eno je zajmova u vrijednosti od 14 miliona dolara ili 7 miliona dolara vi{e, nego u istom periodu 2002. godine (Prilog 1, Tabela 13)

Neto strana aktiva banaka, krajem decembra 2003. godine iznosila je 47,2 miliona dolara i bila manja za 40 miliona dolara nego krajem decembra 2002. godine. Istovremeno, rezerve Centralne banke na inora~unima u decembru 2003. godine bile su ve}e za 7,4 miliona dolara nego u istom mjesecu 2002. godine.

Tokom 2003. godine, neto gre{ke i oma{ke iznosile su 5,8 miliona dolara, {to svjedo~i o pobolj{anju statisti~kog obuhvata u oblasti platnog bilansa tokom prethodne godine.

Ukupno Novi objekti Postoje}i objekti

1=2+3 2 3

SDI u proizvodne djelatnosti 2.456.010,49 1.328.107,05 1.127.903,44

SDI u uslu`ne djelatnosti 28.013.173,98 259.886,45 27.753.287,53

SDI u finansijske organizacije 13.967.006,03 - 13.967.006,03

Prodaja nekretnina 6.075.082,82 - 6.075.082,82

UKUPNO 50.511.273,32 1.587.993,50 48.923.279,82

Izvor: statistika platnog prometa sa inostranstvom Centralne banke

36


37

1.6.3 . Javni dug

Najve}i dio javnog duga Crne Gore nastao je u periodu osamdesetih i polovinom devedesetih godina pro{log vijeka. Njegove najzna~ajnije stavke odnose se na spoljni dug, koji prema preliminarnim podacima iznosi 438,8 miliona eura i dug po osnovu stare devizne {tednje u iznosu od 117 miliona eura.

Strani javni dug

Ukupni ino dug Republike Crne Gore, iznosio je 31.12.2003. godine 438,8 miliona eura27, {to predstavlja oko 32% ostvarenog BDP-a u 2003. godini. U ovaj iznos nije uklju~en dug prema Me|unarodnoj finansijskoj korporaciji, jer jo{ nije precizno utvr|en (njegov iznos ne bi trebao da bude vi{i od 10 miliona eura). Pored toga, u ukupan ino dug nijesu uklju~ene ni kreditne obaveze prema Japanu i Italiji (bilateralni pregovori sa ovim zemljama jo{ nijesu zavr{eni) i obaveze po zateznoj i moratorijum kamati prema Francuskoj (nije usagla{ena) iz obaveza

Tabela br. 9 Bilans pla}anja, uporedni period januar – decembar 2003/2002. (u 000 USD)

I-XII 2002. I-XII 2003.

Index

I-XII 2003/I-XII 2002.Razlika

Teku}e transakcije -154.515 -114.033 73.8 40,482

Kapitalne i finansijske transakcije 67.933 119.852 176.4 51,918

Neto gre{ke i oma{ke -86.582 5.819

Izvor: Centralna banka

prema Pariskom klubu. Prema preliminarnim podacima spoljni dug prema Londonskom klubu je otkupljen preko NBJ. Ove podatke trebala bi da verifikuje i potvrdi Komisija28 za podjelu imovine izme|u Srbije i Crne Gore.

U strukturi javnog duga najve}e u~e{}e ima dug prema Svjetskoj banci koji iznosi 269,9 miliona eura. Neservisiranje dugova u duèm nizu godina uzrokovalo je nagomilavanje obaveza, kamata i zateznih kamata, {to je rezultiralo mnogo ve}im iznosima kamate u odnosu na glavnicu duga. U 2001. godini izvr{eno je reprogramiranje ovog duga (u politici Svjetske banke ne postoji kategorija otpisa duga) u novi kredit sa rokom dospije}a od 22 godine, uz grejs period od tri godine i povoljnu kamatnu stopu - LIBOR i fiksni spred. Iskori{}ena je mogu}nost fiksiranja kamata na veoma niskom nivou dok je LIBOR bio nizak pod uticajem doga|aja od 11. septembra 2001. godine.

Box 1.8. Indikatori zaduènosti

Zemlje ~ije je u~e{}e spoljnog duga u bruto doma}em proizvodu vi{e od 50% svrstavaju se u kategoriju visoko zaduènih zemalja, od 30% do 50% su umjereno zaduène i ispod 30% su nisko zaduène zemlje. Prema ovom indikatoru Crna Gora se nalazi na granici izme|u umjereno i nisko zaduènih zemalja, ali je situacija znatno povoljnija nego u ve}ini zemalja u okruènju.

27 Prema preliminarnim podacima.28 Komisija za utvr|ivanje Predloga obima imovine koja je neophodna za funkcionisanje institucija dràvne zajednice i vojske SiCG i obima i strukture i

na~ina raspodjele preostale imovine SRJ.

38


39

U~e{}e spoljnog duga u BDP-u dràva koje su u tranziciji

Izvor: Transition report 2003.

Zemlje koje imaju u~e{}e spoljnog duga u izvozu roba i usluga vi{e od 275% svrstavaju se u visoko zaduène zemlje. Kod umjereno zaduènih zemalja ovaj indikator se kre}e u rasponu od 165% do 275%, a kod nisko zaduènih zemalja je ispod 165%. Prema ovom indikatoru, Crna Gora spada u kategoriju nisko zaduènih zemalja.

Izvor: Transition report 2003.

Stepen zaduènosti zemlje dobija se stavljanjem u odnos spoljnog duga koji je otpla}en u teku}oj godini i izvoza roba i usluga. Kod visoko zaduènih zemalja ovaj indikator ima vrijednost ve}u od 30%, kod umjereno zaduènih zemalja od 10% do 20%, a kod nisko zaduènih zemalja ispod 10%. U Crnoj Gori u 2003. godini ovaj indikator je iznosio 2,20%. Zbog povoljnog reprogama ovaj indikator je bio u 2003. godini niì nego {to }e biti u dolaze}im godinama. Medjutim, ni u najnepovoljnijim godinama, to jest godinama kada najvi{i iznos spoljnog duga dolazi na otplatu, vrijednost ovog indikatora ne bi trebalo da bude ve}a od 6%.

Izvor: Transition report 2003.* - procjena

38


39

Dug prema Pariskom klubu (bez kreditnih obaveza prema Japanu i Italiji, sa kojima jo{ nijesu zavr{eni pregovori o reprogramiranju duga i obaveza po zateznoj i moratorijum kamati prema Francuskoj) iznosi 131,9 miliona eura na dan 31.12.2003. godine i prikazan je u umanjenom iznosu duga za 51%, koliko iznosi otpis u prvoj fazi. Po isteku trogodi{njeg aran`mana sa MMF-om, u maju 2005. godine, dug prema Pariskom klubu trebao bi biti umanjen za preostalih 15% (od dogovorenog otpisa duga od 66%), ukoliko MMF potvrdi da je program uspje{no sproveden.

Tabela br. 10Stanje duga RCG po osnovu glavnice prema do sada usagla{enim podacima, na dan 31.12.2003. godine (u 000 000 EUR)

Novi krediti, koji obuhvataju obaveze prema Svjetskoj banci - IDA kredit za strukturno prilago|avanje, zatim kredite EIB, kao i kredit EU iznosili su 25,6 miliona eura. Navedeni kreditori zbog povoljnog razvoja tranzicije u Crnoj Gori nude relativno povoljne uslove za plasirane kredite (npr. krediti Svjetske banke odobravaju se pod IDA uslovima, {to zna~i na rok od 15 - 20 godina i bez kamate). Me|utim, potencijalnu opasnost moè predstavljati budu}a apresijacija dolara ukoliko pojedini krediti budu odobreni u toj valuti.

1. Pariski klub povjerilaca* 131.9**

* Bez kreditnih obaveza prema Japanu i Italiji (bilateralni pregovori sa ovim zemljama jo{ nijesu zavr{eni) i obaveza po zateznoj i moratorijum kamati prema Francuskoj (nije usagla{ena). Dug prema povjeriocima Pariskog kluba po preliminarnim zaklju~cima, nakon otpisa od 51%, iznosi 131,9 miliona eura (kurs na dan 31.12.2003). Ovo bi trebalo da bude potvr|eno od strane komisije za podjelu imovine Srbije i Crne Gore. ** 134.7 miliona eura (kurs na dan 31.08.2003) ; 131.9 miliona eura (kurs na dan 31.12.2003)

2. Londonski klub povjerilaca je otkupljen preko NBJ

Pregovori sa Londonskim klubom na nivou usagla{avanja duga dràvne zajednice SiCG, su u toku, dok je na potkomisiji za podjelu finansijske imovine NBJ kao i dugova biv{e federacije, usagla{en paket rje{enja sa Republikom Srbijom po kojem Crna Gora nema dug prema Londonskom klubu.

3. Svjetska banka i njene afilijacije

Refinansirani krediti Nova zaduènja***

IBRD 270 IDA (strukturno prilagodjavanje) 8.2

4. Evropska investiciona banka (EIB) 14

Sanacija lukobrana 6 Sanacija saobra}aja 4 Rekonstrukcija èljeznice 4

5. Evropska unija (EU)

Regulisanje starog duga za EIB 1.2 Mikrofinansiranje 4

6. CEB (biv{i Eurofond) 4.4 7. Eurofima - Dug nije registrovan u CBCG 8. KfW 5,1UKUPNO 407.5 31.3

Izvor: Centralna banka Crne Gore *** Nova zaduènja su nastala u periodu 2001-2003 godine po osnovu direktnih obaveza i garancija Republike Crne Gore.

40

GODI[NJI IZVJE[TAJ O RADU CENTRALNE BANKE CRNE GORE U 2003. GODINI KONTROLA I REGULACIJA BANKARSKOG SEKTORA

41

Doma}i javni dug

Ta~an iznos doma}eg javnog duga nije poznat. Njegovu najzna~ajniju stavku predstavlja dug po osnovu stare devizne {tednje u iznosu od 117 miliona eura, sa stanjem na dan 31.12.2003. godine (iznos ne uklju~uje kamatu za staru deviznu {tednju kod Jugobanke, obra~unatu od dana uvo|enja ste~aja do 31.12.2003. godine)29. Ovom iznosu doma}eg javnog duga trebalo bi dodati dug dràve po osnovu emitovanih dràvnih zapisa koji je promjenljiv tokom godine imaju}i u

vidu njegov kratkoro~ni karakter. Doma}em javnom dugu trebalo bi dodati i neizmirene obaveze Dràve iz prethodnih godina, ~iji ukupan iznos nije poznat.

Sljede}a tabela prikazuje plan otplate spoljnog duga i obaveza po osnovu stare devizne {tednje u naredne tri godine.

Plan otplate godi{njeg anuiteta( glavnica+kamata)

Godina 2004. 2005. 2006.

BDP 1484 1598 1718

Godi{nji anuitet po osnovu ino duga i stare devizne {tednje (glavnica+kamata) 30.4430 27.74 33.61

u % od BDP 2,05 1,74 1,96

Izvor: Centralna banka Crne Gore

Tabela br. 10Plan otplate spoljnog duga i obaveza po osnovu stare devizne {tednje u periodu od 2004-2006. godine(u 000 000 EUR)

29 Iznos duga po staroj deviznoj {tednji umanjen je po osnovu isplata tokom 2003. godine, kao i po osnovu promjena inetervalutarnih kurseva.30 Pet miliona eura spoljnog duga sa rokom dospje}a sredinom decembra 2003. godine su pla}ena u januaru 2004. godine, {to moè izazvati zabunu

imaju}i u vidu da je Vlada budètom za ovu godinu predvidjela 25 miliona eura za otplatu spoljnog i unutra{njeg duga.

40


41

2. KONTROLA I REGULACIJA BANKARSKOG SEKTORA

42


43

42


43

2.1. Kontrola banaka

Aktivnosti Centralne banke u oblasti kontrole i regulacije bankarskog sektora, tokom 2003. godine bile su usmjerene na pove}anje efikasnosti bankarskog sistema, ja~anje finansijskog trì{ta i izgradnju povjerenja u bankarski sistem kroz zaokruìvanje regulatornog i kontrolnog okvira.

Rezultati reforme bankarskog sektora sprovo|ene tokom prethodne dvije godine, u 2003. bili su mnogo vidljiviji. Zabiljeèn je porast kvaliteta korporativnog upravljanja, a do{lo je i do izmjene vlasni~ke strukture u crnogorskim bankama. Banke su pro{irile svoje poslovanje, a naro~ito je bio izraèn rast kreditne aktivnosti, dok su me|unarodne institucije i strate{ki partneri iskazivali pove}ano interesovanje za ulaganja u crnogorske banke.

2.1.1. Ostvareni rezultati

U oblasti regulacije i kontrole banaka akcenat je stavljen na dono{enje novih i uskla|ivanje postoje}ih akata sa Bazelskim principima efikasne kontrole banaka i direktiva EU,kao i na pobolj{anje kvaliteta kontrole.

Neposrednim kontrolama dodatno je pove}an obuhvat, prije svega kroz pove}anje obima kontrole kreditnog portfolija i ra~unovodstvenog evidentiranja poslovnih transakcija. Pored kontrole i pra}enja nivoa rizika u bankama, vr{ena je kontrola izno{enja efektivnih nov~anih sredstava na ra~une korespondentskih banaka u inostranstvu, kontrola informacione tehnologije, kontrola obra~una efektivne kamatne stope i kontrola po{tovanja drugih zakona koji se ti~u rada banaka.

Proces posredne off-site kontrole podràn je softverskim paketom koji omogu}ava brù i raznovrsniju analizu pokazatelja poslovanja pojedina~nih banaka i bankarskog sistema kao cjeline. Kori{}enje softvera omogu}ava automatsku komparativnu analizu pokazatelja finansijskog stanja banaka tokom razli~itih vremenskih perioda. Otpo~elo se i sa kontrolom na konsolidovanoj osnovi.

Odgovorno vr{e}i svoju funkciju, Centralna banka je sprovo|enjem mjera prema bankama kod kojih su konstatovane odre|ene slabosti o~uvala i zna~ajno uticala na pobolj{anje op{teg stanja bankarskog sistema i

vra}anja ranije izgubljenog povjerenja u banke. Tokom 2003. godine po~elo je i kontinuirano pra}enje rada mikrofinansijskih institucija, za ~iju kontrolu su razvijene i implementirane posebne procedure koje uvaàvaju sve specifi~nosti ovih institucija.

Imaju}i u vidu ~injenicu da su principi Novog Bazelskog Ugovora, tzv. Bazel II, pred usvajanjem i po~etkom implementacije, izvr{ena je cjelovita analiza potreba i mogu}nosti njihovog prihvatanja i implementiranja u praksi. Pri tome je zaklju~eno da nijesu ispunjeni svi uslovi za prihvatanje Bazela II, ve} da je strate{ko opredjeljenje {to ve}i stepen uskla|enosti sa Osnovnim principima efikasne kontrole, tzv. Bazel I principima.

2.1.1.1. Promjena institucionalnog okvira

Tokom 2003. godine donijeto je sedam podzakonskih akata od kojih su najzna~ajnije Odluka o kontroli na konsolidovanoj osnovi i Izmjene odluke o kontnom okviru za banke i druge finansijske organizacije (Prilog-2). Nove odluke obezbijedile su usagla{avanje podzakonske regulative sa izmjenama i dopunama Zakona o bankama, a njihovim dono{enjem upotpunjena je normativna infrastruktura za cjelovito i kvalitetno obavljanje kontrolne funkcije. Najzna~ajniji kvalitet, koji je donesena regulativa obezbijedila, odnosi se na: stvaranje osnove za kvalitetnije i opse`nije izvje{tavanje od strane banaka; stvaranje osnove za {irenje finansijskog posredovanja kroz regulisanje na~ina osnivanja, poslovanja i kontrolisanja kreditnih unija i mikrofinansijskih organizacija; uspostavljanje kontnog okvira koji vi{e odgovara analizi rizika u poslovanju banaka i {irenju bankarskih poslova i stvaranje osnove za kontrolu banaka na konsolidovanoj osnovi.

Zna~ajan napredak u {irenju normativne osnove ja~anja bankarskog sektora predstavlja dono{enje Zakona o za{titi depozita, ~iji po~etak implementacije se o~ekuje tokom 2004. godine. Ovim Zakonom predvi|eno je osnivanje Fonda za za{titu depozita kojim, preko svojih predstavnika u Upravnom odboru upravlja Centralna banka. Primjena ovog Zakona }e doprinijeti pove}anju povjerenja deponenata i ukupne javnosti u bankarski sistem, kao i primjena Zakona o regulisanju inodugova i stare devizne {tednje u ~ijoj pripremi je Centralna banka aktivno u~estvovala.

44


45

2.1.1.2. Rezultati postignuti u kontroli bankarskog sektora

U sklopu redovnih aktivnosti, tokom prethodne godine obavljene su 33 on-site kontrole (11 redovnih odnosno sveobuhvatnih i 22 ciljne), {to je zna~ajno vi{e u odnosu na broj kontrola obavljenih tokom 2002. godine (23 on-site kontrole).

Tokom sveobuhvatnih kontrola vr{ena je ocjena rizika po CAMELS metodologiji, kontrola informacione tehnologije, kao i uskla|enost sa drugim zakonima koji se odnose na rad banaka (Zakon o ra~unovodstvu, Zakon o sprje~avanju pranja novca). Posebna pa`nja tokom kontrola bila je posve}ena klasifikaciji pozicija aktive od strane banaka, odnosno izdvajanju rezervi.

Promjene strategije poslovnih banaka i diverzifikacija njihovih aktivnosti, prije svega prema sektoru stanovni{tva, uslovili su i dodatne aktivnosti na polju kontrole. Tu se prije svega misli na kontinuirano pra}enje procedura i praksi odobravanja potro{a~kih kredita, te nivoa rezervi koje banke izdvajaju za pokri}e rizika po ovom osnovu.

Analiza stanja na nivou bankarskog sektora kao cjeline vr{ena je kvartalno izradom Makroanaliti~kog off-site izvje{taja koji je baziran na izvje{tajima koje banke dostavljaju. Tako|e, kvartalno su ra|ene i analize pojedina~nih banaka primjenom ranije razvijenog softverskog paketa za analizu pokazatelja poslovanja banaka.

2.1.1.3. Sprovo|enje mjera prema bankama

U cilju otklanjanja nepravilnosti i slabosti uo~enih tokom izvr{enih kontrola, bankama su izdata pisana upozorenja. Potpisano je i pet Sporazuma o otklanjanju nepravilnosti u poslovanju, a izdata su i dva rje{enja o mjerama kojima se od banaka traìlo da preduzmu korektivne aktivnosti u ta~no definisanim vremenskim rokovima.

Tokom pro{le godine Centralna banka je donijela Rje{enje o otvaranju postupka likvidacije nad Ekos bankom AD Podgorica zbog nepravilnosti u radu i kr{enja zakona.

Od institucija koje nijesu uskladile svoje poslovanje sa zakonom,Ce-ntralna banka je zahtijevala zatvaranje ra~una i prekid rada 6 filijala banaka iz Republike Srbije.

Kod Vrhovnog suda Republike Crne Gore vo|en je ve}i broj upravnih sporova protiv kona~nih rje{enja Centralne banke. Najva`niji su svakako sporovi protiv rje{enja o uvo|enju ste~ajnih, likvidacionih postupaka i rje{enja o odbijanju zahtjeva za licenciranje banaka. Do sada su svi ovi

sporovi, u kona~nom postupku, rije{eni u korist Centralne banke. U dva slu~aja Vrhovni sud je vratio rje{enja Centralne banke na dopunu da bi u jednom od njih (Rje{enje o oduzimanju dozvole za rad Ekos banci), poslije detaljnijeg poja{njenja razloga za njegovo dono{enje, bila donesena kona~na odluka u korist Centralne banke. Ovakvi ishodi sudskih postupaka potvrda su zakonitosti u radu Centralne banke prilikom dono{enja rje{enja u upravnom postupku i sprovo|enju mjera prema bankama.

Po~etkom 2003. godine okon~an je postupak likvidacije Banke za razvoj AD Podgorica, dok se ste~ajni postupak nad Jugobankom AD Podgorica odvija u skladu sa planiranom dinamikom.

2.1.1.4. Izdavanje dozvola, odobrenja i saglasnosti za rad bankama

U pro{loj godini sprovo|ena je restriktivna politika licenciranja kroz primjenu strogih zahtjeva u pogledu porijekla sredstava, finansijskog potencijala osniva~a banke i drugog.

Komercijalna banka AD Budva, koja je u ranijem periodu bila filijala Komercijalne banke AD Beograd, jedina je nova banka koja je u pro{loj godini dobila licencu za rad, a Vojvo|anskoj banci AD Novi Sad nije izdata licenca jer nije ispunila sve zakonom propisane uslove. Tokom 2003. godine licencirane su i dvije mikrofinansijske institucije, dok je jedan zahtjev za licenciranjem mikrofinansijske institucije odbijen.

Tokom pro{le godine banke su nastavile sa {irenjem mreè organi-zacionih dijelova {to je uslovilo izdavanje ~ak ~etrdeset ~etiri odobrenja za otvaranje novih organizacionih dijelova. Ovako veliki broj novih organizacionih dijelova djelimi~no je uslovljen i prenosom platnog prometa na banke. Pored ovoga, Centralna banka je dala i vi{e saglasnosti i odobrenja za imenovanje direktora i eksternih revizora.

2.1.1.5. Prekograni~na saradnja

U namjeri da uspostavi i oja~a me|usobne veze u kontroli banaka, kao i da uredi pitanja koja se odnose na razmjenu podataka pribavljenih kontrolom banaka, Centalna banka je potpisala Ugovor o saradnji sa Narodnom bankom Srbije i Bankom Slovenije. Krajnji cilj potpisivanja ovog Ugovora je omogu}avanje olak{anja saradnje u obavljanju djelotvorne konsolidovane kontrole banaka, aktivnih u dràvama potpisnicama, i obezbje|enje uslova za uspostavljanje zdravog i sigurnog poloàja centralnih banaka na teritorijama za koje su nadle`ne. Centralna banka Crne Gore donijela je i Instrukciju za sprovo|enje ovih Ugovora. Naàlost, do realizacije Ugovora o saradnji sa Narodnom

44


45

bankom Srbije nije do{lo, iako je Centralna banka Crne Gore uloìla zna~ajan napor da ispo{tuje sve obaveze definisane ovim ugovorom. Sa druge strane, saradnja sa Bankom Slovenije odvijala se u skladu sa

Posmatraju}i Principe od 1(1) do i uklju~uju}i 1(6) kao posebne principe, ocjena usagla{enosti sa Osnovnim Bazelskim principima, rezultirala je ocjenom da je Centralna banka usagla{ena sa devet osnovnih principa, zna~ajno usagla{ena sa ~etrnaest osnovnih principa, bitno neusagla{ena sa ~etiri osnovna principa, neusagla{ena sa jednim principom i da se dva principa smatraju neprimjenjivim.

Rezultat ocjene je jo{ zna~ajniji kada se uzme u obzir da je Centralna banka Crne Gore uspostavljanje i unapre|ivanje kontrole banaka otpo~ela na veoma niskoj startnoj osnovi kadrovske i tehni~ke osposobljenosti, bez odgovaraju}e tradicije i iskustva, bez ikakve reputacije, u uslovima istovremenog suo~avanja sa velikim brojem problema i u izuzetno lo{em makroekonomskom i politi~kom ambijentu. Rezultat ocjene je tog nivoa da se moè upore|ivati sa rezultatima drugih zemalja u tranziciji, iako nijedna od njih u ovako kratkom vremenskom periodu, od po~etka primjene Bazela I nije vr{ila ocjenu usagla{enosti sa Osnovnim bazelskim principima.31

Ocjena kontrole banaka u Republici Crnoj Gori na osnovu metodologije primjene Osnovnih Bazelskih principa za efikasnu kontrolu banaka izvr{ena je u julu 2003. godine. Tim za ocjenu sa~injavali su eksperti sa bogatim iskustvom u kontroli banaka i me|unarodnim konsulta-ntskim iskustvom u ocjeni efikasnosti kontrole banaka.

Ocjena usagla{enosti sa Osnovnim principima na nivou Crne Gore data je uslovno zbog indicija da i dalje postoje offshore banke, ranije licencirane od strane Ministarstva finasija po posebnom zakonodavstvu. Ove banke prestale su da postoje po „sili zakona“ jer ih je Ministarstvo finansija izbrisalo iz registra kompanija koje se osnivaju i posluju pod posebnim uslovima. Bez obzira na ovaj komentar, ocjenjiva~i su izvr{ili ocjenu svakog osnovnog principa u odnosu na na~in na koji Centralna banka trenutno vr{i licenciranje novih banaka i kontrolu onih banaka koje je ona licencirala i istakli: «Ova ocjena }e vaìti samo za Centralnu banku Crne Gore, a za Crnu Goru ne}e vaìti dok gore pomenuta situacija ne bude razrije{ena kroz zajedni~ke napore odgovaraju}ih vladinih organa i organizacija u Crnoj Gori».

Prelaze}i na iskazivanje ocjene usagla{enosti za banke koje je licencirala Centralna banka i koje kontroli{e, ocjenjiva~i su, u dijelu „rezime ocjene“, konstatovali: „Nezavisnost Centralne banke je primije}ena ne samo sa zakonskog stanovi{ta, ve} i u praksi. Kapacitet osoblja koje vr{i kontrolu ocjenjuje se kao izvanredan i postoje adekvatni resursi za propisno vr{enje njihovih du`nosti. Kompetencija osoblja koje se bavi kontrolom tako|e se ocjenjuje kao izvanredna i razgovori vo|eni sa ~lanovima kontrole pokazuju da oni u potpunosti razumiju Osnovne Bazelske principe i ulogu bankarskog regulatora. Kona~no, integritet Centralne banke mogao bi se ocijeniti kroz njihovu spremnost da sara|uju sa timom za ocjenu, da neprestano traè na~ine za korigovanje problema koji postoje u sistemu. Jo{ jedan dokaz njihovog integriteta je ~injenica da je Sektor za kontrolu banaka sam napravio Kodeks pona{anja koji su njegovi slu`benici du`ni da potpi{u i po{tuju.“

2.2. Ocjena usagla{enosti sa Osnovnim Bazelskim principima

31 Stepen ostvarenog rezultata mogu}e je ocijeniti kroz komparaciju sa drugim zemljama koja je izloèna u zajedni~koj studiji Svjetske banke i Me|unarodnog monetarnog fonda o nivou implementiranosti Osnovnih principa koja nosi naziv «Implementacija Osnovnih Bazelskih principa efikasne bankarske supervizije – Iskustva, uticaji i perspektiva» – «Implementation of the Basel Core principles for ef fective banking Supervision, Experiences, Influences and Perspectives».

potpisanim Ugovorom, uz veoma ~estu komunikaciju o svim pitanjima od obostranog interesa.

46


47

Box 2.1. Usagla{enost sa Osnovnim bazelskim principima

Ovaj dio sadr`i ocjenu po svakom pojedina~nom principu. Svaka ocjena sastoji se od ~etiri dijela: samog principa, osnovnih i dodatnih kriterijuma za ocjenu usagla{enosti, opisa sada{njeg stanja aktivnosti u vezi sa tim principom u Centralnoj banci i ocjene sa kojom se navode oblasti neusagla{enosti i preporu~ene akcije za pobolj{anje usagla{enosti.

1. Neusagla{eni, i nijesu u toku napori da se postigne usagla{enostNijedan

2. Neusagla{eni, i u toku su napori da se postigne usagla{enostOP 15 – Politike i procedure – pranje novca

3. Bitno neusagla{eni, i nijesu u toku napori da se postigne usagla{enostOP 11 – Politike i procedure za kontrolu rizika zemljeOP 12 – Politike i procedure za kontrolu tr`i{nog rizika

4. Bitno neusagla{eni, i u toku su napori da se postigne usagla{enostOP 13 – Proces upravljanja rizikom u bankamaOP 20 – Kontrola bankarskih grupa na konsolidovanoj osnovi

5. Zna~ajno usagla{eni, i nijesu u toku napori da se postigne usagla{enostOP 1 (3) – Zakonski okvir za institucije za licenciranje OP 1 (5) - Zakonska za{tita supervizoraOP 1 (6) – Podjela podataka i povjerljivostOP 3 – Uspostavljeni standardi za licenciranje i analizuOP 5 – Kriterijumi za reviziju akvizicijaOP 7 – Samostalna ocjena kreditnog rizikaOP 9 – Limiti kreditiranja; limiti koncentracije kreditaOP 10 – Kreditiranje povezanih licaOP 14 – Interna kontrola u bankamaOP 17 – Redovan kontakt sa menad`mentom banke

6. Zna~ajno usagla{eni, i u toku su napori da se postigne usagla{enostOP 16 – I on-site i off-site kontrolaOP 18 – Off-site analiza informacijaOP 25 – Lokalno poslovanje stranih banakaOP 22 – Mjere za ostvarivanje korektivnih radnji

7. Usagla{eniOP 1 (1) – Jasne nadle`nosti organizacijeOP 1 (2) – Operativna samostalnost i resursiOP 1 (4) – Zakonski okvir - zakonska usagla{enostOP 2 – Regulisana upotreba rije~i “banka”OP 4 – Ovla{}enje za uvid u odbijanje vlasni~kih promjenaOP 6 – Minimalni standardi adekvatnosti kapitalaOP 8 – Politike i procedure za kvalitet aktiveOP 19 – Samostalna ovjera podataka iz kontroleOP 21 – Postojanje adekvatnih evidencija

8. Nije primjenljivoOP 23 – Globalna supervizija internacionalnih banakaOP 24 – Kontakt sa supervizorima zemlje “doma}ina“

46


47

2.3.1. Broj i mreà banaka

Tokom 2003. godine, bankarski sektor u Crnoj Gori zna~ajno je izmijenjen, tako da se na kraju 2003. godine sastojao od 10 banaka i dvije mikro kreditne finansijske institucije32. Klju~ne promjene u prekompoziciji bankarskog sektora u odnosu na kraj prethodne godine su sljede}e:

- u prvom kvartalu 2003. godine licencirana je Komercijalna banka AD Budva, afilijacija Komercijalne banke AD Beograd;

- uga{eno je sedam filijala srbijanskih banaka koje nijesu podnijele zahtijev za otvaranje afilijacije;

- krajem prvog kvartala 2003. godine nad Ekos bankom AD Podgorica otvoren je postupak likvidacije;

- tokom drugog kvartala 2003. godine, prethodno uspje{no reorganizovana, privatizovana je Montenegrobanka AD Podgorica odabirom strate{kog partnera.

2.3. Struktura bankarskog sistema u Crnoj Gori

Graf. br. 5Struktura vlasni{tva ukupnog kapitala

2.3.2. Vlasni~ka struktura banaka

Ukupni kapital banaka u Crnoj Gori ostvario je rast u odnosu na prethodnu godinu (od oko 11 miliona eura) i 31.12.2003. godine je iznosio 89,2 miliona eura. Na kraju 2003. godine, dràvno u~e{}e je iznosilo 24,94%, doma}a lica su bili vlasnici 38,85%, a strana lica 36,21% ukupnog kapitala banaka u Crnoj Gori. Posmatrano prema udjelu u akcijskom kapitalu, na kraju 2003. godine Dràva je bila vlasnik 22,60% akcijskog kapitala crnogorskih banaka, dok su doma}a lica posjedovala 44,30%, a strana 33,10% (Prilog 1, Tabela 17).

Tokom 2003. godine, ve}insko u~e{}e u kapitalu (preko 50%) Dràva je imala kod dvije banke. Aktiva ovih banaka iznosila je 67 miliona eura i predstavlja 19,13% aktive svih banaka. Aktiva banaka kod kojih je dràva bila ve}inski vlasnik u 2002. godini iznosila je 30,9%, a u 2001. godini 62% aktive svih banaka. Zna~ajno u~e{}e u kapitalu (20 – 50%) dràva je posjedovala kod dvije banke ~ija aktiva je iznosila 35,7 miliona eura i predstavljala 10,2% aktive svih banaka.

32 Hipotekarna banka AD Podgorica, Podgori~ka banka AD Podgorica, Montenegrobanka AD Podgorica, Crnogorska komercijalna banka AD Podgorica, Euromarket banka AD Podgorica, Pljevaljska banka AD Pljevlja, Nik{i}ka banka AD Nik{i}, Komercijalna banka AD Budva, Atlasmont banka AD Podgorica, Opportunity banka AD Podgorica i dvije mikro finansijske institucije Agroinvest NVO Podgorica i Alter modus NVO Podgorica

48


49

Tabela br. 12Promjene u strukturi vlasni{tva banaka, stanje na kraju godine (u 000 EUR)

Graf. br. 6Vlasni~ka struktura po bankama u 2003. godini

GodinaDr`avno u~e{}e u

kapitaluU~e{}e privatnih lica u

kapitaluU~e{}e stranih lica u

kapitalu UKUPNO

Iznos % Iznos % Iznos %

2001. 19.838 43 18.620 41 7.411 16 45.869

2002. 17.582 31 24.600 44 14.301 25 56.483

2003. 14.869 23 29.143 44 21.771 33 65.783

Indeks 2001 / 2003. 75 53 156 107 294 206 143

Izvor: Banke iz RCG

48


49

Box 2.2. Kretanje broja zaposlenih i broja filijala u bankarskom sektoru

Na kraju 2003. godine crnogorske banke zapo{ljavale su 1.237 radnika, {to predstavlja pove}anje u odnosu na prethodnu godinu za 268 radnika ili 30%. Jedan od razloga za pove}anje broja zaposlenih je {irenje mreè filijala banaka, koja je u odnosu na 2001. godinu 3,4 puta pove}ana.

Naziv bankeBroj organizacionih

dijelova Gradovi u kojima banke imaju organizacione dijelove(osim sjedi{ta)

2001 2002 2003

Hipotekarna banka 0 0 3 Tivat, Kotor, Bar

Podgori~ka banka 4 7 18 Podgorica, Danilovgrad, Nik{i}, Kola{in, Bijelo Polje, Bar, Budva, Herceg Novi, Tivat i Cetinje

Crnogorska kom. banka 4 8 20Roàje, Bijelo Polje, Nik{i}, Bar, Herceg Novi, Budva, Kotor, Ulcinj, Pljevlja, Berane, Tivat, Cetinje, Kola{in, Plav, Mojkovac, Danilovgrad, Igalo i Podgorica

Euromarket banka 0 5 8 Roàje, Herceg Novi, Budva, Kotor, Ulcinj, Nik{i}, Bijelo Polje i Podgorica

Pljevaljska banka 1 1 2 @abljak i Pljevlja

Nik{i}ka banka 3 3 4 [avnik, Plu ine i Nik{i}

Komercijalna banka 0 0 6 Budva, Kotor, Roàje, Herceg Novi, Podgorica i Bar

Atlasmont banka 0 6 12 Berane, Herceg Novi, Bar, Nik{i}, Budva, Kotor, Mojkovac, Bijelo Polje, Podgorica, Plav i Andrijevica

Opportunity banka 0 3 4 Bar, Berane, Kotor i Nik{i}

Montenegrobanka 15 15 15 Bar, Budva, Ulcinj, Cetinje, Bijelo Polje, Roàje, Podgorica, Tivat, Herceg Novi, Mojkovac, Petrovac

UKUPNO 27 48 92


Upore|uju}i sa 2001. godinom, u bankarskom sektoru Crne Gore odliv radne snage je bio skoro jednak prilivu uz kvalitativnu promjenu strukture u smislu boljeg zadovoljenja potreba banaka za razvojem poslovnih aktivnosti i pove}anjem konkurentnosti.

Tabela br. 13Razvoj poslovne mreè banaka u periodu 2001 – 2003. godina

50


51

2.4. Poslovanje banaka u 2003. godini

2.4.1. Bilansna suma banaka

Bilansna suma crnogorskih banaka 31.12.2003. godine iznosila je 349,8 miliona eura, u ~emu su tri najve}e banke ~inile 59% ukupnog finansijskog potencijala. U pore|enju sa 2002. godinom aktiva banaka je pove}ana nominalno za 9,3 miliona eura, {to predstavlja rast po stopi od 2,73%. Kada se u analizi iz bilansne sume isklju~i stara devizna {tednja na kraju 2002. godine, proizilazi da je ostvareno nominalno pove}anje ukupne aktive od 40 miliona eura, {to predstavlja rast po stopi od 12,89%. Do pada bilansne sume kod tri banke do{lo je zbog izmje{tanja stare devizne {tednje iz bilansa banaka (Prilog 1, Tabela 18).

2.4.1.1. Aktiva agregatnog bilansa banaka u Crnoj Gori

U agregatnoj strukturi bilansa stanja krediti predstavljaju 57,4% ukupne aktive, {to predstavlja rast u odnosu na kraj prethodne godine za 75,8 miliona eura ili 60,70%, a u odnosu na kraj 2001. godine za 61,85%. Kada se isklju~e banke koje su u ste~aju, likvidaciji ili su likvidirane, a koje su poslovale u 2001. godini, realni rast kreditnog portfolija iznosi 209,13% (Prilog 1, Tabela 19).

Nov~ana sredstva ~ine zna~ajnu stavku bilansa banaka. Njihovo u~e{}e u ukupnoj aktivi iznosilo je 27,4%. Nivo nov~anih sredstava u odnosu na kraj 2002. godine smanjen je za 31,49%.

Od ostalih stavki aktive, hartije od vrijednosti koje se dr`e do dospije}a bilje`e konstantan rast.

Graf. br. 7Struktura aktive agregatnog bilansa

50


51

2.4.1.2. Struktura kredita, potraìvanja po poslovima lizinga i dospjela potraìvanja

Ukupni kreditni portfolio iznosio je 200,6 miliona eura. Devet od deset banaka u prethodnoj godini je ostvarilo rast kreditne aktivnosti.

Red.

br.Opis

Kratkoro~ni < 1g. Dugoro~ni > 1g.

Dospjela potra ivanja

i pla}ene-pozvane

VO

UKUPNO

2001. 2002. 2003. 2001. 2002. 2003. 2001. 2002. 2003. 2001. 2002. 2003.

1Krediti i potra`. od Vlade RCG

9.791 16.302 16.257 3.741 181 239 517 0 0 14.049 16.483 16.496

2 Organi i organizacije RCG 1.691 2.008 3.042 0 0 1.597 0 0 0 1.691 2.008 4.639

3 Op{tine 0 2.595 2.451 0 174 144 0 130 0 0 2.899 2.595

4Privre. dru{. u ve}. dr`. vlasni{tvu

2.156 9.234 9.596 7.088 1.952 2.465 0 77 253 9.244 11.263 12.314

5Privredna dru{tva u privatnom vlasni{tvu

37.373 51.768 75.855 11.528 12.741 26.040 15 1.328 2.715 48.916 65.837 104.610

6 Preduzetnici 0 937 6.228 0 890 1.745 0 44 125 0 1.871 8.098

7 Banke 0 688 1.570 0 0 0 0 0 0 0 688 1.570

8 Finansijske institucije 57 570 130 0 0 0 0 0 0 57 570 130

9 Neprofitne organizacije 0 37 70 0 0 5 0 0 0 0 37 75

10 Fizi~ka lica 4.793 12.725 32.292 1.500 9.303 16.939 24 166 637 6.317 22.194 49.868

11 Kreditne kartice 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0

12 Ostalo 2.225 204 78 1.725 791 153 0 27 0 3.950 1.022 231

UKUPNO 58.086 97.068 147.569 25.582 26.032 49.327 556 1.772 3.730 84.224 124.872 200.626

Izvor: Banke iz RCG

Ro~na struktura

Posmatrana na kraju 2003. godine, kreditna aktivnost je bila usmjerena na kratkoro~ne plasmane koji su iznosili 147,6 miliona eura ili 73,55% kreditnog portfolia. Dugoro~ni krediti iznosili su 49,3 miliona eura i predstavljali 24,59% kreditnog portfolija, dok su dospjela potraìvanja u iznosu od 3,7 miliona eura ~inila 1,86% kreditnog portfolija.U pore|enju sa krajem 2002. godine, kratkoro~ni krediti su nominalno porasli za 52,02%, dugoro~ni krediti za 89,48%, a dospjela potraì-vanja za 113,75%. U~e{}e kratkoro~nih kredita u ukupnim kreditima na kraju 2003. godine zabiljeìlo je pad u odnosu na kraj 2002. godine.

Tabela br. 14Krediti, potraìvanja po poslovima lizinga i dospjela potraìvanja (u 000 EUR)

Struktura po sektorima

Najzna~ajniji korisnici kredita tokom 2003. godine bila su privredna dru{tva sa ve}inskim privatnim vlasni{tvom i fizi~ka lica. Krediti dati privrednim dru{tvima sa ve}inskim privatnim vlasni{tvom iznosili su 104,6 miliona eura i ~inili 52,14% ukupnih kredita. Od ovog iznosa, 72,51% kredita se odnosilo na kratkoro~ne kredite. Krediti dati fizi~kim licima iznosili su 49,9 miliona eura i predstavljali su 24,86% ukupnih kredita. U~e{}e ovih kredita u ukupnim kreditima pove}ano je u odnosu na kraj 2002. godine, kada je ~inilo 17,78%.

52


53

Struktura po privrednim djelatnostima

Kreditna aktivnost u 2003. godini bila je usmjerena ka trgovini, administraciji, uslugama i gra|evinarstvu (Prilog 1, Tabela 20).

Najvi{e kredita u 2003. godini odobreno je za trgovinsku djelatnost. U~e{}e ovih kredita u ukupnom kreditnom portfoliju iznosilo je 36,40%, {to predstavlja pove}anje u odnosu na prethodnu godinu od 128,45%. Kategorija «ostalo» u~estvovala je u ukupnim kreditima sa 28,84%, {to predstavlja smanjenje u odnosu na prethodnu godinu kada je iznosila 32,9%.

2.4.1.3. Pasiva agregatnog bilansa banaka

Ukupne obaveze banaka na kraju 2003. godine iznosile su 260,6 miliona eura. U odnosu na kraj 2002. godine, ukupne obaveze smanjene su za 2 miliona eura ili za 0,75%. Ostvareno smanjenje ukupnih obaveza posljedica je isknji`avanja stare devizne {tednje iz bilansa banaka na kraju 2003. godine. Ako se stara devizna {tednja isklju~i i iz 2002. godine, ukupne obaveze bilje`e pove}anje od 28,7 miliona eura.

Graf. br. 8Struktura kredita po privrednim djelatnostima

52


53

2.4.1.4. Struktura depozita kod banaka

U odnosu na 2002. godinu, ukupni depoziti banaka ostvarili su rast od 2,66% i iznosili su 211 miliona eura. Na kraju 2003. godine, kamatonosni depoziti ~inili su 58% ukupnih depozita (krajem 2002. godine 32%), a nekamatonosni 42%. Rast kamatonosnih depozita tokom 2003. godine rezultat je poja~ane konkurencije na bankarskom trì{tu.

Graf. br. 9Struktura pasive agregatnog bilansa

Ro~na struktura

U odnosu na kraj 2002. godine, krajem 2003. godine do{lo je do prekompozicije ro~ne strukture depozita. Tako je zabiljeèno nominalno i relativno smanjenje udjela depozita po vi|enju i depozita do, kao i preko tri godine u ukupnim depozitima. Istovremeno, depoziti oro~eni do tri mjeseca i do jedne godine zabiljeìli su zna~ajan nominalni i relativan rast u ukupnim depozitima.

Depoziti 2001. % 2002. % 2003. %

1. Po vi|enju 104.103 70% 137.318 67% 117.630 56%

2. Do tri mjeseca 26.878 18% 7.085 3% 34.408 16%

3. Do jedne godine 12.415 8% 39.654 19% 54.590 26%

4. Do tri godine 4.731 3% 18.731 9% 4.376 2%

5. Preko tri godine 58 0% 2.748 1% 0 0

UKUPNO 148.185 100% 205.536 100% 211.004 100%

Izvor: Banke iz RCG

Tabela br. 15Agregatna struktura depozita po ro~nosti (u 000 EUR)

54


55

Struktura po sektorima

Prema strukturi deponenata, depoziti privrednih dru{tava u privatnom vlasni{tvu na kraju 2003. godine ~inili su 40,23% ukupnih depozita, depoziti fizi~kih lica 21,12%, depoziti Vlade RCG 10,77%, depoziti

Tabela br. 16Struktura depozita po deponentima (u 000 EUR)

Graf. br. 10 Struktura depozita po ro~nosti na kraju 2002. i 2003. godine

Grupe deponenata 2001. % 2002. % 2003. %

Vlada RCG 23.263 15,70% 50.442 24,54% 22.732 10,77%

Organi i organizacije RCG 0 0,00% 18.161 8,84% 16.541 7,84%

Op{tine (lokalna samouprava) 0 0,00% 6.546 3,18% 9.127 4,33%

Privredna dru{tva sa ve}inskim dr`avnim vl. 12.186 8,22% 20.983 10,21% 6.374 3,02%

Privredna dru{tva u privatnom vlasni{tvu 80.776 54,51% 63.536 30,91% 84.897 40,23%

Preduzetnici 0 0,00% 380 0,18% 1.241 0,59%

Banke 9.633 6,50% 9.212 4,48% 3.408 1,62%

Finansijske institucije 2.242 1,51% 1.907 0,93% 2.658 1,26%

Neprofitne organizacije 2.111 1,42% 9.521 4,63% 4.794 2,27%

Fizi~ka lica 8.022 5,41% 16.682 8,12% 44.554 21,12%

Ostalo 9.952 6,72% 8.166 3,97% 14.678 6,96%

UKUPNO 148.185 100,00% 205.536 100,00% 211.004 100,00%

privrednih dru{tava sa ve}inskim dr`avnim vlasni{tvom 3,02%, depoziti organa i organizacija RCG 7,84%, dok se na ostale deponente odnosilo 17,02%.

Izvor: Banke iz RCG

54


55

Najve}i procentualni pad od 55% u jednogodi{njem periodu zabiljeìli su depoziti Vlade RCG, ~ije je u~e{}e u ukupnim depozitima smanjeno sa 25% na 11%.

U 2003. godini depoziti privrednih dru{tava u privatnom vlasni{tvu i depoziti fizi~kih lica zabiljeìli su zna~ajan rast. Naime, depoziti privrednih dru{tava u privatnom vlasni{tvu porasli su nominalno za 21 milion eura i istovremeno ostvarili porast procentualnog u~e{}a u ukupnim depozitima za 9,32%.

Depoziti fizi~kih lica tokom 2003. godine kontinuirano su rasli (pad je zabiljeèn jedino u maju). Oni su krajem decembra 2003. godine dostigli nivo od 44,6 miliona eura, {to predstavlja rast od 23 miliona eura ili 104% u odnosu na kraj prethodne godine, a {to se odrazilo i na rast njihovog procentualnog u~e{}a u ukupnim depozitima za 13%. Ovaj trend rasta jedan je od pokazatelja da je povjerenje gra|ana u bankarski sistem u velikoj mjeri povra}eno.

Ro~na struktura depozita fizi~kih lica na kraju 2003. godine bila je ujedna~ena, tako da su depoziti po vi|enju i oro~eni depoziti imali jednako u~e{}e u ukupnim depozitima stanovni{tva. Me|utim, u odnosu na kraj 2002. godine, u~e{}e oro~enih depozita u ukupnim depozitima fizi~kih lica pove}ano je sa 48,7% na 50%, kao rezultat rasta oro~enih depozita.

Na kraju decembra 2003. godine ukupni depoziti po vi|enju fizi~kih lica iznosili su 22,5 miliona eura i pove}ani su u odnosu na kraj 2002. godine za 98% (Prilog 1, Tabela 21).

Na kraju 2003. godine transakcioni depoziti (ìro i teku}i ra~un) u iznosu od 13,8 miliona eura, u~estvovali su u ukupnim depozitima po vi|enju fizi~kih lica sa 61%, {to predstavlja rast u odnosu na kraj 2002. godine za 157%. Ostali depoziti po vi|enju fizi~kih lica iznosili su 8,8 miliona eura ili 39% depozita po vi|enju fizi~kih lica i bili su ve}i od nivoa s kraja 2002. godine za 46%.

Na kraju decembra 2003. godine, oro~eni depoziti fizi~kih lica iznosili su 22,5 miliona eura, {to predstavlja rast od 110% u odnosu na kraj 2002. godine. U oro~enim depozitima fizi~kih lica, tokom 2003. godine, dominirali su depoziti oro~eni do jedne godine, sa u~e{}em od preko 90%.

Posmatrano po valutama, u depozitima fizi~kih lica tokom 2003. godine dominirali su depoziti u eurima (preko 70%).

2.4.1.5. Agregatni bilans uspjeha bankarskog sektora

Finansijski rezultat ostvaren na agregatnom nivou na kraju 2003. godine bio je pozitivan i iznosio je 5,3 miliona eura. U 2003. kao i u 2002. godini, sve banke ostvarile su pozitivan finansijski rezultat.

Ostvareni osnovni neto prihodi (neto prihodi od kamata i neto prihodi od naknada) iznosili su 34,7 miliona eura i u odnosu na 2002. godinu pove}ani su za 12,6 miliona eura ili 57,08%. Osnovni neto prihodi u odnosu na prosje~nu aktivu su 10,40% i u odnosu na isti pokazatelj iz 2002. godine biljeè pove}anje od 3,15% (Prilog 1, Tabela 22).

Izvor: Banke iz RCG

Graf. br. 11Ro~na struktura depozita stanovni{tva, u 000 EUR

56


57

Neto kamatni prihodi na agregatnom nivou iznosili su 19,5 miliona eura i bili su ve}i za 58,2% u odnosu na kraj 2002. godine. Kamatni neto prihodi u odnosu na prosje~nu aktivu iznosili su 5,83%. Do ovog rasta neto kamatnog prihoda do{lo je zbog rasta kreditnog portfolija kod gotovo svih banaka, sa posebnim akcentom na kamatne prihode od kredita fizi~kim licima koji imaju ve}u kamatnu stopu. Ostvareni kamatni tro{kovi predstavljali su samo 1,79% prosje~ne aktive, pri ~emu ovaj pokazatelj u odnosu na kraj 2002. godine ukazuje na zanemarljiv rast od 0,52%. Nekamatni prihodi (neto prihodi od naknada, prihodi od poslovanja sa devizama i ostali operativni prihodi) iznosili su 17,7 miliona eura i u odnosu na 2002. godinu ostvarili su rast za 45,74%, dok su u odnosu na prosje~nu aktivu iznosili 5,3%.

Tro{kovi za gubitke po stavkama aktive iznosili su 6,2 miliona eura i predstavljaju 1,87% prosje~ne aktive, a u pore|enju sa 2002. godinom pokazuju smanjenje za 55,17%.

Op{ti tro{kovi na agregatnom nivou porasli su u odnosu na prethodnu godinu za 8,3 miliona eura ili 48,72%, a prema prosje~noj aktivi iznosili su 7,63%. Rast operativnih tro{kova u odnosu na prethodnu godinu posljedica je rasta izdataka za zaposlene, tro{kova poslovnog prostora i ostalih operativnih tro{kova.


Red.

br.Koeficijenti 2001. 2002. 2003.

1. Povra}aj na prosje~nu aktivu -0,68% 3,97% 1,60%

2. Povra}aj na prosje~ni kapital -4,44% 15,69% 6,50%

3. Neto kamatni prihod/Prosje~na aktiva 4,06% 4,04% 5,83%

4. Neto operativni prihod/Prosje~na aktiva 5,18% 3,97% 5,29%

5. Tro{kovi za kreditne gubitke/Prosje~na aktiva 4,66% 4,56% 1,87%

6. Operativni tro{kovi/Prosje~na aktiva 6,62% 5,62% 7,63%


Tabela br. 17Koeficijenti profitabilnosti i efikasnosti banaka

Graf. br. 12Struktura prihoda

56


57

2.5.1. Kreditni rizik

Kreditni rizik koji proisti~e iz kreditne aktivnosti banaka, kao i iz drugih bilansnih i vanbilansnih aktivnosti, banke procijenjuju izdvajaju}i rezerve za potencijalne gubitke shodno izvr{enoj klasifikaciji.

Ukupna nekvalitetna aktiva (C, D i E) na agregatnom nivou smanjena je krajem 2003. godine na 16,8 miliona eura, sa 20,06 miliona eura koliko je iznosila krajem 2002. godine. Procenat nekvalitetne aktive u odnosu na kapital i rezerve smanjen je sa 22,43% krajem 2002. godine na 16,95% krajem 2003. godine. Krajem 2003. godine nekvalitetna aktiva je predstavljala 10,06% ukupnih kredita umanjenih za kolateral, odnosno 4,79% ukupne aktive (Prilog 1, Tabela 23).

2.5. Izloènost riziku bankarskog sistema u Crnoj Gori

Klasifikacija 2001. 2002. 2003.

Dobra aktiva (A) 74,4 81,71 78,02

Sa posebnom napomenom (B) 10,76 6,37 14,56

Substandardna (C) 4,87 3,64 4,64

Sumnjiva (D) 0,15 7,82 2,72

Gubitak (E) 9,82 0,46 0,06


Tabela br. 18Procentualno u~e{}e pojedinih kategorija klasifikacije u ukupnoj klasifikovanoj aktivi

Graf. br. 13Pregled promjena performansi banaka kroz racija

Kritikovana aktiva (B, C, D i E) na kraju 2003. godine iznosila je 49,6 miliona eura, {to predstavlja rast u odnosu na prethodnu godinu od 55,82%,koji je uglavnom posljedica zabiljeènog porasta aktive sa posebnom napomenom (B) koja predstavlja 66% kritikovane aktive. Aktiva sa posebnom napomenom ostvaruje znatno brì rast u 2003. godini od ostvarenog porasta kredita. U strukturi kritikovane aktive, 21% se odnosi na substandardnu aktivu i 13% na sumnjivu. U odnosu na kraj 2002. godine, pove}ano u~e{}e u ukupnoj aktivi zabiljeìla je aktiva sa posebnom napomenom za 31% i substandardna aktiva za 1%, a zna~ajnije je smanjeno u~e{}e sumnjive aktive za 32%.

58


59

Formirane rezerve za gubitke po stavkama aktive na kraju 2003. godine iznosile su 9,7 miliona eura, i u odnosu na kraj 2002. godine, biljeè pad od 31,28%. Izdvojene rezerve za kreditne gubitke iznosile su 6,6 miliona eura i predstavljaju 3,27% ukupnih kredita, {to predstavlja pove}anje od 2,67% u odnosu na kraj 2002. godine. Rezerve za kreditne gubitke ~ine 67,95% ukupnih rezervi za gubitke po stavkama aktive.

2.5.2. Rizik solventnosti

Centralna banka je zakonskim propisom regulisala postupak i kriterijume za utvr|ivanje minimalnih standarda kapitala koji obezbje|uje pokri}e gubitaka proisteklih iz kreditnog rizika kojem je banka izloèna u svom poslovanju. Banke u Crnoj Gori su du`ne da koeficijent solventnosti odràvaju na nivou od najmanje 8%. U skladu sa vaè}om regulativom, Centralna banka moè naloìti banci koja ima veliku koncentraciju izloènosti, neadekvatne rezerve i druge zna~ajne slabosti u upravljanju ukupnim rizikom, da pove}a koeficijent solventnosti iznad 8%.

R.br. Naziv Banke 2001. 2002. 2003.

1. Hipotekarna banka 34 30 26

2. Podgori~ka banka 43 56 47

3. Montenegrobanka 0 46 55

4. Crnogorska komercijalna banka 30 24 25

5. Euromarket banka 99 74 49

6. Pljevaljska banka 73 27 59

7. Nik{i}ka banka 41 52 52

8. Komercijalna banka 0 0 96

9. Atlasmont banka 0 59 37

10. Opportunity banka 0 76 45


Tokom 2003. godine, sve banke u Crnoj Gori ispunjavale su zakonom propisan minimum koeficijenta solventnosti. Posmatrano na godi{njem nivou koeficijent solventnosti je smanjen kod pet banaka, kao rezultat rasta rizikom ponderisane aktive, prouzrokovanog porastom ukupne kreditne aktivnosti.

Na agregatnom nivou koeficijent solventnosti na kraju 2003. godine iznosio je 39%, {to predstavlja smanjenje za 3% u odnosu na 2002. godinu, odnosno vra}anje na nivo sa kraja 2001. godine.

Ukupan rizi~ni kapital banaka na kraju 2003. godine iznosio je 84,4 miliona eura, {to predstavlja pove}anje u odnosu na 2002. godinu za 13,64%.

Ukupna rizikom ponderisana aktiva banaka krajem 2003. godine iznosila je 214 miliona eura, {to u odnosu na 2002. godinu predstavlja rast od 21,44%. Ovaj rast je najve}im dijelom posljedica poja~ane kreditne aktivnosti banaka.

Tabela br. 19Koeficijenti solventnosti po bankama

58


59

2.5.3. Rizik likvidnosti

Nivo likvidnosti banaka tokom 2003. godine bio je zadovoljavaju}i. Me|utim, zna~ajan porast kreditne aktivnosti koji nije podr`an adekvatnim kretanjem depozita, mogao bi potencijalno ugroziti likvidnost bankarskog sektora u narednom periodu.

Likvidna aktiva banaka (nov~ana sredstva, sredstva kod banaka i aktiva za trgovinu) na kraju 2003. godine iznosila je 96 miliona eura, {to predstavlja smanjenje u odnosu na kraj 2002. godine za 44,6 miliona eura ili 31,73%.


Graf. br. 14Koeficijent solventnosti u 2003. godini

31.12.2002. 31.03.2003. 30.06.2003. 30.09.2003. 31.12.2003.

Likvidna aktiva 140.697 114.071 88.674 128.625 96.053

Kratkoro~ne obaveze 211.201 197.170 192.339 229.669 228.981

Ukupne obaveze 262.527 249.916 247.096 287.254 260.563

Likvidna aktiva / Kratkoro~ne obaveze 67% 58% 46% 56% 42%

Likvidna aktiva / Ukupne obaveze 54% 46% 36% 45% 37%

Izvor: Banke iz RCG

Pokazatelj likvidne aktive prema ukupnoj aktivi na agregatnom nivou 31.12.2003. godine iznosio je 27,46%.

Tokom 2003. godine crnogorske banke su uredno servisirale teku}e obaveze i odr`avale likvidnost iznad propisanog nivoa. Iz tog razloga, banke nijesu koristile mogu}nost uzimanja dnevnih i no}nih kredita od Centralne banke za pokri}e dnevne likvidnosti.

Tabela br. 20Kretanje agregatnog nivoa likvidne aktive prema kratkoro~nim i ukupnim obavezama banaka na kraju kvartala tokom 2003. godine

60


61

2.5.4. Trì{ni rizik

Pod trì{nim rizikom podrazumijeva se mogu}nost realizacije gubitaka zbog promjena cijena trì{nih materijala, koje neka banka posjeduje.U okviru ocjene trì{nog rizika naj~e{}e se posmatraju ~etiri grupe faktora: promjene u kamatnoj stopi, valutni rizik, varijabilnost cijena akcija i inflatorni rizik. Trì{ni rizik, karakteristi~an za pojedina~ni finansijski instrument ili za cijeli portfolio koji banka odràva, moè biti kombinacija svih navedenih rizika ili biti pod dominantnim uticajem jednog od njih.

Razvijenije tehnike ocjene trì{nog rizika tek dobijaju zna~ajnije mjesto u sprovo|enju kontrolne funkcije Centralne banke. U 2003. godini pra}ena je osjetljivost aktive i pasive na promjenu kamatne stope i osjetljivost na devizni rizik.

Osjetljivost na promjenu kamatne stope

Osjetljivost na promjenu kamatne stope do sada je ocjenjivana samo primjenom GAP metoda. Primjenom ovog metoda utvr|uje se kumulativna promjena nastala pod uticajem mogu}e promjene u visini aktivnih i pasivnih kamatnih stopa po pojedinim pozicijama bilansa banke i za odre|eni vremenski period. Posmatrano agregatno na nivou bankarskog sektora, na kraju 2003. godine najjednostavniji pregled osjetljivosti po GAP metodi prikazan je u Tabeli br. 21.

OPIS 1-30 dana

31-90 dana

91-180 dana

181-365 dana

preko 1 god UKUPNO

IZNOS GAP - Pozitivan / Negativan 37.853 -3.052 7.627 34.054 18.518 95.000

Kumulativni GAP Pozitivan / Negativan 37.853 34.801 42.428 76.482 95.000

Kumulativni GAP : Ukupna aktiva 10,82% 9,95% 12,13% 21,87% 27,16%

Ukupni kumulativni GAP je pozitivan pri ~emu je osjetljivost na promjenu kamatne stope najve}a kod pozicija ro~nosti preko godinu dana. Ova metoda je relativno jednostavna i govori o apsolutnoj izloènosti riziku kamatne stope koji proizilazi iz razlika u ro~nosti ili vremenu promjene na kamatne stope „dugih“ i „kratkih“ bilansnih pozicija.

Valutni rizik

Agregatno stanje u svim valutama, prera~unato u eure, iznosilo je 5,387 hiljada eura, {to je 6,40%u odnosu na kapital I klase. U odnosu na kraj 2002. godine, kada je ova relativna izloènost iznosila 17%, do{lo je do smanjenja valutnog rizika na nivou sistema. Neto duge, odnosno kratke pozicije, kao pokazatelji stepena valutne uskla|enosti pozicija aktive i pasive na agregatnom nivou prikazane su u Tabeli br. 22.

Najve}a ukupna individualna pozicija je u USD i predstavljala je 3,77% kapitala prve klase posmatrano na nivou bankarskog sistema. U 2002. godini, izloènost valutnom riziku bila je najve}a za USD i iznosila je 9,61% kapitala prve klase. Ovo zna~i da su banke smanjile ukupnu izloènost promjeni kursa USD imaju}i u vidu kretanja kursa dolara, {to je pozitivna promjena posmatrano sa aspekta ovog rizika u poslovanju banaka.


OPIS Din. USD GBP CHF Ostale Ukupno

Neto duge (kratke) pozicije 2 3.174 380 1.011 820 5.387

% od kapitala I klase 0,00 3,77 0,45 1,20 0,97 6,40

Izvor: Banke iz RCG

Tabela br. 22Osjetljivost na valutni rizik na dan 31.12.2003. (u 000 EUR)

Tabela br. 21Osjetljivost aktive i pasive na promjenu kamatne stope na dan 31.12.2003.

60


61

2.5.5. Operativni rizik

Operativnim rizikom smatra se rizik nastanka gubitka u poslovanju banke, zbog neadekvatnih internih sistema, procesa i kontrola, slabosti i gre{aka u izvr{avanju poslova, spoljnih protivpravnih radnji i drugih nepredvidljivih doga|aja koji mogu proizvesti gubitak za banku.

U 2003. godini, prilikom obavljanja kontrola operativni rizik je procjenjivan kontrolom kvaliteta sistema interne kontrole.

Interna kontrola

U on-site kontrolama banaka sprovedenim u 2003. godini, zapa`eno je da je, u cjelini gledano, sistemu interne kontrole potrebno pobolj{anje. Pobolj{anja su potrebna u osam banaka, u jednoj banci funkcionisanje je na niskom nivou, dok je samo u jednoj banci sistem interne kontrole na zadovoljavaju}em nivou.

Informaciona tehnologija

Kontrola informacione tehnologije vr{i se jednom u dvije godine. Kroz kontrole obavljene u 2002. i dvije u 2003. godini, ustanovljeno je da je, u cjelini gledano, stanje informacione tehnologije u bankama na zadovoljavaju}em nivou. U dvije banke je uo~eno da je stanje informacione tehnologije nezadovoljavaju}e, dok je u ostalim bankama relativno dobro.

Slabosti koje su primije}ene tokom 2002. godine (nedostatak IT politike, neadekvatnost plana za vanredne situacije, nedostatak back-up sistema informacija i nepostojanje godi{nje pokrivenosti revizijom za sektor IT), ocjenjivane su i u 2003. godini, pri ~emu je utvr|eno da su banke preduzele odgovaraju}e aktivnosti u cilju njihovog otklanjanja. Ve}ina banaka radi na uvo|enju novih IT sistema u cilju postizanja ve}e efikasnosti poslovanja i uvo|enja novog platnog sistema.

Eksterna revizija

Eksterna revizija finansijskih izvje{taja za 2002. godinu izvr{ena je za sve banke u Crnoj Gori. Po mi{ljenju revizora, u svim slu~ajevima i po svim bitnim pitanjima, ra~unovodstveni izvje{taji objektivno i istinito prikazuju finansijsko stanje banaka na dan 31. decembra 2002. godine, kao i rezultate poslovanja i tokove gotovine za navedenu godinu, a u skladu sa ra~unovodstvenim standardima i propisima Republike Crne Gore.

62

GODI[NJI IZVJE[TAJ O RADU CENTRALNE BANKE CRNE GORE U 2003. GODINI PLATNI PROMET

63

62


63

3. PLATNI PROMET

64


65

64


65

Tokom 2003. godine, aktivnosti Centralne banke u oblasti platnog prometa bile su usmjerene na reformu platnog prometa, kao i na unapre|enje efikasnosti u obavljanju redovnih aktivnosti u platnom prometu u Republici. U tom smislu, realizovani su ciljevi koje je Centralna banka postavila u svojoj Politici za 2003. godinu; reforma platnog sistema u zemlji je intenzivirana i dovr{ena u dijelu njegove demonopolizacije, prelaskom platnog prometa u banke.

Shodno dinamici definisanoj u Planu aktivnosti reforme platnog prometa koju je usvojio Savjet Centralne banke, poslovne banke u Crnoj Gori tokom 2003. godine postupno su preuzimale odre|ene poslove platnog prometa. Plan aktivnosti je realizovan kroz:

- izmje{tanje usluga bezgotovinskog i gotovinskog platnog prometa na banke;

- obavljanje funkcija distribucije novca preko redukovane mreè koja se sastoji od regionalnih centara;

- izradu studije izvodljivosti na osnovu koje }e otpo~eti razvijanje savremenog sistema RTGS;

- izmje{tanje neplatnih funkcija (prijem, kontrola, razvrstavanje, obrada i informisanje po godi{njim finansijskim iskazima) na druge nadle`ne institucije;

- licenciranje banaka za obavljanje poslova platnog prometa;- vr{enje kontrole zakonitosti i pravilnosti u obavljanju poslova

platnog prometa kod banaka i u organizacionim jedinicama Centralne banke Platni promet;

- zaokruìvanje regulatornog okvira za obavljanje platnog prometa u procesu reforme.

Migracija poslova platnog prometa, koje za svoje klijente obavljaju komercijalne banke, u cijelosti je realizovana tokom 2003. godine (zaklju~no sa 5. januarom 2004. godine), u skladu sa planiranom dinamikom. Ovi poslovi platnog prometa odnose se na poslove na otvaranju, vo|enju i ukidanju ra~una, prijemu i izvr{avanju gotovinskih i bezgotovinskih naloga, trezorske poslove i poslove izvje{tavanja klijenata o izvr{enim transakcijama.

Centralna banka Crne Gore, u skladu sa Zakonom, obavljala je platni promet za svoje klijente: dràvne organe i organizacije, komercijalne banke i druge subjekte. Istovremeno pruàla je tehnolo{ku i tehni~ku podr{ku bankama u obavljanju platnog prometa, s obzirom da u ovoj fazi reforme, banke ne posjeduju vlastite platne sisteme za procesuiranje pla}anja za potrebe svojih klijenata.

Novo programsko rje{enje obra~una i naplate tarife za usluge platnog prometa omogu}ava ostvarivanje trì{ne konkurencije me|u bankama. Prema datom rje{enju, banke ostvaruju prihode od svojih klijenata po

osnovu pruànja usluga u platnom prometu, dok su prihodi Centralne banke svedeni na operativne tro{kove. Za potrebe informati~ke podr{ke bankama kao novim nosiocima u platnom prometu, izvr{ena su brojna unapre|enja na softverskoj platformi.

Ovim je ujedno izvr{ena i demonopolizacija poslova u platnom prometu koje je u prethodnom periodu obavljala, isklju~ivo, Centralna banka preko mreè svojih dislociranih jedinica. Ova mreà redukovana je i svedena na 6 regionalnih centara Centralne banke (Kotor, Bar, Nik{i}, Bijelo Polje, Pljevlja i Berane) koji imaju funkciju snabdijevanja banaka gotovim novcem i obavljanja platnog prometa za klijente Centralne banke.

Projekat rada Po{te Crne Gore kao agenta u platnom prometu tokom 2003. godine u potpunosti je zaokruèn.

U cilju uspje{nijeg prilago|avanja na novi koncept funkcionisanja platnog prometa u zemlji, uspostavljen je i odràn relativno visok nivo

3.1. Reforma platnog prometa

3.1.1. Izmje{tanje usluga bezgotovinskog i gotovinskog platnog prometa u banke

66


67

saradnje sa institucijama na koje se odraàvaju promjene u platnom sistemu (poslovne banke, Vlada RCG – Ministarstvo finansija, Direkcija javnih prihoda, republi~ki fondovi, Zavod za statistiku, Monstat i drugi).

3.1.1.1. Regulativa platnog prometa

Tokom 2003. godine, kao preduslov i podr{ka reformi platnog prometa, zaokruèn je normativno-pravni okvir dono{enjem podzakonskih akata kojima je ure|eno obavljanje platnog prometa u zemlji u procesu reforme. Ovim je omogu}eno da se proces izmje{tanja poslova platnog prometa u banke, kao i njegovo obavljanje odvijaju po jasnim i pouzdanim pravilima i time izbjegnu potencijalni rizici u ovom procesu (Prilog 2). Pored toga, potpisani su Ugovor o otvaranju i vo|enju ra~una kojeg zaklju~uje Centralna banka i banka koja odre|ene poslove platnog prometa obavlja preko Po{te Crne Gore kao ovla{}enog agenta banaka, kao i Ugovori o otvaranju i vo|enju ra~una, koje banke zaklju~uju sa svojim klijentima. Ovi ugovori predstavljali su pravnu osnovu za realizovani transfer platnog prometa na banke, odnosno Po{tu Crne Gore kao ovla{}enog agenta. Vaàn segment u kvalitetnom i aùrnom realizovanju prelaska platnog prometa na banke bila je i izrada Priru~nika za kontrolu poslova platnog prometa kod nosioca MPS-a i ìro sistema ~iji je operater Centralna banka.

3.1.1.2. Licenciranje nosilaca platnog prometa za obavljanje poslova platnog prometa u MPS i ìro sistemu

U 2003. godini, po zahtjevu 10 banaka, licencirana je 71 organizaciona jedinica za obavljanje poslova platnog prometa u svim op{tinama u Crnoj Gori.Istovremeno je implementirano i preko 80 agencijskih me|ubankarskih ugovora po osnovu kojih jedna banka obavlja poslove platnog prometa za klijente druge banke (Prilog 1, Tabele 24 i 25). Iako je mreà organizacionih jedinica banaka vrlo {iroka, njihovo licenciranje i obuka osoblja za obavljanje poslova platnog prometa, uspje{no su i u potpunosti realizovani. Tome je doprinijela i prethodna provjera modela reforme, realizovana kroz 32 pilot-projekta u saradnji sa 9 banaka, od ~ega je u toku 2003. godine realizovano 28 pilot-projekata.

3.1.1.3. Kontrola nosilaca platnog prometa

U toku 2003. godine kontrolisano je vi{e nosilaca platnog prometa, koje su, s obzirom da se radilo o procesu izmje{tanja usluga platnog prometa iz Centralne banke u poslovne banke, do po~etka IV kvartala bile uglavnom instruktivnog karaktera.

Po~etkom oktobra 2003. godine donesen je Plan rada Odjeljenja za kontrolu platnog prometa za period 1.10. do 31.12.2003. godine i utvr|en je sistem izvje{tavanja o kontroli. U skladu sa istim izvr{ene su samo ~etiri kontrole, zbog angaòvanosti kontrolora u popisnim komisijama i komisijama za primopredaju dokumentacije pravnih lica iz Centralne banke Crne Gore u komercijalne banke. O izvr{enim kontrolama sa~injeni su zapisnici i donijeta rje{enja kojima je naloèno otklanjanje nepravilnosti kod nosilaca platnog prometa u obavljanju poslova platnog prometa.

Kroz u~e{}e u radu Komisije za primopredaju dokumentacije pravnih lica iz Centralne banke u komercijalne banke izvr{en je popis dokumentacije klijenata u Filijali i Poslovnici Podgorica, koja je pripremljena za predaju poslovnim bankama . Primopredaja dokumentacije pravnih lica bankama izvr{ena je tako|e u Herceg Novom, Tivtu, Budvi, Roàjama i Bijelom Polju.

3.1.2. Razvoj novog platnog sistema

Izmje{tanjem usluga bezgotovinskog i gotovinskog platnog prometa na banke, reforma platnog prometa nije okon~ana, budu}i da slijedi razvoj novog platnog sistema, u skladu sa me|unarodnim standardima, karakteristi~nim za razvijene platne sisteme.

U okviru aktivnosti vezanih za razvoj novog platnog sistema, kao najva`nije izdvajaju se dvije. Jedna od njih bila je izrada strate{kog materijala kojim su obuhva}ena sva najva`nija pitanja u pogledu koncepcije i funkcionisanja novog platnog sistema, svi relevantni nosioci i njihova uloga u datom kontekstu. Savjet Centralne banke usvojio je ovaj materijal na sjednici od 26. decembra 2003. godine. Druga aktivnost bila je raspisivanje tendera, krajem 2003. godine, kojim Centralna banka nabavlja IT rje{enje za novi me|ubankarski platni sistem u Republici Crnoj Gori. Vrednovanje ponuda po osnovu raspisanog tendera izvr{eno je krajem 2003. godine.

Novi platni sistem, kako je prezentovano u strate{kom materijalu, podrazumijeva razvoj platnog sistema unutar svake banke pojedina~no, ~ime }e se omogu}iti procesiranje pla}anja za njihove klijente. Funkcija Centralne banke bi}e svedena na ulogu obra~unskog agenta koji procesira me|ubankarska pla}anja, odnosno pla}anja izme|u klijenata razli~itih banaka. Pri tom Centralna banka }e i dalje, shodno Zakonu, obavljati platni promet za svoje klijente.

Razvoj i implementacija novog platnog sistema treba da doprinese daljem pove}anju konkurentnosti me|u bankama, a klijentima ponudi jo{ kvalitetniji i efikasniji servis.

66


67

3.1.3. Izmje{tanje neplatnih funkcija na druge nadle`ne institucije

Tokom 2003. godine zakonski je prestala obaveza Centralne banke u vezi unosa i prezentiranja bilansnih i vanbilansnih pokazatelja o poslovanju privrednih subjekata Republike. Ovi poslovi u okviru Centralne banke svedeni su na sagledavanje, analiziranje i prezentovanje sljede}ih pokazatelja: visine i mjese~ne dinamike primanja i izdavanja po sektorima privre|ivanja, visini javnih prihoda Republike i njihovog rasporeda po nosiocima, nelikvidnosti pravnih lica, obima neizvr{enih obaveza i mjese~ne likvidnosti banaka.

3.1.4. Redovne aktivnosti platnog prometa

Tokom 2003. godine odvijale su se redovne aktivnosti u platnom prometu, u skladu sa Zakonom definisanim obavezama Centralne banke u unutra{njem platnom prometu. To se, prije svega, odnosi na obavljanje poslova platnog prometa za klijente Centralne banke i pru`anje tehnolo{ke i tehni~ke podr{ke bankama u obavljanju platnog prometa. U odre|enim periodima tokom 2003. godine, redovne aktivnosti odvijale su se u vanrednim okolnostima. Me|utim, i pored navedenih te{ko}a preduprije|eni su te`i poreme}aji i ostvaren je relativno visok nivo sigurnosti i pouzdanosti u funkcionisanju platnog prometa.

68

GODI[NJI IZVJE[TAJ O RADU CENTRALNE BANKE CRNE GORE U 2003. GODINI BANKARSKE I FINANSIJSKE OPERACIJE

69

68


69

4. BANKARSKE I FINANSIJSKE OPERACIJE

70


71

70


71

U oblasti finansijskih i bankarskih operacija, Centralna banka Crne Gore je u 2003. godini definisala prioritetne ciljeve, od kojih su najva`niji bili: siguran plasman sredstava deviznih rezervi, uredno snadbijevanje doma}eg platnog prometa nov~anicama i kovanim novcem u eurima, aùrno i kvalitetno obavljanje poslova fiskalnog agenta, kreditiranje banaka u skladu sa propisima, kontrola obra~una i izdvajanja obavezne

Izvor. Centralna banka Crne Gore

Sredstva na ra~unima u inostranstvu formirana su iz sljede}ih izvora: (1) kapital Centralne banke Crne Gore, (2) namjenski depozit Ministarstva finansija, (3) izdvojena sredstva obavezne rezerve poslovnih banaka, (4) sredstva u Trezoru Centralne banke i (5) teku}i prihodi od kamata ostvareni po osnovu plasmana sredstava u inostranstvu.

Godina 2003. bila je izuzetno nepovoljna sa aspekta prinosa na investirana sredstva zbog konstantnog pada kamatnih stopa na svjetskim finansijskim trì{tima. Tako su sredstva deviznih rezervi investirana po prosje~noj stopi od 2,25% za euro, odnosno 1,12% za dolar.

rezerve poslovnih banaka, blagovremeno izvr{avanje svih teku}ih pla}anja prema inostranstvu i uspostavljanje korespondentskih odnosa sa bankama koje imaju visoki rejting na me|unarodnom finansijskom trì{tu kao i priprema podataka i u~e{}e u radnim tijelima oko razgrani~enja obaveza i podjele imovine biv{e NBJ.

4.1. Upravljanje deviznim rezervama

Plasman sredstava deviznih rezervi u 2003. godini vr{en je u skladu sa opredjeljenjima iz Odluke o upravljanju deviznim rezervama i Smjernica, kao i utvr|enih okvira definisanih operativnim investicionim planom koji je usvojio Savjet Centralne banke. To zna~i da su sredstva investirana kod prvoklasnih inostranih banaka i to do nivoa utvr|enih limita.

Nivo raspoloìvih deviznih sredstava na ra~unima Centralne banke Crne Gore u inostranstvu biljeìo je velike oscilacije i kretao se u rasponu izmedju 40 i 60 miliona eura. Naime, prosje~an iznos sredstava deviznih rezervi u toku pro{le godine iznosio je 47 miliona eura. U valutnoj strukturi sredstava deviznih rezervi dominantno je zastupljen euro.

Graf. br.15Kretanje ukupnog iznosa deviznih rezervi u 2003. godini (u 000 000 EUR)

72


73

Tokom 2003. godine, u cilju diverzifikacije plasmana sredstava deviznih rezervi i unapre|enja kvaliteta ovih poslova , otpo~ela je saradnja sa nekoliko stranih centralnih i poslovnih banaka. Ova saradnja obuhvata, pored investicionog aspekta, razvijanje odnosa na planu razmjene informacija, obuku kadrova na poslovima upravljanja rizikom, poslovanje sa hartijama od vrijednosti, zlatom i drugo. Tokom 2003. godine, u ovim oblastima ostvarena je saradnja sa centralnim bankama: SAD-a (Federal Reserve System), Njema~ke (Deutsche Bundesbank), Velike Britanije (Bank of England), kao i sa nekoliko najrenomiranijih poslovnih banaka u Londonu i Frankfurtu.

Zna~ajno su unaprije|eni kvalitet i efikasnost poslova vezanih za uno{enje i izno{enje efektive koji se sada u potpunosti obavljaju po svjetskim standardima. Imaju}i ove okolnosti u vidu, tokom pro{le godine mnoge banke su se opredijelile da izno{enje efektive povjere Centralnoj banci Crne Gore.

Tokom 2003. godine jedan od prioriteta bio je i inoviranje organizacionih rje{enja, koriste}i svjetske standarde u ovoj oblasti. U tom smislu, poslovi vezani za upravljanje deviznim rezervama obavljaju se u dva organizaciona dijela, i to:

1. Front Office (Dealing room) – direktno upravljanje i investiranje sredstava rezervi.

2. Back Office – vr{i procesuiranje sklopljenih poslova, odnosno izvr{ava pla}anja i konfirmiranja po svim transakcijama zaklju~enim u Front office-u.

U proteklom periodu u Centralnoj banci Crne Gore na poslovima upravljanja deviznim rezervama uspostavljena je i funkcija upravljanja rizikom (»Risk Management« - Middle Office). Poslovi koji se obavljaju u okviru funkcije upravljanja rizikom obuhvataju kontinuirano pra}enje rejtinga kako na{ih korespondentskih banaka, tako i onih banaka sa kojima }e Centralna banka u budu}nosti mo`da poslovati. Rejting agencije ~ije se ocjene u kategorijama dugoro~ni i kratkoro~ni depoziti koriste kao kriterijum za odabir banaka sa kojima poslujemo su Standard & Poors i Moody’s.

U okviru funkcije upravljanja rizikom tako|e je dnevno pra}eno stanje sredstava deviznih rezervi, odstupanja po bankama od zadatih limita, valutne strukture deviznih rezervi, pra}enje performansi portfolija i drugog.


Graf. br. 16Prosje~ne kamatne stope po kojima su sredstva plasirana u 2003. godini

72


73

4.2. Platni promet sa inostranstvom

Od sredine juna 2003. godine Centralna banka Crne Gore je uklju~ena u SWIFT organizaciju, ~ime su stvoreni neophodni uslovi da se platni promet sa inostranstvom i ukupna korespondencija sa inostranim bankama obavlja u skladu sa me|unarodnim standardima uz kori{}enje savremene tehnologije.

U izvje{tajnom periodu obavljene su zavr{ne aktivnosti oko otvaranja ra~una Centralne banke Crne Gore u EUR i USD kod dvije najzna~ajnije centralne monetarne institucije, Deutsche Bundesbanke i Federal Reserve Bank of New York. Kod Deutsche Bundesbanke procedura oko otvaranja redovnog ra~una je zavr{ena, ~ime je ra~un postao operativan. Za otvaranje ra~una kod Federal Reserve Bank of New York dobijena je saglasnost Odbora guvernera FED-a i u toku su zavr{ne aktivnosti kako bi i ovaj ra~un postao operativan.

Banka je tokom pro{le godine uspostavila uspje{nu saradnju i korespondentske odnose sa osam komercijalnih banaka u inostranstvu, ~iji je poslovni i kreditni rejting po svim kriterijumima dobio najvi{u ocjenu. Sva pla}anja prema inostranstvu realizovana su u relativno kratkom roku i u skladu sa me|unarodnim bankarskim standardima.

U toku 2003. godine sa ra~una u inostranstvu realizovana su pla}anja u ukupnom iznosu od 116,1 milion eura i to po sljede}im osnovima:

1. pla}anja u ime i za ra~un Ministarstva finansija po osnovu kreditnih obaveza - 10,7 mil. EUR

2. prenos sredstava u korist doma}ih poslovnih banaka za iznijetu efektivu i povra}aj obavezne rezerve - 81,00 mil. EUR

3. unos efektive za potrebe unutra{njeg platnog prometa - 14,0 mil. EUR

4. teku}a pla}anja za potrebe Centralne banke - 0,4 mil. EUR

Slu`ba za pra}enje disponibiliteta sredstava blagovremeno je obezbje|ivala sredstva za pla}anje dospjelih obaveza, tako da su iste realizovane o roku dospije}a. Po{to je platni promet obavljan preko prvoklasnih korespondentskih banaka u inostranstvu, obezbije|ena je maksimalna efikasnost i ekspeditivnost pla}anja, a rizici u poslovanju svedeni su na minimum.

4.3. Poslovi fiskalnog agenta i savjetnika

Na osnovu zaklju~enog Ugovora sa Ministarstvom finansija, Centralna banka Crne Gore, u svojstvu fiskalnog agenta, u ime i za ra~un organa i organizacija Republike, obavljala je sljede}e bankarske i druge usluge:

- otvaranje novih i ga{enje starih ra~una kod Platnog prometa;- davanje savjeta i preporuka po pitanju finansiranja budètskog

deficita;- obavljanje platnog prometa sa inostranstvom i uredno servisiranje

kreditnih obaveza prema inostranim kreditorima i- operativno realizovanje emisije dràvnih zapisa.

Prodaja dràvnih zapisa obavljena je na osnovu Odluke Vlade RCG o emisiji dràvnih zapisa (»Sl.list RCG« br. 18/03), kojom je predvi|ena emisija dràvnih zapisa u neto iznosu od 15 miliona eura. Isto tako, posebnom Odlukom u martu je obavljena vanredna emisija dràvnih zapisa u neto iznosu od 3 miliona eura. Dràvni zapisi prodaju se

metodom aukcije sa rokom dospije}a 28 i 56 dana. U toku 2003. godine organizovano je trinaest aukcija 56-dnevnih i trinaest aukcija 28-dnevnih dràvnih zapisa, ~iji su kupci bili banke i preduze}a (Prilog 1, Tabele 26 i 27). Poslovne banke bile su posebno motivisane za plasman sredstava u dràvne zapise, time {to je data mogu}nost da 25% obavezne rezerve drè u ovim hartijama od vrijednosti.

Od ukupno emitovanih 108,5 miliona eura 28-dnevnih dràvnih zapisa prodato je 100,7 miliona eura (ili 92,8%), dok je od emitovanih 48,5 miliona eura 56-dnevnih dràvnih zapisa prodato 38 miliona eura (ili 78,3%). Tako je u 2003. godini ukupno prodato dràvnih zapisa u vrijednosti od 138.7 miliona eura (od ~ega se 72,6% odnosilo na 28-dnevne zapise, a 27,4% na 56-dnevne zapise). Prosje~na kamatna stopa iznosila je 10,5% na godi{njem nivou. Kod zapisa sa rokom dospje}a od 28 dana kamata je iznosila 10,14%, a kod zapisa sa rokom dospje}a od 56 dana 10,28% na godi{njem nivou.

74

GODI[NJI IZVJE[TAJ O RADU CENTRALNE BANKE CRNE GORE U 2003. GODINI DRUGE VA@NIJE AKTIVNOSTI CENTRALNE BANKE

75

74


75

5. DRUGE VA@NIJE AKTIVNOSTI CENTRALNE BANKE

76


77

76


77

5.1. Me|unarodna saradnja

U skladu sa usvojenom politikom za 2003. godinu, Centralna banka je realizovala aktivnosti na odràvanju uspostavljenih odnosa i iniciranju novih aktivnosti sa me|unarodnim finansijskim organizacijama (MFO), drugim centralnim bankama i drugim me|unarodnim organizacijama.

Ustavne promjene koje su se dogodile tokom 2003. godine i formiranje dràvne zajednice uticale su na me|unarodne aktivnosti Centralne banke Crne Gore.

Ustavnom Poveljom dràvne zajednice Srbija i Crna Gora i Zakonom o sprovo|enju Ustavne Povelje dràvne zajednice Srbija i Crna Gora (»Slu`beni list SCG« br. 1/03), definisan je novi model predstavljanja i zastupljenosti dràva ~lanica u me|unarodnim finansijskim organizacijama. Savjet Ministara je 15. aprila 2003. godine donio odluke, kojim je izvr{ena podjela i utvr|en na~in predstavljanja Srbije i Crne Gore (SiCG) u MFO. Ovim odlukama je, pored ostalog, utvr|eno33 da Centralna banka Crne Gore, u saradnji sa NBS, obavlja poslove fiskalnog agenta SiCG prema Svjetskoj banci (SB), a da je predsjednik Savjeta Centralne banke zamjenik guvernera SiCG u MMF-u.

U svojstvu zamjenika guvernera SiCG u MMF-u, predsjednik Savjeta Centralne banke u~estvovao je na godi{njoj Skup{tini SB i MMF-a koja je odràna 23 - 24. septembra 2003. godine u Dubaiju34 , ~ime je Crna Gora po prvi put bila predstavljena na jednom ovakvom skupu.

Saradnja sa Svjetskom bankom

Centralna banka je uspostavila i ostvaruje neposrednu saradnju sa Svjetskom bankom, kako po osnovu obaveza koje ima kao fiskalni agent, tako i u okviru realizacije projekata koje Svjetska banka ima u Crnoj Gori. Po osnovu ostvarivanja funkcije fiskalnog agenta, realizovane su aktivnosti koje se prevashodno odnose na: regulisanje ~lanstva SiCG u Svjetskoj banci, uklju~uju}i i uplatu i odràvanje vrijednosti kapitala; regulisanje finansijskih obaveza dràvne zajednice SiCG prema Svjetskoj banci; pripremu i realizaciju strate{kih dokumenata i politika,i sli~no.

Radi potpunijeg izvr{avanja funkcija u Svjetskoj banci, krajem 2003. godine Centralna banka je inicirala postupak dobijanja sertifikacije od Svjetske banke za obavljanje finansijskih transakcija vezanih za povla~enje sredstava i servisiranje zajmova koji se ti~u Republike Crne Gore - Safeguard Assesment.

Centralna banka je u okviru svoje nadle`nosti aktivno u~estvovala u sprovo|enju reformskih aktivnosti i ispunjenju obaveza koje su definisane kao uslovi Svjetske banke za dobijanje prvog kredita za strukturno prilago|avanje (SAC 1). Odobravaju}i Crnoj Gori kredit u iznosu od USD 15 miliona, Svjetska banka je pruìla podr{ku Vladi Republike Crne Gore za implementaciju programa strukturnih reformi, unapre|enja srednjoro~ne fiskalne odrìvosti i privrednog rasta.

Saradnja sa Me|unarodnim monetarnim fondom

Saradnja koja je uspostavljena sa MMF-om, tokom 2003. godine razvijala se prevashodno kroz neposredan dijalog tokom svih posjeta misija MMF-a Crnoj Gori. Tema razgovora naj~e{}e su bila makroeko-nomska kretanja, uklju~uju}i i ocjenu ispunjenja kriterijuma za izvr{enje trogodi{njeg aran`mana za produèno finansiranje (Extended Arrangement). MMF je sukcesivno davao ocjene o realizaciji izvr{enih aktivnosti u skladu sa utvr|enim kriterijumima. Pri tome su razmatrani kako realizovani ciljevi, tako i mjere koje treba preduzeti za stvaranje uslova i realizaciju ekonomske politike u 2004. godini. Centralna banka je aktivno u~estvovala i u definisanju uslova i mehanizama za imple-mentaciju reformi u bankarskom sektoru.

Centralna banka je, dostavljanjem periodi~nih izvje{taja o pregledu stanja i toka reformi u bankarskom sistemu Crne Gore kao i o makroekonomskim pokazateljima, kontinuirano izvje{tavala MMF o svojim aktivnostima i o ekonomskim kretanjima u Crnoj Gori.

33 Odluka o fiskalnom agentu i predstavljanju dràvne zajednice SiCG u Svjetskoj banci i Odluka o predstavljanju dràvne zajednice SiCG u Me|unarodnom Monetarnom Fondu

34 Na skupu najva`nijih finansijskih predstavnika cijelog svijeta prisustvovale su delegacije iz 184 zemlje

78


79

Saradnja sa Evropskom Komisijom

U toku izrade Studije o izvodljivosti i zapo~injanja pregovora za potpisivanje Sporazuma o stabilizaciji i pridruìvanja sa Evropskom Unijom, Centralna banka je uzela aktivno u~e{}e u pripremi izvje{taja o stanju i napretku reformskih aktivnosti iz oblasti za koje je nadle`na. Pored toga, kao ~lanovi delegacije Republike Crne Gore, zajedno sa predstavnicima drugih nadle`nih organa Crne Gore, predstavnici Centralne banke u~estvovali su na sastancima koje je organizovala kancelarija Evropske Komisije u Beogradu. Na sastancima su razmatrane preduzete aktivnosti i ostvareni napredak u oblasti politi~kih, ekonomskih i institucionalnih reformi.

Ostale me|unarodne finansijske organizacije

Centralna banka je u izvje{tajnom periodu komunicirala je sa Bankom za me|unarodna poravnanja i Razvojnom bankom Savjeta Evrope. Aktivnosti sa ovim finansijskim organizacijama su se uglavnom odnosile na razmjenu informacija potrebnih za regulisanje ~lanstva odnosno iskazivanje spremnosti za dalji razvoj saradnje.

Evropska banka za obnovu i razvoj je iskazala interesovanje za stanje bankarskog sektora kao uslov za davanje kreditne podr{ke malim i srednjim preduze}ima. Rezultat obavljenih razgovora je iskazana spremnost da EBRD pripremi procjenu rizika dràve (Country Risk Assesment) koji }e se odnositi samo na Republiku Crnu Goru, a {to }e predstavljati osnov za planiranje daljih aktivnosti Evropske banke u Republici.

Regulatorne i druge organizacije

U cilju ostvarivanja efikasnije bankarske supervizije, uklju~uju}i i kontrolu na konsolidovanim osnovama, u skladu sa »Osnovnim principima efikasne bankarske supervizije«, »Supervizijom prekogra-ni~nog bankarskog poslovanja« i »Principima razmjene informacija u superviziji« koje je objavio Bazelski komitet za kontrolu banaka, Centralna banka je inicirala saradnju sa drugim regulatornim tijelima.

U interesu uspostavljanja i unapre|enja veza u bankarskoj superviziji, Centralna banka je pripremila, i 22.04.2003. godine potpisala sa Narodnom bankom Srbije Ugovor o saradnji izme|u Centralne Banke Crne Gore i Narodne Banke Srbije u oblasti kontrole banaka. Ovim ugovorom su otvorene perspektive za razvoj dalje saradnje ove dvije institucije.

Unapre|enje saradnje u bankarskoj superviziji inicirano je i sa Bankom Slovenije. Ova inicijativa je prihva}ena i realizovana 14.10.2003. godine potpisivanjem Sporazuma o saradnji Centralne banke Crne Gore i Banke Slovenije iz oblasti kontrole banaka.

Centralna banka Crne Gore je, iniciraju}i odre|ene aktivnosti i prihvataju}i inicijative, uspostavila bliù saradnju i sa Hrvatskom Narodnom Bankom, regulatornom i kontrolnom Agencijom Bosne i Hercegovine, Centralnom Bankom Rusije i Narodnom Bankom Bjelorusije.

U cilju uspostavljanja bliè saradnje i komunikacije sa supervizorskim tijelima Centralne i Isto~ne Evrope, Centralna banka Crne Gore je krajem 2003. godine podnijela zahtjev za ~lanstvo u Grupi Bankarskih Supervizora Centralne i Isto~ne Evrope (BSCEE). Ovo regionalno udruènje bankarskih supervizora ima za cilj uspostavljanje bliske saradnje me|u supervizorima zemalja Centralne i Isto~ne Evrope, kroz komunikaciju i razmjenu iskustava.

5.2. Slu`ba za upravljanje ljudskim resursima

Edukacija kadrova zaposlenih u Centralnoj banci Crne Gore, tokom 2003. godine bila je strategijski opredijeljena shodno potrebama radnog mjesta i u tom smislu usmjeravana na unapre|enje znanja u oblasti stranih jezika, poha|anje stru~nih seminara, studijske posjete i prakti~nu obuku.

Tokom 2003. godine u zemlji je realizovana obuka kadrova kroz poha|anje kurseva za obuku menadèra za upravlja~ke procese (u saradnji sa Bearing Pointom), kurseva za kori{}enje SWIFT-a, kurseva engleskog jezika i kurseva za unapre|enje informati~kih znanja.

78


79

U oblasti usavr{avanja znanja u inostranstvu, ostvarena je saradnja sa referentnim edukativnim ustanovama koje se bave organizovanjem obuke za unapre|enje znanja iz oblasti bankarstva i finansija. Tako su, u Centralnoj banci Njema~ke (Deutche Bundesbank), slu`benici Centralne banke Crne Gore poha|ali niz kurseva i realizovali prakti~nu obuku (iz oblasti platnog prometa, monetarne politike i implementacije u Eurosistem). U~e{}em na ovim seminarima i u prakti~noj obuci istovremeno je stvarana osnova za budu}u saradnju i realizaciju tehni~ke pomo}i. Tako|e, nastavljena je uspje{na saradnja sa Bankom Engleske (Bank of England), Centrom za unapre|enje finansija iz Ljubljane (Center of Excellence in Finance), JVI-MMF Institutom iz Be~a i brojnim drugim renomiranim institucijama. Kroz aktivnosti u vidu seminara i prakti~ne obuke u ovim stranim institucijama, unaprije|eno je znanje u oblasti upravljanja deviznim rezervama, razvoja regulative u oblasti deviznog trì{ta, platnog prometa u zemlji i sa inostranstvom (u dijelu poslovanja sa hartijama od vrijednosti i plemenitim metalima), informacionih

tehnologija i bezbjednosti njihovog kori{}enja, pranja novca, finansijskog programiranja, monetarnih analiza, bankarstva i supervizije, analize rizika u bankarskom poslovanju i kontrole na konsolidovanoj osnovi, upravljanja ljudskim resursima i drugima (Prilog 1, Tabela 28). Planirano je da neke od obuka zapo~ete u 2003. godini budu nastavljene u 2004. godini, sa tendencijom njihovog pro{irivanja i unapre|ivanja (obuka za kontrolu trì{nog rizika).

Prisustvuju}i sajmovima, konferencijama i kongresima zaposleni u Centralnoj banci Crne Gore tako|e su imali priliku da svoja znanja uporede sa novim trendovima i da ih dopune (CEBIT Hanover, Subregionalna radionica – Bukure{t, Ekonomski forum-Milo~er i dr.).

Centralna banka Crne Gore nastavlja da, planski investiraju}i u kadrove kroz navedene aktivnosti, stvara kadrovski potencijal spreman da odgovori potrebama i zahtjevima na najvi{em nivou.

5.3. Odnosi Centralne banke s javno{}u u 2003. godini

Cilj Centralne banke Crne Gore u odnosima s javno{}u u 2003. godini bio je upoznavanje javnosti sa aktivnostima i rezultatima rada ove institucije i dalji razvoj njenog imidà. Pristup javnosti, posebno spoljnoj, bio je otvoren i aktivan.

Kroz veliki broj intervjua, saop{tenja, konferencija za novinare, posebno pripremljenih materijala i izvje{taja, gostovanjem predstavnika Centralne banke u emisijama elektronskih medija, u~e{}em na okruglim stolovima, konferencijama i drugim skupovima, rad Centralne banke bio je dostupan i stru~noj i op{toj javnosti (Prilog 1, Tabela 29). Redovnim aùriranjem veb-stranice Centralne banke, objavljivanjem izvje{taja, statisti~kih podataka, oglasa, tendera, intervjua i drugog materijala, {ire informacije i analize dolazile su do zainteresovanih u doma}oj i stranoj javnosti. Ove godine sprovedena je i kampanja povodom dono{enja Zakona o za{titi depozita.

Sveukupne aktivnosti Centralne banke, u smislu kreiranja podzakonskih i drugih akata koji reguli{u monetarna kretanja, rad banaka, platni promet i drugo, bile su predmet kontinuiranog interesovanja medija u Crnoj Gori. Njihovo interesovanje bilo je izraèno i u dijelu dokumenata koje nije donijela Centralna banka, ali koji se indirektno odnose na Zakonom definisane obaveze Centralne banke (npr. stara devizna {tednja). Mjese~ne izvje{taje Glavnog ekonomiste, kao i druge vanredne izvje{taje, objavljene na sajtu Centralne banke, mediji su analizirali i

time jo{ vi{e pribliàvali javnosti. Proaktivan pristup medijima, Centralna banka je pokazivala i redovnim u~e{}em njenih slu`benika u specijalizovanim TV emisijama gdje su komentarisana monetarna kretanja i aktuelne teme iz bankarske sfere. Dodatni na~in promovisanja rada tokom 2003. godine bilo je i prezentovanje stru~nih radova slu`benika Centralne banke, iz oblasti centralnog bankarstva, poslovnog bankarstva i finansija.

Predsjednik Savjeta dao je intervju Financial Times-u, koji je objavljen u prilogu tog lista o Crnoj Gori, kao i francuskom nedjeljniku L'Express, ~ime je, pored objavljivanja informacija o Centralnoj banci Crne Gore u publikacijama »Centralno bankarstvo«, »Bankarski almanah« i drugim, informacija o Centralnoj banci Crne Gore, u potrebnoj mjeri bila zastupljena i u me|unarodnoj javnosti. Ova zastupljenost pove}ana je i uno{enjem internet adrese Centralne banke Crne Gore na sajtove va`nijih srodnih institucija. Izvje{taji o radu Centralne banke, izvje{taji Glavnog ekonomiste i izvje{taji kontrole banaka dostavljani su zainteresovanim centralnim bankama i drugim finansijskim institu-cijama.

Potpunim informisanjem doma}e i strane, stru~ne i op{te javnosti, kao i radnika Centralne banke, ostvarivana je otvorenost i javnost rada ove institucije, razvijana pozitivna slika o njenoj nezavisnosti i pouzdanosti i unapre|ivano ste~eno povjerenje.

80

GODI[NJI IZVJE[TAJ O RADU CENTRALNE BANKE CRNE GORE U 2003. GODINI LISTA VA@NIJIH ZBIVANJA U EKONOMIJI CRNOE GORE NAKON ZAVR[ETKA IZVJE[TAJNOG PERIODA

81

80

GODI[NJI IZVJE[TAJ O RADU CENTRALNE BANKE CRNE GORE U 2003. GODINI LISTA VA@NIJIH ZBIVANJA U EKONOMIJI CRNOE GORE NAKON ZAVR[ETKA IZVJE[TAJNOG PERIODA

81

6. LISTA VA@NIJIH ZBIVANJA U EKONOMIJI CRNE GORE NAKON ZAVR[ETKA IZVJE[TAJNOG PERIODA

82

GODI[NJI IZVJE[TAJ O RADU CENTRALNE BANKE CRNE GORE U 2003. GODINI LISTA VA@NIJIH ZBIVANJA U EKONOMIJI CRNE GORE NAKON ZAVR[ETKA IZVJE[TAJNOG PERIODA

83

82

GODI[NJI IZVJE[TAJ O RADU CENTRALNE BANKE CRNE GORE U 2003. GODINI LISTA VA@NIJIH ZBIVANJA U EKONOMIJI CRNE GORE NAKON ZAVR[ETKA IZVJE[TAJNOG PERIODA

83

1. Vlada Republike Crne Gore usvojila je Plan privatizacije za 2004. godinu kojim se predvi|a da 20% od privatizacionih prihoda koji }e biti napla}eni, bude upotrijebljeno za finansiranje preduze-tni{tva;

2. Podgori~ka banka AD Podgorica i International Finance Corporation (IFC) potpisale su ugovor o konverziji duga u vlasni{tvo nad akcijama, a kojim IFC postaje suvlasnik Podgori~ke banke AD Podgorica;

3. U skladu sa Odlukom o fiskalnom agentu i predstavljanju dràvne zajednice Srbija i Crna Gora u Svjetskoj banci, Centralna banka Crne Gore zapo~ela je proces dobijanja sertifikacije za obavljanje finansijskih transakcija vezanih za povla~enje sredstava, servisiranje zajmova koji se ti~u Republike Crne Gore i reprogramiranog duga Republike Crne Gore prema Svjetskoj banci;

4. Donesen je Zakon o spoljnjoj trgovini koji propisuje visok stepen liberalizacije spoljnotrgovinskog reìma Crne Gore, {to predstavlja jedan od osnovnih parametara za ulazak u Svjetsku trgovinsku organizaciju;

5. Donesen je novi Op{ti Kolektivni ugovor;

6. Usvojen je Zakon o zaduìvanju i upravljanju dugom javnog sektora, ~ime su uspostavljeni postulati daljnjeg zaduìvanja Republike, kako u zemlji tako i u inostranstvu;

7. Usvojen je Zakon o dopuni Zakona o regulisanju obaveza i potraìvanja po osnovu ino duga i stare devizne {tednje gra|ana;

8. Donesen je Zakon o davanju kontragarancije Srbiji i Crnoj Gori za uredno vra}anje kredita, za projekat modernizacije aerodroma Crne Gore;

9. Donesen je Zakon o zapo{ljavanju i radu stranaca, kojim se predvi|a njihov jednak tretman u odnosu na doma}e radnike;

Lista va`nijih zbivanja u ekonomiji Republike nakon zavr{etka izvje{tajnog perioda

10. Usvojen je Zakon o boravi{noj taksi, koji predstavlja kvalitetnu osnovu za aùrnije prikupljanje ovih taksi, odnosno za realizovanje prihoda po ovom osnovu;

11. U okviru podr{ke realizaciji Projekta o ekolo{ki osjetljivim turisti~kim oblastima u Crnoj Gori - MESTAP, donesena je Odluka o davanju kontragarancije dràvnoj zajednici Srbija i Crna Gora za uredno vra}anje zajma;

12. Usvojena je Odluka o izvje{tajima koje banke dostavljaju Centralnoj banci Crne Gore, ~ime je omogu}eno kvalitetnije pra}enje i analiziranje podataka banaka o njihovom ukupnom poslovanju, depozitnoj i kreditnoj aktivnosti;

13. Donesena je Odluka o izmjeni Odluke o obavljanju platnog prometa sa Republikom Srbijom i Kosovom i Metohijom i Uputstvo o izmjeni Uputstva o na~inu obavljanja platnog prometa sa Republikom Srbijom i Kosovom i Metohijom. Time je ukinuta obaveza Centralne banke da izdavanjem potvrde za naplatu potraìvanja u efektivi garantuje legalnost realizovanih transakcija, odnosno rizik naplate u efektivi preba~en na same u~esnike u naplati i pla}anjima;

14. Doneseno je Uputstvo o na~elima za utvr|ivanje indikatora za prepoznavanje sumnjivih transakcija na trì{tu hartija od vrijednosti, ~ime je smanjena mogu}nost za realizovanje sumnjivih i spornih transakcija;

15. Donesen je Pravilnik o kategorizaciji turisti~kih mjesta kojim je stvorena osnova za pruànje kvalitetnijih usluga u turizmu;

16. Usvojen je novi Zakon o izvr{nom postupku, ~ime je stvorena sistemska osnova za kvalitetniju i brù realizaciju naplate potraìvanja, odnosno za za{titu povjerilaca u robno-nov~anim transakcijama.

84

GODI[NJI IZVJE[TAJ O RADU CENTRALNE BANKE CRNE GORE U 2003. GODINI PRILOZI

85

84


85

PRILOZI

86


87

86


87

Prilog 1. Statistika

Prikaz br. 1

Spisak zakona donesenih tokom 2003. godine kojima je direktno ili indirektno regulisana oblast ekonomije u Republici:

1. Zakon o izmjenama i dopunama Carinskog zakona;

2. Zakon o izmjeni Zakona o davanju kontragarancija Saveznoj Republici Jugoslaviji za uredno vra}anje zajma za strukturno prilago|avanje Republike Crne Gore;

3. Zakon o dopuni Zakona o porezu na dodatu vrijednost;

4. Zakon o izmjenama i dopunama Zakona o turizmu;

5. Zakon o energetici;

6. Zakon o inspekcijskom nadzoru;

7. Zakon o inspekciji rada;

8. Zakon o za{titi depozita;

9. Zakon o akcionom planu harmonizacije ekonomskih sistema dr`avne zajednice Srbija i Crna Gora radi sprje~avanja i uklanjanja prepreka slobodnom protoku ljudi, robe, usluga i kapitala;

10. Zakon o radu;

11. Zakon o {trajku;

12. Zakon o penzijskom i invalidskom osiguranju;

13. Zakon o administrativnim taksama;

14. Zakon o maslinarstvu;

15. Zakon o morskom ribarstvu;

16. Zakon o sprje~avanju pranja novca;

17. Zakon o regulisanju obaveza i potra`ivanja po osnovu ino dugova i stare devizne {tednje;

18. Zakon o bora~koj i invalidskoj za{titi;

19. Zakon o evidencijama u oblasti rada i zapo{ljavanja;

20. Zakon o porezu na promet nepokretnosti;

21. Zakon o interventnim nabavkama;

22. Zakon o porezu na promet upotrebljavanih motornih vozila, plovnih objekata, vazduhoplova i letjelica;

23. Zakon o elektronskom potpisu.

88


89

2002. 2003. (lan~ani indeks)

OPIS XII/XI I II III IV V VI VII VIII IX X XI XII

Industrijska proizvodnja (index) 103.3 91.9 113.3 99.7 73.2 96.9 126.9 98.7 98.7 96.7 108.4 99 117.7

Tro{kovi ìvota (index) 100.5 100.5 100.1 100.2 103.1 100.2 101.3 99.2 100.2 100.5 100.2 100.1 100.3

Cijene na malo (index) 100.1 100.8 100.5 100.6 103.2 100.2 100.3 100.3 100.1 100.3 100.1 100 100

Izvor: Monstat

ø 2002 = 100 INDEX NIVOA

2002. 2003. XII 2003. XII 2003. I - XII 2003.

XI XII I - XII XI XII I - XII XI 2003. XII 2002. I - XII 2002.

Industrija ukupno 116,4 120,3 100,0 103,8 122,2 102,4 117,7 101,6 102,4

Va|enje ruda i kamena 128.4 69.5 100.0 93.1 78.9 101.4 84.7 113.8 101.4

Va|enje energ.sirovina 123.2 117.7 100.0 86.6 100.5 85.4 116.1 85.4 85.4

Va|enje kamenog uglja, lignita i treseta 123.2 117.7 100.0 86.6 100.5 85.4 116.1 85.4 85.4

Va|enje ostalih sirovina i mat. 132.9 28.4 100.0 98.7 60.5 115.0 81.0 213.0 115.0

Va|enje ruda metala 137.4 19.6 100.0 102.0 57 88.3 55.9 290.8 88.3

Va|enje ostalih ruda i kamena 106.5 79.7 100.0 78.8 81.1 271.8 102.9 101.8 271.8

Prera|iva~ka industrija 103.4 105.1 100.0 99.7 107.4 97.9 106.9 102.2 97.9

Prehrambeni proizvodi, pi}a i duvan 110.1 102.6 100.0 76.8 115.7 101.4 150.7 112.8 101.4

Proizvodnja prehr.proiz. i pi}a 105.2 116.1 100.0 90.6 120.8 109.5 133.3 104.0 109.5

Proizvodnja duvanskih proizvoda 127.3 55.6 100.0 28.3 98 73.0 346.3 176.3 73.0

Proizvodnja tekstila i tekst.proizvoda 93.6 85.7 100.0 119.9 60.4 75.2 50.4 69.0 75.2

Proizvodnja tekstilnih tkanina 97.7 97.5 100.0 119.7 112.6 80.7 94.1 115.5 80.7

Proizvodnja odjevnih predmeta i krzna 92.4 84.8 100.0 119.9 46.4 73.8 38.7 54.7 73.8

Proizvodnja koè i predmeta od koè 101.8 139.2 100.0 57.1 59.9 60.4 104.9 43.0 60.4

Prerada drveta i proizvodi od drveta 96.7 89.7 100.0 100.5 99.9 80.4 99.4 111.4 80.4

Proizvodnja papira, izdavanje i {tampanje 53.4 123.3 100.0 47.9 54.3 59.2 113.4 44.0 59.2

Proiz.celuloze, papira i prerada papira 21.2 144.7 100.0 20.3 29.8 26.5 146.8 20.6 26.5

Izdavanje, {tampanje i reprodukcija 95.4 95.5 100.0 83.8 86.2 101.8 102.9 90.3 101.8

Proizvodnja koksa, derivata nafte 104.3 3 100.0 4.5 12.5 150 12.5

Proizv.hemijskih proizvoda i vlakana 75.5 142.1 100.0 84.4 80.6 78.5 95.5 56.7 78.5

Proizvodnja proizv. od gume i plast. masa 126.3 45.7 100.0 32.6 34.4 51.0 105.5 75.3 51.0

Proiz.proizv. od ost.nemetalnih minerala 98.3 100.3 100.0 119.3 97.1 100.3 81.4 96.8 100.3

Proizv. osnovnih metala i met.proizvoda 107.8 108 100.0 104.1 115.1 102.2 109.3 106.6 102.2

Proizvodnja osnovnih metala 108 109.1 100.0 105.4 114.1 102.1 108.3 104.6 102.1

Proizvodnja metalnih proizvoda osim ma{ina 103 79.2 100.0 70.8 140.3 104.7 136.7 177.1 104.7

Proizvodnja ma{ina i ure|aja, ostala 82.7 29.4 100.0 114.0 91.2 77.1 80.0 310.2 77.1

Proizvodnja saobra}ajnih sredstava 58.9 71.2 100.0 49.6 80.5 95.8 162.3 113.1 95.8

Prera|iva~ka industrija, ostala 96.1 75.7 100.0 30.8 75.9 33.1 246.4 100.3 33.1

Proizvodnja elektri~ne energije, gasa i vode 154.9 187.1 100.0 120.8 188.1 117.5 155.7 100.5 117.5

Izvor: Monstat

Tabela 1. Pregled odabranih makroekonomskih indikatora

Tabela 2. Industrijska proizvodnja

88


89

I II III IV V VI VII VIII IX X XI XII

Lan~ani index 84.0 113.3 99.7 73.2 96.9 126.9 98.7 98.7 96.7 108.4 99.0 117.7

ø 2002 = 100 114.5 114.2 83.6 81.0 99.5 101.0 100.2 96.9 104.9 103.8 122.2

U odnosu na isti mjesec preth. god. 129 127.9 114.3 88.7 100.4 107.5 101.5 106.9 98.9 88.9 89.2 101.6

Period teku}e prema istom preth. god. 128.5 123.1 114.1 111.6 110.9 108.5 108.4 106.0 103.7 102 102.4

Minimalne kamatne stope (%) Maksimalne kamatne stope (%)

2002. godina 2003. godina 2002. godina 2003. godina

Na mjese~nom nivou

Aktivne kamatne stope

Na kratkoro~ne kredite 0,12 0,25 3,10 3,15

Na dugoro~ne kredite 0,16 0,17 3,00 2,65

Kamatne stope na hartije koje se dr`e do dospije}a 0,60 0,58 1,27 0,89

Pasivne kamatne stope

Na depozite po vi|enju 0,04 0,04 0,63 0,33

Na depozite oro~ene u eurima 0,11 0,16 2,25 0,97

Na depozite oro~ene u drugim valutama 0,11 0,08 1,00 0,66

Na godi{njem nivou

Aktivne kamatne stope

Na kratkoro~ne kredite 2,00 3,04 43,20 38,39

Na dugoro~ne kredite 2,00 2,07 39,17 32,29

Kamatne stope na hartije koje se dr`e do dospije}a 7,00 7,06 16,00 10,83

Pasivne kamatne stope

Na depozite po vi|enju 0,80 0,49 8,00 4,02

Na depozite oro~ene u eurima 1,30 1,95 30,00 11,81

Na depozite oro~ene u drugim valutama 1,37 0,97 13,04 8,03

Izvor: Banke iz RCG

Tabela 3.Industrijska proizvodnja

Tabela br. 3aMinimalne i maksimalne kamatne stope banaka u Crnoj Gori

90


91

2002. 2003. Index Struktura

XII I - XII XII I - XIIXII 2003. XII 2002.

I-XII 2003. I-XII 2002.

XII I - XII

Dolasci

Ukupno 7.984 541.699 6.377 599.430 79.9 110.7 100.0 100.0

doma}i 6.106 405.539 4.957 457.643 81.2 112.8 77.7 76.3

strani 1.878 136.160 1.420 141.787 75.6 104.1 22.3 23.7

No}enja

Ukupno 24.636 3.689.505 22.044 3.976.266 89.5 107.8 100.0 100.0

doma}i 19.640 2.777.595 18.593 3.060.528 94.7 110.2 84.3 77.0

strani 4.996 911.910 3.451 915.738 69.1 100.4 15.7 23.0

Izvor: MONSTAT

Turisti Broj no}enja Cijena po no}i Dnevna potro{nja Prihodi (EUR)

Doma}i 525.276 15.130.094

Sjedi{te Republike 7.399 60,00 25,00 628.915

Primorska mjesta 437.056 20,00 9,00 12.674.624

Planinska mjesta 40.379 15,60 7,00 912.565

Ostala turisti~ka mjesta 40.254 15,60 7,00 909.740

Ostala mjesta 188 15,60 7,00 4.249

Srbija 2.535.252 74.293.081

Sjedi{te Republike 17.031 60,00 25,00 1.447.635

Primorska mjesta 2.489.633 20,00 9,00 72.199.357



Ostala mjesta 93 15,60 7,00 2.102

Strani 915.738 61.753.086

Sjedi{te Republike 17.250 85,00 85,00 2.932.500

Primorska mjesta 883.954 36,00 30,00 58.340.964



Ostala mjesta - 18,00 15,00 -

Prihodi od doma}ih turista 15.130.093,60

Prihodi od stranih i turista iz Srbije 136.046.167

UKUPNI direktni prihodi od turizma 151.176.260

Tabela 5.Prihodi od turizma u periodu januar - decembar 2003

Tabela 4. Turizam

Izvor:Monstat i Centralna banka Crne Gore

90


91


Lan~ani index 100.8 100.5 100.6 103.2 100.2 100.3 100.3 100.1 100.3 100.1 100.0 100.0

ø 2002 = 100 103.6 104.2 104.9 108.2 108.5 108.9 109.2 109.3 109.7 109.8 109.8 109.8

U odnosu na isti mjesec preth. god. 108.4 108.0 108.0 109.7 108.5 108.0 108.3 108.0 107.4 107.1 106.8 106.7

Period teku}e prema istom preth. god. 108.2 108.1 108.5 108.5 108.5 108.4 108.3 108.2 108.1 108.0 107.8

Decembar 2002 = 100 100.8 101.3 102 105.2 105.5 105.9 106.2 106.3 106.6 106.7 106.7 106.7


Lan~ani index 100.5 100.1 100.2 103.1 100.2 101.3 99.2 100.2 100.5 100.2 100.1 100.3

ø 2002= 100 103.3 103.7 106.9 107.2 105.5 107.7 107.9 108.4 108.7 108.8 109.2

U odnosu na isti mjesec preth.god. 108.4 107.2 106.5 107.7 106.1 106.6 106.9 106.7 106.3 106.3 106.4 106.2


Decembar 2002 = 100 100.5 100.6 100.8 104 104.2 105.5 104.7 104.9 105.5 105.7 105.9 106.2


Lan~ani index 99.9 100.0 101.8 103.8 100.0 100.3 100.2 100.0 100.4 100.1 100.2 100.6

ø 2002= 100 99.2 99.2 101 104.9 104.8 108.9 106.0 106.0 106.4 106.6 106.7 107.4

U odnosu na isti mjesec preth. god. 99.3 98.5 99.3 103.8 102.9 108.0 107.2 107.9 106.7 107 107.3 108.2


Decembar 2002 = 100 99.9 99.9 101.7 105.6 105.6 105.9 106.8 106.8 107.2 107.3 107.5 108.2

Izvor: MONSTAT

Tabela 6. Cijene na malo

Tabela 8. Cijene proizvo|a~a industrijskih proizvoda

Tabela 7. Tro{kovi ivota

92


93

Cen

tralna

ba

nka

Ban

keOstale

fin.

orga

n.Dràv

aBud

èt

Fon

dovi

Zdrav

stvo

PIO

Zap

o{lja

vanje

Fon

d za

razv

ojOstalo

Priv

atna

pred

.

Dràv

na

i javn

a pred

.Op{

tine

Nev

ladine

org.

Ostalo

Uku

pno

1

23

4 (5+6

+11)

56

(7+8

+9+1

0)7

89

1011

1213

1415

1617

2003

.

01.12.

2.39

315

.701

1.55

48.06

94.43

73.32

81.88

275

631

038

030

419

.854

1.46

01.14

11.48

425

.494

77.150

02.12.

2.35

314

.155

1.63

66.18

62.61

43.26

81.87

970

037

231

730

420

.154

1.91

21.14

91.46

227

.101

76.108

03.12.

2.35

713

.803

1.61

36.05

52.34

43.40

71.81

683

440

435

330

420

.263

1.91

21.17

41.44

826

.220

74.845

04.12.

2.36

213

.265

1.63

86.08

82.16

03.62

41.95

31.00

931

235

030

419

.989

1.88

81.27

81.46

226

.094

74.064

05.12.

3.37

212

.917

1.56

37.46

02.50

94.64

72.53

81.40

535

035

430

419

.482

1.76

91.24

91.45

025

.073

74.335

06.12.

3.37

412

.365

1.58

97.93

92.88

54.75

02.61

81.42

035

835

430

419

.446

1.69

61.31

61.44

925

.397

74.571

08.12.

2.42

813

.096

1.54

56.34

42.90

03.14

076

31.57

738

841

230

419

.622

1.55

61.33

51.46

325

.938

73.327

09.12.

2.42

113

.753

1.58

46.27

82.67

33.30

169

21.81

137

142

730

419

.626

1.56

61.19

01.49

126

.967

74.876

10.12.

2.29

312

.669

1.60

67.46

33.56

23.59

772

22.12

732

042

830

419

.207

1.46

11.19

01.51

425

.940

73.343

11.12.

944

12.388

1.53

57.78

63.82

13.66

172

22.33

327

533

130

419

.063

1.52

61.13

31.49

526

.271

72.141

12.12.

926

11.415

1.45

19.95

13.73

85.90

995

74.33

327

134

830

419

.400

1.74

91.10

91.51

424

.999

72.514

13.12.

932

11.182

1.47

910

.560

4.25

95.99

798

94.38

627

434

830

419

.343

1.66

41.12

41.51

325

.631

73.428

15.12.

1.37

713

.019

1.39

36.74

93.88

12.56

41.02

393

327

033

830

419

.289

1.47

21.34

71.48

825

.432

71.566

16.12.

1.39

311

.977

1.39

55.91

82.39

23.22

21.26

51.14

647

333

830

419

.465

1.60

11.54

61.53

926

.289

71.123

17.12.

1.34

212

.711

1.39

76.42

62.75

13.37

11.39

31.46

525

425

930

419

.239

1.64

01.49

11.56

323

.685

69.494

18.12.

918

12.822

1.41

46.77

82.92

13.55

31.38

71.65

724

726

230

419

.505

1.50

71.36

11.57

924

.074

69.958

19.12.

933

13.124

1.11

56.09

12.34

93.43

81.08

81.93

020

321

730

420

.250

1.70

81.42

31.56

923

.366

69.579

20.12.

934

14.268

1.38

36.71

92.58

43.83

11.41

81.98

720

921

730

420

.585

1.72

61.64

01.56

524

.098

72.918

22.12.

1.17

616

.041

1.41

76.54

92.63

63.60

91.08

32.11

319

721

630

421

.680

1.89

91.78

114

.558

26.654

91.755

23.12.

1.18

715

.032

1.39

67.87

03.80

73.75

297

32.32

723

621

631

119

.850

1.86

51.93

31.57

224

.929

75.634

24.12.

1.18

716

.113

1.26

66.96

02.65

33.99

685

72.64

228

121

631

120

.155

1.83

71.94

81.64

327

.201

78.310

25.12.

1.22

615

.190

1.28

18.85

43.74

14.80

11.03

53.34

229

712

731

220

.131

1.74

51.70

81.69

826

.945

78.778

26.12.

1.24

213

.924

1.60

212

.158

5.93

65.91

01.39

93.99

434

117

631

220

.236

1.79

71.65

81.67

223

.773

78.062

27.12.

1.24

613

.424

1.63

412

.723

6.35

66.05

51.45

24.08

034

717

631

220

.008

1.75

51.40

41.64

924

.272

78.115

29.12.

1.54

714

.370

1.30

314

.772

5.12

79.33

22.72

16.22

620

118

431

319

.033

2.12

41.37

81.56

228

.609

84.698

30.12.

1.67

014

.815

1.09

64.39

72.05

72.02

273

096

815

916

531

818

.983

2.28

71.97

61.51

721

.184

67.925

31.12.

1.71

814

.323

1.19

22.92

974

11.87

072

684

921

382

318

20.627

1.77

61.32

71.56

322

.370

67.825

Tabe

la 9

.Kr

etan

je d

epoz

itnog

nov

ca k

od C

BCG

Pla

tni p

rom

et (u

000

EU

R)

Izvo

r: C

entr

alna

ban

ka C

rne

Gore

92


93

Dec

embar

Januar

Feb

ruar

Mar

tApril

Maj

Jun

Jul

Avg

ust

Sep

tembar

Oktobar

Nove

mbar

Dec

embar

2002

.20

03.

LIC

ENCIR

ANE B

ANKE

1Hipotek

arna

ban

ka10

.640

10.363

9.51

29.97

58.76

310

.727

9.69

29.23

98.35

67.02

66.57

26.56

26.37

56.18

86.16

16.18

36.35

56.54

47.41

86.86

96.83

26.39

66.60

17.16

66.46

36.66

75.46

95.20

74.83

1

2Pod

gori~

ka b

anka

8.55

78.47

48.11

07.69

17.63

711

.072

8.49

18.30

18.40

27.21

15.96

95.45

84.39

14.53

64.61

54.56

84.56

66.01

95.79

65.87

06.06

95.91

95.88

65.91

35.92

65.44

24.71

54.91

55.02

4

3Crnog

. ko

m. ba

nka

7.28

06.49

16.33

96.74

66.98

910

.839

10.690

8.87

18.10

85.84

85.75

95.24

35.54

45.01

34.57

84.93

25.81

06.77

56.90

47.74

09.34

18.70

18.56

39.09

28.44

48.10

88.62

48.63

68.54

5

4Eurom

arke

t ba

nka

2.06

22.06

52.40

52.55

62.29

42.25

52.17

12.37

32.85

52.28

82.04

02.16

52.16

92.31

52.04

22.18

52.24

12.68

32.83

63.24

92.97

63.08

13.24

82.89

92.49

43.12

42.99

52.98

72.73

3

5Eko

s ba

nka

229

156

161

152

140

161

172

161

141

6Nik{i}k

a ba

nka

787

812

825

919

691

839

698

721

727

442

385

413

418

411

442

414

450

486

577

445

577

513

537

473

450

446

498

607

681

7Plje

valjs

ka b

anka

403

373

346

398

343

370

346

368

355

218

200

238

263

265

203

179

210

204

227

246

279

250

287

263

278

251

208

225

194

8Atla

smon

t ba

nka

1.80

41.96

71.86

61.84

72.11

65.47

34.13

42.16

61.99

22.28

51.83

21.39

91.30

21.65

31.73

31.77

01.78

92.04

72.24

22.24

42.26

82.02

52.20

81.89

22.00

41.81

61.77

41.73

51.88

1

9Mon

tene

grob

anka

2.71

62.44

32.28

32.30

22.02

32.01

81.73

71.53

71.70

71.18

51.21

51.18

11.24

51.28

81.39

81.62

31.58

31.41

91.51

11.61

71.65

41.78

71.74

41.51

21.54

81.37

41.54

51.40

51.54

7

10Opp

ortunity b

ank

266

299

295

226

243

237

211

248

263

186

160

175

156

159

160

205

186

220

233

237

268

263

309

318

320

328

352

374

369

11Kom

erc. b

anka

- B

udva

839

881

826

810

852

940

1.00

579

870

577

282

893

41.00

91.04

41.12

51.32

81.46

61.47

91.45

41.47

11.39

01.36

51.36

01.42

81.36

21.29

61.27

8

12UKUPNO (1-11

)34

.744

33.443

32.981

33.693

32.065

44.801

39.194

34.925

33.911

27.487

24.837

23.606

22.691

22.762

22.341

23.103

24.315

27.725

29.210

29.996

31.718

30.406

30.773

30.893

29.287

28.984

27.542

27.387

27.083

OSTALE B

ANKE I F

ILIJALE

13Atla

s ba

nka

fil.P

od.

2520

00

00

00

00

00

00

00

00

00

00

00

00

00

0

14Beran

ska

bank

a30

531

130

10

00

00

00

00

00

00

00

00

00

00

00

00

0

15Vojvo

|ans

ka b

anka

850

837

814

832

757

741

703

508

499

353

304

269

00

00

00

00

00

00

00

00

0

16Kom

erc. b

anka

- B

udva

989

881

17Cen

trob

anka

fil.Bar

2220

180

00

00

00

00

00

00

00

00

00

00

00

00

0

18Agrob

anka

4946

3323

00

00

00

00

00

00

00

00

00

00

00

00

0

19Kap

ital ba

nka

Nik{i}

11

11

00

00

00

00

00

00

00

00

00

00

00

00

0

20UKUPNO (13

-19)

2.24

12.11

61.16

785

675

774

170

350

849

935

330

426

90

00

00

00

00

00

00

00

00

21UKUPNO (12

+20)

36.985

35.559

34.148

34.549

32.822

45.542

39.897

35.433

34.410

27.840

25.141

23.875

22.691

22.762

22.341

23.103

24.315

27.725

29.210

29.996

31.718

30.406

30.773

30.893

29.287

28.984

27.542

27.387

27.083

Tabe

la 1

0.Pr

egle

d ob

ra~u

nate

i iz

dvoj

ene

obav

ezne

reze

rve

(u 0

00 E

UR)

Izvo

r: C

entr

alna

ban

ka C

rne

Gore

94


95

Kumulativn

o

P R

I M

I C

IPlan. za

20

03. g.

Januar

Feb

ruar

Mar

t April

Maj

Jun

Jul

Avg

ust

Sep

tembar

Oktobar

Nove

mbar

Dec

embar

01.01

- 30

.12.20

03. g.

O P

I S

Izno

s Izno

s Izno

s Izno

s Izno

s Izno

s Izno

s Izno

s Izno

s Izno

s Izno

s Izno

s Izno

s % izv

r{en

ja

Sreds

tva

pren

ijeta iz

pretho

dne

godine

13

6.01

5,15

136.01

5,15

Porez

i33

1.36

4.76

6,0

12.257

.591

,78

16.055

.396

,14

20.418

.077

,23

27.589

.108

,68

30.360

.835

,37

28.296

.647

,98

30.300

.772

,36

33.505

.715

,28

29.830

.871

,09

28.942

.683

,07

25.093

.643

,02

30.267

.017

,81

312.91

8.35

9,81

94,43

Porez

na

doho

dak

gra|

ana

76.200

.000

,00

3.23

5.89

1,94

4.09

2.04

7,65

5.67

4.17

2,65

6.83

7.52

9,52

4.98

8.67

0,90

4.83

3.22

2,84

5.31

3.90

3,77

5.55

2.20

7,37

5.26

0.22

0,94

5.55

4.72

1,57

4.71

5.08

9,37

7.90

3.44

9,77

63.961

.128

,29

83,94

Porez

na

dobit pred

uze}

a15

.800

.000

,00

464.27

1,96

459.13

4,05

697.92

8,08

2.57

6.76

9,28

1.76

5.15

2,80

1.58

1.74

8,89

1.38

6.41

6,02

810.29

4,85

743.64

3,02

946.68

5,46

677.14

4,79

1.28

4.54

0,89

13.393

.730

,09

84,77

Porez

na

imov

inu

i po

rez

na p

romet

nepo

kretno

sti i prav

a 2.76

4.76

6,00

294.42

0,55

298.75

8,89

615.54

6,80

421.02

9,89

187.85

3,20

182.16

3,16

253.39

3.,5

222.57

3,08

219.76

8,33

218.03

3,62

185.81

1,47

200.56

4,58

3.29

9.91

6,62

119,36

Porez

na

prom

et18

4.60

0.00

0,00

5.98

6.25

5,05

6.51

6.56

1,62

7.76

5.61

5,58

14.792

.209

,31

21.199

.939

,31

19.385

.503

,74

21.044

.916

,81

24.005

.682

,91

20.686

.000

,68

19.288

.615

,48

16.908

.170

,27

17.839

.343

.30

195.41

8.81

4,06

105,86

Porez

na

me|

unarod

nu trgov

inu

i tran

sakc

ije52

.000

.000

,00

2.27

6.75

2,28

4.68

8.89

3,93

5.66

4.81

4,12

2.96

1.57

0,68

2.21

9.21

9,16

2.31

4.00

9,35

2.30

2.14

2,71

2.91

4.95

7,41

2.92

1.23

8,12

2.93

4.62

6,94

2.60

7.42

7,12

3.03

9.11

9,27

36.844

.771

,09

70,86

Tak

se5.05

0.90

3,00

237.17

5,26

253.15

0,44

325.03

5,71

318.78

2,62

317.93

3,38

320.46

1,85

482.22

6,00

379.11

1,21

366.38

7,11

477.21

0,61

488.79

5,94

554.54

0,64

4.52

0.81

0,77

89,51

Ostali repu

bli~ki p

rihod

i47

.836

.518

,03

761.82

6,85

902.12

0,46

1.95

7.15

1,13

1.23

8.33

2,18

1.04

0.61

5,90

1.82

4.45

0,44

2.01

5.62

5,00

10.223

.491

,23

2.33

7.93

2,96

2.18

5.80

1,41

4.43

7.13

0,45

3.71

9.69

7,56

32.644

.175

,57

68,24

Red

ovni p

rihod

i38

4.25

2.18

7,03

13.392

.609

,04

17.210

.667

,04

22.700

.264

,07

29.146

.223

,48

31.719

.384

,65

30.441

.560

,27

32.798

.623

,36

44.108

.317

,72

32.535

.191

,16

31.605

.695

,09

30.019

.569

,41

34.541

.256

,01

350.21

9.36

1,30

91,14

Bes

povratne

pom

o}i

23.200

.000

,00

0,00

0,00

0,00

2.50

1.88

7,35

3.04

8.03

3,08

0,00

3.09

5.48

0,93

3.50

0.00

0,00

438.37

1,21

0,00

0,00

0,00

12.583

.772

,57

54,24

Poz

ajmice

i kred

iti24

.000

.000

,00

949.00

0,00

2.60

0.00

0,00

13.591

.989

,27

3.02

7.00

0,00

0,00

1.12

6.00

0,00

1.98

7.00

0,00

3.81

5.00

0,00

4.51

1.43

3,00

1.53

9.00

0,00

2.04

5.00

0,00

14.762

.419

,79

49.953

.842

,06

208,14

Prim

ici od

otplate k

redita

0,00

0,00

0,00

0,00

0,00

0,00

0,00

0,00

0,00

0,00

0,00

0,00

0,00

UKUPNO P

RIM

ICI (4+5

+6+7

)43

1.45

2.18

7,03

14.341

.609

,04

19.810

.667

,04

36.292

.253

,34

34.675

.110

,83

34.767

.417

,73

31.567

.560

,27

37.881

.104

,29

51.423

.317

,72

37.484

.995

,37

33.144

.695

,09

32.064

.569

,41

49.303

.675

,80

412.75

6.97

5,93

95,67

I Z D

A C

I0,00

Uku

pni teku

}i izd

aci

391.30

9.57

9,14

8.84

1.43

4,77

17.592

.783

,56

27.589

.982

,69

29.411

.113

,00

24.794

.447

,21

32.510

.545

,23

31.566

.173

,60

36.347

.034

,83

32.046

.959

,46

27.828

.915

,19

28.896

.337

,17

40.964

.787

,64

338.39

0.51

4,35

86,48

Bruto z

arad

e za

poslen

ih13

6.99

7.94

7,20

45.029

,69

7.05

6.89

0,06

9.25

0.01

6,35

14.197

.540

,85

8.25

7.85

1,68

9.20

9.79

7,80

15.749

.930

,47

8.36

8.31

0,32

9.58

0.08

5,77

10.228

.466

,87

10.156

.272

,59

17.648

.739

,18

119.74

8.93

1,63

87,41

Ostala

prim

. i na

knad

e za

pos.

14.969

.914

,65

23.210

,44

38.767

,30

674.70

8,48

1.29

6.71

9,09

1.30

1.44

3,51

667.14

2,36

61.346

,40

5.61

8.18

2,34

121.48

2,43

62.708

,46

1.33

7.98

5,92

244.74

9,92

11.448

.446

,65

76,48

Ras

hodi z

a materija

l i us

luge

43.806

.261

,97

1.10

0.03

9,58

2.11

1.06

1,76

3.04

8.34

7,78

3.35

2.06

5,73

3.58

1.08

4,73

2.59

2.32

4,28

3.31

5.34

9,03

2.54

2.16

8,39

3.66

3.34

5,51

3.55

8.51

5,70

3.91

8.23

0,11

5.30

2.08

8,75

38.084

.621

,35

86,94

Kam

ate

25.500

.000

,00

188.64

7,95

337.94

4,27

2.89

7.77

9,31

257.45

6,00

263.84

6,92

5.59

3.20

1,21

365.48

1,57

478.77

9,34

2.64

3.35

9,53

584.67

2,64

319.39

9,55

201.41

1,48

14.131

.979

,77

55,42

Ren

ta2.24

9.60

0,00

161.52

5,01

139.22

0,56

104.47

1,10

121.95

6,13

230.00

6,90

70.766

,20

198.55

2,92

111.54

3,73

202.50

0,24

128.70

5,14

204.59

4,90

216.48

8,51

1.89

0.33

1,34

84,03

Sub

venc

ije16

.766

.500

,00

682.48

3,01

964.79

3,74

1.34

1.66

8,74

2.50

7.25

5,45

1.94

7.39

0,86

767.13

7,75

1.17

3.97

3,76

947.66

7,39

840.62

7,86

1.07

6.21

8,55

933.35

3,38

1.44

8.27

6,99

14.630

.847

,48

87,26

Bes

teret.

dava

nja

i so

c.be

nefic

.14

9.45

6.35

5,32

6.60

5.49

9,09

6.91

8.00

7,69

10.117

.907

,72

7.55

5.42

9,68

9.04

6.61

9,69

13.554

.124

,10

10.550

.141

,61

18.186

.298

,87

14.884

.630

,72

12.073

.350

,87

11.916

.478

,87

15.772

.652

,14

137.18

1.14

1,05

91,79

Ostali izda

ci1.56

3.00

0,00

35.000

,00

26.098

,18

155.08

3,21

122.69

0,07

166.20

2,92

56.051

,53

151.39

7,84

94.084

,45

110.92

7,40

116.27

6,96

110.02

1,85

130.38

0,67

1.27

4.21

5,08

81,52

Kap

italni izda

ci21

.980

.000

,00

171.73

8,09

407.42

6,89

583.51

7,29

844.08

2,67

959.15

3,00

752.38

5,56

1.83

4.29

3,97

940.64

7,41

1.54

2.51

8,98

2.04

4.46

3,33

1.14

9.93

0,90

1.91

7.40

0,04

13.147

.558

,13

59,82

Date

poza

jmice

i kred

iti8.40

0.18

2,03

397.50

0,00

301.54

2,57

836.16

8,36

370.00

0,00

662.44

5,00

740.23

6,27

851.50

0,00

1.10

2.66

0,00

1.50

4.03

0,28

3.04

8.82

1,86

720.08

8,93

838.62

8,03

11.373

.621

,30

135,40

Otplata d

ugov

a30

0.00

0,00

1.68

9.30

7,37

3.12

5.61

5,04

5.03

5.02

8,13

3.47

3.22

7,33

2.77

3.28

2,49

1.72

2.05

3,45

3.27

0.51

9,95

6.08

3.52

4,94

15.760

.553

,17

1.97

1.33

4,92

3.35

2.89

1,82

4.97

5.71

2,24

53.233

.050

,85

17.744

,35

Stalna

reze

rva

Bud

èta R

epub

.3.00

0.00

0,00

750.00

0,00

50.000

,00

400.00

0,00

605.85

4,73

501.88

2,15

134.31

4,30

91.996

,60

84.252

,51

71.000

,00

91.332

,00

76.419

,12

110.57

0,00

2.96

7.62

1,41

98,92

Tek

u}a

bud`

etsk

a reze

rva

6.46

2.42

5,85

74.701

,69

741.52

1,56

867.70

3,80

518.64

0,88

705.59

6,57

356.63

8,35

372.59

0,71

287.12

0,32

413.26

5,59

405.58

4,69

317.24

4,40

359.76

2,83

5.42

0.37

1,39

83,88

UKUPNO IZDACI

431.45

2.18

7,02

11.924

.681

,92

22.218

.889

,62

35.312

.400

,27

35.222

.918

,61

30.396

.806

,42

36.216

.173

,16

37.987

.074

,83

44.845

.240

,01

51.338

.327

,48

35.390

.451

,99

34.512

.912

,34

49.166

.860

,78

424.53

2.73

7,43

98,40

Suficit / (d

eficit)*

3.55

4.73

4,49

-1.581

.064

,97

-6.740

.939

,71

268.41

9,55

7.80

6.33

8,80

-3.312

.323

,17

2.02

9.04

9,41

9.94

9.26

2,65

-1.100

.181

,66

1.23

5.39

9,88

-420

.362

,18

-8.811

.264

,50

2.87

7.06

8,59

Tabe

la 1

1.O

stva

renj

e bu

dèt

skih

prih

oda

i izv

r{en

je b

udè

tski

h ra

shod

a u

2003

. god

ini (

EUR)

Izvo

r: M

inist

arst

vo fi

nans

ija R

CG i

Bud`

etsk

i fon

dovi

RCG

Sufic

it/De

ficit

kao

razl

ika

izm

e|u

ukup

nih

prim

itaka

um

anje

nih

za u

zete

poz

ajm

ice i

kred

ite i

ukup

nih

izda

taka

um

anje

nih

za d

ate

poza

jmice

i kr

edite

i ot

plat

u gl

avni

ce

94


95

OPIS

/ m

jese

c01

.01-31

.12.

2002

.g.

III

IIIIV

VVI

VII

VIII

IXX

XI

XII

Kum

ulativno

PRIH

ODI

Rep

ubli~

ki fon

d PIO

152.6

9.8

14.0

13.0

13.0

13.7

14.2

14.0

13.6

13.2

13.9

12.8

15.8

161.0

Rep

ubli~

ki fon

d za

zdrav

stvo

82

.14.7

7.1

7.3

6.8

7.6

7.9

8.5

6.6

8.1

7.1

7.0

10.1

88.8

Zav

od z

a za

po{ljava

nje

14.9

0.5

0.6

0.7

0.6

0.6

0.8

1.0

0.84

0.83

1.7

1.8

1.3

11.3

Fon

d za

raz

voj RCG

1.08

0.01

40.02

30.02

60.06

90.03

10.04

30.05

0.04

0.07

0.03

0.06

0.07

40.53

RASHODI

Rep

ubli~

ki

fond

PIO

152.3

5.9

13.2

13.3

19.0

13.4

8.2

13.2

19.9

13.3

13.9

10.8

16.6

160.7

Rep

ubli~

ki fon

d za

zdrav

stvo

94.0

5.4

7.6

8.1

8.3

7.8

8.6

6.5

6.5

7.5

8.0

8.2

11.8

94.3

Zav

od z

a za

po{ljava

nje

11.7

0.5

1.0

1.1

0.8

1.2

1.7

1.8

0.7

0.7

1.8

1.6

1.6

12.9

Fon

d za

raz

voj RCG

0.53

0.03

60.03

40.04

60.03

50.02

80.02

90.03

80.01

70.03

90.03

80.03

00.07

30.44

4

SUFIC

IT / D

EFIC

IT

Rep

ubli~

ki fon

d PIO

0.28

3.9

0.8

-0.3

-6.0

0.2

6.0

0.8

-6.3

-0.1

0.0

2.0

-0.8

0.20

Rep

ubli~

ki fon

d za

zdrav

stvo

-11.86

-0.7

-0.5

-0.8

-1.5

-0.2

-0.7

2.0

0.1

0.6

-0.9

-1.2

-1.7

-5.50

Zav

od z

a za

po{ljava

nje

3.20

0.0

-0.4

-0.4

-0.2

-0.6

-0.9

-0.6

0.04

0.03

-0.1

0.2

-0.3

-3.13

Fon

d za

raz

voj RCG

0.55

-0.022

-0.012

-0.021

0.03

40.00

30.01

40.01

30.01

80.03

0.0

0.0

0.00

10.08

4

Tabe

la 1

2.Pr

egle

d pr

ihod

a i r

asho

da fo

ndov

a Re

publ

ike

Crne

Gor

e (u

000

000

EU

R)

Izvo

r: B

ud`e

tski

fond

ovi R

epub

like

Crne

Gor

e

96


97

Januar- Decembar Index Razlika2002. 2003.

1 2 3Ukupni izvoz roba 305.065 304.884 99.9 -181Izvoz ocarinjene robe (bez aluminijuma i bez izvoza u Srbiju i Kosovo) 51.075 77.780 152.3 26.705Izvoz aluminijuma 157.641 121.672 77.2 -35.969Izvoz u Srbiju i Kosovo 96.349 105.432 109.4 9.083Ukupni uvoz roba 706.655 713.440 101.0 6.785Uvoz ocarinjenih proizvoda (bez nafte i naftnih derivata i elektri~ne energije i uvoza iz Srbije i Kosova) 390.600 358.097 91.7 -32.503Uvoz nafte i naftnih derivata 100.259 56.686 56.5 -43.573Uvoz elektri~ne energije 46.159 52.920 114.6 6.761Uvoz iz Srbije i Kosova 169.637 245.737 144.9 76.100SALDO ROBNE RAZMJENE -401.590 -408.556 101.7 -6.966USLUGEUkupni prihodi od transporta 30.297 39.753 131.2 9.456Transport, zvani~ni podaci o prihodima 27.501 33.610 122.2 6.109Transportni prihod od Srbije 2.796 6.143 219.7 3.347Ukupni rashodi od transporta 20.830 29.485 141.6 8.655Transport, zvani~ni podaci o rashodima 16.822 22.511 133.8 5.689Transportni rashodi-Srbija 4.008 6.974 174.0 2.966Saldo transportnih usluga 9.467 10.268 108.5 801Ukupni prihodi od turizma 117.474 154.161 131.2 36.687Prihodi od stranih turista (procjena) 58.299 69.976 120.0 11.677Turisti iz Srbije (procjena) 59.175 84.185 142.3 25.010Ukupni rashodi turizma 7.573 11.496 151.8 3.923Poslovna putovanja u inostranstvo, zvani~ni podaci 6.046 9.156 151.4 3.110Crnogorski turisti u Srbiji 1.527 2.340 153.2 813Saldo turizma 109.901 142.665 129.8 32.764Prihodi od pruànja finansijskih usluga 2.540 3.219 126.7 679Naknade od usluga 2.139 1.770 82.7 -369Naknade od usluga-izvoz/uvoz sa Srbijom 401 1.449 361.3 1.048Rashodi za pruànje finansijskih usluga 3.151 7.623 241.9 4.472Rashodi po naknadama za pruène usluge 2.661 6.216 233.6 3.555Naknade od usluga-izvoz/uvoz sa Srbijom 490 1.407 287.1 917Saldo finansijskih usluga -611 -4.404 -3.793Prihodi od ostalih usluga 12.061 20.002 165.8 7.941Rashodi od ostalih usluga 37.003 41.947 113.4 4.944Saldo ostalih usluga -24.942 -21.945 88.0 2.997Prihodi od usluga-ukupno 162.372 217.135 133.7 54.763Rashodi od usluga-ukupno 68.557 90.551 132.1 21.994SALDO USLUGA 93.815 126.584 134.9 32.769SALDO ROBA I USLUGA -307.775 -281.972 91.6 25.803PRIHODI I RASHODIUkupni prihodi 95.225 141.738 148.8 46.513Kompenzacije radnicima 43.820 97.479 222.5 53.659Prihodi pojedinaca iz Srbije 50.329 43.616 86.7 -6.713Prihodi od kamata 927 639 68.9 -288Primljene dividende 149 4 -145Ukupni rashodi 24.283 28.913 119.1 4.630Kompenzacije radnicima 2.983 3.815 127.9 832Tro{kovi za pojedince u Srbiji 296 1.210 408.8 914Tro{kovi kamata 13.056 13.775 105.5 719Pla}ene dividende 7.948 10.113 127.2 2.165Bilans prihoda i rashoda 70.942 112.825 159.0 41.883TEKU]I TRANSFERIPrihodi 91.973 65.511 71.2 -26.462Transferi u RCG iz inostranstva 5.189 3.657 70.5 -1.532Strana pomo} 39.784 27.663 69.5 -12.121Strana pomo}, preko nevladinih i humanitarnih organizacija, finansijska i materijalna 47.000 34.191 72.7 -12.809Rashodi 9.655 10.397 107.7 742Transferi iz RCG u inostranstvo 9.655 10.397 107.7 742Saldo teku}ih transfera 82.318 55.114 67.0 -27.204Ukupni prihodi u teku}em ra~unu 654.635 729.268 111.4 74.633Ukupni rashodi u teku}em ra~unu 809.150 843.301 104.2 34.151SALDO TEKU]EG RAÛNA -154.515 -114.033 73.8 40.482KAPITALNI I FINANSIJSKI RAÛN 67.933 119.852 176.4 51.918Ra~un kapitalaFinansijski ra~un 67.933 119.852 51.918Direktne investicije-neto 84.329 44.913 53.3 -39.416Akcijski kapital 73.861 44.913 60.8 -28.948Reinvestirane zarade i nedistribuirani profiti sektora 10.468 n.a.Portfolio investicije-neto -201 1.133 1.334Ostale investicije 16.424 41.321 251.6 24.897Zajmovi 23.533 55.768 237.0 32.235Otplata zajmova 7.109 14.447 203.2 7.338Promjene neto strane aktive komercijalnih banaka -22.830 39.890Promjena rezervi CBCG (sredstva deponovana kod inobanaka) -9.789 -7.405Neto gre{ke i oma{ke -86.582 5.819

Tabela 13.Bilans pla}anja Crne Gore (u 000 USD)

96


97

IZVOZ I - XII 2002.%

I - XII 2003.% Index

UKUPNO 305.065 304.884

Razvijene zemlje [vajcarska 149.164 48,90 113.912 37,36 76.37 Italija 14.377 4,71 22.658 7,43 157.60 Gr~ka 849 0,28 5.852 1,92 689.28 Djevi~anska Ostrva 1.397 0,46 5.193 1,70 371.73 Njema~ka 842 0,28 2.088 0,68 247.98

Zemlje u tranziciji Srbija i Kosovo 96.349 31,58 105.432 34,58 109.43 Bosna i Hercegovina 7.804 2,56 19.591 6,43 251.04 Hrvatska 1.157 0,38 6.206 2,04 536.39 Madjarska 5.059 1,66 2.752 0,90 54.40 Slovenija 886 0,29 2.429 0,80 274.15 Albanija 2.083 0,68 2.516 0,83 120.79

Zemlje u razvoju Kipar 6,223 2,04 6.858 2,25 110.20 Malta 2,565 0,84 1.506 0,49 58.71 Ostale 16,310 5,35 7.891 2,59 48.38

Izvor: Carinske deklaracije i statistika Centralne banke o platnom prometu sa inostranstvom.

UVOZ I - XII 2002.%

I - XII 2003.% Index

UKUPNO 706.655 713.440

Razvijene zemljeItalija 62.042 8,78 58.689 8,23 94.60Gr~ka 39.641 5,61 60.237 8,44 151.96Njema~ka 33.432 4,73 34.360 4,82 102.78Austrija 24.505 3,47 28.037 3,93 114.41[vajcarska 10.411 1,47 12.103 1,70 116.25SAD 29.091 4,12 7.397 1,04 25.43Francuska 4.266 0,60 7.606 1,07 178.29[vedska 6.346 0,90 4.266 0,60 67.22Djevi~anska Ostrva (Britanska) 7.018 0,99 3.247 0,46 46.27V.Britanija 58.455 8,27 47.005 6,59 80.41Holandija 9.834 1,39 3.996 0,56 40.63[panija 4.991 0,71 3.747 0,53 75.08

Zemlje u tranzicijiSrbija i Kosovo 169.637 24,01 245.737 34,44 144.86Slovenija 54.270 7,68 52.110 7,30 96.02Hrvatska 53.037 7,51 46.982 6,59 88.58Bosna i Hercegovina 23.435 3,32 22.103 3,10 94.32Ma|arska 10.662 1,51 9.273 1,30 86.97BJR Makedonija 9.163 1,30 7.729 1,08 84.35^e{ka 4.443 0,63 5.680 0,80 127.84Bugarska 4.460 0,63 6.257 0,88 140.29Rumunija 1.106 0,16 4.053 0,57 366.46Albanija 4.699 0,66 2.835 0,40 60.33

Zemlje u razvojuKipar 26.526 3,75 14.267 2,00 53.78 Ostale 55.185 7,81 25.724 3,61 46.61

Izvor:Carinske deklaracije i statistika Centralne banke o platnom prometu sa inostranstvom.

Tabela 14. Struktura izvoza po zemljama (u 000 USD)

Tabela 15. Struktura uvoza po zemljama (u 000 USD)

98


99

UkupnoProizvodne djelatnosti

Uslu`ne djelatnosti

Nekretnine Finansij.org.

1=2+3+4 2 3 4 5

Australija 261.807,53 - - 261.807,53 -

Austrija 2.145.573,90 1.328.107,05 817.466,85 - -

Belgija 495.532,33 - - 495.532,33 -

BJR Makedonija 80.865,47 - - 80.865,47 -

Bosna i Hercegovina 1.360.879,56 - 1.270.079,58 90.799,98 -

Britan. Djevi~anska ostrva 235.528,29 - 235.528,29 - -

Estonija 309.006,15 - 39.655,00 269.351,15 -

Francuska 41.415,63 - 16.371,01 25.044,62 -

Gr~ka 55.286,96 - - 55.286,96 -

Holandija 1.301.065,08 - - 58.461,30 1.242.603,78

Hongkong 72.772,60 - - 72.772,60 -

Hrvatska 102.751,98 - 35.904,02 66.847,96 -

Italija 84.699,55 - 2.423,82 82.275,73 -

Japan 776.603,80 776.603,80 - - -

Kanada 33.755,23 - - 33.755,23 -

Kipar 2.151.804,01 - 1.737.369,97 414.434,04 -

Letonija 248.067,02 - - 248.067,02 -

Liban 662.734,95 - 626.089,37 36.645,58 -

Luksemburg 831.919,03 - 831.919,03 - -

Madjarska 0,00 - - - -

Njema~ka 6.173.940,95 193.837,53 3.908.371,25 865.569,96 1.206.162,21

Norve{ka 96.522,69 - 96.522,69 - -

Ruska federacija 269.309,34 - 186.915,02 82.394,32 -

SAD 265.476,98 - - 265.476,98 -

Slovenija 15.159.608,81 - 4.886.901,41 458.128,18 9.814.579,22

Srbija 684.048,14 51.892,50 34.882,38 597.273,26 -

[vajcarska 8.641.653,15 99.889,61 7.138.028,51 1.403.735,03 -

[vedska 80.747,63 - - 80.747,63 -

Velika Britanija 7.866.681,51 - 6.133.215,64 30.040,45 1.703.425,42

Ostalo 21.445,54 5.680,00 15.530,14 - 235,40

UKUPNO 50.511.273,32 2.456.010,49 28.013.173,98 6.075.082,82 13.967.006,03

Izvor: Statistika Centralne banke o platnom prometu sa inostranstvom

Tabela 16. Strane direktne investicije u Crnu Goru - po zemljama 2003. (USD)

98


99

Redni Broj

Banka

Dr`avno u~e{}e u akcijskom kapitalu

U~e{}e privatnih lica u akc. kapit.

U~e{}e stranih lica u akc.kapit. Akcijski

kapitalUkupni kapital

Direktno Indirek. Iznos % Iznos % Iznos %

1. Hipotekarna banka 4.03 15.64 2.547 19,67 10.145 78,36 255 1,97 12.947 15.116

2. Podgori~ka banka 55.30 20.70 5.546 76,00 1.752 24,00 0 0,00 7.298 15.294

3. Montenegrobanka 0.00 1.96 80 1,96 0 0,00 3.977 98,04 4.057 12.505

4. Crnogorska kom. banka 0.00 11.80 1.179 11,80 4.406 44,10 4.406 44,10 9.991 12.392

5. Euromarket banka 0.00 0.00 0 0,00 0 0,00 7.133 100,00 7.133 7.879

6. Pljevaljska banka 0.00 27.20 1.231 27,20 3.293 72,80 0 0,00 4.524 4.680

7. Nik{i}ka banka 16.50 54.50 2.981 71,00 1.217 29,00 0 0,00 4.198 4.436

8. Atlasmont banka 19.18 6.23 1.305 25,41 3.830 74,58 0 0,00 5.135 5.974

9. Opportunity banka 0.00 0.00 0 0,00 0 0,00 6.000 100,00 6.000 6.401

10. Komercijalna banka 0.00 0.00 0 0,00 4.500 100,00 0 0,00 4.500 4.522

UKUPNO: 14.869 22,60 29.143 44,30 21.771 33,10 65.783 89.199

Izvor: Banke iz RCG

Red. br. Naziv BankeBilansna suma % promjena

2002-2003.

Tr`i{no u~e{}e

31.12.2001. 31.12.2002. 31.12.2003. 31.12.2001. 31.12.2002. 31.12.2003.

1. Hipotekarna banka 82.319 79.007 60.232 -23,76 22,42 23,21 17,22

2. Podgori~ka banka 61.977 70.247 53.263 -24,18 16,88 20,63 15,23

3. Montenegrobanka 0 24.212 36.045 48,88 0 7,11 10,31

4. Crnogorska kom. banka 36.581 62.286 93.432 50,00 9,96 18,29 26,71

5. Euromarket banka 11.885 21.795 29.015 33,13 3,24 6,40 8,30

6. Pljevaljska banka 12.374 16.390 9.242 -43,61 3,37 4,82 2,64

7. Nik{i}ka banka 11.563 10.915 13.681 25,34 3,15 3,21 3,91

8. Komercijalna banka 0 0 11.363 0 0 0 3,25

9. Atlasmont banka 0 35.816 26.410 -26,26 0 10,52 7,55

10. Opportunity banka 0 11.354 17.078 50,41 0 3,33 4,88

11. Ekos banka 8.369 8.452 0 0 2,28 2,48 0

12. Beranska banka 10.511 0 0 0 2,86 0 0

13. Jugobanka 121.786 0 0 0 33,17 0 0

14. Banka za razvoj 9.771 0 0 0 2,66 0 0

UKUPNO 367.136 340.474 349.761 2,73 100,00 100,00 100,00

Izvor: Banke iz RCG

Tabela 17.Struktura vlasni{tva kapitala (u 000 eura)

Tabela 18.Bilansna suma banaka u Crnoj Gori ( u 000 eura)

100


101

R.br. OPIS 2001. 2002. 2003.Nom.rast u % (2002/2003)

Struktura u %

1. Nov~ana sredstva i ra~uni depozita kod depoz. inst 116.752 140.163 96.030 -31,49 27,45

2. Aktiva za trgovinu 2.098 138 23 -83,33 0,01

3. Plasmani drugim bankama 1.261 396 0

4. Krediti i poslovi lizinga 123.957 124.845 200.626 60,70 57,36

5. Hartije od vrijednosti koje se dr`e do dospije}a 903 5.047 16.010 217,22 4,58

6. Poslovni prostor i ostala fiksna aktiva 8.009 21.982 24.178 9,99 6,91

7. Ste~ena aktiva 1.934 14.268 6.447 -54,81 1,84

8. Ulaganja u kapital drugih pravnih lica 4.311 5.852 5.685 -2,85 1,62

9. Ostala aktiva 116.345 41.855 10.431 -75,08 2,98

10. Minus: Rezerve za potencijalne gubitke 8.435 14.072 9.669 -31,29 2,75

11. UKUPNA AKTIVA 367.135 340.474 349.761 2,73 100,00

12. Depoziti 148.185 205.536 211.004 2,66 60,33

13. Uzete pozajmice od drugih banaka 1.488 4.913 19.248 291,78 5,50

14. Obaveze po uzetim kreditima i pozajmicama 54.192 9.274 17.390 87,10 4,97

15. Obaveze prema Vladi 1.342 2.768 5.170 86,78 1,47

16. Ostale pozajmice - dospjele obaveze 99 0 0

17. Ostale obaveze 107.408 40.035 7.751 -80,64 2,22

18. Subordinisani dug 0 0 0

19. UKUPNE OBAVEZE 312.714 262.526 260.563 -0,75 74,49

20. Povla{}ene akcije 0 3.195 3.000 -6,10 0,86

21. Obi~ne akcije 45.870 53.291 62.783 17,81 17,95

22. Emisione premije 0 0 42 0,01

23. Neraspore|ena dobit/gubitak i rezerve kapitala 10.905 9.344 18.076 93,45 5,17

24. Ostali kapital -2.354 12.118 5.297 -56,29 1,51

25. UKUPAN KAPITAL minus 23. i 24. ako je gubitak 54.421 77.948 89.198 14,43 25,50

26. UKUPNA PASIVA (19+25) 367.135 340.474 349.761 2,73 100,00

Izvor: Banke iz RCG

Tabela 19. Agregatni bilans stanja banaka (u 000 EUR)

100


101

Grupe zajmoprimaca 2001. % 2002. % 2003. % Index

Poljoprivreda, lov, ribolov i dr. 2.002 2,4% 2.742 2,2% 5.525 2,8% 201

Rudarstvo 6.900 8,2% 3.303 2,6% 3.923 2,0% 119

Energetika 1.758 2,1% 3.383 2,7% 7.586 3,8% 224

Gradjevinarstvo 5.005 5,9% 7.532 6,0% 10.471 5,2% 139

Trgovina 26.672 31,7% 31.966 25,6% 73.025 36,4% 228

Usluge, turizam, ugostiteljstvo 4.317 5,1% 7.619 6,1% 12.304 6,1% 161

Transport, skladi{tenje, komunikacije 1.860 2,2% 3.389 2,7% 7.972 4,0% 235

Finansije 7.968 9,5% 8.369 6,7% 15.825 7,9% 189

Trgovina nekretninama 0 0,0% 10 0,0% 216 0,1% 0

Administracija 9.813 11,7% 15.462 12,4% 5.910 2,9% 38

Ostalo 17.929 21,3% 41.097 32,9% 57.869 28,8% 141

UKUPNO 84.224 100,0% 124.872 100,0% 200.626 100,0% 161

Izvor: Banke iz RCG

2002. 2003.

31.12. 31.03. 30.06. 30.09. 31.12.

DEPOZITI PO VI\ENJU 11.370 9.887 12.133 16.967 22.559

Transakcioni depoziti stanovni{tva 5.347 3.873 6.595 8.385 13.766

Ostali depoziti po vi|enju 6.023 6.014 5.538 8.582 8.793

U doma}oj valuti - EUR 5.154 4.303 4.168 7.330 7.188

U drugoj valuti 869 1.711 1.370 1.252 1.605

ORO^ENI DEPOZITI 10.777 15.612 15.188 18.066 22.599

Depoziti oro~eni do 1 godine 9.650 14.446 13.848 16.512 20.258


U drugoj valuti 2.827 3.702 3.224 2.949 3.213

Depoziti oro~eni preko 1 godine 1.127 1.166 1.340 1.554 2.341


U drugim valutama 37 24 48 115 81

UKUPNI DEPOZITI STANOVNI[TVA 22.147 25.499 27.321 35.033 45.158

Izvor: Banke iz RCG

Tabela 20.Pregled koncentracije kredita po djelatnostima/granama (u 000 EUR)

Tabela 21.Depoziti stanovni{tva (u 000 EUR)

102


103

R.br. OPIS 2001. 2002. 2003.

1. Prihodi od kamata 11.599 16.216 25.694

2. Rashodi od kamata 4.341 3.893 6.199

3. Neto prihodi / rashodi od kamata 7.258 12.323 19.495

4. Tro{kovi za kreditne gubitke 8.184 13.907 6.234

5. Neto prihodi / rashodi -926 -1.584 13.261

6. Prihodi od naknada 7.826 12.551 18.413

7. Rashodi naknada 1.804 2.750 3.155

8. Neto prihodi / rashodi od naknada 6.022 9.801 15.258

9. Neto prihodi / rashodi od kamata i naknada 5.096 8.217 28.519

10. Ostali operativni prihodi 3.247 2.324 2.413

11. Operativni tro{kovi 11.823 17.141 25.492

12. Prihodi / rashodi prije vanrednih stavki -3.480 -6.600 5.440

13. Vanredni prihodi 3.385 36.023 1.396

14. Vanredni rashodi 556 14.412 727

15. Prihodi / rashodi posle vanrednih stavki -651 15.011 6.109

16. Porezi 560 2.893 773

17. Neto dobit / gubitak -1.211 12.118 5.336

Izvor: Banke iz RCG

R.br.

Stavke aktive bilansa i vanbilansa KolateralK L A S I F I K A C I J A

Ukupno

A B C D E

1. Krediti 34.034 128.089 26.241 7.206 1.324 0 196.894

2. Dospjela potra`ivanja 9 1.388 883 827 625 0 3.732

3. Kamata 0 1.394 188 180 32 0 1.794

4. Ostala potra`ivanja 0 17.541 136 328 3.522 16 21.543

5. Ukupno (1+2+3+4) 34.043 148.412 27.448 8.541 5.503 16 223.963

6.Aktiva na koju se ne izdv.rez.za kred.gubitke

0 135.467 0 0 0 0 135.467

7. Stavke aktive bilansa ukupno:(5+6) 34.043 283.879 27.448 8.541 5.503 16 359.430

8. Garancije 1.801 25.812 4.228 1.918 611 128 34.498

9. Akreditivi 2.280 1.947 1.189 24 13 0 5.453

10. Ostale VO 0 48 0 0 0 0 48

11. Stavke vanbilansa ukupno:(8+9+10) 0 27.807 5.417 1.942 624 128 39.999

12. Vanbilans na koji se ne izdvajaju rezerve 0 13.620 0 0 0 0 13.620

13. STAVKE VANBILANSA UKUPNO (11+12) 4.081 41.427 5.417 1.942 624 128 53.619

14.Ukupno stavke bilansa i vanbilansa (7+13)

38.124 325.306 32.865 10.483 6.127 144 413.049

15.Ukupno stavke bilansa i vanbilansa (5+11) na koje se izdvaja rez.za pot.gub.

176.219 32.865 10.483 6.127 144 225.838

16. Formirane rezerve 4 2.751 1.241 2.328 3.201 144 9.669

17. Pokrivenost (16/15)% 1,56 3,78 22,21 52,24 100,00 4,28

Izvor: Banke iz RCG

Tabela 22Agregatni bilans uspjeha (u 000 eura)

Tabela 23. Klasifikacija aktive banaka na dan 31.12.2003. godine (u 000 EUR)

102


103

Mjesto

Atlas

mont

ban

kaEuro

mar

ket

ban

kaMonteneg

ro

ban

ka

Crn

ogors

ka

komer

cijalna

ban

ka

Podgori~k

a ban

kaNik{i}k

a ban

kaHipoteka

rna

ban

kaKomer

cijalna

ban

ka B

udva

Plje

valjs

ka

ban

kaOpportunity

ban

kSVEGA

And

rijev

ica

11

Bar

11

11

11

6

Beran

e1

12

Bije

lo P

olje

11

11

4

Bud

va1

11

11

5

Dan

ilovg

rad

11

2

@ab

ljak

11

Kola{

in1

12

Kotor

11

11

15

Mojko

vac

11

2

Nik{i}

11

11

15

Plav

11

2

Plu`ine

11

Plje

vlja

11

2

Pod

goric

a1

22

22

21

113

Ro`

aje

11

13

Tivat

11

13

Ulcinj

11

13

Herce

g Nov

i1

12

15

Cetinje

11

2

[av

nik

11

UKUPNO

119

1018

63

55

21

70

Izvo

r: C

entr

alna

ban

ke C

rne

Gore

Tabe

la 2

4.Te

ritor

ijaln

i raz

mje

{taj

org

aniz

acio

nih

djel

ova

bana

ka k

oje

posje

duju

lice

ncu

za o

bavl

janj

e po

slova

pla

tnog

pro

met

a u

Repu

blici

Crn

oj G

ori

104


105

Mjesto

Atlas

mont

ban

kaEuro

mar

ket

ban

ka

Monteneg

ro

ban

ka

Crn

ogors

ka

komer

cijalna

ban

ka

Podgori~k

a ban

kaNik{i}k

a ban

kaHipoteka

rna

ban

kaKomer

cijalna

ban

ka Budva

Plje

valjs

ka

ban

kaOpportunity

ban

kSVEGA

And

rijev

ica

-

Bar

22

Beran

e2

2

Bije

lo P

olje

13

4

Bud

va1

23

Dan

ilovg

rad

14

5

@ab

ljak

55

Kola{

in1

45

Kotor

12

3

Mojko

vac

41

5

Nik{i}

44

Plav

11

Plu`ine

77

Plje

vlja

44

Pod

goric

a1

1

Ro`

aje

44

Tivat

4

Ulcinj

54

5

Herce

g Nov

i1

34

Cetinje

51

6

[av

nik

77

UKUPNO

917

63

818

92

9-

81

Izvo

r: C

entr

alna

ban

ke C

rne

Gore

Tabe

la 2

5.Po

tpisa

ni m

e|ub

anka

rski

ugo

vori

u Re

publ

ici C

rnoj

Gor

i po

op{t

inam

a i b

anka

ma-

agen

tima

104


105

Broj aukcije Datum Emitovano Prodato Prosje~na stopa

XIX AUKCIJA 22.01.2003. 7.000.000,00 5.912.000,00 7,99

XX AUKCIJA 19.02.2003. 6.500.000,00 5.762.000,00 8,49

XXI AUKCIJA 19.03.2003. 7.000.000,00 6.065.000,00 8,94

XXII AUKCIJA 16.04.2003. 7.500.000,00 7.028.000,00 10,17

XXIII AUKCIJA 14.05.2003. 8.000.000,00 6.949.500,00 10,45

XXIV AUKCIJA 11.06.2003. 7.500.000,00 6.674.000,00 10,75

XXV AUKCIJA 09.07.2003. 7.000.000,00 6.682.000,00 10,71

XXVI AUKCIJA 06.08.2003. 7.000.000,00 7.000.000,00 10,83

XXVII AUKCIJA 03.09.2003. 8.000.000,00 8.000.000,00 10,76

XXVIII AUKCIJA 02.10.2003. 8.500.000,00 8.500.000,00 10,57

XXIX AUKCIJA 30.10.2003. 9.500.000,00 9.500.000,00 10,25

XXX AUKCIJA 26.11.2003. 12.000.000,00 10.629.000,00 10,01

XXXI AUKCIJA 24.12.2003. 13.000.000,00 12.008.000,00 10,08

UKUPNO: 108.500.000,00 100.709.500,00

Izvor: Centralna banke Crne Gore

Broj aukcije Datum Emitovano Prodato Prosje~na stopa

XII AUKCIJA 08.01.2003. 3.000.000,00 1.670.000,00 8,13

XIII AUKCIJA 05.02.2003. 3.000.000,00 2.250.000,00 8,38

XIV AUKCIJA 05.03.2003. 4.500.000,00 1.320.000,00 9,13

XV AUKCIJA 02.04.2003. 4.000.000,00 2.866.000,00 10,05

XVI AUKCIJA 29.04.2003. 3.000.000,00 2.100.000,00 10,06

XVII AUKCIJA 28.05.2003. 3.000.000,00 2.876.000,00 10,76

XVIII AUKCIJA 25.06.2003. 2.500.000,00 2.143.500,00 11,51

XIX AUKCIJA 23.07.2003. 4.500.000,00 3.826.000,00 11,24

XX AUKCIJA 20.08.2003. 3.000.000,00 3.000.000,00 11,12

XXI AUKCIJA 18.09.2003. 4.500.000,00 4.500.000,00 10,63

XXII AUKCIJA 15.10.2003. 4.000.000,00 3.235.500,00 10,45

XXIII AUKCIJA 13.11.2003. 5.500.000,00 4.982.000,00 10,03

XXIV AUKCIJA 11.12.2003. 4.000.000,00 3.235.500,00 10.45

UKUPNO: 48.500.000,00 38.004.500,00


Tabela 27. Aukcije 56-dnevnih dr`avnih zapisa

Tabela 26. Aukcije 28-dnevnih dr`avnih zapisa

106


107

Naziv institucije Naziv kursa/seminara/obukeTrajanje obuke

Broj polaznika

Kvalifikaciona struktura polaznika

SSS V[S VSS

U zemlji

Institut za strane jezike u Podgorici Kurs engleskog jezika 3 mjeseca 30 5 1 24

Institut za strane jezike u Podgorici Kurs engleskog jezika 3 mjeseca 35 7 1 27

USAID program Upravljanje ljudskim resursima radi postizanja rezultata 10 dana 12 12

Interna edukacija - USAID Kontrola na konsolidovanoj osnovi 5 dana 22 2 20

SWIFT Education Department iz Brisela SWIFT kursevi 6 dana 10 10

Susret pravnika u Vrnja~koj Banji Kongres pravnika u privredi Srbije i Crne Gore 5 dana 4 4

Savez ekonomista Jugoslavije Konkurentnost i tranzicija 3 dana 3 3

Montora Software ORACLE kursevi 3 dana 4 2 2

Montora Software ORACLE kursevi 5 dana 3 3

Montora Software ORACLE kursevi i Java 5 dana 6 6

Savez ekonomista Crne Gore Post-tranzicioni procesi 3 dana 7 7

PriceWater House Coopers Razvoj u ra~unskom sistemu i implementacija MRS 2 dana 25 3 1 21

Informativno Poslovni Centar iz Bg. Ra~unovodstvo-prelazak na MRS i devizno poslovanje 5 dana 1 1

Festival informati~kih dostignu}a INFOFEST 7 dana 4 4

Ministarstvo za ekonomske odnose sa inostranstvom

Usagla{avanje doma}eg zakonodavstva sa z. EU 6 mjeseci 7 7

Menad`ment centar Beograd Upravljanje ljudskim resursima 2 dana 1 1

International Trading School Trgovanje valutama na svjetskom tr`i{tu novca 5 dana 2 2

Savez ekonomista Jugoslavije Institucionalne reforme - izazovi i mogu}nosti 2 dana 2 2

Savez ra~unovo|a i revizora Srbije Primjena zakonske i profesionalne regulative u ra~. 3 dana 3 3

PriceWater House Coopers Internal Audit 2 dana 3 3

Ukupno u zemlji: 62 14 3 45

U inostranstvu

Deutsche Bundesbank Studijska posjeta 2 dana 3 3

Medjunarodni bankarski seminar 17 dana 1 1

Platni promet u sistemu ESCB 5 dana 1 1

Prakti~na obuka 18 dana 2 2

Monetary policy strategy and impl. in the Eurosystem 5 dana 1 1

Center for Excelences in Finances Prevention and Detection of Money Laundering 2 dana 1 1

Balance of Payment Statistics Recent in Methodology 3 dana 1 1

Financial Programing and Policies 12 dana 2 2

Internal Audit in Central banks 2 dana 2 2

Development of Foreign Exchange Regulations 3 dana 3 3

Banking and Supervision in Slovenia 3 dana 3 3

FRY Income Tax Processing 3 dana 1 1

USAID program FED 14 dana 6 6

Czech National Bank Tr`i{ni rizik i upoznavanje sa Bazelom II 6 dana 6 6

HSBC plc Upravljanje deviznim rezervama u zlatu 8 dana 1 1

Narodna banka Slovenije Studijska posjeta 2 dana 2 2

Joint Vienna Institute Monetary and Financial Statistics 19 dana 1 1

Euromoney Conferences The 3rd Regional Finance & Investment Conference 2 dana 1 1

The Bank of England Management of Foreign Exchange Reserve 5 dana 1 1

The Bank of England Role of informaton technoligy in Central Banks 5 dana 1 1

Hanover-Njema~ka Svjetski sajam nau~nih dostignu}a 5 dana 2 2

World tourism organization-Bukure{t Sub-regionalna radionica o statistici u turizmu 3 dana 2 2

Ukupno u inostranstvu: 28 28

Tabela 28.Statistika realizovane obuke slu`benika Centralne banke Crne Gore


106


107

Vrsta medija Broj nastupaOrganizacioni nivo u~esnika u nastupima

Najvi{i nivo menad`menta*

Srednji nivo menad`menta**

Ni`i nivo menad`menta***

Ostali

U zemlji

Dnevne novine 17 13 4

Periodi~na novinska izdanja 13 9 3 1

Televizijske emisije 27 10 5 12

Informativne 5 5

Tematske 22 5 5 12

Radio emisije 14 3 10 1

Agencije 8 5 3

Ukupno u zemlji 106 50 30 24 2

Konferencije za novinare 7 7 3 1

Sajt CBCG – saop{tenja i sl. 22 4 18

Stru~ne konferencije 9 3 2 2 2

Mediji u inostranstvu

Dnevne novine 1 1

Periodi~na novinska izdanja 3 2

Ukupno u inostranstvu: 4 2

* Odnosi se na predsjednika Savjeta Centralne banke, generalnog direktora, zamjenike generalnog direktora i glavnog ekonomistu

** Odnosi se na direktore organizacionih dijelova Centralne banke, njihove zamjenike i pomo}nike*** Odnosi se na {efove pojedinih ni`ih jedinica unutar glavnih organizacionih dijelova


Tabela 29. Nastupi slu`benika CBCG u medijima35

35 Tabelarni pregled obuhvata pojavljivanja slu`benika Centralne banke u javnosti, realizovana u saradnji sa savjetnikom za odnose s javno{}u – izjave date na skupovima i sastancima, kao i izjave dobijene neposredno od slu`benika Banke nijesu obuhva}ene.

108


109

Prilog 2. Spisak pravnih akata Centralne banke donesenih u 2003. godini

Odluke iz oblasti kontrole banaka

1. Odluka o privremenoj upravi u bankama (»Sl. list RCG«, br. 26/03);2. Odluka o kontroli banaka na konsolidovanoj osnovi (»Sl. list RCG«, br. 52/03);3. Odluka o izmjenama i dopunama Odluke o kreditnim unijama (»Sl. list RCG«, br. 53/03);4. Odluka o prestanku vaènja Odluke o postupanju banaka i finansijskih institucija u slu~aju sumnjivih transakcija njihovih klijenata

(»Sl. list RCG«, br. 58/03);5. Odluka o internoj reviziji u bankama (»Sl. list RCG«, br. 72/03);6. Odluka o uslovima za sticanje i postupanju banaka sa sopstvenim akcijama, (»Sl. list RCG«, br. 72/03);7. Odluka o Kontnom okviru za banke (»Sl. list RCG«, br. 72/03).

Odluke iz oblasti finansijskih i bankarskih operacija

1. Odluka o obaveznoj rezervi banaka kod Centralne banke Crne Gore («Sl. list RCG», br. 20/03, 72/03);2. Odluka o jedinstvenom na~inu obra~una i iskazivanja efektivne kamatne stope na kredite i depozite («Sl. list RCG», br. 48/03).

Odluke iz oblasti platnog prometa

1. Odluka o izmjenama i dopunama Odluke o platnom prometu u zemlji („Sl. list RCG“, 7/03, 52/03 i 67/03);2. Odluka o prestanku vaènja Odluke o kriterijumima i na~inu utvr|ivanja visine blagajni~kog maksimuma („Sl. list RCG“, br. 72/03);3. Odluka o bliìm uslovima, na~inu i postupku davanja i oduzimanja odobrenja bankama za obavljanje poslova platnog prometa u

me|ubankarskom platnom sistemu i ìro sistemu ~iji je operater Centralna banka Crne Gore („Sl. list RCG“, br. 27/03);4. Odluka o minimalnim standardima za obavljanje poslova platnog prometa u me|ubankarskom platnom sistemu i ìro sistemu ~iji je

operater Centralna banka Crne Gore („Sl. list RCG“, br. 27/03);5. Odluka o jedinstvenom planu ra~una za obavljanje platnog prometa u me|ubankarskom platnom sistemu i ìro sistemu ~iji je operater

Centralna banka Crne Gore („Sl. list RCG“, br. 7/03 i 52/03);6. Odluka o na~inu obavljanja elektronskog platnog prometa u me|ubankarskom platnom sistemu i ìro sistemu ~iji je operater Centralna

banka Crne Gore („Sl. list RCG“, br. 52/03);7. Odluka o na~inu obavljanja platnog prometa preko Po{te Crne Gore kao ovla{}enog agenta banaka („Sl. list RCG“, br. 52/03);8. Odluka o naknadama za usluge Centralne banke Crne Gore za obavljanje platnog prometa u me|ubankarskom platnom sistemu i ìro

sistemu („Sl. list RCG“, br.52/03, 57/03 i 72/03);9. Uputstvo o na~inu obra~una i naplate naknade za usluge Centralne banke Crne Gore za obavljanje platnog prometa u me|ubankarskom

platnom sistemu i ìro sistemu(„Sl. list RCG“, br.52/03);10. Uputstvo o operativnim procedurama koje banke primjenjuju u obavljanju poslova platnog prometa u me|ubankarskom platnom sistemu

i ìro sistemu ~iji je operater Centralna banka („Sl. list RCG“, br. 7/03,52/03 i 72/03).

108


109

Prilog 3. Politika Centralne banke u 2004. godini

Na osnovu ~lana 17, stav 1, ta~ka 1, Zakona o Centralnoj banci Crne Gore (»Sl. list RCG« br. 52/00 i br. 47/01), Savjet Centralne banke Crne Gore je, na sjednici odrànoj 30. januara 2004. godine, utvrdio:

POLITIKU CENTRALNE BANKE U 2004. GODINI

Centralna banka Crne Gore }e u 2004. godini, oslanjaju}i se na rezultate ostvarenih politika u prethodnim godinama, realizovati sljede}e ciljeve:

1. odràvanje visokog stepena boniteta bankarskog sistema, ja~anja finansijske discipline i povjerenja u bankarski sistem kroz pove}anje nivoa uskla|enosti sa Osnovnim Bazelskim principima efikasne kontrole banaka;

2. aktivno u~e{}e na stvaranju uslova za regulisanje likvidnosti bankarskog sistema i unapre|enje upravljanja nov~anim rezervama Republike Crne Gore;

3. obezbje|enje efikasnog platnog prometa kroz dalji razvoj platnih sistema, u skladu sa me|unarodnim standardima i preporukama; 4. efikasno obavljanje djelatnosti bankara, savjetnika i fiskalnog zastupnika organa i organizacija Republike Crne Gore; 5. saradnja sa me|unarodnim finansijskim institucijama, centralnim bankama i drugim relevantnim me|unarodnim organizacijama; 6. pra}enje poloàja i analiziranje uticaja finansijskog i bankarskog sistema na ukupna makroekonomska kretanja;7. unapre|ivanje kadrovske i tehni~ke osposobljenosti i na~ina predstavljanja u javnosti.

1. Radi pove}anja nivoa uskla|enosti sa Osnovnim Bazelskim principima efikasne kontrole banaka i ja~anja povjerenja u bankarski sistem, Centralna banka }e raditi na:

a. izradi nove i uskla|ivanju postoje}e regulative iz oblasti bankarskog sistema;b. sveobuhvatnijem kreiranju parametara za ocjenu rizika i njihovoj primjeni kroz vr{enje neposredne (on–site) i posredne (off-site) kontrole

banaka;c. primjeni adekvatnih mjera prema bankama radi predupre|enja negativnih efekata na bankarski sistem;d. licenciranju novih banaka i drugih finansijskih institucija, u skladu sa usvojenim principima sigurnosti i pove}anja nivoa konkurentnosti

u bankarskom sektoru;e. ubrzanju aktivnosti na okon~anju otvorenih postupaka ste~aja i likvidacije banaka;f. razmjeni podataka i iskustava u kontroli banaka kroz realizaciju potpisanih sporazuma i uspostavljanju saradnje sa drugim regulatornim

tijelima u kontroli banaka.

2. Centralna banka }e aktivno u~estvovati na stvaranju uslova za regulisanje likvidnosti bankarskog sistema i unapre|enju upravljanja nov~anim rezervama Republike Crne Gore kroz:

a. stvaranje institucionalnih pretpostavki za razvoj trì{ta novca i kratkoro~nih hartija od vrijednosti:b. stvaranje institucionalnih pretpostavki za operacije na otvorenom trì{tu;c. vo|enje aktivne politike obavezne rezerve;d. izradu analiza i studija: o strukturi i visini nov~ane mase i njenog uticaja na ekonomsku stabilnost, nivou, sastavu i upotrebi nov~anih

rezervi u Republici;e. upravljanje nov~anim rezervama Republike u cilju: (I) odràvanja op{te likvidnosti u pla}anjima prema inostranstvu, (II) minimiziranja

rizika i (III) maksimiziranja koristi;f. obezbje|ivanje potrebne koli~ine i apoenske strukture eura i adekvatne distribucije nov~anica i kovanog novca za potrebe finansijskih

transakcija.

110


111

3. Centralna banka }e obezbijediti efikasni platni promet i omogu}iti dalji razvoj platnih sistema putem:

a. izrade novog regulatornog okvira;b. uspostavljanja novih organizacionih struktura u skladu sa razvojnim zahtjevima funkcije platnog prometa; c. izmje{tanja i rekonfiguracije neplatnih funkcija prema novim nadle`nim nosiocima; d. implementacije novog me|ubankarskog platnog sistema kao osnovne pretpostavke za realizaciju i povezivanje unutar bankarskih sistema

i integracije u mreù me|unarodnih RTGS sistema;e. implementacije unutra{njeg platnog sistema Centralne banke za sopstvene potrebe i potrebe svojih klijenata; f. pruànja podr{ke izgra|ivanju i unapre|enju unutarbankarskih ra~unovodstvenih sistema u poslovnim bankama.

4. U cilju efikasnog obavljanja poslova bankara, savjetnika i fiskalnog zastupnika organa i organizacija Republike, Centralna banka }e:

a. nastaviti sa unapre|ivanjem nivoa bankarskih usluga koje pruà organima i organizacijama Republike ;b. obavljati platni promet u zemlji i sa inostranstvom za organe i organizacije Republike;c. pratiti priliv i upotrebu finansijskih sredstava dodijeljenih Republici putem kredita i donacija, kao i drugih sredstava iz inostranstva;d. u saradnji sa Ministarstvom finansija sprovesti aktivnosti na ga{enju depozitnih ra~una Vlade kod poslovnih banaka i prenosu sredstava

na jedinstveni ra~un u Centralnoj banci;e. izra|ivati mjese~ne izvje{taje o kretanjima u monetarnoj, privrednoj i fiskalnoj oblasti, te u oblasti ekonomskih odnosa Republike sa

inostranstvom, u funkciji blagovremene pripreme preporuka i savjeta Vladi;f. davati preporuke Vladi za sprovo|enje ekonomske politike, najmanje jednom godi{nje, a po potrebi i ~e{}e;g. davati savjete Vladi u vezi finansiranja teku}eg budètskog deficita, limita zaduìvanja i smanjenja javnog duga.

5. Radi unapre|enja saradnje sa me|unarodnim finansijskim institucijama, centralnim bankama i drugim relevantnim me|unarodnim organizacijama Centralna banka }e:

a. sprovesti aktivnosti za postupak certifikacije Svjetske banke za obavljanje finansijskih transakcija, za povla~enje sredstava i servisiranje zajmova Republike Crne Gore;

b. unapre|ivati uspostavljenu saradnju sa regulatornim organima i drugim centralnim bankama;c. aktivno raditi na unapre|enju postoje}ih i uspostavljanju novih korespondentskih odnosa sa stranim bankama i bankarskim

institucijama;d. prezentirati dostignu}a u reformi bankarskog sektora relevantnim me|unarodnim finansijskim institucijama i organizacijama e. okon~ati pregovore sa Narodnom bankom Srbije, vezano za podjelu imovine i obaveza, podjelu javnog duga i definisanja modela za

uspostavljanje platnog prometa izme|u Republika.f. aktivno u~estvovati, shodno zakonskim nadle`nostima, u procesu pridruìvanja Evropskoj Uniji.

6. Centralna banka }e pratiti i analizirati poloàj i uticaj finansijskog i bankarskog sistema u ukupnim makroekonomskim kretanjima, kroz:

a. izradu makroekonomskog modela za Republiku Crnu Goru, realizaciju specijalnih analiza i studija o strukturi i visini nov~ane mase i njenog uticaja na ekonomsku stabilnost, te analiza i studija o nivou, sastavu i svrsi upotrebe nov~anih rezervi u Republici Crnoj Gori;

b. izradu mjese~nih izvje{taja o kretanjima u monetarnoj, privrednoj i fiskalnoj oblasti, te u oblasti ekonomskih odnosa Republike Crne Gore sa inostranstvom;

c. izradu makroanaliti~kih kvartalnih off-site izvje{taja o agregatnom stanju u bankarstvu Republike Crne Gore.

7. Centralna banka }e preduzimati aktivnosti na unapre|enju kadrovske i tehni~ke osposobljenosti i na~inu predstavljanja u javnosti kroz:

a. dogradnju regulative kojom se ure|uju unutra{nji odnosi;b. razvijanje informacionog sistema i unapre|ivanje tehnolo{ke opremljenosti, c. izradu i implementaciju projekta sigurnosne politike informacionog sistema Centralne banke;d. usavr{avanje sistema upravljanja ljudskim resursima, razvoj mehanizama motivacije i kontinuirane edukacije kadrova; e. pove}anja nivoa transparentnosti rada i unapre|enje nastupa prema javnosti.

110


111

Prilog 4. Preporuke Vladi za ekonomsku politiku u 2004. godini

1. Polazi{te

Centralna banka Crne Gore, shodno zakonskim ovla{}enjima ima obavezu da Vladi Republike Crne Gore daje preporuke u oblasti ekonomske politike.

Preporuke za 2004. godinu podràvaju dugoro~ne ciljeve razvoja ekonomije Crne Gore definisane u 2003. godini, koje uklju~uju kontinuirani razvoj pravne i institucionalne strukture Crne Gore, bazirane na sljede}im pretpostavkama:

1. unapre|enje postoje}eg monetarnog reìma;2. ekonomski rast uslovljen razvojem privatnog sektora;3. razvoj i implementaciju sveukupnog pravnog okvira u skladu sa propisima Evropske Unije, uvaàvaju}i specifi~nosti u Crnoj Gori;4. maksimizacija potencijala Crne Gore u oblastima u kojima postoje komparativne prednosti; 5. za{tita ìvotne sredine;6. smanjenje eksterne makroekonomske neravnoteè uz ostvarivanje monetarne i fiskalne stabilnosti;7. smanjenje nezaposlenosti;8. prevo|enje neformalnog sektora u legalne tokove (smanjenje sive ekonomije).

Ostvarivanje ciljeva ekonomske politike u 2004. godini realizova}e se kroz sljede}e o~ekivane vrijednosti makroekonomskih indikatora:

1. realni rast BDP-a od 3,72%;2. odràvanje postoje}eg nivoa realnih zarada;3. stopa inflacije na godi{njem nivou do 4%;4. pove}anje zaposlenosti; 5. smanjenje deficita teku}eg ra~una do nivoa koji ~ini maksimalno 10% BDP-a Crne Gore.

Preporuke Centralne banke Crne Gore odnose se na sljede}e segmente:

1. Preporuke u vezi sa fiskalnom politikom

Prihodna strana BudètaRashodna strana BudètaKontrola i izvr{enje BudètaFinansiranje deficita i javnog dugaOstala pitanja sa fiskalnimi/ili makroekonomskim implikacijama

2. Preporuke u vezi sa politikama podr{ke ja~anju finansijskog sistema

3. Preporuke u vezi sa realnom ekonomijom

PrivatizacijaZakonsko okruènjeOstale konkretne aktivnostiOstala konkretna sektorska pitanja

4. Statistika

112


113

1.1. Preporuke u vezi sa fiskalnom politikom

Op{ti cilj preporuka u ovoj sferi je pove}anje budètske discipline pri ~emu }e struktura rashoda odraàvati razvojne prioritete u Republici. Bolju budètsku disciplinu mogu}e je posti}i pove}anjem aùrnosti u naplati prihoda pri ~emu je od velikog zna~aja uspostavljeni novi poreski sistem i implementiranje poreza, posebno PDV-a. Istovremeno treba obezbijediti optimalnu strukturu rashoda kroz implementaciju novog Penzionog zakona koji }e omogu}iti postepeno smanjenje procenta bruto nacionalnog dohotka koji se izdvaja za davanja koja imaju socijalni tretman u skladu sa novom i budu}om zakonskom regulativom.

1.2. Prihodna strana Budèta

U cilju stabilizacije prihoda i implementacije sistema naplate prihoda nakon demonopolizacije platnog prometa, potrebno je:

1. Pripremiti poresku administraciju za aktivnosti nakon zatvaranja filijala Centralne banke Crne Gore - platni promet ( biv{i ZOP), pri ~emu je kod implementacije modela prinudne naplate neophodna puna sinhronizacija svih nadle`nih institucija. Sa aspekta racionalnosti nije preporu~ljivo samostalno imlementiranje modela prinudne naplate sa ra~una od strane pojedinih organa (DJP). Ukidanjem automatizovane blokade ra~una kod Centralne banke Crne Gore - platni promet ( biv{i ZOP), radi naplate poreza potrebno je operacionalizovati sistem samoprijavljivanja poreske obaveze od strane poreskih obveznika i sistem elektronske evidencije prijava u Direkciji javnih prihoda, pri ~emu je od klju~nog zna~aja: usvajanje manje komplikovanih i transparentnijih administrativnih procedura; obuka i osposobljavanje os-oblja odgovornog za naplatu prihoda; dobar, jednostavan i transparentan sistem administrativnih kazni koje bi se mogle odre|ivati brzo i automatski; usvajanje zakonske i podzakonske regulative sa efikasnim mehanizmom za povla~enje sredstava sa ra~una poreskih obveznika koji ne izmiruju svoje obaveze pri ~emu treba po{tovati pravo na privatnost i integritet bankarskih i pravnih sistema; postojanje obu~enih revizora i zdrave revizije i procedura analize rizika.

2. Pripremiti Direkciju javnih prihoda za implementaciju novog prihodnog modela izdavanjem blagovremenih instrukcija i nadgledanjem implementacije novog prihodnog modela u nadle`nosti Ministarstva finansija. Izmje{tanjem neplatnih funkcija biv{eg ZOP-a, knjigovodstvo za prihodne institucije treba izmjestiti i locirati kod nadle`nih prihodnih institucija kroz softversku podr{ku uporednog pra}enja nov~anog i dokumentacionog toka. To }e omogu}iti Ministarstvu finansija da na pravilan na~in prikuplja sve podatke i sprovodi kontrolne funkcije nov~anog i dokumentacionog toka koje }e nestati zatvaranjem ZOP-a.

3. U skladu sa Zakonom o Budètu, potrebno je zatvoriti sve prihodne ra~une koji nijesu otvoreni u skladu sa nekim posebnim zakonom i prebaciti ta sredstva na glavni ra~un Trezora.

4. Smanjiti vremenski period za povra}aj PDV, uz redovne analize rizika, radi omogu}avanja poreskim obveznicima koji redovno izmiruju svoje obaveze kori{}enje tih sredstava za novonastala pla}anja. Potrebno je eliminisati ovakav oblik poreskog kreditiranja Budèta jer ono optere}uje likvidnost privrede. Ovim bi se doprinijelo smanjenju nedostatka likvidnosti u realnom sektoru.

5. Uspostaviti jedinstvenu naplatnu i kontrolnu funkciju od strane DJP za doprinose i ostale forme prihoda, s tim da DJP vr{i naplatu svih penzionih doprinosa do kraja 2004. godine, u skladu sa novim Zakonom o penzijama.

6. Prilagoditi sistem naplate i visinu sudskih taksi efikasnosti sudskih procedura koji bi sa svoje strane mogao doprinjeti ja~anju nezavisnosti sudstva.

1.3. Rashodna strana Budèta

1. Ubrzati implementaciju budètskog programiranja sprovo|enjem sistematskog razmatranja i analize rashodne strane Budèta uskla|uju}i je sa razvojnim prioritetima koji }e podràvati programske ciljeve Vlade Republike Crne Gore. Postoje}a struktura rashoda je veoma optere}ena platama i socijalnim doprinosima dràvnog sektora, pa bi neophodno trebalo politiku potro{nje budètskih sredstava usmjeriti na infrastrukturne investicije sa ciljem razvoja Republike umjesto na dominaciju servisiranja plata i socijalnih davanja.

112


113

2. U cilju uravnoteènja Budèta kao preduslova za po~etak smanjivanja poreza, trebalo bi po~eti sa sistematskim smanjenjima u oblastima koje ne ~ine optimalnu strukturu budètskih rashoda, pri ~emu poseban zna~aj ima smanjenje vi{ka zaposlenosti u javnom sektoru i tro{kova servisiranja za socijalna davanja na {tetu razvojnih prioriteta.

3. Implementirati centralizovani sistem zarada vode}i ra~una o efikasnosti koja }e se time dobiti pri ~emu, u skladu sa Zakonom o Budètu, Ministarstvo finansija treba da raspolaè sa potpunom evidencijom broja zaposlenih i njihovim stvarnim zaradama.

4. Teku}u budètsku rezervu bi trebalo koristiti za nepredvi|ene situacije u skladu sa zakonom a ne kao kompenzaciju za lo{e planiranje u pripremi Budèta.

1.4. Izvr{enje i kontrola Budèta

1. Podràti potpuni razvoj Sektora interne revizije u Ministarstvu finansija, u cilju omogu}avanja sistematskog ocjenjivanja protoka i kori{}enja sredstava kroz prihodne i potro{a~ke jedinice.

2. Mnoge institucije, bilo da dobijaju budètska sredstva ili ne, nemaju precizna pravila ra~unovodstva i izvje{tavanja i rashodi se ne uskla|uju sa izvr{enim aktivnostima na sistematskoj osnovi.Implementirati plan izvje{tavanja za potro{a~ke jedinice Budèta kroz postoje}i program za implementaciju takvog plana.

3. Utvrditi procedure za budètska pla}anja i ne dozvoliti akumuliranje neispla}enih obaveza i nepla}anja teku}ih budètskih isplata za socijalne doprinose ili poreze. To }e biti veoma zna~ajno u implementaciji drugog stuba penzionog sistema kada }e ta sredstva morati da idu na individualne ra~une korisnika.

4. Trebalo bi otpo~eti sa aktivnostima na evidentiranju dràvne imovine sa ciljem uspostavljanja bilansa imovine Republike .

1.5. Finansiranje deficita i javnog duga

1. Implementiranje zdrave strategije upravljanja javnim dugom {to uklju~uje: 1) usvajanje novog Zakona o upravljanju javnim dugom i osnivanje posebne organizacione jedinice za to; 2) okon~anje pregovora o stranom dugu i podjelu aktive i pasive izme|u Srbije i Crne Gore; 3) objedinjavanje ra~unovodstva nacionalnog javnog duga i integraciju godi{nje otplate duga u Budèt; 4) redovna procjena isplativosti dodatnog zaduènja i upore|ivanje tih tro{kova u odnosu na njegove prednosti i uslove njihovog ~injenja. Crna Gora ne bi trebala da rapidno pove}ava javni dug. Sredstva koja se uzimaju zaduìvanjem u inostranstvu za potrebe finansiranja infrastrukture bi trebalo zamjeniti sredstvima iz Budèta, koji bi imao zdraviju strukturu rashoda. Iako bolne, odluka o smanjivanju rashoda na dràvnom nivou ne bi trebalo prolongirati novim zaduìvanjem u inostranstvu.

2. Smanjiti direktno kreditiranje Budèta od doma}eg bankarskog sektora jer se zbog nedostatka kapitala – doma}eg i stranog smanjuju sredstva raspoloìva za kreditiranje privatnog preduzetni{tva i finansiranje sveukupnog ekonomskog razvoja.

3. Smanjiti ili prestati sa direktnim kreditiranjem ili davanjem garancija iz Budèta, i jedno i drugo vodi stalnom nedostatku discipline kod korisnika i remeti trì{te posebno u dijelu kreditiranja preduzetni{tva. Prebacivanjem postoje}e kreditne prakse dràve na komercijalne banke, i istovremeno preno{enje rizika na njih }e se posti}i ve}a disciplina zajmoprimaca i omogu}iti da se javna sredstva dopunjavaju privatnim sredstvima. Sve alokacije budètskih sredstava treba da budu u potpunosti javne i transparentne i u funkciji efikasnijeg korporativnog upravljanja.

4. U cilju smanjenja neto obaveza i pove}anja efikasnosti servisiranja ino duga i stare devizne {tednje preporu~uje se da imovinom, preuzetom od banaka u skladu sa Zakonom o preuzimanju obaveza i staroj deviznoj {tednji gradjana, upravlja me|unarodno specijalizovana agencija. Povjeravanje posebnoj jedinici funkcije upravljanja imovinom, uklju~uju}i prodaju i naplate, trebalo bi izvr{iti nakon javno objavljenog tendera. Na ovaj na~in bi se transparentno povjerilo upravljanje ovom imovinom i eliminisala svakodnevna odgovornost Vlade za naplatu.

114


115

1.6. Ostala pitanja vezana za fiskalne i/ili makroekonomske implikacije

1. Prestati sa praksom automatske indeksacije plata koja je bazirana na upotrebi sistema koeficijenata, {to je do sada bio jedan od glavnih uzro~nika stalne inflacije u Crnoj Gori.

2. Izvr{iti potpunu i preciznu analizu budètskih implikacija i isplativosti razli~itih opcija uplate penzionih davanja. Otpo~eti sa analizom politike i javnom debatom o optimalnoj formi drugog penzionog stuba sa penzionim ra~unima koje }e finansirati pojedinci.

2. Preporuke u finansijskoj politici

U oblasti finansijskog sektora, uz dono{enje novih i izmjenu postoje}ih zakonskih propisa, neophodna je realizacija aktivnosti na njihovoj implementaciji.

Prioritetne preporuke za 2004 su:

1. Stvaranje uslova za po~etak rada Uprave za sprje~avanje pranja novca, izrada i usvajanje neophodne regulative za potpunu implementaciju Zakona o sprje~avanju pranja novca i preduzimanje aktivnosti na pristupanje EGMONT grupi.

2. Usvajanje Zakona o osiguranju koji je baziran na me|unarodnim standardima i njegove implementacije od strane nezavisnog regulatornog tjela, pri ~emu je najracionalnije i najefikasnije re{enje da to regulatorno tijelo bude Centralna banka Crne Gore koja ve} posjeduje potvrdu nezavisnosti i primjenu me|unarodne prakse u bankarskom sistemu koji je blisko vezan sa sistemom osiguranja.

3. Usvajanje i implementacija zakona kojim se reguli{u platni promet i teku}e i kapitalne transakcije sa inostranstvom.

4. Izmjena postoje}e i dono{enje nove regulative o kratkoro~nim hartijama od vrijednosti je neophodan uslov za razvoj trì{ta novca i trì{ta kratkoro~nih hartija od vrijednosti. Ovim bi se stvorili uslovi za obezbje|enje izvora kratkoro~ne likvidnosti za republi~ki i op{tinski nivo i investicione mogu}nosti privrednih entiteta.

5. Realizacija aktivnosti na tenderskoj privatizaciji Podgori~ke banke, ~ime bi se zna~ajno smanjilo dràvno vlasni{tvo i podigao nivo konkurencije u bankarskom sektoru uz ohrabrivanje i podr{ku institucionalnim investitorima u ovom postupku.

6. Usvajanje Zakona o hipoteci u koji treba da ugradi najbolju me|unarodnu praksu za{tite prava povjerilaca, izrade centralizovanog registra, brzog rje{avanja potraìvanja, minimiziranja tro{kova izvr{enja hipoteke.

7. Izmjena postoje}e regulative (Zakon o hartijama od vrijednosti) u cilju razvoja trì{ta kapitala koje treba da se oslobodi optere}uju}ih ograni~enja i zahtjeva brokera da sve trgovine akcijama u akcionarskim dru{tvima idu preko njih. Pravna i fizi~ka lica treba da budu slobodna da trguju izme|u sebe, uz kori{}enje brokera samo kada misle da }e im to donijeti bolju cijenu.

8. Kroz izmjenu i dopunu Zakona o ra~unovodstvu i reviziji obezbjediti ve}i stepen primjene me|unarodnih standarda i eliminisati postoje}i konflikt interesa u radu nadle`nog regulatornog tijela.

9. Usvojiti Zakon o investicionim fondovima radi uspostavljanja jasnog zakonskog okvira i za nove fondove, ali i za privatizacione investicione fondove.

3.1. Preporuke vezane za realnu ekonomiju

Pove}anje investiranja u realnu ekonomiju treba da se zasniva na direktnim i portfolio investicijama, a ne na pove}anju javnog stranog duga Crne Gore, {to zahtijeva nastavak potpune rekonstrukcije poslovnog okruènja u Crnoj Gori. Pored dono{enja potrebne regulative, neophodna je jasna, pravi~na i brza implementacija svih reformskih zakona. Istovremeno, kroz proces privatizacije i kroz pove}anje u~e{}a privatnog sektora u pruànju javnih usluga bez novih monopola treba i dalje stvarati nove mogu}nosti za doma}e i strane investicije.

114


115

3.2. Privatizacija

1. Kroz plan privatizacije Vlada treba da ubrza prodaju imovine, uklju~uju}i i imovinu koja do sada nije bila data na prodaju. Prodaja dobrim privatnim vlasnicima pomogla bi pobolj{anju cjelokupnog poslovnog ambijenta Crne Gore.

2. U pripremi za privatizaciju u preduze}ima Vlada treba da ubrza program restruktuiranja preduze}a koncentri{u}i se na sre|ivanje bilansa stanja i ra~unovodstvenih sistema i smanjenje vi{ka zaposlenih. Ovo posebno u preduze}ima koja su nakon podjele akcija zaposlenima i masovne vau~erske privatizacije ostala bez efektivne kontrole akcionara i sa velikim brojem vi{ka zaposlenih i nezdravim bilansima stanja.Traìti mehanizme za podizanje nivoa odgovornosti i korporativnog upravljanja posebno u preduze}ima u kojima su dominantni vlasnici privatizacioni fondovi i/ili dràva. U slu~ajevima kada su akcijski udjeli suvi{e segmentirani za efektivnu privatizaciju, proces ste~aja se moè koristiti za konsolidaciju kontrole u rukama povjerilaca ili gdje je to efikasnije primjeniti politiku ugovornog menad`menta.

3. Ubrzati proces identifikovanja i pripreme tenderskog procesa privatnog partnerstva. Uobi~ajeni set tenderske dokumentacije i glavna tenderska procedura mogu biti od pomo}i u ovome.

3.3. Zakonsko okruènje

U cilju smanjenja administrativnih barijera za obavljanje djelatnosti i pobolj{anje imovinskih prava i sigurnosti, preporuke su:

1. Reforma pravosu|a kao oblasti od klju~nog zna~aja za ubrzanu implementaciju zakonske regulative novog na~ina poslovanja zahtijeva brè rje{avanje predmeta, ve}u pa`nju u primjeni novih pravnih standarda u odlu~ivanju, {to je preduslov za efektivno pobolj{anje ukupnog poslovnog okruènja bez ~ega nema daljeg zna~ajnijeg napretka u oblasti stranih direktnih investicija .

2. Dono{enje Zakona o izvr{nom postupku sa ciljem potpune za{tite povjerilaca uz propisivanje mogu}nosti alternativnog tretmana prekr{ajnog postupka kroz arbitraù i medijaciju.

3. Dono{enje novog Zakona o spoljnjoj trgovini u skladu sa prethodno preuzetim obavezama, koji }e doprinjeti ve}em stepenu ekonomskih sloboda i doprinijeti prekidanju kompleksnog i nejasnog seta pravila nastalih iz primjene i kombinacije saveznih i republi~kih zakona i propisa.

4. Dono{enje Zakona o licenciranju koji bi trebalo da zna~ajno ubrza procedure, smanji administrative barijere i pobolj{a procedure za registraciju privrednih dru{tava predvi|enih Zakonom o organizaciji privrednih dru{tava. Implementacijom ovog zakona, Crna Gora }e stvoriti efikasan reìm registracije i licenciranja privrednih dru{tava.

5. Dono{enje seta regulative: novog Zakona o konkurenciji (koji se trenutno zove Zakon o anti-monopolu); izmjena Zakona o javnim nabavkama; Zakona o za{titi potro{a~a, koja }e ujedna~iti uslove trì{ne utakmice za sve u~esnike u privredi i omogu}iti sudsku za{titu potro{a~a.

6. Dono{enje Zakona o restituciji, koji bi trebao da doprinese formalizaciji vlasni{tva i imovinskih prava. Trenutno, ovo pitanje stvara zna~ajnu neizvjesnost i za direktne investicije i za kreditiranje koje se zasniva na imovini.

7. Potrebno je razmotriti smanjenje stope poreza na dobit sa ciljem stvaranja atraktivnijeg poslovnog okruènja kako za doma}e tako i za strane investitore i smanjenja stepena neformalne ekonomije.

8. Kroz reformu privrednih sudova treba efikasnije implementirati novi Zakon o ste~aju, {to moè rezultirati mehanizmom za ozdravljenje preduze}a, uz po{tovanje prava povjerilaca.

116


9. Donijeti sveobuhvatnu anti-korupcijsku regulativu, {to }e pomo}i eliminisanju neizvjesnosti u poslovnom okruènju obezbje|uju}i pravi~ne tretmane po zakonu i istovremeno vode}i boljem rasporedu i upotrebi javnih resursa.

3.4. Ostale konkretne aktivnosti

1. Angaòvanje specijalizovane agencije za izradu rejtinga za Crnu Goru, pri ~emu je naro~ito priprema i centralizacija odnosa sa rejting agencijom od velikog zna~aja. Cilj ovog anga`mana je da rejting bude {to pozitivniji, {to bi pomoglo u osloba|anju kreditnih linija iz inostranstva za pomo} razvoju bankarskog sektora.

2. Raditi na pripremi Crne Gore za ~lanstvo u Svjetskoj trgovinskoj organizaciji.

3. Formirati jedinicu za investicije i usluge za investitore, koja }e pomo}i doma}im i stranim investitorima u manervisanju kroz proces investiranja u Crnu Goru.

4. Ubrzati reformu obrazovanja i omogu}iti otvaranje privatnih ustanova u oblasti obrazovanja za obuku tehni~kog i specijalisti~kog kadra, {to }e pobolj{ati kvalitet i smanjiti tro{kove u oblasti obrazovanja.

3.5. Ostala konkretna sektorska pitanja

1. Postoje}i radni reìm stvara zna~ajnu neizvjesnost za poslodavce i ne promovi{e zapo{ljavanje nove radne snage. To je posljedica brojnih faktora ali i postoje}e regulative koja propisuje tri nivoa kolektivnog pregovaranja pri ~emu je u te pregovore uklju~ena i Vlada. Trebalo bi u mogu}oj mjeri prebaciti klju~ne pregovore na nivo sporazuma preduzetnika i sindikata , a dugoro~no gledano, trebalo bi razmotriti usvajanje novog zakona o radu ~ija bi implementacija rezultirala u ve}oj fleksibilnosti i slobodi trì{ta rada.

2. Lo{e stanje energetskog sistema i finansijski problemi u elektroprivredi bi mogli da ugroze reforme u Crnoj Gori. Zbog ozbiljnog pogor{anja u naplati na svim nivoima, finansijska pozicija EPCG se i dalje pogor{ava, uprkos pove}anjima nominalne cijene elektri~ne energije koja je ve} dostigla ili je pribli`no na trì{nom nivou. Prioritetan zadatak je uspostavljanje i funkcionisanje Regulatorne agencije za energetiku. Preko odbora direktora, trebalo bi implementirati praksu efikasnijeg i efektivnijeg menad`menta i omogu}iti blagovremenu promjenu menad`menta koji ne postiè odgovaraju}e rezultate.

4. Statistika

Reformom platnog prometa i ukidanjem neplatnih funkcija biv{eg Centralna banka Crne Gore – Platnog prometa, Crna Gora mora implementirati poznate metodologije prikupljanja podataka o ekonomskim kretanjima, kao preduslova za kreiranje efektivne i dobro usmjerene ekonomske politike i pra}enje njenih kretanja. Republi~ki Zavod za statistiku–MONSTAT, kao zna~ajan prioritet treba da obezbijedi implementaciju me|unarodnih standarda u oblasti statistike, pri ~emu su osnovne preporuke:

1. izraditi potrebni zakonski okvir;

2. organizovati statisti~ki sistem i podjelu odgovornosti me|u nadle`nim institucijama:

• Zavod za statistiku - MONSTAT – sistem nacionalnih ra~una, statistika realnog sektora i zaposlenost• Centralna banka – monetarna statistika, bilans pla}anja• Uprava carina – statistika uvoza i izvoza roba• Agencija za privatizaciju i strana ulaganja – statistika stranih direktnih investicija• Ministarstvo finansija – statistika javnih finansija;

3. implementirati metodolo{ke standarde, tj. SNA (Sistem nacionalnih ra~una – 1993);

4. pobolj{ati metodologiju i resurse za prikupljanje statisti~kih podataka i analize u svakoj od pomenutih institucija.

116


GODI[NJI IZVJE[TAJ O RADU U 2003. GODINI - cbcg.me · PDF filePoslovi platnog prometa su...

Documents

Transcript of GODI[NJI IZVJE[TAJ O RADU U 2003. GODINI - cbcg.me · PDF filePoslovi platnog prometa su...