Główne kierunki teoretyczne w psychologii

– psychologiczne koncepcje człowieka

• Różnią się pod względem stopnia, w jakim

opierają się na wynikach badań

empirycznych czy dokładności, jaką empirycznych czy dokładności, jaką

starają się osiągnąć. Mimo to w

niektórych punktach pokrywają się one i

większość psychologów zapożycza pojęcia

z nich wszystkich.

Na gruncie psychologii wyróżnić można co najmniej

pięć głównych koncepcji człowieka — kierunków

psychologicznych:

• psychodynamiczny (psychoanalityczny),

• behawiorystyczny,

• humanistyczny (lub w wersji szerszej —• humanistyczny (lub w wersji szerszej —

humanistyczno-egzystencjalny),

• biologiczny (neurobiologiczny)

• poznawczy.

W perspektywie historii psychologii

najważniejsze z nich to kierunek:

• behawiorystyczny

• psychodynamiczny

• humanistyczny• humanistyczny

BEHAWIORYZMBEHAWIORYZM

To jeden z głównych paradygmatów –

kierunków - w psychologii.

Podejście to stoi nas stanowisku, że -

• zachowanie — a nie świadomość — powinno

być przedmiotem psychologii.

• ang. behaviour — zachowanie • ang. behaviour — zachowanie

Tezę taką w 1913 roku postawił John

Watson (1878–1958). � Wierzył on, że można

zbudować psychologię, w której zamiast terminów „świadomość”, „stany psychiczne”, „psychika” będzie można posługiwać się takimi określeniami, jak

• Niektóre główne terminy psychologii behawiorystycznej zapożyczył Watson od twórcy fizjologii wyższych czynności nerwowych Iwana Pawłowa(1849–1936).

takimi określeniami, jak „bodziec”, „reakcja”, „tworzenie nawyków” itd.

� Zdaniem Watsona całe zachowanie człowieka można tłumaczyć warunkowaniem, wrodzonymi i nabytymi odruchami.

� Introspekcja, czyli świadoma analiza własnych

myśli i uczuć, zastąpiona została przez

zwolenników behawioryzmu obserwacją

zachowania. zachowania.

�Watson sądził, że psychologia powinna zajmować

się procesem uczenia się obserwowalnych reakcji

w odpowiedzi na bodźce środowiskowe. Uważał

także, że odkrycia w dziedzinie uczenia się

stworzą kiedyś ogromne możliwości.

John Watson tak pisał o swojej wizji

psychologii :

�„Psychologia [taka], jak widzi ją behawiorysta, jest w pełni obiektywną, eksperymentalną dziedziną nauk przyrodniczych. Jej celem teoretycznym jest przewidywanie i kontrola zachowania. Introspekcja nie jest podstawową zachowania. Introspekcja nie jest podstawową spośród jej metod (...). Behawiorysta, dążąc do uzyskania jednolitego schematu reakcji zwierząt, nie dostrzega linii oddzielającej człowieka od zwierzęcia” (za: Stachowski, Dobroczyński, 2008: 90–91).

Iwan Pawłow (1849–1936)

• Uwarunkował reakcję

na bodziec i podał

okoliczności, w których

początkowo neutralny

bodziec staje się

• Rosyjski fizjolog - I.

Pawłow - odkrył przez

przypadek, że psy w

jego laboratorium mogą

nauczyć się reagować bodziec staje się

opatrzony informacją,

przez co wyzwala

reakcję warunkową

nauczyć się reagować

wydzielaniem śliny na

bodziec akustyczny

• Eksperymenty Pawłowa,

Watsona oraz innych

badaczy legły u

podstaw behawioryzmu

Iwan Pawłow - Warunkowanie

klasyczne

�Iwan Pawłow, prowadząc badania nad trawieniem, dokonał przełomowego odkrycia.

�Badał wydzielanie śliny na poszczególnych etapach trawienia. etapach trawienia.

�Zauważył, że psy wydzielają ślinę na widok asystentów, którzy je karmili lub misek, w które wkładano jedzenie — nie mając jeszcze pokarmu w pysku (czyli dzieje się tak, jakby był to pierwszy etap trawienia).

Skrócony opis eksperymentu

Pawłowa

• Tuż przed wniesieniem jedzenia do

pomieszczenia, w którym przebywały psy,

emitowano dźwięk przy użyciu kamertonu.

• Pojawiał się wtedy najpierw dźwięk, po nim • Pojawiał się wtedy najpierw dźwięk, po nim

pokarm, a u psa po kilku powtórzeniach

obserwowano wydzielanie śliny na dźwięk

kamertonu.

Procedura warunkowania

klasycznego• Bodźcem bezwarunkowym- czyli takim, którego znaczenie jest

biologicznie uwarunkowane, jest pokarm znajdujący się w pysku psa (wywołuje reakcję wydzielania śliny — automatyczną, niezależnie od wcześniejszego uczenia się).

• Reakcją bezwarunkowa- jest wydzielanie śliny pod wpływem pokarmu znajdującego się w pysku. Jest to reakcja odruchowa, automatyczna, wywoływana przez bodziec bezwarunkowy.automatyczna, wywoływana przez bodziec bezwarunkowy.

• Bodziec obojętny - to dźwięk kamertonu. Początkowo nic nie znaczył, ale po połączeniu dźwięku z pokarmem w pysku bodziec zmienia znaczenie — staje się bodźcem warunkowym.

• Bodziec warunkowy - to bodziec obojętny opatrzony informacją (przez powtarzające łączenie go z bodźcem bezwarunkowym).

• Reakcja warunkowa - to wydzielanie śliny przez psy pod wpływem dźwięku dzwonka (czyli w odpowiedzi na bodziec warunkowy).

Warunkowanie klasyczne

• „jest takim rodzajem uczenia się, w którym bodziec neutralny zostaje skojarzony z bodźcem powodującym zachowanie odruchowe, co sprawia, że z czasem staje się wystarczający do wywołania tego zachowania”

• Podłożem reakcji warunkowych mogą być wszystkie • Podłożem reakcji warunkowych mogą być wszystkie reakcje bezwarunkowe.

• Na ich podstawie warunkuje się także człowiek.

• Przez warunkowanie klasyczne jednostki uczą się przewidywać pojawianie się ważnych wydarzeń w środowisku (np. pokarm lub ból) i przygotowywać się na nie.

Warunkowanie klasyczne emocji

• Następstwem procesu warunkowania

klasycznego mogą być fobie (silny lęk

wywołany przez obiekty, które nie są

zagrażające). zagrażające).

• Udało się wykryć mechanizm powstawania

fobii w eksperymencie opisanym poniżej.

Przełomowy eksperyment dotyczący warunkowania

emocji przeprowadził John Watson wraz z

asystentką Rosalie Rayner

�na jedenastomiesięcznym chłopcu o imieniu Albert.

�Dziecku przynoszono do zabawy białego szczura, a potem za plecami chłopca uderzano w metalową sztabę — wówczas dziecko wzdrygało metalową sztabę — wówczas dziecko wzdrygało się, płakało, był to bowiem bodziec pierwotnie zagrażający.

�Przez siedem prób łączono widok szczura z silnym dźwiękiem, w wyniku czego Albert na widok białego szczura płakał i uciekał — jeszcze zanim pojawił się hałas.

� Warunkowanie emocjonalne (strach) rozszerzyło się następnie na warunkowanie zachowania, ponieważ Albert uciekał od wzbudzającego strach szczura.

� Niedługo później doszło do generalizacji reakcji strachu na obiekty podobne — puszyste i włochate, które wywoływały taki sam lęk u chłopca (królik, pies, a nawet broda Świętego Mikołaja!). a nawet broda Świętego Mikołaja!).

� Takiej reakcji nie było na klocki, samochody i inne zabawki, które nie miały decydującej cechy bodźca warunkowego — nie były włochate i puszyste.

� Alberta zabrano ze szpitala i dalsze jego losy nie są znane

Procedurę tego warunkowania

można rozpisać następująco:

• Bodziec bezwarunkowy: silny hałas

• Reakcja bezwarunkowa: strach (wzdrygnięcie się, wstrząs emocjonalny) w wyniku silnego hałasuhałasu

• Bodziec obojętny: widok białego szczura

• Bodziec warunkowy: widok białego szczura jako sygnał

• Reakcja warunkowa: strach na widok białego szczura

Fobie – generalizacja bodźca

� Eksperyment Watsona pokazał mechanizm powstawania fobii — irracjonalnego lęku przed obiektami czy sytuacjami, które same w sobie nie są zagrażające.

� W warunkowaniu dojść może do generalizacji bodźca— zjawiska polegającego na tym, że reakcja — zjawiska polegającego na tym, że reakcja warunkowana jest wywoływana przez bodźce neutralne, które przypominają bodziec warunkowy, lecz nie są z nim identyczne; jest to rozszerzenie reakcji warunkowej na bodźce podobne do bodźca warunkowego (w przypadku Alberta były to obiekty włochate i puszyste, choć pierwotna reakcja dotyczyła jedynie szczura)

Różnicowanie bodźca

� czyli odróżnianie podobnych bodźców i reagowania wyłącznie na właściwy bodziec warunkowy.

� Zdolność ta odgrywa doniosłą rolę w przystosowaniu — przykładowo, jeden gatunek grzybów może być trujący, ale inny jest pożywny.trujący, ale inny jest pożywny.

� Gdyby Albertowi pokazywano na przykład bawełnianą przędzę, nie emitując hałasu (lecz wciąż prezentując hałas w połączeniu ze szczurem), przypuszczalnie tylko szczur wzbudzałby jego strach, ponieważ chłopiec nauczyłby się różnicować dwa podobne bodźce

Przeciwwarunkowanie

• Uczennica Watsona — Mary Cover Jones 1897

– 1987 — przeprowadziła eksperyment,

którego celem było zniesienie wyuczonej

wcześniej reakcji strachu. wcześniej reakcji strachu.

• Procedurę tę zastosowano u chłopca o imieniu

Peter, który panicznie bał się królików.

Opis eksperymentu

�Klatka z królikiem była stopniowo przybliżana do dziecka, w czasie, gdy oddawało się ono ulubionej czynności, np. jedzeniu ciasteczek.

� Zwierzę było przysuwane począwszy od końca pokoju, czemu Peter przyglądał się z podejrzliwością, niemniej kontynuował podejrzliwością, niemniej kontynuował konsumpcję.

�W końcu dziecko przestało negatywnie reagować na klatkę z królikiem — potrafiło jednocześnie raczyć się ciasteczkami i dotykać królika.

�Radość z jedzenia łakoci była nie do pogodzenia ze strachem i spowodowała jego zanik.

Przeciwwarunkowanie

• jest techniką polegającą na skojarzeniu bodźca

wywołującego niepożądaną reakcję (np.

strach) z bodźcem wywołującym reakcję

przeciwną (np. instrukcją prowadzącą do przeciwną (np. instrukcją prowadzącą do

relaksacji), w wyniku czego pierwszy z

bodźców traci zdolność do wywoływania

niepożądanej reakcji

Wygaszanie i samorzutne

odnowienie reakcji

• Można założyć, że wyuczona w warunkowaniu

klasycznym reakcja z czasem zaniknie, ale

bodziec warunkowy nigdy już nie stanie się

obojętnym — reakcja jeszcze kiedyś może obojętnym — reakcja jeszcze kiedyś może

powstać.

Metody redukowania lęku fobicznego,

stosowane w psychoterapii behawioralnej

• zatapianie — „polega na eksponowaniu

klientowi lękotwórczego bodźca tak długo, aż

reakcja nań ulegnie wygaszeniu

• systematyczna desensytyzacja• systematyczna desensytyzacja

(systematyczne odwrażliwianie) — „polega na

stopniowym eksponowaniu zrelaksowanemu

klientowi coraz to bardziej lękotwórczych

bodźców”.

Współtwórcy behawioryzmu:

• Edward Lee Thorndike (1874–1949) — twórca

ważnego dla psychologii prawa efektu

• Burrhus Frederic Skinner (1904–1990) -

wierzył, że człowiek uczy się takich czy innych wierzył, że człowiek uczy się takich czy innych

reakcji, ponieważ są one wzmacniane —

reakcje te powodują pewne ważne dla

organizmu funkcje.

WARUNKOWANIE

INSTRUMENTALNE (SPRAWCZE)

Warunkowanie instrumentalne

• Jest to proces prowadzący do skojarzenia

danego zachowania z jego konsekwencjami

• Jeśli konsekwencje zachowania są pozytywne,

jest dosyć prawdopodobne, że pojawi się ono jest dosyć prawdopodobne, że pojawi się ono

po raz kolejny; jeśli jednak konsekwencje są

negatywne, prawdopodobieństwo jego

powtórzenia się maleje.

• Mniej więcej w tym czasie, gdy Pawłow odkrył

warunkowanie klasyczne, badając psy,

amerykański psycholog Edward Thorndike

(1878–1949) badał inny rodzaj uczenia się. Kot (1878–1949) badał inny rodzaj uczenia się. Kot

znajdujący się w skonstruowanej przez niego

skrzynce problemowej mógł otworzyć drzwi,

jedynie naciskając pedał. Po kilku próbach kot

naciskał pedał coraz szybciej.

Prawo efektu Thorndike’a

• Mówi ono, że zachowania prowadzące do

zadowalającego stanu rzeczy będą z większym

prawdopodobieństwem powtarzane

Wyczerpującej charakterystyki warunkowania

sprawczego dokonał Burrhus Frederic Skinner

(1904–1990)

• Umieszczał zwierzęta w skrzynce, gdzie uczyły się one

kojarzyć naciśnięcie dźwigni z pojawieniem się porcji

pokarmu.

• Zwierze uczyło się, że osiągnięcie nagrody czy Zwierze uczyło się, że osiągnięcie nagrody czy

uniknięcie kary zależy od niego. Za wykonanie czegoś

zwierzę otrzymywało nagrodę lub karę.

• Dźwignia jest w tym wypadku bodźcem, jej

naciśnięcie reakcją, otrzymanie jedzenia zaś

następstwem tego zachowania.

Burrhus Frederic Skinner

(1904–1990)

• Uważał że, zwierzęta

laboratoryjne są w stanie

uczyć się różnych zachowań

właśnie dzięki wzmacnianiu.

Człowiek i zwierze działają

• Mimo, że Skinner i jego

uczniowie swe podstawowe

badania prowadzili na

zwierzętach, to jednak

zasady behawioryzmu Człowiek i zwierze działają

automatycznie, jak maszyna

— automatycznie reagują

na określone bodźce, a ich

uczucia, myśli i poglądy (o

ile w ogóle istnieją) nie

powinny być celem

psychologii

zasady behawioryzmu

stosowano powszechnie

do problemów ludzi (np.

wychowanie dzieci-

stosowanie pozytywnych

wzmocnień zamiast kar/

opracowanie nowych metod

terapii zaburzeń

zachowania).

Zasady warunkowania

instrumentalnego

• wzmocnienie — proces, dzięki któremu

konsekwencje danej reakcji prowadzą do

zwiększenia prawdopodobieństwa jej

ponownego pojawienia sięponownego pojawienia się

Wzmocnienia

• Wzmocnienia

pozytywne zwiększają

prawdopodobieństwo

przyszłego pojawienia się

reakcji, po której

• Wzmocnienia negatywne

zachodzą wtedy, gdy w

następstwie zachowania

dochodzi do uniknięcia

nieprzyjemnego zdarzenia reakcji, po której

występują. Ich

przykładem jest jedzenie

czy pochwała.

nieprzyjemnego zdarzenia

lub sytuacji, zwiększają

więc prawdopodobieństwo

przyszłego zachowania pod

warunkiem ich usunięcia z

sytuacji.

• Większe wzmocnienia powodują szybsze

uczenie się niż wzmocnienia mniejsze.

• Wzmocnienia natychmiastowe są

skuteczniejsze niż odroczone — krótkofalowe skuteczniejsze niż odroczone — krótkofalowe

następstwa zachowania są więc silniejszym

wzmocnieniem od następstw długofalowych.

Metodą leczenia w tym ujęciu

będzie terapia behawioralna...

�...polegająca na procesie uczenia nowych, adaptacyjnych reakcji i wygaszaniu reakcji nieprawidłowych.

�Jej współcześnie stosowaną modyfikacją jest �Jej współcześnie stosowaną modyfikacją jest terapia poznawczo-behawioralna, która oprócz identyfikacji bodźców i reakcji skupia się także na przekonaniach, myślach, umiejętnościach i wiedzy o sobie, jaką prezentuje jednostka

Krytyka

• Krytycy utrzymują, że wąska perspektywa

behawioryzmu opóźniła rozwój psychologii o

dziesięciolecie ponieważ kierunek ten

odwraca uwagę wielu uczonych od badania odwraca uwagę wielu uczonych od badania

najważniejszych form ekspresji gatunku

ludzkiego- języka, myślenia i świadomości.

Teoria społecznego

uczenia się Alberta Bandury

• Pewnym odgałęzieniem klasycznego

behawioryzmu jest teoria społecznego

uczenia się Alberta Bandury, która tłumaczy,

w jaki sposób ludzie, obserwując innych, w jaki sposób ludzie, obserwując innych,

nabywają nowe formy zachowania.

Albert Bandura (ur. 1925)

• Teoria ta zaliczana jest do nurtu społeczno-poznawczego, ponieważ łączy obszar analizy zachowania (jak chcą behawioryści) z analizą ludzkich myśli i odczuć.

• „Ludzie nie są po prostu istotami reagującymi na zewnętrzne oddziaływania. Dokonują selekcji docierających do nich bodźców, organizują je i przekształcają. Dzięki temu, ludzkich myśli i odczuć. przekształcają. Dzięki temu, że sami się motywują i sami wywołują określone następstwa własnych działań, ludzie mogą wywierać pewien, pożądany przez nich, wpływ na własne zachowania” (Bandura, 1977/2007: 17).

Eksperymenty Bandury

• Dzieci, po obejrzeniu dorosłych bijących i

kopiących lalkę, wykazywały potem

zwiększoną gotowość do tych samych

zachowań; naśladowały także zachowania zachowań; naśladowały także zachowania

modelów nawet po obejrzeniu ich w filmie lub

gdy modelami były postacie z komiksów

Według Bandury - obserwowane zachowanie

modela będzie na obserwatora najsilniej

wpływać, gdy

• 1) widać, że ma ono nagradzające

konsekwencje,

• 2) model jest oceniany pozytywnie, lubiany i

szanowany,szanowany,

• 3) spostrzegane jest podobieństwo między

cechami i właściwościami modela i

obserwatora,

Obserwowane zachowanie modela będzie na

obserwatora najsilniej wpływać, gdy

• 4) obserwatora nagradza się za zwracanie

uwagi na zachowanie modela,

• 5) zachowanie modela jest widoczne i

wyróżniające się — gdy występuje jako wyróżniające się — gdy występuje jako

wyraźna figura na tle rywalizujących modelów,

• 6) naśladowanie modela mieści się w zakresie

umiejętności obserwatora.

W innym badaniu Bandury dzieci bojące się psów

obserwowały dziecko niebojące się tych zwierząt.

• W toku ośmiu kolejnych sesji dziecko-model

bawiło się z psem, a dzieci obserwujące to

zachowanie przejawiały coraz więcej

kontaktowych zachowań wobec tego kontaktowych zachowań wobec tego

zwierzęcia .

• W toku uczenia się obserwacyjnego

nabywamy także kulturowych norm, uczymy

się codziennych aktywności i umiejętności

potrzebnych w życiu.