1

GLOTTODYDAKTYKA 5

2

ZESZYTY NAUKOWE UNIWERSYTETU RZESZOWSKIEGO

NR 80

3

SERIA FILOLOGICZNA

GLOTTODYDAKTYKA 5

pod redakcją naukową

ZOFII CZAPIGI

EWY DŹWIERZYŃSKIEJ

GRZEGORZA A. ZIĘTALI

MARII KOSSAKOWSKIEJ-MARAS

ANNY RUDYK

WYDAWNICTWO

UNIWERSYTETU RZESZOWSKIEGO

RZESZÓW 2013

4

Recenzowali

prof. dr hab. EWA KOMOROWSKA

prof. dr hab. TADEUSZ SZCZERBOWSKI

Redakcja czasopisma

Redaktor naczelny – prof. dr hab. Zofia CZAPIGA

Redaktor językowy – dr hab., prof. UR Ewa DŹWIERZYŃSKA

Redaktor tematyczny – dr Grzegorz ZIĘTALA

Rada naukowa

prof. dr hab. Irina LYSAKOWA – Rosyjski Państwowy Uniwersytet Pedagogiczny im. A.I. Hercena,

Sankt Petersburg (Rosja)

prof. dr hab. Eva KOLLAROWA – Uniwersytet Katolicki w Rużomberku, Rużomberk (Słowacja)

prof. dr hab. Ludmila Ivanovna KHARCHENKOVA – Sankt Petersburski Uniwersytet Humani-

styczny, Sankt Petersburg (Rosja)

prof. dr hab. Ewa KOMOROWSKA – Uniwersytet Szczeciński, Szczecin (Polska)

prof. dr hab. Tatiana Yurevna TAMBOVKINA – Bałtycki Uniwersytet Federalny im. I. Kanta,

Kaliningrad (Rosja)

prof. dr hab. Erzsebet Csekene JONAS – Szkoła Wyższa w Nyiregyhazie, Nyiregyhaza (Węgry)

dr hab. Maria MOCARZ – Katolicki Uniwersytet Lubelski im. Jana Pawła II, Lublin (Polska)

doc. dr Valentina BENIGNI – Uniwersytet Roma Tre, Rzym (Włochy)

dr Marika KALYUGA – Macquarie University, Sydney (Australia)

Opracowanie techniczne

KRYSTYNA BARAN

Łamanie

ANDRZEJ LEWANDOWSKI

Projekt okładki

JERZY TOMALA

© Copyright by

Wydawnictwo Uniwersytetu Rzeszowskiego

Rzeszów 2013

ISSN 1643-0484

ISSN 2084-4816

WYDAWNICTWO UNIWERSYTETU RZESZOWSKIEGO

35-959 Rzeszów, ul. prof. S. Pigonia 6, tel. 17 872 13 69, tel./fax 17 872 14 26

e-mail: wydaw@univ.rzeszow.pl; http://wydawnictwo.univ.rzeszow.pl

wydanie I wersja elektroniczna; format B5; ark. wyd. 10,20; ark. druk. 11,875; zlec. red. 113/2013

5

Z E S Z Y T Y N A U K O W E UNIWERSYTETU RZESZOWSKIEGO

SERIA FILOLOGICZNA

ZESZYT 80/2013 GLOTTODYDAKTYKA 5

SPIS TREŚCI

CZĘŚĆ I. PROBLEMY JĘZYKOZNAWSTWA PORÓWNAWCZEGO

Dorota CHUDYK

Rosyjskie i polskie konstrukcje porównawcze z przymiotnikami nazywającymi barwę poma-

rańczową (semantyka, struktura, składnia) ................................................................................ 9

Artur CZAPIGA

Struktura aktu mowy aprobaty (na materiale języka polskiego, rosyjskiego i angielskiego) ...... 20

Zofia CZAPIGA

O przysłowiach ze znaczeniem szczęścia (na materiale Rosyjsko-polskiego słownika paremio-

logicznego) ........................................................................................................................................ 28

Anna FEDAS

Doniesienia o katastrofie pod Smoleńskiem w prasie polskiej i angielskiej. Analiza porów-

nawcza treści tytułów ................................................................................................................. 36

Marcin GRYGIEL

Affirmation marking by means of the conjunction ‘i’ in Slavic .................................................. 44

Marcin GRYGIEL

Similarity constructions as a way of expressing affirmation ....................................................... 54

Jolanta KUR-KONONOWICZ

O nazwach krzewów w języku rosyjskim XIX wieku ............................................................... 61

Тамара МАТВЕЕВА, Антонина ЮДИНА

Отражение национальной картины мира в устойчивых сравнениях ................................... 72

Maria PUK

Angielskie ekwiwalenty przekładowe rosyjskiego modulantu несомненно ............................... 77

6

Anna RUDYK

Rosyjskie ekwiwalenty przekładowe polskiego afektonimu kochanie ...................................... 83

Anna STASIENKO

Pусское и польское словообразовательные гнезда с существительным зима / zima

в качестве исходного слова ...................................................................................................... 89

CZĘŚĆ II. NAUCZANIE JĘZYKÓW OBCYCH

Katarzyna BUCZEK, Joanna SMOŁA

Nauczanie ortografii na zajęciach z PNJR na pierwszym roku – znak miękki rozdzielający

w rzeczownikach ........................................................................................................................ 103

Małgorzata DZIEDZIC

Nauczanie sprawności produktywnych z wykorzystaniem multimediów ................................... 113

Małgorzata DZIEDZIC

Przyswajanie języka rosyjskiego jako obcego z wykorzystaniem narzędzi technologii infor-

macyjnej w opinii uczniów (wyniki badań ankietowych) ........................................................... 122

Marzanna KAROLCZUK

Praktyki pedagogiczne studenta w gimnazjum na lekcji języka rosyjskiego (drugiego obce-

go). Opracowanie badań własnych ............................................................................................. 136

Maria KOSSAKOWSKA-MARAS

Русское чаепитие как элемент русской языковой картины мира в процессе

формирования СКК .................................................................................................................. 149

Magdalena WOŚ

Native speakers w nauczaniu języków obcych – za czy przeciw? .............................................. 160

Anna ŻARSKA

Способы выражения любви молодыми людьми на родном и иностранном языках (на

материале польского и русского языков) ............................................................................... 167

CZĘŚĆ III. RECENZJE

Artur CZAPIGA

Recenzja książki Małgorzaty Borek Uczucia i emocje w rosyjskich i polskich metaforach.

Aspekt lingwistyczny, Katowice 2012, 271 ss. ISBN 978-83-60743-61-4 ................................. 177

Jolanta KUR-KONONOWICZ

Recenzja książki W świecie Słowian. Szkice z dziejów leksykologii i leksykografii pod red.

H. Chodurskiej, A. Mażulis-Frydel, A. Radzik, Kraków 2013, 184 ss., ISBN 978-83-7850-171-8 ... 183

7

CZĘŚĆ I

PROBLEMY JĘZYKOZNAWSTWA

PORÓWNAWCZEGO

9

Z E S Z Y T Y N A U K O W E UNIWERSYTETU RZESZOWSKIEGO

SERIA FILOLOGICZNA

ZESZYT 80/2013 GLOTTODYDAKTYKA 5

Dorota CHUDYK

Katedra Filologii Rosyjskiej Uniwersytetu Rzeszowskiego

ROSYJSKIE I POLSKIE KONSTRUKCJE PORÓWNAWCZE

Z PRZYMIOTNIKAMI NAZYWAJĄCYMI

BARWĘ POMARAŃCZOWĄ

(SEMANTYKA, STRUKTURA, SKŁADNIA)

Słowa kluczowe: konstrukcja porównawcza, barwa, pomarańczowy, obiekt porównywany, obiekt

porównujący, funktor, podstawa porównania

W niniejszym tekście rozpatrujemy wyrażenia porównawcze, w których

podstawą porównania są przymiotnikowe wykładniki barwy pomarańczowej –

rosyjski оранжевый i polski pomarańczowy, a także utworzone od nich przy-

miotniki złożone nazywające różne jej odcienie.

Konstrukcja porównawcza – to część zdania składająca się z formy rze-

czownika, przymiotnika lub przysłówka (pojedynczej lub z wyrazami zależnymi)

wprowadzana za pomocą spójników porównawczych. W języku rosyjskim są to

spójniki: как, что (устар.), чем, нежели, как и, словно, точно, будто, как

будто (бы), словно как, natomiast w polskim: jak, jakby, jak gdyby, na kształt,

niby, podobny, na podobieństwo itp.1

Używa się ich w celu obrazowej, wyrazistej charakterystyki przedmiotu lub

jego cechy poprzez porównanie przedmiotu z przedmiotem, cechy z cechą lub

z innym przedmiotem, który jest typowym wykładnikiem tej cechy, a także stanu

z innym stanem2.

Porównanie w tym przypadku zakłada nie tyle konfrontację dwóch obiek-

tów, co porównywanie ich własności (ewentualnie czynności). Jest to więc po-

1 Энциклопедия. Русский язык, под ред. Караулова Ю.Н., Москва 2003, s. 534. 2 Е. Е. Королева, Компаративные образы в идиолекте, Казань 2003, s. 1–4.

10

równywanie ich realnych lub fikcyjnych cech (bądź określonych stanów, czyn-

ności), których są nosicielami lub które są im przypisywane3.

Ze względu na wyróżniającą je dużą obrazowość nazywa się je często porów-

naniami obrazowymi lub metaforycznymi. U podstaw takich konstrukcji leżą różne-

go typu obrazy komparatywne, dzięki którym porównania wyrażają nacjonalne ste-

reotypy myślenia, indywidualne spojrzenie na otaczający świat (odzwierciedlające

gospodarczą i intelektualną sferę działalności człowieka, wydarzenia, świat przyrody

ożywionej i nieożywionej, wyobrażenia o statusie społecznym, etnonimy itp.)4.

Człon porównywany i porównujący należą przy tym do różnych klas obiektów.

Biorąc pod uwagę funkcję, którą pełni porównanie, konstrukcje porównaw-

cze dzielimy na konstrukcje upodobnienia (Майор и автоматчики подвели

танксиста, тот хрипло и чисто дышал, мелко стучали зубы, как будто его

голого ледяной водой окатили (Ю. Бондарев)), konstrukcje odpowiadania

(Гдажданского мужества у Гумилева было больше, чем требуется

(И. Одоевцева)) oraz konstrukcje uogólnienia doświadczeń – (И даже во сне

буду ждать, как всегда ждал наяву, счастливых неожиданностей и пере-

мен (К. Паустовский))5.

Używane w różnego typu tekstach wyrażenia porównawcze różnią się od

siebie stopniem zespolenia składników. Wyróżnia się trzy takie stopnie, a tym

samym trzy rodzaje takich wyrażeń:

1. Pierwszą grupę stanowią połączenia z zerowym stopniem zespolenia

składników – są to porównania indywidualne, autorskie, wykorzystywane przez

twórcę w celu dokładniejszego przekazania czytelnikowi swoich uczuć i emocji.

2. Druga grupa to właściwe porównania frazeologiczne – są to porównania

przyjęte w danym języku, notowane w słownikach, utrwalone w użyciu. Jak

w przypadku wszystkich frazemów6, wśród których wyrażenia porównawcze sta-

nowią grupę szczególną, ich sens mieści się w zakresie znaczeniowym wyrazu do-

minującego semantycznie. Członem dominującym jest w nich wyraz porównywany.

3. Trzecia grupa – to desemantyzowane obrazowe wyrażenia porównawcze.

Znaczenie takiego wyrażenia różni się od znaczenia wchodzących w jego skład

komponentów7. Takie wyrażenie ma właściwie charakter idiomatyczny.

3 W. Wysoczański, Językowy obraz świata w porównaniach zleksykalizowanych na materiale

wybranych języków, Wrocław 2005, s. 22. 4 Е. Е. Королева, Компаративные..., s. 1–4. 5 М. В. Погорелова, Типология сложных сравнительных конструкций, „ВЕСТНИК

ВГУ. Серия: Филология. Журналистика”, Воронеж 2004, № 2, s. 84–88. 6 Inaczej połączenie frazeologiczne – utrwalone połączenie wyrazów, których sens mieści się

w zakresie znaczeniowym wyrazu dominującego semantycznie, jakkolwiek całe połączenie jest

nieregularne znaczeniowo. Por. A. Lewicki, M. Pajdzińska, Frazeologia [w:] Współczesny język

polski, pod red. J. Bartmińskiego, Lublin 2001, s. 319. 7 И.В. Назарова, Десамантизованные сравнения в системе образных средств русского

и французского языков, www.bashedu.ru

11

Ze względu na swoją strukturę zewnętrzną wyrażenia porównawcze dzielą

się na pełne i niepełne8. W skład porównania pełnego wchodzą cztery elementy:

a) człon porównywany, b) człon porównujący, c) podstawa porównania, d) i / lub

wyróżnik porównania9.

Celem naszych rozważań jest:

1. określenie klas semantycznych obiektów porównywanych,

2. określenie klas semantycznych obiektów porównujących,

3. opis struktury gramatycznej wyrażeń porównawczych w obydwu językach,

4. opis funkcji składniowych analizowanych porównań.

1. Podstawa porównania

W niniejszym szkicu rozpatrywać będziemy pełne konstrukcje porównaw-

cze o różnym stopniu zespolenia komponentów, w których funkcję podstawy

porównania pełnią rosyjskie i polskie przymiotnikowe wykładniki barwy po-

marańczowej.

Jako źródło materiału językowego posłużyły dostępne w Internecie korpusy

słownikowe Национальный корпус русского языка oraz Narodowy Korpus

Języka Polskiego10.

Barwa – to wrażenie psychiczne wywoływane w mózgu zwierząt, gdy oko

odbiera promieniowanie elektromagnetyczne z zakresu światła. Główny wpływ

na to wrażenie ma skład widmowy promieniowania świetlnego, w drugiej kolej-

ności ilość energii świetlnej oraz obecność innych barw w polu widzenia obser-

watora, a także jego cechy osobnicze, jak zdrowie, samopoczucie, nastrój, a na-

wet doświadczenie i wiedza w posługiwaniu się zmysłem wzroku. Zjawisko to

8 О.П. Разумова, О.П. Разумова, Градуальность признака и оценка в образных сравнениях,

Минск 1997, с. 2 [автореферат диссертации на соискание ученой степени кандидата филологи-

ческих наук]; В.В. Неверова, Функционирование компаративных структур в интенсифициро-

ванном высказывании (на материале французского языка) [w:] Функционально-

грамматичиское исследование романских языков, Санкт-Петербург 2001, с. 224–225; Ледов-

ская Н.Н., Категория оценки и степени качества имен прилагательных [w:] Сборник научных

трудов. Серия «Гуманитарные науки», вып. №10, Ставрополь 2003, http://www.nestu.ru 9 Wymienione składniki są przez językoznawców określane różnymi terminami. Człon po-

równywany (z łac. comparandum) i człon porównujący (comparatum) noszą także odpowiednio

nazwy: relat i referent, element porównywany i element porównujący, część porównywana

i przedmiot porównania, a w językoznawstwie rosyjskim: subiekt i obiekt porównania. Podstawę

porównania (tertium comparationis) nazywa się także ogólną cechą wspólną i określnikiem, nato-

miast wyróżnik porównania określa się terminami – łącznik porównania, komparator, spójnik

porównujący. Podaję za: W. Wysoczański, Językowy..., s. 34. 10 www.ruscorpora.ru, http://nkjp.pl

12

w języku polskim określane jest za pomocą dwóch polskich leksemów kolor

i barwa. Mogą one występować wymiennie w wielu kontekstach.

Według Słownika języka polskiego ‘kolor jest postrzeganą optycznie właści-

wością przedmiotu zależną od stopnia pochłaniania, rozpraszania, lub przepusz-

czania promieni świetlnych’11. Bardzo podobną definicję formułuje autor Innego

słownika języka polskiego M. Bańko ‘kolor – to odbierana wzrokowo cecha danej

rzeczy, zależna nie od jej kształtu, ale od tego jak odbija ona światło’12.

Kolor jest właściwością wszystkich obiektów materialnych. Własność kolo-

ru może przysługiwać danemu obiektowi trwale albo ulegać zmianie: jaśnieć,

ciemnieć, przekształcać się w inny typ, itp. Zależy to od rodzaju obiektu i ujęcia

tego faktu przez nadawcę13.

Wyobrażenie o kolorze jako cesze przedmiotów otaczającej nas rzeczywisto-

ści formułuje się u człowieka na podstawie wieloletniego osobistego doświadcze-

nia i znajduje odzwierciedlenie w języku w połączeniach rzeczownika

z przymiotnikiem oznaczającym kolor: „niebieskie morze”, „zielone jabłko”, „bia-

ła ściana”, „czerwona flaga” itp. Kolor traktowany jest więc jak fizyczna cecha

obiektu, podobnie jak rozmiar, waga, materiał, z którego został wykonany itp.14

Kolory dzieli się zazwyczaj na chromatyczne i achromatyczne. Jedną z barw

chromatycznych jest barwa pomarańczowa.

Jest to kolor, który powstaje po zmieszaniu dwóch barw podstawowych:

czerwonej i żółtej. Jak podkreśla R. Tokarski, status nazwy pomarańczowy jako

przykładu barwy mieszanej nie wzbudza poważniejszych wątpliwości i kłopotów

interpretacyjnych, zarówno ze względu na oczywistość dwu składników prymar-

nych, żółtego i czerwonego, jak też z powodu braku ewentualnych pytań o do-

minację którejś ze składowych podstawowych nazw barw. Pomarańczowy kono-

tuje niemal wyłącznie konotacje ‘ciepła’, w mniejszym może stopniu ‘blasku’

oraz pochodne od nich, np. ‘radości’, które tworzą konotacyjne jądro barwy żół-

tej i czerwieni15.

Pomarańczowy jest jednym z najradośniejszych kolorów. Wprowadza weso-

ły nastrój, kojarzy się z żywością owoców, kolorowymi ptakami, motylami,

kwiatami.

Pomarańczowy jest barwą obywatelskiego protestu. Na całym świecie po-

marańczowe ruchy kontestacyjne walczą z arogancją władzy i nudą oficjalnych

komunikatów, z przemocą i kłamstwem w życiu publicznym, z państwową pro-

pagandą i skompromitowanymi autorytetami. W walce tej pomarańczowa barwa

11 Mały słownik języka polskiego, pod red. S. Skorupki, H. Auderskiej, Z. Łempickiej, War-

szawa 1993, s. 286. 12 Inny słownik języka polskiego, pod red. M. Bańki, t.1, Warszawa 2000, s. 645. 13 M. Ampel-Rudolf, Kolory. Z badań leksykalnych i składniowo-semantycznych języka pol-

skiego, Rzeszów 1994, s. 8. 14 Ч.А. Измайлов, Психофизиология цветового зрения, Москва 1989, с. 7. 15 R. Tokarski, Semantyka barw we współczesnej polszczyźnie, Lublin 1995, s. 194.

13

oznacza wyrzeczenie się przemocy w życiu politycznym. W scenografii ulicz-

nych demonstracji jest elementem karnawałowej strategii ośmieszania i prowo-

kacji. I chociaż występuje w tej roli od ponad 50 lat, dla uczestników protestów

nie jest symbolem uniwersalnym. Holendrom przypomina wyłącznie o wolnym

państwie krasnoludków z początku lat siedemdziesiątych, Polacy widzą w niej

znak Pomarańczowej Alternatywy następnej dekady, dla Ukraińców jest godłem

uczestników Pomarańczowej Rewolucji z 2004 roku, Izraelczycy kojarzą ją

z oporem przed ewakuacją osiedli żydowskich ze Strefy Gazy w 2005 roku,

Duńczycy, bojkotujący Igrzyska Olimpijskie w Pekinie w 2008 roku, używają

jej, mając na względzie konflikt w Tybecie i prawa człowieka w Chinach16.

Językowymi wykładnikami tej barwy są przymiotniki оранжевый i poma-

rańczowy. Definicje słownikowe wskazują na bezpośredni związek tej barwy

z jej naturalnym prototypem – owocem pomarańczy: оранжевый – ‘ра́нжевый,

цвета апельсина, красножелтый, жарко́й’17; ‘имеющий цвет апельсина, жел-

тый с красным оттенком’18; ‘густо-жёлтый с красноватым оттенком, цвета

апельсина’19, ‘желтый с красноватым оттенком, цвета апельсина’20; poma-

rańczowy – ‘mający kolor dojrzałych owoców pomarańczy’21; ‘ma kolor żółto-

czerwony, taki jak dojrzała pomarańcza’22; ‘koloru żółtego z odcieniem czerwo-

nym, takiego jak pomarańcza’23.

W języku polskim widać wyraźny związek pomiędzy nazwą owocu i nazwą

barwy. Przymiotnik pomarańczowy pochodzi od rzeczownika pomarańcza, przy

czym swoim zakresem znaczeniowym obejmuje nie tylko charakterystyczną

żółtoczerwoną barwę, lecz także związki z całą rośliną (drzewo pomarańczowe,

gaj pomarańczowy) lub jej owocem (sok pomarańczowy, skórka pomarańczo-

wa). Na podstawie analizy zapisów słownikowych można z dużym prawdopodo-

bieństwem przyjąć, że przymiotnik pomarańczowy w odniesieniu do barwy po-

jawił się w polszczyźnie na pocz. XVIII wieku, a rzeczownik podstawowy po-

marańcza – sto lat wcześniej24. Pochodzą od włoskiego wyrażenia pomo

16 A. Czyżewski, Kolor pomarańczowy. Barwa obywatelskiego protestu, „Midrasz” 2009/12,

s. 8. 17 В. Даль, Толковый словарь живого великорусского языка, http://www.classes.ru/all-

russian/russian-dictionary 18 Т.Ф. Ефремов, Новый словарь русского языка. Толково-словообразовательный,

http://www.classes.ru/all-russian/russian-dictionary 19 С.И. Ожегов, Н.Ю. Шведова, Толковый словарь русского языка, http://www.classes.ru/

all-russian/russian-dictionary 20 Д.Н. Ушаков, Большой толковый словарь современного русского языка,

http://www.classes.ru/all-russian/russian-dictionary 21 Słownik języka polskiego, http://sjp.pl 22 Inny słownik języka polskiego, pod red. M. Bańki, t. 2, Warszawa 2000, s. 168. 23 Wielki słownik języka polskiego, http://www.wsjp.pl 24 K. Długosz-Kurczabowa, Pomarańczowy, http://poradnia.pwn.pl/lista.php?id=12190

14

d’Arancio znaczącego właśnie tyle, co ‘pomarańcza’25. Niekiedy w języku pol-

skim używa się nieodmiennego przymiotnika oranż, którego źródłosłów jest taki

sam jak rosyjskiego оранжевый.

Rosyjska nazwa owocu апельсин i nazwa barwy оранжевый mają różne

rdzenie i różne pochodzenie.

Rzeczownik апельсин pochodzi od holenderskiego appelsien, które razem

z niemieckim Sineser Apfel pochodzą z kolei od francuskiego pomme de Sine

i znaczą tyle co ‘chiński owoc’. Nazwa wzięła się stąd, że pomarańcze zostały

przywiezione do Europy przez Portugalczyków właśnie z Chin. Natomiast

przymiotnik оранжевый jest późnym zapożyczeniem z francuskiego – od oran-

ge ‘аnельсин’, prawdopodobnie za pośrednictwem niemieckiego orange26.

Przymiotniki оранжевый i pomarańczowy mogą być podstawą zarówno ro-

syjskich, jak i polskich konstrukcji porównawczych, chociaż występują w tej

funkcji dość rzadko.

W rozpatrywanych konstrukcjach występują przede wszystkim przymiotniki

oznaczające barwę pomarańczową bez wskazania na jej odcień, ale również ta-

kie, które poprzez złożenie z innym wyrazem mogą wskazywać na:

– domieszkę innych kolorów, zwłaszcza żółtego i czerwonego, np.: (...) а с

потолка на цепях свисал бронзовый светильник, источающий желтовато-

оранжевый, как солнце ветреным вечером, свет (...) (Лазарчук), Все

стволы и ветви без листьев были сплошь покрыты живыми цветами (...)

тончайших оттенков – от нежно-розового до кроваво-красного, от про-

зрачно-голубого, как дымка, до эмалево-синего и от желто-оранжевого,

как золото, до густо-зеленого, как изумруд. (Адамов), Огромный извиваю-

щийся столб дыма прелестного цвета, а ниже, сквозь дым, огромное пла-

мя цветауже совсем сказочного, красно-оранжевого, точно яркой кино-

варью нарисованного. (Бунин),

– skojarzenie z innym przedmiotem, materiałem, substancją, np.: Только

глаза вскинет, незнакомые, стеклянно-оранжевые, как у голубей, (...)

(Вишневецкая).

2. Obiekty porównywane

Obiekty porównywane użyte w konstrukcjach z przymiotnikami оранже-

вый i pomarańczowy oraz przymiotnikami nazywającymi dodatkowe odcienie

tej barwy należą do następujących grup semantycznych:

25 K. Mazur, Skąd się wzięło słowo pomarańcza?, http://www.poradniajezykowa.us.edu.pl/

baza_ archiwum.php?POZYCJA=40&AKCJA 26 М. Фасмер, Этимологический словарь русского языка, http://www.classes.ru/all-

russian/russian-dictionary

15

1. Nazwy osób i części ludzkiego ciała – Олег оранжевый как факел, глаза

стеклянно-оранжевые как у голубей, волосы оранжевые как корки,

czupryny pomarańczowe jak ogień,

2. Nazwy przedmiotów – фон в студии оранжевый как бы отсветы мятеж-

ного пламени, фуражка оранжевая, как солнце, kula pomarańczowa jak

górne płomienie ogniska, Stolica Belgii pomarańczowa jak tulipany,

3. Nazwy gwiazd i planet (księżyc, słońce) – шар солнца оранжевый как

желток, луна оранжевая как большой апельсин, księżyc pomarańczowy jak

Lampa Alladyna,

4. Nazwy kolorów – цвет желто-оранжевый как золото, красно-

-оранжевый точно яркой киноварью нарисованный,

5. Nazwy różnego typu substancji, przede wszystkim cieczy – водa оранжевая

как занявшаяся заря,

6. Nazwy roślin, ich części i owoców – апельсин оранжевый как солнце вече-

ром,

7. Nazwy związane z ogniem i światłem – свет желтовато-оранжевый как

солнце ветреным вечером.

Udział procentowy poszczególnych grup obiektów porównywanych w ro-

syjskich i polskich konstrukcjach omawianego typu ilustruje tabela 1.

Tabela 1. Grupy semantyczne obiektów porównywanych w konstrukcjach porównawczych

z przymiotnikami оранжевый, pomarańczowy

Grupy semantyczne obiektów porównywanych % j. ros. % j. pol.

Nazwy osób i części ludzkiego ciała 27,5 43

Nazwy przedmiotów 16,5 27

Nazwy gwiazd i planet 16,5 15

Nazwy kolorów 16,5 15

Nazwy różnego typu substancji 11 0

Nazwy roślin, ich części i owoców 11 0

Nazwy związane z ogniem i światłem 11 0

Razem 100 100

3. Funktory

Obiekty porównujące wprowadzane są za pomocą funktorów porównaw-

czych, którymi są przede wszystkim rosyjskie как i polskie jak. Podobną funkcję

pełnią rosyjskie funktory: словно, точно, будто, ровно, i polskie: jakby, niby,

niczym, które, choć występują w podobnych kontekstach, to używane są znacz-

nie rzadziej. W omawianych tu rosyjskich wyrażeniach zdecydowanie dominuje

как, tylko raz użyto funktora точно i również raz – как бы. W polskich kon-

strukcjach wystąpił wyłącznie funktor jak, np.: Огромный извивающийся

16

столб дыма прелестного цвета, а ниже, сквозь дым, огромное пламя цвета

уже совсем сказочного, красно-оранжевого, точно яркой киноварью

нарисованного. (Бунин), У ведущего и фон в студии оранжевый – как бы

отсветы мятежного пламени. (Костенко-Попова).

4. Obiekty porównujące

Obiekty porównujące w konstrukcjach z przymiotnikiem оранжевый należą

do następujących grup semantycznych:

1. Nazwy roślin, ich części i owoców – оранжевая как большой апельсин (лу-

на), pomarańczka (kolor), pomarańcza (kolor), tulipany (stolica Belgii),

2. Nazwy związane z ogniem i światłem – оранжевый как бы отсветы мя-

тежного пламени (фон в студии), оранжевый как факел (человек),

Lampa Alladyna (księżyc), górne płomienie ogniska (kula), ogień

(czupryny),

3. Nazwy gwiazd i planet – желтовато-оранжевый как солнце ветреным

вечером (свет), оранжевый как солнце (фуражка), как солнце вечером

(апельсин),

4. Nazwy metali, minerałów oraz wykonanych z nich przedmiotów – желто-

оранжевый как золото (цвет), красно-оранжевый точно яркой кинова-

рью нарисованный (цвет),

5. Nazwy zwierząt – стеклянно-оранжевые как у голубей (глаза),

6. Nazwy substancji – оранжевый как желток (шар солнца),

7. Nazwy przedmiotów – оранжевые как корки (волосы),

8. Nazwy zjawisk przyrody – оранжевая как занявшаяся заря (вода),

Udział procentowy poszczególnych grup obiektów porównujących w rosyj-

skich i polskich konstrukcjach omawianego typu ilustruje tabela 2.

Tabela 2. Grupy semantyczne obiektów porównujących w konstrukcjach porównawczych

z przymiotnikami оранжевый, pomarańczowy

Grupy semantyczne obiektów porównujących % j. ros. % j. pol.

1 Nazwy gwiazd i planet 25 57

2 Nazwy związane z ogniem i światłem 16,5 43

3 Nazwy metali, minerałów oraz wykonanych z nich przedmiotów 16,5 0

4 Nazwy zwierząt 8,4 0

5 Nazwy roślin, ich części i owoców 8,4 0

6 Nazwy substancji 8,4 0

7 Nazwy przedmiotów 8,4 0

8 Nazwy zjawisk przyrody 8,4 0

Razem 100 100

17

Formalnie obiekt porównujący może przybierać różnorodną formę: poje-

dynczego rzeczownika w mianowniku lub przypadkach zależnych z przyimkami,

pojedynczego przymiotnika lub imiesłowu przymiotnikowego oraz związków

wyrazowych, w których funkcję głównego komponentu pełni rzeczownik lub

przymiotnik (imiesłów przymiotnikowy). W szczegółach przedstawia się to na-

stępująco:

1. Obiekt porównujący wyrażony jest rzeczownikiem w mianowniku lub

związkiem rzeczownikowym i może przybierać następującą strukturę:

rosyjskie i polskie:

Sn, np.: оранжевый как солнце, как золото, как корки, как желток, как

факел; pomarańczowy jak pomarańczka, pomarańcza, tulipany, ogień,

tylko rosyjskie:

a) Adj + Sn, np.: оранжевый как большой апельсин, как занявшаяся за-

ря,

b) Sn + Adjg + Sg, np. оранжевый как бы отсветы мятежного пламени,

c) Sn + Si, np. оранжевый, как солнце вечером,

d) Sn + Adji + Si, np. желтовато-оранжевый как солнце ветреным вече-

ром,

tylko polskie:

a) Sn + Sg, np. pomarańczowy jak Lampa Alladyna,

b) Adj + Sn + Sg, np. pomarańczowy jak górne płomienie ogniska,

2. Obiekt wyrażony jest przymiotnikiem (imiesłowem przymiotnikowym)

lub związkiem wyrazowym z przymiotnikiem (imiesłowem przymiotniko-

wym w funkcji członu głównego i może przybierać następującą formę:

tylko rosyjskie – Adj + Adji + Si, np.: красно-оранжевый точно яркой

киноварью нарисованный.

3. Obiekt porównujący wyrażony jest rzeczownikiem w przypadku zależnym

bądź wyrażeniem przyimkowym z rzeczownikiem w przypadku zależnym

w funkcji członu głównego i może przybierać następująca strukturę – tylko

rosyjskie: y + Sg, np.: стеклянно-оранжевые как у голубей.

5. Funkcje składniowe

Przymiotnik będący podstawą rozpatrywanych związków porównawczych

w zdaniu może pełnić następujące funkcje:

18

1. Orzecznika w orzeczeniu imiennym, łącznik natomiast może być wyra-

żony:

а) czasownikiem być (быть) w różnych formach (również zerowej), np.:

A do tego wszystkiego stolica Belgii została w nocy z soboty na niedzielę podbita

przez kibiców z Holandii. Była pomarańczowa jak tulipany. (Gazeta Wyborcza),

Czupryny pomarańczowe jak ogień. (Białołęcka),

b) niepełnoznacznym czasownikiem казаться, np.: В розоватом свете

лампочки под бумажным колпаком волосы его казались такими же оран-

жевыми, как корки, запутавшиеся в них. (Лавренев),

2. Przydawki, w tym apozytywnej przy:

а) podmiocie, np.: Над крышами домов поднялась оранжевая, как

большой апельсин, луна. (Носов), На голове Титаника красовалась оран-

жевая, как солнце, фуражка Кати Черепановой. (Черных); (...) oczom

chłopca i dziewczynki ukazały się dwie świecące poświatą kule – jedna – niebie-

ska, niczym woda w górskim strumieniu, a druga pomarańczowa jak górne pło-

mienie ogniska. (www.forumowisko.pl),

b) dopełnieniu:

– bliższym, np.: Только глаза вскинет, незнакомые, стеклянно-

оранжевые, как у голубей, (...) (Вишневецкая), В закутке, где (...) с потол-

ка на цепях свисал бронзовый светильник, источающий желтовато-

оранжевый, как солнце ветреным вечером, свет, они сели друг против

друга и долго молчали. (Лазарчук),

– dalszym, w formie:

dopełniacza, np.: Все стволы и ветви (...) покрыты живыми

цветами, (...) тончайших оттенков – от нежно-розового до кроваво-

красного, от прозрачно-голубого, как дымка, до эмалево-синего и от

желто-оранжевого, как золото, до густо-зеленого, как изумруд.

(Адамов),

biernika, np.: Он смотрел на оранжевый, как желток, шар

солнца в сером тумане. (Хазанов), Ей, наверное, было радостно

смотреть на него – приближающегося, огромного, оранжевого, как

факел. (Токарев),

miejscownika, np.: На воде, такой же оранжевой, как за-

нявшаяся заря, показался моторный катер (Казанцев).

Podsumowując:

1. Podstawą porównania w analizowanych konstrukcjach komparatywnych

są rosyjskie i polskie przymiotniki nazywające kolor pomarańczowy, w tym

przymiotniki złożone ze znaczeniem dodatkowego odcienia.

2. Obiektami porównywanymi są w obydwu porównywanych językach na-

zwy osób i części ludzkiego ciała, nazwy przedmiotów oraz nazwy gwiazd

19

i planet, a w języku rosyjskim także nazwy kolorów, substancji, nazwy roślin,

ich części i owoców oraz nazwy związane z ogniem i światłem.

3. Obiektami porównującymi są w analizowanych rosyjskich i polskich kon-

strukcjach nazwy gwiazd i planet oraz nazwy związane z ogniem i światłem.

W języku rosyjskim funkcję tę pełnią również nazwy zwierząt, nazwy roślin, ich

części i owoców oraz nazwy substancji.

4. Z punktu widzenia struktury obiekty porównujące mogą przybierać formę

pojedynczego rzeczownika w mianowniku lub przypadkach zależnych z przyim-

kami, pojedynczego przymiotnika lub imiesłowu przymiotnikowego oraz związ-

ków wyrazowych, w których funkcję głównego komponentu pełni rzeczownik

lub przymiotnik (imiesłów przymiotnikowy).

5. Przymiotnik będący podstawą rozpatrywanych konstrukcji porównaw-

czych w zdaniu może pełnić następujące funkcje: orzecznika w orzeczeniu

imiennym oraz przydawki przy podmiocie i dopełnieniu.

6. Na podstawie przeanalizowanego materiału językowego można powie-

dzieć, że tendencje do tworzenia porównań omawianego typu są w porównywa-

nych językach podobne.

Stosowane skróty

S – rzeczownik

Adj – przymiotnik

n – mianownik

g – dopełniacz

i – narzędnik

RUSSIAN AND POLISH COMPARATIVE CONSTRUCTIONS

WITH ADJECTIVES DENOTING ORANGE COLOUR

(THE SEMANTICS AND STRUCTURE)

Summary

Key words: comparison structure, colour, orange, compared object, comparing object, functor,

base of comparison

The article presents the contrastive analysis of comparison structures, which intensify the fea-

ture. The basis of the comparison are adjectives denoting orange colour. The semantic and struc-

tural features of Russian and Polish comparison collocations of different types have been analysed.

20

Z E S Z Y T Y N A U K O W E UNIWERSYTETU RZESZOWSKIEGO

SERIA FILOLOGICZNA

ZESZYT 80/2013 GLOTTODYDAKTYKA 5

Artur CZAPIGA

Katedra Filologii Rosyjskiej Uniwersytetu Rzeszowskiego

STRUKTURA AKTU MOWY APROBATY

(NA MATERIALE JĘZYKA POLSKIEGO, ROSYJSKIEGO

I ANGIELSKIEGO)

Słowa kluczowe: akty mowy, akt aprobaty, struktura aktu mowy

Podstawą dla niniejszych rozważań jest teoria aktów mowy w ujęciu zapro-

ponowanym przez J. Searle’a1, jednak z pewnymi modyfikacjami, zwłaszcza

dotyczącymi motywacji taksonomii aktów mowy z perspektywy pełnionych

przez nie funkcji pragmatycznych2. Klasyfikacja aktów mowy to kontinuum,

w którym trudno o jednoznaczny podział na łatwo dające się zdefiniować i nie-

przenikające się klasy, a każda interpretacja ma charakter arbitralny3.

Aprobata wyrażona bezpośrednio, tj. za pomocą jawnych środków języko-

wych, zawiera leksem aprobuję w języku polskim, одобряю w języku rosyjskim

oraz approve w angielskim lub, zdecydowanie częściej, ich ekwiwalenty znacze-

niowe4. Celem niniejszej analizy jest przebadanie wypowiedzi realizujących

wspomniany akt mowy, a następnie próba odtworzenia jego struktury. Z punktu

widzenia badań pragmatycznych ciekawe będzie również poszukiwanie elemen-

tów konstytutywnych i fakultatywnych dla danego aktu.

Materiał faktograficzny pochodzi z ankiet, przeprowadzonych w języku pol-

skim, rosyjskim i angielskim na grupach rodzimych użytkowników badanych

1 J.R. Searle, Speech Acts: An Essay in the Philosophy of Language, Cambridge 1969. 2 A. Awdiejew, Klasyfikacja funkcji pragmatycznych, „Polonica” IX, 1983, s. 53–88; E. Ko-

morowska, Metafunkcje: pytania, akceptacji i przeczenia jako wykładniki siły illokucyjnej wypo-

wiedzi, „Slavica Stetinensia” Nr 5, 1995, s. 167–177. 3 A. Czamara, Wartościujący akt illokucyjny, „Polonica” XVIII, 1977, s. 170. 4 Dotychczasowe badania autora pozwalają wysnuć wniosek, że użytkownicy opisywanych

języków rzadko sięgają po czasowniki aprobować, одобрять, to approve, nawet jeśli chodzi

o wyrażenie aprobaty w sytuacji formalnej.

21

języków. Ankietowani zostali poproszeni o podanie przykładów wyrażenia apro-

baty wobec propozycji rozwiązania problemu: w pierwszym przypadku w roz-

mowie z przełożonym, w drugim – podczas rozmowy ze znajomym. Wynikiem

tak skonstruowanej ankiety są więc wypowiedzi z założenia wyrażające aproba-

tę, dzięki czemu unikamy konieczności analizy ich funkcji pragmatycznych.

W słownikach języka polskiego aprobata wyjaśniana jest jako ‘pochwała

i psychiczna zgoda na czyjeś działania, plany lub czyjeś stanowisko w jakiejś

sprawie’ [ISJP]. Rosyjski odpowiednik – oдобрение to: ‘Признание хорошим,

правильным; положительный отзыв, похвала’ [Кузн], natomiast angielski –

approval rozumiany jest jako: ‘a favorable opinion of, accepting as satisfactory’

[MW].

Funkcją aktu aprobaty jest przyjęcie przez Nadawcę stanu rzeczy wyrażone-

go lub zaistniałego uprzednio w stosunku do momentu mówienia5. W realizacji

tego aktu mowy przejawia się więc:

1) funkcja emotywna o zabarwieniu pozytywnym, którą można eksplikować

w następujący sposób:

W pełni aprobuję / akceptuję / podoba mi się X i oceniam X jako pozytywne /

dobre.,

gdzie X oznacza działania werbalne bądź niewerbalne interlokutora;

2) illokucyjna funkcja rozstrzygnięcia, a konkretnie funkcja zgody, której

eksplikację można przedstawić następująco:

Zgadzam się na działanie X lub na wynik działania X.

Wyrażeniu aprobaty służą bardzo różnorodne środki językowe6 – począwszy

od pojedynczych leksemów, przez całe zdania, aż po dłuższe wypowiedzi, połą-

czone często z wyjaśnieniem własnego stanowiska7. Mogą to być wypowiedzi

jednoznaczne, w których funkcja aprobaty jest w danym kontekście zdecydowa-

nie silniejsza od pozostałych (np.: To świetny pomysł, zróbmy tak!; Вот идея,

стоит попробовать!; That’s a pretty cool solution, let’s do it!) lub wypowiedzi

wieloznaczne, w których aprobata jest w analizowanej sytuacji jedną z kilku

współwystępujących funkcji o podobnej sile (np. w replikach Proszę, proszę,

5 A. Awdiejew, Klasyfikacja…, s. 83. 6 Paleta możliwości wyrażenia aprobaty nie ogranicza się do samych środków językowych,

jednak w niniejszej pracy niewerbalne sposoby znajdują się poza kręgiem zainteresowań. 7 A. Czapiga, Lexical Markers of the Endorsement Speech Act in British, American, and Indi-

an Englishes [in:] “US-China Foreign Language”, vol. 10, no 6, June 2012, p. 1247.

22

sam Napoleon by tego lepiej nie wymyślił.; Вот умничка, ничего себе приду-

мал!; Cool plan bro, you’re genius! oprócz aprobaty występuje także akt chwa-

lenia Rozmówcy).

Pierwszym elementem struktury aktu mowy aprobaty jest komponent two-

rzący strukturę podstawową, wyrażający pozytywną ocenę kogoś / czegoś.

W zależności od sytuacji oraz intencji Nadawcy komunikatu, może on być bar-

dziej lub mniej rozbudowany – od prostej wypowiedzi, zawierającej leksemy

wyrażające aprobatę, po repliki, w których skład wchodzą dodatkowe elementy –

wykrzyknienia, modulanty przysłówkowe czy formy adresatywne. Przyjrzyjmy

się każdemu z nich.

1) Wykładniki aprobaty

Jednostki leksykalne spełniające warunki konieczne do realizacji aktu apro-

baty są bardzo różnorodne. W najogólniejszym ujęciu są to wyrażenia synoni-

miczne w stosunku do czasowników aprobować, одобрять oraz to approve

(nawet takie, dla których aprobata jest tylko dodatkowym znaczeniem). Także

pod względem wartości stylistycznej opisywana grupa stanowi bardzo zróżnico-

wany zbiór – od wyrażeń neutralnych, przez zwroty potoczne, po środowiskowe.

Odpowiedni dobór środków wyrazu umożliwia gradację pod względem nace-

chowania emocjonalnego – od neutralnych (przykłady 1a, 1c, 1e) po jednostki

silnie emocjonalne (przykłady 1b, 1d, 1f). Por.:

[1a] Myślę, że to dobre rozwiązanie.

[1b] Kocham cię za to!

[1c] Совершенно согласна с Вами.

[1d] Вау! Класс! Так и сделаем!

[1e] Yeah, nice idea...

[1f] That’s a wonderful idea!!

W przebadanym materiale zarówno struktura wypowiedzi, jak i sposoby wy-

rażania i gradacji emocji wykazują wiele cech wspólnych dla wszystkich trzech

języków.

2) Wykrzyknienia

Stanowią element otoczenia tekstowego leksemów, wyrażających aprobatę,

są przejawem emocjonalnego zaangażowania Nadawcy – nie przekazują treści

myślowej, lecz postawę uczuciową lub wolę mówiącego8. Por.: O spoko! / Ale

czad! // О! / Круто! // OMG! / Great!

Akty aprobaty, zawierające wykrzyknienia, zazwyczaj realizowane są, gdy

Nadawca chce wzmocnić przekaz i / albo przekonać Rozmówcę o swoim za-

8 Z. Klemensiewicz, Zarys składni polskiej, Warszawa 1961, s. 23.

23

chwycie. Zarówno pod względem różnorodności, jak i częstości występowania

opisywanych leksemów najbogatszy jest materiał rosyjskojęzyczny. Niewiele

tylko uboższy od niego jest materiał anglojęzyczny, natomiast w przypadku pol-

skojęzycznego ilość wyekscerpowanych jednostek leksykalnych jest około trzy-

krotnie niższa, niż w języku rosyjskim.

Warto również zwrócić uwagę na różnice w rodzaju wykrzyknień użytych

w analizowanych ankietach – w języku polskim są to przede wszystkim jednost-

ki leksykalne, które mogą wystąpić bądź to samodzielnie, bądź to jako część

bardziej rozbudowanej struktury (tj. wykrzyknienia onomatopeiczne lub apela-

tywne), natomiast w materiale rosyjsko- i anglojęzycznym przeważają jednostki,

które mogą pojawiać się tylko samodzielnie (tj. wykrzyknienia prymarne lub

parentetyczne). Por.: Świetnie! / Wspaniale! // Ох! / Класс! // Yeah! / Yo!

3) Modulanty

Modulanty – jednostki struktury tekstu – stanowią zróżnicowaną grupę,

w której skład wchodzą partykuły, genetyczne przysłówki, zaimki, przyimki

oceniające, a także całe zwroty. Ich nadrzędną funkcją jest prowadzenie zama-

skowanego dialogu między Nadawcą a Odbiorcą. Stanowią one obudowę tekstu

i jeśli nawet w strukturze powierzchniowej można je odnieść do konkretnego

członu wypowiedzi, to w planie struktury głębokiej zawsze dają się wyekspli-

kować nadrzędnie w stosunku do całej zawartości treściowej. Przykładowo, dla

zdania z modulantem tylko:

Tylko ojciec mi pomógł.

można wyprowadzić eksplikację:

Żałuję, ale nikt inny, oprócz ojca, mi nie pomógł.

Wartość informacyjna modulantów jest semantycznie otwarta, ich sens jest

całkowicie zależny od wartości modalnej i każdorazowo przez nią determino-

wany9.

W przeanalizowanym materiale polskojęzycznym zdecydowanie najczęściej

znajdujemy modulant przysłówkowy w stopniu równym bardzo. Poza tym wy-

stępują także: w 100%, w pełni, jak najbardziej, na pewno, w sumie, ostatecznie,

w zasadzie – jednak pojawiają się w odpowiedziach kilkakrotnie rzadziej niż

wyżej wspomniany leksem. Por.:

[2a] Uważam, że to bardzo dobry pomysł.

[2b] W zasadzie bardzo dobry pomysł.

[2c] W 100% się zgadzam z tą propozycją.

W materiale rosyjskojęzycznym obserwujemy zgoła odmienną sytuację –

modulanty pojawiają się rzadziej, niż w polskich przykładach, a wśród najczę-

ściej występujących należy wymienić trzy jednostki leksykalne, cechujące się

podobną frekwencją: абсолютно, полностью, очень. Por.:

9 Mała encyklopedia przekładoznawstwa. Red. U. Dąbska-Prokop, Częstochowa 2000.

24

[2d] О да, вы абсолютно правы!

[2e] Я полностью согласна с Вашим решением

[2f] Я считаю этот вариант решения проблемы очень удачным!

Podobnie rysuje się sytuacja w przypadku materiału anglojęzycznego,

w którym najczęściej obserwujemy modulanty przysłówkowe definitely i really,

choć nie można powiedzieć, że dominują one w zdecydowany sposób w opisy-

wanej kategorii. Por.:

[2g] I think that definitely would work.

[2h] This is a really good idea, sir.

[2i] That’ll work perfectly!

Modulanty przysłówkowe nadają nową jakość aprobacie, intensyfikując wy-

rażaną przez nią pozytywną ocenę. Wyjątkowo rzadko pełnią one funkcję osła-

biającą pozytywny przekaz wypowiedzi (np.: w zasadzie, в принципе, possibly).

4) Zwroty adresatywne

Wypełniają trzy zasadnicze funkcje w wypowiedzi – nazywają Odbiorcę

komunikatu, w celu zwrócenia jego uwagi, podtrzymują kontakt na linii Nadaw-

ca – Odbiorca, odzwierciedlają skomplikowane relacje społeczne rozmówców.

W przeanalizowanym materiale zdecydowanie najczęściej pojawiają się za-

imkowe zwroty adresatywne – dotyczy to w szczególności ankiet polskojęzycz-

nych. Oprócz tego odnotować można proste zwroty grzecznościowe, np.: pan /

pani, sir / madam (przykład 3f), zwroty sugerujące przyjacielskie stosunki mię-

dzy uczestnikami rozmowy (przykłady 3a, 3b, 3c, 3e), a także formy utworzone

na podstawie imion własnych (te ostatnie nie występują w materiale angloję-

zycznym). Por.:

[3a] Ale czad! Ty to masz pomysły, Franek!

[3b] Dobrze, stary!

[3c] Спасибо, моя радость! Что бы я без тебя делала?!

[3d] Да, конечно, Елена Ивановна, я так и поступлю, спасибо за муд-

рый совет, это очень верный ход! Спасибо!

[3e] Good plan, sounds fantastic. Let’s go for it, dude!

[3f] That’s a really good idea, sir.

Elementy obecne w grupie aprobaty mogą pojawiać się samodzielnie albo

mogą się łączyć w dłuższe ciągi, dowolnie się uzupełniając. Poszczególne lek-

semy mogą realizować więcej niż jedną funkcję, dlatego każde użycie należy

interpretować indywidualnie.

Drugim elementem wypowiedzi realizujących pragmatyczną funkcję apro-

baty jest nazwanie aprobowanego obiektu. Przez werbalizację podmiotu pozy-

tywnej oceny Nadawca precyzuje temat rozmowy, a co za tym idzie, wpływa na

25

dalszy przebieg dialogu. Dodatkowo, unika się niejednoznaczności, co w przy-

padku złożonego kontekstu wypowiedzi chroni przed niedomówieniami i niepo-

rozumieniami. W przeanalizowanym materiale pojawiają się odwołania bądź to

do propozycji rozwiązania pewnego problemu (co wynika po części z samego

polecenia w przeprowadzonej ankiecie) – przykłady 4a, 4c, 4e, bądź też do sa-

mego interlokutora, często połączone z komplementami dotyczącymi jego / jej

inteligencji – przykłady 4b, 4d, 4f. Por.:

[4a] Fajny pomysł!

[4b] Stary – wreszcie ktoś tutaj myśli!

[4c] Отличная идея, это вполне то, что нужно.

[4d] Здорово! ты гений. спасибо огромное, друг.

[4e] Brilliant idea!

[4f] Yes! You’re right!

Warto zwrócić uwagę, że w materiale anglojęzycznym zdecydowanie naj-

trudniej doszukać się aprobaty wyraźnie skierowanej na samego interlokutora.

Trzeci komponent to uzasadnienie decyzji o udzieleniu aprobaty. Jest to

element fakultatywny, którego należy się spodziewać zwłaszcza w sytuacjach,

gdy Nadawca nie jest pewien, czy jego wypowiedź przekonała Rozmówcę / Słu-

chaczy, lub gdy sam nie do końca jest przekonany co do słuszności własnych

poglądów. Zwykle uzasadnienie polega na przedstawieniu (w miarę) obiektyw-

nych pozytywnych cech propozycji (przykłady 5a, 5d, 5g) lub na odwołaniu się

do autorytetu – w przeanalizowanym materiale jest to albo rozmówca – autor

propozycji (przykłady 5b, 5e, 5h), albo sam Nadawca jako oceniający zapropo-

nowane rozwiązanie (przykłady 5c, 5f, 5i). Por.:

[5a] Uważam, że to dobry pomysł, ponieważ ma więcej „plusów”, niż „mi-

nusów”.

[5b] Możemy tak zrobić, zawsze wymyślasz najlepsze rozwiązania.

[5c] Zastanawiałam się nad tym i teraz z pełną odpowiedzialnością mogę się

zgodzić z takim rozwiązaniem.

[5d] Очень хорошо. Я согласна, это очень хорошая идея. Это имеет

множество преимуществ: во-первых... и т.д.

[5e] Да, конечно, я думаю это будет лучший выход из ситуации, вы как

всегда правы.

[5f] На мой взгляд, это лучший вариант решения проблемы в данной

ситуации.

[5g] Good plan, sounds fantastic. Let’s go for it, dude.

[5h] Yeah, great idea! You’re such a genius!

[5i] I’m happy to go ahead with that, and I am confident it will have positive

results.

26

Analiza materiału pochodzącego z przeprowadzonych ankiet pozwoliła wy-

odrębnić najbardziej charakterystyczne elementy wypowiedzi realizujących akt

mowy aprobaty. Są to:

1) potencjalne elementy struktury podstawowej:

– wykładniki aprobaty,

– wykrzyknienia,

– modulanty,

– zwroty adresatywne,

2) nazwa obiektu aprobaty,

3) uzasadnienie udzielenia aprobaty.

Por. poniższy schemat:

Schemat 1. Struktura aktu aprobaty

Choć dało się zauważyć pewne różnice w realizacji opisywanego aktu mowy

w materiale polsko-, rosyjsko- i angielskojęzycznym, to nie są one na tyle zna-

czące, by można było na ich podstawie jednoznacznie zdefiniować trzy odrębne

modele struktury wypowiedzi zawierających aprobatę. We wszystkich trzech

grupach istnieje dowolność co do kolejności użycia poszczególnych komponen-

tów oraz ich ilości w danej wypowiedzi. Nie ulega wątpliwości, że opisywany

akt pozwala na użycie bardzo szerokiego wachlarza środków stylistycznych,

zwłaszcza tych, które służą realizacji funkcji fatycznej i emotywnej.

Stosowane skróty

ISJP – Inny słownik języka polskiego. Red. M. Bańko, t. I–II, Warszawa 2000.

Кузн – Современный толковый словарь русского языка. Ред. С.А. Кузнецов, Москва 2001.

MW – Webster’s Third New International Dictionary, unabridged by P.B. Gove, ed. Merriam-

Webster (wersja elektroniczna) www.m-w.com

27

THE SPEECH ACT OF APPROVAL STRUCTURE

(ON THE MATERIAL FROM POLISH, RUSSIAN AND ENGLISH)

Summary

Key words: speech acts, approval, structure of a speech act

The article is an attempt to reveal the structure of the speech act of approval, typical for the

three languages under investigation. The material has been gathered from a questionaire conducted

among Polish, Russian and English native speakers. It occurs that the structure consists of obliga-

tory and potential elements, the first being the basic structure (lexical items expressing approval,

introducing emotions, etc.), and the latter including additional information – about the object of

approval itself and / or reasons for expressing positive evaluation.

28

Z E S Z Y T Y N A U K O W E UNIWERSYTETU RZESZOWSKIEGO

SERIA FILOLOGICZNA

ZESZYT 80/2013 GLOTTODYDAKTYKA 5

Zofia CZAPIGA

Katedra Filologii Rosyjskiej Uniwersytetu Rzeszowskiego

O PRZYSŁOWIACH ZE ZNACZENIEM SZCZĘŚCIA

(NA MATERIALE ROSYJSKO-POLSKIEGO SŁOWNIKA

PAREMIOLOGICZNEGO)

Słowa kluczowe: przysłowia, aforyzmy, paremia, szczęście, przekład

Szczęście1 to 1) ‘pomyślny los, pomyślność, powodzenie’, 2) ‘uczucie wiel-

kiego zadowolenia, upojenia, radości; szczęśliwość; to, co wywołuje ten stan’;

3) splot pomyślnych okoliczności, szczęśliwe zrządzenie losu, wydarzenie; po-

myślny traf, przypadek’ (SJPD). Tylko przy pierwszym znaczeniu leksemu słow-

nik notuje przysłowia: Głupi ma szczęście. Kto ma szczęście w kartach, ten nie ma

szczęścia w miłości. Lepszy funt (łut) szczęścia, niż cetnar (funt) rozumu. Przybądź

szczęście, rozum będzie. Śmiałym, odważnym szczęście sprzyja.

Według słownika języka polskiego przysłowie to: „krótkie zdanie, które lu-

dzie chętnie powtarzają, ponieważ wyraża jakąś ogólną myśl, często wskazówkę

lub przestrogę, i może stanowić rodzaj komentarza do danej sytuacji” (ISJP).

K. Mosiołek-Kłosińska zwraca uwagę na fakt, że do niedawna przysłowiem

nazywano każdy środek językowy, który odznaczał się niedosłownością znacze-

nia i trwałością formy, a więc zarówno zdania, jak i zwykłe wyrażenia, zwroty,

frazy, porównania, sentencje, aforyzmy czy maksymy. Tymczasem przysłowie

jest jednostką tekstu, tworem literacko-językowym mającym postać zdania (czę-

1 Istnieje bardzo bogata literatura o szczęściu – psychologiczna, filozoficzna, etyczna i lingwi-

styczna. Zob. m.in.: В. Вилюнас, Психология эмоций, Москва 2006; Е.П. Ильич, Эмоции и чув-

ства, Москва 2007; В.И. Шаховский, Лингвистическая теория эмоций, Москва 2008; tenże

Категоризация эмоций в лексико-семантической системе языка, Москва 2008; J. Czapiński,

Psychologia szczęścia. Przegląd badań i zarys teorii cebulowej, Warszawa 1992; W. Tatarkiewicz,

O szczęściu, Warszawa 2004; I. Nowakowska-Kempna, Konceptualizacja uczuć w języku polskim.

Cz. II, Warszawa 2000; A. Mikołajczuk, O wyrażaniu i komunikowaniu uczuć w języku polskim (na

przykładzie radości) [w:] Wyrażanie emocji. Red. K. Michalewski, Łódź 2006.

29

sto rymowanego), charakteryzującym się stałością formy oraz „dwustopniowo-

ścią” znaczenia2.

W przysłowiach jest wiele z dziedzictwa kulturowego każdego państwa: tra-

dycja, historia, ludowa mądrość oraz normy etyczne. Przysłowia są milczącymi

nauczycielami i pełnią bardzo ważną funkcję społeczną, „ponieważ przekazywane

w sposób łatwy i prosty, często dowcipny, treści dydaktyczne stają się środkiem

wdrażania pewnych zasad moralnych, zakazów, poleceń”3. Są one nieodzowną

częścią każdego języka, nauką i mądrością przezwyciężającą czas, granice, a na-

wet postęp. Mogą ukazywać daną myśl zarówno w sposób bezpośredni, jak i meta-

foryczny. Symbolika znaczenia komplikuje ich przekład, co też nie ułatwia opra-

cowywania dwu- i wielojęzycznych słowników paremiologicznych4. Redaktorzy

Polsko-rosyjskiego tezaurusa konstant kulturowych zwracają uwagę na fakt, że

system kulturowy stanowi przestrzeń semantyczną zorganizowaną przy pomocy

określonego zbioru jednostek – konstant kulturowych. Uporządkowany zbiór ta-

kich konstant reprezentuje charakter stereotypów mentalnych przedstawicieli danej

wspólnoty etnicznej. „Świat człowieka” został ujęty w postaci kilku bazowych

pojęć, które tworzą matrycę kulturologiczną jako podstawę do badań konfronta-

tywnych w zakresie kulturologii lingwistycznej5. W przysłowiach każdego narodu

zapisane są jego doświadczenia, sposób postrzegania świata. Przysłowia, będąc

częścią języka, są jednocześnie częścią kultury.

Przedmiotem opisu w niniejszym szkicu są rosyjskie przysłowia wyrażające

odwieczną prawdę o szczęściu, ale i o tym, że człowiek nie może przeżywać sa-

mych szczęśliwych chwil, gdyż ludzki los jest zmienny. Źródłem materiału jest

Rosyjsko-polski słownik paremiologiczny6 zawierający 134 przysłowia ze znacze-

niem szczęścia bądź jego braku. Tylko w ¼ rosyjskich przysłów użyty jest leksem

счастье lub jego forma wspólnordzenna счастливый, natomiast w zdecydowanej

większości sens doświadczanego szczęścia bądź jego braku ukryty jest w innym

składzie leksykalnym danej jednostki tekstowej.

2 K. Mosiołek-Kłosińska, Wstęp [w:] D. i W. Masłowscy, Przysłowia polskie i obce od A do Z,

Warszawa 2003, s. 20. 3 A. Wójcik, H. Ziebart, Słownik przysłów niemiecko-polski, polsko-niemiecki, Warszawa 1997,

s. 5. 4 Najczęściej są to słowniki dwujęzyczne, m.in.: R. Stypuła, Słownik przysłów rosyjsko-polski

i polsko-rosyjski, Warszawa 1974; J. Ząbecka, Mały słownik przysłów niemiecko-polski polsko-

niemiecki, Warszawa 1995; S. Prędot, Mały niderlandzko-polski słownik przysłów, Warszawa 1986;

B. Pająk, Słownik przysłów i powiedzeń angielsko-polski, polsko-angielski, Warszawa 2007. Godny

uwagi jest Słownik przysłów w ośmiu językach autorstwa D. i A. Świerczyńskich, Warszawa 2001. 5 Polsko-rosyjski tezaurus konstant kulturowych. Red. W. Zmarzer, J. Lukszyn, Warszawa 2007,

s. 6. 6 Rosyjsko-polski słownik paremiologiczny. Red. J. Lukszyn, Warszawa 2001. Zostały w nim

zastosowane trzy kryteria doboru przysłów: frekwencja w mowie użytkowników języka, wartość

estetyczna oraz obecność przysłów w utworach klasycznych i współczesnych. Zob. s. 5.

30

W przysłowiach obraz szczęścia zasadniczo jawi się jako:

1) sprzyjający zbieg, splot okoliczności; pomyślny los, fortuna, np.:

Счастье изменчиво. Fortuna kołem się toczy.

Выигрыш с проигрышем на одних санях ездят. Szczęście w karty nie-

długotrwała rzecz.

С твоим счастьем только в бор по грибы. Ze szczęściem można iść do

lasu po grzyby.

W tego typu porzekadłach wyraźnie dominuje aspekt pomyślności, powodze-

nia, szczęśliwego zrządzenia losu, co ma odniesienie do szerszej sfery ludzkiego

życia, nie tylko do sfery emocjonalnej.

2) odczucie bezgranicznej radości, przyjemności; zadowolenie, np.:

Счастливым быть – никому не досадить. Szczęśliwy, kto zła nikomu

nie czyni.

Счастливые часов не наблюдают. Szczęśliwi godzin 7 nie liczą.

Счастливым быть – всем досадить. W szczęściu ludzie się zapominają.

Tylko w pojedynczych przysłowiach mówi się o szczęściu rozumianym jako

uczuciu wielkiego zadowolenia, upojenia, radości8.

Ze względu na typ zależności semantycznej autorzy słownika dzielą przysło-

wia na 5 grup9, w których ma miejsce:

1) stwierdzenie bądź negacja określonej właściwości podmiotu przysłowia

(7 jednostek)

Счастье дороже ума. Lepszy łut szczęścia niż funt rozumu.

Счастье изменчиво. Fortuna kołem się toczy.

Счастье – вешнее вёдро. Szczęście niepewne.

Jest to model zdań pojedynczych o charakteryzującym znaczeniu predykatu.

Można je eksplikować w następujący sposób: ‘szczęście jest jakie (jest czym)’.

Sens przytoczonych przysłów ukryty jest głębiej: ‘to, że komuś dobrze się wiedzie,

jest cenniejsze niż rozum’; to, że komuś dobrze się wiedzie, jest zmienne, przemi-

jające’.

2) stwierdzenie bądź negacja faktu istnienia podmiotu przysłowia (40 jedno-

stek)

На счастье не надейся. Nie każdemu się poszczęści.

Счастье в оглобли не впряжешь. Szczęście za pługiem nie chodzi.

Счастью не вовсе верь. Nie ufaj szczęściu.

7 W nawiasy trójkątne ujęte zostały w słowniku wymienne elementy przysłowia, a w nawiasy

okrągłe – gramatyczne warianty form wyrazowych bądź elementy nieobligatoryjne. 8 W tezaurusie konstant kulturowych szczęście (radość, życie) znajduje się w polu asocjacyjnym

miłości (rozumianej jako uczucie, przywiązanie, poświęcenie). Zob. Polsko-rosyjski tezaurus…,

s. 56. 9 Rosyjsko-polski słownik paremiologiczny..., s. 6.

31

Przysłowia sygnalizujące istnienie szczęścia, czyli ‘tego, czego wszyscy

pragniemy’10 bądź jego brak mają zróżnicowaną strukturę składniową. Są to:

– zdania bez formy mianownikowej, traktowane w języku rosyjskim jako zdania

jednoczłonowe, np.:

Счастье духовною не укрепишь. Szczęście w testament nie idzie.

Счастья алтыном не купишь. Szczęścia się nie kupi.

Друг познается в несчастии. Prawdziwych przyjaciół poznajemy (po-

znaje się) w biedzie.

– zdania pojedyncze z formą mianownikową, rozwinięte i nierozwinięte, np.:

Всяк своего счастья кузнец. Każdy jest kowalem swego szczęścia.

Беда не ходит одна. Nieszczęścia chodzą parami.

Счастье с бессчастьем на одних санях ездят. Szczęście i nieszczęście

na jednym wózku jeździ.

– zdania złożone, np.:

Конь о четырех ногах, да спотыкается. Koń ma cztery nogi i też się

potknie.

И почище нас, да слезой умываются. Nie ma tak nieszczęśliwego, żeby

nad niego nieszczęśliwszego nie znalazł.

Okazuje się, że zdecydowanie częściej przysłowia oznaczają brak szczęśli-

wego zrządzenia losu, pomyślności czy powodzenia, przy czym w języku rosyj-

skim bardzo rzadko używa się leksemu несчастье, sens porzekadła ukryty jest

głębiej w jego strukturze i tylko w jednostkowych przypadkach jest sygnalizo-

wany formami z synonimicznym znaczeniem: без счастья, беда, горе. Dla

wyrażenia braku szczęścia wykorzystywane są również konstrukcje zaprzeczone:

На счастье не надейся. Nie każdemu się poszczęści.

На счастье ни духовной, ни репости. Szczęście w testament nie idzie.

3) pochodność semantyczna między komponentami przysłowia (25 jedno-

stek)

Кому счастье дружит, тому и люди. Gdzie szczęście, tam i ludzie.

Где нет доли, тут и счастье невелико. Jak nie ma szczęścia, to nie ma

i doli.

Счастье пытать – деньги терять. Kto na szczęście służy, w pieniądze

się dłuży.

Są to przysłowia o postaci zdań złożonych, w których komponenty są połą-

czone na podstawie stosunków semantycznych subordynacji, czyli podrzędności,

podporządkowania się treści dwu jednostek predykatywnych. Istnieje zatem

implikacja semantyczna ze strony jednego z komponentów. Najczęściej są to

zależności warunkowe, rzadziej skutku, czasu: если кто-то счастлив, то

к нему и люди относятся хорошо; если нет доли, то и счастье невелико itd.

10 A. Wierzbicka, Kocha. Lubi. Szanuje. Medytacje semantyczne, Warszawa 1971, s. 228.

32

Por. też:

Кто бывал на коне, тот бывал и под конем. Kto bywa na koniu , (ten) bywa i pod koniem .

Кто нужды не видел, и счастья не знает. Kto biedy nie zna, ten szczę-

ścia nie umie ocenić.

Счастье придет, и на печи найдет. Szczęście jak nie z kija, to z pięści.

Черный день придет – приятели откинутся. Gdy nieszczęście tłoczy,

przyjaciel odskoczy.

Tylko jedno przysłowie ma bardziej złożoną strukturę semantyczno-skład-

niową:

Кабы знать, где упасть, так соломки б подослал. Żeby człowiek wie-

dział, gdzie ma upaść, to by usiadł .

Dwie pierwsze jednostki predykatywne wskazują warunek zaistnienia ko-

rzystnych dla subiektu okoliczności, nazwanych w trzeciej jednostce.

4) koordynacja semantyczna między komponentami przysłowia (22 jednostki)

Счастье – не лошадь: не везет по прямой дорожке. Szczęście dziś mat-

ką, a jutro może być macochą.

Бог дает – и дурак берет. Głupim szczęście sprzyja.

Натура дура, судьба слодейка. Fortunie wierzyć nie trzeba.

Przysłowia tego typu mają strukturę zdań złożonych współrzędnie, połączo-

nych spójnikowo i bezspójnikowo. Między ich komponentami składowymi istnieje

stosunek logicznej równorzędności: Счастье – не лошадь. + Оно не везет по

прямой дорожке; Бог дает. + Дурак берет.

Zwykle przysłowia są krótkie i mają prostą strukturę. Zdarzają się jednak i ob-

szerniejsze formy, bardziej rozbudowane, np.:

Растопырил пальцы – счастье увязло; рот нараспашку – а оно и ту-

да. Jedno szczęście drugiemu rękę podaje.

Счастье, что трястье: на кого захочет, на того и нападает. Nikt nie

zgadnie, jaki mu los przypadnie.

Tym wielokrotnie złożonym zdaniom rosyjskim w języku polskim odpowia-

dają struktury prostsze: zdanie pojedyncze i dwuskładnikowe zdanie złożone. Nie

są to ścisłe ekwiwalenty przysłów, bowiem identycznych jednostek w języku pol-

skim nie ma i dlatego dobrana została prostsza postać porzekadła implikującego

podobne znaczenie.

5) przeciwstawienie semantyczne między komponentami przysłowia (40 jed-

nostek)

Не родись красивый, а родись счастливый. Do szczęścia nie trzeba

piękności.

Счастлив бывал, да бессчастье в руки поймал. Czasu szczęścia bój się

nieszczęścia!

Счастье ездит в карете, а с умом идет пешком. Za szczęściem god-

ność, za dostatkiem dobra myśl.

33

Zdecydowana większość przysłów rosyjskich to zdania złożone współrzędnie

z przeciwstawnym znaczeniem. Jeśli nawet nie są to pełne zdania, to i tak istnieje

implikacja semantycznego przeciwstawienia określonego stanu rzeczy, np.:

Дурак спит, а счастье в головах лежит. Szczęście głupim sprzyja.

Кошке игрушка, а мышке слезки. Kotowi żart, a myszce śmierć.

Кто скачет, а кто плачет. Jeden skacze, drugi płacze.

Не было бы счастья, да несчастье помогло. W nieszczęściu bywa

szczęście.

Первый блин, да комом. Pierwsze koty za płoty.

Беда не по лесу ходит. Nieszczęście po ludziach chodzi, nie po górach

.

Części przysłowia komunikującej o szczęśliwym zrządzeniu losu, o pomyśl-

ności, powodzeniu przeciwstawiają się antonimiczne niepomyślne fakty, okolicz-

ności, sytuacje. Por.:

Легко найти счастье, а потерять и того легче. Fortuna, co jedną ręką

daje, to drugą wydziera.

Taka antynomia treści służy do postrzegania szczęścia w szerokiej perspekty-

wie ludzkiego życia, doświadczeń itp.

Przekład przysłów, nawet na język blisko spokrewniony, stanowi poważny

problem11. „Пословица в качестве художественного текста в модели перевода

представляет собой единицу особого свойства, по отношению к которой соб-

ственно творческая проблематика уступает место методике направленного

поиска адекватного эквивалента во фразеологической системе переводящего

языка”12. W paremiologii konfrontatywnej obowiązują ścisłe zasady przekładalno-

ści przysłów: 1) wspólny dla konfrontowanych języków aforystykon ludowy;

2) wspólne dla obu kultur precedensowe teksty literackie; 3) porównywalne po-

ziomy rozwoju cywilizacyjnego; 4) związki międzykulturowe itp. Z tego wynika,

że każda jednostka paremiologiczna w języku wyjściowym ma swój adekwatny

odpowiednik w języku docelowym Jednak poszukiwanie takiego najbardziej traf-

nego ekwiwalentu w języku docelowym nie jest łatwe: wymaga ono doskonałej

znajomości leksykonu paremiologicznego tego języka oraz klasyki literatury naro-

dowej. Ze względu na stopień przekładalności jednostek paremiologicznych auto-

rzy Rosyjsko-polskiego słownika paremiologicznego dopuszczają cztery rodzaje

odpowiedników:

1) ścisły odpowiednik paremiologiczny jednostki wyjściowej:

Спорыня дороже богатства. Lepsze szczęście niż pieniądze.

11 Zob. o przekładzie przysłów w słowniku R. Stypuły: В. Хлебда, О чем думает русский ин-

дюк, или об эквивалентах пословиц в двуязычном словаре, „Przegląd Rusycystyczny” 2008/4,

s. 90–104. 12 Ю. Люкшин, Пословица как текст в модели перевода [w:] Rosyjsko-polski słownik pare-

miologiczny…, s. 18.

34

В кобылью голову счастье. Szczęście i w kobyli łeb wlezie.

Друг познается в несчастии. Prawdziwych przyjaciół poznajemy (po-

znaje się) w biedzie.

Pojęcie ścisłego odpowiednika nie zakłada tożsamości formalnej jednostek,

gdyż nawet w przypadku języków pokrewnych oczywiste są rozbieżności formal-

no-strukturalne13. Chodzi tu o całkowite podobieństwo struktur semantycznych

jednostki wyjściowej i jej odpowiednika istniejącego w leksykonie paremiologicz-

nym języka docelowego.

2) paremiologiczny odpowiednik adekwatny do treści jednostki wyjściowej:

Мерзлой роже да метель в глаза. Biednemu zawsze wiatr w oczy.

Счастье не палка, в руки не возьмешь. Szczęścia sznurkiem nie zwiążesz.

Счастье что волк: обманет и в лес уйдет. Nie ufaj szczęściu!

W związku z brakiem w języku polskim zbliżonego strukturą formalną przy-

słowia dobierane są jednostki o identycznym znaczeniu, ale wyraźnie różniące się

postacią formalną. Zwykle przekazują one treść w bardziej skondensowanej for-

mie, są krótsze. Rosyjskim zdaniom złożonym często odpowiadają w języku pol-

skim zdania pojedyncze.

3) aforyzm literacki adekwatny do treści jednostki wyjściowej:

Сидя на колесе, гляди под колесо! Nie wierz fortunie, co siedzisz wysoko,

miej na poślednie koła pilne oko.

Кому блин, кому клин, а кому просто шиш. Szczęście kołem się toczy,

jednego w górę wznosi, drugi przez kij skoczy.

Ten typ odpowiedniości w zasadzie pokrywa się z dwoma pierwszymi: struk-

tura semantyczna tych jednostek jest podobna, przy czym obowiązuje tu jedna

reguła: aforyzm musi pochodzić z oryginalnego tekstu polskiego autora (pierwszy

J. Kochanowskiego, drugi M. Reja).

4) dosłowne tłumaczenie jednostki wyjściowej:

Рыба исчет, где глубже, а человек – где лучше. Ryba szuka, gdzie głę-

biej, a człowiek – gdzie lepiej.

Счастье ума прибавляет, несчастье последний отымает. Szczęście

rozumu dodaje, nieszczęście – ostatni odbiera.

От сумы, да от тюрьмы никто не отрекайся! Torby z kosturem i wię-

zienia nigdy się nie zarzekaj!

Dosłowne tłumaczenie przysłów i umieszczanie ich w dwujęzycznym słowni-

ku paremiologicznym jest kwestią dyskusyjną. Jednak dla potrzeb przekładu lite-

rackiego wydaje się ono jak najbardziej uzasadnione. Takie tłumaczenie przysłów

na język docelowy autorzy słownika dopuszczają w wyjątkowych sytuacjach:

13 Tylko nieliczne, udokumentowane źródłami oryginalnymi, identyczne pod względem formal-

nym porzekadła mają wspólny prototyp (np. pochodzące z tekstu sakralnego) albo są rezultatem

dawnej transpozycji międzykulturowej. W. Zmarzer, Systematyzacja paremii w słowniku dwujęzycz-

nym [w:] Rosyjsko-polski słownik paremiologiczny…, s. 13.

35

1) kiedy przysłowie nie ma żadnego odpowiednika w języku polskim, a ma szcze-

gólną wartość kulturową w uzusie języka wyjściowego (taką wartość mają dla

języka rosyjskiego np. przysłowia używane przez Puszkina w swoich tekstach),

2) jeśli analogiczna jednostka już istnieje w aforystykonie polskim. Przy tym obo-

wiązuje ścisłe przestrzeganie uzusu języka docelowego14.

Przysłowia o szczęściu mają bardzo zróżnicowaną strukturę formalno-

-znaczeniową. Dotyczą niezwykle istotnej, ale też ulotnej sfery ludzkiej egzysten-

cji, sfery pomyślności w życiu, fortuny oraz, choć znacznie rzadziej, uczucia wiel-

kiego zadowolenia, radości. Wśród rosyjskich porzekadeł przeważają dwuskładni-

kowe zdania złożone podrzędnie i współrzędnie (ok. 60%). Zdania pojedyncze,

choć łatwiejsze do zapamiętania, stanowią ok. 34%. Wiele przysłów dotyczących

kwestii uniwersalnych, a taką jest szczęście, pojawiają się w językach różnych

narodów w wersjach zbliżonych semantycznie. Trudno jednak oczekiwać ekwiwa-

lencji formalnej, z uwagi na strukturalne rozbieżności języków. Okazuje się, że

rosyjskim przysłowiom o postaci zdań złożonych w języku polskim nierzadko

odpowiadają zdania pojedyncze, przykazujące podobną treść. Przeciwstawienie

szczęścia nieszczęściu w wypowiedzeniach złożonych jest obiciem antynomiczno-

ści natury samej rzeczywistości. Ma ono zatem na celu ukazanie właściwej posta-

wy, która jest wyraźnie widoczna na bazie kontrastów. Wiele przysłów przestrzega

przed nietrwałością szczęścia, zmiennością fortuny, inne z kolei wskazują na fakt,

że pomyślność zależy od nas samych, ale też nie każdy zasługuje na szczęście.

Stosowane skróty

ISJP – Inny słownik języka polskiego, t. 2. Red. M. Bańko, Warszawa 2000.

SJPD – Słownik języka polskiego, t. 8. Red. W. Doroszewski, Warszawa 1966.

PROVERBS WITH THE MEANING OF LUCK

(ON THE MATERIAL FROM THE RUSSIAN-POLISH DICTIONARY OF MAXIMS)

Summary

Keywords: proverbs, aphorisms, maxims, luck, translation

The present paper discusses Russian and Polish proverbs with the meaning of luck. The material

has been excerpted from the Russian-Polish Dictionary of Maxims, eds. W. Zmarzer and J. Lukszyn.

Proverbs usually present the linguistic picture of luck as a force that brings good fortune, and only occasionally as a state of joy, happiness, contentment. Their formal and semantic structures are di-

verse. Polish translations of Russian maxims activate different strategies – from exact counterparts of

the lexeme under investigation, to free, artistic equivalency or even word-to-word translation.

14 Ibid., s. 12–14.

36

Z E S Z Y T Y N A U K O W E UNIWERSYTETU RZESZOWSKIEGO

SERIA FILOLOGICZNA

ZESZYT 80/2013 GLOTTODYDAKTYKA 5

Anna FEDAS

Uniwersytet Wrocławski

DONIESIENIA O KATASTROFIE POD SMOLEŃSKIEM

W PRASIE POLSKIEJ I ANGIELSKIEJ.

ANALIZA PORÓWNAWCZA TREŚCI TYTUŁÓW

Słowa kluczowe: analiza treści, analiza porównawcza, lingwistyka, analiza dyskursu, medioznawstwo

10 kwietnia 2010 roku pod Smoleńskiem (na terenie Federacji Rosyjskiej) do-

szło do katastrofy lotniczej samolotu prezydenckiego TU-154M wiozącego pol-

skich oficjeli na uroczystości 70. rocznicy zbrodni katyńskiej. W katastrofie zginęli

wszyscy pasażerowie samolotu: prezydent Rzeczpospolitej Polskiej – Lech Ka-

czyński wraz z małżonką, politycy, generałowie, urzędnicy państwowi, członko-

wie organizacji „Rodzin Katyńskich”, funkcjonariusze ochrony głowy państwa

oraz obsługa samolotu.

Badając pierwsze polskie i zagraniczne przekazy medialne o katastrofie pod

Smoleńskiem i ich wpływ na działania i postawy społeczeństwa polskiego oraz na

zagraniczną opinię publiczną, a następnie rozwój powstałego w ten sposób dyskur-

su, można uznać katastrofę pod Smoleńskiem za jedno z istotnych wydarzeń na

arenie międzynarodowej oraz jedno z najważniejszych polskich wydarzeń medial-

nych ostatnich lat.

Ponadto w doniesieniach dotyczących katastrofy pod Smoleńskiem można

odnaleźć ideologizację, mitologizację, wartościowanie oraz emocjonalizację –

zależne od czasu publikacji i typu źródła oraz od tego, czy jest to medium krajowe,

czy zagraniczne.

Polskie informacje prasowe po katastrofie smoleńskiej odzwierciedlały poglą-

dy różnych opcji politycznych, a tym samym, mimo deklarowanego pojednania1,

propagowały odmienne opinie formułowane bezpośrednio po katastrofie. Za cha-

1 J. Stróżyk, Tym razem media nie rywalizowały, „Rzeczpospolita” 12.04.2009, s. 29; J. Suli-

kowski, Cześć ich pamięci, „Fakt” 12.04.2010, s. 4.

37

rakterystyczne należy uznać różnice w ukazywaniu tego samego zjawiska, wi-

doczne zarówno w kwestii ilościowej, jakościowej, jak i formalnej, tworzące cha-

rakterystyczny dla społeczeństwa demokratycznego wielogłos opinii i prognoz.

Natomiast zagraniczne informacje prasowe miały za zadanie przekazać swo-

im odbiorcom wszystkie niezbędne fakty o katastrofie. Doniesienia te były

obiektywne, oficjalne i pozostawały na dużym poziomie ogólności ze względu

na międzynarodową wagę tego wydarzenia.

Celem niniejszej pracy jest zbadanie różnic pomiędzy opublikowanymi

w okresie od 10 kwietnia do 30 kwietnia 2010 roku tytułami doniesień o kata-

strofie pod Smoleńskiem w prasie polskiej, następnie porównanie wyników ana-

lizy prasy polskiej z analizą prasy anglojęzycznej (amerykańskiej i brytyjskiej).

Badanie różnic dotyczy trzech płaszczyzn: porównania sposobu ujęcia tematu

katastrofy pod Smoleńskiem, sposobu nazwania katastrofy oraz zastosowanych

środków stylistyczno-językowych. Przeprowadzona analiza treści umożliwi

identyfikację różnic oraz ich charakterystykę.

Z polskich czasopism do analizy wybrałam dwa dzienniki: „Gazeta Wybor-

cza” (w skrócie GW) i „Rzeczpospolita” (Rz). Natomiast spośród anglojęzycz-

nych czasopism został wybrany dziennik „New York Times” (NYT) oraz tygo-

dniki „Newsweek” (N) i „The Economist” (E). O wyborze polskich czasopism

zadecydowały następujące czynniki:

1) wysoki średni nakład jednorazowy oraz wysoki wskaźnik rozpowszech-

niania płatnego w/w gazet i tygodników w roku 2009 (rok poprzedzający anali-

zę) oraz w 20102;

2) reprezentacja różnych środowisk politycznych, ideologicznych i społecz-

nych3.

Natomiast o wyborze prasy anglojęzycznej zadecydowała rozpoznawalność

czasopisma w Polsce4 oraz dostęp do wydań z 2010 roku.

Jak zostało wspomniane wyżej, w niniejszym opisie zastosowałam analizę

zawartości, a konkretnie jej podtyp – analizę treści (z uwagi na fakt, iż poddana

badaniom została tylko warstwa werbalna)5.

2 Na podstawie Komunikatów Zarządu Związku Kontroli Dystrybucji Prasy (ZKDP) o wyso-

kości nakładów i dystrybucji tytułów kontrolowanych przez ZKDP w 2009, 2010 i 2011 roku.

[http://joomla.zkdp.pl/index.php?option=com_content&view=category&layout=blog&id=8&Itemi

d=4&lang=pl] 3 Na podstawie subiektywn