PREHISTORIA

GłÓWNE OKRESY PRADZIEJÓW

Okres Czas' Wybrane

Charakterystyka Uwagi (p.n.e.) kulturl

Najprostsze narzędzia kamienne sporządzane australopi-

2 mln-kultury przez odbicie kilku odłupków w celu llzyska- teki

300 tys . oldowajskie nia zaostrzonych krawędzi. Zbieractwo, polo- Homo

(otoczakowe ) wania na niewielkie zwierzęta, ślady habilis krótkotrwałych obozowisk

dolny Bardziej skomplikowane narzędzia: pięściaki "pitek-

abwilskie, oraz narzędzia otrzymywane techniką odłup- antrop"

400 aszelskie,

kową. Obozowiska z prostymi konstrukcjami (Homo tys.-

klaktońskie , typu szałasu , prawdopodobne używanie erectus)

100 tys. tajackie

drewnianych dzid i okryć ze skór. Dowody i człowiek

p używania ognia. Początek regionalnego preneander-zróżnicowania kultur tal ski

A Postęp techniki łowieckiej - ślady polowań na człowiek

duże zwierzęta . Rozpowszechnienie narzędzi neander-L 100 otrzymywanych techniką wiórową, starannie talski

środ-

kowy tys.- mustierskie wykonanych ostrzy (groty oszczepów, noże, (Homo

E 40 tys. zgrzebła). Dowody rozwoju kultury ducho- sapiens wej: grzebanie zmarłych, wykorzystanie barw- neander-

O ników (malowanie ciał?), ozdoby (wisiory) ralensis)

L Wiele nowych typów i podtypów narzędzi człowiek

kamiennych, rozwinięta obróbka kości, współcze-

I 40 tys.- oryniackie, ziemianki, pierwsze osady wielosezonowe. sny (Homo

24 tys. graweckie Pod koniec okresu - rozpowszechnienie łuku i sapiens

T strzał. Pojawienie się sztuki figuralnej (rzeźby sapiens),

górny i ryty w kości, figurki z gliny, malowidła), w Europie rozpowszechnione pochówki zmarłych - przybysz

24 tys.- solutrejskie, Częstsze używanie drobnych narzędzi karnien- z połud-

14 tys . magdaleńskie nych, prawdopodobna znajomość harpunu. niowego wschodu

14 tys.- cresswellska, Słynne malowidła i ryty jaskiniowe na

9800 hamburska ziemiach pd. Francji i Hiszpanii

schył- 9800-tarnowiańskie Zróżnicowane narzędzia kamienne (liczne

kowy" 9 tys. (azylskie), nowe typy, m.in. ciosaki - prototyp siekier) świderska

Okres zainicjowany wielkimi zmianami klima- Faza wyr6ż-

magIe-tycznymi. Intensywne myślistwo, rybołówstwo niana tylko

9 tys.- moskie, i zbieractwo, umożliwiające zakładanie wieIo- na niekt.

MEZOLIT 4 tYS.d tardenuaskie, sezonowych osad. Rozpowszechnienie nie- obszarach wielkich elementów kamiennych o kształtach (m.in. w

kundajskie geometrycznych. Postęp w technice łowienia strefie leś-ryb: harpuny, haczyki, sieci, łodzie-dłubanki nej Europy)

N Stałe osiedla, intensywne zbieractwo i po- Początki -E pre- Kultury czątki uprawy zbóż (żarna i moździerze do Bliski O cera- 6700- Grecji i rozcierania nasion), początki hodowli . Faza Wschód L mi- 6000de regionów wyróżniana tylko na tych terenach, gdzie (~str. 12) I czny przyległych pewne elementy "rewolucj i neolitycznej" T pojawiły się przed wynalezieniem ceramiki

PREHISTORIA

Okres Czas' Wybrane

Charakterystyka Uwagi (p.n.e.) kultu ryb

Rolnictwo i hodowla (przy znacznej roli 10- Europę

N właś- 6000-Kultury wiectwa i zbieractwa) staje się podstawą Pn. objął

E ciwy 3100d naddunajskie, utrzymania. Znajomość ceramiki, zaawanso- ok. 3000

O (por. str. 14) wanych metod obróbki kamienia, rozwój p.n.e.

L osadnictwa (wzrost gęstości zaludnienia)

I Pojawienie się wyrobów metalowych (miedź, Najwcze-T 3 100- złoto) przy trwającej dominacji narzędz i śniej na

eneolit 1850 f ~ str. 15

kamiennych i kościanych . Rozwój technik Bliskim polichromowanego malowania naczyń Wschodzie

Opanowanie metalurgii brązu , stopniowe (~ str. 12)

EPOKA 1850-wypieranie narzędz i kamiennych, rozwój

BRĄZU 800f ~ str. 15 handlu dalekosiężnego, duże organizacje plemienne i pierwsze organizmy państwowe.

Wykształcenie s ię podstawowych rzemiosł

Pojawienie s ię że laza i stopniowe (w ciągu

EPOKA od ok. ~str. 16

kilkuset lat) wypieranie narzędzi z brązu .

ŻELAZA 800 f Znaczny rozwój technik rolniczych, trwające

różnicowanie rzemiosł

a _ W odniesieniu do Europy; b _ oraz zespoly kultur w Europie: c - inaczej epipaleolit; d - za leżnie od rejonu Eu­ropy;· - na przykladzie Grecji, w Polsce nie wystąpiI ; r - przybl iżone daty d la ziem Polski, na poludniu Europy daty bylyby wcześniejsze , na pólnocy - póiniejsze (--ł str. 12)

KOPALNI PRZEDSTAWICIELE CZł.OWIEKOWATYCH Występo- Czas

Charakterystyka Nazwa wanie (lat temu)

AuslraLopilhecus Afryka ok. 4,4 Najstarsza ze znalezionych form człowiekowatych , prawd. ramidus Wsch. mln potomek tzw. ramapiteków żyjących przed 10 mln lat

AuslraLopilhecus Afryka 4-2.5 Wielkości szympansa, ale z mózgiem od niego o ok. aj arensis Wsch. mln 30% większym (ponad 500 cm\ dwunożny, mięsożerny

AustraLopi/hecus Afryka 3,0-2,3 Zbliżony do A. ajarensis, ale prawdopodobnie nie ajricallus Wsch. mln przodek człowieka

Australopithecus Afryka 2,2-1,2 Masywniejszy od innych australopiteków, robus/us Wsch. mln prawdopodobnie nie przodek człowieka

Afryka 2, 1- 1,4 Potomek A. ajarensis (?), ale nieco większy (poj . mózgu

Homo habilis Wsch., mln

ok. 700-800 cm3) i mający więcej cech ludzkich. Proste

Azja Pd. narzędzia kamienne

Homo ereclus Afryka,

1,5 mln -Całkowicie pionowa postawa ciała , objętość mózgu ok.

(' pitekantrop ') Azja Pd.,

250 tys. 800- l200 cm3

, żyjący w środowisku stepowo-leśnym, Europa pierwsze osady, wykorzystanie ognia

Homo sapiens Afryka, Wzrost ok. 1,5 m, silna budowa c ia ła , obję tość mózgu

250 tys.- (pod koniec okresu) o ok. 10% większa niż człowieka neanderlaLensis Azja,

40 tys. współczesnego. Urozmaicone narzędzia, rozwinięte (' neandertalczyk') Europa

łowiectwo, niewątpliwie zaczątki kultury

Homo sapiens Wszystkie

W Afryce Człowiek współczesny, stopniowo rozprzestrzeniający sapiens (człowiek od ok. się z Afryki na inne kontynenty (w Europie ok. 40 tys. współczesny)

kontynenty 100 tys. lat temu)

PREHISTO RIA

KLIMAT W PRADZIEJACH

Pod-Pokrycie Poziom

Okres okres

Czas Klimat w Europie pow. morzah

Polski (metry)

Gtinza 650 tys.- Chlodny, liczne wahania temperatury okresowo 500 tys. p.n.e. lądolód

Glinz-Mindelb 500 tys.- Stosunkowo cieply, z wahaniami lasy do +80

400 tys. p.n.e.

Mindel c 400 tys .- Bardzo zimny, ok. polowy powierz-lądolód

300 tys. p.n.e. chni Europy pokryte lądolodem

Mindel- Rissd 300 tys.- Przez większość okresu zbliżony do lasy +20 do 200 tys. p.n.e. współczesnego (mieszane) +30

Riss· 200 tys.- Bardzo chlodny (z wahaniami)

lądolód do-lOO 120 tys. p.n.e.

Riss- Wlirm f 120 tys.- Taki, jak obecnie lub nieco cieplejszy tundralIas ok. +20

80 tys. p.n.e. (z okresowymi wahaniami)

80 tys.- Stopniowe (z oscylacjami) lasy, gl. stopniowo

wcze.- 50 tys. p.n.e. ochladzanie się klimatu iglaste od +20 do

sny 50 tys.- Bardzo chlodny. nasunięcie lodowca tundra ok. - 50

40 tys. p.n.e. do pd. Bałtyku

Wtirmg środ- 40 tys .- Klimat chlodny, lodowce w Skandy- tundra!

<O kowy 24 tys . p.n.e. nawi i lasotundra

późny 24 tys.- Zlodowacenie (maks. ok. 17000 p.n.e.) tundra!

ok. -lOO 13 tys. p.n.e. sięgające Wielkopolski i Kujaw lądolód

schyl- 13 tys.- 8 tys. Ocieplenie, częściowe zlodowacenie tundra! od - 30 do kowy p.n.e. Skandynawii i Baltyku; kilka wahań zimny step ok.O

prebo- 8000-6800 Postępujące ocieplenie i wilgotnienie ok. O

realny p.n.e. klimatu; wytopienie resztek lądo lodu lasy

bore- 6800-5500 w pn. Skandynawii. Wciąż nieco zim-niej niż dziś ok. O

alny p.n.e.

Holo- atlan- 5500-3000 Cieplej i wilgotniej niż obecnie, zanik lasy ok. O

tycki p.n.e. tundry w Europie liściaste cen (epoka subbo- 3000- Nadal dość cieplo. Strefy rośli nne o lasy

ok. O polo- realny ok. 800 p.n.e. ki lkaset km na pn. względem obecnych l iściaste

do w- Klimat współczesny. Niewielkie waha-cowa) nia. W ostatnim tysiącleciu:

sub-800 p.n.e.-

ok. 1000 n.e. nieco cieplej niż dz iś , lasy atlan-

dziś XIV-XVI[[ w. (a zwl. kon. XVII w.)- iglaste i ok. O

tycki przejściowe ochlodzenie (przesunięcie mieszane się na pd. stref rośl innych , podniesie-nie się poziomu wód śródlądowych)

ZaCIeniono okresy zlodowaceń. Uwaga: wiele szczególowych tez dotyczących klimatu w naj starszych okresach pozostaje przedmiotem sporów w literaturze fachowej . ' - zlod . podlaskie (w Ameryce - Nebraska): b - eromer = interglacjal przasnyski (w Ameryce - Kansas): c _ EIstera. zlod. poludn.- polskie = krakowskie (w Ameryce - lIIinois): d - intergla~al holsztyński = Neede = ma­zowiecki = wielki (w Ameryce - Wisconsin): e - zlod. Solawy = środkowopolskie : _ Eem: S _ zlod. Wisly: h _

waności dodatnie - poziom wyższy niż dziś, ujemne - niższy (woda związana w lodowcach)

PREH ISTORlA

PREHISTORIA BLISKIEGO WSCHODU ok. 14000 Najstarsze znane narzędzia świadczące o początkach intensywnego wykorzysty-

wania ziaren dzikich zbóż (kamienne wkladki do sierpów, moździerze, tluczki i rozcieracze: Ain Gev, Palestyna)

ok. 12000 Kilkusetosobowe osady zbieraczy zbóż w pd. Egipcie (Kom Ombo) X- IX tys. Kultura natufijska w Palestynie - rozwój zbieractwa dzikich zbóż, ślady rozwoju

koszykarstwa, stale osady, być może pierwsze budowle kultowe; pojawienie się handlu obsydianem na dystansach wielu setek km

ok. 8450 Najstarszy fragment naczynia ceramicznego na BI. Wschodzie (Gandż Dareh, Iran) ok. 8350--7400 Osiedle obronne w Jerycho - najstarsze ZJlane mury ,,miejskie" (--t str. 13)

IX tys. Prawdopodobne udomowienie owcy i kozy (Iran) IX- V tys. Postępujące osuszanie klimatu, szczególnie drastyczne w Afryce Pn. (prleksztal-

canie się Sahary w pustynię) ok. 8000 Prawdopodobne świadome uprawianie zbóż (pojawienie się różnic genetycznych

odmian udomowionych i dzikich) ok. 7500 Najstarszy znany wyrób z miedzi (miedź rodzima mIotkowana na zimno:

Cayonu Tepesi , pd.-wsch. Turcja) Vll tys. Najstarsze znane pieczęcie z wypalanej gliny

ok. 6000 Pierwsze pociski do procy z wypalanej gliny VI tys. Prawdopodobne wykształcanie się pierwszych grup rzemieślników (garncarze,

kowale) oraz początki wyraźnego zróżnicowania spolecznego ok. 5500 Prawdopodobne zastosowanie nawadniania w rolnictwie (pn. Mezopotamia, Iran) ok.4500 Kultura Ubajd-3: pierwsza kultura obejmująca ca lą Mezopotamię

ok. 4000 Zasied lenie doliny Nilu przez ludność rolniczo-pasterską IV tys. Znajomość radIa i stosowanie orki w rolnictwie (Mezopotamia)

ok. 3500--3000 Uruk (pd. Mezopotamia) - wielki ośrodek miejski (lO tys. mieszkańców); pierwsze wielkie świątynie, początki pisma obrazkowego

ok. 3000--2500 Formowanie się pierwszych państw w Egipcie, Mezopotamii , Syrii i Elamie Wszyslkie dały - p.n.e.

PORÓWNANIE ROZWOJU RÓŻNYCH OBSZARÓW Region Zasiedlenie' Rolnictwo Epoka brązu Epoka że laza

Nigeria, Afryka Zach. 2 mln (?) 3000 p.n.e. - pocz. n.e. Etiopia kilka mln 3000 p.n.e. - pocz. n.e. Bliski Wschód 2 mln 8000 p.n.e. 4000 p.n.e. 1500 p.n.e . Grecja I mln 6700 p.n.e. 3100 p.n.e. 1200 p.n.e. Italia I mln 4200 p.n.e. 1500 p.n.e. 800 p.n.e. Węgry 0.7 mln 5000 p.n.e. 2000 p.n.e. 900 p.n .e Polska 0.5 mln 4500 p.n.e . 1850 p.n.e. 800 p.n .e Wlk. Brytania 0,5 mln 4200 p.n.e. 1800 p.n.e. 750 p.n.e. Finlandia 9 tys. 2500 p.n.e. 1300 p.n.e. pocz. n.e. Indochiny 2 mln 9000 p.n.e . 1500 p.n.e. 500 p.n .e. Indie 2 mln (?) 5000 p.n.e. 2500 p.n.eb 800 p.n .e. Chiny 2mln 3500 p.n.e. 1800 p.n.e. 700 p.n.e. Meksyk 15 tys.d 7000 p.n.e. 1000 p.n.eb I pol. XVI w.C

Peru 15 tysd 6000 p.n.e. 1000 p.n.e b I pol. XVI w.C

Australia 50 tys. kon . XVIII w.C - kon. XVIII w.c

Daty orienlacyjne. ' - lalIemu: b _ używanie melali: c - wprowadzone przez Europejczyków: d - wg nieklórych - 35 łys.

PREHISTORIA

WYBRANE STANOWISKA ARCHEOLOGII PRADZIEJÓW Stano-

Kraj Rozpatrywany

Rodzaj stanowiska wisko okres

Oldu- ok. 1,9-0, 1 mln Osady o miąższości ok. 100m z ostatnich 2 mln lat.

vai Tanzania

lat temu Zawierają jedne z najstarszych szczątków ludzkich, resztki upolowanych zwierząt i prymitywne narzędzia otoczakowe

okolice ok. 350 tys. Resztki obozowiska kultury aszelskiej na dawnej plaży.

Terra Ślady konstrukcji mieszkalnej (owalny szalas z paleniskiem Amata

Nicei p.n.e. pośrodku), narzędzia typu aszelskiego, kości dużych i

(Francja) (dolny paleolit) malych ssaków, ptaków. żólwi

48-44 tys. p.n.e. Rozlegla jaskinia o 14-metrowej miąższośc i osadów z

Sha-pn. [rak (schylek środko-

różnych etapów zasiedlenia. Groby neandertalskie (kultura nidar mustierska); ślady pylków świadczą o składan iu kwiatów

wego paleolitu) przy pochówku

Dolni Rejon Resztki obozowiska kilkudziesięciu myśliwych kultury

Ve~- Brna 28- 26 tys . p.n.e. pavlovskiej: ślady ognisk, kości licznych mamutów, grób

tonice (Morawy) (górny paleolit) kobiety, ślady obiektu mieszkalnego o średnicy 6 m,

fragmenty glinianych (wypalanych) figurek zwierzęcych

Przepiękne malowidla na śc ianach i stropie kilku sal Las- centralna ok. 15 tys. p.n.e. jaskini. Wyobrażają gl. zwierzęta: tury, konie, bizony i inne . caux Francja (górny paleolit) Obecnie zamknięta dla zwiedzających z uwagi na

postępujące niszczenie maIowidei

Duża osada (ok. 4 ha) w żyznej oazie doliny Jordanu. 8350-7400 Domy owalnego ksztaltu, z suszonych cegieł. Otoczona

Jery-Palestyna

p.n.e. grubym (3 m) murem o wys. 5 m, z kilkoma wieżami o cho (neolit wys. do 9 m oraz fosą. Narzędz ia kamienne do rozcierania

preceramiczny) nasion, ślady rolnictwa. Brak ceramiki . Najstarsza osada obronna na świec ie

Jedna z najlepiej zachowanych osad wczesnego neolitu zamieszkała niegdyś przez kilka tys. osób. Do wys. ok. 2 m

<;:atal- Turcja 6500-5600 zachowaly s ię śc iany domów z suszonej cegly z wejśc iem

h6yiik centralna (neolit) przez dachy. Rolnictwo (jęczmień, pszenica, groch, soja, migdaly), hodowla owiec i bydla, myślistwo. Rozwinięte

rzemioslo, prawd. rozwinięta wymiana handlowa

Sto- okolice ok. 2000- I 800 Koncentryczne kręgi kamiennych monolitów (o wadze do

ne- Salisbury p.n.e. (prze10m 50 t) sprowadzonych z odleglości ok. 30 km. Prawdopodo-neolitu i epoki bnie sanktuarium polączone z obserwatorium astronomicz-

henge (Anglia) brązu) nym (precyzyjnie ustawione bloki kamienne)

pd.-wsch. pocz. [tys.

Najbogatsze cmentarzysko (zamożnej dzięki pobliskim Hal- Alpy

p.n.e. (wczesna kopalniom soli) ludności kultury halsztackiej (ok. 2000

stadt Salz-epoka żelaza)

grobów). Liczna broń , naczynia i ozdoby z brązu , wyroby burskie z bursztynu, zlota. kośc i sloniowej .

Gród na wyspie na jeziorze (ok. 105 bardzo do siebie Bi-

bydgoskie 737-ok. 600 podobnych drewnianych domów o pow. ok. 80 m2 każdy)

sku- p.n.e. (wczesna otoczony walem drewniano-ziemnym wys. 6 m, polączony pin

(polska) epoka żelaza) z l ądem specjalnym pomostem (1 20 m). Zamieszkaly byl

przez ok. 800 osób utrzymujących się z rolnictwa i hodowli

PREHISTORIA

WYBRANE KULTURY POLSKI PRADZIEJOWEJ

Okres Kultura Czasa Zas ięg Charakterystyka, uwagi

Stanowiska występowania archeolog b

Jedna z 0,5 Europa Pierwsze ślady człowieka na ziemiach Trzebnica dolno- mln. Polski : prymitywne narzędzia kamien- (Dln. Śląsk)

P paleolit. p.n.e. ne, kości upolowanych zwierząt

A Prąd- 90-40 <;lI. Europa Siedziby neandertalczyków w jaskiniach. Jask. Ciemna, L nicka tys. Srodk. Zgrzebła , noże kamienne, pięśc iaki Wawel E Jerz- ~6000- Polska, Rosja, Stanowiska w jaskiniach, charakterys- Jerzmanowice O ma no- 24000 wsch. Niemcy tyczne kamienne groty oszczepów k. Olkusza L wicka p.n.e. I

Polska, Późnopaleolityczni łowcy reniferów. Świdry Wlk. T 8500-Świ-

7500 Bia łoruś. Litwa Resztki obozowisk z 1- 2 szałasami k. Warszawy, derska z paleniskiem w środku , liczne groty Grzybowa G.

p.n.e. strzał i groty o ksztalcie liśc ia wierzby k. Skarż.-Kam.

7500- Ziemie Polski z Prawdopodobnie przybysze z Europy Czeladź Wlk. Komor-

6000 wyj . krańców zach. Kilkuszałasowe osady, kamienne (leszczyńskie),

nicka pn.-zach. i pn.- narzędzia świadczące o rozwiniętym Komornica M p.n.e.

-wsch. łowiectwie (warszawskie) E

Polska, Znaleziska narzędzi kamiennych i kościa- J anis ławice Z 7000-O

J anisła-6000

Bia łoruś, część nych, ozdoby kośc i ane. Początek dzia ła- (skierniewic-

L wicka Litwy nia kopalń krzemienia czekoladowego i kie), Raniżów p.n.e.

czerwonego barwnika - hematytu (rzeszowskie) I T Choj-

6000-Zach. Polska, Najmłodsza z kultur mezolitu ziem Pol- Swornigacie

nicko-4200

wsch. Niemcy ski : kilku szałasowe osady, rozwinięta (bydgoskie), -pień-

p.n.e . obróbka kości i rybolówstwo (harpuny, Osjaków

kowska haczyki do wędek) (sieradzkie)

Cera- Od pd.-wsch. Najstarsze osady neolityczne w Polsce, Olszanica miki 4500- Niemiec i pd. zalożone przez przybyszów znad środk . (krakowskie), wstę- 4200 Polski po Wę- Dunaju. Hodowla trzody, kóz i owiec, Kormanice gowej p.n.e. gry, Słowację rolnictwo (zboża). Dlugie drewniane (przemyskie) rytej i Niz. Wołoską domy (30x5 m), najstarsza ceramika

Od Danii, Powstala na ziemiach Polski pod wpły- Samowo N Holandii, pd. wem kultur naddunajskich. Gospodarka (włoclawskie ), Pucha-

rów 3600- Szwecji i pn. rolniczo-hodowlana, duże osady z do- Krężnica Jara

E 2500c Niemiec przez mami slupowymi. Początki kopalni (lubelskie) lejko-

O watych p.n.e. Czechy i krzemienia pasiastego w Knemionkach

Polskę po Opatowskich. Pod koniec okresu poja-

L Wolyń wienie s ię grobów megalitycznych

Bawaria, Silne' wpływy na ziemiach Polski kultu- Malice

I Len- 3500- Austria, Węgry, ry pochodzącej z Węgier. Rolnictwo i i Samborzec dziel- 2500 Czechy, Slowa- hodowla, górnictwo krlemienia, osady (tarnobrzeskie),

T ska p.n.e cja, Polska z dlugimi domami slupowymi. Brześć

Pierwsze wyroby miedziane (ozdoby) Kujawski

Cera-Europa Środk. Charakterystyczna ceramika, kamienne Kraków

miki 2700- (od Austrii topory bojowe, niekiedy miedziane (m.in.

promie-2100c po Ru~unię, sztylety. Hodowla (owce, świnie , bydlo, Mogila,

nistejd p.n.e Górny Sląsk niewątpliwe ślady hodowli koni), Zesławice)

i krakowskie) uprawa zbóż, rybolówstwo

PREHISTORIA

Czas' Zasięg

Charakterystyka, uwagi Stanowiska

Okres Kultura występowania archeolog.b

ok. Niemcy, Dominująca rola hodowli. Osady raczej Tuczno

Amfor 2700-

Polska, Czechy, niewielkie i krótkotrwałe. W bogato (bydgoskie), ku-

2000 zach. Ukraina, wyposażony<.:h grobach liczne ozdoby z Chodz ież

listych p.n.e.

pn. Mołdawia bursztynu. Narlędzia często z pasiastego (pilskie) krzemienia z Krzemionek Opatowskich

Ceram. Pn. Rosja, Ceramika ornamentowana wzorami Glinki

grzeby-ok. pd.-wsch. geometrycznymi. Koczowniczy tryb (warszawskie ),

N kowo-

3000- wybrzeża życ ia , stanowiska nad brzegami rzek i Sokolówek

-dolko-2000 Baltyku , pn.- jezior; rozwi n ięte rybolówstwo. my fu- (ciechanow-

E wej e p.n.e. -wsch. Polska stwo i zbiera<.:t wo. Możliwe, że skie) związana z ludami ugrofińskimi

O Od uj ~c ia Renu W g hipotez najazd pasterskiego ludu Miernów Cera-

L miki 2300- i pd. Skandyna- indoeuropejskiego z pograni<.:za pd.- (kieleckie), 1900 wii po góry -wsch. Europy i Azji. Topory bojowe, Brzezinki

sznu-Europy Środk. kurhany nad pochówkami, duża rola ko- (przemyskie)

ł rowej p.n.e.

i rejon Wołgi nia, ceramika zdobiona odciskami sznura

T ok. Pd.-wsch. RybolÓwstwo. łowiectwo (m.in . foki), Rzucewo

Rzu-2000

wybrzeża hodowla. Osiedla długich (do 40 m) (gdańskie),

cew ska Bałtyku domów, liczące 100-300 mieszkańców Suchacz p.n.e.

(elbląskie)

Pucha-ok.

Znaczne Rozpowszechnienie metalurgii miedzi, Pietrowice rów

2000 obszary Europy charakterystyczna ceramika, rozwinięte Wlk.

dzwono- Zach. i Środk. , dalekos iężne kontakty handlowe. Pocho- (katowickie) watych

p.n.e. w tym pd. Polska dzenie - z pd. czę~c i Płw. Iberyjskiego

Czechy, Śląsk, Kultura epoki brązu (główny o~rodek w Łąki Małe

Unie-1850- Wielkopolska, rejonie pasma Rudaw), silne oddzia ły- (leszczyńskie),

tycka 1450 Niemcy, Austria wanie na inne kultury znacznej czę~ci Tomice

E p.n.e. Europy. Po raz pierwszy narlędzi z (wrocławskie)

P brązu jest więcej niż kamiennych

O Znaczna czę~ć Długotrwałe osady rolnicze oraz królko- Trzciniec K

1600-ziem Polski , trwałe obozowiska (pasterskie?). Do- k. Puław

A Trzci-1200

zwl. ~rodk . i minują narzędzia kamienne i ko~ciane,

niecka wsch.; kultury metalowe przeważnie importowane. B

p.n.e. pokrewne po Nie wykluczone, że związana z przod-

R Kijów kami Słowian

Ą Pd.-zach. Jedna z tzw. kultur mogiłowych, Kietrz Z Polska, powstałych zapewne pod wpływem (opolskie), U Przed-

ł500-Brandenburgia najazdu z południa na ziemie objęte Smoszew

łużycka 1300

kulturą unietycką . Liczne wyroby z (kaliskie) p.n.e.

brązu (przeważnie z importu): sztylety i miecze, groty oszczepów i ozdoby

E-Większo~ć Początki na terenie Łużyc i pd.-zach. Pol- Biskupin

PO- ok. ziem Polski, ski , p6iniej ekspansja. Osady otwarte (bydgoskie),

KA 1300-wsch. Niemcy, lub grody obronne, wzrost liczby ludno- Gorszewice

Łuży-ok.

Czechy, ~c i (zwl. od IX w. p.n.e.). Wpływ kultur (Wielko-

ŻE- cka 400

Morawy, halsztackich, początki używania żelaza . polska)

LA- p.n.e. Słowacja Znaczne różnice regionalne. Pod koniec

okresu osady uboższe i mniej liczne. ZA

Powszechne palenie ciał zmarłych f

PREHISTORIA

Kultura Czas' Zasięg Charakterystyka, uwagi

Stanowiska Okres

występowania archeolog.b

ok. Pom. Wsch., pn. Kultura zbliżona do lużyckiej, ale w Grabowo E Pomor- 550- Wielkopolska, grobach charakterystyczne tzw. urny Bobowskie

skag 150 nasI. większość twarzowe (niektórzy podejrzewają (gdańskie) p p.n.e. ziem Polski wplywyetruskie)

od Pojezierze Małe osady obronne, dominująca rola Tartawki O Bał- ok. Mazurskie, hodowli (m.in. tarpan i owca) oraz i Rybno

tyjskieh 500 Litwa rybołówstwa jeziornego. Prawd. (olsztyńskie) K p.n.e. i przodkowie Prusów i Jaćwingów

A ok. Stepy Eur. Pd.- Prawdopodobnie najazdy irańskich Wicina

Scy-500

-Wsch., Kotlina Scytów - ślady charakterystycznych k. ZieL Góry, towie Karpacka, ś1a- grotów strzał w spalonych grodach Kamieniec

p.n.e. dy w Europie Śr. kultury lużyckiej k. Torunia

Ekspansja Wyodrębnienie się rzemiosł, rozwinięta Nowa (wyż Ż

La- IVw. Celtów na metalurgia żelaza, rozpowsz. kola garn- Głubczycka),

teńska większość ziem carskiego. Udoskonalenie narzędzi rol- Sobocisko

E p.n.e.-

Eur. Zach., Pd. niczych, prawdop. wprowadzenie stałej (wrocławskie), (Cel- pocz.

i Śr. ; W Polsce- uprawy pól. Duże osiedla obronne, Kraków L

to wie) n.e. gl. na pd. prawd. pierwsze mennice na ziemiach

Polski, rozwinięty handel dalekosiężny A lll- Pomorze Zach., Jedna z kułtur tzw. kręgu nordyjskiego, Długie

Jas-torfska

Iw. pn. Niemcy obejmującego Jutlandię i pd. Skandyna- i Kunowo Z p.n.e wię - prawd. jeden z ludów germańskich (szczecińskie)

A Znaczna część Powstała na terenach zajętych uprze- Wrocław-

200 środk. i pd. dnio przez k. pomors.ką . Narzędzia i -Zakrzów, - Prze- p.n.e.- Polski broń wzorowane na celtyckich. Rozwój Grabowo

worska 450 prod. żelaza w dymarkach. Osady nie- Bobowskie n.e. wielkie. Możliwe, ietstworzona przez (gdańskie)

OK plemiona germańskie (m.in. Wandalów) RES 150 Pomorze Wsch., Narzędzia i broń wzorowane na ceItyc- Nowa Wieś

WP Oksyw- p.n.e.- potem kich, osady raczej niewielkie, wyraine (elbląskie)

ŁY ska Iw. ekspansja na podobieństwo do kultury przeworskiej .

WÓ n.e. pd.-wsch. ku Pierwsze przedmioty importowane z W Iw.- Podlasiu i zach. terenów Rzymu. Prawdopodobny Malbork-

Wiel-I pol. Ukrainie związek kultury wielbarskiej z -Wielbark

RZ barska płemionami germańskich Gotów YM Vw.

S K I Huno- I pol. W Polsce Pd. Prawd. najazdy Hunów (~ str. 45) Jakuszowice CH wie Vw. (charakI. groby i ich wyposażenie) (kieleckie)

2 pol. V w. n.e. Upadek gospodarczy, zanik osad, cmentarzysk i ośrodków produkcji żelaza. Prawdopodobne migracje poza teren Polski

Wczes- Europa Środk. Zasiedlenie prawie całej Polski przez Łęczyca,

ŚRE- nośred- i Pd. Słowian (prawd. naplyw ze wsch.). Gniezno, DNIO- niowie- od Pocz. niewielkie skupiska półziemianek Kraków WIE- czna Vlw. (10-20 m\ p6iniej domy słupowe i CZE (pra- grody; kształtowanie się społeczeństwa

polska) wczesnośredniowiecznego

a _ występowanie w Polsce: b _ przyklady: C- miejscami do 2000 p.n.e.: d _ badeńska: ' - następnie niemeńska; f _ być może ludno~ć w czę~ci wsch. praslowiańska, w zach. wenetyjska (Wenetowie - lud o języku prawd. zwią­zanym z iJJiryjską grupą języków indoeuropejskich): g - wejherowsko-krotoszyńska: h - początkowo kultura kur­hanów zachodniobaltyjskich: ' - ciąglo~ć rozwoju do czasów historycznych