Giáo Sĩ Thừa Sai - sachvui.com · giáo dục về kinh tế, xã hội, chính trị”, là...

Mụclục

Lờingườidịch

TỔNGLUẬNTRƯỚCKHIVÀOĐỀ

TÌNHHÌNHGIATÔGIÁOTẠIVIỆTNAMVÀBANGGIAOPHÁP-VIỆTTRƯỚC1857PHẦNMỘT:GIATÔGIÁOVÀCÔNGCUỘCXÂMCHIẾMNAMKỲ

CHƯƠNGI:CUỘCVIỄNCHINHNAMKỲ:MỘTVẤNĐỀTÔNGIÁOCHƯƠNGII:MẤTNAMKỲVÀTHỪANHẬNGIATÔGIÁOCHƯƠNGIII:NỀNTẢNGGIATÔGIÁOCỦAVIỆCTHIẾTLẬPCHẾĐỘTHUỘCĐỊAPHÁPỞNAMKỲ

PHẦNHAI:CHÍNHSÁCHTHUỘCĐỊAVÀCHÍNHSÁCHCỦACÁCGIÁOSĨTHỪASAITẠIBẮCKỲ

CHƯƠNGIV:HUYỀNTHOẠIVỀTHUYẾTBẮCKỲLYKHAICHƯƠNGV:KẾHOẠCHXÂMLĂNGCỦAĐÔĐỐCDUPRÉCHƯƠNGVI:CUỘCVIỄNCHINHCỦAGARNIER,NỘICHIẾNVÀCHÍNHSÁCHCỦAPHILASTRECHƯƠNGVII:CÁCKHÓKHĂNTRONGVIỆCÁPDỤNGĐIỀU9CHƯƠNGVIII:TỪSỰBẢOTRỢĐẾNCHẾĐỘBẢOHỘ:HIỆPƯỚC1884

PHẦNBA:ẢNHHƯỞNGCỦACHÍNHSÁCHTHỪASAITRÊNVIỆCTỔCHỨCCHẾĐỘBẢOHỘ

CHƯƠNGIX:VĂNTHƯVÀTINTỨCTÌNHBÁOCỦAGIÁMMỤCPUGINIERCHƯƠNGX:TÁCHRỜIBẮCKỲKHỎINƯỚCANNAMCHƯƠNGXI:CHÍNHSÁCHTHỐNGTRỊ,XÂMLĂNGVÀSÁTNHẬP

LỜIKẾT:ALBERTSARRAUTVÀSỰNỔIDẬYCỦAPHONGTRÀODÂNTỘCVIỆTNAM

TÀILIỆUTHAMKHẢO

Lờingườidịch

TácphẩmcủaGiáosưCaoHuyThuần,rađờicáchđây30năm,vẫnluônluônmới.Bởivì đó làmộtkho tàng tài liệu lịch sử.Vàbởivì công trìnhnghiêncứunàyvẫn là sáchđầu taycủaaimuốn tìmhiểu lịch sửmất chủquyềncủaViệtNamhồithếkỷ19.

TácphẩmnàytrướchếtlàmộtluậnántiếnsĩquốcgiađệtrìnhtrướcĐạihọcParisnăm1969[1].Trongthờichiếntranh,mộtbảndịchvộivãđượcphổbiếnhạnchếtrongnước,ngoàitầmhaybiếtcủatácgiảởxa.Năm1988,mộtbảndịchlạiđượcxuấtbảnrộngrãiởHoaKỳ,vẫnngoàitầmhaybiếtcủatácgiảlúcsáchđượcpháthành.

Đểtàiliệulịchsửđókhôngbịnhữngbảndịchvộivãdiễndịchsailạc,vàđểxácnhậntínhcáchthuầntúykhoahọccủacôngtrìnhnghiêncứu,tácgiảxuấtbảnnguyênvăntiếngPháp,năm1990,vớisựbảotrợcủaĐạihọcYale.Dướinhanđề:“LesmissionnairesetlapolitiquecolonialefrançaiseauVietNam,1857-1914”,tácphẩmlượcbỏđoạnvàođềcủaluậnán.ChúngtôigiữnguyênphầnvàođềởđâyvàdịchtheoấnbảnYale.

Nguyệnvọngcủatácgiảlàtựmìnhdịchtácphẩmcủamìnhnhưđãdịchphần tổng luận.SứckhỏevàcôngviệcbộnbềcủaôngởĐạihọcAmienskhôngchophépôngthựchiệnýđịnh.Chúngtôi,thấyviệcphảilàm,khôngngạikhókhăn,tựlấytráchnhiệmcungcấpmộtbảndịchnghiêmchỉnh.

Tấtnhiênbảndịchchưaphảihoànhảo,nhiều từchưađượcvừaý,vănphongnhiềuchỗvẫncònlàvăndịch.Nhưngdịchnhữngtàiliệulịchsửthìphảidịchcàngsátcàngtốt,nhiềukhiphảihysinhvănkhí.Dịchthếnàođểbảndịchvừađượcđọc trôichảy,vừagiữnguyênsự thật lịchsử:đó làcốgắngcủangườidịch.

Paris,tháng11năm1999NguyênThuận


“TruyềnđạoThiênChúa...Điềuđócóliênquangìđếnchínhsáchthuộcđịakhông?Chẳngaitrảlờirằngkhông,trừkhicóđịnhkiến...”.GiámmụcGuébriant, bề trên của Nha Thừa Sai Paris đã viết như vậy trong tạp chíCorrespondantsố25/1/1931[2].Bamươibảynămsau,vào1968,giữachiếntranhnóngbỏngởViệtNam,mộtbứcthưsauđâycủacácgiáochứcki-tôPháp[3]đượcgởiđếncácđồngnghiệpcủahọtạiMỹ:“Phảithừanhậnrằng,vìchínhsáchmàcácchínhphủnướchọđãápdụng,cácngườiki-tôthườngbịđồnghóa,trướcmắtcácdântộcÁPhi,vớiđếquốcvàthựcdân,hômquacũngnhưhômnay.Nhìnvấnđềnhưvậythìđơngiảntháiquá,vàcácgiáohộiki-tôcònphảitốnnhiềucôngsứclắmđểtáilậpsựthật.Nhưng,chođếnhômnay,nhiềuhìnhthứccanthiệpkháccủacácquốcgiađượcxemlàki-tôlạidựngthêmnhiềucảntrởmớichoviệcdunhậpcủathánhkinhvàoÁPhi.ViệcnémbomởmiềnBắcViệtNamkhôngphảilàhìnhthứccanthiệpduynhất,nhưnglàhìnhthứclộliễunhất.”

Haigiaiđoạn lịchsửkhácnhau,haingônngữki-tôkhácnhau.Bề trêncủaNhaThừaSaiParis,hiệnthâncủatiếngnóilươngtâmbìnhthảntronggiaiđoạnthuộcđịa,nhấnmạnhdâyliênhệnốikếtsựtruyềngiáovớichínhsách thuộc địa, trong khi các giáo chứcki-tôPháp, ấmức trongmặc cảmlươngtâmcủathờihậuthuộcđịa,muốnlàmtrongtrắngNhàthờbằngcáchđổlỗichocácquốcgia,kẻduynhấtphảichịutráchnhiệmvềviệcsửdụngtôngiáođểphụcvụchínhsáchthuộcđịa.Đâulàsựthật?

Tìmhiểusựthậtlịchsửđâucóphảiđểkếttộiaihayđểgâybấthòagiữatôngiáonàyvớitôngiáokhác.Ngượclại,hiểulịchsửchínhlàđểđừngvấpnữanhữngsailầmtrongquákhứ-nhữngsailầmđếntừbênngoàiđãlàmmáuchảygiữanhữngngườiconcủacùngdântộc.Tôngiáolàthiêngliêng,và tự do tôn giáo là tự do căn bản của con người. Chính vì tôn trọng sựthiêng liêngđómàmọi lạmdụng tôngiáovìmộtmụcđíchkhác,hoặcđểđộctôn,cầnphảiđềphòngtriệtđể.

ViệtNam là trườnghợpđiểnhìnhcủa lạmdụng, làvídụ tiêubiểucủamộtmôhìnhthuộcđịalấytôngiáovừalàmphươngtiệnvừalàmcứucánhcho thống trị.Bởivậy, trướckhiđi sâuvào lịchsửViệtNam, tưởngcũngnênnhắc lạisơ lượcmôhìnhđó trongbốicảnhchungcủasựbànhtrướngthuộcđịaÂuchâu.Nămđiểmsauđâyđượcxemnhưnổibậtnhất:

I.Trướchết,aicũngthấysựpháttriểnsongsong,tronglịchsửthuộcđịaÂu châu, giữa hành động thuộc địa và hành động truyền giáo.Nói “songsong”cũngkhôngđúnghẳn,bởivì,nhưmộtnhàngoạigiaoPhápđãnhận

xéthómhỉnh,“đólàhaiđườngsongsongvượtquakhỏimọiluậtlệcủahìnhhọcđểgặpnhauhoài”[4].Nghĩa là, bất cứở đâu trong thế giớiÁPhi, sựtruyềngiáođềuđượcpháttriểnnhờxâmchiếmthuộcđịa,chiếmđóngquânsự,cắtnhượnglãnhthổ,trấnápchínhtrị.

Nhưvậy,giáoxứAlgerđãđượcdựnglênởAlgérie.“Sựkiệnlịchsửnàythật đáng ghi nhớ, bởi vì giámmục xuất hiện lại, sau nhiều thế kỷ vắngbóng, trênđấtPhi châumàngàyxưa thánhAugustinvà thánhCyprienđãtừngđặtgót”[5].Nhưvậy,TrungQuốcđãbịbắtbuộcmởrachoảnhhưởngcủađạoChúadướiáplựccủaÂuchâu,nhấtlàcủaPháp,hailầncanthiệpliêntiếpđểkýhiệpước1858,từđóTrungQuốcphảithừanhậnchocácthừasaitoànquyềntựdotruyềnđạo.Cũngnhưvậy,giáohoàngPieXtạomọisựdễdàngchoviệcnướcÝchinhphụcTripolitaine,ởLibye,bởivìđócũnglàchiếntranhchốngngoạiđạo.NhàviếtsửThiênChúagiáoPaulLesourdviết:“Biếtbaonhiêutrườnghợpđãchothấy:cácthừasaikhôngthểlàmđượcgìvữngchắcnếukhôngdựavàosựủnghộthôngminhcủaquốcgiathuộcđịa,dùchỉlàđểbảovệcáctínđồtântòngchốnglạikẻthùcủahọhaychốnglạitàgiáonhưởchâuÚc”[6].

Vìlýdođó,GiáohộiThiênChúacôngnhậnrànhmạchchínhnguyêntắccủaviệcxâmchiếmthuộcđịa[7].Xâmchiếm thuộcđịa làmột “công trìnhgiáodụcvềkinhtế,xãhội,chínhtrị”,là“thựchiệnchứcnăngđemlạivănminh do luật thiên nhiên ban cho các quốc gia tự do và có ý thức tráchnhiệm”[8].HồngyVerdiernóirõ:xâmchiếmthuộcđịa“nằmtrongchươngtrìnhcủaThượngĐế,nhưmộthànhđộngbácáitậpthểmàtrongmộtthờiđiểmnàođó,mộtdântộcthượngđẳngphảilàmđốivớicácgiốngdânxấusốnhư một bổn phận phát sinh từ chính văn hóa thượng đẳng của dân tộcđó”[9].Nóimộtcáchkhác,cácnhàđạođứcThiênChúagiáotìmcáchbiệnminhchomộtquyềnthuộcđịangaytrongcảthờigianmàviệcxâmchiếmthuộcđịabịchỉtríchtoànbộ[10].

II.Từđó,dựavàonhaulàđiểmnổibậtthứhai:nếusựtruyềngiáodựavàođôhộcủaÂuchâuthì,ngượclại,sựđôhộnày,đểđượcvữngchắc,cũngphảitìmhậuthuẫnvềlýthuyếtcũngnhưvềthựchànhnơicácthừasaivànơichínhtôngiáomới.

1)Trênlýthuyết,tôngiáomớitạotínhchínhđángchohànhđộngthuộcđịa.Vềđiểmnày,haigiaiđoạncầnđượcphânbiệttronglịchsửbànhtrướngÂuchâu.Giaiđoạn thứnhấtchủyếucó tínhcách tôngiáo.Từ thếkỷ15,giáohoàngđãđặtranghĩavụchocácnướcThiênChúagiáophảichinhphụcđểcảiđạo.Nhưthế,ônghoàngHenricủaBồĐàoNha,đượcgọilàHenri-le-Navigateur vì tài vượt biển khám phá đấtmới của ông, được giáo hoàng

NicolasV,bằnggiáochỉbanhànhnăm1454,banchoquyềnchinhphụctấtcảxứsởmàôngđặtchângiữaPhichâuvàẤnĐộ.SaukhinhắclạibổnphậncủaHenrilàphải“chinhphụccácxứkhôngtinđạovàchưabịnhiễmtrùngcủadịchhạchHồigiáo,vàphảidạychohọbiếtdanhhiệucủaThiênChúa”,giáochỉ1454phán:“Tronghiệntạivà trongtươnglai, tấtcảnhữngchinhphụctrảidàitừmũiBojador,mũiNon,bờbiểnGuinéevàtấtcảvùngĐôngđềuđặtdướichủquyềncủavuaAlfonsengaybâygiờvàmãimãichođếnkhi tận thế”[11].Hai năm sau, ngày 13/3/1456, giáo hoàngCalixte III banhànhmộtgiáochỉthứhaixácnhậnđộcquyềncủaBồĐàoNhatrênmộtnửathế giớimới, nửa kia được ban choTâyBanNha.Độc quyền củaBồ lạiđược xác nhận một lần nữa trong giáo chỉ Inter Caetera do giáo hoàngAlexandreVIbanhànhngày4/5/1493.ĐấtđailàthuộcvềChúavàđạidiệncủaChúacóquyềnsửdụngtấtcảnhữngđấtđainàokhôngthuộctínđồcủamình,bởivìnhữngkẻdịgiáovàphảngiáokhôngcómộtquyềnchiếmhữuchínhđángnào trênbất cứmảnhđất nào.Dođó, việcban cấpđất đai donhữngkẻđóchiếmhữumặcnhiênbaohàmnghĩavụlàmhọthầnphục,làmhọcảiđạo,tựnguyệnhayépbuộc,vànhưvậylàvìphúclợitốiđacủahọ.

CácvuachúaÂuchâumộtdạ thừanhậnchânlýhiểnnhiênđó.Khiủynhiệm Jacques Cartier và Roberval đi Canada năm 1540 và 1541, vuaFrançois 1er ra lệnh các ông ấy phải “giáo dục dân bán khai bản xứ đểthương và kính Thượng Đế và Chân Lý của Ngài”. Hiến chương mà nữhoàngElisabethnướcAnhbanhànhnăm1660chomộtcông ty thuộcđịabuộc công ty này phải “tôn trọng những bổn phận cao hơn là nghĩa vụthươngmại”:bổnphậncảigiáo[12].Câythậptựthánhhóanhữngchinhphụcvàhoàibãolàmgiàu:bởivậy,lúctaytànbạoFernandCortezđổbộlênbờbiểnMễTâyCơ năm 1519, ông ta thành lậpmột thương điếm lấy tên làVillaRicadelaVeraCruz,ThànhPhốPhồnVinhCủaCâyThậpTựĐíchThực[13].

Giaiđoạnbànhtrướngthuộcđịathứhaitáchrờichínhtrịvàtôngiáotrênlý thuyết.Đãđànhchiến thắngAlgernăm1830,dưới thờivuaCharlesX,mangtínhchấttôngiáochẳngkhácgìđợtbànhtrướngđầutiêncủaPháp-ởCanada,ởLouisiana,ởSaintDomingue,ởĐôngẤn,vàsauđóởSénégal-nhưngôngvuacuốicùngrấtsùngThiênChúađóbịlậtđổvàituầnsauchiếnthắng.Bànhtrướngthuộcđịahồithếkỷ19cólýdochủyếulàkinhtế-tìmthị trườngchokỹnghệđangmởmang-hoặcchính trị:khôngđểchomộtnướcÂuchâukhácnhanhchânhơnchiếmtrước.Tuyvậy,nướcnàocũngcónhucầu tìmchoramột lý thuyếtđểbiệnminhvà tạo tínhchínhđángchohành động thuộc địa. Và bởi vì văn hóa châuÂu là Thiên Chúa giáo, lýthuyếtđóchỉcóthểlấyhứngtừđómàthôi.Họbảo:chinhphụccácnướcxa

xôilàđểmangánhsángcủađạoChúa,mangvănminhThiênChúađếnchocácgiốngdânsốngtrongbóngtốicủanhữngtínngưỡngmandi.Bởivậy,khibàxơJahouveykhởihànhđiGuyanne,vuaLouis-Philippeđíchthânđếndự lễ thánhbêncạnhbà.TácgiảG.Goyauviết:với cửchỉđó,vuamuốnchứngtỏrằng“giữavănminhcủanướcPhápvàcácdântộcdađen,khôngcó chiếc cầu nào khác hơn là ThiênChúa”[14]. Làm sao giải thích nhữngcuộcchiếntranhchinhphụcvàbiệnminhchonhữngtànbạocủagiếtchóc?“MộtvănminhcaohơnmangđếnchovùngđấtđẹpđẽđóđủđểbiệnminhchohànhđộngcủachúngtatrướcmắtloàingườivàtrướcmắtThượngĐế”,ChangarniertrảlờinhưvậygiữachiếntrậnAlgérie[15].NapoléonIIIcónóigìkháchơnđâusauđó:“TaphảimangcácgiốngdânởchâuÚcvàởÚclạigầnchâuÂuvàlàmchohọthamdựvàoânhuệcủađạoThiênChúavàcủavănminh”.Thuộcđịavàvănminh,haitừngữđókhôngrờinhauđượcnữa.Thuộcđịa,đólàthựchiệnmộtchứcnăngcủavănminhvàvănminhđượchiểu chính thức dưới nghĩaThiênChúa.Kẻ xâmchiếm thuộc địa, vì vậy,khoácmộtbộmặtcaoquývàđángyêu;ôngấyđemđếnânhuệ,ôngấyhànhxửmộtchứcnăngtâmlinh,ôngấychẳngkhácgìmộttôngđồ[16].

LýthuyếtđóđượcđàosâuthêmnữanhờcáctácgiảThiênChúacótàiởthếkỷ20.LinhmụcDelosquảquyết rằngviệcxâmchiếm thuộcđịaphảiđượcsựhỗtrợcủađạoThiênChúa.“Đãđànhvănminhhóakhôngphảilàtruyềngiảngphúc âm.Phúcâmsiêuviệt cácnềnvănminh,nhưngkhôngmộtvănminhđích thựcnàokhông cầnđếnphúc âm.Trongmột nước cóthuộcđịa,nềnvănminhthượngđẳngchỉcóthểnảynởtrongánhsángđó,nươngtựavàogiáohuấnđó,nângđỡbởiânsủngđó.Vănminhhóakhôngphải là truyền giảng phúc âm, nhưng không ai có thể làm văn minh màkhôngtruyềngiảngphúcâm”[17].

Làm thếnàonướccó thuộcđịa thựchiện trọnvẹnnhiệmvụđó?“Trựctiếp, bằng cách dần dần thay đổi luật lệ và phong tục để du nhập luật tựnhiên.Giántiếp,giántiếpmàthôi,bằngcáchnângđỡviệctruyềngiáochứkhôngphảiépbuộctheođạo,đểlantruyềntôngiáođíchthực”[18].Nhưvậynhàthờcủathừasaisẽtrởthànhyếutốchínhcủacôngtácthuộcđịa.“Nếucông trình thuộc địa không nâng đỡ sự bành trướng của vănminh ThiênChúa,côngtrìnhđósẽtrởthànhchuyệnkiếmtiềnthấphènhoặcchuyệntínhtoánchínhtrịnôngcạn:nókhôngcònchínhđángnữa”[19].

2)Vềthựctiễn,đạoChúa,theocáclýthuyếtgiaThiênChúavàcácviênchứcthuộcđịacaocấp,tạosựgầngũigiữacácdântộcbảnxứvàcácnướcÂuchâu:đólàdâyliênkếtgiữacácxãhộibảnxứvàxãhộiTâyphương.GiámmụcGuébriant làmsáng tỏđiểmnày:“Khimộtngườibảnxứ thuộc

bấtcứchủngtộcgì,vàng,nâuhoặcđen,cảithànhđạoChúathìdùchongườiđóđãnghĩsainhưthếnào,đãcóthànhkiếngì,đãsợhãigì,đãghétbỏgì,chắcchắntrongđầungườiđókhôngcònmộttrởngạigìnữađểgầngũi,hợptác, hòa lẫnvới nhữngngười theođạoChúa trongnhững chủng tộckhác,nhấtlàvớingườidatrắng,vàsẽhiểuhọtậnđáylòng,nếuđừngcóchuyệngìxảyrakhiếnngườiđóchướngmắt,thấtvọng.Làmgầngũitríócvàtìnhcảmlàkếtquảcủaviệccảigiáo,vàcảigiáolà tậncùngcủacôngsứcthừasai.Côngviệccủadântộccóthuộcđịa,đứngvềmặtchínhđángmàxét,sẽđượcvôcùngdễdãi.Côngviệcđódễdãi,dùchosốdânđãđượccảiđạohãycònrấtít,bởivìsốlượngítỏikhôngphảilàcảntrởkhôngthểvượtquađốivớivaitròlàmgạchnối”[20].

Cùngtrongýtưởngđó,P.Leroy-Beaulieu,mộttrongnhữnglýthuyếtgiasángchóinhấtcủachủnghĩathuộcđịa,viếttrongcuốn“Vềviệckhaithácthuộcđịađốivớinhữngdân tộc tiên tiến”,đượcxemnhư tứ thưngũkinhcủacácthuộcđịagia:“NếunướcPhápphạmmộtsailầmkhikhaichiếnvớiHồigiáothìnướcPhápcũngsẽkhôngbiếtphòngxagìhơnnếukhôngtìmcáchcảiđạocácdântộctrongtấtcảcácnướcchiếmđóng.Sénégal,Niger,Congo,Oubanghi,Madagascar,tấtcảđềuđangchờđợicácthừasai.HồngyLavigerie,ngườiđangcónhữngdựánlớn,phảiđưađạiđasốthừasaicủaông, nếu ôngmuốnđạt nhữngkết quả sâu rộngvà vững chắc, đến nhữngnướcmà Pháp đã cai trị từ lâu hoặcmới chiếm ởTây Phi và Trung Phi.Đừngđểmấtmột nămnàonữa.Cóhơnmười triệu người ở đấy cần phảichinhphụcngaychođạoChúađểđạoHồiđừngchiếmtrướctavìđạoấyđãdunhậpvàorồi”.Leroy-Beaulieuviếttiếp:“Khaihóatinhthầnvàvậtchất,giámhộvớinhântừ,giáodụcvớikiênnhẫncácdântộc-haynóichođúnghơn, các bộ lạc đó - không thể chỉ duy nhất giao cho các thương gia củachúng ta, các viên chức hành chánh của chúng ta, hay các thầy giáo củachúngta,làmnhưthếlàđiênrồ...ĐạoChúa,vớiđứctínhdịudàng,vớilònghướngthượng,vớitìnhthươngđốivớikẻhèn...làngườigiáodụcduynhấtcóthểlàmdễdàngsựtiếpxúcgiữangườiÂuchâuvớingườibánkhaimandi và có thể từ từ, trong một hai thế hệ, không cần đột biến, với nhữngphươngphápgiảnlược,làmchocácgiốngdânbánkhaimandiđóhiểuvănminhcủachúngtavàgópphầnvàoviệcpháttriểnvănminhđó”[21].

Muốntríchhàngngàncâunhưvậycũngchẳngkhógì,bởivìđiềuđóđãtrởthànhhiểnnhiên.

3)Cuốicùng,vẫntrênthựctiễn,đạoChúalàphươngtiệnhiệuquảnhấtđể đồng hóa những dân tộc bị trị. Đồng hóa là chính sách cổ truyền củaPháp,nóichunglàchínhsáchcổtruyền,thânthuộc,củacácnướcLatinh[22].Toàn quyềnPasquier giải thích: “Quả thật ngườiPháp dễ dàng trong việc

tiếp xúc với người bản xứ, đến với người đó, vui vẻ với người đó. Sựdễdàngđócógốc rễ từ sứcmạnhđồnghóa,hoặcbẩmsinh,hoặcdo lýgiải,khiếnngườiPháptựmìnhđếngầnngườibảnxứ,khôngphảiđểbắtgặphayhiểubiếttưtưởngcủangườiđó,màđểápđặttưtưởngcủamìnhtrênngườiđó”[23].

Lýtưởngđồnghóađóđãngựtrịlâuđờitrênlịchsử,trênđờisốngchínhtrị của nước Pháp, bắt nguồn từ tư tưởng cổ điển và từ luật LaMã. TừMontaigne,ngườiPhápđãhọcrằng“mỗingườimangtrongmìnhtoànvẹnsốphậncủanhânloại”,rằng“mọirợvàvănminhchỉkhácnhaucóđộccáiquần”,dođóchỉcầnthayđổinguyêntắcsốngvàthóiquenlàđủđểlậplạiđồngnhất.Micheletdạy:“Tathườnggiảithíchchiếntranhlàdotínhthíchchinhphụccủatamàra,vàtađãlầm.Tuynhiên,tínhnhiệtthànhhoáncảilàđộng cơ thúc bách nhất.Người Pháp ưa nhất là để dấu ấn nhân cách củamìnhtrênkẻbạitrận,khôngphảinhâncáchriêngcủamìnhđâu,mànhưlàmẫumựccủathiệnvàmỹ-niềmtinrấtngâythơ.NgườiPháptinrằngmìnhkhông thể làm điều gì có lợi cho thế giới hơn là cho tư tưởng củamình,phongtụccủamình,cáchsốngcủamình.NgườiPháphoáncảinhữngdântộckhácnhưthếvớithanhkiếmnơitayvà,saukhithắngtrận,nửavìtựphụnửavìthiệncảm,ngườiPháptrìnhbàychohọthấyhọsẽcólợinhưthếnàokhitrởthànhngườiPháp”[24].

Ítvănchươnghơnvàcụ thểhơn,Colbert,nhàchính trị lỗi lạccủavuaLouisXIV,chỉđạonhưsauchoviênchứcđượcpháiđiCanada:“Phảigiáohuấndânbảnxứbằngchâmngôncủatôngiáochúngtavàbằngcảphongtụccủachúngta,thếnàođểdânchúngởCanadavàdânPháptậphợpthànhmộtdântộc”[25].Chínhsáchđồnghóa,nóitheolờicủagiámmụcBrunodeSoluges,là“khuynhhướngtựnhiêncủamộtnhàgiáodụcnhântừ,tinchắcnơiphươngpháptuyệtdiệuđãđàotạonênmình,muốnápdụngchohọctròcủamìnhđểhọcũngthànhrachínhmình”[26].Bởivậy,dùcho“đồnghóalàchínhsáchcaitrịthuộcđịa,thậtlàbấtcôngnếungườitakhôngxemđónhưcũng có một giá trị tâm linh”. Hơn thế nữa, như “tiếng vang của Phúcâm”[27].Các tácgiảThiênChúagiáo tranhnhauđưaphúcâmvàochuyệnthuộc địa: Phúc âm, nói như Delacommune, “có thể được xem như mộtchínhsáchthuộcđịatâmlinh”[28].

Hệ luận tấtnhiêncủachínhsáchđồnghóa làdẹpbỏvănminhbảnđịa,côngtrìnhmàcácthừasaiđãlàmvớitấtcảnhiệthuyết.ỞÁchâu,aicũngbiết,họ tấncôngvàoviệc thờcúng tổ tiên.Chỉ trích rađâymộtchứng từthôi củaG.Curzon: “Trừmột vài nhân vật rất hiếmhoi có đầu óc phóngkhoáng,cácthừasailấytháiđộthùnghịchkhôngnhânnhượngđốivớitấtcả

tôngiáovàtấtcảluânlýbảnxứ:họhoàntoànbấtcầnđếmxỉanhữngkhíacạnh tích cực và ảnh hưởng đạo đức của những triết lý đó, cũng như sứcmạnhchiphốiđầuócngườiTrungHoavàuyquyềnmàcáctriếtlýđóđãunđúctừngànxưa.Đólàtrườnghợpcủaviệcthờcúngtổtiênmàcácthừasainhấtquyết từchốikhôngnhânnhượng...NgườiTrungHoavốnbằng lòngvớitôngiáocủahọvàchỉyêucầumộtđiềuthôilàcứđểhọsốngyênnhưthế,bỗngbịtuyêntruyềntấncôngtrànngậpmàmũinhọnđầutiênlàđâmvàođiềuthânthiếtnhấtcủahọ...Đốivớihọ,đạođứccủaKhổnggiáobaogồmbổnphậncủaconđốivớigiađìnhvàbổnphậnđốivớiquốcgia.Cácthừa sai buộc họ cải đạo bằng cách từ khước ngay cả bản chất công dân,buộchọphảinhậnđiềukiệntiênquyết làchốibỏnguyêntắcđầutiênlàmđiểmtựachomọiđạođứcKhổnggiáo...”.Tácgiảđặtcâuhỏi:“Ví thửcóngườitruyềnđạonàođócủamộttôngiáomớinàođóđổbộlênnướcAnh,víthửngườiđóthuộcmộtchủngtộcmàtaghétvàkhinhbỉ,vàvíthửhọbắtđầutuyêntruyềnbằngcáchtấncôngvàoquyểnThánhKinhvàbàixíchlòngtinvàocáctôngđồ,tasẽđóntiếpngườiđónhưthếnàonhỉ?”[29].

III.Vìcôngcuộctruyềngiáochỉcóthểthựchiệnmộtcáchhiệuquảnhờchinhphụcvàmởmangthuộcđịa,vàvìcácnướcÂuchâutìmthấynơiđạoChúakhígiớisắcbénnhất,hậuquảtấtnhiênlàhợptácchặtchẽgiữahànhđộngchínhtrịvàhànhđộngtôngiáo:đâylàkhíacạnhthứbacủavấnđề.

NguyêndogìđãkhiếntriềuđìnhLouis-PhilippenhậnlãnhviệcbảovệsứmạngthừasaiởTrungQuốc?Chủyếulàchínhtrị.KhôngcạnhtranhnổivớiAnhtrênđịahạt thươngmại,nướcPháphyvọngtìmthấynơiviệcbảovệcácthừasaimộtkhícụđểgâyảnhhưởng,cóthểđốiphóvềmặtchínhtrịvớivịthếquantrọngmàAnhđãchiếmđượcnhờthươngmại.“Nếuđemsosánhviệc traođổimậudịchgiữaÂuchâuvàTrungHoa,nướcPháphoàn toànyếukémsovớiAnh,vậymàuythếcủataởTrungHoanếukhôngnóilàhơnthìcũngbằnguy thếnướcAnh.NướcPháp,nhờdựa trênuy thế tôngiáo,chiếmlạiđượcuythếthiếuvắngtrênđịahạtthươngmại”[30].

NapoléonIIIsuynghĩyhệt.LấycớgìmàliênquânAnh-PháptấncôngTrungQuốcnăm1857?VềphíaAnh,vìTrungQuốcxâmphạmlácờAnh;vềphíaPháp,vìmộtthừasai(Chapdelaine),hoạtđộngbấthợppháp,bịgiếtởQuảngTây.Các thừa saiPhápchêchính sách thuộcđịaAnh là chỉbiếtbuônbán, thấpnhưchânvịt;chínhsách thuộcđịaPhápmớicaocảgiá trịđạođứcvàtâmlinh.TờbáoAvenirduTonkinviết:“Nơicácnướckhác,lácờ theo sau thươngmại; sốmệnh của chúng ta là lá cờ theo sau cây thậpgiá”[31].

Thếnhưng,đừngnóinướcAnhchỉbiết lợi ích thươngmại.NướcAnhcũngcóthừasaicủahọvàcácvịđócũnghưởngânhuệrấthiệuquảcủacác

chiếnhạmAnh.SửgiaẤnĐộPanikkarviếtnhưthếnàyvềsựbiếnởTânCươngnăm1883:cácthừasaiđangtranhchấpvớichínhquyềnTrungHoavềnhữngvấnđềliênquanthuầntúyđếntiềnbạccủahọ, thếrồihaichiếnhạmAnhngượcdòngDươngTửàođếngiảiquyếtvấnđềchẳngcần thảoluậngìcả“phôbàyồạtlựclượngmỗikhichínhquyềndámchốnglạithừasai”. Panikkar kể thêm: để thành lậpmột cơ sở thừa sai trong thung lũngthượngnguồnDươngTửnăm1858,Muirheadkéotheocảmộtđạiđộibinhsĩ;trongtàuchiếncủaliênminh,giáosĩMỹHenriBodgetđổbộlênThiênTân[32].NướcĐứccũnglàmthếthôi:haithừasaiĐứcbịgiết,lậptứcquânđộiĐứcđổbộ,và,đểđềnbù,táchchiếmmộtphầnSơnĐông[33].

ỞẤnĐộ,cácviênchứccai trịAnhlấy tháiđộ trung lập,vàchínhphủAnh,rấtthựctế,khônghềnângđỡthứtuyêntruyềnquáthôthiển,độcác,cóthể làmtổn thươngtìnhcảmcủangườiẤnvà làmthiệthạisự trungthànhcủa những thành phần cộng tác với chính quyềnAnh. Tuy vậy,một cáchgiántiếp,chínhquyềnAnhcũnggiúpđỡrấtnhiềugiáosĩcủahọ.“LuậtlệmàngườiAnhthiếtlậpcôngkhaibảovệnhữngngườimớicảiđạo;họđượchưởng quyền thừa kế, có quyền buộc vợ phải theo tôn giáo mới. ChínhquyềnAnhcũngkhuyếnkhích thừasaiđếncông tác tạinhữngbộ lạcbánkhai,bởivìhọbiếtrằngngườiẤnkhôngphiềnhàgìchuyệnđó”[34].

VềphíangườiMỹ,liênminhgiữachínhtrịvàtôngiáolànétđặcbiệtcủachínhsáchMỹởTrungQuốc.Gầnnhưmộttậptục,họchọnnhânviênngoạigiaovàlãnhsựtronghàngthừasaihoặccựuthừasai.AshmorevừalàthừasaiđầynhiệthuyếtvừalàlãnhsựMỹtạiSou-Tchéou;viênđạisứMỹcuốicùng tạiTrungQuốcchưacộngsản,LeightonStuard,đãsống tạiđấynhưmộtthừasai[35].

Đó làÁchâu.CònPhi châu thì sao?GiámmụcAugouardđã tuyênbốnhưthếnàytrongtờLaLibertéduSud-Ouestsố26/8/1921:“HiểmnguylớnnhấttạiCongođếntừcácmụcsưMỹvàAnh.Họđếnhàngloạt,rấtđông,đikhắpcácnướcthuộcđịacủaPháp,tungvãiđầytayđôlavàđồngbảngAnh.Giánhưhọhànhđộngvìmụcđíchtôngiáo!TôikhôngtinnhưthếvàToànquyềnAugagneurcũngkhôngtinnhưthế,bởivì, trongmộtphúctrìnhgởichobộtrưởngthuộcđịa,ôngtuyênbốrằngnhữngtuyêntruyềnmệnhdanhlàtôngiáokiadườngnhưlàmộttổchứcthuộcđịađíchthựcnhắmmụcđíchđặtchântrênđấtPhichâuthuộcPháp.Nhữnghànhđộngtươngtựcũngdiễnra ởCôte d’Ivoire vàCaméroun, nơimà các cựu thừa saiĐức, nhập tịchThụySĩ,vừatrởlạihoạtđộngnhưtrước1914...”.

Đồng ý với giámmục, Revel, thanh tra thuộc địa, phúc trình như sau:“Đâuđâucũngthấynhữngkẻbấtmãn:ởđây,tạiCôted’Ivoire,họđoànkết

ngànngườinhưmộtdướilácờchínhtrị-tôngiáocủacácgiáosĩ,vàtinđồnlanrarấtnhanhkhắpcảnước,chẳngbiếttừđâu,theođó,ngườiPhápchúngta,trongmộtthờigianngắn,sẽnhượngCôted’Ivoirecholánggiềng.Từđó,phongtràosôiđộngvàbấtphụctùngdiễnra.XứCôted’Ivoirebỗngchiaralàmhaiphe,pheGiaTôvàpheTinLành.Đốivớidânbảnxứ,TinLànhcónghĩalàAnhhoặcMỹ,vàGiaTôđồngnghĩavớiPháp...”.

Kết luậncủaphúctrình:“GiaTôhoặcTinLành,đósẽ làCôted’Ivoirecủatươnglai.Chúngtacóthểnóithêm:PháphoặcAnh,bởivìvấnđềtôngiáođượccộngthêmvấnđềchínhtrị”[36].

Và như thế, các nướcGia Tô tìm cách gởi đến thuộc địa các thừa saithuộcquốc tịchcủamìnhvàđồng thời tìmcách thựchiệnquyềngiámsáttrêntấtcảthừasaiGiaTôhoạtđộngtrongnhữngquốcgiahãycònđộclập.ĐếnnỗicácnhàchínhtrịchốngVaticannhất,chốnggiáohộinhấtở“chínhquốc”,đóngvai tròbảovệnhiệt thànhnhấtđốivớicác thừasaiGiaTôởthuộcđịavàyêucầuVaticancôngnhậnnhữngđặcânđặcquyềntươngứngvớivaitròđó[37].NướcPháp,chốngtôngiáotừCáchMạng1789vàtrunglậpvềtôngiáotừ1905,đặcbiệtthựchiệnởbênngoàichứcnăng“trưởngnữcủaGiáohội”củamình.Gambettatuyênbốmộtcâubấthủ:“Chốngcốđạokhôngphảilàmónhàngxuấtcảng”.Suốtthờigiankhủnghoảngđầutiênvìcaotràochốngcốđạotừ1880đến1889,banggiaogiữaParisvàBộTruyềngiáoVaticantiếpdiễnbìnhthường.SứquánPháptạiVaticanvẫnhoạtđộngkhông gián đoạn. Giáo hoàng Léon XIII và hồng y Rampolla (bộ trưởngngoạigiao)vẫndànhchonướcPháptháiđộâncần.Tuychốngcốđạokhéttiếngnhất,JulesFerrykhônghềtừchốisựgiúpđỡcủathừasai,ngượclạicònnângđỡhoạtđộngcủagiámmụcLavigerieởTunisievàAlgérie.“Quanhệ giữa Lavigerie với lãnh sự Roustan, với bộ trưởng Waddington, vớiGambetta,vớiFerry,mởđườngTunisiechoảnhhưởngcủatavàsúngđạncủata.ThừasaiđượcParisxemnhưnhữngngườiPhápáiquốcnhấtvàvôvịlợinhất:chínhsáchchốngcốđạoởbêntrongtươngứngvớimộtsựhợptácchântìnhgiữaLavigerievànướcPhápởbênngoài.Ngaysaukhithiếtlậpnền bảo hộ của ta ở Tunisie, Lavigerie được bổ nhiệm cai quản địa phậnTunisievàotháng6năm1881,vàchínhnhờnhữngchỉdẫncủagiámmụcmà Gambetta đã ban hành những quyết định hành chánh đầu tiên tạiđấy”[38].Trongđợtkhủnghoảngthứhaivìchínhsáchchốngcốđạo,từ1901đến1907, tình trạnghợp tác cũng tốt đẹpkhôngkhác. “Công trình truyềnđạoGiaTôthậtlàcôngtrìnhquốcgia”[39],kếtluậnđóđếntừhaiphía,phíanhàthờcũngnhưphíaNhànước.“Bấtcứlúcnào,sựthùghétcủakẻchốngđạocũngimtiếngtrướcdanhdựquốcgiavàngườicầmquyềnđãtừngtrụcxuấtcáclinhmụcDòngTênrakhỏinướcPháptựtuyênbốmìnhlàbạn,là

ngườibảovệhọởBắcKinh”[40].IV.Thếnhưngkhôngphảikhôngcómâuthuẫngiữaviệccảiđạovàchính

sáchthuộcđịa.Tạisao?Tạivì,vềphíaNhàthờ,họbiếtrằngkhidựavàothếlựcbênngoàiđểbànhtrướng,họdễbịquầnchúngbảnxứnhìnhọnhưcôngcụcủađếquốc,thựcdân.Ngượclại,vềphíachínhquyềnthuộcđịa,họbiếtrằngnếunângđỡ tôngiáomớicủaÂuchâu lộ liễuquá,sựchốngđốicủadânchúngtrướcsựxâmnhậpthôbạocủatôngiáođósẽcóảnhhưởngtaihạitrênviệcthuphụcnhântâmmàhọphảilàmđểcủngcốđôhộthuộcđịa.Mâuthuẫngiữalợiíchtôngiáovàlợiíchthuộcđịalàkhíacạnhthứtưcủavấnđề.

1)Cácthừasai,nhấtlàcácvịđượcgởiquaViễnĐông,ýthứcđượcnguycơcủaliênminhgiữatôngiáovàchínhtrịtừlâu.ThừasaiLéonJolythanphiền: “Lạ thật, đau đớn thật, rõ ràng thật, Viễn Đông từ khước đạoChúa!”[41].LinhmụcLouvet, sử gia củaNha thừa sai, khôngnói gì kháchơn:“Chẳngcầntựmìnhchegiấusựthậtlàmgì:TrungHoanhấtquyếttừchốiđạoChúa.Giớisĩphukiêuhãnhthìghétbỏchúngtahơnbaogiờhết,khẩuhiệunẩylửakêugọidânchúngloạitrừbọnquỷquáiÂuchâuxuấthiệncùngkhắp,vàcólẽkhôngxanữađâucáingàymàGiáohộiTrungHoađẹpđẽnày,Giáohộiđãđượcdựnglênvớibaonhiêucôngphukhónhọc,sẽbịngập trongmáu của tông đồ và của con cái họ”. Tại sao đạo Chúa bị từkhướcnhưvậy?Louvetcôngnhậnrằngđiềuđóchẳngphảiphátxuấttừlòngcuồngtíntôngiáo,bởivìkhôngcódântộcnàokhoanhòavềtôngiáonhưTrungHoa.ChỉvìngườiTrungHoađồnghóaxâmlược tôngiáovớixâmlượcđếquốc; chỉvì “đằng sau tôngđồcủađứcGiê-su, ngườiTrungHoathấyÂuchâu, tư tưởngcủaÂuchâu,vănminhcủaÂuchâumàhọkhôngmuốn nhận với bất cứ giá nào, vì họ bằng lòng với văn hóa của tổ tiênhọ”[42].

Lỗi tại ai? Thừa sai Joly gán cho các chính quyềnÂu châu: các chínhquyềnnàycứnhắcnhởmãicôngtrìnhcủacáctôngđồtrongviệcchinhphụcthuộcđịa, “không suynghĩ rằng sựxưng tụngbất cẩnđóđãxácnhận lờibuộc tộicủa sĩphuÁchâuvàbiệnminhchosự tàn sátcủahọdướidanhnghĩayêunước.XưngtụngnhưthếsẽgâyảnhhưởngtaihạiởĐôngDươngvàởTrungHoa.DânchúngởđấysẽkhaithácluậncứđóvàrốtcuộclàdândavàngsẽliênkếtvớinhauđểchốngdânÂuchâu,đưađếnsựsuytàncủaGiáohộivàcủanềnđôhộÂuchâu”[43].

Nhưnglỗicũngtạichínhcácthừasai.Jolyviết:phầnđôngcácthừasaikhôngthấynguycơđó,khôngtừkhướcnhữnglờixưngtụngtrên,cònkhoáitrá nhận lãnh, bổ túc thêm nữa, và tiếp tục sống nhờ lưỡi gươm của thế

quyền. “Chođếngiờđây, tạiViễnĐông, sự truyềnđạobịghét,nhưng sựghétbỏđólạilàmộttônvinh.Bởivìchínhtênđaophủlắmkhiphảithầmphụcnạnnhânmàhọxử trảm...Bâygiờ trởđi,ngườiÁchâubiết rõrằngđộngđếnthừasailàphảitrảgiáđắtnhưthếnào,nhưngkhitrảgiá,họhọcđượcquyềnkhinhbỉ...ĐạoChúa,khi làmcôngcụchomộtTổquốcdướitrầnthế,dùchoTổquốcđólớnđếnđâuđinữa,dùchovaitròđóđẹpđếnđâutronglịchsửthếgiới,làmộtđạoChúathấplùn,khônglàmaikínhphục,cũngnhưsựđôhộcủaPhápởAnNamkhônglàmaikínhphụcvềtínhchínhđáng”[44].

MuốncứuđạoChúa, cáchduynhất là táchđạođó rakhỏibối cảnhđếquốc, thuộcđịa.Louvetviết:“Vấnđềcó tínhcáchchính trịnhiềuhơn tôngiáo,cóthểnóihầunhưhoàntoànchínhtrị.NgàynàomànướcTrungHoathôngminhhiểuđược rằnghọcó thểvừa làTrungHoavừa là tínđồđạoChúa,ngàynàomàhọthấygiáođồbảnxứđứngđầuGiáohộiởTrungHoa,ngàyđóđạoChúasẽcưtrúvĩnhviễntrongxứsở400triệudântolớnnày,và sự cải đạo của Trung Hoa sẽ là sự cải đạo của toàn thể Viễn Đông...TrungHoakhôngnhậnvănminhÂuchâu.Phảitáchrờiminhbạchvấnđềtôngiáovớivấnđềchínhtrị”[45].

Rốt cục rồi cácgiáohoàng cũngphải thấyđiềuđó.GiáohoàngBenoitXV tuyên bố trong sắc chỉMaximum Illud ngày 30/11/1919: “Mỗi ngườihãyngheChúadạy:“Hãyquênnướccủaconvànhàcủachamẹcon”.Mỗingườihãynhớ rằngmìnhcómộtvươngquốcđểbành trướng,khôngphảivươngquốccủaconngườimàlàvươngquốccủaChúa.ĐángbuồnthaykhicácthừasaiquênmấtphẩmgiácủamìnhđếnđộđặttổquốccủamìnhởtrầnthếnàytrênTổquốctrêntrờivàphụcvụvớimộtlòngnhiệtthànhlộliễusứcmạnh,ảnhhưởngvàvinhquangcủanướcmìnhtrêntấtcảmọithứ...Nếucácthừasaicứbuôngmìnhtheonhữngmụcđíchtrầnthếnhưvậy,và, thayvìhành động như những tông đồ thực sự, lại chứng tỏmình cũng quan tâmphụcvụlợiíchcủatổquốcmình,lậptứccôngtrìnhcủahọsẽbịdânchúngchêbai,vàdânchúngsẽnghĩrằngđạoChúachỉlàtôngiáocủangoạiquốc,theođạolànhậnsựcaitrịvàđôhộcủanướcngoàivàtừkhướcTổquốccủamình”[46].

TầmquantrọngcủanhậnđịnhnàykhiếngiáohoàngPieXIphảinhắclạimột lần nữa ngày 19/6/1926 trong sắc chỉ Ab Ipsis Pontificatus Exordiis:“KhôngphảicácthủlãnhcủaxãhộidânsựmàchínhThượngĐếđãgọicácthừasaiđểlàmcôngtrìnhthầnthánhđó...Cácthừasaikhôngphảilàsứgiảcủa loài người mà là sứ giả của Thượng Đế, những sứ giả đang tiếp tụcphụngvụcôngtrìnhmàchúaGiêSuđãgiaochocáctôngđồcủaNgài...Bổnphận của các thừa sai là không được nâng đỡ lợi ích của Tổ quốcmình,

quodlibetsuaecujusquenationisstudiumarcerenisaest,màcốgắng,bằngcáchđạtchođượclợiíchcủaGiêSuvàbằngcáchđặtdanhhiệucủaGiêSutrướctấtcảmọiquốcgiavàmọivuachúa,đemlạivinhquangduynhấtchoThượngĐếvàchosựCứurỗicủalinhhồn”[47].

1926...Đólàthờigianmàcácphongtràodântộcbắtđầunổilênmạnhmẽởcác thuộcđịavàởTrungQuốc.Nhàviết sửLatourettenói lênquantâmcủa cácgiáohoàng:đượcđếquốcTâyphươngápđặtvàbảovệ, đạoChúacónguycơrơivàosốphậncủachủnhânvàngườiliênkếtnếuđếquốcbịtấncôngvàtiêuhủy[48].Nhưngđólàlýthuyết.Trênthựctế,đâuđâucácthừasaicũngtuyênbốvàhànhđộngnhưdướithờigiáohoàngLéonXIII[49].Tại sao vậy?Lý do rất đơn giản. Thừa sai phải chống đỡ trên haimặt: ở“mẫuquốc”,họphảiđỡnhữngđònmàcácđảngchốngcốđạovàgiớifranc-maçonnerie[50]giángxuốnghọ;ởthuộcđịa,họphảichốnglạiphảnứngcủadânchúngvànhữngcảntrởcủavănhóa,phongtục,luậtlệbảnxứ.Đểthắngtrênmặttrậnthứnhất,họphảichứngtỏrằnghọlànhữngchiếnsĩhữuhiệunhất cho lý tưởng của nước họ. Để thành công trênmặt trận thứ hai, họkhôngthểkhôngnươngnhờvàochínhquyềnthuộcđịavàliênkếtvớichínhquyềnđó.

Trong tinh thầnđó,giámmụcChaptal,phóquản trịđịaphậnParis, tándươngthốngchếLyauteynhưsau:“Vớitàinăngtổchứctuyệtdiệu,thốngchếluônluônbiếtsửdụngcholợiíchnướcPháptấtcảnhữnglựclượngđạođức,dùlàtôngiáo.Bởivậy,ngàiđãbiếttừlâugiátrịcủacốnghiếntâmlinhđếntừhànhđộngthừasai.Ngàitinrằngnếungàibỏlỡmộtcơhộikhôngsửdụng vai trò của thừa sai trong việc xây dựng nềnmóng và bành trướngthuộcđịa,ngàisẽphạmmộtbấtcôngkhôngthathứđượcvàmộtlầmlỗiđốivớiTổquốc”[51].

CáclýthuyếtgiaThiênChúagiáonhưP.Lesourdchẳnghạnđàosâumộtlýluậnthâmthúyhơn:khôngcómộtmâuthuẫnnàotrongtâmhồnthừasaicả,bởivìphụcvụchovănminhtứclàphụcvụchođạoChúa.“Nhiệmvụvănminh”mànướcPháptheođuổikhiếnlýtưởngthuộcđịatrùnghợpvớilýtưởngcủathừasai.

Dùsaođinữa,thựctếvẫnsốngđộnghơnlýthuyết,vàthựctếlàsựcấukếtvớichínhquyền,ởchínhquốccũngnhưởthuộcđịa,khiếntôngiáomớikhôngnẩynởđược.Cảntrởđóchỉcóthểvượtquabằngcáchthiếtlậpmộtgiáođồbảnxứ,một giáohội bảnxứ, quan tâm sống chết củagiáohoàngBenoitXVvàPieXItrongsắcchỉMaximumIlludvàRerumEcclesiae.Phảiđợiđếnsauthếchiếnthứhaivàtrongnhữngnăm50,cáclýthuyếtgiaThiênChúagiáomớibắtđầuđặt“vấnđề thuộcđịa trước lương tâmThiênChúa

giáo”.Đólàthờigianmàchínhsáchthựcdânđãbắtđầucáochung.2)Đứngvềmặtchínhsách thuộcđịa, thừasaivẫn luôn luônđượcxem

như các người phù trợ cho văn hóa Tây phương, “lính canh dũng cảm”giươngcaongọncờTổquốc[52].Thếnhưng,phầnvìảnhhưởngcủatràolưuchốngcốđạoởchínhquốc,phầnvìphươngphápcảiđạothôthiểncủathừasai,cácviênchứccaitrịýthứcrằngcôngviệccủathừasailàmdânchúngghétlâychínhquyềnthuộcđịa.Ngượcvớilýluậncủathừasai,họnói:dânchúngghétngườiÂuchâubởivìđàngsauÂuchâudânchúngthấythừasai.“Đóngthùngthuốcphiệnvàthừasai,quývịsẽđượcdangtaytiếpđón”,đólàcâunóicủamộtquanchứcTrungQuốcvớilãnhsựAnh[53].Thừasailuônluôncanthiệpđểngườimớicảiđạokhôngbịtòaánbảnxứxétxử,luônluônbiếnnhữngcộngđồnggiáodânthànhnhữngtiểuquốctrongmộtquốcgia,chỉnhậnmệnhlệnhvàquyềnuyduynhấttừlinhmục.“NhưthếlàphụcvụchoquyềnlợinướcPhápsao?”,ToànquyềnDeLanessanhỏinhưvậy.

V.Tình trạngđó, cộng thêmvới nhữngyếu tố chính trị và chiến thuậtkhác,đưađếnviệcnảysinhramộtlýthuyếtthuộcđịamớiđểthaythếcholýthuyếtđồnghóacổtruyền:đólàlýthuyếtliênhợp,chasinhmẹđẻcủachủtrương“Pháp-Việtđềhuề” thờinhữngnăm30.Đây làkhíacạnh thứnămcủavấnđề.

Từcuối thếchiến thứnhất,chínhsáchđồnghóabịchínhsách liênhợpđánhbạitrênlýthuyếtvìliênhợpđượcxemnhưcókhảnăngquyếnrũtầnglớpthượnglưubảnxứđangngấmngầmngãtheonhữngphongtràodântộc.Tấtnhiênđây làvấnđềchỉđặt rađốivới chính sách thuộcđịa củaPháp;nướcAnhtừđầuvẫnchungthủyvớichínhsáchindirectrule.Vớiliênhợp,cácnhàcaitrịPhápthửtáilậptậpquáncũ,phongtụccũ,vănhóacũtrongcácnướcthuộcđịa,tándươngbằngdiễnvăn,bằngsáchbáo,bằngngôntừvănvẻ,sựhợptácgiữavănminhTâyphươngvàvănminhbảnxứmàtrướcđâyhọmuốntriệthạ,hyvọngrằngchínhsách“phóngkhoáng”đósẽlôikéolại được giới trí thức đang ngấm chấtmen của những chủ thuyết dân chủphươngTây,hoặccủakinhnghiệmNhậtBảnvàTrungQuốc,hoặccủaCáchMạngThángMười.

Songsongvớikhuynhhướngđó,cácthừasaicũngtỏrathayđổitháiđộđốivớicácđịnhchếxãhộitruyềnthốngtrongcácnướcthuộcđịa,và,thayvìtriệthạnhưtrướcđây,họbắtđầuđưaralýthuyếtThiênChúahóanhữngđịnhchếđó.Họnói:nhiệmvụcủagiáohộithừasaichỉchấmdứtkhikhôngnhữngconngườimàcảnhữngđịnhchếđềuđượcThiênChúahóa.“Khirửatộichonhữnggìđíchthựclànhânbảntrongnhữngvănhóacổtruyền,vàkhithanhlọcnhữnggiátrịđóđểlàmchúngsốnglạitrongThiênChúa,Nhàthờđưanhữnggiátrịđóđếntậncùngtột,đếntậnsungmãn,đếntậnhoànhảo

củachúng.Nhữngđức tínhchỉvỏnvẹn trần thếcủaKhổngtử, thừasaisẽbiến đổi chúng bằng đức bác ái của ThiênChúa vàmang đến cho chúngnhữngcônghiệumới”[54].Trongtinhthầnđó,nhữngcôngtrìnhnghiêncứuvănhóabảnxứđượcđặcbiệtchútrọng,nhưnhữngnghiêncứumàlinhmụcTempelởCongoBỉđãmiệtmàitrongnhiềunămđểtìmhiểuphongtục,tâmlý,luậnlýcủangườidađenởPhichâutrongmụcđíchlàmchoThiênChúađượchiểu trongđầuhọ.NóinhưgiámmụcDellepianeởCongoBỉ, “phảilàmthếnàođểngườibảnxứcảmthấy, tronggiáohội, rằngđólàgiáohộicủahọ”[55].

Côngviệcthâmnhậpvàođầuóccủamỗidântộcthuộcđịanhưthếchỉcóthểthựchiệntừtừdochínhngườibảnxứ,bởivìthừasaiÂuchâu,dùthôngtháibaonhiêuđinữa,cũngkhông thểsuynghĩ thếchocáiđầucủangườithuộcđịa.Một lầnnữa,việcdựngxâymộtgiáođồbảnxứvàmộtgiới tríthứcbảnxứtrongánhsángcủaChúalàquantrọngbiếtdườngnào.KhiPieXIđích thânchủlễphongchứccho6giámmụcTrungHoađầu tiênngày28/10/1926 tạinhà thờSaintPierre,vịgiáohoàngđómuốnchứng tỏ rằngđốivớiVatican,vấnđềxâydựnggiáohộibảnxứlàvấnđềsinhtửcủagiáohộiThiênChúa.

Nhưvậy,trênlýthuyếtsuông,chẳngcógìmâuthuẫngiữachínhsáchliênhợpcủaviên chức thuộcđịavà cái nhìn chiến lược tương lai sắc lẻmcủagiáohộiThiênChúa.Hơnthếnữa,cáinhìnđócòntạothêmuythếchochínhsáchcủaGalliéni,củaVollenhoven,củaBrazza,củaSarraut.GiáohoàngPieXII nói gì trong giáo chỉ SummiPontificatus? “ĐượcThượngĐế ủy thácchoánhsángkhônngoantrongnhiệmvụgiáodục,GiáohộicủaThiênChúakhôngthểnghĩđếnviệctấncônghoặckhinhkhinhữngđặctínhriêngbiệtmàmỗidân tộcgìngiữnhưgiabảovới lònghiếu thảovàniềmhãnhdiệncủahọ.MụctiêucủaGiáohộilàđạtchođượcsựđồngnhấtsiêunhiêntrongtình thương phổ quát được cảm nhận và được thực hành chứ không phảitrong sự giống nhau hoàn toàn ở ngoài mặt, hời hợt, nông cạn...”[56].Vollenhovennóigì?“Phảinênlàmmềmdẻovàtốtđẹpnhữngcơchếriêngbiệtcủacácthuộcđịa,thayvìtìmcáchxâylên,bấtchấpnétđặcthùcủamỗixứ,một lâu đài với kiến trúc giống nhau chẳng thuận lợi gì cho việcmởmangnhữngdântộcmàchúngtatìmđến.”

Hòaâmnhưmộtbảnhợpxướng.Nhưngđấychỉlàhoamỹcủadiễnvănvàcủaướcmongthầnthánh.Trongthựctế,haichínhsách,củathừasaivàcủa thuộcđịa, khôngmấyđổi thay.ThảnghoặcSarraut códùngkhẩukhírồngmâyđểvinhthăngvănhóacổtruyềntrướccửtọatinhhoacủaHàNội,lậptứcthừasaimỉamai,phảnkháng.

•••

Tácgiảcôngtrìnhnghiêncứuchắcđãkhôngnghĩđếnđề tàinàyvàđãxemnhữngchuyệnkểratrênđâynhưthuộcvàoquákhứxaxăm,hơnnữa,nhưnhữngchuyệnmàaicũngbiết,kểlạinhàmtai,nếukhôngđọcvàihàngtrong tờbáoLeMondegiữa lúcquânđộiMỹồ ạt đổvàoViệtNamnăm1966.VàihàngngắnngủitríchlạimộtbàithánhgiảngcủahồngySpellmantrongđêmthánhlễGiángsinhmàôngđãđíchthântừMỹbayquaViệtNamđểcửhành tạiSàiGòn trướcquânđộiMỹ:“QuânđộiMỹđếnđâykhôngphảichỉlàđếnnhưchiếnsĩcủaquânđộiHoaKỳmàcònđếnnhưchiếnsĩcủaThiênChúa...ChiếntranhViệtNamlàchiếntranhđểbảovệvănminh...Mọi giải pháp khác với chiến thắng quân sự là không thể quan niệmđược...”[57].

Thếthìchuyệnxưahaychuyệnnay?Saulưnghaylồlộtrướcmắt?Giữathờithuộcđịa,ngườiPhápưanóithếnày:“TrongbụngmỗingườiAnNamđềucómộtôngquan”.Tácgiảkhôngmuốngìhơnlàmaiđây,trongnướcAnNamđãtrởthànhViệtNamtoànvẹntựchủ,trongbụngcủathờisựnónghổidướiđấtkhôngcònthậpthònhữngchuyệntrêntrờinhưchuyệnsẽkểrasauđây.

Ebookmiễnphítại:www.Sachvui.Com

http://sachvui.com/

TÌNHHÌNHGIATÔGIÁOTẠIVIỆTNAMVÀBANGGIAOPHÁP-VIỆTTRƯỚC1857

NghiêncứunàybắtđầuvớiviệcPhápquyếtđịnhđưaquânsangchiếmNamkỳ(1857),vàkếtthúcvớisựnổidậycủaphongtràodântộcViệtNamvàviệcAlbertSarraultđượcpháisangĐôngDươngđểxoadịutìnhhình.

Trướckhiđivàochủđề,tưởngcầnnhắclạimộtcáchvắntắtcáctươngquan đã có trước năm 1857 giữa sự bành trướng hàng hải với công cuộctruyềngiáo,đồngthờigiảithíchtrongkhungcảnhnàovấnđềtôngiáođãtạocớchoviệccanthiệpquânsự.

Vềvấnđề thứnhất, nên lưuýquốc tịch của cácđoàn tàu.Các thươngnhânBồĐàoNha,cườngquốchànghảisốmộtthờiđó,lànhữngngườiTâyphươngđầu tiênđếnViệtNam.Từnăm1557,họđã thườngxuyên lui tớiHộiAnởĐàngTrong(thuộcphầnđấtcủaChúaNguyễnlúcbấygiờ).NgườiHàLan,saukhiđóngđôthườngtrựctạiBataviatừđầuthếkỷ17,cũngtheochânngườiBồnhưng lạimuốndồnnỗ lực làmănvớiĐàngNgoài (thuộcphầnđấtcủaChúaTrịnh),cảởHàNội.Theosaucácđoànthươngnhânlàcácđoàngiáosĩthừasai.CácgiáosĩđầutiênlậpcăncứởViệtNam,từđầuthếkỷ17,làcácthừasaiDòngTên(Jésuites)BồĐàoNha;họgiữkhưkhưthếđộcquyềnvàtựtrịcủahọ.Đếnnăm1649,AlexandredeRhodes,saukhibị trục xuất vĩnh viễn khỏiViệtNam từ vài năm trước, đệ trình lên giáoquyềnRô-mamộtkếsáchnhằmthiếtlậpmộtchứcvịgiámmụcnằmngoàiquyền hạn của giáo đoàn Bồ Đào Nha. Nhận được sự sủng ái của Giáohoàng,DeRhodes cũngmuốn táchviệc truyềngiáođếncácnướcÁchâukhỏiuyquyềnthếtụcBồĐàoNha.Đượcmãnnguyện,vịgiáosĩDòngTênngườiPhápgốcAvignonnàyquyếtđịnhbiếnviệc thiết lập cácgiáophậnthànhnhiệmvụcủangườiPháp.GặpphảisựchốngđốiquyếtliệtcủangườiBồ,dựatrêncănbảnđộcquyềnmàgiáohoàngAlexandreBorgiađãtraochohọtừnăm1493,kếhoạchcủaAlexandredeRhodesphảiđợimãiđếnnăm1658,saukhiôngchết,mớithấykếtquả,khiRô-mabổnhiệmhaiKhâmsaitòa thánhngườiPháp, làFrançoisPallu vàLambert de laMotte, làmviệctrựctiếpvớiGiáohoàng.Khiđó,HộiTruyềngiáoHảingoạiđượcthànhlập,vàlịchsửcủaHộinàyliênhệmậtthiếtvớilịchsửchiếmđóngthuộcđịacủaPháptạiViệtNam.

Vậy,khácvớingườiBồ,nhữngthửnghiệmthươngmạicủangườiPhápchỉđượcthựchiệnsauviệcbổnhiệmcácKhâmsaicủatòathánh.FrançoisPallu,tinrằngsựthànhcôngtrongviệctruyềngiáolệthuộcmậtthiếtvớisựthànhcôngtrongviệcgiaothươngcủaTâyphương,đềnghịvàonăm1658

thànhlậpmộtcôngtythươngmạicủangườiPhápđểlàmănvớiViễnĐông,gọilà‘CôngtyĐông-Pháp’:

“MặcdầucuộcduhànhđếnTrungQuốccómụcđíchchínhlàvinhdanhThiênChúavàcảiđạocáclinhhồn,chúngtakhôngbỏquaviệckếtthêmlợiíchvàođó,vàđểchứngminhrằng lợi tức thunhậncó thể lênđếnhơnbatrămphầntrăm,chúngtacầnphảibiếtbốtrísắpđặt...”[58]

Vìmụcđíchấy,năm1660,ôngkýhợpđồngvớimộtcôngtyởthànhphốRouenđảmtráchviệctrangbịmộtchiếctàuđểchởôngđếnViệtNam,vớicácđiềukhoảnhợptácnhưsau:

“Nhưướcnguyệnchínhcủacôngtynàylàtạodễdàngchoviệcổnđịnhchuyếnđicủacácngàigiámmục...,quiđịnhrằngsẽchỉnhậnlêntàu,cùngvớicácgiáosĩthừasai,nhữngtùytùngvàbộhạcủahọ,khônglấytiềnphítổn trênhànhlývà thựcphẩmcủahọvàsẽđưahọđếnmộthaynhiềuhảicảngởBắckỳ,NamkỳhayTrungQuốctùyý...”(điềuXIII).

“Đốilạivớinghĩacửnày,cácgiámmụcnóitrênđượcCôngtyyêucầulưuýkhôngbỏsótđiềugìtrongcácxứấyvàcửngườighichéprõcácviệcbánmua,đểkhi trởvề tường trìnhđầyđủvà trung thựcviệcquản lý củahọ...”(điềuXIV)[59].ChiếctàuxứRouennàybịmộttrậnbãopháhủy,nênkếhoạchđóbị thấtbại.Nhưng,vàonăm1664,Colbert lậpCông tyĐôngẤn;PallubènchămchúhướnghoạtđộngcủacôngtyđếnBắckỳ.TrongcácthưviếtchoColbert,ôngchobiếtnhữngtintứcthươngmạivàchínhtrịvềđấtnướcmàông truyềngiáo.Vào lúcbịmộtcơnbão thổi tạtvàobờbiểnPhiLuậtTân,giámmụcPalluđangmangmột“kếhoạchthànhlậpcơsởcủaCôngtyHoànggiaẤn”ởvươngquốcBắckỳ.Nhưngcácnhàbuônkhôngbịmắcmưu;họbiếtrõ“thamvọngvàđầuócxâmlăngcủacácgiáosĩthừasaimuốnxúigiụcthiếtlậpkhắpnơinhữngthươngcuộc,nhấtlàởBắckỳ,đểhọcóthểthiếtlậpởđóviệctruyềngiáocủahọ”[60].

ThờigiancácthừasaiPhápđếnViệtNamtrùnghợpvớilúccácChúacótháiđộcứngrắnđốivớiviệctruyềnbáGiaTôgiáo.Lệnhtrụcxuất,lúcđầuđượcápdụnglỏnglẻo,dầndầntrởnêngắtgaohơn.NhữngtranhchấpgiữacácgiáosĩDòngTênngườiBồvàcácKhâmsaitòathánhđãgópphầnlàmnặngnềthêmmốinghingờcủacácChúa:cácgiáosĩngườiBồtốcáocácKhâmsailànhữngtêngianmanhvànhữngkẻgâyrối.Tuyvậy,tuycólệnhtrụcxuất,cácgiáosĩDòngTên,làysĩ,nhàtrắcđịa,nhàtoánhọc,đượccácChúaNguyễntincậyhơn,vẫntiếptụclưulạiởĐàngTrongvàgiữcácchứcvụ quan trọng trong phủ Chúa, cũng như những đồng nghiệp của họ bênTrungQuốc.ỞĐàngNgoài,cácgiáosĩDòngĐaMinhTâyBanNhađãđếntừnăm1673,docácgiámmụcPháptriệuthỉnhtừManila,vàđãthiếtlậpcơ

sởtrongvùngtảngạnsôngHồngởBắckỳ.Năm1787,hiệpướcđầutiêngiữaPhápvàViệtNamrađời.NguyễnÁnh,

bịTâySơnđánhđuổi, chạy ra lậpcăncứởHàTiênvàđãgặpgiámmụcPigneaudeBéhaine(BáĐaLộc)ởđónăm1784.LàngườicủahộiTruyềngiáoHảingoại,vịnàycốvấnchochúanêncầuviệnvuaLouisXVI.ChúaNguyễnÁnhchấpnhậnđềnghịnày,giámmụcliềnlênđườngtrởvềPháp,điềuđìnhvớiBộtrưởngNgoạigiaolúcbấygiờ,làMontmorin,vềmộthiệpướcliênminhđượckýngày28tháng11năm1787.VuaPhápcamkếtgởiquânđộivàtàuchiếnđểgiúpNguyễnÁnhtrongnỗlựckhôiphụcuyquyềntrêncácxứsởcủaông;bùlại ‘VuaNamkỳ’sẽnhượngchoPhápcácđảogầnĐàNẵngvàCônLônvàđểchoPhápđộcquyềntựdobuônbán,khôngchobất cứnướcÂuchâunàokhác.Nhưnghiệpướcnàyvôhiệu.Chếđộquân chủ Pháp đang nghiêng ngửa và kiệt quệ vì chiến tranh ở châuMỹ,khôngđủsứcdựvàomộtcuộcchiếnxaxôinhưthế.

KhilênngôivuavớihiệuGiaLong,NguyễnÁnhcốtránhnhữngquanhệchínhthứccótínhcáchcamkếtchínhtrịvớicácchínhquyềnTâyphươngđểkhỏisavàonhữnglỗi lầmdẫnđếnsốphậncủaẤnĐộmàôngđãbiết.Vìvậy,ôngđãtừchốitáilậpquanhệthươngmạivớinướcAnh,đãbịcắtđứttừnăm1700.Tươngtựnhưthế,ôngđãkhôngchịutiếpthuyềntrưởngPháp,Kergariou,củatàuCybèle,khivịchỉhuynàyđếnĐàNẵngnăm1817đểđòiVuaphảiápdụnghiệpước1787đãchếtnonkhivừarađờivàcắtnhượngCônĐảo.Cùngnămnày,QuậncôngRichelieugởiđếnchoChaigneau,mộtcựusĩquanhảiquânđanglàmquantrongtriềuvuaGiaLong,mộtvănthưyêucầuchobiếtnhữngtintứcvềViệtNam.Trongvănthư,Quậncôngviết:

“Thưaông,ôngcóthểthamgiavàonhữngquanđiểmưuáicủachínhphủbằng cách, trước hết, vớimọi phương tiệnmà địa vị hiện giờ của ông cóđược,hỗtrợchocáccuộckinhdoanhđầutiêncủacácchủtàucủachúngtavà,kếđó,gởichotôinhữngtintứcchínhxácgiúptôithấyđiềugìtốtnhấtphảilàmđểđạtđượcmụcđíchđãnhắm,tứclàthiếtlậpmộtnềnthươngmạiđềuđặnvàthườngtrựcvớixứmàôngđangở”[61].

GiaLongquađờikhingườiAnhđãchiếmSingapour.MinhMạnglênnốingôi,tiếptụcgiữtháiđộthậntrọngvàdèdặtđốivớithamvọngcủangườiÂuchâu.KhivuaLouisXVIIIđềnghịkýmộthiệpướcthươngmại,MinhMạngtrả lời:“NếungườicủanướcNgàimuốnđếnbuônbán trongvươngquốcchúngtôi,họphảituântheoluậtcủaxứsởnày,đólàđiềuthuậnlý”[62].

Từ 1831 đến 1839, các quan hệ giữa Pháp vàViệtNam bị gián đoạn.NhữngngườiÂuduynhấtcònởlạiViệtNamlàcácgiáosĩthừasai.NhưngtrướcmắtcácVuanhàNguyễn,hoạtđộngcủahọcóvẻcònnguyhiểmhơn

áplựcthươngmạiTâyphương.Thậtvậy,sựthamgiatíchcựccủacácthừasai trong loạnLêVănKhôi, từ1833đến1836,vớiướcvọng tạoNamkỳthànhmộtvươngquốclykhaivàsùngtín,đãlàmMinhMạngtứcgiận,đưađếnchỉthịđầutiêncấmviệctruyềngiáo.Cácnhàchépsửghinhậnrằngcácchỉthịcấmđạonghiêmngặtnhấtđềurađờisaucácnăm1833-1835;vàchỉtừkhiđó,kểtừlúcGiaLonglênngôi,cácthừasaiđầutiênbịhànhxử.

Năm 1839, Anh can thiệp quân sự tại Trung Quốc. “Chiến tranh nhaphiến” bùng nổ.VuaMinhMạng hiểu ngaymối đe dọa của các đế quốcphươngTâyđènặngtrênnướcmình.ÔngchorằngnênthậntrọngthămdòýđịnhcủacáccườngquốcÂuchâuhầuđiđếnmộtthỏahiệptrênvấnđềtôngiáocũngnhư trênvấnđề thươngmại.Vìmụcđíchđó, từđầunăm1840,nhàVuađãgởinhiềuđoànsứthầnđếnPenang,Calcutta,Batavia,ParisvàLuânĐôn.TạiParis,đoànsứthầnkhôngđượcvuaLouisPhilippetiếpkiến:cácgiáosĩtruyềngiáohảingoại,đểngănchậnviệckýkếtmộthòaướcmàhọnghilàphảigánhchịunhữngthuathiệt,đãmưumôvậnđộngởtriềuđìnhvàtrìnhbàyMinhMạngnhưmộtkẻthùcứngcỏicủatôngiáo(GiaTôgiáo).Giáohoàngcũngphảnđối.

Khi các sứ thần trở vềHuế,MinhMạng vừamới băng hà.Dưới triềuThiệu Trị, sự cấm đạo chấm dứt. Theo lời yêu cầu của Đại tá Levêque,thuyềntrưởngtàuHéroïne,TânVươngmớivừalênngôiđãtrảtựdocho5giáosĩ thừasaiđangbịkếtántửhình.ChiếcAlcmêne, thuộchạmđộicủaĐôđốcCécile,cũngđến,năm1845,đểxinphóngthíchgiámmụcLefèbvrevàcũngđượcthỏamãn.SaukhiđượcđưađếnSingapour,vịgiámmụcnàyđãnhanhchóngtrởlạiViệtNam,bấtchấpcáclệnhVuamàôngđãbiết.BịbắtgiữởcửasôngSàiGòn,ôngchỉbịgởitrảvềSingapour.

NhưngáplựcTâyphươnggiatăngvàvũlựcđikèmtheosausựthuyếtphục.AnhQuốc,nhờhiệpướcNamKinh(1842),chiếmđượcHồngKôngvàmởcửa5cảng.Phápcũnggiựtđượccácmốilợitươngtự,quahiệpướcHoàngPhố(1844),cùngvớilờihứachotựdotruyềngiáo.Theolờikêugọicủacácthừasai,“ĐếchếthángBảy”(củaPhápthờiđó)muốncanthiệpvàoViệtNamđểđạtnhữngđặcnhượngtươngtự.Trongmụcđíchđó,PháppháiđếnViệtNamhaitàuchiếndướisựchỉhuycủaRigaultdeGenouilly.VịsĩquannàyđưatốihậuthưđòibãibỏlệnhtrụcxuấtgiáosĩthừasaivàđòiGiaTôgiáophải được chấpnhậnởViệtNamnhư tạiTrungQuốc.Trong lúcthương thuyếtđangdiễn raởĐàNẵng,ngườiPháp thấycác thuyềnbuồmViệtNamđếngần,liềntấncôngkhôngbáotrướcvàđánhđắmtoànbộđoànthuyền(1847).

BáođộngtungratừcuộctấncôngđólàmchovuaTựĐức,kếngôivuaThiệuTrị, hiểu sự trầm trọng của tình hình.Trước các hiểmhọa như thế,

triềuđìnhHuếkhôngtìmracáchtựvệnàokháchơnlàchínhsách“bếquantỏacảng”triệtđể.Trongkhiđó,khókhănngàycànggiatăngtrongquanhệcủatriềuđìnhHuếvớicácgiáosĩthừasaidonhữngkhuấyrốivànhữngâmmưuxenvàonộibộcủachínhhoànggia.VụHồngBảolàmồilửachâmvàothùngthuốcsúng.Bịgạtkhỏingôivua,HồngBảo,anhcảcủavuaTựĐức,muốnqui tụngườiGiaTôvàocuộcnổidậychốngvua,vàđồngđảngcủaông trao tiền trước cho các thừa sai hầu được sự trợ giúp của người Tâyphương.Âmmưubạilộ,TựĐứcbanhànhlệnhtrụcxuấtđầutiêncủaông(1848)chốnglại“nhữngkẻcảganđếnđộquyếnrũmộthoàngthân”.Haichỉthịkhác,vàonăm1851và1855,trụcxuấtcácthừasaivẫncứtiếptụcvàoViệtNam.Triềuđại“Đếchếthứnhì”(ởPhápthờiđó)đánhdấumộtbànhtrướngmớicủaPháp.Năm1855,NapoléonIIIralệnhchosứđoàncủaôngtạiTrungQuốctậptrungmọitàiliệuvềcácpháibộthừasaiởĐôngDương,vùngđấtmàôngmuốnchechởvàmuốntìmkháchhàngđểđươngđầuvớiAnhQuốc.SứbộMontignyđượcgởiđếnHuếđểđòitựdotruyềngiáovàthươngmại,cùngvớiviệclậpLãnhsựQuánởKinhđôvàcácthươngcuộcởĐàNẵng.Trướcsứbộítlâu,mộttàuchiến,Catinat,đãđếnĐàNẵng.ThấyphíaViệtNamphòngngự,chiếcCatinattấncôngcảngnàyrồirútlui(1856).Montigny,đếnHuếvàotháng1năm1857,khôngđạtđượcgìcảvàphảiravề,khôngđượcVuaTựĐứctiếp.

Tìnhhình lànhưvậykhiởBắcdiễn ravụhànhquyếtgiámmụcDiaz,ngườiTâyBanNha,bịkếttộiviphạmluậtphápquốcgia.Biếncốcuốicùngnàydẫnđếncuộcchiến.

PHẦNMỘT:GIATÔGIÁOVÀCÔNGCUỘCXÂMCHIẾMNAMKỲ

Khởiđầu,cuộcviễnchinhNamkỳchỉlàmộtbiểudươnglựclượngnhằmuyhiếpvàbuộctriềuđìnhHuếphảichấpnhậnnguyêntắctựdotruyềngiáo.Rồidotìnhthế,cuộcviễnchinhtrởthànhgiaiđoạnđầucủamộtcuộcchiếmđóngthuộcđịalâudài.

NhưngcácToànquyềnđầutiêncủa“NamkỳthuộcPháp”,trongkhitheođuổimụcđíchthựcdân,vẫnkhôngquênmụctiêutôngiáobanđầu:họướcmongbiến thuộc địa giàu đẹp này thànhmột đế quốcGiaTômạnhmẽởViễnĐông.HọxácnhậnrằngngườiPhápkhôngthểlàmgìtốtđẹpvàvữngchắcởNamkỳnếukhôngbiếnnóthànhmộtxứGiaTôbằngcáchápdụngchặtchẽchínhsáchđồnghóa.

CHƯƠNGI:CUỘCVIỄNCHINHNAMKỲ:MỘTVẤNĐỀTÔNGIÁO

Đêm31tháng8năm1858,mộthạmđộidoĐôđốcRigaultdeGenouillychỉhuyxuấthiệntrướccăncứĐàNẵng.Ngày1tháng9năm1858,viênchỉhuynày,saukhibuộccácquanViệtNamphảigiaothànhlũyphòngngựchoôngtrongvòng2giờ,đãralệnhcholiênquânPháp-TâyBanNhađổbộ.Saumộttrậnđánhkhádữdội,thànhlũybịtrànngậpvàbịchiếm.Cuộcđổbộnàymởmộtgiaiđoạnmới trong lịch sửViệtNam,giaiđoạn thựcdânthốngtrị.

ChắchẳnNapoléonIIIđãnghĩđếncáckhíacạnhchiếnlược,kinhtếvàthươngmạikhiquyếtđịnh thựchiệncuộcbiểudươnghảiquânnày tạiĐàNẵng.ÝtưởngcóđượcmộtđiểmtựahảiquânởViễnĐôngđãđượcGuizotđưara; từlâuPhápđãhiểusựcầnthiếtphảicótrongvùngbiểnViệtNammộtcảngtiếpliệu,sửachữavàẩntrúchotàubècủamình[63].Cácbậntâmkinh tế trước đây đã thúc đẩy các cường quốcTây phương can thiệp vàoTrungQuốccũngcómộtvai trò trongvấnđềViệtNam; chính trongmốiliênhệvớivấnđềTrungQuốcmàNapoléonIIIđãlấyquyếtđịnhtrênvấnđềViệtNam[64].ViệchạmđộicủaRigaultdeGenouillyđãthamchiếnbêncạnhlựclượngAnhtrongcáctrậnchiếnởTrungQuốc-chiếntranhchấmdứtvớihiệpướcThiênTânngày27tháng6năm1858-chothấybậntâmấy.Thậtvậy,vàothờiđó,vấnđềmởcửacácthịtrườngởViễnĐôngtrởnênngàycàngrõnétdướisứcépcủachủnghĩatưbảnsơkhai.

TuyvậykhôngthểnóirằngNapoléonIIIđãcómộtmụctiêuthuộcđịarõrệt khi phái Rigault deGenouilly đếnĐàNẵng.Đúng hơn, ông ta đã lấyquyếtđịnhđódướiảnhhưởngcủatìnhhìnhchínhtrịtrongnước.Muốnthiếtlậpmộtchếđộđộctài,NapoléonIIIcầncócácthànhcôngquânsựhầuvuốtve tựáidân tộc,đồng thờichophépông tưởng thưởngquânđộivà thăngchức những sĩ quan mà ông muốn bảo đảm sự trung thành. Mặt khác,NapoléonIIIdựavàođảngThiênChúađểcaitrị.Đảngnàyủnghộôngtrongnhững năm đầuĐế chế, nhưng sau đó, vấn đềRô-ma khiến những ngườiThiênChúaxaông:họsợrằngchủtrươngthốngnhấtnướcÝmàôngbảotrợsẽđemlạinhữnghậuquảtaihạichouyquyềncủaGiáohoàng.ChínhvìđểkéolạinhữngngườiThiênChúađómàNapoléonIIImuốnlàmthỏamãnhọbằngcáchhỗtrợnhữngđòihỏicủacácpháibộtruyềngiáoởViễnĐông,củngcốvịthếtruyềnthốngcủanướcPháp“trưởngnữcủaGiáohội”,nângcaouydanhcủaHoàngđếtrongmắtnhữngngườibảothủvàngườiThiênChúa,nhưmộtvịvuabảovệquyềnlợicủaconchiên.

CácbậntâmnàylàrõràngnhấttrongđầucủaNapoléonIII.Vìvậy,ôngrấtnhạycảmđốivớicácvậnđộngvàthỉnhnguyệnmànhữnggiáosĩ thừasaiđãđệđạtlênông.Điềugìkhácchỉlànhữngýtưởngmơhồcủaông,sựmùtịthoàntoàncủacácbộtrưởngthờiấyvềmộtxứmàlúcđóngườiPhápgọilàCochinchine.ĐiềunàyphảnánhrõtrongcácchỉthịmàNapoléonIIIgởichoRigaultdeGenouilly.

I. CÁC VẬN ĐỘNG CỦA NHỮNG GIÁO SĨ THỪA SAI BÊNCẠNHNAPOLÉONIII

Khởiđầuchocuộc“biểudương”hảiquânnóitrên,đượcquyếtđịnhvớisựđồngthuậncủachínhphủTâyBanNha,lànhữngvậnđộngmạnhmẽcủacác thừa sai bên cạnhHoàng đế cũng như bên cạnh sứ bộ Pháp ở TrungQuốc.CácđạidiệncủaPhápởTrungQuốc,theolờikêugọicủanhữngthừasai,luônluônyêucầucanthiệpvàoViệtNam.Vềvấnđềnày,ĐặcpháiviênngoạigiaoDeBourboulonđãviếtthưhailần,vàotháng8và9năm1852,choBộtrưởngNgoạigiao.Năm1855,DeCourcy,bíthưcủasứbộPhápởTrungQuốc,theolệnhcủaHoàngđếmuốntậptrungcáctàiliệuvềcácpháibộ truyền giáo ởĐôngDương, đã tiếp xúc với cácKhâm sai tòa thánh ởXiêm(naylàTháiLan),ViệtNamvàCamBốt;chínhtừnhữngtin tứcdocác vị này cung cấpmà chính phủ Pháp đã quyết định gởiMontigny đếnthựchiệnsứmệnhtrongcácvùngnày.

Nhưngchínhyếunhấtlànhữngvậnđộngđượcsựhỗtrợcủacácnhânvậtquan trọng như Tổng Giámmục Bonnechose của vùng Rouen[65] và củachínhHoànghậu:nhữngvậnđộngấyđãthànhcôngtrongviệcthuyếtphụcNapoléonIIIdùlúcấyôngkhôngcókếhoạchthuộcđịanàorõrệt.Cácvậnđộngnàyđếntừhaigiáosĩthừasai:linhmụcHuc,thànhviêncủaHộithánhLazarre,cựusứbộ tòa thánhởTrungQuốc,TartarievàTâyTạng, tácgiảcủa sáchGiaTôgiáoởTrungQuốc,TartarievàTâyTạngcùngnhiều tácphẩmkhác vềTrungQuốc; và giámmụcPellerin,Khâm sai tòa thánh tạiBắcNamkỳ.

A.CácthỉnhcầucủalinhmụcHucTrongvănthưgởilênHoàngđế,linhmụcHuctrìnhbàycácmốilợimà

việcchiếmViệtNamcóthểmanglạichoPháp[66].Lợivềchiếnlược:“ĐàNẵngnằmtrongtayngườiPhápsẽlàmộthảicảng

khôngaitấncôngnổivàlàcứđiểmquantrọngnhấtđểchếngựBắcÁ.”

Lợivềkinhtếvàthươngmại:“LãnhthổCochinchine[67]mầumỡcóthểsánhđượcvớicácvùngnhiệtđớigiàucónhất.Xứnàythíchhợpchoviệctrồngtrọtmọisảnphẩmthuộcđịa.Cácsảnphẩmchínhvàphươngtiệntrao

đổihiệncó làđường,gạo,gỗxâydựng,ngàvoi,v.v...; sauhết làvàngvàbạcmàcácmỏrấtphongphúđãđượckhaitháctừlâu.”

Lợivềtôngiáo,tấtnhiên:“Dânchúnghiềnhòa,cầnmẫn,rấtdễdãiđốivớiviệctruyềnbáđứctinGiaTô...ChỉcầnmộtítthờigianlàcóthểcảihóatoànbộthànhtínđồGiaTôvàcondântrungthànhvớiPháp.”

Tứclàtrênmọiphươngdiện,theolinhmụcHuc,CochinchinelàđồntrạmthuậntiệnnhấtchoPháp.Mặtkhác,việcchiếmđóngxứnàylà“việcdễnhấttrênđời,không tốnkémgìcảchonướcPháp”,bởivìdânchúng“rênxiếtdướichếđộbạotànkinhkhủngnhất...sẽđóntiếpchúngtanhưnhữngngườigiảiphóngvàânnhân”.Tómlại,vìrấtquantrọngchoPhápphảicómộtcơsởgiàuvàmạnhởViễnĐông,nêndứtkhoátphảichiếmCochinchine.VàphảilàmgấpchừngnàohaychừngấyvìAnhcũngđã“dòmngóĐàNẵng”.

ChínhlinhmụcHucđãdângvănthưnàylênHoàngđếvàotháng1năm1857.Napoléon IIIđưasangchoBộ trưởngNgoạigiaoWalewski,vàôngnàyyêucầuCintrat,GiámđốcCụcChính trị, làmbảnbáocáovềvăn thưnày. Sau báo cáo, Napoléon III quyết định giao phó vấn đề cho một Uỷban[68]đượcthànhlậpngày24tháng4năm1857.

Sau cuộc hội kiến với Napoléon III, linh mục Huc tràn đầy hy vọng.Trong thư đề ngày 21 tháng 5 năm 1857 gởi Chưởng lý của các phái bộtruyềngiáoởHồngKông,ôngviết:“CólẽNgàisẽthấylạichuyệnmớilạtạiCochinchine.TôiđãthảoluậnlâuvớiHoàngthượngvềvấnđềnày”[69].

B.CácthỉnhcầucủagiámmụcPellerinThất vọngvì sự thất bại của sứbộMontigny, giámmụcPellerin quyết

địnhtheolờikhuyêncủađồngsự“điPhápđểtrìnhbàyvớiHoàngđếtìnhtrạngthêthảmcủacácpháibộthừasaidocácbiệnphápnửavờigâynên”.ĐếnPhápvàođầutháng5,ngày16tháng5ôngtrìnhbàytrướcUỷbanvàngày21tháng5traochoUỷbanmộtbảntrầntìnhchitiết, trướckhiđượcNapoléonIIItiếpkiến.TrongmộtbứcthưgởichomộtthừasaiởTâyTạng,ông tường thuậtvàichi tiếtđáng lưuývềcuộchộikiếnấy:“Hoàngđếđãtiếptôirấtniềmnởvàcònbancấpchotôinhiềuhơnnhữnggìtôixin.HoàngđếhếtsứcsẵnlònggiúpđỡcácpháibộvàýHoàngthượngmuốnrằngcácthừasaiPhápphảiđượctựdoởkhắpnơi;phảicầunguyệnThiênChúagiữlại người củaChúa trên ngai. Các phái bộ củaNgài, các phái bộ ở TriềuTiên,ởNhậtBảncũngsắpđượctựdonaymai,phảihyvọngđiềuđó.NướcPhápsẽdựngcơsởvữngvàngtạicácxứđó,vàrồisẽkhôngcònsựngượcđãinữa”[70].

Nhưngsựviệccóvẻkéodàimãi.Giámmụcsốt ruộtvà thấynênnhắc

nhởNapoléonIIIvềvấnđềấy.Ôngviếttrongthưđềngày30tháng8năm1857:“XinHoàngthượngchophéphạthầnnhắclạimộtlầnnữavềnhữngngườimớicảiđạokhốnkhổởxứCochinchinevàcácthừasaiPhápởnướcAnNam;hiệngiờmáuhọđangđổvàtìnhcảnhhọcònkinhkhủnghơntừkhicócuộcvậnđộngsauchótcủanướcPháp.Nếubâygiờchẳngailàmgìcảchochúngtôi,erằngGiaTôgiáosẽbịtiêndiệttạicácvùngđấtcóvẻrấtsẵn sàng đón nhận ân đức của tôn giáo này và của vănminh...Chúng tôikínhxinHoàngthượngđừngbỏrơichúngtôi.ĐiềumàHoàngthượngbanchochúngtôisẽkhiếnchoânphúccủaThiênChúabanxuốngchoHoàngthượngvàtriềuđạihuyhoàngcủaHoàngthượng...”[71]

Sauđó,giámmụcPellerintrởvềRô-mavàđượcGiáohoàngPieXItánthànhcácvậnđộngcủaông.

XuyênquanhữngcanthiệpcủalinhmụcHucvàcủagiámmụcPellerin,ta ghi lại ý tưởng chính sau đây: cuộc viễn chinhmà hai vị ấy thỉnh cầu,nhândanhcácthừasaiởViệtNam,khôngphảilàmộtcuộcbiểudươnglựclượngđơnthuần,cũngkhôngphảilàmộtcuộcchiếmđóngtạmthờimộthaynhiềuđịađiểmtrênlãnhthổViệtNam;rõràngđâylàmộtcuộcviễnchinhthuộcđịa,vìnónhằmxâydựngmộtthuộcđịaPhápvĩnhviễnởgócnàycủaViễnĐông.Ýtưởngnàyđượcmộtgiáosĩthừasaikhác,linhmụcLegrandde la Liraye, trình bày hùng hồn hơn trong bản luận cương ông gởi choNapoléonIIIvàokhoảngtháng12năm1857.Chođếnnaycácngườiviếtsửkhôngbiếttàiliệunày[72],cólẽvìvậnđộngcủalinhmụcLegrandquátrễ:thậtvậy,NapoléonIIIđãra lệnhcanthiệpvàoViệtNamtừtháng11năm1857.

C.LuậncươngcủalinhmụcLegranddelaLirayeĐiềuđộcđáocủa linhmụcLegrand làmuốnxemvấnđề“trướchếtcó

tínhcáchchínhtrị”.Tháiđộnàylàmmếchlòngcácthừasaikhác,nhưngnóchophépôngtrìnhbàyvấnđềmộtcáchrõràng,khôngquanhco,dướimọikhíacạnh,chínhtrị,kinhtế,quânsự,nhấtlàquânsự,vìôngmuốnđóngvaimộtnhàchiếnlược.

1.LợiíchchínhtrịvàchiếnlượcTheo linhmục Legrand, chỉ cần nhìn vị thế địa lý của “xứAnNam”,

ngườitahiểungayviệcchiếmđóngxứnàylàquantrọngđếnđâuchonướcPháp: “Trong hiện tình, khiAnh chiếm trọnẤnĐộ đến tậnSingapour vàchuẩnbịxiếtchặthơnnữaTrungQuốc,cầncắtđứtsựgiaothônggiữacácthuộcđịacủahọ,rồicùngvớiTâyBanNhaởPhiLuậtTân,HàLanởJavavàSumatradựnglênmộtchướngngạinàođó,mộtđiểmtrọngtàichongườithua trận nếumuốn nói thế,một điểmgiám sát đối với kẻ thắng trận quá

thamlam,mộtđiểmnươngthânvàtrúẩnchotàubècủachúngtahìnhnhưđanglangthangphiêubạttrongkhắpvùngViễnĐôngnày,vàcuốicùnglàmộtđiểmtiếptếvàthươngmạichonhữngngườitrunggianbuônbángiavịcủa chúng ta vốn chỉ được các lá cờ nướcngoài bảo đảmvà che chởnơivùngđấtquáxaTổquốcnày.”

2.LợiíchkinhtếVươngquốcnàyrấtxứngđángvớimộtcơsởthuộcđịaxétvềmặtgiàucó

củađấtđai,vốnhơnhẳnPhiLuậtTân,JavavàBornéo,cũngnhưvềmặtdânchúng,vốn“dễbảo,thôngminhvàsiêngnăng”.Tàinguyêncủaxứấy“sẽkhiến nước Pháp yêu thích vùng đất đẹp nhất và quí nhất này so với cácthuộcđịacũvàmớicủaPháp”.

3.KhảnăngxâmchiếmVùngđấtmỹmiềuvàquígiánàysẵnsàngrơivàotayPháp,vìnhiềulý

do.Trướchết,dânchúngluônluôntrungthànhvớinhàLêbịtruấtngôi“bởicácbiếncốlớncủacuốithếkỷtrước”;họđaukhổdướichínhphủhiệnthời,“mộtchínhphủtànbạo,bấtcông,lừadốivàđầycưỡngđoạtkhiếnchođấtnướcngàycàngthêmđaukhổvàvìthếđangcựamìnhvàsẵnsàngnổidậy”.

Trướcviễntượngsựnổidậyđó,quânbinh“runsợvàchánnảntronghầuhếtcáctỉnhmiềnBắc”;đằngkhác,quânđộinàyvừamớichứngtỏsựbấtlựcquaviệccầuhòavớinhữngngườiTrungQuốcnổiloạnvàcướppháởvùngđóthayvìphảiđánhtan.

SựnổiloạncũngđangấpủởphíaNam,nơicó2dântộcthiểusốđangsốngnhụcnhã:đólàngườiChăm(trướckiagọilàngườiChàm)[73]bịđưatrởluivềtìnhtrạngbộlạcởtỉnhBìnhThuận,vàngườiCamBốt“bịbuộcphảinhượngchokẻchiếnthắngtấtcảcáccửasôngvàcácvùngphùsamênhmôngcủaconsônglớnđượctạmdùnglàmbiêngiới”.

Cùngvớicácyếutốbấtổnđó,ôngVuakhôngconnốidõisaumườihaymườilămnămkếthôn,“đangđắmchìmtrongnhữngkhoáilạcsađọanhất,chỉbiếtsốnggiữahơnnămnghìncungphimàôngchỉvuithúlúctắmhoặclúcđóng tuồngvới họ”.Cònquan lại, “họ chia làmhai pheđểgiànhgiậtchứcvụvàthunạpbộhạ;họtạonênđầyrẫynhữngkẻthamlam,ăncủađútvàgianác,tạicáctỉnhbọnnàylấysựđaukhổcủadânchúnglàmtròvuivàđànáphọ”.

Phải chăngnướcPháp sợmột cuộcviễn chinh tốnkém?Hãyyên tâm!“Hải quânAnNamcó thể nói là không còn nữa từ sau vụĐàNẵng năm1847:đãcólệnhkhôngđóngthuyềntheokiểuÂuchâunữa,cònghetrongnước thì thiếuvũ trangvà thiếtbị”.Vậy,khôngcógìphảisợvềmặt thủy

chiến.Trênbộư?“Quânđộithiếutổchứcvàkhígiới:quânđộiđócótínhdânsựhơnlàquânđội,họkhôngbiếtdùngđạibácvàsúng,chỉcómộtsốrấthiếmlàcókhảnăngsửdụng”.Quânđộiđócókhoảng60.000hay70.000ngườicho toànxứ,không thể tậphợp tạimộtđịađiểmquásố10.000hay15.000tinhbinh,mà“theoýtôi,kỹthuậtchiếnđấuvàlòngcanđảmkhôngthểchốngnổimộttrungđoànPháp”.Sauhết:“Thànhlũybịhưnát,chỉcòncáclũytrebaobọcthànhphốvàlàngmạclàcònđángngạiđôichút,nhưngvớicácchấtliệudễcháyđó,khôngcógìkhókhănchoviệcchiếnthắng,vảlạitôikhôngtinrằngdântộcđócóđủcanđảmđểquyếttâmchiếnđấusauthànhlũynày”.

Kếtluận:tráiđãquáchínrồi,khôngthểkhôngrụng;lạyChúađừngđểnórơivàotayngườiAnh!Mọingười,dânchúngvàchínhquyền,“tôinói,mọingườimongthấynướcPhápcắmcờPháptrêncácbờbiểnnày”.Mọingườisốt ruột, ngạc nhiên trước thái độ bất động của Pháp, trước sự chậm trễ,trướccácvậnđộng sai lầmchođếnnay,mọingườimongđợi “từngngàyđược thấy tàu chiến của chúng ta đến dùng súng đại bác đòi hỏi” nhữngquyềnlợimàhiệpước1787đãdànhchoPháp,nhữngquyềnlợimàngườiAnNamchođếnnayđãphủnhận“mộtcáchbấtcôngvàhènhạ”.

4.KếhoạchxâmlăngĐó là các nhận định đại cương. Còn về kế hoạch xâm lăng, linhmục

Legrandde laLirayeđềnghịmột cuộc tấn côngngoại giaođược tiếpnốibằngmộtcanthiệpvũtrangtrongtrườnghợpthấtbại.

Vềtấncôngngoạigiao,trướchết,hãydângmộttặngphẩmchoVua:đólàlệthườngcủaxứnày;huốnghồ“tặngvậtluônluôncóhệquảtốt”;kếđến,trìnhtạiĐàNẵnghoặctạicửasôngdẫnvàoKinhđômộtbứcthưnóivềtựdothươngmại,vềnhữngsỉnhụcmà“nướcnàyđãgâychoPháp”,nhữngbấtcôngđốivớingườiPhápkhi tànpháviệcbuônbáncủahọ,khixử tửcácthừasaiGiaTôgiáo,khikếttộinhữngngườiGiaTôlàthủphạmcủanhữngkhuyếncáo“đúngđắnvàônhòa”mànướcPhápđãnhiềulầnđưarađểbênhvựchọ,cuốicùngvềsựbộiơn“mànướcnàyđãphạmtrướcmắt toànthếgiớikhiđoạntuyệtmộtcáchvôliêmsỉvớimộtnướcđồngminh”saukhiđãtiếpnhận“biếtbaogiúpđỡvềngườivàtiềnbạc”.Đểkếtluận,tađòi:

-quyềnđạidiệnbằngmộtđoànsĩquantạinhiềuđiểm(PhúQuốc,CamRanh,ĐàNẵng,CửaCấm)đểbảođảmtựdolưuthông,tựdobuônbántạicáccảnglớntrongnước,tựdotôngiáochomọitínđồGiaTôvàquyềncưtrúchocácthừasainhưdướithờiGiaLong;

-chiếmgiữvĩnhviễnĐàNẵngvàcácđảophụcận,HộiAnởphíaNamvàHảiVân,CùLaoChàmởphíaBắcđểlàmđiểmtrúẩn,tiếpliệuvàkho

hàng;-cuốicùng,mộtliênminhphòngthủvàtấncông.Tronghaiđiềusẽcómột,hoặcVuachấpnhậnyêucầucủaPháp,hoặc

Vua“tứcgiậnvàtừchối”.Trongtrườnghợpđầu,Phápsẽlậpnềnbảohộ,sẽđốixửđànghoàngvớiVuavàgiữVuaởlạingôicùngcácđặcquyền“vớicácđiềukiệnhợp lý”.Nhưng linhmụcLegrandkhông tingiả thuyếtnày.Vậychỉcòngiảthuyếtsau,thếlàchiếntranh.“Theotôi,chiếntranhlàcáchduynhấtđểđạtkếtquảnghiêmchỉnhđốivớinướcấy.Phảichấpnhậnchiếntranhnhưlàcáchtốtnhất,phảiđánhgấpBắckỳ,HuếvàĐàNẵngcùnglúc,nếuđượcthìlậtđổchínhphủ,bànchuyệngiảiphónghaidântộcchiếnbạiởNamkỳvàđặtlênngôiởBắckỳmộtkẻtựxưnglàconcháunhàLê”.[74]

Đểtỏralàmộtngườicónăngkhiếuvềquânsựkhôngkémnăngkhiếuvềtổchứcgiáohội,ôngđưaracảmộtkếhoạchhànhquânđầyđủ,nêulêncácphươngtiệnsửdụng,chỉrõcácđiểmnênchiếm,giảithíchlýdo,ướclượngsốtàuvàquânđộiđưavàocuộcchiến,v.v...Cuốicùng,ôngtatìnhnguyệnthamgiacuộcviễnchinhvớitưcáchthôngngônđểtuyểnmộtạichỗ“nhữngngườibảnxứgianhậpvàođộibinhcủachúngtavàhọsẽhếtsứcvuimừngkhiđượcmangvũkhícùngvớiphùhiệunướcPháp”.

Tóm lại, chính sáchmà linhmụcHuc, giámmục Pellerin và linhmụcLegrandchủxướnglàmộtchínhsáchxâmchiếmthuộcđịa.ChínhsáchxâmchiếmnàyđượccảmộtchiếndịchbáochícủangườiGiaTôhậuthuẫntrongnhữngthángcuốicùngcủanăm1857.Vìmụcđíchđó,tờUniverscủaLouisVeuillot đãphổbiếnbài tựa của linhmụcHuc trong tácphẩmcủaông tamang tênLeChristianisme enChine, auTibet et dans laTartarie (GiaTôgiáoởTrungQuốc,TâyTạngvàTartarie):“Thậtlàđẹpđẽvàvinhdựchotriều đại Napoléon III nếu thiết lập được ảnh hưởng của Pháp tại ĐôngDươngtrênnhữngnềntảngvữngchắcvànếucóthểđòicảviệcthựchiệnnhữngquyềnđãkýkếttronghiệpướcVersaillesvớiVuaLouisXVI”[75].

Tiếptheolàcácbàibáokhác,xuấtbảntrongcácsốtháng12,lênáncácbiệnphápnửavờivàđòihỏixâmlăng:“XứCochinchinesẽthuộcvềchúngtangaykhinàochúngtamuốnxuấthiệnởđó...Đấtxâmchiếmgiàucónàysẽ trảđủngay trongnămđầumọi chiphí chomột cuộcchiếmđóngbằngquânsự”[76].

ChínhLouisVeuillotviếtmộtloạtbabàixãluậnvàotháng4tándươngcôngtrìnhthừasaitruyềngiáovàđòihỏimộtchínhsáchđếquốccựcđoannhư của nướcAnh và nướcNga: “Những thay đổimà sự bành trướng ấy[củaNgavàAnh]đãgâynênchosựquânbìnhcũcủaÂuchâu,buộcchúngta phải cóMadagascar ởẤnĐộdương,Namkỳ trong biểnHoaNam, và

TriềuTiênnơicácbiểnBắcViễnĐông”[77].TậpsanGiaTô,tờCorrespondant,đăngmộtbàingày25tháng12củatác

giảP.Douhairecũnglênánnhữngbiệnphápnửavời:“Hoặcchúngtađừnglàmgìcả...hoặcphảicóquyếttâm,vìchúngtacóđủsứcmạnhvàcanđảm,để hoàn thànhmột chinh phục...”. Bài báo chứngminh lợi ích kinh tế vàchínhtrịcủaviệcchiếmđóngNamkỳ,điềunàyđemlạichokỹnghệPháptơlụa,bông,đường.Tácgiảkhôngquênnóithêm,theokiểucủacácthừasai:cuộcchinhphụcsẽdễdàngvàngườiPhápsẽđượcđóntiếpnhưngườigiảiphóng[78].

TháiđộcủaUỷbanNamkỳrasaotrướccácdẫndụđócủanhữngthừasai?

II.THÁIĐỘCỦAUỶBANNAMKỲĐượcchỉđịnhthànhlậpngày22tháng4,UỷbanNamkỳđượcđặtdưới

sựchủtọacủaBátướcBrenier,côngsứtoànquyềnởNaples.ĐạidiệncủaBộNgoạigiao làPierreCintrat; củaBộHảiquân làĐôđốcFourichonvàĐạitáHảiquânJaurès;vàcủaBộThươngmạilàFleury.ChỉcóCintratlàdodự;tráilại,cácvịkhácrấttánthànhcuộcviễnchinh.

VấnđềthứnhấtđặtrachoUỷbanlàcâuhỏipháplý:phảichăngnướcPhápcóquyền,nhưcácthừasaichủtrương,đòithihànhcácđiềukhoảncólợichomìnhtronghiệpướcđượckýnăm1787giữagiámmụcBáĐaLộc,đạidiện toànquyềncủaNguyễnÁnh,vớichínhphủcủaVuaLouisXVI?Câutrảlờilàkhông:ngườiPhápchưabaogiờthihànhhiệpướcnày,nên,theo nhận định của Uỷ ban, không thể đòi phía Việt Nam thi hành việcchuyểnnhượngĐàNẵngvàCônLôn.Tuynhiên,căncứvàolýlẽcủalinhmụcHucvàcủagiámmụcPellerin,Uỷbanghinhận“sựgiúpđỡkhôngchốicãiđược”củangườiPhápcho“VuaxứNamkỳ”[79].

Bavấnđềkhác thuộccác lãnhvựckinh tế, chính trị,quânsựvà thuộcđịa.CanthiệpvàoNamkỳcólợigìvềkinhtếvàthươngmại?Cáclợiíchchính trị ra sao? Những phương tiện nào sẽ phải sử dụng cho cuộc viễnchinhnày?TínhchấtcủathuộcđịaPhápởNamkỳsẽlàthếnào?

A.VấnđềkinhtếvàthươngmạiViệtNamđượccácgiáosĩthừasaitrìnhbàynhưlàmộtxứrấtgiàu.Giám

mụcRetordviết:“NướcPhápsẽtìmthấyởxứsởđẹpđẽnàynhiềumỏvàng,bạc,đồng,sắtvàthanđá,nhiềugỗtốtđểđóngtàu;Phápsẽcómộthảicảngan toàn cho các hạm đội và thực phẩm cho lính thủy củamình... Tại đóngườitacòncóthểthiếtlậpmộtnềnthươngmạiquantrọngvềgạo,bông,muối,cau,lụa,tơcùngnhiềumặthàngkhác...”[80].

TrướcUỷban,giámmụcPellerincũngnhấnmạnhtrênkhảnăngtrồngcàphêvàkhaithácmỏvàng,mỏthan,mỏđồngvàmỏsắt[81].

Các lời tuyênbốnhưvậyhấpdẫnđạidiệncủaBộThươngmại.FleurytrìnhbàychocácđồngsựvềviệckỹnghệPhápđangcầncácthịtrườngmới.Ông cho biết, hằng nămngười Pháp tiêu thụ 25 triệu đơn vị[82](*) đườngngoạinhập,20triệuđơnvịgạo,17triệuđơnvịcâythuốcnhuộm,62triệuđơnvịtơsống,65triệuđơnvịgỗđểchếtạovà121triệuđơnvịbông.Namkỳcógiúpđượcchăngchothị trườngPháp,hoặcởmặtxuấtcảng,hoặcởmặtnhậpcảng?[83]FourichonvàJaurèstrảlờirằnghọhoàntoàntintưởngnơiviễncảnhấy:“Namkỳđápứngđầyđủcácđiềuđó,nếukhôngởmặttiêuthụthìítracũngởmặtsảnxuất”[84].

B.LợithếchínhtrịLợiíchkinhtếcóvẻhiểnnhiên.Nhưng,theoFleury,cáclýlẽchínhtrị

mớilàquyếtđịnh,còncácquantâmthươngmạichỉđứnghàngthứyếu[85].ĐâycũnglàquanđiểmcủalinhmụcHuc,vìtrongvănthưôngđặcbiệtnhấnmạnhtrênlýdochínhtrịcủacuộcviễnchinh:theoông,miềnViễnĐôngsắpbịxáotrộn.Dùnglạicácýtưởngcủamột thừasai,ĐôđốcFourichonnêucâuhỏi:“Trong lúcngườiNgabành trướngxuốngphíaNamsôngAmour(ÁiTử)vàtrênquầnđảophíaBắcnướcNhậtBản,tronglúcAnhchắcchắnsẽchiếmChusanvàcó thể luôncảĐàiLoancùngcácđiểm tuyệtvờidọcduyênhảiTrungQuốc,tronglúcngườiHàlanmởrộngsựthốngtrịcủahọđếnMãLai,tronglúcngườiMỹtìmởđónhữngcăncứtrúẩnvàtiếpliệu,trong lúcTâyBanNhađangmởmangnhómquầnđảoPhiLuậtTânxinhđẹp, lẽnàoPhápchỉ có thểđóngvai tròbàngquan,khôngnghĩ cách làmsống lạinhữngngàyhuyhoàngcủa sựbành trướnghànghảivà thuộcđịacủamình?”

DĩnhiênlàFourichonkhôngnghĩrằngPhápsẽhànhxửnhưvậy,vàônghyvọngcôngviệccủaUỷbansẽgiúpchínhphủsángtỏvấnđềnày[86].

C.Tháiđộ tiếpđóncủadânchúngViệtNamđốivớican thiệpcủaPháp

ĐểlôikéonướcPhápvàocuộcxâmlăngViệtNam,chiếnthuậtcủacácgiáo sĩ thừa sai là trìnhbàynhư thểđây làmộtviệc làmhết sứcdễdàng.Chúng ta đã nghe những lời khẳngđịnh dứt khoát của linhmụcHuc, củagiámmụcPellerinvàcủalinhmụcLegrandvềđiểmnày.Nhưngcuộcxâmlăngcàngtrởnêndễdànghơnkhidânchúng,bịđènéndướisựápbứccủatriều đình và quan lạiHuế, sẽ đón tiếp người Pháp như những người giảiphóng.Đólàcáclời tuyênbốcủalinhmụcHucvàcủagiámmụcPellerin

trướcUỷban.Cácthừasaikhác,nhưlinhmụcLibois,đạidiệncủacácSứbộTruyềngiáoHảingoạiởHồngKông,vàgiámmụcRetord,KhâmsaiTòathánhtạiTâyBắcbộ,cũnglặpđilặplạimãiđiềuđóvớiĐạidiệncủaPháptạiTrungQuốc[87].

CácgiáosĩthừasaiấyxácnhậnrằngchắcchắnngườiPhápsẽnhậnđượcsựgiúpđỡvàhợptáccủangườiGiaTô.LinhmụcHuc,dùchưahềsốngtạiViệtNam,tuyênbốrằng600.000conchiênbảnxứ,tuyệtđốitrungthànhvớinhữngthừasai,vẫncòngiữtruyềnthốnghữunghịđốivớiPháp.GiámmụcPellerincònđixahơnnữavàquảquyếtrằng600.000conchiênnàysẽgiúpđỡngườiPháp,vànhữngthầygiảngdocácthừasaiđàotạo“biếtphongtục,tậpquánvàhầunhưrànhngônngữcủachúngta”cókhảnăng“trởthànhnơiđàotạođểchúngtatuyểnnhữngquanlạimới”.

Các tuyên bố này gây ảnh hưởng to lớn trênUỷ ban, vàUỷ ban dùngnhữngtintứcdocácthừasaicungcấpnhưlàcủamình.ĐôđốcFourichonvàĐại tá Jaurès khẳngđịnh rằng sự đón tiếp của dân chúng sẽ tuyệt vời,rằngngườiPhápphải“dựtínhtrướcmộtcuộcđóntiếpđầythiệncảm”,rằnghọsẽ“đượcdânchúng,bịđènéndướisáchnhiễuvàgôngcùmcủaquanlại,tiếpnhậnnhưnhữngngười giải phóng”, rằngphải tin vào sựgiúpđỡ của600.000ngườiGiaTôbảnxứ,là“nhữngngườimàchúngtaphảinươngtựangaytừđầu”vàcóthể“mộtsốnàođósẽgianhậpquânđộichúngta”[88].

Cũngbị ảnhhưởngnhưvậy,Cintrat tin rằng“sựđón tiếpchỉcó thể làthuậnlợichongườiPháp”từphíadânchúngmongmuốnmộtcuộcthayđổichếđộvì“sựtànbạoghêtởmđangnghiềnnáthọ”[89].

ChỉcóBátướcBrenierlàtỏradèdặt.Ôngnói:“Cóthểchúngtasẽđượcsựủnghộcủanhữngngườidânbịđànápbởimộtchínhphủtànbạo,thamlamvàbóclột,họsẽxemchúngtanhưlànhữngngườigiảiphóng,nhưngchúngtakhôngnênchờđợinơihọmộtsựhợptácthiết thực,cóthểngoạitrừtừphíanhữnggiáodân,vàcảđiềunàycũngcóvẻđángngờ”[90].Sựdèdặtnàysẽđượcthựctếchứngminhlàcólý.

D.TínhchấtcủathuộcđịasẽthiếtlậpCó3giảiphápđượcđềnghị:chiếmđóngmộtsốđiểmởbờbiển,chiếm

hữutoànbộcùngvớiviệcloạibỏdònghọđangtrịvì,vàđặtmộtnềnbảohộ.Cácthừasai,đặcbiệtnhữngngườiởBắcbộ,rõràngmuốnmộtgiảipháp

bảohộ.Saukhinóiđếnnềnbảohộ trong trườnghợpVuaViệtNamchấpthuận các điều kiện do Pháp áp đặt, linhmụcLegrand nghĩ rằng ngay cảtrong trườnghợpchiến tranhxảy ra, cũngnêngiữ lại chínhphủquânchủtừngcai trị thỏađángmộtnước lớnnhưthếvớimộtdânsốđôngđảonhư

thế: “Chính phủ đó hoàn toàn đủ cho nhu cầu của dân chúng, trong khichúng ta, dù trong hai mươi năm, có thể trong nămmươi năm, chúng takhôngthểlậplạiđượcmộtchínhphủvừalàmchodânchịuđựngnổivừacóíchchomụctiêucủachúngta”[91].

QuanđiểmcủagiámmụcRetordcàngrõrệthơn.Ôngtuyênbố:“NướcPhápphảilàmcáigìtolớn,quantrọng,vữngbềnvàxứngđángvớinướcđóvàvớiHoàngđếcủanướcđó.NếunướcPhápchinhphụcxứnày(vàviệcnàykhôngkhó)vàcaitrịtrựctiếp,ngườidânBắckỳsẽkháhàilòng,nhưnghọthíchsốngdướisựbảohộvàảnhhưởngcủaPhápvớimộtôngvuariêngcủanướchọhơn”[92].

LinhmụcHuccóvẻmuốnđixahơn:chếđộbảohộ,theoông,chỉlàgiaiđoạnđầu;mụcđíchcuốicùnglàchiếmhữutoànbộxứnày.ÔnggiảithíchtrướcUỷbanNamkỳ:“Cómộtgiađìnhxưnglànhánhvuachínhthốngmàcó lẽ chúng ta có thể sử dụng để lật đổ triều đại hiện giờ...; nên, ngay từnguyêntắc,phảithiếtlậpchếđộbảohộ,cùngvớiviệcgiữnhàVualạiởtrênngôi,nghiêncứuviệctổchứcxứsởấy(xứnàytổchứcgầngiốngchúngta)vàcuốicùngtuyênbốlàmchủxứđó”[93].Dùsaoôngcũngchấpnhậnchếđộbảohộnhư làphươngcách thíchhợpnhất chogiaiđoạnđầucủacuộcxâmlăng.

VềphầngiámmụcPellerin,lúcđầuôngtuyênbốchỉcầnđếnHuếbuộcnhà vua ký một hiệp ước và công bố một sắc dụ. Nhưng khi Cintrat vàFleurytỏýnghingờvềhiệuquảcủahànhđộngđóđểbảovệquyềnlợitôngiáo, thươngmạivàchính trị,giámmục lựachọndứtkhoátgiảiphápbảohộ.Ôngnói:“SựkýmộthiệpướcvớiVua,sựcómặtcủamộtlãnhsự,việcmởcáccảng,việcphôtrươnglựclượnghảiquâncóthểbảođảmmọiquyềnlợi của chúng ta, nhưngmột sự chiếmđónghaymột nềnbảohộ thì thíchđánghơnnhiều”.Đểxácđịnhrõýkiếncủamình,ôngkhuyên“ngaykhivừađến,nênbắtgiữVuavàđểlạichoVuamộtquyềnhữudanhvôthực”thayvìtuyênbốtruấtphếVuavàchiếmđóngxứsở,làcácbiệnphápmàtheoông“cóthểđụngchạmđếntìnhcảmquốcgiavàgâynênrắcrốivềđốinộicũngnhưđốingoại”.ÔngcũngtiênliệutrườnghợpbithảmlànhàVuasẽtựtreocổ“cùngvới tể tướngcủaVua”:nếuthế,càngtốt,chúngtasẽcai trị“vớingườikếvị,ngườinàychắcchắnkhôngcócùngnhữnglýdotựáiđểtựsát”.Kết luận lạc quan sau đây lôi cuốn lòng tin củamọi người trongUỷban:“ViệcgiữnguyênngôivịVuacùngvớinhữnglợiíchmàdânchúngsẽđượchưởngtừsựcôngbình, thanhliêmcủachínhthểdoPháplãnhđạo,sẽlàmcho tên tuổi nước Pháp được tôn vinh và làm cho toàn xứ vuimừng tiếpnhậnnềnbảohộcủaPháp”[94].

Tạisaocácgiáosĩ thừasai lại thíchchếđộbảohộ?Lýdothậtgiảndị.Mộngướccủamọithừasailànắmđượcmộtôngvuahếtlòngvớihọ,mộtConstantin phươngĐông. Bởi vậy các thừa sai ở Bắc bộ đã tạo nênmộtngườimàhọmuốncóngàyđặtlênngôiởBắc:đólàmộtconchiêntựnhậnlàconcháunhàLê[95].Chínhvìvậy,linhmụcLegrandvàgiámmụcRetord-cảhaivịđềulàthừasaitạiBắcbộ-đềutriệtđểủnghộchếđộbảohộcùngvớisựthayđổitriềuđại.

Vềsựthayđổitriềuđại,quanđiểmcủagiámmụcPellerinkhôngrõràng.Vìkhôngcóliênhệvới“concháunhàLê”,giáokhucủaôngtaởNambộ,giámmục tỏvẻkhádửngdưngđốivớiviệc thayđổi triềuđại.Trongbảnđiềutrần,ôngkhuyênthayđổitriềuđạihiệnhành,“bịdânchúngcămghét”,bằngmột triều đại khác và chắc chắn triều đại này sẽ biết ơn nướcPháp.TronglờibáocáomiệngtrướcUỷban,ôngxácnhậnviệctrởlạicủanhàLêcó thể xảy ra, nhưngđiều này có thể kéo theo vài khókhăn, vì theo ông,hoàng tộchọNguyễnđang trịvì,dochếđộđa thê,gồmconcháukhoảng3.000ngườicólợiđểbảotồnngôiVua.Vìthế,ôngcóvẻkhôngchốngđốiviệcgiữlạitriềuđạiđươngquyền,dĩnhiênvớiđiềukiệntạonênđượcmộtngườithayVuaTựĐức,chấpnhậnnềnbảohộcủaPhápvàquyềnlãnhđạotinhthầncủanhữngthừasai.

UỷbanchấpnhậnhoàntoànquanđiểmcủacácthừasaibằngcáchnhấttrítuyênbốủnghộviệcthiếtlậpmộtchếđộbảohộnhưlàmộtgiảiphápvừachứađựngcácđiềukiệnthuậnlợichoquyềnlợiPhápvừakhôngkhóthựchiện[96].Đểbắtđầu,họđềnghị,vẫntheoýkiếncủacácthừasai,chiếmgiữba thủ đô: Huế, Kẻ Chợ (tức Hà Nội ngày nay), Sài Gòn, và cảng ĐàNẵng[97].CácthảoluậncủaUỷbanđưađếnbaýkiếnchínhsauđây:

1. Quan tâm thuộc địa đã rõ ràng. Đại diện Bộ Thương mại, Fleury,khôngngừngnhấnmạnhtrên“sựlợiích,sựcầnthiếttuyệtđốicủanềnkỹnghệchúngtaphảicócácthịtrườngvànơitiếpliệumới”.ÔngbáochoUỷbanbiếtrằngnhiềuchủtàuởcáccảngPháp,nhấtlàởNantes,đãbàytỏýđịnhpháicáctàumanghàngđếnĐôngDươngvớimongmuốnđượcsựbảođảm an ninh và che chở của chính phủ Pháp trong các vùng biển quanhđó[98].

2.NhưngcáclợithếvậtchấtkhôngphảilàđộngcơduynhấtthúcđẩyUỷbanchấpnhậnkếhoạchchiếmđóngthuộcđịatạiViệtNam.Nhiềuýtưởngkháccũnggópphầnvàođó.Trướchết làýniệmvềuy tín,doCintratchủtrương.Các sửgiangàynaycókhuynhhướngnhấnmạnhđiểmnàynhất.Brunchswig,chẳnghạn,chorằngđólànỗibậntâmchínhtrongchínhsáchthuộcđịacủacácvuaPháp[99].Thậtvậy,tuyhoàinghivềlợiíchvậtchấtmà

mộtthuộcđịaởNamkỳcóthểmanglại,CintratvẫnthừanhậnsựcầnthiếtphảibảotồnuytínquốctếmàĐếchếPhápvừađạtđượcởCrimée,vàphảithỏamãnniềmtựhàodântộcbịxúcphạmbởisựthấtbạimớiđâycủapháibộMontigny.

Kế đến, và điều này còn quan trọng hơn nhiều, là khái niệm về tínhthượngđẳngcủaGiaTôgiáo,củavănminhTâyphươngvàcủachủngtộcÂuchâu.TưtưởngnàyđượcchínhChủtịchBreniertrìnhbàytrướcỦyban:“Việcđànápcácthừasaicủachúngta,nhữnglợiíchthươngmạicủachúngtavàtínhthượngđẳngmàcácnguyêntắcvănminhđãmangđếnchochúngta so với các chủng tộc và các chính phủ dãman, đã tạo ra cho chúng taquyềnđòihỏinhữnggìmàhọđãtừchốiđốivớicácđềnghịhòabìnhcủachúngta.Cáimàngườitagọivớimộthãnhdiệnđúngđắnlàsựchinhphụccủavănminh[Tâyphương],chỉlàkếtquảtổnghợpcủathuyếtphụcvàsứcmạnh;thuyếtphụctrướcvàsứcmạnhkếtheokhigiảiphápđầutỏrabấtlựcvàgiảiphápsaulàchínhđáng”[100].

Nhưvậy, trongmắtcủaBá tướcBrenier,cáccuộcxâmlượccủangườiÂuchâulàsựchiếnthắngcủavănminhchốnglạimandi:“ĐừngquênrằngÂuchâu,nghĩalàvănminh,đangtrênđườngchốnglạiÁchâuđạidiệnchomandi,nótiếnđánhtrênmọimặtcácquốcgiagiànuađangtrầmmìnhtrongchếđộchuyênchếnhụcmạnhất;ởThổNhĩKỳ,ởAiCập,BaTư,ẤnĐộvàsắpđếnlàTrungQuốc,nềnvănminhđangthiếtlậpdầndầnbằngchínhtrịvà đôi khi bất chấp chính trị. Nước Pháp không thể ngồi yên, bấtđộng...”[101].

Dođó,ôngkết luận, thựchiệnmộthànhđộng trực tiếp trên chínhphủNamkỳvàtạodựngởđómộtthểchếthíchhợp,đểbảođảmcácquyềnlợiấy, là một nghĩa vụ quốc gia đối với tôn giáo, văn minh và đối với nềnthương mại của Pháp[102]. Christianisme (Ki Tô giáo), Civilisation (vănminh) và Commerce (thương mại) là chủ thuyết ‘ba C’ nổi danh màLivingstonehằngraogiảng.

3.VìthiếutưliệuchínhxácvềViệtNam,Uỷbanchỉtintheonhữngbằngchứngcủacácgiáosĩthừasai.SựđốichiếuvớithựctếsẽchongườiPhápthấy giá trị của những bằng chứng đó. Thế nhưng, như chúng ta sẽ thấy,chínhsáchthuộcđịaPháptạiViệtNamlạidựatrênnhữngýtưởngphầnlớnlàsailầmấy.

Uỷ ban chia tay ngày 10 tháng 5 năm 1857 và các thỉnh nguyện đượctrình lênchoHoàngđế.Hai thángsau,ngày16 tháng7,vấnđềViệtNamđược đưa ra lần đầu tiên trước Hội đồng Bộ trưởng. Thái độ của các bộtrưởngcủaNapoléonIIIrasao?

III.THÁIĐỘCỦACHÍNHPHỦPHÁPTrướckhiUỷbanNamkỳnhómhọp,đềnghịcủalinhmụcHucđượcBộ

Ngoạigiaonghiêncứukỹlưỡng.Mộtbảnluậncươngvềvấnđềnàyđượcsoạnthảo,vàtácgiảtỏrađặcbiệtkhôngtánthànhcáccuộcviễnchinhxaxôivàviệclậpthuộcđịamới[103].

A.BảnluậncươngcủaBộNgoạigiaoTrước tiên,bản luậncươngbácbỏmọiquảquyếtcủa linhmụcHucvề

quyềncủaPhápđòi thihànhhiệpước1787.Vềvấnđềnày,bản trần tìnhphânbiệtrõgiữahànhđộngcánhâncủagiámmụcBáĐaLộcvàsựgiúpđỡchính thứcmàPhápchưahề thựchiện.Vìkhôngviệndẫnquyềnrađược,nênsẽphảidùngđếnsứcmạnhvà“muốnchiếmcácphầnđấtcủaxứNamkỳ bằng vũ lực, thì đó là chiến tranh chốngNam kỳ,một cuộc chiến phinghĩavàcólẽsẽkéodàisaukhichiếmđượcĐàNẵngvàcóthểkéochúngtavàomộtchuỗihànhđộngkhókhăncùngvớinhữngchiphí rất tốnkémởmộtvùngđấtquáxaxôinhưthế”.

Mặtkhác,bảnluậncươngcũngkhôngtánthànhviệcchiếmĐàNẵng,vìcảngnàykhôngcólợiíchgìcảtrênbìnhdiệnchiếnlượccũngnhưthuộcđịa.Trênbìnhdiệnchiếnlược,khimuốnkiếntạocáccơsởxaxôinhưthế,thìviệckiếntạophảigắnliềnvớimộttưtưởngtổngthể,vớimộthệthốngcáccứđiểmhànghảivàthuộcđịađểcóthểvừalàmchỗdựavừalàmliênkết.“Vậymà,một khi chiếc Ile deFrance không cònnữa,ĐàNẵng trong tayngườiPhápchỉlàmộtđồncôlập,khóbảovệvàcóthểcònkhóduytrìhơnnữa,vìkhôngthểnhậnđượcchỗdựacùngsựbảovệcủaBourbon,haycủaPondichéry,nhất làkhicóchiếntranhtrênbiển.Bởivậy,việcchiếmđóngĐàNẵngchỉ lànguồngốccủanhữngbối rốivànguyhiểmvìnó sẽphânchiavàlàmsuyyếulựclượngHảiquânPháp,dochỗphảixâydựngtạiđócáccăncứđểgiữanninhchonhữngcơsởcủachúngta”.

Trênbìnhdiệnthuộcđịa,việcchiếmđóngĐàNẵngcónguycơđemđếnchoPhápnhữngthấtvọngtaihạivàđángtiếc.Vềđiểmnày,tácgiảbảnluậncương trưng ramột côngvănđềngày20 tháng7năm1788 củaConway,Toànquyền tạiPondichéry,gởichoThốngchếDeCastres,Bộ trưởngHảiquân,trongđóConwaymôtảĐàNẵngnhưlàmộtxứnghèonànkhốnkhổ,không sảnxuất đượcgì cả, có lẽ ngoại trừgạo, “một ốcđảovắngvẻbêncạnhmộtlụcđịahoangvu”.VềmặtngoạithươngcủaNamkỳ,Conwayphátbiểu rằng “hầu như nó hoàn toàn nằm trong tay người Trung Hoa”, mộtnhómdânsiêngnăng,tằntiện,khéoléo,ngườiPhápkhómàcạnhtranhnổi.VìthươngmạicủaPhápởNamkỳgầnnhưkhôngcógìcả,vànhấtlàthiếunhữngyếutốthíchđángđểsinhsôinẩynở,tươnglaithuộcđịaởđóchỉcóthểlà“rấtđángngờ”.

Tácgiảbản luậncươngđềnghịnhữnggì?Điềucốtyếu làđừng tạoảotưởng về thươngmại PhápởViễnĐông: “ỞViễnĐông, chúng ta chỉ cónhữngquyềnlợirấtbénhỏsovớinhữngquyềnlợicủanướcAnh,ngườilàmchủẤnĐộvànhiềuthuộcđịaquantrọngkhác,củaHàLan,ngườilàmchủJava,vàcủaHoaKỳmàthươngmạivớiTrungQuốcđãvàđangngàycàngbànhtrướngmạnh.Tạiđóchúngtachỉcóthểcómộtvịthếtươngxứngvớisựthấpyếuđó:mọiảotưởngvềvấnđềnàycóthểđemlạinhữngnguyhại”.

NếuPhápkhôngcónhữngquyềnlợi thươngmạiđángkểởViễnĐông,vậyPhápcóthểđóngvaitrògìtrongcácvùngbiểnHoaNam?“Hiệngiờ,sứmệnhcủachúngtathugọntrongvaitròquansátkỹlưỡngnhữngbiếncốsắpxảyra,bảovệtíchcựcchotôngiáovànhânloại,tạoảnhhưởngvănminh-vìđóvốnlànhiệmvụcủanướcPháp-giámsátviệcthihànhcáchiệpướcđãhiệnhữuvà, trongmứcđộcóthể,khuyếnkhíchnhữngthửnghiệmyếuđuốivàrụtrècủangànhthươngmạicủachúngtacùngvớitấtcảnhữnggìcóthểcải thiệntìnhtrạngđótạicácvùngxaxôi”.PháibộPháptạiTrungQuốc,cáctòalãnhsựvàcáccăncứhảiquânPhápđủđểlàmcáccôngviệcnàyrồi.

Tóm lại, tácgiảbản luận cươngchỉ làm theo chính sáchmànềnngoạigiaoPhápđươngthờiđãấnđịnh,chínhsáchnàyxemcácvấnđềthuộcđịaởViễnĐôngchỉlàthứyếu,thậmchívônghĩa,đốivớicácvấnđềchínhtrịởchâuÂu.VấnđềkinhtếkhônglàmbậntâmđếnnhữngngườitráchnhiệmcủanềnngoạigiaoPháp;chỉcóchâuÂumớiđángchohọchúý.Vìthế,tácgiảbảntrầntìnhbácbỏcácgợiýcủalinhmụcHuc,chorằngcácgợiýnày“khôngthểchấpnhậnđượctrênmặtpháplývàhiệpước,cũngnhưởmặtlợiíchvà cònkhó chấpnhậnhơnnữavềmặt cần thiết”.Theo tác giả, ngườiPhápđãcókhánhiềuvấnđềvàcôngviệcởchâuÂu,ởcậnĐông,ởchâuMỹ,ởAlgérieđểcònnghĩđếnviệclaomìnhvàonhữngphiêulưukhác,vàoviệc tạo ra “từ taymình, giữa các vùng biểnẤnĐộ và TrungQuốc, cácnguồnloâuvàrắcrốimớichoPháp”.

Chúng takhôngbiếtquanđiểmriêngcủaBộ trưởngNgoạigiaovềbảnluậncương.Nhưngchúngtakhôngthểkhônglưuýđếnchỗbổíchcủatàiliệuấy,vìnóphảnánhtrungthựcchínhsáchchungcủaBộNgoạigiaothờiđó;chínhsáchnàykhôngưanhữngcuộcviễnchinhchiếmthuộcđịaxaxôi.

B.TháiđộcủacácbộtrưởngcủaNapoléonIIIVềđiểmnày,cómộtbứcthưrấtđángchúý,củaQuậncôngWalewskiđệ

lênNapoléonIII,đềngày16tháng7năm1857,trongđóBộtrưởngNgoạigiaotườngtrìnhchoHoàngđếkếtquảcuộcthảoluậncủaNộicáctrênvấnđềViệtNam[104].Ngaytrongcâuđầu,Walewskichobiếtrằng“vấnđềNamkỳđãkhôngđượcsựtánthành”nơicácđồngsựcủaông.

Bộ trưởngTài chánhxácnhậnông takhôngbiết gì vềNamkỳ,khôngbiếtNamkỳởđâu,và tuyênbốngay làôngkhông tán thànhkhoảnchi6triệu.Mộtbộ trưởngkháckhuyênđừng lưuýnhữngmẩuchuyệnđượckểbởinhữngthủythủvànhữnggiáosĩthừasai:nhữnggìhọtườngthuật,ôngnói,“khônghiểu theonghĩa thông thườngđược”.Mộtbộ trưởngkháccònđánhgiá“dựánấynhưmộtkếhoạchxuấtratừbộóccủanhữngthừasaivàcheđậymưuđồtối tămcủa‘chủnghĩaDòngTên’(jésuitisme)”, trongkhiđồngsựcủaôngbênBộTôngiáothì“vộivãminhoanlàkhôngdínhlíuđếnmọisángkiếnvàcảmọiđồnglõatrongmộtvấnđềcóthểđụngchạmđếnquyềnlợicủaGiáohội”.

BộtrưởngHảiquânvàThuộcđịa,ĐôđốcHamelin,còntỏrahoàinghihơn,khôngtinrằngcôngviệccóthểđemlạilợiíchtrênbìnhdiệnkinhtế.Namkỳsẽ tạo thànhmộtnơi tiêu thụchosảnphẩmkỹnghệcủachúng tachăng?Vâng,“chovàngcủachúngta”,ôngtrảlờimộtcáchgiễucợt.

Cuốicùng,WalewskilưuýHộiđồngBộtrưởngvềýtưởngmàNapoléonIII đã “cân nhắc kỹ”: đây không phải là “sự chuẩn bị lớn lao nhằm hoànthànhmộtkếhoạchchinhphụcđãđượcquyếtđịnhdứtkhoát,nhưnglàmộtcuộcviễnchinhtươngđốinhỏmàngườichỉhuynhậnnhữngchỉthịcogiãnchophéphànhđộngtùytheohoàncảnhvà,nếucáctintứckhôngđúngsựthật,thìchỉgiớihạntrongviệcđánhchiếmĐàNẵngđểđòithựchiệnnhữngyêusáchcủachúngtavàcácbảođảmchotươnglai”.

ThưcủaWalewskichochúngtabiếtnhiềuđiều.Trướchết,việccanthiệpvàoViệtNamđãđượcquyếtđịnhrồi,vàolúcđó.Thứhai,chínhNapoléonIIIđãquyếtđịnh;ôngđưavấnđềratrướccácbộtrưởng,khôngphảiđểhỏiýkiếncủahọ,màchỉđểbáochohọbiếtquyếtđịnhvàýnghĩcủaông.Thứba,ôngcóvẻkhôngcómộtýđịnhthuầntúythuộcđịa.Bởivìcácthừasaicầuviệnông,bởivìchiếnhạmcủaRigaultdeGenouillylúcđóđóngởvùngbiểnTrungQuốc,khôngxaViệtNam,bởivìphảilàmmộthànhđộnggìđó,thếthìphảibiểudươnglựclượnghảiquântrướcĐàNẵng;hạhồithếnàosẽtính sau. Trướcmắt các bộ trưởng,“vấn đề Nam kỳ” là việc cá nhân củaHoàngđế,làliênquanđếnquyềnlợicủaGiaTôgiáohơnlàquyềnlợithuộcđịa.VấnđềnàylệthuộcýmuốnriêngcủaHoàngđế;trướcýmuốnđó,họphảinghiêngmình.

Cuộcviễnchinhđãđượcquyếtđịnh,chỉcònvấnđềthựchiện.Ngày25tháng11năm1857,phóĐôđốcRigaultdeGenouilly, chỉhuy trưởngcáccăncứhảiquânPháp trêncácvùngbiểnHoaNam,nhậnđượccácchỉ thịđầutiêncủaBộtrưởng.

IV.CÁCCHỈTHỊCỦAĐÔĐỐCRIGAULTDEGENOUILLY

Chỉhuytrưởngcuộcviễnchinhcóhaimụctiêu:đòichínhphủViệtNamthựchiệnnhữngyêusáchvềvấnđềconchiên,vàlậpcácquanhệgiữaPhápvàViệtNam.Nếucácchỉthịchomụctiêuđầuminhbạchvàrõràng,thìcácchỉthịchomụctiêusaulạicogiãn.TrungthànhvớiýmuốncủaNapoléonIII,ĐôđốcHamelinchỉđưarahaigiảiphápmàRigaultdeGenouillysẽlựachọntùytìnhthế.

A.Yêusáchvềvấnđềconchiên“Đôđốc,ÝcủaHoàngthượnglàmuốnchấmdứtsựđànápcứtáidiễnkhôngdứt

đốivớiconchiênởnướcNamkỳ,vàbảođảmchohọbằngsựchechởhữuhiệucủaPháp”[105].

CôngvăncủaBộ trưởngHảiquânvàThuộcđịagởiĐôđốcRigaultdeGenouillymởđầunhưthế.Rigaultđượclệnh“chiếmngayĐàNẵngvàđónggiữ vững chắc ở đó”.Công văn chỉ nói đến lý do tôn giáo của cuộc viễnchinh,cáclýdokhácđượctrìnhbàytrongmộtmậtthưđượcgởicùngngàybởiBộtrưởngNgoạigiaochođồngsựcủaôngởBộHảiquân,vớimộtbảnsaogởichoRigaultcùngvớicácbiênbảncủaUỷbanNamkỳ.Theomậtthưnày[106],Rigaultphảikhiển tráchchínhphủViệtNamđãkhông tôn trọngcáccamkếtkýtronghiệpướcnăm1787quaviệcđànápnhữnggiáosĩthừasai và khước từ việc thiết lập với Pháp “các quan hệ hữu nghị và thươngmại”. Trong tình cảnh đó, Nước Pháp buộc phải can thiệp để “bảo đảmquyềnlợicủamìnhvàquyềncủavănminh”.

B.TínhcogiãncủacácchỉthịvềchếđộthuộcđịasẽthiếtlậptạiViệtNam

ChiếmĐàNẵngxong,Rigaultnghiêncứukỹmọinguồntincầnthiếtvàcânnhắcgiữanhữngkếtquảquantrọngcóthểđạtđượcvànhữnghysinhcóthểgặpphải,nhữngvậnmaycó thểnắmđược,để lựachọnmột tronghaigiảipháp:hoặclàthiếtlậpchếđộbảohộ,hoặcchỉkýkếtmộthiệpướchữunghịvàthươngmạivớicácđiềukhoảnđặcbiệtbảođảmanninhtươnglaichonhữngthừasai.Trongcảhaitrườnghợp,“Hoàngthượngmuốnđểtoànquyền” choĐô đốc hoặc lựa chọn hình thức bảo hộ nào đómà ông thấythíchhợpnhất,hoặcấnđịnhcácđiềukhoảnchohiệpướcsẽkýkếtvớichínhphủViệtNam,miễnlà“khônghysinhcácđiềukhoảnbắtbuộcphảicóvềpháttriểnthươngmạivàanninhcủanhữngthừasaicủachúngta”.Dùthếnào,vẫnphảigiữĐàNẵngđểlàmbảođảm.

Cóhainhậnxétvềcácchỉ thịnày.Trướchết,chúngxácnhậnđiềumàWalewskiđãgiải thích trướcHộiđồngBộ trưởng:cácmụcđíchcủacuộcviễnchinhkhôngđượcấnđịnhmộtcáchchínhxác,màtùytheotìnhthếvà

sựxétđoáncủaviênchỉhuy.Thứhai,NapoléonIIIđãđểbị lôicuốnvàomột cuộc viễn chinh mà ông không thấy rõ đoạn kết. Thật vậy, làm saokhôngthấytrướcrằngchỉmỗiviệcchiếmđóngĐàNẵngđãcóthểkéonướcPhápvàonhữnghànhđộngcó tầmvóc to lớnhơnnhiều?Làmsaocó thểtưởng tượng được rằng với một đoàn quân viễn chinh 1.200 người[107],ngườitacóthểápđặtchếđộbảohộtrênmộtdântộc20triệu?

Đành rằng, với một quân số như thế, Rigault có thể chiếm Đà Nẵng,nhưngviệclậpchếđộbảohộkhiếnnướcPhápphảidấnthânnhiềuhơnlàNapoléonIIInghĩ.TấtcảnhữngđiềuđóchothấyđếnmứcnàoChínhphủPhápđãchịuảnhhưởngcủanhữngkhẳngđịnhđếntừphíacácthừasai.Vềđiểmnày,cầnlưuýrằngchínhRigaultdeGenouillyđãcảnhgiácBộNgoạigiaovềmốinguyhiểmcủaviệccảtinnơisựtuyêntruyềncủacácgiáosĩấy.Trongmộtthưđềngày24tháng6năm1857gởichoDeLesseps,GiámđốcCụcChínhtrị,ôngviết:“Ởđây,tôicónhiềutinchobiếtrằngcácthừasaitạiNamkỳ sẽvậnđộng tạiParis nhằm tiếnhànhmột cuộcviễn chinhchốngVương quốcAnNam. Thói quen của những thừa sai là trình bày việc gìcũngdễdàng,vàchínhbằngcáchấyhọđãđẩyôngLapierrevàomộtviễnchinhmàkếtquảchẳngcógìkháchơnlàlốbịch.Vậy,nếumuốnlàmgìvềphíanày,cầnphảiquyếtđịnhđiđếncùng,vàchínhphủnênbiếtrằngmìnhkhôngđủlựclượngđểhàngphụcchínhphủNamkỳ,khôngphảithiếuhảiquânmàthiếubộbinh”.

TheoRigault, ít nhất phải có “1.000 lính thủy đánh bộ, 2 đại đội pháobinhvà1đạiđộicôngbinhđểchiếmĐàNẵng,cácđồnlũycủanóvàgiữtấtcảchođếnkhichínhphủởHuếđầuhàng.Hoặcphảilàmnhưvậy,hoặclàchúngtalaomìnhvàonhữnghànhđộngcóthểkhônglấygìlàmvinhdựvàkhôngkếtquả”.Đểkếtluận,ĐôđốckhôngquênnóithêmrằngôngtaphátbiểudựatrênnhậnxéttạichỗvìchínhôngcũngđãthamgiacuộcviễnchinhcủaLapierrenăm1847[108].

Từ tất cả nhữnggì trìnhbàyở trên, rõ ràngđối vớiNapoléon III ‘việcNamkỳ’trướchếtlàviệcGiaTôgiáo.Tấtnhiênthamvọngthuộcđịakhôngphảikhôngcótrongđầuông,nhưngđókhôngphảilàmụcđíchchính,cácýtưởng củaônghết sứcmậpmờvềđiểmnày.Khi ban lệnhviễn chinhĐàNẵng,ôngmuốngiảiquyếttrướchếtvấnđềGiaTôgiáođanglàmôngbậntâm;vấnđềkia-thiếtlậpnềnbảohộ-chỉlàphụthuộcvàsẽđượcgiảiquyếttạichỗtùytheotìnhhình.

V. TÍNH CÁCH TÔN GIÁO TRONG CUỘC TIẾN CHIẾM ĐÀNẴNG

CuộcviễnchinhĐàNẵngvìthếmangtínhcáchchủyếulàtôngiáo;đó

cũng làquanđiểmcủaĐôđốcRigault,củaBộ trưởngHảiquânvàThuộcđịa,vàcủachínhphủTâyBanNha.ĐócũnglàquanđiểmchínhthứccủachínhphủPháp.

A.QuanđiểmcủaRigaultdeGenouillyKhicònởTrungQuốc,làmChỉhuytrưởngcăncứhảiquânPháp,Đôđốc

RigaultdeGenouillyđãtỏranhiệtthànhvớichínhsáchủnghộnhữngquyềnlợiGiaTôgiáoởViễnĐông.Ngày27tháng6năm1857,ôngcóviết thưchoBộtrưởngHảiquânvàThuộcđịađểtrìnhbàyýkiếnđó:“ÔngGros[109]sẽtìmthấynơiôngKeyingnhữngthuậnlợilớnhơnnơibấtcứnhàthươngthuyết TrungQuốc nào khác để bảo tồn quyền lợi của những thừa sai tạiTrungQuốcvàchắcchắnđólàmộttrongcácquyềnlợiquantrọngnhấtcủanướctaởvùngnày.Thậtvậy,nếutrướchếtcácthừasaiGiaTôngườiPháplàmcôngviệctruyềngiáo,thìhọcũngtruyềnbáthanhdanhvàtiếngtămcủanướcPháp trongvùngViễnĐôngnày, họ làmchovùngnàybiết đến sứcmạnhvàsựvĩđạicủanướcPháp,danhvọngcủaHoàngđếđangtrịvìvàmởra cho nước chúng ta các phương tiện ảnh hưởngmà tương lai sẽ chứngminhtầmquantrọngvàgiátrị”[110].

Tận tụy với các phái bộ thừa sai và với quyền lợi Gia Tô giáo[111],RigaultdeGenouillyđãnhiềulầnkêugọiBộtrưởngHảiquânchúýđến“sựđànáprộnglớnnhữnggiáodânởBắckỳ”,đếnnhữngthỉnhcầucủacácthừasai tạiBắckỳ,nhất làcủagiámmụcRetordmàýkiếnđượcRigaulthoàntoànủnghộ.Bởi thế, ngày8 tháng9năm1857,vào lúc tàuCatinatđượcphái tới Bắc kỳ để cứu giámmụcDiaz, người TâyBanNha, bị nhà cầmquyềnViệtNamkếtántửhìnhvìxâmphạmluậtpháptrongxứ,ôngđãviếtchoBộtrưởng:“Tìnhthếrấtcấpbách,việcgiảithoátmộtgiámmụcGiaTô,thuộcmộtquốc tịchkhácvàđápứng rất tốtdanhhiệuNgườiBảoVệcácGiáodânởViễnĐôngđượcdànhchoHoàngđếNapoléonIII,đếnnỗi tôikhôngdodựlậptứcralệnhchochiếcCatinatsẵnsàngđiđếnvịnhBắckỳ...TôikhôngbiếtBátướcGros,ngườichắcchắncósứmệnhđòiquyềnbấtkhảxâmphạmchocácthừasaivàcácconchiênGiaTôởĐếquốcTrungHoa,có được trao quyền để chăm sóc các thừa sai và các giáo dân ởNam kỳkhông.Nếuchưacó thì, theo tôi,cầnphải traoquyềnđóchoông tangay.HoàngđếđượctínđồGiaTôvàTinLànhđồngthanhthừanhậnlàNgườiBảoHộgiáodânGiaTôởvùngViễnĐôngnày,cũngnhưVuaLouisXIVtrướckiađượcxemlàngườibảotrợgiáodânởvùngCậnĐông”[112].

TheoĐôđốc,nướcPhápkhôngthểkhướctừđịavị‘ngườibảovệnhữngquyềnlợiGiaTôgiáo’vàkhôngthểtrốntránhcácnghĩavụsinhratừđó:vậyphảichấmdứtcácđànápchốnglạitínđồđạoGiaTô-cácđànápđãtạo

nênmột tình trạngmàPhápkhông thể tha thứđượcvìnó làm thương tổnphẩmcáchvàquyền lợi chính trị củaPháp -bằngcách thương thuyếtvớitriềuđìnhAnNam;cácthươngthuyếtnàycầnphảiđượcđitrướcbằngmộttrận tấn công vàoĐàNẵng “vì đó là cách duy nhất để các thương thuyếtđượcngười tanghevàđượckếtquả”[113].ĐôđốcRigault tỏ rakhông tánthành kế hoạch xâm chiếm Bắc kỳ do các thừa sai đề nghị; ông ta cũngkhôngnghĩđếnviệcthaytriềuđạiđangtrịvìbằngmộttriềuđạiGiaTôgiáo:theoông,cáchànhđộngnhưvậysẽrấttaihạichoGiaTôgiáoởtoànvùngViễnĐông,giảiphápxácđángchotìnhhìnhnằm“trongmộthiệpướcvớiNamkỳbảođảmtựdocủaGiaTôgiáovàsinhmạngcủacácthừasaingườiÂu,phỏngtheohiệpướcmàBátướcGrossắpkýkếtvớichínhphủTrungQuốc”.Hiệpướcđóđượcápđặtbằngsứcmạnhvàsẽđượcduytrìbằngsứcmạnh;nhưngvớimộtmụctiêuxácđịnhnhưthế,sứcmạnhnàycóthểvừaphảithôi:1.200hoặc1.500binhlínhcólẽđủđểđánhchiếmĐàNẵng[114].

Nhưthế,trướckhinhậncácchỉthịđầutiên,RigaultdeGenouillykhônghềnghĩđếnmộtkếhoạchthuộcđịahóaViệtNam.Trongđầucủaông,cũngnhưcủaBourboulon,CôngsứPháptạiMacao,đâychỉlàsựbảohộtôngiáochứkhôngphảichiếmcứthuộcđịa[115].Vàcảsaukhinhậncácchỉthị,quanđiểmcủaôngcóvẻcũngkhôngthayđổimấy.KhiBộtrưởngHảiquânbáochoôngsự thamgiacủaTâyBanNhavàocuộcviễnchinhĐàNẵng,ôngkhôngcheđậysựbấttánthànhcủaông:“Theotôi,sựtrợgiúptrựctiếpcủaTâyBanNha,ví thửquantrọngđinữa,cũngkhôngđángmongmuốn;chỉmộtlácờphảixuấthiệnởNamkỳ:cờcủachúngta.Việcliênminhsẽlàmgiảmsútđịavị‘NgườiBảoHộGiaTôgiáo’vốnchủyếuvàđộcnhấtthuộcHoàngđếNapoléonIII,vàchỉcókhígiớicủaHoàngđếmớiđượcdùngđểđạtđượcnhữngyêusáchchomọiconchiêndùthuộcquốctịchnào”[116].

Hoặclà:“NếubàntaymạnhmẽcủaHoàngđếbảotrợquyềnlợicủaGiaTôgiáoởđâythì,trongtrườnghợpđó,theotôi,chínhbàntaynhântừcủaHoàng hậu sẽ làm dịu bớt nỗi thống khổ của những giáo hữu của chúngta...”[117].

Ngoàira,ôngcònthúnhận,trongvănthưđềngày26tháng1năm1858,rằngvấnđềbảohộđòihỏiđượcnghiêncứukỹcàngvàcôngviệchằngngàyởTrungQuốckhôngchophépôngbướcvàoviệcnghiêncứunàyđược[118].Trongvănthưngày29tháng1năm1859,ôngxácnhậnlạiquanđiểmcủaông,là:“Mụcđích[củacuộcviễnchinh]chínhyếulàtôngiáo”[119].

B.QuanđiểmcủaBộtrưởngBộHảiquânvàThuộcđịavàluậncứchínhthứccủaChínhphủPháp

Trong các văn thư ngày 26 tháng 2 và 25 tháng 3 năm 1857, Đô đốcRigault tỏ ra ít tán thành sự trợ giúp củaTâyBanNha vàmuốn rằng chỉPhápmởcuộcviễnchinhĐàNẵng,đểkhỏichiaphầnvớiTâyBanNhavềcácnhượngđịamàsaunàytriềuđìnhHuếsẽphảichấpnhận.BộtrưởngHảiquân và Thuộc địa đã bác bỏ đề nghị đó. Trong một báo cáo gởi lênNapoléonIII,ĐôđốcHamelinviết:“Viêntướnglãnhnày,màtôiđánhgiácaovềtàiquânsự,rấtítbiếttiếtkiệmcôngquỹ,vàtôitinchắcrằngôngtasẽkhôngbiếtdèsẻnmộtkhiđược traoquyềntựkiếmlấyphươngtiện,vềngười hay về vật chất,mà ông ta cần để hành động chốngNam kỳ.MộtquyềnhạnrộngrãinhưthếsẽcóthểkhiếnôngtavượtquáýđịnhcủaHoàngthượngvàsẽgợichoôngtaýtưởngchinhphụcVươngquốcAnNambằngmọigiá”[120].

Báocáonàyđưarahainhậnxét.Thứnhất,Hamelinchốngmộtcuộcviễnchinhtốnkém,dođóchốngmộtcuộcviễnchinhchinhphục.Thứhai,ôngtakhông muốn đi quá xa trong vụ Nam kỳ và đã diễn giải các ý định củaNapoléonIII theochiềuhướngđó.Đượcgiaophótráchnhiệmthựchiệnýđịnh củaHoàng đế, ông phải được xem là biết rõ các ý định ấy.Vì vậy,quyếtđịnhliênminhvớiTâyBanNhathậtcóýnghĩalớnvềđiểmnày:nóchothấyrằngbậntâmtôngiáođứnglêntrênhếtmọibậntâmkhác;TâyBanNhachỉchốngchínhphủViệtNamvìnhữngduyêncớthuộclãnhvựcđó.

Luậncứdobáochíchínhquyềnđưaracũngxácnhậnquanđiểmấy.TờLeMoniteurUniverseltrìnhbàyvụNamkỳnhưlàmộtcanthiệpnhằmđòihỏisựkhoandungtôngiáovàbắtbuộcbồithườngnhữngxúcphạmđốivớinhữngđạidiệncủaPháp[121].“ChínhphủcủaHoàngđếkhôngthểchophépviệccácđềnghịcủamìnhbịbácbỏmộtcáchkhinhmạnnhưthếcũngnhưviệcquantâmưuáilạilànguyênnhâncủađànáp”.

KhilấymộtcamkếtlongtrọngnhưvậyđốivớingườiGiaTô,chínhphủPháplaomìnhvàocuộcphiêulưumàhọkhôngđolườngđượctầmmứctolớncũngnhưkhôngtiênliệutrướcnhữnghậuquả.

C.QuanđiểmcủachínhphủTâyBanNhaNgày1tháng12năm1857,BộtrưởngNgoạigiaoPhápchỉthịchoĐạisứ

củaôngởTâyBanNha,ôngTurgot,hỏixemchínhphủTâyBanNhacósẵnsàng góp sức với Pháp hay không trong mục tiêu ngăn ngừa sự tái diễn‘nhữngthảmhọa’giốngnhưcáichếtcủagiámmụcDiaz,côngdânTâyBanNha.ChínhphủTâyBanNha,đangcónhiềubộbinhởPhiLuậtTân,vộivãchấp nhận đề nghị này, chẳng cần trao đổi với Pháp, trước cũng như saucuộcviễnchinh,vềcáigiámàPhápphảitrảchosựtrợgiúpcủahọ.Tháiđộnàykhiến ta nhậnđịnh rằngdướimắt chínhphủTâyBanNha, cuộcviễn

chinhĐàNẵnglàmộtbiểudươnglựclượngnhằmủnghộGiaTôgiáomàchínhTâyBanNhacũnglàngườibảovệhănghái.GhichúsauđâycủaBộNgoạigiaoxácnhậnquanđiểmnày:“Trênnguyêntắc,chúngtachỉđềnghịTâyBanNhahợptácvàocuộcviễnchinhbởivìthừasaibịsáthạilàngườiTâyBanNha;mặtkhác,vì lúc ấy takhôngbiết là cuộcviễnchinh sẽkếtthúcbằngmộthiệpướcvớiNamkỳhaybằng sựchiếmcứhẳnmộtphầnlãnhthổcủaxứnày,nêncólẽtađãgiảthuyếtrằngchínhphủTâyBanNhanhưthếlàđãthỏamãnrồivìkhígiớicủahọđãmanglạivinhdựchomộtcuộcviễnchinhđượcthựchiệntrongsựhợptácvớichúngta”[122].

Đócũnglàgiải thíchchínhthứccủaTâyBanNha.Thậtvậy,CôngbáoPhiLuậtTân ngày 1 tháng 10 năm1858 công bốmột bức thư gởi từĐàNẵngcủamộtngườiTâyBanNhavàohàngquantrọngnhấttrongcuộcviễnchinhliênminh,trongđótalưuýđoạnnày:“NgàibiếtrằngcuộcviễnchinhNamkỳ,đốivớiTâyBanNha,làmộtvấnđềthuầntúyGiaTôgiáo...mộtchiếndịchđượcthựchiệnvớimụcđíchduynhất[củaNữhoàngchúngta]làbảođảmtựdotruyềngiáovàsinhmạngcủanhữngthừasainhiệtthànhcủaNữHoàng”[123].

ĐạisứTâyBanNhatạiPariscũngviếttrongthưđềngày4tháng11năm1862: “Vào lúc quyết định cuộc viễn chinh này, chính phủ củaNữhoàngchúngtôinhắmtrướcmắthaimụctiêuchính:hợptácđểgópphầntrongviệcbànhtrướngnềnvănminhcùngánhsángPhúcâmtạiNamkỳ,đồngthờilấylàm vui mừng được trợ giúp chính phủ của Hoàng đế trong công cuộcnày”[124].

Nhưvậy,RigaultdeGenouillylênđườngđến“Namkỳ”-nghĩalàViệtNam-vớisứmệnhchínhlàbảovệ,bằngđạibácvàtàuchiến,sựtruyềngiáocủa các thừa sai vàmang ánh sáng vănminh đến cho dân tộcViệtNam.Nhândịpnàyôngthămdòkhảnăngthiếtlậpmộtchếđộbảohộ,nhưngđóchỉlàmộtmụctiêuhoàntoànthứyếu.

CHƯƠNGII:MẤTNAMKỲVÀTHỪANHẬNGIATÔGIÁO

ĐàNẵngbịchiếmngày1tháng9năm1858,nhưngcuộcviễnchinhĐàNẵngchothấyngayđâylàmộtthấtbạichínhtrịvàquânsự.QuânđộiViệtNamkhángcựquyết liệt.Huếkhôngchịuđểbị uyhiếpvà thương thuyếttrongcácđiềukiệnbấtlợinhưvậy.Đóngđôvĩnhviễntạiđịađiểmnày,trênbờbiểnViệtNam,làđiềukhôngthểquanniệmđược;tiếnquânraHuếthìquábấttrắcvìkhôngđủphươngtiệnvàtintứcchínhxácvềKinhđô;bệnhtậtlàmhaomònquânđộiPháp.

Thấtvọngbởinhữngthừasaivàthứctỉnhtrướctìnhthế,ĐôđốcRigaultdeGenouillybènxoayquamộthướngmới:nhắmđếncảngSàiGònởphíaNam,cảngnàybịchiếmngày18tháng2năm1859.NếucuộcviễnchinhĐàNẵngđượcquyếtđịnhbởimốibậntâmtôngiáo,thìviệcchiếmSàiGònlàdotầmquantrọngthươngmạicủacảng.VìthếnókhôngmấydínhlíuđếnviệcbảovệtínđồGiaTôgiáo.Vàviệccảithiệnsốphậncácgiáosĩthừasai,lýdochínhthứccủavụtấncôngĐàNẵng,đượchoãnlạiđếnmộtngàytốtđẹphơn;tháng3năm1860,quânPhápcũngrútkhỏiĐàNẵng.

Biệnphápnàygặpsựchốngđốicủacácthừasai;họchủtrươngmộtkếhoạch tấn côngkhácvàhọ tứcgiậnkhi thấymụcđíchkhởiđầu của cuộcviễnchinhbịđẩyxuốnghàngthứyếungaykhimiếngmồithuộcđịavừamớixuấthiện.Thế làbắtđầucuộc tranhchấp thườngxuyêngiữa lợi ích thuộcđịavàlợi íchtôngiáo,giữachínhsáchthuộcđịavàchínhsáchcủanhữngthừasai-mộtcuộctranhchấpkhôngphảilàtrầmtrọngvàkhônggiảiquyếtđược,songnócũnglàmnổibậtvaitròcùngcácbậntâmchínhtrịcủanhữngngườithườngquênđiviệcphảitrảlạichoCaesar...

Hiệpước1862choàngvònghoavinhdanhcáccốgắngchiếmthuộcđịađầutiêncủacácđôđốc,đồngthờimanglạimộtquàtặngđẹpchoGiáohộiGiaTô: quyền tựdo truyềngiáovàhànhđạođược chính thức thừanhận.NhưngHiệpướcnày,kếtquảcủamộtcuộcthươngthuyếtgiantruânvàlâudài, không làm thỏa mãn ai cả: không làm thỏa mãn Triều đình Huế, dĩnhiên,vìhọvừakýhànhđộngđầuhàngđầu tiêncủahọ;không làm thỏamãncácđôđốc cònmơđến cáchđánhchiếmkhác; cũngkhông làm thỏamãnnhữnggiáosĩ thừasaimuốnđánhbạimọikếhoạchhòabìnhvớivuaTựĐứcmàhọmuốnlậtđổ.Chínhvìphảicótháiđộđốivới“tênchuyênchếbạotàn”này,“tênđaophủgiếthạiconchiên”này,màsựliênkếtgiữacácđạidiệncủaHoàngđếvàcácđạidiệncủaGiáohộiđôikhibịvẩnđụctrầmtrọng.

ChúngtabắtđầubằngsựthấtbạiĐàNẵng.I. THẤT BẠI CHÍNH TRỊ VÀ QUÂN SỰ TRONG CUỘC VIỄN

CHINHĐÀNẴNGĐôđốcRigaultdeGenouillyđãcảnhgiácBộNgoạigiaophảicoichừng

sựtuyêntruyềncủacácthừasai,thìchínhôngta,domộttrớtrêucủađịnhmệnh,lạilànạnnhâncủasựtuyêntruyềnđó.KinhnghiệmđángbuồnvềvụĐàNẵnglàmôngmấthếttintưởngnơicáckhẳngđịnhcủanhữngthừasai,vàgâyramộttranhchấpnặngnềgiữaôngvàgiámmụcPellerin.

A.ĐôđốcRigaultdeGenouillyvỡmộngTất cả các thừa sai đều khuyên tấn công Đà Nẵng. Theo giám mục

Retord,chínhphủViệtNamxemcảngnàynhưlàsinhtửchoviệcbảovệxứsở.Đểlàmbằngchứng,ôngđãgởichoCôngtướcKleczkowski,ngườiđượcĐôđốcRigaultpháiđếnBắckỳvàotháng9năm1857đểdòlatintứcvềgiámmụcDiazbịbắtgiữ,mộtbáocáocủamộtviêntuầnvũđãdânglênvuaTựĐức;trongấyviênquancaocấpnàyviết:

“Mớiđây [ngườiÂu]đem tàuđếnĐàNẵng,họgiảvờxinđược tựdobuônbán,nhưngthậtsựđólàcáchđểngấmngầmloantruyềncácsai lầmghêtởmmàhọmuốncó.Họkhôngmấyquantâmđếnviệcbuônbán,nhưnghọmuốndựavàocáccớquígiáđóđểdễdàngviphạmluậtphápnướcta...NguyhiểmnằmtrongvịnhĐàNẵng;dotầmcỡtolớn,vịnhnàychophéptàubèqualạidễdàngvà,nhờcónúibaobọc,nólàchỗneotàuthíchhợpđểtránhsónggió...”.SaukhinhắclạirằngviệcphòngthủĐàNẵngcònquantrọnghơnnữavìcăncứnàynằmsátKinhđô,viênquanxácnhậnvịtríĐàNẵnglà‘chìakhóacủanướcta’.[125]

ĐôđốcRigault vội vànggởi báo cáo này và các ý kiến của giámmụcRetordchoBộtrưởngHảiquânvàThuộcđịa.Trongvănthưngày4tháng10 năm 1857, ông viết: “GiámmụcRetord cũng khuyên nên tấn công vàchiếmĐàNẵng...ĐàNẵngquảlàchỗneotàukháantoàncảtrongmùagióđông-bắc;vàvìnógầnKinhđôHuế,việcchiếmđóngnósẽgâyảnhhưởngtrầmtrọngtrênchínhquyềnĐôngdương.Áplựcnàycólẽsẽbuộchọchấpnhậnmọiđiềukiệnmàchúngtaxétlàvừaphảiđểápđặtlênhọ.ThànhphốHuếcũngkhôngphảilàkhôngthểtấncôngđượcmặcdùđãtừngđượccáckỹsưPháp thườngxuyêngia tăngcủngcố,nhưngmuốntấncôngHuế thìngoàibộbinhcòncầnthêmmộtsốlớnpháohạm”[126].

Lạinữa,ngườiPháplênđườngđếnĐàNẵngvớihyvọngrằngngườiViệtNamsẽxemhọnhưnhữngngườigiảiphóng;họtinrằngsẽcómộtphongtràonhưthếtrongquầnchúng,vàchỉcầnsựcómặtcủangườiPháplàđủđể

đạtmụcđíchmongmuốn[127].Nhữngchuyệnnhưvậychẳnghềdiễnra.Ngay từcácngàyđầu,ngườiViệtNamđã tạomộtkhoảng trốngchung

quanh người Pháp; cũng không thấy xuất hiện ‘đạo quân con chiên’ màRigaultdeGenouillyđượchứahẹn.Tráilại,khôngcómộtngườiGiaTônàođếnnhậpvàohàngngũngườiPháp,vàcáclờicamkếtcùngcáchứahẹncủanhữngthừasai,rằngmộtsốgiáosĩsẽcómặttrongđoànviễnchinhPháp,đãkhôngđượcchứngthựctínào[128].

Về những ngườiViệtNamkhông phảiGiaTô, “chiếm tuyệt đại đa sốtrongđấtnướcnày”,G.Aubaret, sĩquanhảiquân saunày thànhcánh taymặtcủaĐôđốcBonard,thấyhọ“quákỷluật,quágắnchặtvớiphongtục,vìthếhọkhôngthểlaomìnhvàocánhtaycủanhữngngườimàngaytừthuởấuthơhọđãxemlàmanrợ,vàđằngkháclạichỉlàmhọghêsợhơnlàthươngmến.”[129]

Triều đìnhHuế, rất an tâm về sự trung thành của dân chúng, chỉ thấytrongcáchànhđộngcủangườiPháp“mộtsựxâmlăngbấtchính,khônggìcóthểbiệnminh.”[130]Và,dùĐàNẵngvàsauđólàSàiGònđãbịchiếm,họvẫn không chịu gởi đại diện toàn quyền thực sự để thương thuyếtmà chỉkhônkhéophòngthủ,tựvệ.

LàmộttínđồGiaTôthànhtínvàrấtngoanđạo,đồngthờicũnglàngườibảovệnhiệtthànhchoGiaTôgiáotạiViệtNam,Aubaretkhôngthểkhôngphêphánnghiêmkhắccácthừasai:“Mộtsốvịthừasai,theochúngtôi,đãsailầmkhikêugọiđếnsứcmạnhthôbạođểbảovệmộtlýlẽmàsứcmạnhchỉgây thiệthại rất lớnnếukhôngnóirằngnó làmmất tấtcả.Phảinóirõrằnghọđãsailầmmộtcáchkỳlạvềtinhthầnchínhtrịcủamộtdântộcmà,dùđãsốnglâunăm,họbiếtkhásailạc”[131].

RigaultkhôngnghĩnhưAubaretrằngnhữngthừasaiđãthànhthậttrongsựsailầmcủahọ.ÔngtinchắcrằngchínhphủPhápvàchínhôngđãbịhọcốýđánhlừa.Trongcôngvănngày29tháng1năm1859,ôngviết:“ChínhphủđãbịlừavềtínhcáchcủaviệcthôntínhNamkỳ;nóđượctrìnhbàynhưlàmộtviệclàmrấtđơngiản,nhưngnókhôngđơngiảntínàocả.Ngườitanói với chính phủ về những tài nguyên không hề có, về sự sẵn sàng nơingườidânnhưngkỳthựccácsựsẵnsàngấykháchẳnvớinhữnggìđượcnóitrước,vềmộtquyềnuyrãrờivàsuyyếunơihàngquanlại,nhưngkỳthựcuyquyềnđólạimạnhmẽvàkiêncường,vềsựthiếuvắngquânđội,nhưngkỳthựcquânchínhquilạirấtđôngvàquântựvệthìgồmtấtcảnhữngngườikhỏemạnh trongdân chúng.Người ta ca tụngkhí hậu tốt lành, nhưngkỳthực,đểvữngtinđiềunày,chỉcầnnhìngươngmặthốchácvàốmteocủanhững thừa sai đã đến giữa chúng ta từ khắp các nơi trong xứ.ĐàNẵng

khônghơngìHồngKông,màHồngKôngđãnổitiếnglànơiđộcđịa.Tómlại, khi đọc lại báo cáo củaUỷ banHỗn hợp, họp tạiBộNgoại giao, đốichiếuvớithựctếđãxảyrachođếnngàyhômnay,chúngtatinchắcrằngvấnđềđượcbaobọcbởinhữngxácquyếtsailầm,vàngườitađãgiấugiếmmọikhókhănthựcsự.Theotôi,rõràngcácđươngsựmuốnlôikéochínhphủ,vìbiết rằngmột khi đã bị lôi cuốn thì chính phủ rất khó, nếu không nói làkhôngthể,rútlui.”[132]

Nhưthế,đoànquânviễnchinhPhápsalầyởĐàNẵng.TrongýnghĩcủaRigaultdeGenouilly,từnaycảngnàyphảilàmộtcăncứcủaPháp.Việccấpbáchnhấtlàbảovệnó.Họsửalạinhiềuđồnlũycũvàxâydựngthêmcácđồnlũymới;dựngcáclôcốt,cácdoanhtrại,cácđồnlũymớivàmộtbệnhviện200giường.NhưngquânlínhPhápkhôngchịunổikhíhậunhiệtđớiởĐàNẵng.Các công việc đó trở nên không kham nổi, vì trời thìmưa,màquânlính,trútronglềutrại,phảidầmnướcngàyđêm,ngủtrongbùn,đãmắccác dịch bệnh. Sựmệt nhọc và nóng bức đã đánh quỵ những người lính.Bệnhthổtả,bệnhkiếtlỵ,bệnhhoạihuyếtđãgâyranhiềunạnnhân.Đôđốctrìnhbày tình trạngbiđátđóchoBộ trưởng trongvăn thưngày4 tháng1năm1859:“...Thậtvậy,tôihếtsứcđauđớnxácnhậnvớiNgàisựtồitệcủatình trạng sức khỏe chung. Thiếu tá Levêque, Trung úyVirot, PhóKỹ sưDelautelđềuđãđiMaCaovàcólẽphảiđưavềPháp.Tôikhôngbiếtphảilàmthếnàolấpcáclỗtrốngấy.Mỗingàylạicónhiềungườichết,vàthờitiếtxấu,màcácthừasaibảolàsẽchấmdứtvàođầutháng12,vẫntiếptụcvớinhững trậnmưadầmdềkhông tưởng tượngnổi.Chỉnội sựkiệnđó,Ngàicũngnhậnbiếtđượcgiátrịcủanhữngtintứcđangđếnvớitôivềmặtnày,vàniềm tin mà tôi phó thác cho họ về các cuộc hành quân phải thực hiện.Nhưngdùthếnàođinữa,thưangàiBộtrưởng,chúngtađangnhanhchóngtuộtdốcxuốngđến tình trạngbất lựchoàn toànvàđến thờiđiểmphảibấtđộngtạiĐàNẵng.Mọiphươngcáchnhằmcảithiệntìnhtrạngcủaquânsĩvàthủythủđoànđềuđãđượcsửdụngvàkhônghiệuquả.Cácysĩ,bịvậtvãbởibệnh tật,đãđiđếnkết luậnrằngngườiÂuchâukhôngnên làmviệcgìcảtrongkhíhậunày,nhưngnhưvậythìlàmsaothiếtlậpđượcởđâysựphòngthủ,xâydựngbệnhviện, doanh trại v.v...Đó là cái vòng luẩnquẩnkhiếnchúngtaphảibểđầu”[133].

Trongmộtcôngvănkhác,Đôđốcchobiếtconsốngườichết thậtđángbáođộng,sốngườiđượcđưavàobệnhviệncũngquánhiều,bệnhkiếtlỵvẫncònnghiêmtrọng,binhlínhvẫnbịđedọabởithờitiếtxấu,chỉcònlạicácsĩquan và những binh sĩ kiên cường: thật vậy, trên 800 bộ binh chỉ còn lạinhiều nhất 500 người có thể cầm được khí giới. Nếu phải bảo đảm việcphòngvệĐàNẵng,thìkhôngcòngì,haygầnnhưkhôngcòngì,đểmởcác

cuộchànhquânquantrọng[134].Trong tình trạngnhư thế,một cuộc tiến quân raHuế, như các thừa sai

nónglòngchờđợi,rõràngkhôngthểthựchiệnđược.NgườiPhápthiếuhẳncácphương tiệnvận tải lương thựcvàđạndược,đườngsá thìkhôngdùngđược,vàvớikhíhậunhưthế,binhlínhkhôngthểlàmcuộctiếnquânlớnđểtấn côngmột cứ điểmđã đượcxây thànhđắp lũy theo kiểuÂu châu, cầnphảicótrọngpháolớnvàchỉcóthểđếnđượcbằngđườngthủy[135].Nhưng,theolờicủacáchoatiêuGiaTôđượcgiámmụcRetordcungcấp[136],nếunhưchắcchắncácpháohạmcóthểvượtchướngngạiđểđếnHuế,thìcũngkhôngchắcchúngcóthểvượtđượclòngsôngquácạnđểtấncôngcácđồnlũyđược phòng thủ bằngnhữngđại bác được chế tạo theo kiểuÂu châu.MuốnchocuộchànhquânđánhHuếđượcítnhiềubảođảmthànhcông,cầnphảicócácpháohạmvới lòngthuyềncạnvàmộtđoànquânítnhất3.000người.Nếukhôngcóđượccácphươngtiệnđó,thìmộtcuộcviễnchinhHuếlàđiềukhôngthểquanniệmđược,vàchínhđólàcáigútcủavấnđề[137].

Vậyphảilàmsaođểrakhỏitìnhthếấy?NgườiPhápđãbiếtcómộtthànhphố quan trọng ởmiềnNam của xứ này vừa là vựa lúa vừa là trung tâmthươngmại.ĐólàSàiGòn,thànhđôcủavùngNamNambộ,mộtvùngđấtcựckỳtrùphúvới lúalàmộttrongcáctàinguyênchínhchothunhậpcủangânquỹnhàvua.VàngườiPhápnghĩrằng,chiếmđượcSàiGòn,làcóthểchấmdứtnguồnxuấtkhẩulúavàthuế,điềunàygiángmộtđònácliệtchoTriềuđìnhViệtNam,khuyếnkhíchCamBốtnổidậy chốngViệtNamvàlàmchovuaXiêmnghetiếngđạibáccủaPháprềnvang[138].Mặtkhác,SàiGònlạinằmtrênmộtconsôngmàtàuchiếnvàtàuvậntảilưuthôngđược.Đổ bộ lên là quân đội gặp ngay điểm tấn công, không cần di động xa vàkhôngcầnmangtheotúi lươngthực:cuộchànhquânhoàntoànnằmtrongphạmvisứcmạnhvậtchấtcủahọ.Ngoàira,đánhvàoSàiGònlàcóthểcắtđứtngaysựxuấthiệncóthểxảyracủaquânđộiAnhtrongvùnghoạtđộngcủaPháp[139].

Thế làngườiPhápquyếtđịnhhướngđếnthànhphốấy.QuyếtđịnhnàylậptứclàmnổracuộccãivãquyếtliệtgiữaĐôđốcRigaultdeGenouillyvàgiámmụcPellerin.

B.CãivãgiữaĐôđốcRigaultdeGenouillyvàgiámmụcPellerinPhần lớncác thừa saiđềuchốngviệcchiếmSàiGòn.Thậtvậy,vấnđề

thựcsựcủaGiaTôgiáokhôngnằmởmiềnNam,nơimàdânchúngkhôngmấytiếpthusựtruyêntruyềncủacácthừasaivànơimàhọsốngtươngđốidễdàng.Vấnđề thựcsự làởmiềnBắc,nghèonànvàbịxáo trộnbởicáccuộc nổi dậy của nông dân: chính tại đây, các thừa sai mơ ước lập một

vươngquốcGiaTôđộclập.Nên,theoýhọ,nếukhôngđánhđượcKinhđôHuế,thìphảichiếmBắckỳ.

NgườiTâyBanNhatạiPhiLuậtTânđãchothấyrõcáchnhìncủahọtrênBắckỳ,vàcácgiáosĩDòngĐaMinhTâyBanNhađãcôngkhaituyênbốviệcchiếmxứnàylàmụcđíchduynhấtquantrọngcủacuộcviễnchinh[140].Trướcđềnghịcủahọ,ĐôđốcRigaultphảnbácrằngtình thếmàquânđộiPhápđanggặpphảikhôngchophépnghĩtớicáccuộctiếnquân;ngoàirakhíhậuvàbệnhdịchtảởBắckỳcònkhóchịuđựnghơnlàởĐàNẵng[141].

ViệcviễnchinhSàiGònlàmthấtvọngcácthừasaiởBắckỳlàđiềudễhiểu.ĐiềukhiếnchúngtasuynghĩchínhlàtháiđộcủagiámmụcPellerin,màđịaphậnnằmngay tạimiềnNam.Làngười chủ trươngquyết liệt chocuộctấncôngvàoHuế,vịgiámmụcnàyđãthỉnhnguyệnđánhvàoSàiGòn,khithấyviệcđánhraHuếlàkhôngthểthựchiệnđược.Nhưngngaykhicuộcviễn chinh được quyết định, giámmục lạimởmột chiến dịch chống cuộcviễnchinhnàyvàchốngĐôđốcRigault.TheoĐôđốc,giámmụcPellerinđãbịlinhmụcGaëntra,thủlãnhcủanhữngthừasaiTâyBanNha,dẫndắt:“BịlunglạcbởilinhmụcGaëntra,ngườivốnchỉmơướcBắckỳ,vàmuốndiễnhành trongchiến thắngvớimàucờTâyBanNhaởđó,giámmụcđãcôngkhaituyêntruyềnchốngcáckếhoạchvàcácquanđiểmcủaChỉhuytrưởngngaytrongcácphòngcủasĩquan,bằngcách tuyênbốrằngtôiđãhiểusaicácýđịnhcủaChínhphủ, rằngông ta làngười thụ thácýđịnhcủaChínhphủvàrằngtôiphảitườngtrìnhvềcáchhànhxửcủamình.TìnhhìnhgăngđếnnỗisuýtnữatôiđãralệnhbắtgiámmụcPellerinvàdẫnđộôngtađếnHồngKông”.

Là thông ngôn của đoàn quân viễn chinh do các đồng sự của ông giớithiệu,giámmụcđượcyêucầurờikhỏiquânđội.Đôđốc,bấtbình,đãghilạigiaiđoạnđóbằngcáclờilẽnhưsau:“Saunhiềulầnthảoluậnvềcáigọilànhiệmvụchínhtrịcủaôngta,cácvịđồngsựnàyđãthuyếtphụcđượcôngvàgiámmụcPellerinđãđích thânđếnxinphép tôiđể trởvềHồngKông.Và,vàolúcchúngtôilênđườngđiSàiGòn,chiếcPrégentmangthưđiHồngKông,mangtheovịgiámmụcnày, làngườimàlờinóivà tháiđộchỉgâycho chúng tôi những lộn xộn, rắc rối, người đã xen vàomọi âmmưu vàkhônglàmgìcó íchcả,vì tấtcảnhữnggìôngtanói, tuyênbố,hứahẹnởđây,cũngnhưtrướcỦybanhọpởParis,đốichiếuvớithựctế,cảvớinhữngsựviệctầmthườngnhấtnhưtínhchấtcủakhíhậuvàthờihạncủamùamưahiệncònđangdaidẳng,cũngđềusai,luônluônsai.Tôirấttiếcđãnóithếvềmột ngườimangmàu áo tu sĩ, nhưnggiámmụcPellerin khôngbiết gì vềngaycảnhữngvùngmàôngđãsống,hoặcôngtađãcốtìnhmắcphảinhữngsailầmmàôngxétrằngcóíchchoquyềnlợicủaông,hoặccóthểlàcảhai

lỗilầmấyhộilại;và,vìthế,nhấtthiếtkhôngthểtintưởngđểdùngôngta,ngaycảviệclàmthôngdịchviên...giámmụcPellerinkhônghềmuốnđứngbêncạnhcáccôngviệc,màmuốnxenvàotrongcôngviệc;ôngtalấnlướtđến độ dám thịnh nộ ép buộc tôi phải chấp nhận các kế hoạch hànhquân”[142].

Đôđốckếtluận:nếuviệctrụcxuấtgiámmụcPellerinđượctuyênbốbởichínhquyềnViệtNamvớicùngnhững lýdobuộc tộinhưvậy,chắcchắnbáochí thừasaiđã lahoảng lênkhắpnơivềđànáp tôngiáo,nhưngđó làviệchằngngàycủagiámmục:“Xenlẫnthườngxuyênvànguxuẩnvàocáccôngviệcchínhtrị,dânsựvàquânsựkhôngthuộcvàkhôngthểthuộcphậnsựcủahọ”[143].

Biến cố Pellerin, biến cố đầu tiên của cuộc viễn chinh, chỉ làmột khókhăntrongnhiềukhókhănmàRigaultdeGenouillyphảiđốiphó.Cácyêucầuđầyloâucủaôngvềviệcxintăngviệnvẫnkhôngđượctrảlời;ônghếtsứccayđắngvềviệcchínhphủPháptỏradửngdưngtrongvụNamkỳ.Thậtvậy, lúcấyNapoléonIIIđã tungquânđộiPhápvàochiếndịchởÝ;đó làthời điểm trước các chiến trậnMagenta vàSolférino.Thay cho tăng viện,Rigault de Genouilly nhận được tin nước Pháp đã bước vào cuộc chiếnchốngnướcÁocùngvớicácchỉthịbảoôngcốgắngtìmgiảipháphòabình.Bị dồn vào thế bất lực, bị Paris bỏ quên, Đô đốc xin được triệu hồi vềPháp[144].

NhưngđộiquânPhápởĐàNẵngkhôngthểnằmmãitrongtìnhtrạngchờđợi.Sựchờđợimộtgiảiphápdứtkhoátcàngkéodài thìnhữngkhókhăncànglớndần[145].Vớimộtítlựclượngtrongtay,RigaultdeGenouillyquyếtđịnhchiếmtứckhắcthủphủcủamiềnNam.

II. CHIẾM SÀI GÒN VÀ MỞ ĐẦU CÁC CUỘC THƯƠNGTHUYẾT

Dùđượcbảovệbởinhiềuđồnlũyvàmộtthànhtrìđẹpđẽ,cùngvớinhiềuchướng ngại vậtmà ngườiViệtNam dựng lên trên sông, SàiGòn vẫn bịchiếmngày17tháng2năm1859,sauvàitrậnchiếnkhádữdội.ĐểlạimộtđoànquânnhỏbéchiếmgiữSàiGòn,RigaultdeGenouillyquaytrởlạiĐàNẵngvớihyvọng,nhờtăngviệnđãxin,cóthểđánhmộtđònquyếtđịnhvàokinhđôvàsẽđếnthươngthuyếtngaytạicungvua.NhưngtìnhthếcủacácđộiquânPhápvẫnbiđátnhưtrước,vàcólúcParisđãnghĩđếnviệcrúttoànbộkhỏiViệtNam,từbỏmọithamvọngthuộcđịa.NhưngphíaViệtNamlạichấpnhậnngừngchiến,cólẽvớiýnghĩlàcứkéodàithươngthuyếtthìsựmệtnhọcvàkiệtsứcsẽkhiếnngườiPháprađi.Vàthươngthuyếtdiễnracựckỳkhókhăn: thừa sai chốngđốimọi nỗ lựchòabình củangườiPháp, và

TriềuđìnhHuếthìkhôngmuốnchấpnhậncácnhượngbộchothừasaimàhọ khinh bỉ. Giữa lúc đó, vào tháng 10 năm 1859, Đô đốc Rigault deGenouillyđượcĐôđốcPage thay thế.Từ1859đến1862,cócả thảy3đôđốcnốitiếpnhaulàmtưlệnhđoànquânviễnchinhPháptạiViệtNam.TạiBộHảiquânvàThuộcđịacũngcósựthayđổiquantrọng:ĐôđốcHamelinnhường chỗ cho Chasseloup-Laubat, người mà tên tuổi gắn liền với sựnghiệpthuộcđịaPháptạiNamkỳ.

ChúngtasẽlầnlượtnghiêncứutìnhhìnhcủacácđộiquânPhápvàchínhsáchcủaParis,nhữngkhókhăntrongcácthươngthuyếtvàchínhsáchbànhtrướngthuộcđịacủaChasseloup-Laubat.

A.TìnhhìnhcácđộiquânPhápvàchínhsáchcủaParisNgườiPhápkinhngạcvề thànhphốmàhọvừachiếmđóng.Trênquan

điểmthuộcđịa,“SàiGònsẽtrởthànhtrungtâmthươngmạitolớnngaykhiconsôngmangtênnómởcửachongườiÂuchâu.Xứnàythậtlàđẹp,giàucóvềmọisảnphẩm:gạo,bông,đường,thuốclá,gỗxâydựng,thứgìcũngnhiều,vàvìconsông thông thươngđượcvớiđồngbằngbên trongnhờcónhiềusôngrạch,nênnócóvôsốtàinguyênđểxuấtkhẩu”[146].

SàiGòn,vìthế,quáquantrọngkhôngthểbỏđược;nhưngcáclựclượngPháplạiquáítỏiđểcóthểchiếmtrọncảthànhlẫnphố.NgườiPhápđànhchỉ củng cốvà chiếmgiữđồnphíaNam, saukhi phá tung thành, đốt hủysạchtấtcảnhữnggìtrongđó.BinhlínhViệtNamrútvềKỳHòatrongđồngbằngbaoquanhSàiGònvàcáchđó6câysố.

Dânchúng lập tức thựchiệnkếhoạchvườnkhôngnhà trống,cácquanvăn võ đều biếnmất, những đám cháy lớn tăng nhanh chung quanh vị tríngườiPhápchiếm:SàiGònbỏngỏ,khôngcóchínhquyền.TriềuđìnhHuếkhôngcònnhânviênchính thứcởđónữa,nhưnguyquyềnvẫnđượccảmthấyquaviệcbấthợptáccủadânchúng.DùĐôđốc,nhờsốtiềnlấyđượctronglúcchiếmthành,đãchịumuavớigiácaonhưngthựcphẩmvẫnkhanhiếm.Vàdù“chúngtađượcbaoquanhbởicáclàngGiaTôgiáo,đánglẽhọphảitỏranồngnhiệtvớichúngta.Cứquakếtquảthựctếmàxétthìsựnồngnhiệtđókhôngcó:lạithêmmộtquảquyếtsailầmquanhvụNamkỳ...Chínhphủ này không yếu, cũng không mất tổ chức như người ta thích trìnhbày”[147].

Về phần thừa sai, họ chỉ làm tăng thêm sự nghi ngại nơiĐô đốc. “TừnhữnggìgiámmụcLefèbvređãnóichochúngtôivềthànhSàiGòn,vềcácđồnlũycủanó,vềcácchuẩnbịquânsự,vềcácquanlạivàtinhthầncủadânchúng,tôicóthểphêphánsựhiểubiếtcủanhữngthừasaicủachúngtavềnhững gì không thuộc lãnh vực tôn giáo. Bất cứ việc gì mà căn cứ trên

nhữngdữkiệndocácvịấycungcấpđềulàphiêulưu;vềảnhhưởngcủahọtrênconchiên,tôihoàntoàncóquyềnkhôngtinnữa”[148].

BịcôlậpnhưthếtrongmộtgócvàbịđedọatrướcsựtấncôngbấtthầnđếntừKỳHòa,quânPháptrúphòngởSàiGòndùmệtvẫnphảimởcáccuộchành quân chung quanh để tự vệ và để thiết lập quan hệ vớimột số dânchúngvẫnkhángcựtiêucực.

ỞĐàNẵng,tìnhhìnhsuysụpnhanhchóng.Mọihoạtđộngđềubịtêliệtbởitìnhtrạngtệmạtcủacáctàuvớicácnồixúp-desắphỏng[149].DịchtảvàkiếtlỵtiếptụcgâyhaotổnlớntrongđộiquânPháp:chỉtừ15đến26tháng6gần80ngườigụcngã[150].Bệnhtậtkhôngchừacảcácysĩvàcácbácsĩgiảiphẫu,vàsựthiếuhụtnhânsựcủangànhylàmtăngthêmsốnạnnhân.Cácđạiđộibộbinh,ítbịbệnhnhất,cũngchỉcònkhoảng30đến35ngườicònchiếnđấuđược;đạiđộipháobinhkhôngđếmđủ20binhsĩcònđủsứckhỏe;cácthủythủcũngtệhạikhôngkémgìlínhbộ[151].

Sựtiếptếlươngthựcluônluônbịthiếu.NhưngsựthiếuthanđáchocáctàuhơinướctrongtìnhtrạngphảigiữliênhệthườngxuyênvớiSàiGònvàvớiHồngKông,cũngđángngạikhôngthuagìnạnđói.Thêmnữa,cáctàuhơinướcnàylạithiếuthợmáy.Trongcôngvănngày15tháng7năm1859,Đôđốcviết:“Ngàithấyđấy,tấtcảnhữnggìởđâyđềuđangđiđếnchỗtànlụi, cảngườivàđồvật...Ngài sẽhiểu rằngkhôngai có thể chỉ huy trongnhữngđiềukiệnnhưthếnàyvà,đằngkhác,dùBộcầnphảigiảiquyếtnhucầunàođinữa, tôicũngkhông thểnhận lấy tráchnhiệmvềnhữnghệquảnghiêmtrọngmàmộttìnhtrạngnhưthếnàycóthểmangđến”[152].

TấtcảcáccôngvăncủaRigaultdeGenouillyđềuđượcviếtvớicùngmộtgiọngbáođộngnhưvậy.Ôngtalặplạitrongmỗicôngvănlờixintăngviệncủaông,bằngngười,tàuvàđạndược;sựtăngviệnkhôngđếnhoặcđếnmộtcáchnhỏgiọt,khôngđủbùchochỗmấtmát.

Trongkhiđó,đối thủngàycànggiatănglựclượngvà,khắpnơi,ngườiViệtNamtổchứccuộckhángchiếntíchcực[153].Mỗingàyqua, trướccáclựclượngđôngđảohơnvàkhảnăngphòngvệhiệuquảhơnbênphíangườiViệt,ngườiPhápcầnphảicómộtlựclượngquantrọnghơnđểbảotồncácvịtríđãnắmvàđểchiếmcácđiểmmới.Từnay,đểtấncôngHuế,phảicóítnhất 5.000 người và đội quân đồn trú ĐàNẵng cần 1.500 người, thay vì1.000 người như trước[154]. Đồng thời, “càng đi sâu vào thực trạng củaVươngquốcAnNam,càngvénlêncácbứcmànbímật,nhữngxácquyếtlừadối biếnmất, không thể không thừa nhận rằngmột cuộc chiến chống đấtnước này khó hơnmột cuộc chiến chống Thiên triều TrungQuốc.Do có

nhiềugiao thôngđường thủy,TrungQuốcdễbịđánhởnhiềuđiểm;nhiềuvùngrơivàotìnhtrạngvôchínhphủ,mộtphầnlựclượngphảiđượcdùngđểđànápnộiloạnđãlàmsuyyếuviệccaitrịtrongnước.ỞNamkỳ,tổchứcchungrấtmạnhvàtổchứcquânsựthìhữuhiệu”[155].

Mệnh lệnh của Paris là chỉ đánh Huế khi nắm chắc phần thắng[156].Nhưngsựviệcđãrõrằngtừnaykhôngthểcóthắnglợi.Vềmọimặt,sựthuasútsố lượngvềbộbinh, thiếu tăngviệnvề thủybinh,khôngcópháohạmnhỏvàthiếuđạndược,khôngthểnghĩđếnviệctiếptụccáccuộchànhquânbằngmộttấncôngvàoHuế[157].Vậyphảilàmgì?Cũnggiốngnhưhồinăm1857,NapoléonIIIkhôngcóýđịnhgìrõrệt,chỉđềrabagiảiphápđểviênChỉhuy trưởng tùynghi lựachọn: tiếp tụccuộcchiếnnhắmđếnviệc thiếtlập nền bảo hộ, chiếmđónghạn chế, hoặc rút lui toàn bộ.Bộ trưởngHảiquânrachỉthịchoRigault:“Hoàngthượngtrôngcậyởkinhnghiệmvàsựsángsuốtcủaôngđểquyếtđịnhxem,vớilựclượngmàôngchỉhuy,cónêntheođuổiviệcthiếtlậpnềnbảohộtrênVươngquốcAnNamkhông;haylàtốt hơn chỉ nên làm áp lực trênChính phủ đó, bằng cách chiếmđóngĐàNẵngvàcáccứđiểmkhácmàôngđãhoặcsẽcó thểchiếmđượcvàbằngviệcphongtỏamộthaynhiềucảngởNamkỳ,đểđiđếnmộthiệpướctrênnềntảngkếhoạchđãvạchrangày25tháng11năm1857;hayđànhbỏcácvịtrímàchúngtachiếmđóngvàtừbỏhẳnmưutínhrõràngnằmngoàitầmcácphươngtiệnmàôngcó”[158].

Từbỏcácvị trí?Từbỏhẳncuộcviễn chinh?Rigault deGenouilly, kẻchiếnthắngởcácbiểnTrungQuốc,gạtquamộtbêngiảiphápnàymàôngtaxemtươngđươngvớithấtbại.“Tôikhôngthểnhậntráchnhiệmvềmộtcuộcrútluihoàntoànnhưthế.Đólàmộtbiệnphápcựckỳquantrọng,chỉchínhphủmớiquyếtđịnhđược,vàvềviệcnàytôikhôngcóthẩmquyền.Thậtvậy,khôngnênlầmlẫnviệcrútkhỏiNamkỳvớiviệcnhậnlấysựsụpđổcủaảnhhưởngPháptrêntoànvùngViễnĐông...TôixinthưavớiNgàilàtôikhôngchủđộngtrongviệcrútkhỏiNamkỳvàtôichờđợimộtmệnhlệnhrõràngcủangàiBộtrưởngđểlàmviệcđó”[159].

Mộtmặt,viênChỉhuytrưởngkhôngthểchịunổiýtưởngvềmộtthấtbạinhụcnhã,mộtmặtôngtakhôngthểđạtđượcthắnglợicuốicùng:từtìnhthếnangiảinày,rõràngchỉcòncáchthươngthuyếtvớiTriềuđìnhHuếlàcóthểcứuvãncácđộiquânPháp.ĐólàgiảiphápmàbâygiờRigaultnhắmtới,vàđócũngchínhlàđiềumànhữnggiáosĩthừasailongại.

B.CácgiáosĩthừasaiphảnđốiviệcthươngthuyếtVới bất cứ giá nào, các thừa sai khôngmuốn cuộc viễn chinh kết thúc

bằngthươngthuyếthòabình.Điềuhọmuốnlàmộtcuộcchiếmđóngkhông

điềukiệncảnước,việcmàĐôđốccholàkhôngthểlàmđược;ôngviếtchoBộtrưởng:“Tôi thấymãnnguyệnlàđãcưỡnglạimọixúigiụcđẩytôi tấncôngHuếtrongđiềukiệnthiếulựclượngthíchđángvềtàuchiếncũngnhưvềngười”[160].Vàôngthêm:“MộthiệpướckýkếtvớingườiAnNam,dùlợiđếnđâu,cũngkhônglàmvừaýcácngàiđó,cảcuộcbảohộcũngkhôngđủchohọ;họmuốnchiếmtrọnxứsởvàlậtđổtriềuđại.GiámmụcPellerinđã tuyênbốđiềunàynhiều lầnvà tôicũng thấycácý tưởngnàynơigiámmụcLefèbvre,giámmụctạiSàiGòn”[161].

ĐểchặnđứngmộtthỏahiệpcóthểdiễnragiữaPhápvàViệtNam,cácthừasaitungtinđồnkhắpnướclàngườiPhápkhôngchịudànxếpgìcảvớiđươngtriều.Họcònđúcracácấnvuavàloantruyềnkhắpnướcnhữnglờituyên bố củamột ông hoàng giả danhmà họmang theo làm trợ lý thôngdịch.Sựcómặtcủa‘ônghoàng’đótrongđámngườiPháplàmTriềuđìnhHuếhếtsứclolắng;Triềuđìnhbènbêukhắpnướcchiếcđầugiả,cholàcủaônghoàng,đểdậptắtnỗilosợcủadânchúng.

Việckhámphá racácâmmưuđódẫn tớinhiềukhámphákhác,vàchỉđếnlúcđóRigaultmớibiếtđượcnhữngmưumôđượcsửdụng,đểlàmhỏngmọicốgắngthươngthuyết,bởicácthừasai,lànhữngngườingoạiquốcduynhấtbiếttiếngnóiđịaphươngđểlàmthôngdịchtrongđoànviễnchinhvà,do đó, có thể đóng luôn vai trò chính trịmà người Pháp không hay biết.TheoĐôđốc,tấtcảnhữngđiềuđógiảithíchsựimlặngtuyệtđốicủaTriềuđìnhHuếđốivớingườiPhápvàcáccốgắngphi thườngcủahọđểkhángchiến[162].

ViênchỉhuyđoànquântrúđóngtạiSàiGòncũnggặpphảicáckhókhăntươngtự.Ôngtaxácnhận:“Chúngtasẽít lầmlẫnhơn,cáccôngviệccủachúng tasẽ tốtđẹphơn,chúng tasẽđạtđượckếtquảmauhơnvàrõrànghơn,nếuchúngtacócácngườithôngdịchkhôngphảilànhữngthừasai.Họkếttộitôilàđầythànhkiến,đầyácý,nhưngtôinghĩrằngtôisẽkhôngxứngđángvớilòngtincậycủaNgàinếutôikhôngbộcbạchthẳngthắnrằng,theotôi,nhữnggiáosĩhànhsựởNamkỳđanghysinhquyềnlợicủanướcPhápchocáctưkiếnriêngcủahọ”[163].

Ngày 21 tháng 6 năm 1859, Triều đìnhHuế chấp nhận thương thuyết.Đồng thời, chính quyềnViệtNamởSàiGòn cũngmởđầu các cuộc đàmphánhòabìnhvớiviênChỉhuytrưởngđoànquântrúphòngPháptạithànhphốnày.Theochiếnthuậtthôngthườngcủahọ,ởSàiGòncũngnhưởĐàNẵng,cácthừasaidựnglênnhữngchướngngạiđểngăntrởmọiliênlạcgiữahaibên.ThiếutáJauréguiberrybựcbội:“ThưaĐôđốc,tôithấynhữngngườinàyrấtmuốngiảihòa,nhưnghọnhìncácthừasaibằngđôimắtrấtáccảm,

vàtôitinrằnghọkhônglầm.Ngaykhinhữngthừasaiởđâynghirằngtôibắtđầuthươngthuyết,cácvịđógởichotôi,ngaygiữađêmkhuya,nhữngbáocáodốitrácómụcđíchlôikéotôivàomộtcuộctấncông;cácvịngăntrởnhữngngườiHoađếntìmtôi;nhữngngườiGiaTôAnNamđicướpbócvàđốtnhàgầnkhubuônbáncủangườiHoavàbảorằngdotôisaiđi;tómlại,họchotôibiếtrõrànglàhọkhôngmuốnhòabình.”

Ở một đoạn khác trong công văn này, Jauréguiberry tố cáo những vụcướpbócvàtốngtiềnđượctiếnhànhnhândanhông,bởinhữngngườiGiaTôsốngtrongngôilàngmàgiámmụcLefèbvređangở,vàdướisựbảovệcủađạibáctừcáctàuchiếnPháp[164].

Thươngthuyếtkéodài.Đểlàmcơsởchogiảipháphòabình,phíaPhápđưarabốnđiềukiện:bổnhiệmmộtđạidiệntoànquyền;tựdotruyềngiáochonhững thừasaivàngườiGiaTô; tựdo thươngmại;nhượngmộtphầnlãnh thổ để bảo đảm việc thực hiện hiệp ước[165]. Rõ ràng Rigault deGenouilly đã từ bỏmộng thuộc địa, vì nền bảo hộ đã không được đặt ranữa[166].

Bốn điều kiện này có vẻ không thể chấp nhận được đối với phíaViệtNam.Mấtkiênnhẫn,Đôđốc tìmcách tạomột áp lựchiệuquả trênTriềuđìnhHuế,nhưngvừa lúcđó, liênquânAnh-PhápbịquânđộiTrungQuốcđánhbạiởPeiho,TrungQuốc.Không thểcùng lúcgiữvữngĐàNẵngvàQuảngĐông,khingườiAnhđãgiảmnhanhcácđộiquânđồn trú,Đôđốcthấybắt buộcphải từbỏ tuần tự cácvị trímàngườiPhápđã chiếmđượcchungquanhĐàNẵng,đểcuốicùngđiđếnmộtcuộcrútluitoàndiện.TheoviênChỉhuy trưởng,sự thấtbạiởPeihođãquyếtđịnh toànbộ,khiếnchoviệcrútquânkhỏiNamkỳchỉcònlàvấnđềphụthuộc.

“Vảlại,chúngtahysinhgìởđây?Ngàibiếtrằngchúngtabịdồnvàothếbấtlựchoàntoàn;khôngcócácpháohạmnhỏchúngtakhôngthểthựchiệnmộthànhđộnggiátrịnàocả;tấtcảlựclượngcủataphảigiớihạntrongmộtcuộcchiếmđóngquásứchaotổnvềngườivàtiềncủa,sựchiếmđóngtrongtìnhhìnhnhưvậycuốicùngsẽđưađếntiêudiệt,bởivìNgàiđãtuyênbốvớitôi rằng Chính phủ sẽ không gởi thêmmột người lính nào nữa qua Namkỳ”[167].

Trướctìnhhìnhnhưvậy,ngườiPhápchỉcóthểtỏravừaphảinơibànhộinghị:họrútlạiyêucầuđòinhượngđịavàgiớihạnyêucầuđòitựdobuônbánởmột số ít cảng[168]. Trái lại, họ cươngquyết giữ yêu sách về tự dotruyềngiáo,luônluônđượcxemlà“mụcđíchchínhcủacáccuộcviễnchinhmàPháptiếnhànhởViễnĐông”[169].Chínhyêusáchnày làchướngngại

lớnchocácthươngthuyết.C.Điềukhoảntôngiáo,chướngngạilớnchoviệcthươngthuyếtThật vậy, khó khăn cho các nhà thương thuyết phía Pháp là không thể

buộcChínhphủViệtNamphảichấpnhận,bằngmộthiệpước, tựdonhậpcảnhvàtựdolưutrúcủanhữngthừasaitrênđấtnướcnày[170].ChínhcácthừasaicũngnghĩrằngdùHuếcóbịchiếmthìvấnđềcũngkhôngphảilàgiải quyết xong, nhà vua đã chuẩn bị sẵn sàng để rút sâu vào nội địa, vàTriềuđìnhđãdờikhobạcvàthưkhốđếnđórồi.“KhôngthểgiảiquyếtvụNamkỳbằngmộthiệpước,vàtôikhôngthấycáchnàokháchơnlàrútlui”,Rigaultthấtvọngnhậnxétnhưvậy[171].

ThiếutáJauréguiberrycũngnhậnxéttươngtự:cácđiềukhoảnliênquanđếnvấnđềtôngiáocólợichonhữngthừasaiPhápvàTâyBanNhalàmchongườiViệtNamphẫnuất,đếnnỗicácquankhôngdámđệ lênChínhphủ.“Hìnhnhưhọrấtnghingạinhữngmưumôchínhtrịcủanhữnglinhmục,họthanphiềnvềnhữngmưutoanđượcgán,hoặcđúnghoặcsai,chonhữngvịđó;vàhọkhônghiểutạisaochúngta lạimuốnbuộcchínhquyềnNamkỳphảitạothuậntiệnchoviệctruyềnbámộttôngiáoxalạvớixứsởnày.Tôikhôngcómột lý lẽvữngchắcnàođểđưa ra, vàkhiphải thuyếtphục cácquanviênViệtNam[vềđiểmnày]tôikhôngcảmthấygiỏihơnchínhnhữngthừasaimàlýlẽtốtnhấtlúcnàocũnglàkhẩuđạibáccủaPháp,nêntôichỉbiếttrảlờirằngtựdotôngiáođãđượccácnướcvănminhthiếtlậpvàđòihỏiởkhắpnơi,ngayTrungQuốccũngđãthừanhận”[172].

Mang trách nhiệm thương thuyết đòi tự do cho nhữnggiáo sĩ thừa sai,viênThiếutáPhápkhôngtìmra‘lýlẽvữngchắc’đểbiệnminhchosựcanthiệpnhằmủnghộhọ!

Ngày 7 tháng 9 năm 1859 thương thuyết gián đoạn. Để ‘trừng phạt’,RigaultdeGenouilly tấncôngcácphòngtuyếnmàngườiViệtNamđãrútvàođó từ8 tháng5.Phòng tuyếnbịphá tan,nhưngngườiPhápđã trảgiáđắt: 10 người chết, trong đó có một Trung úy bộ binh, và 40 người bịthương.Cácđộiquântrởvềtrạimệtmỏi,rãrời;ngayhômsaubệnhnhânbịsốtchấtđầyxecứuthương[173].

RigaultgiữnguyêntìnhtrạngchođếnngàyđượcthaythếbởiPhóĐôđốcPage,tháng10năm1859.ÔngtađãnhiềulầnyêucầuChínhphủPhápchobiết rõýđịnh trênhaivấnđềTrungQuốcvàNamkỳ,nhưngkhôngđượcphúcđápđầyđủ.QuanđiểmriêngcủaônglàbỏĐàNẵngvàbámgiữSàiGòn,nơimàtheoôngngườiAnhchỉchờngườiPhápbỏđilàđiềnvào[174].

Khilênđườngđếnnhiệmsởmới,ĐôđốcPagenhậnđượclệnhtừbỏkế

hoạchtấncôngHuế,rútluitoànbộkhỏiĐàNẵngvàchọnmộtnơidễphòngthủ,SàiGònchẳnghạn,đểcóthểtrụvữngvớimộtquânsốítỏitronglúcchờđợicácnhượngbộmàChínhphủViệtNamcóthểđềnghị[175].

NhưngTriềuđìnhHuếnhấtquyếttheođuổicuộckhángchiến:mộtchỉthịcủavuaTựĐứckêugọitoànthểdânchúngdọcbờbiểnlậpthànhlũy,xâycông sự phòng thủ, “sẵn sàng dùng vũ khí tiêu diệt tham vọng của giặcPháp”,vàhứasẽtưởngthưởngngườinàobàyrađượckếsáchhayđểđuổiquânxâmlược[176].Pageviết:“Đâuđâukẻthùcũngtrangbịvũkhí,VuaTựĐứcđãkêugọidânchúngnổidậychốngchúngta;tôicóthểlàmgìđểđánhbạiy?”[177].

ViênTưlệnhmớimởhếtcuộchànhquânnàyđếncuộchànhquânkhác,liên tiếp tấncông,nhưngquânđộicủaôngđãkiệtsứcvàmangmầmchếtchóc ở bên trong. “Thần chết bay lượn quanh khắp các đồn trại; đã hơn1.000người(600bộbinhvà400thủybinh)đượccắmThánhgiárảiráctrênđấtnướcnày,vàmặcdầucónhữngtấmgươngsángvềtinhthầnchiếnđấukiêncường,cácđộiquânkiệtsứccònlạicũngnaolòngvớinhữngýnghĩbithảm;càngngàyhàngngũchúngtacàngthưathớtthêm”[178].

MườitámđạiđộilúcđầutạonênlựclượngcủaRigaultnaychỉcònsáu,sốquânnàyrấtcầnđểchiếmQuảngĐôngvàNamkỳ[179].Cũngnhưngườitiềnnhiệm,Pagekhôngtinlàcóthểđạtđượcđiềugìsángsủa.

TheolệnhcủaParis,ôngcốnốilạicácliênhệvớichínhquyềnHuế,dùvẫnbiếtnhữngkhókhănđangchờđợimình.“Khókhănlớnnhất(cónênnóilàkhôngvượtquađược?)trongmọidànxếpnằmnơinhữngthừasaimàvuavàtấtcảquanlạiđềuxemnhưnhữngkẻthùkhôngthểdunghòađược.VàtôibắtbuộcphảithúnhậnrằngnhữngđiềutôinghetừnhữngngườiGiaTôbảnxứ,vàsựthúnhậncủachínhhọkhiếntôilolắngvềkhảnăngđemđếnchohọsựan toànmàvẫn tôn trọng luậtphápcủaxứnày.Tôisẽ tìm thấychăngmộtmẫu thỏa hiệp vừa thỏamãn danh dự củaHoàng đế Pháp vừathỏamãnchủquyềncủavuaTựĐức?Thậtsựtôikhôngbiếtsaocả”[180].

Thươngthuyếtlạibắtđầu.Gạtquamộtbên“kiểudụngvănkhóhiểu”củanhữngthừasai,ĐôđốcquanhệtrựctiếpvớicácđạidiệncủaHuế;từđó,câuchuyệntrởnênrõràng,chínhxácvàsựviệchiệnradướimộtkhíacạnhhoàntoànmớimẻ,đếnnỗiphíaPháphoàntoànhiểuđượctạisaoTriềuđìnhHuếđãchốngđếncùngcácđiềukiện liênhệđếnyêucầuđòi tựdochonhữngthừasai.ĐâylàgiảithíchmàviênKhâmsaicủaHuếtrìnhbàyvớiviênTưlệnhPháp:“Khihòabìnhđượclậplại,HoàngthượngsẽgởichoHoàngđếPhápvàtôisẽgởichoNgàimộtvănthưvềnhữnglỗilầmmàtừđónhững

thừa saiGiaTô giáoRô-ma đã dẫn đến tình trạng hiện nay.Khimới lênngôi,vuaTựĐứcrấtniềmnởvớihọ;ngàicũngđãralệnhlàđốivớinhữngviphạmnhỏ,những tộinhỏ,cácquanđịaphươngnên rộng lượngvớihọ;nhưngnhữngngườiGiaTôđượchướngdẫnbởinhữngthừasaiđãhỗnxượcđếnnỗikhôngcầnbiếtgìđếnuyquyềncủacácquan;họnổiloạncôngkhai,tuyênbốrằngtínđồGiaTôkhôngthểvânglờicáctínđồcủamộttôngiáokhác;họgâyxáotrộnởkhắpnơi,họdùngsứcmạnhbắtcáctrẻem,cáccháugáirakhỏigiađìnhđểcảiđạo;chínhquyềncanthiệp,họchốnglại,vàcứnhưvậy,cácthừasaihoặcđiềukhiểnhoặcnhândanhmìnhbaochecáccuộcnổiloạnđó;họlạicònxenvàocáctổchứcbímậtchốngvua,kểcảcáctổchức đốnmạt nhất; dưới sự ảnh hưởng như vậy, Triều đình và đất nướcchúngtôisẽbịtiêudiệtnaymai...”[181].

VịKhâmsaikhônghiểutạisaongườiPhápđếnđểđòichoGiaTôgiáođượcraogiảngkhắpnước,đòitrongmỗithànhphố,mỗilàngđềudựnglênmộtnhàthờGiaTô[182].ÔngnóivớiĐôđốcPage:nếuquảđólàýmuốncủaHoàngđếPháp,thìmọihòagiảiđềukhôngthểcóđược.Ôngnóithêm:mọithảoluậnđềuvôích,cảnướcsẵnsàngchịumộtcuộcchiếntranhdiệtchủnghơnlàchịumộtđiềukiệnnhưthế.Tráilại,nếungườiPhápkhôngđòiđiềuđó,thìhòabìnhsẽđượcbảođảm[183].

Saukhi “đikhắpnước, thấynhiều,nghenhiều”[184], cuốicùngĐôđốcPagecôngnhậnlýlẽvữngchắccủaChínhphủHuế;chínhôngcũngbấtbìnhtrướctháiđộcủacácthừasaivàtínđồcủahọ.Thậtvậy,tronglúcdânchúnghoảng hốt chạy trốn khi quânPháp kéo đến và tổ chức tự vệ vũ trang tạinhữngnơitậptrungdân,thì3.000tínđồGiaTôquythuậnvớingườiPhápvàxinđượcđưavàoSàiGòn[185],nơimàPageđãdựnglênmộtthịchính.“Sựngạcnhiêncủatôirasao?KhihômsaucácthừasaiđếntuyênbốvớitôirằngnhữngconchiênAnNamkhôngthểtuântheomộtchínhquyềnngoạiđạo,đólàtừngữcủahọ.Cáigì!cũngchẳngtuâncảlệnhcảnhsátnữasao?Dùđểngănchặntrộmcướp,duđãngcướpbócthànhphố?Vàtôilấylàmhổthẹn thú nhận vớiNgài rằng cácHội thánhGiaTô tạiAnNamđã ngangnhiênraogiảngcácnguyêntắcđó...”[186].

Thêmnữa,khôngmộtngườiViệtNamGiaTônàongầnngạixingianhậplàmlínhdướicờPháp,ôngvuaViệtNamngoạiđạokhôngphảilàvuacủahọ.“ChắcbâygiờNgàiđãhiểu tạisaovuavàcácquanởđâyxemnhữngthừasaiGiaTônhưnhữngkẻthù?”[187].

ThếnhưngĐại táLanzarote,Tư lệnhquânđộiTâyBanNha,Đại diệntoànquyềncủanướcnàyđể thương thuyếtvớiĐạidiện toànquyềnPháp,vừanhậnđượcchỉthịvôcùngcươngquyếtcủaChínhphủôngralệnhphải

đòichocácthừasaiđượctựdonhậpcảnhxứnày,đòichohọquyềnđượcbảovệtrongmọitrườnghợp,đòisựtựdovàcôngkhaitruyềngiáogiữadânchúng.“CầuxinThiênChúahãyvìdanhdựvàlươngtricủaChínhphủcủaHoàngđếmàchỉchotôimộtcáchgìđểhòagiảitấtcảnhữngđiềuđó!”[188].

Rấtkhônkhéo,PagecốtáchrakhỏinhữngthừasaikhituyênbốrõràngvớicácđạidiệncủaHuếrằngôngtakhôngđến“đểlàmđảolộntrậttựđãcóởNamkỳhoặcdùngsứcmạnhápđặtlêndânchúngmộttriềuđìnhnàyhaykhác,mộttôngiáonọhaykia”[189].Dùvớilờituyênbốnhưvậy,nỗinghingờcủaChínhphủViệtNamđốivớicácthừasaiđãquásâuvànỗilosợvềnguycơhỗnloạnquámạnh[190],nênVuaTựĐứckhôngthểnhượngbộ.

Thương thuyết lạigiánđoạn.Vấnđềkhôngcòn là tìmcách rakhỏivụNamkỳbằngmộthiệpước,màlàmcáchnàothulợilớnnhất.Cáchđó,theoĐôđốcPage,làchiếmđóngSàiGònvàtoàntỉnh,vìdướimắtôngđólàsựchiếmđóngtuyệtnhất,làthuộcđịađẹpnhấtmànướcPhápcóthểmơước:“NếunướcPháptừchốicáimàThiênChúahìnhnhưđãépnhậnlấy,khôngphảilàmộtthuộcđịa,màlàmộtvươngquốcrấtgiàucó,chỉcólãimàkhôngcólỗ,thìtôichỉcònbiếtcúimặt”[191].

ThươngthuyếtgiánđoạnkhiếnPageđượctựdohànhđộng.Ôngtuyênbốchiếntranhtáidiễn,vàhànhđộngchiếntranhđầutiêncủaônglàđặtthànhphốSàiGòncùngcả tỉnhnàydướiquyềncai trị củaPháp[192].NhưngsựviệcđếnđóthìtìnhhìnhTrungQuốclạitrởnêntrầmtrọng;cácnhàngoạigiaoPhápkhônggiảiquyếtnổitìnhthếkhókhănởPeihovàotháng6năm1859.MộtcuộcviễnchinhmớichốngTrungQuốctrởnêncầnthiết,cáclựclượngPhápởNamkỳđượcgọiđểdốctoànlựccứuviện.PagelênđườngđiTrungQuốcsaukhiđãlongtrọngtuyênbốSàiGònmởcửachongườinướcngoàivàobuônbán[193].

D.Chasseloup-LaubatvàviệcthiếtlậpchếđộthuộcđịaPhápởNamkỳ“Dùhòahaychiến,thìthuộcđịaSàiGòncủachúngtađãđượcthiếtlập”,

PagetuyênbốnhưthếhaituầntrướckhiđiTrungQuốc[194].Vềphầnông,khiđếnParis,RigaultdeGenouillycốbiệnhộchoviệcduytrìsựhiệndiệncủaPháptạiSàiGòn,trongkhiNapoléonIIImuốnrútlui.

Thật vậy, đối vớiNapoléon III, trước hai khó khăn tại TrungQuốc vàNamkỳ,việcthiết lậpthuộcđịaPháptạiSàiGònlàmộtviệclàmquásứcđốivớiPháp.Theoông,nếuphảichiếmđóngSàiGòn,thìđóchỉđểtạoáplựcbuộcTriềuđìnhHuếchấpnhậnkýhiệpước.Khihiệpướcđượckýkếtvàthihành,Phápsẽrútkhỏithànhphố.ĐólànộidungcủachỉthịgởichophóĐôđốcCharner,ngườiđượctriệudụngthaythếPage:“NếuChínhphủ

AnNamchấpnhậnmộthiệpướctrêncáccănbảndoĐôđốcPageđưara,chúngtaphảimãnnguyệnvềgiảiphápđóchovấnđềNamkỳ...Tôinghĩchỉcầnkêugọisựlưuýcủaôngtrênhaiđiểmsauđây:1/nộidungcủakhoảnIVvà2/việcrútkhỏiSàiGòn.NếuviệcrútkhỏiĐàNẵnglàmộtcầnthiếtmàchúng tabắtbuộcphải làm trongmọigiả thuyết, thìđókhôngphải làtrườnghợpSàiGònvà,trongmọitrườnghợp,chúngtachỉrútkhỏinơinàykhimọiđiềukhoảncủahiệpướckýkếtvớiChínhphủAnNamđượcthựchiệnđầyđủ”[195].

NhưngtưtưởngcủaNapoléonIIIkhôngbaogiờrõrệtvàtínhdodựhìnhnhưlàbệnhkhóchữacủaôngta,ítralàđốivớivấnđềNamkỳ,vìtrongmộtchỉthịkhác,mấythángsaugởichocùngvịBộtrưởngHảiquânvàThuộcđịa,ôngđãkhôngngầnngạinóivề“thuộcđịaSàiGòncủachúngta”vớilờilẽnhưsau:“CólẽkhônghiểnnhiêntínàovềviệcchúngtaphảichiathuộcđịaSàiGònvớiTâyBanNha,họphảitìmsựđềnbùchonhữnghysinhmàhọđãbỏratạimộtđiểmkhácởNamkỳ”[196].

Hình như chính sách mà Rigault khuyến cáo đã gây ảnh hưởng trênHoàngđế,khiếncàngngàyôngcàngnghiêngvềgiảiphápchiếmđóngvĩnhviễn.ĐiềuđóđựợcchứngminhbởichỉthịcủaBộtrưởngHảiquângởichoCharnerngày9tháng11năm1860:“Tôimuốn...rằngôngdùngnhữngbiệnphápcầnthiếtđểcủngcốuyquyềncủachúngta tạiSàiGònmà, theocácbáocáomớiđây,hìnhnhưsựchiếmđóngcủachúngtabịngườiAnNamđedọa.Nhưôngbiết,Hoàngđếmuốngiữvịtríđó”[197].

CảngSàiGònmởcửa, lập tức tàuÂu châuvàgheTrungQuốcđổvề.NhưngtìnhthếcủaPhápởSàiGònkhôngsángsủamấy.Vớimộtlựclượnghếtsứcítỏi,khoảng600quân,2tuầnhạm,3tiểuhạm,3tuầndươnghạmnhỏ,1sàlanloạilớn,ngườiPhápkhônglàmđượcgìkháchơnlàduytrìvàbảo vệ lưu thông trên sông. Trước lực lượng bé nhỏ đó, chiến thuật củangườiViệtNamlàgia tăngcác tuyếnphòngthủvàbaovâyngườiPhápởSàiGòn,biếtrằngkhôngthểđuổihọkhỏinơinàyđược.

TìnhhìnhvẫnlànhưthếkhiChasseloup-LaubatđượcbổlàmBộtrưởngHải quân và Thuộc địa thay thếĐô đốcHamelin, ngày 24 tháng 11 năm1860.VớiviênBộtrưởngmớinày,chínhsáchPhápởViệtNambướcvàogiaiđoạnmới;nhữngdodựbấtnhấtbấylâunayđãlàmchoPháptốnhaongườivàcủađểthỏamãntựáivàquyềnlợitôngiáođãbịtừkhước,vàđượcthay thếbằngmộtquanđiểm thuộcđịa rõ ràngvà thực tế.Chínhdưới sựđiềukhiểntrựctiếpcủavịBộtrưởngnàymàmộtthúcđẩymớimẻvàcươngquyếtđượctiếnhànhđểthànhlậpmộtthuộcđịavĩnhviễntạiNamkỳ.

KýxonghòaướcvớiTrungQuốc(25/10/1860),phóĐôđốcCharnerlên

đườngđiSàiGònđểtăngcườngviệcchiếmđóng.Ôngđếnđấyvàotháng2năm1861,cùngvớibatiểuđoànbộbinh,1.200línhthủyđánhbộvàgầncảmộthạmđộimangtheovậtdụngcầnthiết.

Liêntiếpcácngày25,26,27tháng2,cáclựclượngPhápchiếmKỳHòa,saumột trậnchiếngaygo[198].Cáccuộchànhquânđó,nhưCharner trìnhbày,chỉcómụcđíchtránhchoSàiGònkhỏibịđedọatấncôngvà“đemlạikhôngkhí”chođoànquântrúphòng[199].NhưngviệcchiếmSàiGònchưalàmvừalòngngườiPháp,vìtừtháng12năm1860,CharnerđãtínhđếnviệcchiếmtoànbộNamkỳ,qualờiônggiảithíchchoBộtrưởng:“NếuchúngtamuốnđứngvữngởNamkỳ,vàtạoraởđâymộttrungtâmbuônbánquantrọng,chúngtakhôngnênchỉgiớihạnởviệcchiếmSàiGòn;quyềnlợicủachúngtađòichúngtamởrộnggiaodịchtrêntoànNambộlàxứcócáctỉnhphì nhiêu nhất và giàu có nhất của toànVương quốc”[200]. Phảimở rộngchiếm cứ, gạo cùng các vật phẩm buôn bán khácmới có thể đến tận tayngườiPhápbằngđườngsôngSàiGòn[201].Nói cáchkhác, rõ ràng từnayquyềnlợithươngmạivàthuộcđịađãđiềukhiểnhànhđộngcủaPhápởNamkỳ.

SauKỳHòa,đếnlượtthànhphốMỹThorơivàotayCharner.QuânđộiViệtNam rút vềBiênHòa.Nhưng tại cácvùngbị chiếm, các cuộckhángchiếnđãđượctổchứcvàmangtínhcáchvừalàmộtcuộcchiếnnhândân,vìđượcchínhnôngdânủnghộ,vừalàmộtcuộcchiếnchínhthứcvớisựthamgiacủacácquanlạicòntrungthànhvớiChínhphủHuế.TrungtâmkhángchiếnGòCông,nơicómồmảbênngoạicủaVuaTựĐức,đượclãnhđạobởimộtchiếnsĩ lừngdanh,TrươngCôngĐịnh,mộtngười“thôngminh,hănghái,táobạo,khôngbiếtmệtlàgìvàđượcthúcđẩybởilòngcămthùngườingoại quốc cũng như bởi lòng trung tín với chính nghĩa An Nam” [202].Đượcvuaquanvànôngdânủnghộ,TrươngCôngĐịnhđãlãnhđạotrongnhiềunămmộtcuộcchiếndukíchquyếtliệt.Cuộckhángchiếntrởnênmốiđedọađếnnỗi,saunhữngcốgắngxoadịunôngdânbằngcáchhoãnthuếbịthấtbại,Charnerphảibanhànhlệnhgiớinghiêm.

Trongkhiđó,ởBắckỳ,mộtcuộcnổiloạnchốngTriềuđìnhvừabùngnổdướisựcầmđầucủamộttínđồGiaTôliềulĩnhtênTạVănPhụng,đượccácthừasaiTâyBanNhaủnghộ.VìkhôngthểcùnglúcchiếnđấutrênhaimặttrậnBắcvàNamnênTriềuđìnhHuếxinđiềuđìnhvớiPháp.ĐiềukiệnđầutiênmàCharner đòi hỏi, như là căn bản cho cuộc thương thuyết, là giaonhượngcáctỉnhSàiGòn,MỹThovàBiênHòa.NhưthếlàCharnervượtquáxacácđềnghịônhòacủaĐôđốcPagevàcácmụctiêucôngbốnăm1858.

Tựdotôngiáođượcđưaxuốnghàngthứyếu.Vềđiểmnày,Chínhphủ

Pháp làmmộtnhượngbộ: thayvìđòichocác thừa saiđượcquyền truyềngiáokhắpnước,điềumàTriềuđìnhHuếdứtkhoát từchối,giờđâyhọchỉnói đến tự do hành đạo. Trongmột chỉ thị gởi cho Charner, Chasseloup-Laubat viết: “Chođến bây giờ,một trong các chướngngạimạnhnhấtmàchúngtagặpphải,đãngăntrởviệcthựchiệncáckếhoạchcủachúngta,phátxuấttừviệcchúngtamuốnbuộcChínhphủAnNamphảithừanhậnquyềncủa các thừa sai được lan tràn trên khắp nước, để rốt cuộc họ hành độngchống lại các đạo luật bài trừ việc dụ người theo đạo. Tất nhiên là Phápkhông thểdung thứsựđànápnhững thừasaikhốnkhổđang tìmcáchcảiđạo,làmchocácdântộcxalạđượcvàoThánhgiáocủachúngta,nhưngliệunướcPhápcónênđiđếnchỗchiến tranhbất tậnvớicácchínhphủkhôngchịuchấpnhậnmộtsựtuyêntruyềnpháhoạiuyquyềncủahọ,vàháchẳngphảilàtađãvượtquámụctiêukhicứđòihỏimộtđiềugìkháchơnlàquyềntựdohànhđạochongườinướcngoàiđãlậpnghiệphoặcđangđếnvớixứsởnày?

“Thậtvậy,thưaĐôđốc,đòicôngnhậnquyềntựdohànhđạochongườinướcngoàimuốngiữvàthựchànhtôngiáocủahọ,khácvớiđòicôngnhậnchonhữngthừasaiquyềndạydỗcảmộtdântộc,bởivìnếunhưnhữngthừasainàythamgiađảngphái,xenvàochínhtrịnộibộ,thìtấtnhiênchínhphủcủađấtnướcđãxảyrađiềunhưthếcóquyềntuyênbốkhôngchophépcácthừasaiđólàmthế,vàcũngtấtnhiênlàtachỉcóthểnhândanhvănminhđểbuộchọcôngnhậnquyềntựdohànhđạochobấtcứaiđếnnướchọvàbuộchọkhôngđượcđànáp.”[203]

Sựphânbiệtrấtrõ,nguyêntắcrấtđúng,nhưngcáckhókhăncóthểsinhra từ việc áp dụng nguyên tắc đó sẽ rất nhiều. Và Bộ trưởng tự hỏi: khinhững linh mục giảng đạo và tìm cách cải đạo người bản xứ bằng cácphươngpháptráivớiluậtphápcủaxứđó,cóthểnàobiệnbạchđượcchăngrằnghọchỉthựchànhtínngưỡngcủahọvàtínngưỡngnàybảohọ,mộtcáchnàođó,phảidụngườivàođạo?

Quảthật,rõrànglàcócáckhókhăn,nhưngtasẽgiảiquyếtsau;ngaylúcnày, vấn đề không phải là tìmmột giải pháp trọn vẹn cho tất cảmọi khókhăn,màlàđặtcáccơsởđầutiênđểxâytòakiếntrúc.Chasseloup-Laubatchorằng:“Háchẳngphảilàtốthơnnênđểđếnsaunàysẽgiảiquyếtcáckhókhăn như thế, thay vì từ ngày đầu đụng ngay vào sự không thể thỏa hiệpđượcbằngviệcmuốnquiđịnhsự thừanhậnmộtquyềnmàChínhphủAnNam không thể, như họ nói, (nếu quả tôi được thông tin đúng đắn) chấpnhậnmà không thấy uy quyền của họ bị tiêu diệt... LạyChúa, đừng nghĩrằng tôimuốnxemnhẹvai tròđẹpđẽvà lớn laocủanhững linhmụccanđảm đã dấn thân vào khổ nhục để gieo rắc lên các dân tộc dã man nhất

nhữngânđứcGiaTôgiáo.Trêntráiđất,cờPháplàlácờbảovệnhiềunhấtchoviệc truyềngiáo.Nhưngkhi thươngthuyếtđểkýcáchiệpướcmà,rốtcuộc,cũngcó lợichoGiaTôgiáo, lẽnào ta lạikhông tìmcáicó thể thựchiệnđượcvàgiaochotươnglaicôngtrìnhpháttriểnnhữngmầmmốngmàchúngtasẽgieotrồng?”[204].

Trungthànhvớicácý tưởngđó,CharnerđềnghịvớiSứgiảTriềuđìnhHuếcông thứcsauđây liênhệđếnđiềukhoản tôngiáo:“Việc tựdohànhđạoGiaTô sẽđược chophép trong toànxứAnNam.NếuChínhphủAnNamcóđiềugìthanphiềnvềmộtlinhmụcÂuchâunào,thìsẽđưaôngtarahảicảnggầnnhấtđểgiaochoviênlãnhsựquốcgiađó,hoặcnếukhôngthìgiaochonhàcầmquyềnPháp”[205].

Quáyếuthế,khôngthểtừkhướccùnglúccácyêusáchvềđấtđaivàtôngiáo,TriềuđìnhHuếđànhphảinhượngbộyêusáchthứhai.SứgiảNguyễnBáNghitrìnhbàyýkiếncủaTriềuđìnhHuếtrongmộtthưdàigởiCharner:“Ngài nói với chúng tôi rằngnhững thừa sai đến xứnày để tiếp tục côngtrìnhhòabìnhcủagiámmụcvùngAdran(hayBáĐaLộc),vàrằngchúngtôiđãbắtvàxử tửhọ.Những linhmụcPhápđóđã tựquyềnđến truyềngiáotrongnướctôi,họđãviphạmluậtphápnướctôi.Cólúchọbịdânchúngbắtgiữ,chúngtôiđãgiảithoátvàđểhọvềnước.Nhưngcáchnayđộ15năm,dướitriềuvuaThiệuTrị,cáctàuPhápđếnĐàNẵngvàđãđánhchìmmộtsốtàucủanhàvua,điềunàybuộccácquanchúngtôiphảilàmmọicáchđểluậtpháp xứ sở được thi hành... Trong lúc chiến tranh, chúng tôi đã xử tử tạithànhTâyThớimộtquânnhânPhápvàmộtsốngườiGiaTôvìhọăncắpvàlàmgiặc,nênkhôngthểphóngthíchhọđược.Chúngtôigiữhọmàkhônglàmhọđaukhổ;chỉsautrậnKỳHòaquancaingụcmớinghĩđếnviệcdùngđếnbiệnphápanninhđểcônglýđượctiếnhành.

“Ngàiđòi tựdo tôngiáo...Trênnguyên tắc,Chínhphủ tôiđãcó lýkhicấmdânchúngtheomộttôngiáokhôngphảicủamình.Tuynhiên,dùrằngnhiềungườidâncủanướctôiđãtheotôngiáocủangườiÂu,nhưngnếuhọsốngyêntrongviệcthựchànhtôngiáoấy,chúngtôisẽkhôngtìmcáchlàmphiềnhọvàchúngtôisẽquênđicáclỗilầmquákhứcủahọ.CònnhữnggiáosĩÂuchâuviphạmluậtpháp,chúngtôiphảinghiêmtrị;nhưngnếuhòabìnhlập lạivànếuhọcòn tiếp tụcviphạm luậtpháp,chúng tôi sẽchiềuýcủaNgàimàdẫnhọđếncáclãnhsựcủaNgài.ĐólàmộtđốiđãithượngtônmàchúngtôimuốncưxửvớiNgài”[206].

ĐểlàmchoCharnerhiểunhượngbộđócủaHuếlớnđếnđâu,Sứgiảnhàvua đã làm sáng tỏ tính cách lỗi lầm của nhữngngườiGiaTôViệtNam:“Các lỗi lầmmà những người Gia Tô phạm phải, đối với Chính phủ, hákhôngphảilànguyênnhâncủacuộcchiếnnàyvàhákhôngphảihọđãlàm

chongườiPhápđượcdễdàngvàonướcnàysao?”[207].NếuTriềuđìnhHuếsẵnsàngthừanhậntựdotôngiáocủatínđồGiaTô

thì ngược lạiTriềuđìnhkhông thểnào chấpnhận các lối cưỡngbách củanhữngthừasaiđểcóđượcngườicảiđạo.Vềđiểmnày,Huếmuốnxácđịnhrõ ràng: “NướcAnNam theođạoThánh củađứcKhổngTử; và theo luậtpháp trongnước,GiaTôgiáobịcấmnhưngbâygiờ,kýhiệpướcvớiquýquốc,thìmọingườiAnNamtrướckiađãtheoGiaTôgiáo,nếuhọtuântheoluậtphápquốcgia,họsẽđượcthatội;đólàýmuốntốtđẹpcủaNgài;điềuđócó thể làmđược.CònnhữngngườiAnNamkhôngmuốn theoGiaTôgiáo,nếuNgàimuốnépbuộchọ,điềuđóchắcchắnkhôngthểđược.Vậy,vềđiềukhoảntôngiáohãyquyếtđịnhnhưthếnày:ngườiAnNamnàomuốntheoGiaTôgiáo,thìtheo;vàngườiAnNamnàokhôngmuốntheotôngiáođó,khôngthểbịcưỡngép.Đừngdùngvăntừ:“Mộttôngiáođượctruyềnbákhắpnơi”vàđừngápđặttôngiáobằngsứcmạnh,đượcvậy,thìsựviệcsẽđượcchấpnhậnvàsẽtốtđẹpmãi”[208].

HìnhnhưđiềukiệnnàylàcănbảnđốivớiHuế,vìngườithươngthuyếtphíaViệtNamđãlặplạimãitrongthưgởichoĐôđốcCharner:“Tôngiáolàmộthànhvitựý.Muốnépbuộcmộtngườinàotheođạohoặccấmđoánmộtngười tha thiết muốn theo, tôi nghĩ đó là điều thật sự không thể làmđược”[209].

Tómlại,chỉvớiđiềuhạnchếđó,Huếchínhthứctuyênbốkhôngchốngđối tựdohànhđạocủangườiGiaTô[210].Thế làPhápđược thỏamãnvềmụctiêuchínhđãấnđịnhkhigởiĐôđốcRigaultdeGenouillyđếnĐàNẵngnăm1858.

Trái lại,Triều đìnhViệtNambác bỏ tất cảmọi giao nhượng lãnh thổ.Thiếuthìgiờ,thiếuphươngtiệnđểđánhBiênHòa,Charnerđànhphảiđóngvữngởhai tỉnhđãchiếm, lo tổchứcvà tăngcườngcáccứđiểmđó,đồngthờihyvọngrằngvới thờigian,ngườiViệtNam,dothấtbại trongmọicốgắng thuhồi lại các tỉnhđãmấtvà trởnênbất lực, cuối cùng sẽphải cầuhòa[211].

TheoCharner,tìmcáchnớirộngsựchiếmđóngrakhỏihaitỉnhhìnhnhưkhôngphải làbiệnpháp thíchhợp:ngườiPháp rất có thể thànhcông,nếudốctoànlựcđểchiếmthêmđấtmới,nhưngsẽkhôngđủlựclượngđểđónggiữ.Và,nếubâygiờ tiến tớiđểsaunàyrút lui,háchẳngphải làmộtđiềunguyhiểmvàsẽbịdânchúngcoinhưmộtthấtbạicủangườiPhápsao?[212]Vìthế,“củngcốvịtríhiệntạicủachúngta,giữlạiởđótrongvàinămmộtlựclượngđángkể(3.000hoặc4.000người):dướisựbảovệcủanhữngcôngsự phòng thủ được thiết lập, nhất định chúng ta có thể chế ngự xứ sở đã

chiếmvàtạonênởđómộtcơsởthuộcđịađànghoàng”[213].Dèdặtnàykhônglàmvừalòngcácthừasaiđangtìmcáchđầuđộctình

hìnhtrongnhữngtỉnhcònnằmdướiquyềncủaChínhphủViệtNamđểlôikéongườiPhápvàonhữngcuộc chinhphụcmới.Đểchấmdứtnhữngâmmưuđó,CharnercảnhcáovịgiámmụcSàiGòn:“TôikhônghềquêntìnhtrạngđaubuồncủanhữngngườiGiaTôởBàRịavàĐồngMôn,nhưngrấttiếclà,nhưtôiđãtrìnhbàyvớiNgài,chúngtakhôngthểđếngiúphọbằngmộtcuộchànhquânquimômàtìnhthếhiệngiờtrongxứbuộcchúngtaphảihoãnlại.

“Còn về sự can thiệp của ôngĐộiThiết, tôi không thể và không đượcquyềnthathứ.TôiyêucầuNgàiralệnhchoyđừnglàmviệcgìmàkhôngcólệnhchínhthứccủatôi,nếukhôngtôibuộcphảixemylàkẻlàmloạn.

“ThưaNgài,Ngàikhông thểkhônghiểu rằngởđâychỉcómộtchỉhuyquânsựđểđiềukhiểncáccuộchànhquânởxứnày.Cuốicùng,đểnóirõhếtvớiNgàiýnghĩcủatôi,chínhvụĐộiThiếthướngdẫnmấytrămtínđồGiaTô dùng vũ khí cướp phá ởBiênHòa, cách đâymấy tháng, đã làm trầmtrọngđếncùngđộsốphậncủacácngườiGiaTôkháctrongnhữngxứthuộcquyềnvuaTựĐức”[214].

Nguyên trạng kéo dài mãi cho đến khi Phó Đô đốc Bonard đến thayCharnervớimệnhlệnhrõrệtlàchiếmchođượcBiênHòa,trungtâmcuộckhángchiến,vàtìmởphíaĐôngvềhướngtỉnhBìnhThuậnmộtbiêngiớidễtựvệ.Mệnhlệnhđượcthihànhngay.BiênHòa,rồiđếnVĩnhLongrơivàotayPhápsaucáccuộctấncông.Docácbiếncốthúcđẩy,mụcđíchđượcđềnghịtrướckiađãbịvượtquaquáxavàngườiPháptrởthànhkẻxâmlượcthayvìhiệpsĩcứuGiaTôgiáo.Từnay,việclậpmộtthuộcđịaPhápởNamkỳlàmốibậntâmcủaChínhphủđếchế.

Chasseloup-LaubatviếtchoBonard:“TôinhắclạivớiôngýcủaHoàngthượnglàchúngtaphảilậpmộtthuộcđịaởNamkỳ.KhimàmọiquốcgiahànghảiđềucócácthuộcđịaởViễnĐông,nướcPhápkhôngthểtừbỏmộtvùngđãchiếmđượcbằngvũkhívàdưluậncôngchúngđãchorằngđólàphầnbùđắpmàThiênChúađãdànhchonướcchúngtađểđápđềnnhữnghysinhvôvụlợimànướctađãbỏrađểbảovệnềnvănminhtạiphầnđấtnàycủathếgiới”[215].

TuyvịthếcủaPhápởmiềnNamcònmỏngmanhvàphảitrảgiáquáđắt,mặcdầucónhững thắng lợicủaCharnervàcủaBonard,TựĐứcxinđiềuđìnhvào tháng6năm1862:phechủhòavớiPhanThanhGiản,TrầnTiểnThành, TrươngĐăngQuế, LâmDuyHiệp đã thắng phe chủ chiến. Sở dĩTriềuđìnhHuếcótháiđộchủhòachínhlàvìsựnổiloạnởmiềnBắcngày

cànglanrộng.Thậtvậy,tronglúcởmiềnNam,nhữngchiếnsĩViệtNamtỏra thiện xảo trong chiến thuật quân sự và đầy lòng dũng cảm bảo vệ xứsở[216],thìởmiềnBắc,nhữngkẻ“thừanướcđụcthảcâu”doTạVănPhụng,mộttínđồGiaTô,cầmđầuvàđượcnhữngthừasaiTâyBanNhaủnghộ,đãxúigiụccáccuộcnổiloạnchiếmcáctỉnhphíaĐôngBắcbộ.ĐểđươngđầuvớiloạnlạcởmiềnBắc,TựĐứcbuộcphảidànhòaởmiềnNam.

PháiđoànViệtNamđượchướngdẫnbởiPhanThanhGiản,người lãnhđạopháichủhòaởtrongTriều.Thươngthuyếtbắtđầutừngày28tháng5.CáccuộcthảoluậndoBonardhướngdẫntiếntriểnmauchóngvàchấmdứtvàongày3tháng6.Ngày5tháng6năm1862,tạiTrườngThi,ởSàiGòn,đãdiễnrasựtraođổichữkýsơbộchoHiệpước.

III.HIỆPƯỚC1862:NHƯỢNGĐẤTVÀTHỪANHẬNGIATÔGIÁO

VớiHiệpước1862,ngườiPhápđạtđượctấtcảnhữnggìhọđòi:nhượng3tỉnhphíaĐôngNambộ-SàiGòn,MỹTho,BiênHòavàCônĐảo;thừanhậnquyềntựdotruyềngiáochocácpháibộthừasaiGiaTô;mởmộtsốcảngvàsôngCửuLongđếntậnCamBốtchothươngmạiPháp;bồithường4triệuđôla,trảtrongmườinăm;ChínhphủViệtNamphảiđượcsựđồngýcủaPhápkhinhượngđấtđai củamìnhchonướckhác.TâyBanNha thỏamãnvàrútquânkhỏiNambộ.

NhưngýđồthuộcđịacủaPháp,banđầurấtmơhồ,vàđượcxemlàthứyếusovớicácbậntâmtôngiáo,bỗngdotìnhthếlớnmạnhkhôngnhưngườitatưởng.Hiệpước1862đưanướcPhápchiếmgiữtrọnvẹnmộtxứrộnglớnvàphìnhiêuvàđặtchânlênmộttrongcácvươngquốcmạnhnhấtcủavùngViễnĐông.Đứngtrênquanđiểmthuộcđịa,cógìthànhcônghơn.

Trênquanđiểmtôngiáo,cácthừasailẽrađãreomừngchiếnthắng,vìtựdohànhđạođãđượcthừanhậnởđiềuII:“CôngdânhainướcPhápvàTâyBanNhacóthểhànhđạoGiaTôtrongnướcAnNam,vàcôngdâncủanướcnày,bấtluậnai,nếumuốntheoGiaTôgiáothìtheovàkhôngbịngăntrở;nhưngkhôngđượccưỡngbứcaitrởthànhtínđồGiaTônếungườiấykhôngmuốn”.

NhưngHiệpước1862đượccácgiáosĩthừasaiđónnhậnvớilạnhnhạtvàhoàinghi;họmuốncáigìhơnlàsựthừanhậncótínhlýthuyếtquyềntựdocủahọ.HiệpướcnàycũngkhônglàmvừalòngngườikếvịcủaBonard,vịnàykhôngmuốngiớihạnquyềncaitrịcủaPháptrongcáctỉnhmiềnĐông.PhầnVuaTựĐức, vì quá đau đớn về việcmất ba tỉnh nên ông khó thừanhậnsựviệcđãrồi.TấtcảđềuchothấytrướclàHiệpướcvừakýsẽkhôngđượcbềnlâu.

A.CácgiáosĩthừasaichốngHiệpước1862:thưtíncủaBonard“...Tôi không thể che giấu rằng, với sự từng trải của một quân nhân,

những thànhquảmà tôimuốnđạtđược, trướchết lànhững thànhquảcủahòa bình; vì chiến tranh, dù là cần thiết và không thể thiếu trongmột sốtrườnghợp,baogiờcũnggâyranhữngtànphá.Chỉcóhòabìnhmớicóthểtạodựngđượcmộtcáigìvữngbềnvàtíchcực.Cácthànhtíchbiểucủahòabìnhthườngítsángchói,nhấtlàởPháp;nhưngdùngườitacógọitôilàkẻbộigiáo, tôivẫn tuyênbố rằng tôi rấtđỗimãnnguyệnđượcđệdướichânHoàngthượngmộtthànhtíchbiểuđẹpvềmộtđấtnướchòabình,cótổchức,đangtrênđườngthịnhvượng,hơnlàmộtthànhtíchbiểuvềmộtthànhtrìbịchiếmcứhoặcbịtiêudiệt...”[217].

BứcthưtrêncủaBonard,gởichoBộtrưởngChasseloup-Laubatngày14tháng4năm1862,chothấychínhsáchmàtácgiảbứcthưmuốnápdụngởNamkỳ.Hiệpướcđãký,cácmụctiêuđầutiênđãđạt,đoànquânviễnchinhcầnnghỉngơi,cácvùngđãchiếmcầnđượctổchứclạiđểthunhữngmốilợiđầu tiên.Những nhu cầu đó đòi hỏi gắt gaomột chính sách hòa dịu, hòabình,thânhữuđốivớiTriềuđìnhHuế,đólà“chínhsáchduynhấtchophépchúngtaloviệctổchứcvàxâydựngthịnhvượngthuộcđịamớicủachúngta”[218].

BonardđượckhuyếnkhíchtrongđườnghướngđóbởiPhanThanhGiản,người thành thật chủ hòa vừa được bổ làm Tổng đốc ba tỉnh miền NamkhôngbịPhápchiếmđóng.ĐếnSàiGònngày28/7,PhanThanhGiảnnhậnđượcmộtchỉdụcủavuaTựĐứcbảohãytriệuhồivềKinhtấtcảcáclãnhtụkhángchiếnvàbổnhiệmlạicácquancũđểcaitrịcácvùngkhôngbịchiếmđóng.ÔngcũngcònlàngườiphổbiếnbảntuyênngôncủaHộiđồngCơmậtnhằmcôngbốviệckýkếthòabìnhvàkhuyêndânchúngcáctỉnhmiềnNambỏkhígiới,giảitánlựclượngtựvệvàquayvềcôngviệclàmăn[219].

PhanThanhGiảnduytrìđượccácliênhệthânhữuvớiBonard.Bonardviết:“TôivẫnkhâmphụcPhanThanhGiản:toànthểNambộ,trừGòCôngvàphụcận,đềuthihànhHiệpước;theolờiyêucầucủaPhanThanhGiảnvàvớisựchấpnhậncủatôi,cáclãnhtụđềuđãrađi,nhưngGòCông,nơiẩnnáucủatấtcảnhữngkẻhăngsay,vùngsìnhlầymùanàykhôngđilạiđược,vẫnkhôngtuânlệnhcủaHuế...”[220].

Dưới ảnh hưởng của Phan ThanhGiản, người cố gắng đưa Triều đìnhHuếvàoconđườnghòabình-mộthòabìnhmàdânchúngmiềnNamlênán,mộtkhôngkhíhòadịuxuấthiệntrongquanhệgiữaSàiGònvàHuế.TrongcácthángđầusauHiệpước,VuaTựĐứccốthihànhđúngnhưlờikýkết,nhưcácvănthưlúcđócủaBonardlàmchứng:“TôiđãcámơnChínhphủ

Huếvềviệchọđãbảovệnhữngthừasaiđếnxứhọ,cũngnhưvềviệchọtrảtựdochocácconchiênbịtùvàhoàntrảchocácngườiấynhữngtàisảnbịtịchthu.Chomãiđếnnay,đểlậplạianninh,mọiviệcđềuđượcTriềuđìnhHuếthựchiệnmộtcáchtrungthực;hiểnnhiêncôngtrìnhhòabìnhnàychưaphảilàtrọnvẹnvìchắcchắnvẫncònnhiềuchướngngạivềchitiếtsẽhiệnra,nhưngtôiphảinóirằngtôichỉcóthểcangợinhữngtrợgiúpđãđếnvớitôitừChínhphủTựĐứcvàtừcácĐạidiệncủahọởNamkỳđểchoHiệpướcđượcthihànhcàngsớmcàngtốt”[221].

Hoặc:“TôichỉbánchínhthứcyêucầuSứthầnPhanThanhGiảnvuilònggởi gắm cho Chính phủ của ông ta hãy che chở những người Pháp sốngtrongphầnđấtxứAnNam.Vịcôngchứccaocấpnàyđãhànhđộngnhưtôimuốn,vàvịThượngthưcủaTựĐứcđãviếtchotôirằngôngtađãlàmdễdàngchochuyếnđicủahọ,vàrằngđểthihànhHiệpướcôngđãgiaotrảchohọcáctàisảnbịtịchthu”[222].

Nhữngchứngcớ,docác thừa saiđược thả rakhỏingụckể lại,xóahếtmọinghingờvề sự thành thật củaTriềuđìnhHuế,về tháiđộhòagiảivànhânhậucủahọđốivớinhữngđạidiệncủaGiaTôgiáo.Bonardđã trìnhbàycácchứngcớđótrongmộtvănthưđềngày16tháng10năm1862:“TôixingởiđếnNgài,Ngàisẽđọcmộtcáchthíchthú,mộtbảnsaobứcthưmàtôinhậnđượccủaviêngiámđốcThươngmạivàHànghảicủanướcAnNamliênquanđếnviệctrảtựdochohailinhmụcMateronvàCharbonnierthuộcPháibộTruyềngiáotạiBắcBắckỳ.

Trongthờiđànáptôngiáo,haigiáosĩnàybịbắtvàbịđưavềHuếgiamgiữ;họđượcphóng thích theo lệnhvuaTựĐức,sauHòaước,và theo lờiyêucầucủahọ,họđượcđưađếnSàiGònsaukhiđượctặngyphụcquanlạivàcácvậtdụngcầnthiết.

Ngoàira,haigiáosĩcònchotôibiếtrằngChínhphủHuếđãtựđộngralệnhxây cất nhàở cho các thừa sai vừa đếnKinhđôvàBắc kỳ bất chấpnhữnglờicanngănphảilẽcủatôi.

Tôi thấycầnphảigởiđếnNgàinhữngchứngcớmàngười takhôngthểphủnhậntínhxácthựcvềnguồncungcấptintức,đểchoNgàithấyrõcácquảquyếtmàmộtsốcơquanbáochíđăngtảilạitrongnhữngngàyvừaqualàdốitráchừngnào,cácquảquyếtnàymuốnlàmngườitatinrằng,vàolúchòabìnhvừađượckýkết,thìhơnbaogiờhếtcácthừasaiđãgặpphảinhữngđối xử tàn tệ, cònChính phủHuế thì không thành thật thi hành các điềukhoảncủaHiệpước.

Nhữngxácquyếtnhưthếchỉcóthểlàcủanhữngkẻbịxúigiụcbởicácýđồxấuxavàcóđịnhkiếnchốnglạinềnhòabìnhđangđemvinhquangvề

chocácthànhquảmàquânđộitađạtđượcởNamkỳ.Chúngtakhôngnêngánchocácđồnđãiấymộtchútquantrọngnào[223].

NgườiPhápbiếtcácđồnđãiấylàdocácthừasailoanra.ChorằngchínhsáchhòabìnhvớiTựĐứclà taihạichoquyềnlợicủaGiaTôgiáo,cácvịnàytìmmọicáchđểphátansựhòadịuvừađượcthiếtlậpgiữahaiphethùnghịch. Những thư từ trao đổi giữa Bonard và Bộ trưởngHải quân chứađựngnhiềutintứcvôcùngquígiávềcácthủđoạnđượcnhữngthừasaisửdụng,vànhấtlàvềtinhthầnthốngtrịcủahọ.Nhữngthưtừđó[224]tựnóđãrấthùngbiện,khôngcầnphảibìnhluậnthêm.

Trong một văn thư mật, đề ngày 24 tháng 7 năm 1862, Bonard viết:“Chínhtừphíanhữngthừasaimớicóthểphátsinhcácrắcrốinghiêmtrọngnhấtnếuchúngtakhôngtựhạnchếtrongviệcchỉbảođảmchohọsựchechởhợplývànếuchúngtalấycớtôngiáođểủnghộhọtrongcácâmmưuchính trịnhằm lậtđổchínhphủhiệncó, cácâmmưumà,khổ thay,nhiềungườitrongsốhọđãquánhiềulầnbịlôicuốnvàovàchẳnghềtừchối.

Thậtlànguyhiểmnếuủnghộhọtrongviệclàmnhưvậy,vìnhưthếhọsẽtrởthànhnhữngkẻgâyloạnthựcsựchứkhôngphảilànhữngkẻtửđạo.

ThưaNgàiBộ trưởng, nỗi lo ngại của tôi căn cứ trên cácnhậnxét sauđây:

Chiến tranhNam kỳ, không ai có thể chối cãi, sinh ra phần lớn là donhững yêu cầu của các thừa sai Pháp và TâyBanNha, họ than phiền vềnhữngđànápbấtchínhcủaphíaChínhphủHuếmàhọphảichịu.Nhưngsauđâylàcáchquiđịnhvà tinhthầncủanhữnggiáosĩấy.Namkỳđượcchiathànhhaigiáokhu,mỗigiáokhucómộtvịgiámmụcđiềukhiển;cólẽ,tôikhôngbiết, cảhaigiámmụcđóđềunhậnmột sự lãnhđạochungcủaHộitrungươngtạichâuÂu,nhưngtronggiáokhumình,mỗingườigầnnhưcứlàmđiềugìmìnhmuốnvàgiữbobokhôngchongườibêncạnhcandựtínàotrongđịahạtmênhmôngmàmìnhđượccoinhưlàngườilãnhđạotinhthần.

Aicũngômấpý tưởng trở lại thờikỳmàgiámmụcBáĐaLộc làvuathựcsựcủaxứAnNam,thờikỳmàmọiviệcchỉđượclàmtheolờikhuyêncủaôngtahoặcđượcôngtađồngý.Đểđạtmụcđíchấy,đâylàvàicáchhọđãdùngđến:vịnàochorằngcácVuanốingôiGiaLongđãkhông tuânýmìnhmộtcáchđầyđủ,thìvịấyphủnhậntínhchínhthốngcủacácVuađóvàtìmcáchđưaramộtứngviênchịudângchohọ,khi lậtđượctriềuđìnhđươngkim,nhiềubảođảmhơnđểđạtđếncácmụcđíchcủahọ.

CáicớmàmộtsốgiáosĩtrongcácthừasaiđưarađểtốcáotriềuđạinàytiếmngôilàGiaLongđãchỉđịnhngườiconthứcủamìnhlênnốingôi,chứkhôngphảingườicontrưởng.CácthừasaiPhápởNamkỳtheoýkiếnnày

vàliênkếtvớiphecủangườiconcảcủavuaGiaLong.CácthừasaiởxứAnNamgầnHuế,vùnggiữaBắckỳvàNamkỳ,lạiđixahơnkhiphủnhậntínhchínhthốngcủadònghọđangtrịvì:họchorằngchínhGiaLonglàkẻcướpngôivàhọtìmmộthậuduệcủaTriềuLêmàcácôngvuachỉlàvualàmvìvàđãbịsoánngôibởimộttrongcácvịđạithầntrongtriều.

Tôi tin rằng các giáo sĩ dòngĐaMinhTâyBanNha, hăng hái và quákhíchhơnnhữngthừasaiPháp,đãngãtheophenày.

Mộtngườikhôngbiếtcóphải thậtsự làconcháunhàLêhaykhôngđãđượcnhậnvào các tu việnởTrungQuốc; sau khi hànhhạ y đủ điều khổnhục,đếnđộbắtylàmkẻgáccổngtuviện,cácgiáosĩcựcđoannàybiếnythànhmộtứngviêncủangôivua,vàtinchắcrằngmộtkhiýđồthànhtựuthìhọvẫngiữđượcnguyênvẹnảnhhưởngđốivớiy.

Trongtìnhhìnhhiệnnay,vàtheolốinóicùngviệclàmcủacácloạithừasaikhácnhauđó, tôi thấyhìnhnhưphần lớnnhững thừa saiPhápởvùngNamkỳthuộcPhápcóchiềuhướngtừbỏ thamvọngchính trịvàhyvọngrằngảnhhưởngcủasựchiếmđóng,haycủasựchiếmhữu,củachúngtadùkhôngđemlạichohọuyquyềntuyệtđốicủagiámmụcBáĐaLộc,thìcũngchophéphọthựchiệnmộtưuthếkhálớnmàhìnhnhưhiệnnayhọđãbằnglòng.

Vì thế,với sựcươngquyết,với sự thận trọng,chúng tacó thểhyvọngbuộc họ phải dừng lại trong giới hạn hợp lý của ảnh hưởngmà họmongmuốn.

NhữngthừasaiởvùnggầnHuếkhôngchịuchấpnhậngiảipháphòagiải;mộtvàingườitánthànhyếuớt,nhưngđasốqualờinóivàhànhđộngđãchothấyhọkhôngbỏ cácýnghĩ cựcđoan:vị giámmụcvàvài cộng tácviênthôngminhnhấtcủaôngchịunghelờikhuyêncủatôilàđừngnênhấptấp,họđangcònởNamkỳvàhứasẽhànhđộngcẩntrọngkhihọtrởvềgiáokhusaukhihòabìnhđãvữngchắc.

“Nhưngcácphần tửhăng tiếtđã rờiNamkỳcùngvớinhững têncướpthựcsự,làmdấuThánhgiákhirađi:cóthểtừđóphátsinhnhữngkhókhăntrầmtrọng,nếuchúngtakhônghànhđộnghếtsứcthậntrọngtrongviệcchechởmàchắcchắnhọsẽkêucứu,vớitưcáchlàdânPháphoặctínđồGiaTô,khihọdínhlíuvàocácâmmưuchínhtrị,bấtkểmọilờicangiáncủatôi.

CòncácgiáosĩDòngĐaMinhTâyBanNha,thườngchiếmcứmiềncaoởBắckỳ, họ cònbất trị hơnnữa: hăng tiết và cuồng tín đến cựcđộ,mộtphầnkháđôngtrongsốhọxuất thân từcácbăngdukíchhoặc thuộcđảngcủaCarlosmớirờiTâyBanNha,họsẵnsàngmanggươmvàsúngvớidấuThánhgiá,vàđãdốctoàntâmtoànlựcvàocáccuộcnổiloạngâytaihọacho

xứBắckỳ.TôinghĩrằngnhữngkhókhănmàhọgâyrachoChínhphủcủaNữhoàng

GiaTôgiáo(TâyBanNha)buộcrằngHiệpướcđượcPhápvàTâyBanNhakýtrêncơsởchungvớiTriềuđìnhHuếphảiđượcthựchiệnriêngbiệt,nếukhôngsẽmấthếtmọi thànhquảcóthểsinhra từmộtnềnhòabìnhkhônghậuý.

Táibút:TôivừanhậnđượctintứcmớivàvộivãchuyểnđếnNgài,vìthếtôiyêucầuNgàixemnhậnxéttrênlàquantrọng,vìcàngngàyhànhđộngvàlờinói củanhững thừa saiởNamkỳcàngcho thấyhọcốhết sứcđểđưaChínhphủvàoconđườngtaihạimàhọđangtheo,đólàlậtđổvuaTựĐức.

Bất chấpnhững lời cảnhcáocủa tôi, vàmặcdù tôikhuyênhọhãyđợiquyết định củaChínhphủ củaHoàngđếvềviệcphê chuẩnHiệpướchòabìnhcùngnhữngkếtquảcủanó,họvẫnkhôngngừnggởiraHuếcácpháiviênmangnhữngýđồxấuxanhất,vớiđầuócđentốinhất.

TôiphảidứtkhoátkhôngcấpthônghànhchohọrađóchođếnkhinhậnđượclệnhtừPháp;họchẳnghềbậntâmđếnviệcấy,vàcólẽNgàisẽnhậncác khiếu nại về việc này, vì họ đi để làmThánh chiến, bất chấpmọi lờikhuyênthậntrọngmàtôikhôngngừngnóivớihọ,vàhọkhônggiấugiếmýđồcủahọcùngvớiviệchọxemthườngcácđiềukhoảncủaHiệpước.

ĐólàmộtnguyhiểmmàtôikhôngthểkhôngbáotrướcchoNgàithậtđầyđủ, vì nếu không đề phòng trước những báo cáo của các thừa sai, họ sẽkhôngtừbấtcứthủđoạnnàođểđạtmụcđíchcủahọ,bằngcáchkéoChínhphủtheohọvàoconđườngtaihạichoquyềnlợithậtsựcủanướcPháp[225].

Mộtthángsauvănthưđó,BonardnhậnđượccủaTạVănPhụng(đâylàtênthậtcủamộtkẻphiêulưuBắckỳ;nhưngđểlàmchodânchúngtinlàhậuduệnhàLê,yđãđổi tên,và từđâyy tên làLêDuyPhụng)một lá thưđềngày26tháng8,trongđó“vịhậuduệnhàLê”nàyyêucầuônggiúpđỡvàbảovệđểchiếmBắckỳ:“MớiđâytôiđượcbiếtrằngNgàiđãnghelờicầuxin của họNguyễn và đã chấp thuận hòa bình cho họ... TriềuNguyễn vàquanlạicủanóđãvàsẽluônluôndùngnhữngmánhkhoégiảdốitrongcáchiệpướcvớicácnướclánggiềng;họthấyrằngNgàiởNamkỳ,tôiởBắckỳ,chúngtasẽđèbẹphọbằngnhữngchiếnthắngvàcóthểnóirằnghọđangởtìnhthếvôphươngcứuchữavàkhôngcólựclượngđểđẩylùitaihọađếntừhaiphía.Vìthế,họđãđếngặpNgàivớicácđềnghịhòabình,chegiấubêntrongcácýđồtráotrở.Hiệngiờhọphảichiềutheotìnhthế,nhưngmộtkhithấysốthuyềnÂuchâubớtđi,thìsựtànbạocủahọNguyễnlạibùngcháylênvàtứckhắctínđồGiaTôsẽmấtđiđiềumàhọhếtsứcmongước,vàtôngiáocủachúngtasẽkhôngcònđượcthựchànhtrongxứAnNam.

Tôi,ngườicủaTriềuLê,nốigótchaônglànhữngngườiđãđượcdạydỗtrongGiaTôgiáo,tôinhấtquyếtđánhđổhọNguyễnv.v...”[226].

Khi chuyển thư này đến Bonard, giám mục Tây Ban Nha HitlarioAlcazar,KhâmsaiTòathánhởĐôngBắcbộ,dùthấyrằngnhữngviệclàmnhư thế không đúng với tư cách giáo sĩ, đã xác nhận rằng “thắng lợi củanhững kẻ đòi khôi phục triều đại trước chắc chắn là điều tốt cho Bắckỳ”[227].Những lời này làmBonard phì cười.Trời!Tên gác cổng tu việnnày,“kẻvôdanhtiểutốtchỉmuốnlàmhạixứsở”này,ngườitamuốnbiếnythành vua ư? Bonard viết: “Người ta không hiểu được rằng các thừa sai,khôngngừngnóiđếngianýcủangườiAnNamtrongmọigiaothiệp,lạihứachechởchomộtkẻphiêulưumàhọtinrằngcóthểlàmchủđượcmặcdầuycũnglàmộtngườiAnNam.Việcxenlẫntôngiáovàocáctranhchấpchínhtrịlàmộtnguyhiểmlớn,nếuchúngtađểbịlôikéophảiủnghộhọtrênconđườngđó.KhôngnêntrôngcậyvàomấytrămnghìnngườiởBắckỳnhiềuhơnmấy trămnghìnngườiđáng lẽphảiqui tụquanhchúng taởNamkỳ.Theo tôi,quả làmột lỗi lầm lớnnhấtnếuchấpnhậnủnghộnhữngkẻnổiloạnởBắcbộgồmcácbăngđảngbấttrị:nhưthế,sẽlôicuốnChínhphủvàonhữnghysinhvôíchvềngườivàcủamàkhônghyvọngđưađếnkếtquảtốtđẹpnào”[228].

Vảlại,quyềnlợicủaPhápnằmởtrongNam:“VìchúngtađãchiếmđượcvùngNamkỳthuộcPháp,chúngtaphảiđặcbiệtchămsócnó;nếuphảichitiêuvàsửdụnglựclượng,thìchỉlàmởđómớihợplý;chínhởđómớicóthểcómộtkếtquảlớn,choảnhhưởngcủachúngtaởphươngĐôngvàchoviệclậpnênmộtthuộcđịađẹpnhấtthếgiới.Vìthế,laomìnhvàocáctranhchấpnộibộ củaxứAnNam, tôi khôngngạiphải lặp lạimãi, làmộtbiệnphápsailầm,khôngđemlạilợiíchgìcả,lạidẫnđếnnhữngtổnthấtđángkểvềngườivàcủa”[229].

Trả lờivịgiámmụcTâyBanNha,Bonardrấtcươngquyết:“Dùtôi rấtquantâmđếnGiaTôgiáo,tôikhôngnêngiấugiếmvớiNgàirằngtôikhôngthểcanthiệpgìcảvàocáccôngviệcchínhtrịnộibộcủaVươngquốcAnNam;vớihọChínhphủcủaHoàngđếđangsốnghòabình.

TôithihànhtrungthựcHiệpướcvàmuốnnóđượcthihànhnhưvậy.Dođó, tôikhông thể trả lờigìcảchobức thưcủamộtkẻphiêu lưuđangdấyloạnchốngChínhphủmànướcPhápđangsốnghòabìnhvớihọ.

Để chặn đứngmọi toan tính loại này, và để tránh cho Chính phủ củaHoàngđếchúngtôiđóngvaitròhaimặtvàkhiêukhích,thưaNgài,tôimuốnnóithẳngvớiNgàirằngcácngườidấyloạnởBắckỳkhôngthểtrôngmongnơitôimộtgiúpđỡnàocả,nếukhôngcómệnhlệnhchínhthứccủaChính

phủ tôi và họ đừng viết cho tôi các thư từ liên lụy như thưmàNgài chochuyểnđếntôi,vàchắcchắntôisẽkhôngtrảlời”[230].

SựcómặtcủaquânđộiTâyBanNhaởSàiGòncó thể làmtrầmtrọngthêmnhữngrắcrốidonhữngthừasaigâyra.TâyBanNha,theoHiệpước1862, chỉ đạt được các lợi lộc nhỏ gồm bồi thường chiến tranh và tự dotruyềngiáochonhữngthừasai.HọđãbằnglòngnhưthếvàtuyênbốkhôngcóýđịnhđòichianhữngđấtđaimàvuaTựĐứccóthểnhường[231];việchọthamchiếnbêncạnhquânđộiPhápchỉlàmộtbiểudươnglựclượngmàvaitròngườibảovệGiaTôgiáocủahọbuộchọphảilàm.Giảsửhọthànhthậttronglờinói,liệuĐạidiệncủahọởNamkỳcóthểcứmãidửngdưngtrướccácthamvọngthuộcđịacủaPháp,vàtrướcsứcépkhôngngừngcủanhữngthừa sai nước họ thúc đẩy họ can dự vào những rối rắm chính trị ởmiềnBắc?

BonardcàngthêmlolắngkhiôngtacóbằngchứngvềnhữnghoạtđộngítnhiềucótínhpháhoạicủaviênĐạidiệnToànquyềnTâyBanNha:“ChínhphủTâyBanNhagặpphảinhữnggiáosĩcònliềulĩnhhơnnhữngthừasaiPháp,phảikhẩncấptáchbiệttoànbộchínhsáchcủachúngtađốivớiTriềuđìnhHuếkhỏi chính sáchcủaChínhphủcủaNữhoàngGiaTôgiáo (TâyBanNha),nếuchúngtakhôngmuốnbịkéođiquámụcđíchmàchúngtacóthể thử đạt đượcmột cách hợp lý cho thuộc địaNamkỳ của chúng ta vàtránhkhỏinhữngrắcrốitolớn.

Nhưtôiđãloanbáo,dùtôicóđưaranhữngýkiếnphảilẽ,dùtôiđãlàmmọiviệcmàkhôngdùngđếncưỡngchế,đểbảonhữngthừasaicủachúngtahãychờđợiđếnkhitìnhhìnhlắngdịuvàđếnkhitôinhậnđượcphúcđápvềviệckýkếthòabìnhcùngcácchỉ thịvềcáchậuquảcó thểsinhra,nhiềungườitrongsốhọvẫnlênđườngracáctỉnhthuộcTriềuđìnhHuế.

Saukhilàmmọicốgắngvôíchđểmoiraởtôimộtbứcthưcókhuôndấucủa tôi (đây làđiềuquan trọngnhấtởxứnày),họđã tìmđếnvịĐạidiệnToànquyềnTâyBanNha,ôngnàyđãcóyếuđuốilàđãtraochohọmộtbứcthưviếttayvàmangkhuôndấucủaông.

ChínhdoTriềuđìnhHuếmàtôivừađượcchínhthứcthôngbáorằngcácthừasaiđóxưnglàngườiPhápđếngặphọvớibứcthưmangkhuôndấucủaĐạidiệnToànquyềncủaNữhoàngGiaTôgiáo.

Ngạcnhiênvìkhôngthấykhuôndấucủatôitrênvănkiệnquantrọngđó,viênGiámđốcThươngmạivàHànghảicủaxứAnNamnghĩ rằng, trongtrườnghợpnày,tôiđãủyquyềnchoĐạitáPalanca,ngườiđãthamgiaviệckýkếtHiệpước,vàông tađãgởicho tôimột thôngbáođể tôi lưuýviệcnày, và cho tôi biết rằng các thừa sai ấy đã được đối xử hết sức tử tế và

nhữngconchiênbịgiamgiữđãđượcthảvàđãđượctrảlạinhữngtàisảnđãbịtịchthu.

Bức thưcủavịToànquyềnmàĐạidiện củavuaTựĐức sao tríchnộidungtrongthôngbáomàNgàinhậnkèmđây,chothấyphảikhẩncấptáchrờirõrànghànhđộngvàsựđộclậpcủachúngtađốivớinhữngđiềumàĐạidiệnChínhphủcủaNữhoàngGiaTôgiáoyêucầuhayđòihỏi.

Thậtvậy,bức thưgiới thiệudùng làmthônghànhchocác thừasaiviếtnhưsau:ChínhphủTâyBanNhađãkhôngchiếmvàđãkhôngmuốnchiếmđấtđaicủaanhemmình,hyvọngrằngChínhphủAnNamsẽquantâmđếnyêucầuduynhấtcủahọlàsựgửigắmcácngườimangthưnày.

Nhưthế,chínhcáclinhmụctựxưnglàngườiPhápấy,nếuhọkhôngviếtbứcthưnày,thìchắcchắnhọbiếtnộidungcủanó,đãchấpnhậnlờithỉnhcầuloạiđó,thỉnhcầucótínhcáchgiántiếpgièmphanhữnghànhđộngcủaChínhphủcủaHoàngđếtạiNamkỳvàgâyáccảmcủaTriềuđìnhHuếđốivớinướcPhápbằngcáchchothấysựônhòagiảvờcủaTâyBanNha.

Cácgiáosĩđó,nhưtôiđãthưavớiNgài,chỉcómụcđíchduynhấtlàđôhộvà,bằngmọicách,lôikéoChínhphủtheohọvàgiúpđỡhọtronghànhđộngtráinghịchvớiquyềnlợithựcsựcủaPháp.

VềphầnChínhphủTâyBanNha,họsẽbị lôicuốndùhọkhôngmuốnbởi các thừa sai củahọ, vốnbất trị hơnnhững thừa sai của chúng ta, vàonhữngrắcrốigiốngnhưnhữngrắcrốimàhọvừathoátkhỏinhờsựtrợgiúpcủanướcPháp,khôngcósựtrợgiúpấyhọchẳngđạtđượcgìcả,thếmàhìnhnhưvịToànquyềncủahọđãquênđi.

Cho đến nay, với bao khó nhọc, tôi đã giải quyết đượcmột cách đànghoàng,khôngcó thanphiền,vấnđề tếnhịvềsựhợp táccủa lực lượngbénhỏTâyBanNhatrongcuộcviễnchinhNamkỳcủachúngta,nhưngvấnđềcấp bách là tình hìnhmàHiệp ước vừa ký kết đã cho phép kết thúc phảichấmdứtcàngsớmcàngtốt,vàchúngtakhôngthểcònbịcảntrởnữa,trongviệcpháttriểnthuộcđịamớicủachúngtaởViễnĐông,bởimộtsựtrợgiúphữudanhvôthựcchỉgâyrắcrốichochúngtamàthôi.

Cònvềnhữngthừasaicủachúngta,tôimuốnNgàichotôicácchỉthịrõrệtvềgiớihạntrongsựbảovệdànhchohọởngoàilãnhthổcủachúngta.Phầntôi,tôikhôngnghĩrằngquyềnlợicủanướcPhápnằmởchỗchạytheohọ trongnhững tuyên truyềncó tínhcáchchính trịhơn là tôngiáovốnđãdẫnđếnnhữngkhókhănnghiêm trọng,vì nhiềungười trong sốhọkhôngnhắmđiềugìkháchơn là lậtđổChínhphủhiệnhữu,Chínhphủvừacùngchúng tabướcvàoconđườnghòabìnhvàhữunghị,đó làconđườngduynhấtcóthểchophépchúngtachămsócmộtcáchvữngchắcviệctổchứcvà

sựthịnhvượngcủathuộcđịamớicủachúngta...Thậtlàđángtráchkhimộtthamvọngquásớmhoặcnhữngcuồngnhiệt

đếnngăntrởconđườngtiếnbộthựcsựtrênđóchúngtabắtđầubướcđi[232].Bonardtrởlạivấnđềtrêntronghaivănthưkhác,đềngày6tháng10và

20tháng10.CácloâucủaônglớndầntheosựkiệnvịToànquyềnTâyBanNhađãbịnhữngthừasaiTâyBanNhalôikéovàocácvấnđềBắckỳ.Trongvănthưthứnhất,ôngviết:“VịĐạidiệncủaHuếcógởichoĐạitáPalancamộtbứcthưmàThiếutáHảiquânAubaretđãdịch,vìvịToànquyềnTâyBanNhakhôngcóthôngdịch,vàtôigởiNgàimộtbảnsaovớitínhcáchtốimật.Căncứvàođóthìtrongthưmàôngtađãgiaochocácthừasaimangđi,Đại táPalancađãđivàocácchi tiếtcó tínhcáchgắnliền tráchnhiệmcủaôngvàcủaChínhphủôngtrongcáctranhchấpnộibộcủaxứAnNam,thưấycũngchứađựngnhữngphôtrươngvẽvờisứcmạnhcủaTâyBanNhamà,theotôi,làhoàntoànkhôngthểlàmđượcgìrahồnnếuchỉlàmmộtmình;và,saucùng,lànhữnghứahẹnmơhồvềviệcgiúpđỡbằngngườivàbằngtàubèchoChínhphủAnNam.

ĐạitáPalaca,vịĐạidiệncủaNữhoàngTâyBanNha,làmộtquânnhânngaythẳngvàtrungthực,nhưngítsuynghĩ,ítkhiôngcânnhắcvềhậuquảcủaviệclàmvàlờinóicủamình.Dùôngrấttốtvớinhữngthừasai,ôngtavẫn thườngbịnhững lờiphỉbángvànhững lờivucáo từphíanhững linhmục,nhấtlàtừcáclinhmụcTâyBanNhađãxenvàonhữngrốirenchínhtrịcủaBắckỳ; ông ta cònnhậnđượcnhững thư từ thuộc loại ấy; e rằng, dùkhôngchiasẻcácýtưởngcủahọ,nhưngdoáplựcmàhọđènặnglênông,ôngđãvôtìnhlôicuốnTâyBanNhavàocácrắcrốitolớnnhất.

Vìthế, tôinghĩ làphảikhẩnkhoảnyêucầuNgàithúcđẩynhanhchóngviệcphêchuẩnHiệpướcđểchínhsáchcủaChínhphủcủaHoàngđế-đượctựdohànhđộngnhưhiệnnay,quađườnglốimàtôichọn-chấmdứtmọidínhlíuvớichínhsáchcủacácĐạidiệncủaTâyBanNha,lànhữngngườimàtôichắcchắnrằng,dướisứcépbấttậncủanhữngthừasaihiếuđộngcủahọ, đang tự tạo chomình các khókhăn lớnmàhọ sẽ không thể vượt quađược,trừphiphảihysinhthậtnhiềungườivàcủa[233].

Vàtrongvănthưthứhai:“TôinghĩlànhữngtintứcmàtôiđãthôngbáochoNgàitrongcácthưtrướcchothấycơhộithuậntiệnđãđếnđểtáchrờichínhsáchcủachúngtađốivớiVươngquốcAnNamkhỏichínhsáchcủaTâyBanNha.

VịToànquyềnTâyBanNha,Đại táPalanca, làmộtquânnhân rấtcanđảmvàđầythiệnchínhưnglạinhẹdạ;nếuchúngtakhôngtáchrờithậtsớmkhỏichínhsáchhơithiếusuynghĩcủaông,chúngtacóthểtựgâychomình

nhữngrắcrốitrầmtrọng.Cáccuộcgặpgỡvới cácĐạidiệnToànquyềncủaAnNam,mà tôiđã

trìnhchoNgàibiết, trongđóchắccónóiđếnviệcTâyBanNhanhậngiúpngười và tàu bè, là hoàn toàn trái ngược với bản Hiệp ước đã dành choHoàngđếquyềnphánxétcácliênminhđưađếnviệcmộtcườngquốc,khácvớinướcPháp,canthiệpvàocácvấnđềcủaAnNam.

Tôichưanhấnmạnhđếnsựhấp tấpmàĐại táPalancađãvấpphảikhiràngbuộcChínhphủôngbằngnhững lời thiếu suynghĩ; từnhững lờiđó,cácĐạidiệnAnNamđãrútranhữnghậuquảtứcthì,vànhữnghậuquảđóđãlàmôngPalancasợ;nhưngtôiđãcốgắnglàmchoôngtahiểuvàôngtađãhiểulàôngtakhôngthểcómộtsángkiếnnhưvậy(khôngthể thihànhđược)nếukhôngcósựđồngýcủaChínhphủông...[234].

Cùng lúc,các thừasaicũngvậnđộngChínhphủPhápđểkhuyênđừngtheochínhsáchhòabìnhcủaBonard.Vềđiểmnày,đâylàthưgởiBộtrưởngNgoại giao củaBộTruyền giáoHải ngoại ởParis, tố cáo “gian ý củaTựĐức”và“cáibẫyhòabình”:“TrongsốthưtừởthùngthưchóttừSàiGòngởivềđây,cómộtbứcthưmàchúngtôinghĩlàđángđượcNgàilưuý.ThưdoHerrengt,PhóxứởĐôngNamkỳviết.VịthừasaithânmếnnàyđãnêurõgianýcủaTựĐứctrongHiệpướchòabìnhkýkếtgiữaôngtavàĐôđốcBonardvềkhoảnGiaTôgiáo,màtheomộttrongnhữngđiềukhoản,thìviệcthựchànhvàtruyềngiáophảiđượctựdotrongtoàncõiAnNam.ĐãnhiềuthángtrôiquakểtừngàyHoàngđếAnNamkýcamkếtấy,thếnhưngnhữngthừasaitrênkhắpnộiđịavẫnchưagởiđượctintứcchocácđồngnghiệphọởSàiGòn,vàcáccánhcửacủacácnhàlaohôihám,nơinhữngconchiênbảnđịabị tướchết tàisảnphảisốngchenchúc,vẫnchưađượcmởra.Họvẫnởđó,và theocácbáocáocủacácnhânchứngtainghemắt thấyđượccácđồngnghiệpchúngtôigởiđến,ănmặcráchrướivàchịunhiềucơcựccủađóikhátvàkhốnkhổ,mộtsốđãphảibỏmạng.

Chưahết,chúngtôixinnhườnglờichochínhHerrengt:Càngngàycàngrõ,hòabìnhchỉlàcáibẫycủangườiAnNamđểđạtcácphươngtiệnđánhtan cuộc nổi loạn của Bắc kỳ; và, trong khi họ làm vài cử chỉ thân hữu(nhưngvẫnyếuớtlắm)vớingườiPháp,họtiếptụcgiatăngkhắpnơinhữngchuẩnbịkhángchiếncủahọ,cáccuộcámsát,âmmưu,đánhúp,khơidậy,v.v...vẫnhằngngàyxảyrakhắpnơi[235].

Bonardtrảlờibằngcáchchứngminh,vớicácchứngcớrànhmạch[236],rằngmụcđíchcủanhữngthừasaiởHuếvàởBắckỳlàhoàntoàncótínhcáchchínhtrị[237]vàđiềumàhọgọilàđànápthựcrachỉlànhữnghậuquảcủaphảnứngchínhđángcủaChínhphủHuếnhằmđậptancácâmmưulật

đổ.Tấtcảnhữngđiềuđó“chothấyquárõlàphảihếtsứcđềphòngđốivớinhữngkêucachốngđànáptôngiáođếntừBắckỳcũngnhưtừcáctỉnhphụcậncủaHuế,bởivìđángtiếclàtrongnhữngvùngnàycáccuộcnổiloạnvàmưuphảnđềurấtthườngđộilốttôngiáo”[238].

Bộ trưởngChasseloup-Laubat chấpnhận cácýkiến củaBonard.Trongthưviết tayngày26 tháng10năm1862,ôngta tán thànhhoàntoànchínhsáchcủaĐôđốcThốngsứcũngnhưtháiđộcủaôngnàyđốivớinhữngthừasaivàngườiTâyBanNha:“Mộttrongnhữngđiềuquantrọngnhấtmàôngcho tôi biết đểgiữquanhệ tốt vớiHuế làđiều liênquanđếnhànhvi củanhữngthừasaicủachúngta.

Nhưtôiđãnóivớiôngtrongcácchỉthịtôigởikhiônglênđường,nhấtlàtrongthưtôiviếtchoĐôđốcCharnerngày26tháng2năm1861màtôicógởichoôngmộtbảnsao,rõrànglàcầnphảiquiđịnhnhữngbổnphậnchonhữngngườimuốnđếnkhôngphảichỉđểhànhđạomàcònđể rao truyềnGiaTôgiáotrênnhữngvùngđấtdướiquyềncủaTựĐức.Đôđốcthânmến,chúng taphải tách rờicàngnhiềucàng tốthoạtđộngcủachúng ta rakhỏihoạtđộngcủanhữngngườiTâyBanNhatrênquanđiểmnày,đểkhỏiphảigánhtráchnhiệmvềnhữnghànhđộngmàchúngtakhôngthểphòngngừađược.Chúng ta cònphảigiảiquyếtviệcphânchiabồi thườngchiến tranhgiữaPhápvàTâyBanNha,nhưngmộtkhiviệcđóxongrồi,chúngtaphảiởlạimộtmìnhtạiNamkỳvàthiếtlậpcácquanhệvớiHuếtrênnhữngcănbảntốtđẹpnhất;cuốicùng,vìcácdịchvụĐôngDươngcủachúngtađềudừngtạiSàiGòn,chắcchắnmọihànhkháchđềudừnglại tại trạmchótnày,và,nhưthế,dĩnhiênôngsẽcấp, theoyêucầucủaChínhphủAnNam,nhữngthônghànhchonhữngthừasaiđượcbáotrướckỹcàngnhữngđiềukiệnhọphảituântheođểkhỏigặpphiềnphức.

CầnphảichoHuếhiểurõlànếucócáccôngdânPhápphạmtội,haylàmnhữnghànhvi bị cấmđoán trên lãnh thổAnNam, tốt hơnhết là họ giaongayngườiđóchonhàcầmquyềnPhápđểtránhmọiphảnkháng,mọirắcrốitrongquanhệvớichúngta.

KhiChínhphủHuế thấy rõ thiệnchí củachúng ta trongviệc tôn trọnghòabình,vàthấyrõnhưthếnàochúngtamuốnngănchặnnhữngkhókhăncóthểsinhrabởisựthiếucẩntrọngcủanhữngngườiđôikhibịlòngnhiệtthànhlôikéovàocáchànhvimàHiệpướckhônghềcóýchechở,lúcđóhọsẽđếngầnvớichúngtahơnvàsẽhiểurarằngquyềnlợicủahọnằmởchỗkhôngtạochochúngtanhữngrắcrối[239].

BộtrưởngHảiquânlạikhaitriểncácýnghĩcủaôngtrongmộtthưkhácđềngày16tháng1năm1863:“CònvềcácquanhệcủaôngvớiHuế,phải

tìmcáchgiữchothậttốt,phảicốgắnglàmchoChínhphủđóhiểurằngtừnayhànhđộngcủa chúng tahoàn toàn táchbiệt vớihànhđộngcủangườiTâyBanNha,vànếuchúngtacóquiđịnhvềtựdochotôngiáocủachúngta,vềsựbảovệnhữngthừasaicủachúng ta,chúng takhônghềmuốnhọdấnmìnhvàocácâmmưuchính trị,vànếuHoàngđếAnNamcóđiềugìthanphiềnvềmộtvàikiềubàocủachúngta,tốtnhấtlàhọbáochonhàcầmquyềnNamkỳvà,nếucần,thìgiaokẻtộiphạmchochúngta.

CầnphảichoChínhphủđóbiếtrằngmọihìnhphạt,dùlàđốivớikẻtộiphạmngườiÂu,đềucóthểsinhracáckhiếunạitrầmtrọng,vàđượctrìnhbàynhưmộtđànápmàchúngtakhôngthểchấpnhậnđược;cuốicùng,thưaĐôđốc,phảicốgắnglàmđểchoTựĐứchiểurằngsaunàyôngtasẽphảitìmchỗdựanơichúngtađểchốnglạicáckẻthù,vànếucáctỉnhđãnhượngchochúngtachiếmđóngchịutùngphụchoàntoànmàkhôngcóhậuýgìvàHuếkhôngngấmngầmâmmưugì,thìsựchiếmđóngđósẽmanglạilợiíchchophầnlãnhthổcònlạicủađấtnướcôngtanhờviệcbuônbánmàchúngtasẽnhậpkhẩuvàvìchúngtasẽthànhđồngminhcủaông”[240].

Vàsaurốt,domộtláthưcủaBộtrưởngHảiquân,BonardđượcchobiếtrằngchínhNapoléonIIIcũngđãtánthànhđườnglốicủaông:“TôiđãđọcmộtcáchhếtsứcthíchthúvàtôiđãtrìnhlênchoHoàngđếbiếtbứcthưcủaông,viếtvềvụxâmnhậpCamBốtcủaôngvàvềchínhsáchphảitheođốivớiHuếvàvớiXiêm.Hoàngđếtánthànhcáchnhìncủaông”[241].

Nhưng tìnhhìnhđãnhanhchóngđổikhác;cácbiếncốxảyradồndập,hiệpướcmớikýkếtbịđedọa;hòabìnhkhôngthểthựchiện.ChiếntrậnlạisắpxảyrađưađếnsựxâmchiếmtoànthểNamkỳ.

B.ChấmdứtHiệpước1862:cuộcxâmchiếmtoànbộNamkỳKhikýHiệpước1862,ChínhphủHuế,dướiáplựccủaphechủhòa,đã

cóhànhđộngđầuhàng,điềumàdânchúngkhôngthểchấpnhận.Khởinghĩanổidậykhắpnơitrongcácvùngbịchiếmđóng,docácquanlạicũ,vàcácsĩphu lãnhđạovàđược sự thamgia củamọi tầng lớpdân chúng: thânhào,nhânsĩ,nôngdân.PhanThanhGiảnvàLâmDuyHiệp,haingườikýtrongHiệpước,bịxemlà“phảnquốc”vàTriềuđìnhbịxemlà“khinhdân”[242].

Trong thời gian đó, TựĐức tự cô lập trong cung và suy nghĩmột kếhoạchthươngthuyếtmớinhằmchuộclạicácvùngđấtmàôngvừacắtlìarakhỏi lãnh thổ quốc gia. Từ tháng 12 năm 1862, Triều đình Huế đã choBonardbiếtýđịnhđòilạichủquyềntrênbatỉnhđãmất:“Batỉnhấygiốngnhưcácviênngọccủanướcchúngtôi;nếuNgàilấyđi,chắcchắnđólàmộtlợilộcrấtlớnchoNgài,nhưnghákhôngphảilàmộtbấthạnhquálớnchochúngtôisao?”[243].

TựĐứchyvọnggiànhlạiđượcbằngngoạigiaonhữnggìôngđãmấtởchiếntrường.Nhưngmộtnềnngoạigiaokhôngdựavàosứcmạnhthìphỏngcó giá trị gì?Những lời nói đó có ảnh hưởng gì đối với người Pháp, nếukhôngcómộtquyếttâmchiếnđấukèmtheo?ThếmàTriềuđìnhHuếluônluônhướngvềhòagiải,luônluônthụđộng,chỉcóthểtheođuổimộtchínhsáchhàngphục.Họđâucóthiếuđiểmmạnh!Trướchết,toànthểdânchúngmiềnNamcươngquyết chiếnđấuđến cùng, vớimột lòngyêunướcnồngnhiệt:sĩphuvàquanlạitừchốiphụcvụchoPháp,nôngdânrờibỏvùngbịchiếm, các lãnh tụ kháng chiến như Huyện Toại, Phủ Cao, Quản Định,NguyễnTrungTrực,QuảnThanh,VõDuyDương,ThủkhoaHuânđãchứngtỏcantrườngvàtàinăngquânsựkhiếnchínhngườiPhápphảikhâmphục.Cuộckhángchiếnngàycànglanrộng,tạolongạithậtsựchokẻchiếmđóng.

Kếđến, tìnhhìnhquân sự của cácđộiquânviễn chinhđanggặpnhiềunhượcđiểm.CácbáocáocủaBonardvềvấnđềnàylặplạiynguyêncácbáocáocủaRigaultdeGenouilly;đólàcáctiếngkêubáođộng,lànỗilosợvềmộttaihọasắpđến:“Cácchiếctàucũkỹtôihiệncó,trừhaichiếcForbinvàCosmao,đềukhôngthểrakhơi...Nhânsựcủađộiquânviễnchinh,đãbịyếuđibởibệnhtật,tửvong,hồihương,lạibịsửdụngquásức:tôihoàntoànbịtêliệttrongcácphươngtiệnhànhđộng;tàubèthìthiếuvàbịhư...Tìnhtrạngthảmhạinày,nếukhôngchữatrịgấp,sẽđưathẳngchúngtađếnmộttaihọamàtôicóbổnphậnphảibáochoNgàibiếtlàkhôngxa...Saubaonhiêucốgắngquásứcngườimàtôiđãlàmtừ15thángnay,thậtlàđauđớnkhinhìnthấytấtcảđềubịxemxétlại,dosựbỏrơivấnđềNamkỳ...Cácnổidậynổracùnglúcởkhắpnơi...Tôibịđẩyvàothếtựvệ,khôngcóphươngtiệnđểlậpmộtđoànbinh200người...TôiyêucầuĐôđốcJaurèsgởingaychotôimộtsốviệnbinh.Nếucácviệnbinhnàyđếnngay,tôicóthểlàmchủvịtrí,nếukhông,thìđànhbấtlực”[244].

Quânsốchúngtagiảmdầnmỗingàyvìchết,vìbệnh,vìbịđưavềnước,lạiquámệtmỏi;rõràngkhôngthểtiếptụctrongsáuthángmột trậnchiếnnhưthếnày.Chúngtathiếubộbinh,thủybinh,thợmáy,phươngtiệnchuyênchở;tấtcảtrangbịhảiquâncủachúngtađềuhoàntoàncũmèmvàkhôngcóphương tiện sửa chữa; sự vận chuyển trên đất cũng hoàn toàn vô hiệu, vìthiếutàixếchopháobinh,thiếuxecứuthương,thiếuthựcphẩm,v.v...[245].

Nhưng Huế không biết sự yếu kém về tài nguyên và sức lực của đốiphương[246]và làm thinh trướcmọi thỉnhcầuchiếnđấucủachiếnsĩmiềnNam,chỉlotraođổithưtừvớiBonardđểtrìhoãnngàyphêchuẩnHiệpước.Nhưngngàyđóphảiđến:trongkhiTrươngCôngĐịnhgiươngcaongọncờkhángchiếntạiGòCông,côngkhaituyênbốchốngHuếnếuHiệpước1862đượcphêchuẩnvàthihành[247],TựĐứcbắtbuộcphảiđóngấntínvàoHiệp

ướcdướisựđedọacủamộttốihậuthư,dohaiToànquyềnPhápvàTâyBanNhagởichoôngngày28 tháng2năm1863bằngmộtgiọng tànnhẫnnếukhôngnóilàhạnhục:

Nếu thuận, thì dân chúng vàVương quốcAnNam sẽ không còn chịunhữngthốngkhổ.

Nếukhông,thìVươngquốcnàysẽđổnát,vìđiềuđósẽdẫnđếnsựhỗtrợchonhữngkẻnổi loạnởBắckỳcùngsựchiếmđóng tức thìba tỉnhmiềnNam:nhưthếVươngquốccủaôngsẽmấtcùnglúccảNamkỳlẫnBắckỳ.

Ônghãybiếtrằngchúngtôithànhthậtmuốnhòabình,nhưngchúngtôimuốnhòabìnhkhôngtranhluậngìcả,đúngtheosựkýkếtgiữacácĐạidiệnToànquyềncủabanước;ônghãybiếtrằngnếuChínhphủAnNamkhôngchấpnhậnhòabìnhtrongcácđiềukiệnđó,chúngtôisẵnsànglàmchochữkýcủahainguyênthủchúngtôiphảiđượctôntrọng[248].

Dùđãphêchuẩn,TựĐứcvẫnkhônghếthyvọng thuhồicácphầnđấtNamkỳ,nơichônnhaucắtrốncủabênngoạinhàvua.Trongmụcđíchđó,năm1863VuacửmộtpháibộquaPhápvàTâyBanNhaxinchuộclạivùngĐôngNambộ.PháibộđặtdướisựlãnhđạocủangườithươngthuyếtHiệpước1862,PhanThanhGiản,TổngđốccáctỉnhmiềnTây,ngườichủhòavớiPháp[249].Đểchuộclạibatỉnh,pháibộđềnghịxinnộpcốngvĩnhviễntừ2đến3triệumỗinăm,cùngvớitựdobuônbánkhắpnướcvànhượngđứtSàiGòn.

TìnhthếthuậnlợichoPhanThanhGiản:cáccuộcviễnchinhxaxôiđangbịchỉtríchgắtgaotạiPháp;vụMễTâyCơtrởnênmộtgánhvácngàycàngnặng;thâmthủngcủangânsáchPhápnăm1863lênđến972triệu,trongđó210triệuchichoMễTâyCơvà60triệuchoViễnĐông;sựlớnmạnhcủacánhtảtrongcáccuộcbầucửnăm1863làmChínhphủĐếchếlongại;cuốicùng,mộtbộphậnlớncácgiớikinhdoanhchốngđốicáccuộcchiếntranhthuộcđịavàchỉđòicáchiệpướcthươngmạicólợiphùhợpvớitưtưởngvềtựdomậudịchđangđượccoitrọngthờiđó[250].TrongBộNgoạigiao,trongHạviện,trongThượngviệnvàcảtronggiớithâncậncủaHoàngđế,ngườitatựhỏicónêngiớihạn tốiđaviệc thiết lập lãnh thổ thuộcđịa tạiNamkỳ,thậmchítừbỏhẳn,ngoạitrừviệcbảođảmcácquyềnlợithiếtthựcvềmặtluân lý và thươngmại[251]. Vả lại, việc duy trì ‘Liênminh thân ái’ (giữaPhápvàAnh)làtrụcchínhcủachínhsáchngoạigiaoPháptrongsuốtphầnlớnthờigiancủa‘ĐệnhịĐếchế’;vậy,cóthểnàonướcPhápbànhtrướngthamvọngvàpháttriểnquyềnlợiởViễnĐôngmàkhônggâytrởngạichoLiênminhấy?

Cáccânnhắcnàyđã thúcđẩyNapoléon III chấpnhậncácđềnghị của

phíaViệtNam,nhấtlàvìHoàngđếkhônghềcómộtchínhsáchthuộcđịarõrệt.TrongdiễnvănkhaimạcQuốchộinăm1863,ôngtađãtrìnhbàyviệcchiếmNamkỳnhưlàmộtviệcdocácbiếncốthúcđẩy,khôngbaogiờtheomột‘kếhoạchđượcsuyngẫmtrước’[252].

ThếlàPhanThanhGiảnthắnglợi.Trướcđó,ThiếutáHảiquânAubaret,nhàthôngtháingưỡngmộvănminhViệtNam,thôngdịchviênchopháibộHuế,đãkínđáođệlênNapoléonIIImộttườngtrìnhkhuyênnênchấpnhậnnhữngyêucầucủacácquanViệtNam.ÔngđượccửsangHuếđể thươngthuyếtmộthiệpướcmớithaythếHiệpước1862.TheoThỏaướcmớinày,ba tỉnhđãchiếmvàonăm1862sẽđược trả lạichovuaTựĐức,ngoại trừthànhphốSàiGòn, thànhphốMỹTho,VũngTàuvàCônĐảo.Đểđổi lạiviệctrảbatỉnh,nướcPhápsẽcóquyềnbảohộsáutỉnhNambộ;bacảngĐàNẵng,BàLạtvàQuảngAnvẫntiếptụcmởcửachongườiPháp;thươngmạiPhápđượctựdo;sauhết,ChínhphủViệtNamnộpchoPháp“đểđềnđápsựbảohộ”mộtsốtiềnhằngnămlà3triệuchobanămđầuvà2triệuchonhữngnămsau[253].

DựthảoHiệpướcnày,dohaiBộliênhệlàNgoạigiaovàHảiquânsoạnthảotheoquanđiểmcủaNapoléonIII,đượckýtạiHuếngày15tháng7năm1864,ngoạitrừđiều19liênquanđếnviệcbồithườngvĩnhviễn.

Nhưngnhữngphầntửchủtrươngbànhtrướngthuộcđịakhôngchịuthua.CácsĩquanhảiquânquitụquanhcácĐôđốcRigaultdeGenouilly,CharnervàBonard,dânbiểuởcáchảicảng,cácnhàbuônvàkỹnghệgiamởchiếndịchtíchcựcchốnglạipháibộAubaret.HọlậpraởPhápmột“đảngthuộcđịa”với‘thánhkinh’làcuốnsáchdoĐạiúyHảiquânRieunierấnhànhdướibúthiệuAbel; trongsáchnêu lênmộtcáchhùnghồn,ngoàicác lý lẽ tìnhcảm, các khía cạnh quân sự và nhất là kinh tế của vấn đề[254]. Sách này,đượcphát chocácBộ trưởng, cácPhòngThươngmại, cácĐạibiểuQuốchội,cácCốvấnChínhphủvàcảchoHoàngđế,đãgópphầnthayđổiquanđiểmcủanhữngngười lãnhđạochínhtrịnướcPháp.KhiAubaretkýHiệpước1864,đảngthuộcđịađãkhámạnhđểngăncảnParisphêchuẩn.

BảnDựthảoHiệpước1864nàygâynênsựbấtđồngýkiếntrầmtrọnggiữaBộHảiquânvàBộNgoạigiao,bộnàyủnghộquanđiểmcủaAubaret,bộkiaủnghộkếhoạchxâmlượccủaĐôđốcLaGrandière,ngườithaythếBonard.Tựu trung,đó là sựchốngđốigiữahaiquanđiểm thuộcđịakhácnhau.

Aubaret,tínđồGiaTôthuầnthành,nghĩlàphảichiếmNamkỳbằngtôngiáovà thươngmạichứkhôngphảibằngxâmlăngquânsự.Ôngnói:“ĐểvănminhhóaVươngquốcAnNambằngtôngiáovàthươngmại,cáchchắc

chắnnhất là thiết lậpquanhệchặtchẽvớihọvàmởcửaVươngquốcchođếnnayvẫnđóngkínnàykhôngnhữngchocác thừasaicủachúng tamàcònchothươnggiacủachúngtanữa.

Phươngcáchnàyhoàntoàntráinghịchvớiphươngcáchchiếmđóngcácvùngđấtrộnglớnbằngxâmlăngquânsự.Vìthếnórấtđượcưachuộngbởinhữngaimuốnthâmnhậpvàochínhtrái timcủaxứnày, tứclàbởinhữngthươnggiađứngđắn,vànhấtlàbởinhữngthừasailànhữngnhàvănminhđúngnghĩanhất...[255].

“...Một ảnhhưởng chính đángvà vững chắc dựa trên tôn giáo và trênthươngmại,vàtrảirộngtrêntoànxứ,điềuđó,theotôinghĩ,phùhợpvớibảnnăngcủanướcPháphơnlàsựchiếmhữubằngxâmlăngmộtvàitỉnhmàtưbảnPhápsẽkhôngbaogiờmuốnđầutưvào”[256].

TheoAubaret,khôngphêchuẩnHiệpướclàtựgâyrakẻthùxungquanhmình, làphải liên tụcđốiđầuvớinổi loạn trongcácvùngchiếmđóng, làphải đánh nhau hằng ngày, là sống trong tình trạng bất an triềnmiên.Đểchấmdứttìnhtrạngnày,nướcPhápsẽbuộcphảiđiđếnchỗchiếmtrọnNamkỳ.Mộtkhivùngđấtbaolanàybịchiếm,thiếtlậpquanhệvớiTriềuđìnhViệtNamchỉcònlàảotưởng.Khiấy,tấtcảnhữngdựtínhhànhđộngvớixứsởđẹpđẽnàyvềchínhtrị,thươngmạivàtôngiáođềudứtkhoátkhôngthểthựchiệnđược.Vàngười tasẽphảichứngkiếnmộtsự“đànáp” tànkhốcnhấttrongtoànVươngquốcchốngnhữngngườitheođạoGiaTômàngườitamuốnbảovệ[257].

Trái lại, theoAubaret, việc bảo hộ toàn thểNamkỳdựa trên hai vị tríquantrọnglàSàiGònvàMỹTho,rấtthíchhợpđểthaythếviệcchiếmđất,để truyềnbá tôngiáovàđể tránhchongườiPhápkhỏiphảigánhvácmộtnềnhànhchánhmàhọgầnnhưkhôngthểđảmđươngnổi[258].

Quan điểm này của Aubaret được Bộ trưởng Ngoại giao Drouyn deLhuys[259]ủnghộ,nhưngbịBộtrưởngHảiquânChasseloup-LaubatvàĐôđốcLaGrandièrekịchliệtchốngđối;vịĐôđốcnàythấyphạmvihoạtđộngcủamìnhđộtnhiênbịthuhẹp,vaitròcủamìnhbịgiảmthấp,cáckếhoạchcủamìnhbịHiệpướcmớixóabỏ.Thậtvậy,ôngtavừapháiĐạiúyDoudarddeLagréeđếnCamBốtđểápđặtnềnbảohộ.Xiêmđãrútquânkhỏixứnày,đểmặcchoPháptựdohànhđộng.TừbỏNamkỳtứclàphảixétlạitoànbộvấnđề.Vảlại, làmsaoôngtacó thểnhắmmắt trướctriểnvọngmộtcuộcxâmchiếmdễdàngbatỉnhcònlạivàcóthểcamchịuthihànhmộthiệpướcđượckýkếtbởimộtsĩquanởcấpdướicủaông?

Vìthế,LaGrandièregởichoBộtrưởngcủaônghếtvănthưnàyđếnvăn

thưkhácđểbày tỏsựchốngđối:“Trong trườnghợpphêchuẩnHiệpước,chúngtasẽlàmgìvớicáckếhoạchxâydựngthànhquáchđãtốnkémnhiều?

Việcđànápcácconchiênlạitiếpdiễn,viphạmcáchiệpước.NếuHiệpướcmới lạibịviphạm,nếumáu lạichảy,chúng tacó thểđểyênnhư thếkhông?

Nhữngkhiếunạicủacácgiámmụcvàcácthừasaivẫngaygắtnhưmọikhi.Chúngtacónênnhắmmắttrướcnhữngsỉnhụcđókhông?[260].

CàngsuynghĩtôicàngtinchắckếhoạchcủaChínhphủkhôngthểthựchiệnđược.Chúngtamấtcảuydanh,sựkínhnể,vàchínhsáchcủachúngtasẽ nhận lấy thất bại thảm hại. Tôi đã yêu cầu các bà sơ của dòng SaintVincentdePaulđếnxứnàyđểdạycácthiếunữ,nhưngnếuchúngtathugọnlại,thìkhôngcầnnữa.Cáclinhmụcvẫncòncóích,nếumọigiađìnhkhôngrờibỏchúngta.Cácconchiêntănglênhàngtrămngườitừmấythángnayrồisẽrasao?”[261].Đôđốcthỉnhcầuchiếmngaybatỉnhkhác.

Chasseloup-Laubat, vững chắc trên lập trường thuộc địa, tích cực bênhvựcquanđiểmcủaLaGrandièretrongBộvàtrướcNapoléonIII.Trongmộtluận cương viết rất hay, ông giải thích với Hoàng đế các động cơ khiếnkhôngnênphêchuẩnHiệpướcAubaretvànênchiếmtoànbộNamkỳ.

Trước hết, cơ sở của Pháp ởNam kỳ đã vững chắc. Người Việt Namtrongvùngchiếmđóng, theoông,đãđi từ tháiđộ thùnghịchsang tháiđộdửngdưngđể rồicuốicùngđếngiaiđoạnhợp tácchặtchẽ,nhờsựcai trịkhônngoanvànhânái[262].

Thứhai,cơsởđóđangởtrênđườngthịnhvượng.Đâylàlýlẽnhằmxuatanloâucủanhữngngườilênáncácchiếmđóngthuộcđịatốnkém.Sốthuđãtăngrấtnhanh:947.000quannăm1862đãlênđến2.800.000quannăm1863.Ôngướclượng3triệuchonăm1864và4triệuchonămsau.Trongkhi số thu tăng, sốchi lạigiảm.Từ22.600.000quannăm1862,giảmcòn19.300.000quannăm1863,14triệuchonăm1864,cuốicùng,ngânsáchbấtthườngđượcấnđịnhchonăm1865chỉcònđộ8triệu,nhờnơicácbiệnpháptiếtkiệmvàtàigiảmbinhbịđãđượcchấpnhận.ÔngtinrằngmộtngàykhágầnđâymọikhoảnchiđềuđượcNamkỳgánhvác.

Thứba,HiệpướcAubaretkhôngthểmanglạichoPhápcáclợilớn.Vềphươngdiệnvậtchất,SàiGònquảlàmộtvị tríđángkểvề thươngmạivàquânsự;nhưngthànhphốnàykhôngphải làmột trongcácđiểmthiếtyếuphảighéquatrênđườnggiaothôngquốctế.ĐểtiêuthụsảnphẩmcủaNamkỳvàcủaCamBốt,vàđểbuônbánvớicácvùnggiàucócủahaixứnày,SàiGòncũngnhưMỹThokhôngphảilàhaiđiểmtồntrữhoặctiêuthụcầnthiết,

bởi vì nhiều đường sông trải trên cả xứ làmchoviệc xuất hay nhập khẩuđượcítnhiềudễdàng,đếnnỗinếungườiViệtNamkhôngmuốnvậnchuyểnhànghóaquangãSàiGònhayMỹTho,họhoàntoàncóthểlàmđược.

MàlàmsaocóthểnghĩrằngChínhphủcủaTựĐức,saukhilàmchủtrởlạicáctỉnhmớinhườngchoPháp,lạikhôngsửdụngmọiphươngtiệncóthểtưởngtượngđượcđể tiêuhủygiá trịcủanhữnggìmàhọbịbắtbuộcphảinhượng bộ? Chắc chắn người Pháp sẽ thấymột vùng trống không chungquanhmình,thươngmạisẽbếtắc,mộtsựcấmvậnngấmngầmsẽbaovâyhọtừmọiphía.Vìtìnhthếbắtbuộc,muốnchoSàiGònvàMỹThocóđượctấtcảgiátrịtrongtaymình,ngườiPhápphảiđôhộtoànbộNamkỳ.

Hiệpướcmớichấtchứanhiềuhậuquảthảmhạinếuchúngtađứngtrênmộtquanđiểmkháccaohơn,“xứngđánghơn,củaHoàngđếvàcủaxứsởchúngta”.“ChúngtasẽđểmặcchocácquanlạithahồtrảthùnhữngngườiđãchấpnhậnsựđôhộcủanướcPhápvàđãbàytỏlòngtrungthànhvớiPhápsao?Hãytinrằngácývàsựtànbạocủacácôngquanđốivớiconchiênvàđốivớinhữngngườiđãphụcvụchúngtasẽchẳngbaolâubuộcchúngtalạiphải có hành động chiến tranh và lại nắmgiữ vai trò thích hợp của nướcPháptạiNamkỳ”.

VàrồiảnhhưởngcủaPhápởViễnĐôngsẽbị thương tổnđếnđâunếumấtNamkỳtránglệấy:“Mỗingày,hoạtđộngcủaphươngTâyđềucómộtnỗlựcmớitrongcácvùngbiểnấy,nơimàtừlâucáccườngquốchànghảiđãbiếtxâydựngnhữngcơsở.ChỉcóPháplàvắngmặt,nhưngChúaTrờihìnhnhư đã dành cho Triều đại này nhiều điều lớn lao, đã ban choHoàng đếkhôngphải chỉmột trongnhữngvùngđẹpnhất vàgiàunhất của cácbiểnnày,màcònlàvùngsẵnsàngnhấtđểnhậnnhữnghạtgiốngcủauyquyềnchúngta,làvùngmàChúaTrờiđãgiữgìnđểlàmthànhtrungtâmtỏachiếuvănminhGiaTôgiáorakhắpViễnĐông”[263].

Rốt cuộc, Chasseloup-Laubat và “đảng thuộc địa” đã lôi kéo đượcNapoléonIIItheolýlẽcủahọ.HộiđồngBộtrưởngtrongphiênhọpngày10tháng11quyếtđịnhkhôngphêchuẩnHiệpướcAubaret.ThếlàchỉcònHiệpước1862.Quyếtđịnhnàyđápứnghoàn toànướcvọngcủacác thừasaiởNamkỳ,nhưthưsauđâycủagiámmụcLefèbvre,tạigiáophậnSàiGòn,gởicholinhmụcPernot,đạidiệncácpháibộthừasaiởHồngKông,chothấy:“HiệpướcAubaretbịdìmvàđókhôngphảilàmộtrủiro.ChỉcógiámmụcSohiervàgiámmụcGauthierlàtánđồng,nhưngđứngtrênquanđiểmchínhtrị thựcsựvà trongquyềnlợicủaBộTruyềngiáochúngta,việc trả lạibatỉnhđểlấytiềnthậtlàmộtsựvôlýđángphẫnnộ...VấnđềbâygiờlàphảilấyluônbatỉnhphíaNamkhác:đólàýđịnhcủaChínhphủvàcủatoànthểBộThammưuchúngta,nhưngđểlàmđiềunàycầnphảicómộtlýlẽnghe

được,vì,côngbằngmànói,tôikhôngbiết,từkhiHiệpướcđượckýkếtvớiBonard,ngườiAnNamcócốtìnhphávỡHiệpướchaykhông;khôngcógìrõ ràng làTriềuđìnhHuếkhông tôn trọngcácđiềuđãký,dùcónhiềuviphạmđịaphươngmàhọcóthểquitráchnhiệmchodânchúngvàquanlại,lànhữngngườidĩnhiênkhôngmấysẵnsàngchấpnhậnbấtcứhiệpướcnàovớinướcngoài,nhấtlàởBắckỳ.ChắcChađãgặpgiámmụcSohier,ngườiủnghộAubaret,nhưngkhôngphảicùngduyêncớgiốngtôi.ÔngAubaretđãtrởlạiXiêm,hếtsứcxúcđộngvềthấtbạingoạigiaocủaông,thấtbạimàtôiđãchoôngtathấytrướckhiôngtaghéSàiGòn”[264].

ThếlàHiệpướcAubaretbịchônvùi.TrongkhitạiSàiGòncácthừasaivàgiớithựcdânởNamkỳhểhảvềthắnglợimàhọvừađạtđượctronggangtấc[265],thìởHuế,TriềuđìnhtựhỏivềgiátrịcủanhữngkýkếtlongtrọngcủanướcPhápvàvềthiệnchícủaChínhphủParis.

Trongsuốtbanăm,từ1864đến1867,LaGrandièrecốgắngđemlạichocácvùngchiếmđóngmộttổchứcvàhànhchánhvữngchắc.ChínhphủHuếbấtlực,chịuđựngtìnhthếđó,khôngmộtphútnàonghĩđếnviệckêugọisựnổidậycủadânchúng,cũngkhôngnghĩđếnviệcdựavàocácphong tràokhángchiếnđangtạođượccáckhókhănlớnchongườiPháp.

Tháng6năm1867,chẳnghềbáotrước,LaGrandièrechiếmvàsátnhậpcáctỉnhcònthuộcquyềnTựĐức.PhanThanhGiản,ngườiđượcHuếgiaochứcvụkhókhănlàTổngđốcvùngđó,thắtcổtựtử,khôngdámtrởvềHuếbệkiếnVua,sausựđổvỡcủachínhsáchhòabìnhvàtincậyđốivớingườiPháp,mộtchínhsáchmàôngluônluônlàngườibảovệnhiệtthành.

CHƯƠNGIII:NỀNTẢNGGIATÔGIÁOCỦAVIỆCTHIẾTLẬPCHẾĐỘTHUỘCĐỊAPHÁPỞ

NAMKỲ

CáctỉnhmiềnNamđãchiếmxong,làmsaotổchức,làmsaocaitrị?Làmsao giữ vững?Làm sao biến vùng đấtViệtNamnày thànhmột “Namkỳthuộc Pháp”? Vũ khí có thể chiếm đất đai, nhưng lại bất lực trong việcchuyểnhóacontimvàkhốióccủadântộcbịxâmlược:đósẽlàcôngviệccủatôngiáovàvănhóa.

DướisựthúcđẩycủaChasseloup-Laubat,cácĐôđốc-ThốngsứđầutiêntạiNamkỳđãápdụngchínhsáchđồnghóavớisựtrợgiúpcủaGiaTôgiáo.

I.CÁCHUẤNLỆNHCỦACHASSELOUP-LAUBATĐốivớiviênBộtrưởngcủanềnĐệnhịĐếchếnàymàngườitađãcóthể

gọilà“ngườikhởixướngthựcsựchínhsáchthuộcđịa”[266],vấnđềkhôngphảibiếnNamkỳthànhmộtthuộcđịamàlàthànhmộtđếquốc.Tưtưởngnày,rấtđượcChasseloup-Laubattrântrọng,đượctrìnhbàynhiềulầntrongnhữngchỉthịônggởichocácĐôđốc-Thốngsứ,hoặctrongnhữngthưtừthânmậtônggởichonhữngngườicậnsựcủaông.

GởichoĐôđốcBonard,ôngviết:“Tạiđây,khôngphảichúngtasẽlậpnênmộtthuộcđịatheokiểucácđảoAntilles,đảoRéunionhaynhưAlgérie.Đó làmộtcông trình rất lớnvà,phảinói rằng, sẽkhôngmang lạikếtquảthuậnlợi.ChúngtacóđượcởNamkỳmộtvùngđấtphìnhiêunhấtvà,nếutintứccủachúngtachínhxác,chứađựngcáctàinguyênbaolavềcácloạigỗtốtnhất;gạodưthừa,việctrồngmíavànuôitằmtơrấtthịnhđạt;sauhết,cácmỏcóchấtvàngchắcởkhôngxavùngđấtchúngtachiếmđóng.DânAnNamhiềnlành,dễdãi,lạikhôngthiếucanđảm,họcòncótàibắtchướcvàkhácầncù.Vớinhữngyếutốnhưvậy,thậtlàđiênrồnếuchúngtachiếmxứnàyvớiýnghĩsẽđưadânÂuchâuđếnlậpnghiệpởđóhoặclàchiếmquyềnsởhữuxứđóvớihyvọngbiếndânbảnxứthànhngườilaođộng,dùđượctrảcôngbằngtiềnlươnghaybằngmộtphầnsảnphẩm...”[267]

Thậtvậy,“...khôngnênbiếnNamkỳthànhmộtthuộcđịanhưcácthuộcđịachúngtađãcó,màtìmcáchdựnglênmộtloạiđếquốcđượcgiữgìnbởivàilựclượngÂuchâuvàcáclựclượngbảnxứđượctạonênmộtcáchthíchhợp,vàquảntrịđếquốcnàybằngcácphươngtiệncủanó.”[268]

Ông ta lặp lại cácý tưởngđó choviêngiámđốc các thuộcđịa: “...Tôi

cũngmuốn(vàđâylàýtưởngrấtdứtkhoátcủatôi)rằngôngZoepffelchốnglạimộtcáchkiêntrìnhấtvàmạnhmẽnhấttấtcảnhữnggìlôikéochúngtatheochiềuhướngbiếnNamkỳ thànhmột thuộcđịađược tổchứcnhưcácthuộcđịamàchúngtahiệncó.PhảixâydựngởNamkỳmộtđếquốcchứkhôngphảimộtthuộcđịa,vàđếquốcnàyphảiđượcquảntrịbởichínhNamkỳ”[269].

ThếnàolàsựkhácbiệtgiữamộtthuộcđịavàmộtđếquốctrongtưtưởngcủaChasseloup-Laubat?Đâulàniềmtinsâuxacủavịbộtrưởngnày,vốnlàngườixem“NamkỳthuộcPháp”làtácphẩmriêngcủaông?

Namkỳsẽlàmộtđếquốcchứkhôngphảimộtthuộcđịa,bởivìnóphảicómộtsứmệnhtâmlinh,mộtsứmệnhGiaTôgiáo,vànóphải lànơi tỏaánhsángvănminhGiaTôgiáorakhắpcácvùngViễnĐông.Chasseloup-Laubat thổ lộniềmtinđóvớiĐổnglýVănphòngcủaôngvàvớiBonard:“Tôicảmthấycómộttráchnhiệmtolớntạiđó; tôimuốntạonênchoquêhươngtôimộtđếquốcthựcsựởViễnĐông;tôimuốnrằngvănminhGiaTôgiáocóđượctrongvùngđấtmớichiếmcủachúngtamộtcơsởtuyệtvời,từđótỏachiếura trêncácvùngđấtmànhiềutậpquánmanrợcònhiệnhữu.Nhiềungườinghingờkhảnăngđạttớimụcđích;nhiềungườikháclolắngvềchiphí;nóichung,tôicòngặpcáctrởngạilớnphảivượtqua,nhưngtôicóniềmtin;tôitiếnbướcnhưthểtôiđãnắmchắcsựthànhcông.Kiếntrúchuyhoàngmàtôimơước,dẫutôisẽkhôngthấyđượcsựhoànthành,nhưngtôisungsướnglàđãđặtđượcnềntảng;viênđámàtôiđặtxuốngcóthểsẽbịchônlấp, lãngquên,nhưngcóhềgìnếunóđãgiúpíchđểxâynềnmóng?Trongcảmgiácđã cốnghiếnmột tácphẩmmàchỉThiênChúabiết đượctầm vóc và sự huyền nhiệm, trong cảm giácmà ta có khi ta phụng sự lýtưởngcủavănminhvàcủađiềuphải,cómộtsứcmạnhđểđềnbùchomọihysinh”[270].

Với người kế vị Bonard, La Grandière, người thực hiện trung thực ýtưởngcủaông,Chasseloup-Laubatdùngmộtgiọngthânmật,trữtìnhvàsaysưahơn:“[Tôimuốn]thấylantrànảnhhưởngGiaTôgiáomà,theotôi,phảiđượcdùngđểlàmnềntảngchonềnvănminhcủachúngtatrongcácvùngđấtđó.Vớitôi,hìnhnhưNamkỳlàmónquàmàThiênChúađãdànhchonước Pháp. Nước Pháp phải lập nghiệp tại đây; ở đây, dân chúng khôngươngngạnhđốivớiGiaTôgiáonhưngườiHồigiáo,vàtrongniềmhyvọngvềtươnglai,tôithấychínhtừSàiGònsẽtỏarakhắpViễnĐôngảnhhưởnghếtsứctựdocủaquêhươngtôi...”[271]

“... Chính từ đómàmột ngày kia vănminh Pháp và Gia Tô giáo củachúngtasẽphảitỏarạng.HìnhnhưChúaTrờiđãchuẩnbịsẵnvùngđấtđóchochúngta,vìchúngtagặpởđómộtdântộckhôngươngngạnhđốivới

tôngiáocũngnhưvớiphongtụcchúngta,vàvìxứhọởlàmộttrongnhữngxứgiàunhấttrêntráiđất.

“Nhưng,Đôđốcthânmến,ítngườibiếtđượcđiềuđó,ítngườihiểuđượctạisaoôngvàtôi,chúngtasẽkhôngcónhiệttìnhấyđốivớicôngtrìnhcủachúngtanếuchúngtagặpphảiđiềumàngườiAnhđãgặpnơisựcuồngtínHồigiáocủangườiẤnĐộ.Vìthế,chúngtaphảilàmtấtcảnhữnggìcóthểlàmđượcđểgiảithíchchonhữngkẻchỉquengomtấtcảvàoquyềnvàlợimà,tiếcthay,họthườngkhônghiểuđượcrằngsựđầutưlớnnhấtcủamộtdân tộc lớn nằm nơi sự tận tụy và hy sinh cho chính nghĩa lớn của vănminh...Đôđốc thânmến,đâysẽ là trangsử lớnvàđẹpkhi,mộtngàykia,ngườitanóirằngnướcPhápkhôngvịlợiđãxâydựngnênmộtđếquốctolớntrênnhữngđiêutànđangbaophủxứMonteguma;tôihyvọngrằngtrangsửmàchúngtaviếtởNamkỳcũngsẽlàmộttrangsửđẹp”[272].

Nhưvậy,rõràngChínhphủPhápmuốnápdụngmộtchínhsáchGiaTôgiáoởNamkỳ.Khôngcònnữachínhsáchthuộcđịathếtục,nhưchínhsáchnăm1840;bâygiờmộtđằngthìphảiđemhếtsứcmạnhcủaNhànướcđếnủnghộnhữngthừasailàmviệctạiđótừlâu[273],vàđằngkhácphảikếthợpcácpháibộnàyvàocôngtrìnhthuộcđịacủaNhànước.Nóicáchkhác,GiaTô giáo phải vừa làmục đíchmàmọi nỗ lực của chính quyền thuộc địahướngđến,vừalàphươngtiệnđểcủngcốsựxâmlăngvàđôhộthựcdân.Trongcáinhìnđó,giáosĩthừasaitrởnênmộtcánviênchínhtrịcónhiệmvụchínhtrịđượcxácđịnhrõrệtđểhoànthành.Đểđóngtrọnvaitrònày,ôngtaphảiđượcđiềuđộngvàhướngdẫnbởimộtuyquyềngiáohộihợptácchặtchẽvớiuyquyềnchínhtrị:dođócầnphảithànhlậpmộtgiáođoànchínhquivừabảođảmdịchvụtôngiáovừaloviệctruyềnbáảnhhưởngcủađạoGiaTôvàcủaPháp,đượctrợcấp,và,traoquađổilại,đặtdướisựkiểmsoátvàtrôngcoicủachínhquyền.

LàmthếnàođểlậpmộtgiáođoànchínhquiởNamkỳ?BộtrưởngHảiquântrảlời,khiĐôđốcLaGrandièrehỏiôngvềđiềunày,nhưsau:“Theotôithấy,GiaTôgiáophảiđóngmộtvaitròlớntrongcôngviệccủachúngta,vìthế,tôiđãđọcvớinhiềuthíchthúnhữngđiềumàôngviếtchotôivềvấnđềlậpramộtgiáođoànchínhqui.Chỉcóđiềulàviệcđóđòihỏinhiềuthờigian,chúngtaphảithươnglượngvớiRô-ma,sauhết,vìtổchứccủachúngtachưađượcxáclậprõràng,chúngtachắccòngặpnhiềukhókhăn.

“Vậy,tronghiệntại,tôinghĩrằngchúngtaphảisắpđặtthếnàođểđượclợinhấttừnhữnggìchúngtacó.TôicóyêucầuvịBềtrêncủaBộTruyềngiáoHảingoạiđếngặptôi,vànếuquichếcủaBộkhôngchophéptrảlươngcốđịnhchonhữnglinhmụcđượcBộpháiđếnNamkỳ,thìcũngkhôngcógìngăntrởchúngtatrợcấpchovịgiámmụcvàcáclinhmụcđượccửtớicác

vùngdoôngchỉđịnh,màvềsauhọsẽlàcácChánhxứhoặcPhóxứ,nhữngkhoảntiềnđểdùngchoviệctruyềnbáđứctinvàchocácnhucầutôngiáo.

“TheolờivịBềtrênnàynóivớitôi,GiámmụcMichesắpđượcgọiđểthếchỗcủagiámmụcLefèbvre,nhưthếôngsẽtìmđượcmộtchỗdựađángkểchocáckếhoạchcủaôngvà, tạmthời,chúng tacóđượcmột tổchứccònkhátốt.Trongýhướngnày,đếncuốinăm,chúngtôisẽcholênđườngmộtsốlinhmụcthừasaivàcácsưhuynhnhưôngđãnói,vàngânsáchtôngiáosẽcómộtsốtiềnđủđểđảmđươngcôngtácquantrọngnhưthếnàyởNamkỳ”[274].

CácĐôđốcởNamkỳđãgặpquánhiềukhókhănvớinhữngthừasai,nênrấtthậntrọngkhisửdụnghọtrongcácmụcđíchchínhtrị.Vìthế,vấnđềlàtổchứcgiáođoàn thếnàođểcó thểnắmđượcnó trong tay.Giảipháp tốtnhất,theoChasseloup-Laubat,làbắtđầubằngcácthầydòng,cácsưhuynhvàcácsơcủadòngSaintVincentdePaul:“Quảthật,mộtgiámmụcnhưởđảoRéunionhayở cácđảoAntilles làmộtviệckhókhăn, vì phải thươnglượngvớiRô-ma,đểrồisauđóchúngtakhôngcònlàchủtrênđấtcủamìnhnữa.Cácthừasaithườnglànhữngtayđáođể,nhưngcólẽchúngtacóthểbắtđầubằngcácthàydòng.TôitưởngrằngchúngtakhôngcógìphảingạihọởNamkỳcả.Dùsao,tôicũngsẽgởichoôngcácsưhuynhvàcácbàsơ,điềunàykhôngcógìnguyhiểm,vì, trongsựtậntụycủahọ,còncócáigìcaothượngđángđểtraochohọmộtphầntrongcuộcchinhphụccủachúngta,cuộcchinhphụcmàtôithấycólẽnhândanhvănminhGiaTôgiáohơnlànhândanhnướcPhápnhưngchỉnướcPhápmớicókhảnăngthựchiện”[275].

Saucùng,cómộtyếutốrấtquantrọngmàviênBộtrưởngchorằngcóthểvàphảidựavào:nhữngtínđồGiaTôngườiViệt.

“Cómộtvấnđềmàtôikhônghềnghingờ,tôimuốnnóivớiôngvàilời,vìtôitinrằngrấtquantrọngvà,theonhữngtintứcđếnvớitôi,tôinghĩrằngchúngtađãxemnhẹnó.TôimuốnnóiđếncáchhànhxửcủachúngtađốivớingườidânAnNamvànhấtlàđốivớicácconchiên.

“Chúngtacó,trongsốcácconchiên,nhữngngườiphòtárấtsẵnsàngnếuchúngtabiếtkéohọvềvớichúngta;trongsốnhữngngườinày,chúngtacócảcácphầntửbắtbuộcphảitrungthành,vìđốivớihọ,mọitrởvềvớiquákhứ đều không thể thực hiện được. Rõ ràng, chúng ta phải đúng đắn vớingườiAnNamdùhọ thuộc đạo nào, nhưng chúng ta có thể qui tụ chungquanhngọncờchúngta,màkhôngtráivớitinhthầnbaodungcủavănminhchúngta,tấtcảnhữngngườicúiđầutrướcThánhgiá...”[276]

Thếlà,đểbiếnNamkỳthànhmộtđếquốcGiaTôgiáovàPháp,kẻthùcần triệt hạ là tôngiáovàvănhóa cổ truyền.Nhưngđiềunày códễdàng

không?Cóthểthựchiệnđượckhông?Đốivớimộtdântộcrấttựhàovềlịchsửcủamình,rấtthathiếtvớivănhóacủamình,chẳngphảiđólàmộthànhđộngđiênrồkhimuốnthayđổitinhthầnvàvănminhcủahọ?

Chasseloup-Laubat không nghĩ thế và tin rằng giấcmộng củamình sẽthựchiệnđượcvớiđiềukiệnlàtiếnhànhmộtcáchkhéoléo,bềnbỉvàđừngáp chếmột cách quá lộ liễu các phong tục và tín ngưỡng của dân chúng.Điềucốtyếulàtrướcmắtphảibiếthòagiảicácquyềnlợivàhànhđộngcủatôngiáomớivới sự tôn trọngnhững thóiquencủadânchúng;những tiếntriểnmàGiaTôgiáo “chắc chắn” sẽ đạt được trong tương lai sẽ tiêudiệtnhữnggìcònphảitiêudiệt[277].

BiếnNamkỳthànhmộtđếquốcGiaTôgiáovàPháp,mọichươngtrìnhhànhđộngđượcgóitrọntrongtiêuchínày.Nóitheongônngữthựcdân,thìđólàthựchànhchínhsáchđồnghóa.Đừngquênrằng,vàothờiđó,ngườitakhôngquanniệmnổimộtchiếmđóngthuộcđịamàmụcđíchkhôngphảilàđồnghóa,vàngườitađãápdụngmộtcáchtriệtđểchínhsáchđồnghóanàytừnăm1848chocácthuộcđịaPhápthờiđó[278].Chỉcóđiềulàchínhsáchđồng hóa của Chasseloup-Laubat không hoàn toàn giống như chính sáchđồnghóacủacác tácgiảnăm1848.Điểmđộcđáocủavịbộ trưởngnày -ông được Giáo hoàng Pie VII ban phúc - là nhấnmạnhmột cách cươngquyết chưa từng thấy trên vai tròGia Tô giáo trong hành động thực dân:chínhbởiGiaTôgiáovàchoGiaTôgiáomà, theoông,sựđồnghóaphảiđượcthựchiện.

II.GIATÔGIÁOVÀCHÍNHSÁCHĐỒNGHÓANguyên tắc do Chasseloup-Laubat đề ra giản dị bao nhiêu thì việc áp

dụngchothấykhókhănbấynhiêu,nhấtlàtrongthờikỳđầucủacuộcchiếmđóng.VàothờiCharnervàBonard,khôngchỗnàođượcyênổn,rốiloạngiatăng,vấnđềtiênquyếtđốivớingườiPhápchỉlàmanglạitrậttự,yêntĩnhvàchinh phục cảm tình dân chúng. Một chính sách tự do và tôn trọng cáctruyềnthốngcủaxứnàycóvẻvôcùngthíchhợpvớitìnhhìnhhơnlàmộtchínhsáchđồnghóatháiquá.ĐólàquanđiểmcủaBonard.Tráilại,bắtđầutừthờiLaGrandière,trậttựđãvãnhồi,bộmáycaitrịhànhchánhđãvững,việcđồnghóa trởnênkhuônvàng thướcngọcchochínhquyền thuộcđịa.Nhưngkhôngcógìchứngtỏrằngviệcxâmlượctâmlinhcũngdễnhưviệcxâmlượclãnhthổ.Đànhrằngtôngiáolàyếutốmạnhmẽnhấtchoviệcthựchiệnsựđồnghóa,nhưngcònphảicầnđiềukiệnlàtinhthầncủadânbảnxứítnhiềusẵnsàngtiếpthutôngiáoấy.Trongtrườnghợptôngiáoấychỉgâynênnơingườidânmộtthứbệnh“trúngthựctinhthần”,thìtôngiáolàmhạihơnlàlàmlợichochínhsáchđồnghóa.

A.Chínhsách“phóngkhoáng”củaBonardTrướcBonard,CharnervìmuốncủngcốviệcchiếmđóngcáctỉnhNam

kỳđãbảocácsĩquanphảitiếpxúcvớicácnhânsĩtrongxứ.“Cácôngnênnóivớihọrằngluậtphápvàtậpquáncủahọđượctôntrọng,rằnghọđượcanninhhoàntoànkhilàmruộng,buônbánvàmangsảnphẩmđếnSàiGòn.HọphảitinchắcrằngtriềuđạiquanlạiđãbiếnmấtđểnhườngchỗchotriềuđạicủaPháp”.

ĐếnSàiGònnăm1861,Bonardđượcthôngbáođầyđủvềđờisốngđịaphương;ôngtabiếtsứcmạnhtruyềnthốngNhogiáo,sựvữngchắccủachếđộquanlạivàlàngxã.ÝđịnhcủaBonardlàcảitổtốithiểuvàthulợitốiđatừbộmáychínhtrịđó,đãđượcdựngnêndokinhnghiệmlãnhđạolâuđờicủaViệtNam.Vì thếBonard cai trị xứ sởnày theonhữngphong tục, tậpquáncũ,bằngcácquanPhủvàHuyệnngườiViệt,đượctuyểnchọnvàkiểmsoátbởicácCôngsứPhápđóngởmộtvài trungtâmítngườinhưngđượcbaobọcbởimộtlựclượngđủmạnhđểcóthểtạonênnhữngđội lưuđộngsẵn sàng can thiệp mọi nơi và bất cứ lúc nào. Bonard giải thích cho Bộtrưởngcủaông,nhưsau:“Caitrịbằngngườibảnxứdướisựkiểmsoátcủachúngta,theoýtôi,làphươngcáchduynhấtđểgiảiquyếtvấnđề.NếuthaythếđộtngộttừngvịtrínhỏcủanềnhànhchánhAnNambằngmộtsốlớnsĩquanmàphầnđôngkhôngbiết tiếngđịaphương,khôngbiếtphongtụcxứsở,chúngtasẽtạorasựhỗnloạnvôchínhphủ”[279].

ThiếutáAubaret,ngườiphụtávàcốvấncủaBonard,cũngviếtmộtbảnluậncươnggởiBộtrưởng:“Nềnhànhchánhnày,luônluônđặtdândướisựgiámhộ,đượcápdụngmộtcáchtuyệtvờitạicácquốcgiaphươngĐôngsaymêquyềnchế.Chúngtagầnnhưcósựđammêngượclại;nóichung,chúngtabiếtrấtítvềbiệttàicủacácdântộcnàynênthườnglàmthươngtổnhọkhichúngtanghĩlàlàmđiềutốtchohọ.

“Vì lẽđó,chúng tanênxemnhưmộtmaymắnkhigặpmộtdân tộcđãquenvớimộtlềlốivàmộtnềnhànhchánhbiếttiênliệutấtcả;dođó,thậtlàmộtlỗilầmvàmộtnguyhiểmnếumuốnđụngchạmhaycảitổnó,vìcảitổthườngkhóhơnlàlàm”[280].

ĐượcChasseloup-Laubatủnghộ,Bonardlạiđượcmộtnhómsĩquantrẻxuấtsắcphụtá:Luro,Philastre,Aubaret,Landes...Nhữngngườinày,ngaytừlầntiếpxúcđầutiên,đãbịhấpdẫnbởimộtnềnvănminhmớimẻmàhọtiếpcận.Từýchímuốnđặtuyquyềnthuộcđịadựatrênsựhiểubiếtsâuxavềxứsởnày,họđãdấnthânvàocáctìmtòikhoahọcquantrọng,quaviệcnghiêncứuvềphongtục,ngônngữ,địnhchế:AubaretđãdịchbộluậtGiaLongvàbảnchỉdẫnvềlịchsửtỉnhGiaĐịnh;Philastređãghichúvàbình

luậnbộluậtGiaLongtrongmộtbảndịchmớiđầyđủhơn;LuronghiêncứutổchứchànhchánhvàxãhộiViệtNam;Landessoạnthảocácnghiêncứungữhọcvàvănchương.

Bonardcũngnghĩđếnviệclậplạicáckỳthibanămcùngvớitổchứcgiáodụccũđitừtrườnglàngđếntrườngtỉnh.Mặtkhác,ôngcònralệnhnghiêncứu kỹ “những phong tục dân sự và tôn giáo để làm quen và tránh xúcphạm”.TrongtậpCôngbáocủađoànviễnchinh,ôngtuyênbốmuốn“tôntrọngluậtphápvàphongtụcquốcgiacủangườiAnNam”.KhicómộtnhàNhoViệtNamgởichoôngmộtbứcthưbàytỏnhữnglongạicủađồngbàomình,BonardchophổbiếnbảntuyêncáotrảlờitừngđiểmnhữnglýlẽcủanhàNhonọ,nhưsau:

“...“2-Nếu thỉnh thoảngphong tục trongnướckhôngđược tôn trọnghoàn

toàn,đóchỉvìngườiPhápkhônghiểucácphongtụcmàngàynàohọcũngnghiêncứuđểtránhlàmthươngtổn...

“3-NgườiPháp,cũngnhưngườiAnNam,tôntrọngtổtiênmình;chỉcóchiếntranh,trongnhữnglúchỗnloạnkhôngtránhđược,mớidẫnđếncácviphạmngoàiýmuốnnguyêntắcnày...

“4-Cònvề tôngiáo củangườiPháp,nguyên tắc củaPháp làkhôngépbuộcaitheotôngiáođócả;vìthế,mọingườiAnNam,khôngkểthuộcđạonào,đềucóthểhànhđạotheoýmìnhmàkhôngsợgìcả...

“5-NgườiPháptôntrọngchủnghĩavànhữngngườihọcthức...Thayvìxuađuổinhữngngườicóhọc,Chínhphủchỉmongmuốnđượcdùnghọđểphụcvụhạnhphúcdânchúng...Từchốisựphụcvụcủanhữngngườicóhọcthìcũngnhưmuađấtmàlạinhổhếtcâycốivàhoamầu...

“6-Chỗnàomà tổchứccủanướcAnNamcó thể lập lạiđược, thì cácquanAnNamđềuđãđượcphụcchức.Mongrằngcácbậchiềngiảđãcaitrịdânchúnghãyxuấthiện!Nhữngchứcvụchưacóngườihaychưacóngườixứng đáng nắm giữ chắc chắn sẽ được giao cho những người tài đứcnhất...”[281].

PháibộGiaTôgiáo,thấyviệcquayvềvớicácđịnhchếcũvàchínhsách“Nhogiáo” củaBonardnguyhiểmchonỗ lực truyềngiáo, đãkhônggiấugiếmvớiBonardnỗibấtbìnhcủamình.LinhmụcLouvet,sửgiacủapháibộ,vềsauviếtrằngBonard“làmộtđầuócdốitrávàhãohuyềnkhichorằngcáchcứunguyduynhấtchothuộcđịanàylàtraotrọnviệccaitrịchonhữngnhà Nho, là những kẻ thù nguy hiểm nhất của Gia Tô giáo và của nướcPháp”[282]. Trong cách hành xử phóng khoáng của Bonard đối với người

ViệtNam thuộcmọi tôngiáovànhữngcốgắngcủaôngnhằm tái lậpcáchình thứcquản trịhànhchánhbảnđịa, linhmụcLouvetchỉnhìn thấy tinhthầnbèpháimàhậuquảlàgâynên“nhiềutaihạichoGiaTôgiáo”và“chậnngừnghẳnmọiđiềutốtđẹpmàngườitacóthểchờđợinơicuộcviễnchinhcủaPháp”[283]; và ônggiải thích: “Cácnguyên tắc [tựdovànhânquyền]1789nổitiếngcủachúngta,đãlàmchochúngtacómộtbộmặtkhábithảmởÂuchâu...,làmộtđiềuvônghĩavàmộtlừaphỉnhvĩđạitạiAnNam,lànơidânchúngkhônghềđượcchuẩnbịđểtheochếđộnày.Đốivớihọ,cũngnhưđốivớimọingườiphươngĐông,vấnđề tôngiáovàvấnđềdân tộcchỉ làmột.Dođó,đốivớinhữngkẻngoạiđạođó,PhápvàGiaTôgiáolàhaitừhoàn toànđồngnghĩa.Nếunhữngngườicai trịcủachúng tahiểuđượcsứmệnhcủahọtạixứnày,họphảiủnghộphongtrào[đổiđạo]nàyvàbàytỏcảmtìnhvớinhữngngười,vì trởthànhconchiên,đãcắtđứtmộtcáchdứtkhoátvớiChínhquyềnHuếvàgắnbóvớinướcPhápbởimộtràngbuộccókhảnănggiữngườinhất, tứclàcùngchungquyềnlợi.Thậtvậy,khithànhconchiên,họkhôngthểphảnbộichúngtanữa,vìhọrấtsợmộtcuộcnổidậythắnglợi.Giảsửkhôngcómộttìnhcảmnàocaothượnghơn,thìchỉsựlolắngchoanninhriêngcủachínhhọcũngđủđemlạichochúngtamộtbảođảmvềlòngtrungthànhcủahọ.ĐólàđiềumàĐôđốcBonardkhôngmuốnhiểu...”[284]

CònvềbảntuyêncáocủaBonard,linhmụcLouvetchođóchỉthuầntúylà“lờimờichínhthứcởlạitrongtàgiáo”,vàlàbiểuhiệncủasự“vụngvềvàthấpkémcùngcực”[285].

Những lời chỉ trích tương tựcũng toát ranơimộtnhàviết sửkháccủapháibộ,TrưởngTuviệnLaunay:“BonardchotổchứclạiviệchọcchữNhovàtáilậpcácdanhhiệutiếnsĩ,cửnhâncũmàkhôngtựhỏi:phảichănglàtốthơnnêntáchngườiAnNamrakhỏitấtcảnhữnggìcóthểgiữhọtrongtưtưởngdântộc,nghĩalàtưtưởngđồngnghĩavớichốngPháp.”[286]

Mộtnhàviết sửPháphiệnđại, J.Chesneaux, đãnhậnxét vềđiểmnàynhưsau:cácthừasaichốnglạichínhsáchcủaBonardphảichăngcũnglàvìmuốnbảovệhữuhiệuhơnchếđộthuộcđịa?[287]

KếtquảcủachínhsáchBonard rasao?Ông tacó thànhcông trong thửnghiệm bảo hộ đầu tiên này không? Quan điểm của Bonard không thiếuthôngminh.Nhưng ông ta có thể làm được gì trongmột khung cảnh thùnghịchnhưvậy?DùBonardcócốgắngvànhómngườicủaôngcógiá trịđếnđâu,cuộcbảohộcũngchỉcóthểthànhcôngvớisựhợptáccủacáccấpquan quân bản xứ. “Thế nhưng, ngườiAnNam có học, thành phầnưu tútrungthànhvớiluậtphápcủaxứsởhọ,chỉcóthểxemchúngtanhưkẻthù:

tầnglớpcókhảnăngquảntrịthìvắngmặthoặccóáccảm.”[288]

TheolệnhTriềuđìnhHuế,cácnhàNhovàquanlạiđãbiếnmấtđồngloạt,không chịu hợp tác. Chỉ có các thân hào trong làng, các địa chủ, thươngnhân,mệtmỏibởicảnhhỗn loạn,muốnđượcyênổnbằngmọigiáđể thunhữngmónlợikếchsùdosựtănggiásảnphẩmvàsựmởcửacủacảngSàiGòn[289], là qui thuận một cách thành thật sự đô hộ của Pháp, ngay khiBonardhứatôntrọngtàisản,luậtphápvàphongtụccủahọ[290].

Vì thiếu người có khả năng, Bonard buộc phải giao các chức vụ hànhchánhchonhữngngườiđượctuyểndụngvộivã,tìnhcờ,chẳngđượctíchsựgì.Thậtvậy,“trongmắtdânchúng,nhữngngườicóhọccòncóuytíngìnữakhihọmớiđầuhômsớmmaiđãtừbỏchínhquyềncủanướchọđểđinhậncácchứcvụvớibổnglộc!Tấtcảnhữnggìnơihọ,họcvấn,kinhnghiệm,sựtậntụychocôngvụ,đềulàgiảtạo.DưluậnchỉcóthểthathứvaitròvôơnấynơinhữngngườiAnNamGiaTôgiáo;nhữngngườinàyđãđềđạtvàibaviên chức mà ít ra không ai có thể nghi ngờ được lòng nhiệt thành tộtđộ”[291].

Tìnhhìnhhầunhưbếtắc,vì“nhữngngườihưđốnđórấtcókhảnănglàmmất giá trị người Pháp trướcmắt đồng bàomình hơn là làm cho họ chấpnhậnsựđôhộngoạibang.Rồikhicáctriệuchứngđầutiêncủaloạnlạcvànổidậyhiệnra,chúngtađâmrangầnngạikhôngtintưởngnhữngngườiđónữavàđặthọdướisựgiámsátcủacácchỉhuyquânsựởcáctỉnhGiaĐịnhvàBiênHòa,đếnđộhọchỉcòncáitiếnglàlàmquanmàtrongthựctếthìđãhoàntoànbịkhinhrẻ,đốivớiđồngbàohọcũngnhưvớingườiPháp.Vìthế,dohậuquảtấtnhiên,cácquyềnhànhchánhđượctraovàotaycácviênchỉhuyquânsự,cácphânchialãnhthổcũbiếnmất,nhườngchỗchocácchiacắtvụnvặttùynhucầuthuầntúyquânsự,khôngcòngìlàtổchứcAnNammàngườitađãtuyênbốmuốngiữtoànvẹn”[292].

Vìvậy,cốgắngcủaBonardthấtbại.Tháng8năm1862,ôngtagiaomọiquyềnhànhchánhvàtưphápchocácviênthanhtrangườiPháp,vàhọtrởthànhcácôngchủthậtsựcủaxứnày.Mộtđoàn“thanhtracácvấnđềbảnxứ”đượcthànhlập,gồmcácsĩquanhảiquân,thaythếcácquanlạibấtlực.ThếlàBonardbịlôicuốn,tráivớiýmuốncủaông,vàoconđườngđầygiannancủasựcaitrịtrựctiếp,conđườngmànhữngngườikếvịôngcũngbắtbuộcphải theokhihọ, cũngnhưông,chạmphải sựbấthợp táccủa thànhphầnưutúViệtNam.

Nhưngcáchcaitrịtrựctiếpnày,đãtrởnênmộtđịnhchếvĩnhviễnvìtìnhhìnhbắtbuộc,cóhiệunghiệmgìhơnsovớihệthốngcủaBonard?Cáchcaitrịnàychỉcógiátrịnhờnhữngngườiđượcgiaotráchnhiệmthựchiện.Thế

mà“nhiềunhàcaitrịkhôngcómộttíkhéoléo;khihọởmộttrungtâmnàođó,thìchắcchắnnơiấyloạnlạcxuấthiện”[293].Mộtsố“khôngquênđượcrằnghọlànhữngkẻchiếnthắngvàkhôngchịuthấynơingườibịtrịcáigìkháchơnlànhữngkẻchiếnbại.Luônluônápdụngchínhsáchđànáp,hiếmkhihọnghĩđếnviệcphòngngừa”[294].

Mặtkhác,việccai trị trực tiếpcầndùngmộtsố tối thiểunhânviênbảnxứ.NhưngchỉnhữngphầntửítđángtincậynhấtcủadânchúngViệtNamchấpnhậnvai trònày.Vềsau,PhóĐôđốcRieunier thừanhận:“Chúngtachỉcóvớichúngta,cácconchiênhaynhữngtayranhmãnh”.

Nhữngtayranhmãnh,bọnduthủduthực,họđếnvớichúngta,ĐạitáF.Bernardviết, “saukhibịđuổikhỏi làngvìđóikhổhayphạm tội, lưnghọdẻo,rấthámsống,khôngnghĩgìđếncuộcchiếnđấudântộc,sẵnsàngphụcvụmọiôngchủ.Chínhtrongsốnhữngngườinàyngườitađãtuyểnmộtoànbộnhânviêncầnthiếtchobộmáyhànhchánhhoặcchocáccôngviệctrongnhà:bồi,culi,tùyphái,vàcảnhữngthôngdịchviênvàngườisaochépđượchọcqualoatrongcáctrườngcủaBộTruyềngiáo.ChínhquasựtiếpxúcvớinhữngkẻtitiệnnàymànhữngPhápkiềuhaynhữngcôngchứcvừamớiđếnnhiệmsởlàmquenvớidântộcAnNam...”.

NhữngngườitheođạoGiaTô?PhạmQuỳnhghinhận:“Chínhtrongsốnày,ngườitatuyểndụng,ởNamkỳ,nhữngngườiphụtáđầutiênchochínhquyềnPháp.Họcógiá trịgì?...Phần lớnchỉ lànhữngngười truyềngiảngđạobịcácgiámmụcđuổivìvôhạnh,vàdướimộtcáitênLatinh(vìhọbiếtqualoatiếngLatinh)họlàhiệnthânthugọncủasựxảoquyệt,sựlộnghànhvàsựđồibạicủachâuÁ.”[295]

Nhữngnguyhiểmđókhông thoátkhỏimắtcácquansátviên thuộcđịasángsuốt.Nhữngngườinàychỉtríchlốicaitrịđóbằngcáchsosánh,chẳnghạn,vớihệthốngcaitrịcủangườiAnhởẤnĐộ,caitrịvớisựgiúpđỡcủanhữngcộngtácviênbảnxứ.NhưngcácđôđốccóthểlàmđượcgìđểchốnglạisựtừchốihợptáccủangườiViệt?Vảlại,tâmtínhcủahọkháchẳntâmtính những nhà cầmquyền ngườiAnh.Họ nghĩ rằng nền đô hộ chỉ vữngchắckhinàongườibảnxứđượcđồnghóa;vàđểđạtđếnmụctiêunày,họtinchắcrằngkhôngcònconđườngnàokhácngoàisựcaitrịtrựctiếp,khôngcóphươngtiệnnàokháchiệuquảhơnGiaTôgiáo,khôngcóngườiphụtánàokhácnhiệtthànhhơnnhữngthừasai.Thậtvậy,làmsaocóthểtạonênnhữngthuộchạtrungthànhnếukhôngtấncôngtrướchếtvàotâmtínhcủahọ?

ĐạiúyHảiquânAnsart,ngườiphụ távàcốvấncủaLaGrandière,xácnhận: “Đừngquên rằngThiênChúađãgiaochochúng tamộtdân tộcchỉcònthiếuGiaTôgiáođểbướclêntrìnhđộcủađạođứcvàcủanềnvănminh

chúngta.KhôngcógìchunggiữachúngtavàngườiHàLan,giữacácdântộcmàhọkhaithácvàcácdântộcmàchúngtachinhphụcđược...Lạinữa,quảlàphạmmộtlỗilầmnặngnềvàkhôngbiếtgìvềđặctínhcủadântộcAnNamnếukhôngđưahọvàotôngiáocủachúngta,vìchỉcónhưthếmớicóthểvĩnhviễntáchrờidântộcnàyrakhỏichếđộquanlạivàTriềuđìnhAnNam;vàtấtcảđãchochúngtatinrằngtiếngnóicủacácnhàlãnhđạocủachúngtasẽđượchọnghetheo,vàcólẽsẽcònđượcnghetheohơnthếnữanếukhôngcónhữngtuyênbốbấtcẩncóvẻkhuyếnkhíchnhữngthổdâncứsốngngoạiđạo.”[296]

Nghĩalàđườnglốicaitrịtrựctiếpvàchínhsáchđồnghóakhôngthểtáchrờinhau.Thậtvậy,khôngthểquanniệmđượcmộtchínhsáchđồnghóatoàndiệnmàkhôngnắmgiữtrựctiếphệthốngcaitrịcủamộtxứsở.Nếukhôngcaitrịtrựctiếp,“chúngtamãimãivẫnlàngườinướcngoàiđốivớixứsởđó,chẳngcótácđộngluânlýgìtrênngườidânđen,trịvìmàkhôngcaitrị,chỉlàmcảnhsáttrúngụtrongxứ,tiếptaychoquanlạiđểhọtrởthànhtrọngtàigiữadânchúngvàchúngta...Vớichếđộquanlại,xứnàysẽkhôngbaogiờthuộcvềchúngta...”[297]

Nhưthế,khôngphảidonhầmlẫn,nhưmộtsốnhàviếtsửđãnghĩ,màlàvớihoàntoànýthức,cácĐôđốc-Thốngsứđãdấnmìnhvàoconđườngcaitrịtrựctiếp.Bởivìchỉphươngphápnàymớichophéphọthựchiệncáckếhoạchdàihạncủahọ:biếndânNamkỳthànhnhữngtínđồđạoGiaTôvànhữngngườiPháp.

B. Biến dân Việt Nam thành những người theo đạo Gia Tô và nhữngngườiPháp

ĐọclinhmụcLouvetvàLaunay,ngườitacócảmtưởngrằngBonardđãphiêulưuquáxatrongchínhsáchphóngkhoángvàchốngđạoGiaTô.Sựthật, hoàn toàn không phải vậy. Phương pháp “cai trị người bản xứ bằngngườibảnxứ”củaôngtalàdotìnhthếbắtbuộc,nhưlàgiảiphápduynhấtcóthểcứuvãntìnhthếnguyhiểmdongườitiềnnhiệmcủaônglàĐôđốcCharnergâyra.SaukhichiếmKỳHòavàtỉnhGiaĐịnh,Charnerquyếtđịnhviệccai trịphảidocácsĩquanPhápđảmnhận,cácquan lạiViệtNamđãtrốnkhỏivùngbịchiếm.Hệthốngnàycóhaiđiềubấtlợi:mộtlàphảiphântán rải ráccác lực lượngPhápvì tạimỗi trung tâmphảicó ítnhấtmột sốquânđểchoviênsĩquangiámđốckhôngbịquácôlập;hailàkhátốnkémvìcóquánhiềutrungtâmcaitrị[298].Ngoàira,hệthốngđócòngâynênnhiềuhỗn loạn rất trầm trọng:“Quánhiềuchứcvụđược tạo ravàgiaophómộtcáchtìnhcờ,quyềnhànhquálớnbuộcphảigiaochocácsĩquanởxatrungtâm lãnh đạo chính trị chung, sinh ra những hậu quả tai hại trầm trọng...Nhiềuđồnbótđượcthiếtlậpđểtăngcườngsứcmạnhchocácquậntrưởng

vàphóquậntrưởngđãtạonênkhoảngtrốngkhôngdânbaoquanhhọ.Dùcógần1.400binhsĩđượcdùngtrongviệcnày,trongtỉnhlúcnàocũngcócácchánhtổngvàcácxãtrưởngAnNamthừanhậnquyềnhànhchúngtabịámsátởngaycửangõSàiGòn...KhilậtđổquyềnhànhcácquanlạivàthayvàođómộtcáchhữudanhvôthựcquyềnhànhthuầntúyngườiPháp,chúngtatạonênmộttìnhtrạnghỗnloạnvàrốirenrấtkhóchấmdứt...”[299]

Liênhệphục tùng trêndướibịcắtđứt,khó lập lại trật tựnơimộtquầnchúng đã rơi vào tình trạng vô chính phủ. Không có sự trợ giúp của cácquan,ngườiPhápbịbấtlựctrongviệcphòngngừavàđànápnhữngvụnổidậy nhen nhúm chung quanh họ. Bị cô thế, không quan hệ được với dânchúngđãlìabỏđấtđaigầncácđồnbót,khôngmộtkiếnthứcvềphongtụcđịaphương,ngườiPháphoàntoànkhôngbiếtnhữnggìxảyrachungquanhnhững chiến hào phòng thủ của họ, để chỗ trống hoàn toàn cho các hoạtđộngkhángchiến.ChỉcácquanlạiđượcngườiPhápbổnhiệmmớicóthểđảmđương,vớigiárẻmạt,côngviệccảnhsáttrongkhuvựccủahọ,vìhọbiếtrõđịaphươngvàtâmlýquầnchúng.

Đó làcác lýdokhiếnBonardưachuộngphươngphápcai trịgián tiếp.Chínhsáchcódáng tựdo làmộtsảnphẩmcủa tình thếchứkhôngphải làcủatưtưởngcủaôngta.Vềbềsâu,tưtưởngcủaBonardkhôngxagìvớitưtưởngcủacácngườikếvịông, lànhữngngườiđượcsựủnghộhoàn toàncủacácPháibộGiaTôgiáo.Bonardthậtsựmuốnphụchồicácgiátrịdântộc,cácphongtục,cáctínngưỡngcủangườibảnxứchăng?HãyngheôngtatuyênbốvớiBộtrưởngcủaông,trongmộtbảnluậncươngdoAubaretchéplại:“Truấtquyềncácquanlàviệcđầutiênphảilàm;mộtvàingườiAnNamtậntụyvớichúngtavàđảmđươngviệccai trịsẽqui tụđượcnhiềungườiquanhhọhơnlàsựhiệndiệncủacácquânnhân...

“NhiềuđiềutrongBộLuậtsẽgiàđivàsẽtựbiếnmất,đólàcôngviệccủathờigian.Chẳnghạnnhư,tạisaochúngtalạibậntâmđếnviệcthờcúngtổtiên,làviệcđãchiếmmộtchươngtrongBộLuật?Rõrànglàkhithuộcđịachúngtachỉgồmtoànnhữngconchiên-điềunàykhôngthểkhôngxảyđến-thìphầnnàycủaBộLuậttựnósẽkhôngcònnữa,nhưngbàncãivềnóbâygiờcólẽlàmộtviệclàmbấtcẩnhayítracũnglàmộtquantâmthậtsựvôích.”[300]

Bonard chống đạo Gia Tô chăng? Ông ta chủ trương một chính sáchchốngGiaTôgiáo chăng?Tốthơnhãyđọc tiếpbản luận cươngcủaông:“Mộtcáchtổngquát,ngườiAnNamítđểýđếntôngiáocủahọ;họchỉbiếtnóqualoa,họchỉbiếtPhậtquacáitên,vìthếhọkhôngcólòngcuồngtín;nóichunghọhăngháitintheocáctưtưởngGiaTôgiáo,vàdùkhôngluônluônthựchànhtheođúngcáclờirăngiáolý,ítrahọcũngcóđượcmộtcăn

bảnngaythựcrấtđángchúýđốivớinhữngaiđãtừngthấycácthóixấuphổbiếnnhấtcủahọ,đólàtínhgiấugiếmvàdốitrá.NgườiAnNamconchiêncóthóiquentựxemmìnhlàngườiPhápvàhọlànhưthếthậtdướimắtcácquan.ViệctruyềnbáGiaTôgiáonhấtđịnhlàphươngtiệnchắcchắnnhấtđểcómộtdântộchoàntoànlàcủachúngta”.

VàđâylàmộtđoạnkháccủamộtghichúcũngdoAubaretchéplại:“...Nhưngmụcđíchchínhcủacácthừasai-tạonênnhữngconchiên-khôngnênđượckhuyếnkhíchtháiquá.ChúngtahoàntoàntinchắcrằngxứNamkỳchỉthựcsựthuộcvềchúngtangàynàonótheoGiaTôgiáo.Trongmọicách chinh phục, thì đó là cách chắc chắn nhất và vững bền nhất; vì thế,chúng ta sung sướngđượcbận rộn chomột dân tộc rất dễ tiếp thu các tưtưởngGiaTô;vàhọsẽtiếnbộnhanhtrênconđườngnàykhi,vớiổnđịnh,takhôngcònlàmnhữnghànhđộngđángtiếcnữa.VềvấnđềGiaTôgiáo,nêncoichừng,đừngtỏvẻbanchonhữngngườitintheotôngiáonàymộtsựbảovệđặcbiệt.ĐầuócngườiAnNamcókhuynhhướngcheđậyđếnnỗitarấtdễbịlầmto.Cáchtốtnhấtlàchỉnênđểchonhữngthừasaitựdohoạtđộngvàđừngbaogiờđềcậpvấnđềtôngiáotrongcôngviệccaitrị.”[301]

Nghĩa là, dưới bềngoài không thiênvị, và cốgắng tránhđi việc tuyêntruyềnồnào,ngườitalàmviệcđểGiaTôhóanướcnày,trongkhivẫnphôtrươngcácnguyêntắctựdo.

Năm 1863, lúcNapoléon III sắp chấp nhận đề nghị củaViệtNam xinchuộclạibatỉnhbịchiếmđóng,Bonard,đangdưỡngbệnhtạiParis,đãgởichoHoàngđếmộtbảnluậncươngthỉnhcầuđừngcóbuôngNamkỳvàđừngbỏrơidânchúngởđó“cầncùvàhiềnlànhnhưnhữngconcừuthiếungườichăn dắt che chở chống lại những chó sói”. Bản luận cương kết luận:“KhôngcầncuồngtíntôngiáonhưởAlgérie,ẤnĐộ,Javav.v...bằngthuyếtphụcvàkhôngcầndùngđếnsứcmạnh,chúngtacóthểbiếnngườiAnNamthànhnhữngconchiênvànhữngngườiPháp”[302].

NhữngngườikếvịBonardkhôngđềnghịgìkháchơn!“BiếnngườiAnNam thành tín đồGiaTôvà thành ngườiPháp”, toàn bộ “chính sách chongườibảnxứ”củacácĐôđốc-Thốngsứtómgọntrongmấychữnày.

ĐôđốcLaGrandièreviếtchoBộtrưởngcủaông:“Chúngtacầnnhữngthừasaivà,đứngđầuhọ,mộtngườicókhảnăngdẫnhọđitheomộthướngthôngminh...Chúngtacóthểnhanhchóngđạtđếnkếtquảvốnlàmụctiêucủachínhsáchchúngta:cảiđạo,tứclàđồnghóadễdàngmộtdântộcvớisựtrợgiúpcủanhữngsưhuynh,cáctrườngdòngvàcácbàsơ.”[303]

ĐôđốcRozenóitrongmộttuyênbốngày7tháng4năm1865:“Chúngtakhôngquênrằngchúngtacócácbổnphậnlớnlaophảihoàntất,vìkhiđồng

hóamộtquầnchúngđểtrởthànhngườiPhápnày,chúngtaphải,bằnggươngsángcủachínhmình,làmchohọxứngđángđểthuộcvềđạiquốcchúngta.Nhưthếhọsẽhiểutínhthượngđẳngcủaluậtphápvàcủatậpquánchúngta;nhưthếmộtngàykiahọsẽcámơnchúngtađãchỉchohọconđườngđưanhữngdân tộcđếnvớivănminh...Nhờnhữngchủchănđứngđắncủa tôngiáochúngta,ngườiAnNammớicóthểbiếtnhữnglờidạyvàcáclợiíchcủaPhúcâm...”[304]

ĐôđốcOhierviếtchoBộtrưởng:“Chúngtachỉcóthểđồnghóanhữngngườidânđó,vàđemlạichohọmọihiểubiếtcầnthiếtchosựpháttriểntríthôngminh của họ, bằng cách dạy họ tiếng nói, tập quán và tôn giáo củachúngta.Mọicôngcuộcthuộcđịahóa,nếukhôngnêuramụcđíchcaocảnày,đềulàmộtnềnđộctàighêtởmđượcápđặtlênngườiyếu,bịkẻmạnhbóclột...Tạoramộtcáigìtheohìnhảnhcủamình,đólàdấuhiệucủahùngtínhnamnhi,và tôihyvọng rằngnướcchúng tacònđủphongđộđể làmcôngviệcsángtạocủamộtngườicha.”[305]

CólẽquádàivàquánhàmchánnếudẫnhếtrađâynhữngtuyênbốcủacácĐôđốc-Thốngsứvềvấnđềnày.Đểkếtthúcđoạnnày,chúngtôichọnvàicâucủaĐạiuýHảiquânAnsart,ngườiphụtávàcốvấncủaĐôđốcLaGrandière,gởichomộtviênchứccaocấpchuyênlovềchínhsáchNamkỳthuộcBộHảiquânvàThuộcđịa;cáccâumàgiọngđiệuchothấynơitácgiảniềmtinbaolađốivớichínhsáchcủachủmình:

“NếumuốndânAnNamtậntụy[vớichúngta]thìphảiđẩyhọtrởthànhconchiên,vìởđâyvuađượcxemnhưlàchavàngườiconkhôngthểkhácđạovớicha.Ngườichaphảidạydỗcáccon.Khôngnêncưỡngbứcmộtai.Nhưthếchúngtasẽthấynhữngkẻmuốntheochúngtavànhữngkẻmuốngiữkhoảngcách.NhưngdânAnNamcósẵnsàngtiếpnhậnPhúcâmchăng?Cùngvớitấtcảnhữngngườibiếtviệc,tôitinlàcó.HãynóithậtrõrằngtađưahọvàoGiaTôgiáomàkhôngcầncưỡngbứcmộtai,rồitasẽngạcnhiênthấyrằngThánhgiámạnhhơnlưỡigươmđểxâydựngcáigìtolớnvàlâudài,đểtạonênnhữngcôngdântrungthànhvàhysinhtậntụyvềsau.NướcPhápđượctraochomộtvaitròcaoquílàxâydựngmộtthuộcđịatrênnềntảngthựcsựcủamọivănminh,nghĩalàtrênGiaTôgiáo,vàrờixacácconđườngđêtiệnmànhữngconbuônAnhvàHàLanđãtheođuổivớisựthànhcôngcóvẻbềngoàihơnlàbềnvững.

“Tôibiếtrằngnóinhưthếnàylàngượclạivớinhữngýtưởngtựdo,triếtlýhaygìgìkháccủachúngta,nhưng“kẻnàomuốnmụcđíchkẻấymuốnphươngtiện”,nhấtlàcácphươngtiệnchánhtrực,vàmộtnhàchínhtrịxứngđángvớidanhnghĩanàyphảibiếtgạtđinhữnglờilảinhảicủamộtmộđángusi,vàdùniềmtintôngiáocủaônglàgì,ôngtacũngkhôngnênkhinh

thườngmộtphươngcáchdịudàngvàmạnhmẽnhưthếtrongviệcđưamộtdântộcvĩnhviễnthuộcvềnướcPháp.Vảlại,tôikhôngkhuyênđiềugìmớimẻ, đó là chính sách đã đemPhiLuậtTân về choTâyBanNha; và,mộtngàynàođó,khi trongmỗilàngcómộtchaxứ,ngườiAnNamhoặcquốctịchkhác,chúngtacóthểrútđoànquânviễnchinh,vìxứsởấysẽmãimãithuộcvềchúngtavàluônluônđượcgìngiữtốthơn.”[306]

C.TrườngDòng,phươngtiệnđểthựchiệnsựđồnghóa“TruyềnbáGiaTôgiáonhấtđịnhlàphươngcáchchắcchắnnhấtđểcó

đượcmộtdântộchoàntoànthuộcchúngta.Trongsáutỉnh,việctruyềnbánàydo các trườngdạy trẻ thực hiện.NhữngngườiAnNamkhông là conchiêncũngkhôngngầnngạigiaoconcủahọchonhữngthừasai,vàthậtlàvô íchkhiđòihỏi rằngnhữngđứa trẻ ấyphảiđược rửa tội trướcđểđượcnhận,vìviệccảiđạotheoGiaTôgiáosẽtựthựchiệnvàkhôngcầnmộtbóbuộcnàocả.TrườnghọcsẽlàcơhộitốtđểchúngtađồnghóatoànbộmộtdântộcbằngcáchđưangaydântộcnàyvàohàngcácquốcgiathuộcngônngữÂuchâubởiviệcloạibỏchữHán...”.QuangòibútcủaAubaret,phụtácủaông,BonardtrìnhbàynhưthếvớiBộtrưởngcủaôngvềmụcđíchcủaviệcgiáodụctạiNamkỳ[307].Đượcgiaophóhoàntoànchonhữngthừasaivàđượcđặtdướisựkiểmsoátcủachínhquyền,nềngiáodụcnàyđượcchialàmhaicấp:sơhọcvàtrunghọc.

Ởcấptrunghọc,chínhquyềncungcấpchogiớigiáosĩcáclinhmụcbảnxứnhưmộtphươngtiệnđể tăngcườngđộingũ,cungcấpnhữngngườicókhảnăngđểdầndầnlấpđầynhữngchứcvụchínhquyềnmàngườitakhôngthểtìmrađủsốngườiPhápcónhữnghiểubiếtcầnthiếtđểđảmđương[308].KhiPhápđếnSàiGòn,họhoàntoànkhôngbiếtngônngữđịaphương,chínhPháibộTruyềngiáotạiTâyNamkỳcungcấpchohọcácthôngngônđượchuyđộngphần lớn từ nhữnghọc sinh chủngviện.Đượcđặt tạm thời vàoviệcphụcvụchínhquyền thuộcđịa,phần lớnnhữngngười trẻ tuổinàybịhấpdẫnbởimiếngmồicôngdanhphúquímàngườitabanphátchohọ,từbỏcuộcsốnggiáođồđểđảmnhậnhẳnnhữngchứcvụhànhchánhcaitrị.Từđó,cácthừasaicóýtưởngđềnghịĐôđốcBonardgiaoluônviệcgiáodụccấptrunghọcchoChủngsinhviệnSàiGònđảmtrách:“Từviệcđàotạocáclinhmụcbảnxứ,chúngtôiđãđitrướctronghướngnhìncủachínhphủ,làmuốnmởrachodânbảnxứnhữngchứcvụhànhchánhvàdânsự,vàchắcchắnchínhphủcũngsẽcócáinhìnthuậnlợinếuchúngtamởluônchohọchứcvụlinhmục.Chắchẳnchỉcầnchứngminhchochínhphủ,đểchínhphủlưuý,tầmquantrọngtrênquanđiểmtôngiáocủamộtcơsởgiáodục,nhưngchúng tôikhôngnghĩ là sai lầmkhinói thêmrằngcơsởấycũngvôcùngquantrọngchocảviệcthuộcđịahóa.”[309]

Tạisao?Tạivìhằngnăm,ngoàisốhọcviênvượtquanổicácthửtháchđểthànhlinhmục,đềucóítnhấthơnphânnửarơirớtdọcđườngvàbướcvàonghềnghiệpdânsự.Thếlà“mỗinămthuộcđịasẽcóthểgặtháinhữnggìchúngtagieotrồng.”[310]

Trongtinhthầnđó,mộttrườngtrunghọctênlà“CollègedeMgrd’Adran-TrunghọcBáĐaLộc”đượcthànhlậpnăm1863,đểcungứngchonhucầucai trị.Đầu tiêndo các thừa sai điềukhiển, rồi đến các sưhuynh của cácÉcoles Chrétiennes (trườngDòng), trường này có chức năng, như lời củalinhmụcWibaux, “đào tạomột lớp trí thứcvàcảnhữngcôngchứcnhằmđươngđầuvớigiớiquanlại,đểgiớinàysẽkhôngmãimãilàmộtđẳngcấp,mộttrungtâmchốngđốivànổiloạn”[311].

NhưngchínhgiáodụcsơcấpmớilànơitậptrungmọichúýcủacácĐôđốc-Thốngsứ.TươnglaicủađịavịPhápởNamkỳtùythuộcvàođó.Bằngcáchtạonênmộtthếhệmới,sốtsắngvớitưtưởngGiaTôgiáovà,vìthế,xalạvớivănminhcủatổtiênhọ,ngườitatạonênmộtcănbảnvữngchắclàmchỗ dựa vĩnh viễn cho nền đô hộ Pháp. Đô đốc La Grandière giải thích:“Việcđồnghóadânbảnxứvà,kếđó,sựthànhcôngcủachínhsáchthuộcđịachỉcóthểcóđượcquaviệccảiđạodânAnNam.Đólàchânlýmàngàynaynhữngngườinhìnxathấyrộngđềuchấpnhận,vàtừnaymọinỗlựccủachúngtaphảihướngvềmụcđíchđó.

“NgoàinhữngthẩmxétluânlýcaocảđãđặtđịnhchonướcPhápvaitròngườikhaihóa,còncócácthẩmxétítcaocảđẩychúngtavàoconđườngđócàngsớmcàngtốt:tâmtrạngquầnchúngbịđôhộ,bịchếngự,chỉchịukhuấtphụcdướisứcmạnhcủachúngta,đòihỏichúngtaphảicómộtđoànquânchiếm đóng tốn kém, và gánh nặng này chỉ có thể được giảm nhẹ bởi sựchinhphụcvàbìnhđịnhtinhthần.ChỉGiaTôgiáocókhảnănglàmcuộccảibiếnnày.

“Vì thế tôichorằngcáckhoảntiềndùngvàoviệc tôn tếvà truyềngiáochodânbảnxứhẳnsẽtạora, trongmộtthờigiantươngđốingắn,mộttiếtkiệmđángkểchonhữnghysinhmàchínhquốcphảigánhchịu.

“Nhưngbằngvàoviệccảiđạomộtdântộc,dântộcđóphảiđượcgỡthoátkhỏinhữngràngbuộcvớinềnvănminhHoa-Việtcằncỗi.ViệcthaythếchữHánbằngchữviếttheomẫutựLatinh,theotôi,cólẽlàmộttrongcácđiềuthíchhợpnhấtnhằmgiángmộtđònchítửtrêntinhthầnduylýTrungHoacũ kỹ.Đừng quên rằng các nhàNho,mà từ đó hàng quan lại được tuyểnchọnchođếnnay,tạonênmộtđẳngcấpbuộcdânđenkínhnể,mộtđẳngcấpthù nghịch, kiêu căng về sự hiểu biết củamình, sào huyệt thực sự của sựchốngđốivànổiloạn,họnúpđằngsaucácchữnghĩakhóhiểu,coithường

đồng bào và những người chinh phục Âu châu. Thế nhưng, sự khó khăntrongviệc thông tin bằng chữviết với quần chúngbuộc chúng ta cậyđếnnhữngkẻ trunggianbất lươngvàbất trungnày;việcphổbiếncácmẫu tựLatinhsẽgiải thoátchúng tavĩnhviễnkhỏinhữngkẻnguyhiểmđóvàsẽlàmchoquanhệcủachúngta,vớidântộcngoanngoãnvàdễđồnghóanày,trởnêntrựctiếpvàchắcchắnhơn.

“Vìthế,haicôngtrìnhcảiđạovàgiáodụcngườidânphảingangnhiênđiđôivớinhau;chúnghỗ tương làmđiểmtựachonhauđểxâydựngvàduytrì.”[312]

Mấy đoạn trích dẫn này vạch trần vai trò thực của giáo dục trong cácthuộcđịa:đólàphươngtiệntốtnhấtđểthuộcđịahóa.VaitrònàyđượclinhmụcWibaux,PhóGiáoxứSàiGòn, làmrõnét trongmộtGhichúgởiĐôđốcBonardvềgiáodụcsơcấpởthuộcđịanày,vănkiệnnàyđượcviếttheolờiyêucầucủaBonard:“TrườnghọcsẽkhôngchỉlànhữngcơsởdạytiếngPhápvànhữnghiểubiếtthườngthức,màcònlànơiđàotạonhữngtrẻemcótưtưởngtôngiáo;vàchúngtacóthểhyvọngrằng,tạiđó,chúngtakhôngphảichỉđàotạo thànhngườiPhápmàcònđàotạo thànhnhữngconchiên.Ưuthếtrí thứcmàgiáodụcmanglạichohọ,địavịvàchứcvụmàtrườnghọcsẽbảođảmchohọtrongxãhội,chắcchắnsẽđemđếnchonhữngngườitrẻ tuổiđósựtrọngvọngmàrồirasẽhoàntoàncólợichoảnhhưởngcủaPháp.Vả lại, cũngkhôngcó cáchnàokhácnhanhchónghơnvàhiệuquảhơnđểtiếpxúcvớingườibảnxứ,thầndâncủaPháp.Mặtkhác,cácembéđósẽtiếpthumộtnềngiáodụcvàmộtnềnhọcvấntôngiáo,khôngnhữngsẽchỉcólợichochínhcácem,màcònchotấtcảnhữngaivềsauchịuảnhhưởng tốt lành củaxu thếvàđịa vị của các emđó.Vì vậy, thành lập cáctrườnghọclàphươngtiệntốtnhấtcủaviệcthuộcđịahóavàcủaviệctruyềngiáo.”[313]

Chođếnnăm1863,toànNamkỳchỉcómộttrườngtrunghọcPhápchưatới100họcsinhvàmộtchủngviện,cảhaiđềunằmchungtrongcùngmộtvòngthànhvàdướiquyềnquảnđốccủahaivịthừasai.Đểgiatăngvàphântán các trường học ra các điểmquan trọng nhất trên lãnh thổ,Đô đốcLaGrandière yêu cầu gởi sang Nam kỳ các sư huynh của các ÉcolesChrétiennes, các linh mục của dòng Saint Lazarre, các nữ tu dòng SaintVincentdePaul,cácbàsơdòngSaintPauldeChartres.

Năm1865,sốtrườngtănglên24,khôngkểCollègedeMgrd’AdranvàtrườngSainte-Enfance(ẤuThánh),cảhaiđềudongânsáchthuộcđịatàitrợ.Cótấtcả800họcsinh.Sốtrườngvàsốhọcsinhgiatăngmaulẹ.Đếnđầunăm1868,có56 trườngvà1.300họcsinh.Năm1869,cóđược104cơsởgiáodụcvớikhoảng3.200họcsinh.ĐôđốcOhiertỏra“thỏamãnvềlòng

nhiệtthành,sựhysinhquênmìnhmàcácsưhuynhGiaTôgiáođãchứngtỏ,vàvềsựthànhcôngđạtđượcnhờcáccốgắngcủahọ”[314].

CácthànhquảtốtđẹpấychophépOhierrasắclệnhấnđịnhrằngtừnaymọigiấytờchínhthứcđềusẽviếtbằngchữLatinh.Biệnphápnàycómộtlợi íchquan trọng,vìnóbứng rễdầndầnviệcdùngchữNhovốn là“mộtnguyênnhânchậnđứngsựđồnghóadânbảnxứvàlàmộtnguồngốcgâyranhững khó khăn cho sự cai trị của chúng ta”[315], và vì nó hủy diệt ảnhhưởngtríthứcvàluânlýcủacácnhàNho,vốnlànhữngkẻthùkhôngkhuấtphụcđượccủaGiaTôgiáovàcủanướcPháp.

SựđộcquyềngiáodụccủatrườngDòngkéodàichođếnngàynềngiáodụcthếtụcbắtđầuởNamkỳ.Nhưng,mãiđếnnăm1902,cáctrườngcủaBộTruyền giáo vẫn hưởngmột số tiền cấp dưỡng quan trọng củaChính phủThuộcđịađểtiếptụccôngtrìnhcủahọ.

D.SựbànhtrướngảnhhưởngGiaTôgiáotrongdânchúngMặtkhác,cácĐôđốc-Thốngsứtìmcáchbànhtrướng,bằngmọiphương

tiện, ảnhhưởngGiaTôgiáo trongdânchúng,nhưxâynhà thờChúa, cấptiềnbạcchocáccôngtrìnhcủaBộTruyềngiáo,chocáclễhộitôngiáov.v...NhờsựtrợgiúpcủaChínhphủThuộcđịa,nhữngnhàthờChúađượcdựnglên tại các trung tâm lớn trong nước. Đô đốc Charner, vìmuốn “tạomộttrungtâmchiêutậpđểlôicuốnvàcầmgiữcácconchiêntrongviệcphụngsựngườiPháp”,đãkhôngngầnngạibanchohọngôichùasắctứởMỹThođểlàmnhàthờChúa,vàonăm1861[316].LinhmụcLouvetviết,trongítnămnữa“thuộcđịatrẻtrungnàysẽmọcđầynhữngcôngtrìnhkiếntrúctôngiáoduyêndángvàvữngchắclàmchonhiềuxứđạoởPhápphảiphátthèm”[317].

Trongsốcáccôngtrìnhkiếntrúctôngiáonày,đứngđầulàThánhđườngSài Gòn. Cũng như ở Mỹ Tho, Đô đốc Charner đã cấp cho giám mụcLefèbvre,năm1861,mộtngôichùađểlàmThánhđườngtạmthờicủaông;năm 1863, Đô đốc Bonard cho đặt trong vùng trũng của thành phố, nềnmóngcủanhàthờChúaxứngđánghơn,nhưngsaumườinăm,kiếntrúcnàybịmốiănhết.ĐôđốcDupré,hiểurằng“từnaynướcPhápđãđóngvữngởSàiGòn,thếtấtphảixácđịnhniềmtinvàhiếndângsựchinhphụccủamìnhnơixứsởxaxôinày,bằngcáchdựnglêntạiđâychoThiênChúamộtđềnthờvĩnhcửu”[318],đãralệnhxâycấttạimộtnơituyệtdiệugiữatrungtâmthànhphốmộtThánhđườnglộnglẫymàngàynaychúngtacònthấy.

Ngoàinhữngtrợgiúpvậtchất,PháibộTruyềngiáotạiNamkỳ(gồm4tỉnh:GiaĐịnh,BiênHòa,MỹThovàVĩnhLong)cònđượchưởngmộtcấpdưỡngchiếmgần2/3tổngthunhậphằngnămcủahọ.Vídụ,cácconsốcủa

năm1878;vớicácnguồnthunhậpcủaPháibộtrongnămnàylà:-CấpdưỡngcủaChínhphủThuộcđịa:26.289,72đồng(=145.000quan);-TrợcấpcủaBộTruyềnbáĐứctin:10.616,36đồng;-LợitứctừtàisảncủaPháibộ:2.806,93đồng;-ĐónggópcủangườiViệtNam:503,49đồng;-ĐónggópcủaPháp,linhtinh:1.088,45đồng.

Tổngcộng:42.215,05đồng[319].LàmchongườiViệtNambiếtsựhuyhoàngcủa lễ lượcGiaTôgiáo là

một quan tâmđặc biệt của cácĐô đốc.Để làmviệc này, các buổi lễ củaquânnhânđượccửhànhtránglệtạicácnhàthờChúavàomỗichủnhật,cácbuổilễnàykhôngbaogiờthiếunhữngsĩquanchỉhuycácđịaphương,vàthườnglôikéosựtòmòcủamộtsố“ngoạiđạo”.MỗibuổilễlớnlàmộtcơhộiphôbàysựrựcrỡcủanhữngnghilễGiaTôgiáo.

ĐôđốcLaGrandièreviếtchoBộ trưởngcủaôngngày26 tháng6năm1865:“LễThánhThểvừađượccửhànhuynghitạiSàiGòn;nhờcácnguồnthu củaPhái bộ cho phép,một đám rước rất đông và rất đẹp đã diễu quanhiềukhuphốvàkéodọctheophầnhữungạnsôngSàigòn,đốidiệnvớichỗneocáctàuchiếncủachúngta.ĐámrướcdừnglạitrướclễđàidoHảiquândựnglên,vàkhigiámmụcMichebanphéplànhchocảng,tấtcảtàuchúngta,theolệnhcủachiếcDuperré,nổđạibácchàomừng.Cáctàuđềudươngcờ,tấtcảcáccanôcóvũtrangđềucậpbến;mộtđámđôngghecủanhữngngườiAnNamconchiên,cógiănghoavàtrươngbiểungữ,làmtăngthêmsựtránglệcủabuổilễquantrọngnày.

“Đámngườibảnxứkéo theođámrước,chen lấnnhauđểxem,hếtsứcđôngđảo,vàtôitinrằngsựlongtrọngtrangnghiêmnàycủalễhộiGiaTôgiáochỉcóthểgâynênấntượngsâuxavàtốtlànhtrênđámdânchúngmàsức mạnh đã khuất phục, nhưng lại sẽ vui lòng chấp nhận sự đô hộ củachúngtakhihọdầndầntậpxétđoánvàbiếtchúngta...”[320]

Một mô tả khác của Đô đốc Cornulier-Lecunière: “Vào dịp lễ HiệnXuốngvà lễThánhThể, theo lờiyêucầucủagiámmục, tôisốtsắngcùngvớicácđoànbinhvàcôngchứccủa thuộcđịa thamdựcácbuổi lễvàcácđámrướcthườnglệ,vàtronglễThánhThể,tôicấptấtcảphươngtiệncôngcộngsẵncóđểthiếtlậplễđài.

“Tôirasứcđềcaođếncùng,trướcmắtdânAnNam,vẻrựcrỡcủacuộclễlongtrọngnày.TrongmộtxứnhưNamkỳ,lànơicácdântộcÁchâusốngcạnhnhau,thinhaucửhànhcáclễhộicủatôngiáomình,thìcáclễcủaGia

TôgiáocầnđượcdiễnratrướcmắtngườiAnNamvớitấtcảvẻrựcrỡ,đểchodânbảnxứkhỏicósựsosánhbấtlợivớinhữnglễcủacáctôngiáokhácmàhọthườngthấycửhànhquanhhọ.Vềmặtnày,đámrướccủalễThánhThểkhôngcòngìđểướcmuốnhơn.Mộtđoànđôngđảo sĩ quanvà côngchứccủamọiđoàn thể thuộcđịađềucùngvịThốngsứđi theođámrước,ôngđượcbaoquanhbởitoànbộnhânviênchínhtrị,bởicácthẩmphánmặcáotòavàbởinhữngsĩquanthuộcnhiềubinhđộikhácnhautrongsắcphụcđại lễ; tại Thánh đường, giám mục hành lễ trang trọng như GiáoHoàng.”[321]

TấtcảnhữngđiềunêutrênchothấysựhợptácchặtchẽnhưthếnàogiữaPháibộGiaTôgiáovàChínhquyềncủacácĐôđốc,họđoànkếtnhautrongmộtướcvọngchung:cảiđạovàđồnghóamộtdântộc.Nhưngđừngtưởngrằngsựhợptácđókhônggặpnhữngkhókhăn.DùcácĐôđốcnuôimộngthấyxứNamkỳngàynàođótrởthànhmộtxứGiaTôgiáo,thếnhưngChínhquyềncủahọkhôngcótínhthầnquyền,xalắmvớiđiềuđó.Họđềulàcáctínđồngoanđạo, lúcnàocũngchăm locho sựcaocảcủa tôngiáomình;nhưnghọcũnglàThốngsứ,ngườichịutráchnhiệmtrướchếtvềchínhsáchcủa mình mà sự thành công hay thất bại sẽ quyết định tương lai của sựnghiệphọ.Ngườitínđồphụngsựtôngiáo,nhưngnhàchínhtrịluônluôncókhuynhhướngsửdụngtôngiáo.ĐếnnỗigiámmụctạiSàiGòn, trongcácthưriêng,đãphải lêntiếngchỉ tríchnghiêmkhắcĐôđốcLaGrandière, làngườingoanđạonhất trongcácĐôđốc,cũng làngườimàchính linhmụcLouvetchorằnglúcnàocũng“hếtsứcsẵnsànggiúpđỡviệctruyềnbáGiaTô giáo cùng các công trình của nó”[322] và lòng nhân ái đối với nhữngngườitheođạoGiaTôcótiếngđếnnỗinhữngngườinàyxemônglà“mộtânphướcđặcbiệtcủaĐấngTốiCao”[323].

VịgiámmụctạiSàiGònviết:“ĐôđốcLaGrandièrelàmphiềntôiđủmọicách;ông tacómột tôngiáo lạkỳ làkhông tuân theoGiáohội,mà làbắtGiáohộituântheomình.Ôngtamuốnđoàngiáosĩkhácvàcácsơdòngtừthiện, thay vì các sơ dòng Saint Paul là những người đã đạt những thànhcôngsángchói,màchúngtacóthểhyvọng,tạicácbệnhviệncũngnhưtạicáccơsởgiáodụcSainte-Enfance(ẤuThánh)[324].

Nhưng, nếu các Đô đốc dùng tôn giáo cho cácmục tiêu chính trị củamình,thìnhữngthừasaicũngsửdụngkhôngkémquyềnlựcchonhữnglợiíchriêng.Haibênthỏathuậnvớinhaumộtkếhoạchchung,mỗibênđềucólợituyvẫngiữtựdohoạtđộngcủamình,nhưngbênnàocũngmuốnápđặtquanđiểmmình,bênnàocũngmuốnlàmchobênkiathấyrằngchínhmìnhmớilàkẻcaitrịthậtsự.Chasseloup-Laubatđãviếtrằngthừasailà“nhữngkẻđáođể”.BonardtráchvịgiámmụcSàiGònlàmuốnđưatôngiáolênlàm

chủ[325].MọingườiđềuđồngnhấttuyênbốrằngthừasaikhăngkhănggiữchặtlấyđộclậpcủamìnhvàquyếtliệtchốnglạichínhquyềnThuộcđịađểnắmuyquyền tuyệtđốicủahọ trênquầnchúng theođạoGiaTô.Đếnnỗivấnđềnhữngthừasailúcnàocũnglàmộttrongcácvấnđềtếnhịnhấtmàcácnhàchínhtrịthuộcđịaphảigiảiquyết.

ĐôđốcOhierkhuyênviênsĩquanphụtáphải“hếtsứccẩnmật,hếtsứcthậntrọng”trongcácgiaodịchvớinhữngthừasai.Ôngviết:“Khôngaikínhnểvàtônquínhữngvịấybằngtôi,mỗingàyhọđềuchothấynhữngbằngcớcủasựtậntụydũngcảm,nhưngnóichungtôikhôngthấyhọcóđượcmộtphánxétđúngđắn.Baogiờtôicũngchỉchấpnhậnnhữnggìhọđềnghịvớimột dè dặt lớn nhất, và cách hành xử này theo tôi phải được theo đuổi ởTrungQuốccũngnhưởNhậtBản.”[326]

TheoĐôđốcLaGrandière,đểápdụngtốtchínhsáchGiaTôgiáo,việcđầutiênphảilàmlàtổchứcmộtđoàngiáosĩvàđiềukhiểnhọ.Vìcónhữngthừasaichưaphảilàđủ,nhữngngườinàycònphảicókỷluậtvàkhôngđilệchrangoàichínhsáchcủachínhquyền.ThếnhưngnhữngthừasaiđượcBộTruyềngiáoởđườngDuBac(Paris)gởisangNamkỳthìcònxalắmvớimongmuốncủaLaGrandière.ĐôđốcrấtthườngthanphiềnvớiBộtrưởngcủaôngvềtìnhtrạngnày,vàôngdànhmọinỗlựcđểchữatrị.Ôngviết:

“Đểgiữdânchúngtrongtaychúngtabằngmộtràngbuộcnàođó,tấtcảđềuphải chỉnhđốn.Tôi thấy sự trợgiúp củanhững thừa sai làkhông thểthiếu được; họ không thiếu lòng tận tụy đối với chúng ta, nhưng lại thiếungườivàthiếusựlãnhđạo.”[327]

“Chúng tacầnnhững thừasaivà,đứngđầuhọ,mộtngườicókhảnăngdẫn dắt họ theomột hướng thôngminh. Tiếc thay, điều sau cùng này lạithiếu;dođó,nhữngngườitrẻtuổimàchúngtanhậnđượctừChủngviệnởđường Du Bac, không kinh nghiệm, không lãnh đạo, không hiểu biết vềngônngữvàtậpquáncủaxứsở,nênđếnnaykhôngmanglạichoảnhhưởngcủachúngtatấtcảgiúpđỡmàchúngtacóquyềnchờđợinơisựtậntụycủahọ.”[328]

“Giớigiáosĩngàycàngtrởnênkhôngchịunổi,khôngcólãnhđạo;cácchủng sinh trẻ vừa ra khỏi trường ở đường Du Bac, không một tí kinhnghiệmlạiđiềukhiểnvịgiámmụccủahọvàtựtungtựtáckhithấytasẵnsànghysinh,tốnkémchoviệctruyềnbágiáodụcvàbảođảmsựanlànhchonhữngngườibệnh.Họkhôngmuốncósựkiểmsoáttrêncácchitiêucủahọchobệnhviện,thuốcmen...Họnghĩrằng100.000quanchohọvàGiáohội,48.000quancho trườnghọc,20.000quanchobệnhviệnAnNam,40.000quanchocácnhàthươngthí,thuốcmen...18.000quanchongườidânbảnxứ

học tiếngLatinh, số tiền226.000quanđóchỉ làviệc thanh toánmộtmónnợ...Chưabaogiờthấysựvongân,sựngungốc,sựkiêungạolạiđẩyđixachobằngtrongcácđầuócbệnhhoạnđó.”[329]

Nóitómlại,thừasailàmộtphụtárấthiệulực,nhưnglàmộtphụtáđộclập[330].Tìnhtrạngnàykhôngthểtiếptụcmàkhônglàmnguyhạiđếnhiệunăngcủachínhsáchthuộcđịachung.Cầncómộtlãnhđạochặtchẽ;chínhvìđểthựchiệnđiềunàymàLaGrandièređặcbiệtchămloviệcthiếtlậpmộtgiáo khungườiPháp tạiNamkỳvàmột ngân sách cho dịch vụTôngiáo[viếthoa].Cóbađiềucầnlàm: thươnglượngvớiRô-mađểbổnhiệmmộtgiámmụcănývớiThốngsứNamkỳ,lậpmộtđoàngiáosĩdoNhànướctrảtiền,vàtạomộtChủngviệnlớnởSàiGònđểtuyểnmộcáclinhmụcViệtNam.“Nhưthế,việcđạođứchóaxứnàybằngGiaTôgiáosẽnhậnđượcsựthúcđẩyđềuđặnvàliêntụcdướisựlãnhđạocủavịchỉhuythuộcđịa,thayvìgiaochonhữngthừasai,tuycóđứctinmạnhmẽ,nhưnglòngnhiệtthànhcủahọlấnáptinhthầnkỷluậtvà,vìthế,dễphạmnhữngsơhởnguyhạichochínhmụctiêumàhọnhắmđến.”[331]

Về điểm này, việc giámmụcMiche được đưa lên chức lãnh đạo Tòathánh tại khắp Nam kỳ có thể được xem như một thắng lợi lớn của LaGrandière.VịlãnhđạomớicủaGiaTôgiáotạiNamkỳkhôngphảilàngườixalạđốivớiChínhquyềnPhápkhiôngđếnSàiGònvàonăm1865.LúccònđiềukhiểnPháibộGiaTôgiáoởCamBốt,ôngđãsửdụnglòngtincậymànhàVuatrẻPréaNorodomđặtnơiôngđểkhuyênvịVuanàyngãvàotayvàđặtdướisựbảohộcủanướcPháp.Đểđềnđápsựphụcvụnày,nướcPhápđãtraochoônghuychươngBắcđẩuBộitinh.LaGrandière,vìmuốntônvinhcùng lúc vịĐại diện củaGiaTôgiáo và người phụng sự trung thành củanướcPháp,đãquyếtđịnhđónrướcgiámmụcbằngcácvinhdựchưatừngđượcsửdụngởNamkỳ.Khiđếnnơi,vịtânlãnhđạoTòathánhđượcchàomừngbằngmộtloạtsúngđạibác,vàđượccảđoànquântrúđóngtạiSàiGònđứngdọchaibênđườngđểđónchàotheonghithứcquânđội.DânchúngSàiGònchenchúcnhaungoàiđườngphốđểxembộmáytôngiáovàquânsựquámớilạđốivớihọ;cáctínđồđạoGiaTôlấylàmtựhàovềviệcnày.

Những trìnhdiễnnhư thếkhông thểkhônggâyấn tượngmạnhmẽ trênquầnchúng.Mộtvài trưởnggiảbảnxứxu thờivàmột số lớnngười, thấyGiaTôgiáođượctrọngvọngmộtcáchcôngkhainhưvậy,đãvộivàngcảiđạo;thànhphầntrướcmuốntìmcácchứcvụcaitrị,thànhphầnsaumongcósự yên ổn kèm với một vài thỏa mãn vật chất. Vì thế, về mặt số lượng,nhữngngàyđầucaiquảncủagiámmụcMichelàmộtthờikỳbànhtrướngvàtiếntriểncủaGiaTôgiáo.

ĐôđốcOhierviết choBộ trưởngcủaông: “Trongphầnnày củaxứ sở

(cáctỉnhmiềnTâyvàđặcbiệtlàHàTiên),cónhiềungườicảiđạotheoGiaTôgiáo,điềunàygiántiếpcólợichonềncaitrịchúngta,vàtôichắcrằngNgàimuốnbiết lýdo.Nhữngngườibảnxứsống trongcácvùngbịkhuấyđộngbởiphenổiloạnrơivàotìnhthếhếtsứckhókhăn.Nếuhọtừchốicácchứngminhthưcủacáclãnhtụphenổiloạnthìhọsẽbịtrảthù;cònnếuhọnhậnthìđốivớichúngtahọtựhạimình.Đểthoátkhỏitìnhtrạnglưỡngnannày,cảlàngđềucảiđạo,vìtheocáchnghĩcủangườiAnNam,tưcáchconchiêncũnggiốngnhưtưcáchngườiPháp,khiếnchocácthámbáoviêncủaphekhởi loạnkhôngcòncóýđịnhcấpgiấy tờchohọnữa.Từđó,nhữngngườimớicảiđạosẽtrungthànhvớichúngtađếnchết,vìnếuhọsavàotaynhữngkẻthùcủachúngta,họsẽbịxửtử.”[332]

Mặt khác, nhờ giámmụcMichemà các quan hệ giữa chính quyền vàGiáohội trởnên tuyệthảo.ĐôđốcOhierviết:“SựhòahợptốtđẹpkhôngngừngngựtrịgiữaTôngiáo[viếthoa]vàChínhquyền.MốiquanhệcánhânmàtôicóvớigiámmụcMichelàmộtbảođảmchắcchắnchotôirằngtìnhtrạng này sẽ cònmãimãi, chừng nàoĐứcNgài còn điều khiểnTòa giámmụctạiSàiGòn.”[333]

ĐôđốcCornulier-Lecunièrebáocáo:“TôilấylàmsungsướngkhicóthểnóirằngtôivẫntiếptụcvớigiámmụcMichecácquanhệtuyệthảonhưcácvịtiềnnhiệmcủatôivàcácquanhệnàycũngbảođảm,nhưtrongdĩvãng,sựhòahợptốtđẹpgiữagiớigiáosĩvàcáccấpChínhquyềnThuộcđịa.Tìnhtrạngnàytạodễdàngchocôngviệccủanhữngthừasai,họthuđượcnhiềukếtquảrựcrỡchoTôngiáovàrấtcóíchchochínhsáchcủachúngta.”[334]

VàĐôđốcDuprétuyênbố:“VàothờingườiAnNamcaitrị,nhữngthừasaiởNamkỳ,dùthườngphảiđốidiệnvớicáchiểmnguy,hưởngđượcsựđộclậprấtlớntrongcáccộngđồngmàhọlànhàcaitrịtốicao.Dođó,đãcóvàikhókhăn,vàikhángcựtrongcácnămđầucủasựchiếmđóngcủangườiPháp, khi phải đặt các làngGia Tô giáo cũng như những làng khác dướiquyềncủacácnhàcaitrịthếtục.TấtcảcáckhókhănnàyđềuđượcsanbằngnhờsựgiúpđỡsángsuốtcủagiámmụcMichevàcủalinhmụcAussoleil,cảhaivịđềuhiểuvaitròcủagiớigiáosĩlàthếnàovàphảilàthếnàotrongmộtthuộcđịaPháp.”[335]

Vấnđềmộtgiới giáo sĩ cókỷ luật đãgiải quyếtxong,nhờ sựgiúpđỡthôngminh củamột vị giámmục rất sẵn sàng hỗ trợ cho chính sách củaPháp,ChínhphủThuộcđịaởNamkỳbâygiờcó thể tin tưởngnơinhữngthừasaivàgặtháithànhquảcủanhữngnỗlựccủahọ.

“Tháiđộcủagiớigiáosĩrấttốtvà,trongviệcnộitrị,Chínhquyềncóthểtrông cậyvào các thiện cảmvà sự trợgiúp củanhững thừa sai...Dù rằng

ChínhquyềnThuộcđịachủyếulàthếtục,phảibảovệmọitôngiáovàtôntrọngmọi tínngưỡng,nhưngnókhôngthểkhôngtrôngthấyvớimột thíchthúlớnlaocáctiếntriểncủaGiaTôgiáo,vìChínhquyềnnhậnthấyrằngcácTổngcónhiềuconchiênđều luôn luôn trung thànhvàyên tĩnh...Tómlại,GiaTôgiáotiếntriểnmỗingàyvàgiúpđỡChínhquyềnThuộcđịa.”[336]

“Thuộcđịarấtthíchthúthấysốconchiêngiatăng,màlòngtrungthànhcủahọthìbảođảm...Quyềnlợichínhtrịbuộcchúngtaphảiủnghộmọinỗlựccủacácthừasaibằngnhữnggìchúngtacóthểlàmđược.”[337]

Sự hòa hợp này, sự cộng tác thân hữu này tiếp diễn cho tới ngày, độtnhiên,ngườitacảmthấybịđedọabởimộtquyềnlựctôngiáođãtrởnênquáhùngmạnh.Chúng ta sẽ thấyđiềuđó trongPhầnBa củanghiên cứunày.BâygiờchúngtahãyrờiNamkỳvàđếnBắckỳ.


VấnđềngườiPhápphải giải quyếtởBắckỳkhôngphải là vấnđề tôngiáomà là vấn đề thươngmại. Bắc kỳ nằm cạnh TrungQuốc,mà TrungQuốc,với400 triệudân,đãgây thèm thuồngcho tấtcảcácnướckỹnghệphươngTây.

Cuộcthámsátkhoahọclớn,năm1867,lầntheoconsôngởCamBốtđểđivàoTrungQuốc,chothấymộtcáchhiểnnhiênCửuLongkhôngphảilàconđườngthươngmạiquantrọng.TheoướcđoáncủaUỷbanMêkông,conđườngthươngmạithựcsựkhôngphảilàsôngCửuLong,cũngkhôngphảilàmộtdãycácxứbénhỏnằmnốinhau trong thung lũngmênhmông trải từVânNamđếnSàiGòn,màchínhlàđồngbằngBắcbộ.Cáctácphẩmtránglệấnhànhnăm1869bởiDoudartdeLagréevàFrancisGarnier,haingườidẫnđầuđoànthámsátsôngCửuLong,chứngminhchocácgiớithươnggiaPhápởLyon,Bordeaux,MarseillethấyrằngsôngHồnglàconđườngngắnnhất,dễnhấtvàíttốnkémnhấtđểthâmnhậpvàonộiđịaTrungQuốcvàcũnglàconđườngmàPhápítsợcácnướcÂuchâucạnhtranhnhất.NhưngphảicanthiệpvàoBắckỳ.

GiớicầmquyềnởNamkỳlạicàngbị thúcđẩyhơnnữavàoconđườngcanthiệpởBắckỳkhithừasaitrìnhbàyxứnàynhưlàđãthoátrakhỏiTriềuđìnhHuếvàchỉmuốnhoàntoànđộclập.HuyềnthoạivềsựđộclậpcủaBắckỳ,dothừasaidựnglên,đượcgiớicầmquyềnởNamkỳsửdụngđể thúcđẩy Chính quốc quyết địnhmởmột cuộc viễn chinh ở xứ đó. Cuộc viễnchinhđãxảyra,mặcdùChínhphủPhápchốngđốivìchorằnghoàncảnhkhôngthíchhợpđểmởcáccuộcxâmchiếmthuộcđịavàolúctìnhhìnhnộibộtạiPhápđanglàmbậntâmmọingười.

DosángkiếncủaĐôđốcDupré,ThốngsứNamkỳ,cuộcviễnchinhBắckỳlầnđầutiênvừalàmộtthấtbạivừalàmộtthànhcông.Thấtbại,vìngườiPhápkhôngđủsứcchiếmđóngmàphảitrảlạichoChínhquyềnViệtNam.Thànhcông,vìhànhđộngquânsựnàydùsaocũngđưađếnmộthiệpướcmớicủngcốthêmảnhhưởngcủaPháptạiViệtNam.

ViệcrútquânđộiPháprakhỏiBắckỳđãgâynênmộtchốngđốidữdộicủagiámmụctạiHàNộilàPuginier,ngườiđãcùngvớinhữngthừasaikháckêugọitínđồGiaTôtiếptaytíchcựccholựclượngviễnchinh.“Hànhviphản quốc” này là nguồn gốc của những xáo trộn đẫmmáu giữa “ngườigiáo”và“ngườilương”,làmchođấtnướcđắmchìmtrongmộtrốiloạnvôcùngđauxót.Điều9củaHiệpướcmớicôngnhậnchoGiaTôgiáovàthừa

saimộttựdoquálớn,lạiđưađếncáckhókhănkhácgiữanhữngngườiViệtNamkhácđạo,cũngnhưgiữaTriềuđìnhHuếvàChínhquyềnPháp.Đoànkếtdântộcbịcắtđứt:đấtnướcbịchiathànhhaiđảngđốiđầunhau,“đảngconchiên”,rấtthiểusốnhưnglạiđượcthừasailậpthànhđoànngũmạnhmẽvàđượcquânđộiPháptrợgiúp,và“đảngsĩphu”lãnhđạocuộckhángchiếnchốnglạisựxâmlăngcủangoạibang.

VấnđềBắckỳchỉđượcgiảiquyếtvớiHiệpướcbảohộ,đượckýmườinămsaucuộcxâmlăngdangdởđó.

CHƯƠNGIV:HUYỀNTHOẠIVỀTHUYẾTBẮCKỲLYKHAI

NgaytừthờiđạimàcácvuaCapétienđầutiêncủaPhápcòngặpđầykhókhăntrongviệclàmchodânchúngtuânphục,cácvuaViệtNamđãlậpđượcchínhquyềntrungươngvữngchắc,dựngnênmộtnềnquânchủthốngnhấtkhôngngừngcủngcốquadònglịchsử.Nhờđó,nềnthốngnhấtquốcgia,doVuaĐinhBộLĩnhphụchồitừnăm967,đãkhônghềbịxáotrộn.

SựsuyvicủatriềuđạinhàLêvàothếkỷ16giángmộtđònmạnhvàonềnthốngnhấtnày,nềnthốngnhấtđãđượccủngcốtrongthờitrungcổdocuộckhángchiếnchốngxâmlăngTrungHoa,cũngnhưdosựsátnhậpcácvùngđấtcủangườiChăm(trướckiagọilàngườiChàm)trongcuộcNamtiếnlịchsử.CácvịvuacuốicùngcủanhàLê,ởngôinhưngkhôngcaitrị,đểquyềnbínhlọtvàotayhọTrịnhởThăngLong.NguyễnHoàng,emvợvàđốithủcủaTrịnhKiểm, cảm thấybị đedọa trước thamvọngcủa anh rể, bènxinlánhnạnvàoThuậnHóavớichứctrấnthủcáctỉnhphíaNam.NhờxacáchTriềuđình,họNguyễnxưngChúavàtạonênmộthầuquốchoàntoànđộclậptrênthựctếtạiphíaNam.Sựtáchlynàylànguồngốccủacáccuộcchiếntranh,kéodàitrên50năm,giữanhữngngườianhemđãthànhthùnghịch;bênnàocũngmuốntáithốngnhấtxứsởdướiquyềncủamình,bênnàocũngđềunhândanhnhàLêchỉcònhưvịnhưngkhôngbênnàomuốnphũphànglậtđổvìvẫnđượclòngngười.

Chiếntranhđènặnglênngườinôngdân.Đốivớicảhaiphía,chiếntranhrấttốnkémvàchỉdựavàothuếmámớiduytrìđược.ĐểkhángcựcáccuộctấncôngcủahọTrịnh,màquânsốlênđến100.000người,với500voichiếnvà500 tàubuồmcó trangbị trọngpháo,họNguyễnởvùng thưadânhơnphảihuyđộng40.000lính,đàohàosâu,dựnglũycao.Gánhnặngthuếvụ,dochiếntranhgâynêntạivùngđấtthuộcChúaTrịnh,nhiềucuộcxáotrộn,bạođộngcủanôngdân,làmrungchuyểnđồngbằngBắcbộ.

Dùmạnhhơn,ChúaTrịnhvẫnkhông thể thắngnổiChúaNguyễn.Sauchiếndịchnăm1672,ChúaTrịnhtừbỏýđịnhchinhphụcphươngNam;vàtronghơnmộtthếkỷ,mỗihọChúaởViệtNamcaitrịmộtvùng.

Sựthốngnhấtđượcthựchiệnbởimộthọthứba,xuất thântừTâySơn,nổilêntừnăm1773.PhongtràoTâySơnxuấtpháttừvùngđấtphíaNam,thuộcChúaNguyễn.Đượcđưađẩybởimộtphongtràonổidậyrộnglớn,dosựbạotàncủamộtquyềnthầnởThuậnHóa-TrươngPhúcLoan-gâynên,vàđượcnôngdânủnghộ,baanhemTâySơn,đãnhanhchóngđạtđượccácchiếnthắngtolớn.HọchiếmSàiGònnăm1776,HàNộinăm1786vàđánh

tanđoànquânnhàThanhđượcgởisangtheoyêucầucủavịvuacuốicùngnhàLêvàonăm1789.Một trongbaanhemTâySơn,NguyễnHuệ,ngườichiến thắng quânThanh, đóng đô ở PhúXuân và xưngHoàng đế hiệu làQuangTrung,chấmdứtquyềnhànhhữudanhvôthựccủanhàLê.

NhưngTriềuđạiTâySơnkhôngtồntạiđượclâu.QuangTrungmấtnăm1792,convuacònquátrẻđểcóthểvượtquanhữngkhókhăndosựnonyếubêntrongcủachếđộvàsựcanthiệpcủabênngoài.NguyễnÁnh,kẻsốngsótcuốicùngcủadònghọChúaNguyễn, lánhnạn tạimộthònđảoởvịnhXiêmLa,thànhcôngtrongviệcchiếmlạiđượcđấtđaicủatổtiênôngvàdầndầnbànhtrướnguyquyềntrêntoàncõiViệtNam.ChiếmHàNộinăm1802,NguyễnÁnhlênngôiHoàngđếhiệulàGiaLongvàmộtmìnhcai trị toànnướcViệtNamđãcuốicùngquivềmộtmối.

Cuộcchiếntranhkéodàihằngmấythếkỷ,giữaTrịnh,Mạc,Lê,Nguyễn,TâySơn,NguyễnÁnh,đã làmxứsởnghèođivà làmnôngdânchìmđắmtrongnỗithốngkhổchưatừngthấy.Họphảichịuđựnggánhnặngcủachiếntranh, của sự tranhchấpquyềnhànhgiữa cáchọ lớn: trưng thu, sưudịch,quânngũ, thuếmá,nhũng lạmv.v...Sựbấtmãncủanôngdân lúcđóchấtchứamộtsứcmạnhtolớnmànhữngkẻthamvọngkhônkhéokhaitháccholợi ích riêngcủamình.Chỉcầnmột trận lụt,một trậnhạnhán, cộng thêmgánhnặngđãquálớncủathuếmávàcủasưudịchđủđểnôngdân,chỉthấynghèokhổvàápbức,khôngngầnngạiđápứngngaylờikêugọinổidậyđầutiên.

Trongsuốtthếkỷ18,khócóđượcmộtnămbìnhyên,đâuđâucũngthấycáccuộckhuấyđộngcủanôngdân.Ngaytừđầuthếkỷnày,ChúaTrịnhđãphải thihànhmột loạtcácbiệnphápchống lạicáccuộcnổidậycủanôngdânvốnđãđạtđếnđỉnhcaosaunăm1730.Năm1740,cáclãnhtụnôngdânNguyễnCừvàNguyễnTuyểnnổi lênởHảiDương,ngaygiữađồngbằngBắcbộ.Banămsau,NguyễnHữuCầu,nối tiếpcáccuộcđấu tranhchungquanhBắcNinh,nổilêntrongmộtvùnggầnđóvàđươngđầuvớiquânChúaTrịnhtừnăm1743đếnnăm1751.HoàngthânLêDuyMật,saukhilôicuốncácphongtràonôngdânvềphíamình,tổchứcmộtloạidukíchchốnglạisựlộngquyềncủaChúaTrịnhtronggần20nămtạiThanhHóavàNghệAn.

Aicũngthấyrõrằng:ởmiềnBắcnghèokhổcónhiềucuộcnổidậycủanôngdânhơnởmiềnNam,làvùngđấttươngđốimới,nơimàsựcùngkhổcủanôngdântìmđượclốithoátbằngsựdicưvềphíaNam,vàbắtđầutừthếkỷ17,bắtđầukhaiphácácđồngbằngsôngĐồngNaivàsôngCửuLong,nhữngvùnggầnnhưkhôngcóngườiở.

DướiTriềuNguyễn,mặcdầucóvàibiệnphápkhắtkhecủavuaGiaLongvàcủavuaMinhMạngchốnglạiviệccácnhàgiầutìmcáchthutómđấtđai

và thiết lập các ruộng đất lớn, số phận của nông dân vẫn không được cảithiện.Bởivậy,vàothếkỷ19,lạithấycáccuộcnổidậyởnôngthônbởicùngcác lýdo,như trongquákhứ, làđóinghèo, lụt lội,hạnhán, càocàochâuchấupháhoạimùamàng.

Vào thờiGiaLong vàMinhMạng,TriềuNguyễn còn được người dânchấpnhận,nhờcócácvịquantướngtàibanhưLêVănDuyệttrôngcoimiềnNamvàNguyễnVănThànhởmiềnBắc.NhưngđếnthờiTựĐức,dânchúngthoátdần sựkiểmsoát củaChínhquyềnHuế,nhất làởmiềnBắc,nơimàquầnchúngbấtmãnnhiềuhơnởmiềnNamvàmiềnTrung.

MiềnBắcViệtNam,màthờithuộcđịamangtênlàTonkin(Bắckỳ), làcáinôicủadântộcViệt,làđiểmkhởihànhcủacuộc“Namtiến”trườngkỳcủangườiViệtNam.HàNộiđãlàkinhđôcủanướcViệtNamtừnăm1010,vàlàbiểutượngcủanềnđộclậpvàcủavănminhViệtNam.ViệcNguyễnHuệ,vịvuaViệtNamcónguồngốcmiềnNamđầutiên,đãdờiđôtừHàNộivàoHuế,năm1789,quảlàcónhữnglýdođịalývàchínhtrịcủamộtthờikỳmàphươngtiệngiaothôngchưamấypháttriển:tốthơnnênđóngđôởmiềnTrungđểcóthểkiểmsoátđượcluôncảhaimiềnNamvàBắc.Nhưngviệcdờiđônàycòncómộtlýdotâmlý:NguyễnHuệ,luônluôncốtránhđụngchạmđếntìnhcảmđịaphươngcủangườimiềnBắc,khôngmuốnđíchthâncaitrịtrênvùngđấtmàngườimiềnBắcvẫnxemlàthuộcnhàLê.GiáođiềucủađạoKhổng,dạy sự trung thànhvớivua,đôikhidẫncácnhàNhođếnnhữngtháiđộđángtrách.DầuvẫnthừanhậngiátrịphithườngcủaNguyễnHuệvàthấysựsụpđổcủanhàLêlàkhôngthểcứuvãnđược,dosựbấtlựcrõràngcủacácvuacuốicùngnhàLêcùngvớisựphảnquốccôngkhaicủaLêChiêuThống[338], phần đông sĩ phumiềnBắc không chịu hợp tác vớiNguyễnHuệdoviệcápdụngmộtcách thiểncận luân lýKhổnggiáo,dạyrằng“tôitrungkhôngthờhaivua”.

ĐốivớiGiaLong,cácNhosĩnàycũngbàytỏtháiđộnhưthế.NhưngtừMinhMạngtrởđi,mộttrậttựmớiđãđượcthiếtlậpvàthếhệcũphụngsựnhàLêđãđiqua,vấnđềtrungthànhvớinhàLêkhôngcònđượcđặtra.Thếnhưng, không vì thếmà lòng tưởng nhớ nhàLê phaimờ trong tâmkhảmnhiềungườimiềnBắc,nhấtlànhữngngườinghèokhổ.Rồi,bịđènéndướisứcnặngcủađóinghèo,ngườinôngdânmiềnBắcquayvềvớiquákhứ,tựanủibằngcách tưởngnhớthờikỳdễdãingàyxưamàcáccụvẫn thườngnhắc lại,họ tìmphương thuốcchữa trịkhổđau trongniềmtưởngnhớquákhứ.Đólànguồngốcxãhộicủachủtrương“bảohoàngnhàLê”khásốngđộngtronglòngngườinôngdânnghèomiềnBắctrongthếkỷ18vàcảđếnthếkỷ19,nhưnhậnxétxácđángcủasửgiaChesneaux.Ôngviết:“Sựtưởngnhớquákhứcũngđượcthểhiện,cùngmộtcáchấy,nơinhữngnôngdânÂu

châumớiđây,vớiphongtràoJacobinTôCáchLan,phongtràoDonCarlosTâyBanNhavàcáccuộcnổiloạngiảdanhDémétriusdướithờiRomanovởNga”[339].

ĐólàđạicươngnhữngnétchínhcủalịchsửViệtNamtừthếkỷ17đếnthếkỷ19.Chúngtađãthấysựthốngnhấtquốcgiađãbịnhữngtranhchấpđạitộcphávỡnhưthếnào,đãđượcGiaLongkhôiphụcvĩnhviễnnhưthếnào;chúngtađãthấynỗikhổtriềnmiêncủagiớinôngdân,nhữngkhókhăncủaTriềuNguyễn,tìnhtrạngloạnlạcởmiềnBắcvà,cuốicùng,nguồngốcxãhộicủasựđượclòngdâncủaTriềuLê.

Từcácyếutốlịchsửđó,cácthừasaiđãdựnglêncảmộthuyềnthoạimàhọ tìm cách loan truyền ở Pháp và ởNam kỳ: huyền thoại về chủ thuyết“Bắckỳlykhai”.Huyềnthoạinàycóthểtómlượcnhưsau:

XưakiaBắckỳlàmộtvươngquốcđộclập.NgườiBắckỳđaukhổdướisự“đôhộcủangườiAnNam”.HọnónglòngchờđợingườiPhápđếngiảiphónghọkhỏi“gôngcùmAn

Nam”.HọvuilòngchấpnhậnsựđôhộcủangườiPháp,miễnlàxứBắckỳcủa

họđượctáchkhỏiNamkỳvàcómộtvuaLêđứngđầu.Vàobuổiđầucủacuộcviễnchinh,vìkhôngcótintứcnàokháchơnlàtin

tứccủanhữngthừasai,ngườiPháptindễdàngnơichuyệnmộtnướcBắckỳđộclập.UỷbanNamkỳhọpnăm1857đãcóthểviếtnhưthếnàyvàobáocáo:“UỷbanhọptạiBộNgoạigiaođềnghịchiếmbathànhphốchínhcủaNamkỳ,haynóichođúnghơn,củaĐếquốcAnNamgồmcónướcNamkỳchínhhiệu,nướcBắckỳ,nướcCamBốtvàcácvùngítquantrọngkhác.Bathànhphốnênchiếm là:Huế, thủđônướcNamkỳ;KẻChợ, thủđônướcBắckỳ;SàiGòn,thủphủvùngđấtmới.”[340]

Đượcvâyquanhgiữanhữngthừasai,ĐôđốcRigaultdeGenouillycũngviếtnhưthế:“Mộtsựđànápconchiênhoànhhànhkhắpnơi tạiBắckỳlànướctrướckiađộclập,ngàynaylàtỉnhcủaNamkỳ.”[341]

Dướingòibútcủathừasai,VươngquốcđộclậpBắckỳcómộtdânchúngrất khác với dân chúngNamkỳ.LinhmụcLouvet viết: “VươngquốcAnNamchialàmhainhómdânrấtkhácnhau,ngườiBắckỳvàngườiNamkỳ.Dùphátsinhtừmộtchủngtộc,cócùngcáctậpquánvànóicùngmộtngônngữ,hainhómnàycónhữngđặctínhkhákhácnhau.Bịchiacáchnhautrongnhiều thế kỷ, nên dưới khía cạnh chính trị ngườiBắc kỳ tự thấy bị chinhphục,cáchđây80năm,bởiVuaNamkỳlàGiaLong,ôngnàyđượcnhữngsĩquanPháp,theolờikêugọicủagiámmụcBáĐaLộc,giúpđỡmạnhmẽ

trongviệcchinhphụcđó.”[342]

Dođó,“mốiáccảmcủangườiBắckỳđốivớingườiNamkỳrấtlớn,chỉcầnmộtbiếncốnhỏcũngcóthểlàmthànhcuộckhởinghĩanổidậyởBắckỳ”[343].

Mớinhìnqua,ngườitacóthểnóirằngcácthừasaikhôngsángtạothêmgìcả.MiềnBắcViệtNam,trongnhiềuthếkỷ,đãđộclậpvớimiềnNamViệtNam, điều này có thật. Có những khác biệt về tính cách giữa ngườiViệtmiềnNamvàngườiViệtmiềnBắc,điềunàycũngcóthật.Nướcnàochẳngcócácvấnđềđịaphươngtính?Sauhết,cónhiềucuộcnổidậyởmiềnBắc,điềunàycũngquá thật,vàchúng tađãphân tíchcácnguyênnhân.Nhưngchỗmàcácthừasaiđixasựthật làđãtrìnhbàynhữngcuộcnổidậynôngdânnhưlàcácphongtràoáiquốcđượckíchđộngbởilòngmongmuốngiảithoátBắckỳrakhỏisựgiámhộcủaNamkỳ.Vớidụngýriêng,cácthừasaitìmmọicáchdiễndịchtheochiềuhướngấyđểchứngminhchongườiPhápthấyrằngviệcxâmchiếmBắckỳlàviệcdễdàng.Rheinart,CôngsứPhápđầutiênởHàNội,vềsauthừanhậnrằng:“CácthừasairấtmuốnthấychúngtalàmchủBắckỳquasựtrunggiancủahọ;họlàmchochúngtathấyxứnàychánghétChínhquyềnhiệntại,sẵnsàngngãvềchúngta;họcốthuyếtphụcchúngtarằngchínhnướcPhápđượcyêuthíchchứkhôngphảimộtnướcnàokhác.TôitinlàngườiBắckỳmuốnthayđổichínhquyền,nhưngchúngtacóở đó nhiều thù hơn bạn, và bạn bè chúng ta chỉ còn gắn bó với chúng tachừngnàohọthấycòncóthểrúttỉađượcnơichúngtamộtcáigìđó.”[344]

Vàđây là các tin tức xuyên tạc khác vềBắc kỳmà thừa sai cung cấp.LinhmụcLiboisviếtchoCông tướcDeCourcy, trưởngpháiđoànPhápởTrungQuốc:“TrướccáccuộccáchmạngđãlầnlượtđưalênngôiởNamkỳcácanhemTaisong[đọc:TâySơn],GiaLong(ngườiđượcPhápbảovệ)vàTriềuđạicủaông,họLêcaitrịĐếquốcAnNam.RútluivềvùngnúibiêngiớiphíaTâycủaBắckỳ,concháucủahọnàychỉchờmộtcơhộithuậntiệnlàtungratrênđấtcủaHoàngđếhiệntạimộtđạoquânngườiLàocùngvớinhữngngườidânnổiloạn.Cácônghoàngấycóbiếtcácpháibộchúngtôi,nhiều lần họ đến thăm và khẩn cầu Phái bộ cho họ được sự giúp đỡ củaChínhphủPháp.Họnói:“Chúngtôiđãsẵnsàng,khinướcPháptrươngcờtrêncácbờbiểncủakẻthùchúngtôi,vàvớisựgiúpđỡcủaPháp,chúngtôichắcchắnsẽchiếnthắngôngvuađangbịdânchúngcămghétvàkhinhbỉ.Quíngàicóthểđặtđiềukiệntrước;chúngsẽđượcthựchiệnmộtcáchtrungthành.Chúngtôimãimãithỉnhcầusựbảohộvinhquangcủaquíquốc.”[345]

Khi báo cáo lại cho Bộ trưởng Ngoại giao tin tức này, Công tước DeCourcy viết thêm: “Vị thừa sai, người đã trình bày với linh mục Libois

nhữngnguyệnvọngcủa cácônghoàngnhàLê,vớimột tinh thần ái quốc[đốivớiPháp],đãviếtcholinhmụcrằngôngtaxemyêucầucủahọlàrấtnghiêmchỉnh;rằnghọcónhữngảnhhưởngmạnhmẽ;rằngnhiềuvùngđấtcủaĐếquốcAnNamchỉchờdấuhiệuđểnổidậy;tómlại,chắcchắnhọcóthể đem lại cho đoàn viễn chinhPháp sự trợ giúp rất có ích bằngmột sựđánhlạchướngrấtcólợi.ChỉcầnbáotrướcchohọbiếtđúnglúcquatrunggiancủaĐạidiệncủaBộTruyềngiáoHảingoại.”[346]

LàmộtVươngquốcđộclập,thìsaucuộcchinhphục,BắckỳphảiđượctáchkhỏicácvùngđấtkháccủanướcViệtNamđểlạitrởthànhmộtVươngquốcđộclập.ĐólàđềnghịmàgiámmụcRetord,ĐạidiệnTòathánhtạiTâyBắckỳ,đãnhờCôngtướcKleczkowskichuyểnchoBộNgoạigiao:

“PhảitrụcxuấttriềuđạinàyvàphảiđặtmộtconcháunàođócủanhàLêlên thay thế; hiện nay ởBắc kỳ có nhiều con cháu của triều đại này,màngườiBắckỳrấtthươngtiếc,lànhữngconchiên;đâylàmộtcơhộitốtđểđặtGiaTôgiáolênngôiởxứAnNamquaôngvuamớiấy.NướcPháptrởnên người Bảo hộ của Vương quốc và sẽ làm ra mọi hiệp ước về tự dothươngmại,dânsựvàtôngiáomàmìnhmuốn...NếunướcPháplàmtấtcảnhữngđiềuđó,nếuPháptáchBắckỳrakhỏiNamkỳvàtraonóchomộtvịvuasẽtrịvìtạikinhđôcũcủaBắckỳ,PhápsẽthựchiệnlýtưởnglớnlaovềhạnhphúcmàngườiBắckỳmơước.NếuPhápchinhphụctrọnxứnày(vàđiềunàykhôngkhóđốivớiPháp,vàtheotôinướcPhápcóđủcáclýdođểlàmviệcnày)vàcaitrịtrựctiếpthìngườiBắckỳcũngsẽbằnglòng,nhưnghọthíchsốngdướisựbảohộvàảnhhưởngcủaPhápvớimộtôngvuariêngcủanướchọhơn.”[347]

Các lời nói đầy tính thuyết phục này đã quyến rũ Đô đốc Rigault deGenouilly,hơnmộtlầnmuốnchiếmmộtđiểmởBắckỳ“vớihyvọnggâyramộtcuộcnổidậyquantrọng”,vànếuôngtađãkềmchếtưtưởngnàychỉlàvìôngtathiếuphươngtiệnđểthựchiện[348].

Không hơn gì Rigault de Genouilly, Charner, Bonard và La GrandièređềukhôngthểmangđượcchiếntranhrađếnBắckỳtheolờiyêucầukhẩnthiếtcủathừasaivàcáclinhmụcViệtNam[349],vìcôngviệcởNamkỳđãthuhúthếtmọinghịlựccủahọ.NhưngLaGrandièrevàcácngườikếvịông,chịutráchnhiệmápdụngHiệpước1862,đềuthườngtraođổithưtừvớicácgiámmụcởBắckỳ;cácvịnày,khibáochocácĐôđốcbiết tìnhhìnhtôngiáo,cũngcùnglúccungcấpchohọnhữngbáocáochitiếtvềtàinguyênvàvềtìnhhìnhchínhtrị,xãhội,quânsựcủaxứsởmàhọđangtruyềngiáo[350].

Mặtkhác,cácĐôđốcởSàiGònvẫnđềuđặngởicáctàuđếnBắckỳđểbắtliênlạcvớithừasaivàđểthulượmtintứcvềtìnhhìnhnổidậytrongxứ

này. Chính trong mục đích ấy mà tàu Bourayne đã chở Đại tá Hải quânSenezramiềnBắcBắckỳnăm1872.Lúcđó,ĐôđốcDupréđãcócáinhìndáncứngvàoBắckỳ,muốnthămdòđịathếchomộtcanthiệpquânsựcóthểxảyra.BáocáocủaHạmtrưởngSenez,gởilênôngsauchuyếncôngtác,xácnhậntìnhtrạngloạnlạcởmiềnBắcViệtNam:

“...Vừađổbộ, tôigởingayđiện thưcấp tốcchogiámmụcGauthierởcáchđólối10hay12câysốvàhẹngặpởtronglàng.ChúngtôisốngsuốtngàygiữađámdânGiaTôgiáo,họrấtniềmnởvớichúngtôi...Khoảng4giờchúngtôithấymộtthừasai,linhmụcFrichot-vìgiámmụcvắngmặt-đếnnói chuyệnvới chúng tôi.Vịnàyxácnhậnnhữnggìmàchúng tôiđãđượcbiếtkhisángbởisựtiếtlộcủacácpháiviêncủaBộ:rằngloạnlạcngàycàng lanrộng; rằng từcác tỉnhLạngSơn,CaoBằng,TháiNguyên,TuyênQuangnóđãlanđếncáctỉnhSơnTây,BắcNinh,QuảngYên,HảiDươngvàrằngnhữngkẻkhởiloạn,giặchoặccướpđãphạmnhữngđiềutànbạoghêtởm... Chánh xứ PhátDiệm xác nhận các tin tức đó, ngoại trừ tính chínhthốngcủangườidòmngóngôivuavàtôngiáocủangườinày,làhaiđiểmcócácýkiếnmâuthuẫnnhau.NhưngđiềuchắcchắnlàcóngườidòmngóngôivuacủaBắckỳ,chính thốnghoặckhôngchính thống,đangcầmđầucuộcnổiloạnnày...”[351].

Tómlại, thật rõnhưbanngày, trướcmắtmọingười,dânchúngBắckỳnổi lênchống lạiChínhquyềnHuếđểphụchồinềnđộc lậpcủaxứsởhọ.TạiPhápcũngnhưởNamkỳ,mọingườiđềutinnhưthế,vàbáochíChínhquốc loan truyền rộng rãi “sự thật” đó trong dư luận quần chúng. Tờ LaSentinelleduMidi,chẳnghạn,viếttrongsốrangày19tháng2năm1874:“TênbạochúachuyênchếởHuếbịquanlạivàtriềuđìnhcămghét;triềuđạivuatrướckiacóđôngđảongườiủnghộmạnhmẽ,mộtkhôiphụctriềuđạikhéoléosẽgắnbóhọvớichúngtadùchúngtachỉchohọmộtđiểmtựađểkhôiphục”.

Và tờ báo nói đến việc giải phóng dân tộcBắc kỳ khỏi sự “đô hộ củanướcAnNam”,đếnsựgiúpsứccủa“haitriệuconchiênchỉcònchờđợithờiđiểm để ủng hộ những đồng đạo phương Tây của họ”. Mãnh lực tuyêntruyềncủathừasaiđãảnhhưởngtrêndưluậnđếnvậy!

TinchắcvàosựcựckỳsuyyếucủauyquyềnHuếtrênđấtBắc,ĐôđốcDupréchỉcònchờmộtcáicớđểhànhđộng.Cáicớấychẳngbaolâuđãđến,quamộttênthươnggiaPháp,JeanDupuis.

CHƯƠNGV:KẾHOẠCHXÂMLĂNGCỦAĐÔĐỐCDUPRÉ

Sauvụtấncôngnăm1867,ngườiPháptìmcáchlàmchoTriềuđìnhHuếthừanhận,trongmộthiệpướcmới,chủquyềncủaPháptrênsáutỉnhmiềnNam.HuếtừchốivànuôihyvọngthầmkínlàcuộcchiếmđóngchỉthoángquavàcuốicùngngườiPháp,nếukhôngrútluihoàntoàn,thìítnhấtcũnglàmvàinhượngbộquan trọng.Trongniềmhyvọngđó,TựĐứcnghĩđếnviệc,saukhiPhápbịĐứcđánhbạinăm1870,pháisangPhápmộtpháibộkhácđểthươngthuyếttrựctiếpvớiChínhphủPhápvềviệcthuhồicáctỉnhđãmất. Thay vì tìm cách khôi phụcmiềnNam bằng cách phát độngmộtcuộcnổidậygiảiphóngquốcgia,TựĐứctựrungủmìnhtrongảotưởnglàPhápsẽtừbỏchínhsáchthuộcđịatạiViệtNam.

CáccuộcthươngthuyếtvềmộthiệpướcmớikéodàimãichođếnngàyBắckỳtrởthànhtrungtâmchúýcủacácdoanhnhânởPhápvàởNamkỳ.LàngườitừlâuủnghộchủtrươngPhápphảicanthiệpvàoBắckỳ,ĐôđốcDupré,ThốngsứNamkỳ,bấtchấpcácmệnhlệnhđượcnhắcđinhắclạimãitừ Paris, quyết định gởi một đoàn quân viễn chinh đầu tiên ra Bắc, năm1873.

I.CÁCTHỈNHCẦUCỦAĐÔĐỐCDUPRÉVÀSỰCHỐNGĐỐICỦACHÍNHPHỦPHÁP

Ngaytừnăm1872,DupréđãgởichoBộtrưởngcủaônghếtvănthưnàyđếnvănthưkhácđểxinphépđượctiếnhànhcuộcchiếmđóngBắckỳ,“tỉnhgiàucónhấtcủanướcAnNam”.Ôngtađãnêulênhailýdođểbiệnminhcholờicầuxincủaông:trướchết,cầnphảichấmdứttìnhtrạngmậpmờbấtquyếtgâyradoTriềuđìnhHuế từkhướcvà tránhnékýkếtmộthiệpướcmới.ĐánhmộttrậnvàoBắckỳvừachứngtỏýchícủanướcPhápsẽởlạiNamkỳ,dùthấttrậnởchâuÂu,vừabuộcHuếchấmdứtlầnlữađểthươngthuyết.Thứhai,vàđâylàđiềuquantrọnghơnnhiều,nướcPhápnhấtquyếtchốnglạisựnhượngchocácnướcÂuchâukháccácđấttiếpgiápthuộcđịaNamkỳ.Duprénói:“Thếmà,khổ thay tôicóquánhiều lýdođể tin rằngChínhphủcủaĐếquốcĐức,ngaytừbâygiờ,đãdòmngóđếnxứsởđẹpđẽnày(Bắckỳ);quảthậtsốnhàbuônĐứcđôngđảoởViễnĐôngkhônggiấugiếm niềm hy vọng thấymột ngày gần đâyChính phủ của họ sẽ lập nêntrong vùng biển này một thuộc địa hùng mạnh cạnh tranh với thuộc địachúngta.”[352]

KhinhấnmạnhđếnmốiđedọacủalònghammuốncủaĐứctrênBắckỳ,

DuprétinrằngmìnhđãtìmralýlẽtốtnhấtđểđánhtandodựcủaChínhphủông.Ôngđivàochitiết:

“Thậtvậy,nhiềungườikhôngcótưcáchchínhthứcđãđếnHuếvàđãcócáccuộchộiđàmmàtôichỉđượcnhữngtintứcmơhồ;códưluậnchobiếthọđãbánchongườiAnNammộtpháohạmcũcủaAnh,hiệnneo tạiSàiGòn,saukhicốgắngđingượcchiềugiómùanhưngvô ích.CáckẻphiêulưutrắngtrợnđóđượcgởiđếnbởimộtcôngtyĐứcởHồngKôngmàviênLãnhsựĐứclàmộttrongcáccổđôngchính.Ngườitanóivềmộthiệpước42điềumàbảndựthảođãđượcđệlênvuaTựĐức.Tôikhôngbiếtlờiđồnđãinàycóphầnnàolàchínhxácchăng;tôirấtítđượcloanbáovềnhữnggìxảyraởHuế;nhưnglờiđồncómộtcăncứ,vìđãhai lầnHuếđãcửquanchứcđiHồngKông”.ViênĐôđốcyêucầuôngBộtrưởngvàcảTổngthốngCộnghòaPháp“hếtsứclưuý”vấnđềnày[353].

Cũngvậy,cácthừasaiởBắckỳcũngtìmcáchthuyếtphụcdưluậnchínhthứcởPhápvềmộthànhđộngcóthểxảyracủaĐứcởxứnày.Mộtbứcthưđềngày14tháng9năm1872,dogiámmụctạivùngNamBắckỳgởithẳng,không phải cho Bộ trưởng Ngoại giao, cũng không phải cho Bộ trưởngThuộc địa, mà là cho Bộ trưởng Chiến tranh, đã xác nhận các lo sợ củaDuprévềvấnđềnày,nhưsau:

“NhữngbiếncốtạiPhápđãvangdộiđếntậnđâyvànhữngđaukhổcủaTổquốcchúngtađãlàmsốngdậynỗihậnthùvàniềmhyvọngnơikẻthùchúngta.VuaTựĐứctìmcáchlợidụngmọicơhộiđểthuhồisáutỉnhbịngườiPhápchiếmđóng,đồng thời tựhứasẽ thanh toánnợnầnvớinhữngconchiên.ÔngtatinlàđãtìmđượcngườitrợgiúpmạnhmẽnơinướcPhổ(nướcĐứchiệnnay).

“Mộttàuchiếncủanướcnàyneotrongvịnhđãđượcđóntiếpnồngnhiệt,cácsĩquannhậnđượcnhiềutặngphẩmcủaVua.NgườitaloantruyềnkhắpnơilàngườiPhổhứaủnghộđánhđuổingườiPhápvớimộtsốđiềukiệnnàođó”[354].

Bộ Ngoại giao, dù thừa nhận rằng điều quan trọng lớn nhất cho nướcPháplàkhôngđượccómộtcườngquốcnào,nhấtlànướcĐức,trúđóngtạimộtđiểmnàotạiViệtNam,nhưnglạichorằngcáctintứcdoĐôđốcDuprévàgiámmụctạiNamBắckỳcungcấpcònquámơhồđểbiệnminhchocáckếhoạchnhưchiếmđóngBắckỳ.BộtrưởngRémusatviết:“Dùviệcchiếmđóngmộtxứcóvịtríđịalýthuậnlợinhưthếlàrấtđángquí,tôivẫnphânvânkhôngtinrằng,trongtìnhthếhiệntại,chúngtaphảilàmmộthànhđộngthuộcloạinày,chođếnlúcmànhucầubảovệquyềnlợihiệntạicủachúngtachứngtỏlàthíchđángthựcsự”[355].

BộtrưởngHảiquânvàThuộcđịa,ĐôđốcPothuau,cũngngãtheotháiđộdèdặtcủaRémusat,dùôngtakhábịhấpdẫnbởiđềnghịcủaThốngsứNamkỳ. Thật vậy, trongmột thư gởi cho đồng nghiệp ở Bộ Ngoại giao ngày15/2/1873,ôngtađãbày tỏýmuốntrôngthấyảnhhưởngcủaPháplanrađếnmiềnBắcViệtNam,ôngviết:“Chắcchắn,khôngsớmthìmuộn,chínhsáchcủachúngtaởNamkỳsẽđưađếncácbànhtrướng.Chúngtaphảitiênliệusựtiêudiệttrongtươnglaicủamộtuyquyềnkhôngcònđủyếutốđểtồntại.Chúng taphải làkẻ thừakếkhicơhộiđến,khôngnhườngchobấtcứmộtcườngquốcÂuchâunàokhác,vàchúngtaphảicẩnthậncanhchừngđểdự trù sự chiếmđóngmột phần nướcAnNam; cuối cùng, chúng ta cũngphảiđềphòngchốnglạicáckếhoạchcóthểgâythêmrắcrốiquaviệctạorachochúngtamộtcạnhtranhđángngại.Cólẽđiềukhônngoanlànênlậptứctháogỡngayvấnđềkhôngthểchầnchừđược,trướckhimộtđốiđầuđángngạiđượctạorachochúngta...Tôixinlặplại,đólànhữngvấnđềrấtquantrọng...”[356]

SựdèdặtcủaBộtrưởngNgoạigiaođượcquyếtđịnhbởicáclýdokhẩnthiết.NướcPhápkhôngcólính,khôngcótiền;mộtphầnlãnhthổPhápcònbịngườiĐứcchiếmđóng,lạiphảithanhtoánchoĐứckhoảntiền1tỉquancuối cùngvàongày5 tháng9năm1873.Và,nhất là, saucác tànphácủachiếntranh1870vànhữngchiarẽcủathờikỳCôngxã,nướcPhápthấycầnphảitáilậpsứcmạnhcủamìnhđểchuẩnbịphụcthùởchâuÂu.

NhưngDuprétinchắcrằngcuộcviễnchinhmàôngtadựtrùsẽkhôngtốnkémgìchoPhápcả.ĐểlàmchoParisyêntâm,ôngtađềnghịmộthìnhthứccanthiệpmớichophépngườiPhápđặtchânlênBắckỳmàkhôngphảilàmchiến tranhchốngTriềuđìnhHuế:Pháp sẽđồngminhvàgiúpTriềuđìnhHuếkhôiphụcquyềnbínhởBắckỳ.ÔngtahyvọngcuộccanthiệpquânsựnàyvàotrongcácvấnđềnộibộcủaViệtNamsẽlàbướcđầutiênđưađếnnềnbảohộtrênxứnày,vìkhôngcógìdễdànghơnviệckéodàithờigianchiếmđóng.VớinửatáđạiđộilínhPháp,mộtđộipháobinhdãchiến,mộtpháođộiliênthanh,cùng1.000hay1.200línhbảnxứ,ôngtatintưởngđủsứcđẩylùicácbăngđảngngườiHoađangquấynhiễumiềnthượngduBắckỳvàbảođảmviệcchiếmgiữcáctỉnhvenbiển[357].

BộThuộcđịavẫn luôn luônhoặc íthoặcnhiều tán thànhkếhoạchcủaDupré.ĐãđànhquyềnlợicủaPhápởViễnĐôngphảiđượcbảovệtùytheokhảnăngmàPhápcó thểhuyđộngđược trong tình thếkhókhănhiện tại,nhưngcũngphảikhẩncấpcónhữngcốgắngcần thiếtđể“loại trừmốiđedọacủasựxenlấntừbênngoàivàonhữngvấnđềcủaVươngquốcAnNamvàđểđiđếnmộtgiảiphápchotìnhtrạnghiệnthời”[358].

Như thường lệ, BộNgoại giao khuyên phải thận trọng.Quận côngDe

Broglie viết cho đồng nghiệp của ông ởBộThuộc địa: “Quả thật rất khóđịnhtrướcnhữngdiễntiếntiếptheomộtcuộccanthiệpnhưvậy,cũngnhưcácgánhnặngsẽđặt rachođấtnước.Đằngkhác,khikích thích tính tựáicủaTrungQuốchoặccủacáccườngquốckhác-cáccườngquốcnàycóthểsẽkhóchịukhithấyđịavịưuthắngcủachúngtaởBắckỳ-chúngtacóthểsẽgâyranhữngrắcrốitaihại,vàsựcânnhắcấycũngkhuyênchúngtađừngdấnthânvàomộtviệcthuộcloạinày,trừkhibịbứcbáchbởimộtcầnthiếttuyệtđối”[359].

Trongkhiấy,tìnhtrạngởBắckỳngàycàngtrầmtrọng.CácbáocáomàthừasaigởichoDupré,vàđượcôngnàychuyểnvềParis,nóirõnhữngthấtbại nhục nhã của quân binh nhà vua trước những kẻ nổi loạn ở Bắc kỳ:“Cuộcchiếnnàylàmtiêumòntàichánhvàgiếthạinhữngtinhhoacủadânchúng”,giámmụcGauthierđãviếtnhưthếvàcònthanphiềnvềnhữngsáchnhiễumàcáctínđồcủaônglànạnnhân.Giámmụctiếp,khiviếtvềTriềuđìnhHuếvàcácquanlại:“Theotôi,nhữngkẻấychỉnghetiếngnóicủađạibác,cònthìđiếchẳnchẳngchịunghegìkhác.”[360]

TìnhhìnhởBắccàngxấu,Duprécàngsốtruột.TrongcácthưtừgởichoBộ trưởngcủaông,ôngkhôngchegiấunỗibấtbình trướcđường lối thậntrọngcủaChínhphủ,vàcôngkhaituyênbốviệcPhápchiếmđóng“xứgiàucónày,tiếpgiápvớiTrungQuốcvàlàcửangõthiênnhiênmởvàocáctỉnhgiàucóởmiềnTây-Namcủanó”là“mộtvấnđềsốngchết”đốivớitươnglaicủanềnđôhộPháp tạiViễnĐông.Vàôngxácnhận: “Chúng ta phải đặtchânđếnđó,hoặcnhưlàđồngminhcủaVuaTựĐức,đểtái lậpuyquyềnôngtavàkhiếnmọingườitôntrọnguyquyềnấy,hoặcbằngmộtchiếmđóngquânsự.”[361]

Cuộcchiếmđóngquânsựnàysẽgiớihạn:ngườiPhápsẽgiớihạntrongviệcchiếmđóngkinhthànhHàNội,đồngbằngsôngHồngvàvùngthượnglưusôngnàyởphíatrênkinhthành.Bốnđạiđộibộbinh,mộtđộipháobinhdãchiến,mộttàutuầnhạngnhấtvàhaitàuhạngnhì,saucùngvớivàipháohạmnhỏvàxàlúpchạyhơinướclàđủ,theoĐôđốc,đểthựchiệndựánnày.[362]

Lầnnày,trảlờicủaBộtrưởngHảiquânvàThuộcđịarấtlàcươngquyết:“TìnhthếchúngtaởchâuÂutuyệtđốibuộcchúngtađừnggâynêntạibấtcứđâucác rắc rối thuộcbấtcứ loạinào”,ôngviết trongđiệnvăngởichoDupréngày26tháng7năm1873[363].ChínhgiữalúcấythìvụDupuisxảyra.

NguyênlàkẻbuônkhígiớiởThượngHảitrongthờicócuộcviễnchinhtấncôngTrungQuốcvà thờicó loạnTháiBình,DupuisđãđếnVânNam,

sauđóđãhộikiếnvàđãđềnghịbánkhígiớivàmuathiếcvớitướngMa-To-GenlúcấyđangđếnđóđểdẹpcuộcnổiloạncủangườiHồigiáo.Cuốinăm1872,dùhoàntoàntráingượcvớiHiệpước1862,DupuisđãbăngquaBắckỳ để lênVânNam, dẫn đầumấy trăm lính đánh thuê ngườiÁ và 23 kẻphiêulưungườiÂumàtưcáchkhôngcógìbảođảm.

CácquanởBắckỳđãcótháiđộhòanhãvớiDupuistrongchuyếnđiđầutiêncủaông[364].NhưngkhiôngtamuốntrởlạiVânNamchởtheomuốivàgạo,cácquanchậnđoàntàucủaôngvìcácmặthàngnàyđangbịcấmxuấtkhẩu. Thế là Dupuis dùng vũ lực chiếmmột đường phốHàNội, bắt giữnhiềuviênchứcViệtNam,dọabắnpháthànhHàNội,trươngcờPháptrêncácpháohạmcủaôngvàpháiphụtácủaônglàMillotvàoSàiGòncầuviện.

ĐôđốcDupré liềnchụpcơhộinày.ÔngchogọingayThiếutáFrancisGarnier,viênsĩquanrànhnhấtvềvấnđềĐôngDương,lúcbấygiờđangởsâutrongTrungQuốc,vàgởimộtđiệntínvềParisxinđượckhẩncấptiếnchiếmBắckỳ:“BắckỳđãmởcửabởithànhcôngcủathửnghiệmDupuis.TácđộnglớnlaotrênnềnthươngmạiAnh,Đức,Mỹ.TuyệtđốicầnchiếmlấyBắckỳvàdànhchoPhápconđườngđộcnhấtnày.Khôngxinsựtrợgiúpnàocả,chỉbằngphươngtiệnriêngcủatôi.Bảođảmthànhcông.”[365]

Thậtvậy,người tasợgìmộtxứmà23ngườiPhápcùngvớimộtnhúmdânÁchâuđãđibăngquamàkhôngbịtrừngtrị?SựkiệnnàykhôngđủchomọingườithấysựbấtlựccùngcựccủachínhquyềnHuếhaysao?Và,làmsaocóthểquênsựgiúpđỡcủa“500.000ngườitheođạoGiaTô”nónglòngchờngườiPhápđến?DupréviếtchoBộtrưởngcủaông:“Tôichỉnóiđểnhớrằng500.000conchiênđóchiếm1/20dânsốvàcácgiámmụcđãhứavớichúngtavềsựgiúpđỡtíchcựccủahọ.TôibiếtđãcónhữngướctínhsailầmtrầmtrọngvềđiểmnàykhichúngtatuyênchiếnởNamkỳ;cóthểsẽcònsailầmnữa,nhưngchắcchắn lànhỏhơn,vàcó lẽkhôngnênxem thườngsựgiúpđỡcủanhữngconchiênđó,kháđôngđảotrongmộtvàitỉnh,trongđócómộtsốítlàngườicókiếnthức,giàucóvàthếlực.Chúngtacũngcóthểsửdụngmộtcáchhữuíchsựhiểubiếtsâuxavềxứsởnàycủacácgiámmụcvànhữngthừasaiđãởđólâunăm,đãtựdođilạikhắpxứtừngàyhọkhôngcònbịđànáp,trongkhinhữngthừasaitạicáctỉnhmiềnNam,bắtbuộcphảitrốntránhbanngàyvàchỉxuấthiệnbanđêmtrongnhữngchiếcghephủkín,đãkhôngbiếtgìhơnchúngtavềxứsởmàchúngtađến.”[366]

ĐạidiệncủaPhápởHồngKông,vốngiữnhữngquanhệmật thiếtvớiPhái bộGiaTôgiáoởHồngKông, đãđứng ra biệnhộ chokếhoạch củaDupré.ViênLãnhsựChapedelaineviếtchoBộNgoạigiao:“Khôngcầnđến2.000ngườivà4tàutuần,nhưôngSeneznói,màchỉcần1tàutuầnvớivàichiếctrongsốcácpháohạmnhỏđangnằmkhôngởSàiGòncùngvớimột

tiểuđoànlínhthủyđánhbộđượcpháiracửasôngCấmlàđủbiếnBắckỳthànhthuộcđịacủaPháp;6.000tínđồGiaTôgiáomàgiámmụcPuginierhứasẽcungcấp,đượcđiềuđộngbởivàihuấnluyệnviên,làđủđểbảovệxứnàychốnglạinhữngngườiAnNamchỉcóthểtừHuếkéoratheomộtngãđèoduynhấtmàmộtsốítngườicũngcóthểgiữđượcdễdàng...NếubằngmộtítphươngtiệnnhỏbémàcóthểđemlạichoPhápmộtthuộcđịacó15triệudângồm500.000conchiên,khônglẽchúngtalạichịusựtráchmóclàquáedèsao?...Đâykhôngphảilàmộtcuộcviễnchinhcóchuẩnbịtrước,màlàmộtcuộcđánhúpđượcthựchiệnvớichỉnhữngphươngtiệncủathuộcđịavàcólẽvớisựtrợgiúpcủamộtbộphậnhảiquân.

“Khôngthiếugìlýdođểkhởiđộngcuộcviễnchinh;khôngnóiđếncácthiệthạicủachúngtatrướcđây,còngìtựnhiênhơnkhipháimộttàuchiếnvàmột ítngườiđổbộ lênchiếm thànhHàNộiđể làmbảochứngchocácthương thuyết đang trì trệ ở Sài Gòn? Nếu sự việc không đúng như ôngDupré,bạnbècủaôngcùngcácgiámmụcởBắckỳtrìnhbày,thìviệcchiếmcứnhấtthờimộtđiểmvenbiểnBắckỳsẽkhônggợichúýcủaaicả...”[367]

CảQuậncôngDeBroglie,BộtrưởngNgoạigiaotừngày24tháng5,lẫnđồngnghiệpcủaôngbênBộHảiquân,ĐôđốcDompierre-d’Hornoy,khôngai chịu nhượng bộ trước đề nghị của Dupré. Đô đốc d’Hornoy viết choDupré:“TìnhthếcủachúngtatạichâuÂubuộcchúngtatuyệtđốitránhmọirắcrốiởnướcngoài,chodùcácđánhgiátìnhhình,dẫnđếnđườnglốivàcácviệclàmmàôngđềnghị,córasaochăngnữa.Vìthế,tôilặplạichỉthịyêucầuôngtránhmọibiểudươngtạiBắckỳtronglúcnày.”[368]

Ngoàinhữngkhókhănnộibộ,BộNgoạigiaocònsợhànhđộngcủaPhápởBắckỳsẽlàmcáccườngquốckhác,nhấtlànướcAnh,bấtbình.TheoBộNgoạigiaoPháp,nhữngnỗlựcmànướcAnhcốlàmđểthiếtlậpgiaothôngvớiVânNamquangãMiếnĐiệnchothấyrõnướcAnhquyếtbảođảmchocácthươngnhâncủamìnhđượctựdođivàotỉnhnày.BộNgoạigiaonghĩ:LuânĐônđãbựcbộivềviệcPhápchiếmđóngCamBốt,chắcchắnkhôngthểkhôngloâukhithấyPháptrởthànhchủnhâncủamiềnBắc[369].

Mặtkhác,khiđãdấnthânchắcchắnsẽkhôngthểdừnglạiđược,màNghịviệnPhápthìchốngđốicáccuộcviễnchinhluônluôngâytốnkém,bởivậyChínhphủchắcchắnsẽkhôngsẵn sàng làmcáchy sinhcần thiếtđểkhaitháctrọnvẹnnhữnglợilộccủacuộcchiếmđóngđầutiên[370].

DupréphụctùngmệnhlệnhcủaChínhphủnhưngvẫnnóirằngnếuchínhTriều đình Huế yêu cầu can thiệp thì ông sẽ nhất định không bất động.“Trongtrườnghợpđó,sựtừkhướccủachúngtasẽlàmộtthúnhậnbấtlực,từđósẽgâynguyhạikhôngthểcứuchữađượcchocácquyềnlợihiệntạivà

tương lai của chúng ta”[371].Đúngnhưông tamongđợi,TriềuđìnhHuế,quálotôntrọngHiệpước1862,viếtthưngày22tháng9yêucầuônghoặcralệnhmớichoDupuisrútkhỏiBắckỳ,hoặcpháimộtsĩquanvớivàicậnvệrađóđểgiảiquyếtvấnđề.Ngoàira,hìnhnhưHuếcòncótiếpxúcmộtcáchbánchính thứcvớicácgiớichứcAnhởHồngKôngnhằmxinsự trợgiúpđểtrụcxuấtDupuiskhỏimiềnBắc.

Khôngđợi lệnhcủaParis,Dupré lập tứcchuẩnbịcuộcxuấtchinh;ôngtuyênbố:thỉnhcầucủaHuếcùngvớisựviệcxảyraởHồngKôngđặtôngvào tình trạngcần thiết tuyệtđốimàcácchỉ thịcủaBộđãdựkiến.QuyếtđịnhđộtngộtnàycủaDuprélàmBộtrưởngHảiquânvàThuộcđịahếtsứclongại,đặcbiệtvềcáckhókhăntàichánhmàviệclàmcủaThốngsứNamkỳcóthểkéotheo.Cáclolắngđóđểlộratrongláthưđángđượctríchdẫnkhádàisauđây:

“Cóthểđanglúctôiviếtthưnày,ôngđãpháiGarnierrađivớilựclượngmàôngmuốncửtheo.Tôirất tiếcvềviệcôngđãlấyquyếtđịnhđó...Tuynhiên,ngaynếucuộcviễnchinhđãlênđường,ôngđừngquênrằngýmuốndứtkhoátcủaChínhphủ là,dù thếnào,đâycũngchỉnhằmthựchiệnmộthành động tạm thời và hạn chế.Không vì bất cứ duyên cớ nào ông đượcphépchiếmmộtđiểmcủaxứấynhưôngnói.Lạicàngkhôngđượcdựtínhmột cuộc chiếm đóng vĩnh viễn trong hiện tại cũng như trong tương lai.Ngaycả trong trườnghợpmộtnềnbảohộđượcchấp thuậnvà thừanhận,chúng tacũngkhôngnênnghĩđếnviệcchiếmđóngBắckỳ.Trong trườnghợpchúngtagiúpTriềuđìnhHuếquétsạchcáctêncướpbiểnvàsauđótiểutrừnhữngtêntrộmcướpđanghoànhhànhxứsởđó,hànhđộngcủachúngtaphảigầnnhưlàhoàntoànxảyratrênbiểnvàchỉthựchiệntrongnhữnglúctuyệtđốicầnthiết,bằngcáccuộchànhquânnhỏ,chớpnhoángvàmạnhmẽ,khôngcầnđếnsự trúđóngthườngtrựchaygia tăng lực lượng,nhất làgiatăngphítổn.

“TôikhỏicầnlưuýôngrằngchiếmmộtđiểmởBắckỳvớisốbinhsĩđitheoôngGarnierlàđưađoànquânrachongườitatấncôngmộtcáchkhôngcầnthiết,khiếnôngkhôngsớmthìmuộnphảităngviệnchođoànquânấy,thế là đi vào con đường chiếmđóng thường trựcmà ông tuyệt đối khôngđượcnghĩđến.ThếlàđưaChínhphủvàotrongsựlôicuốnmàChínhphủmuốntránhbằngmọigiá.Quốchộilúcnàocũngsợhãicáckhoảnchimàsựchiếmđónghảingoạigâynên.Họthanphiềnlàcácchiphíấykhôngđượcbồihoànbằngcáclợiíchthươngmạihoặcbằngđiểmtựamàhảiquânchúngtacầnđến.

“HiểnnhiênNamkỳchochúngtanhữnghyvọngchínhđángnhất.Thếnhưng,việccai trịxứnàycònlàmchoChínhquốctốn5.000.000.Tôibiết

nguồnthunhậpởđâygiatăngrấtnhiều,nhưngchúngtacũngđừngtạoảotưởng cho mình. Sự thịnh vượng do sự tiến triển thương mại mang đếnkhôngphảilàlýdoduynhất,màthunhậptăngcòndoviệcthiếtlậpcácsắcthuếmới,vàchínhôngcũngthừanhậnlà thuếđãquánặng.Ôngphảicònđợilâunữamớithấyđượcsựphát triểnsảnxuấtđemđếnsựgiatăngmớitrên thu nhập. Vì thế, chúng ta lại phải xin ở ngân sách Chính quốc cácphươngtiệnnếuchínhsáchcủachúngtaởBắckỳđòihỏimộtgiatăngchiphí.Vềđiểmnày,ôngnênbiếtrõ,chúngtachắcchắnsẽthấtbại.ÔngkhônglưuýđếnnhữngnỗlựccủatôiđểvậnđộngvớiUỷbanNgânsáchQuốchộinhằmgiữnguyênkhoảntrợcấphiệnnaymàtôicholàkhôngthểthiếuđượcchothuộcđịacủaông.Tôinghĩlàtôiđãbênhvựccácquyềnlợicủathuộcđịanàybằngtấtcảnghịlựcmàtôicóđượctừlòngtinsâuxanơinhữngnhucầu thiết thực củaông.Nhưngchắc chắn tôi sẽkhông tránhkhỏi thất bại,trướcsựchốngđốitriệtđểcủaUỷbanvàcủaQuốchội,đốivớimọiyêucầuchiviệnbấtthườngmàlýdolàsựgiatăngcácchiếmđónghảingoại.”[372]

Ngày10tháng10năm1873,Garniernhậnđượccácchỉthịđầutiên.Hômsau,DuprégởichoThượngthưloviệcđốingoạicủaHuếmộtbứcthưthanphiềnvề tháiđộcủaquanchứcởBắckỳđốivớicác tínđồGiaTô,vàđềnghịthaythếcácquanlạithùghétGiaTôgiáovànướcPhápbằngcácquanlạikhácsẵnsànghợptácvớiPháp.ÔngviếtvềquanlạiởBắc:“Làmsaohọcảgandámlàmviệcđó,nếuhọkhôngcảmthấyđượcsựủnghộtừtrongNộicáccủaHoàngthượngcủacácngườicóthếlựcvốnchốngđốimọiliênminhvớichúngtôivàsôisụcmốitửthùđốivớinhữngngườivôtộitheotôngiáochúngtôi,vànếusựchechởcủacácviênchứccaocấpđịaphươngkhôngbảođảmchohọkhỏibịtrừngtrị?RõrànglàbướcđầutiênphảilàmđểđiđếnsựtincậylẫnnhaulàthaythếcácviênchứccaocấpởHuếvàởBắckỳ,đãcôngkhai thùnghịchvớiPháp,bằngnhữngngườisángsuốt,ủnghộsựđồngminhcủachúngta,hayít rabởinhữngngườimàtháiđộtừ trướcđãkhôngchothấyrằnghọlàkẻthùcôngkhaivàquyếtliệtcủachúngtôi.”[373]

Các dòng chữ trên xuất phát từ sự quan tâm chuẩn bịmột khung cảnhthuậnlợichopháibộGarnier.CáclờilẽấynhắmvàoNguyễnTriPhương,lúcbấygiờ làTổngđốcHàNội,nhàđạiáiquốc,chủ trươngkhángchiến,mà thái độ cương quyết trong vụ Dupuis không làm hài lòng giám mụcPuginier,ĐạidiệnTòathánhtạiTâyBắckỳ,làngườiđóngvaitròđầunãotrongcácbiếncốnăm1873.

MụcđíchcủapháibộGarnierlàgì?VàGarnierlàai?II.CÁCCHỈTHỊCHOFRANCISGARNIERNgười dẫn đầu phái bộ gọi là ‘trọng tài’ này nhận được lệnh trục xuất

Dupuis,mởcửasôngHồngchoviệcbuônbánvàkéodàisựchiếmđóng.Vềđiểmthứnhất,Garnierphảilothiếtlậpchỗđóngquânvữngchắctại

vị trímàôngtaxemlàthíchhợpnhấtđểhoànthànhcôngtác, tứclàchọnmộtcảngcóthểdùnglàmcăncứđịasaunàykhihậusự,mởmộtcuộcđiềutravềcácđiềumàTriềuđìnhHuếtráchmócDupuiscùngvớicáckhiếunạicủaôngnày,vàsửdụngmọithếlựccủamìnhđểkhiếnchoDupuiscùngvớicácngườicủaôngtarútkhỏiBắckỳ.

Vềđiểmthứhai,Garnierphảilàmmọinỗlựcđể,ngaykhiDupuisrađi,sôngHồngđượctạmthờimởcửachotàubèViệtNam,Pháp,TrungHoa,vớitiềnquanthuếvừaphải(5%)vềchiềungượccũngnhưchiềuxuôi.TheoDupré,HàNộinằmtrênđườngtàubèphảiđiquanênviệcthuthuếrấtdễdàngvàsốtiềnthuđượcsẽbùđắpdưdảkhoảnchiphíchoviệcchiếmđónghạnchếnày.

Vềđiểm thứba, và là điểmquan trọngnhất,Garnier phải kéodài việcchiếmđóng cho đến lúc thuận tiện - lúc thuận tiện này tùy thuộc nơi cáccuộcthươngthuyếtởNamkỳ-đểtuyênbốduytrìviệcchiếmđóngthủphủcủaBắckỳvàsôngHồng.ViệcchiếmđóngnàysẽđượcbảođảmbởihaiđạiđộitừYokohamapháiđến,mộtítpháobinhnhẹvàmộtvàipháohạmnhỏ.“Nhưvậy”,Duprétuyênbố,“chúngtasẽlàmchủtìnhhìnhmàkhôngchinhphạt,khôngbạohành,vàtựdochờđợimàkhôngphảichuyểnquân,khôngchiphílớn,chođếnkhiChínhphủAnNam,vìbấtlựckhôngtấncôngđượcchúngta,cuốicùngđànhchịukhuấtphục”[374].

Điềucuốicùnglà,ngaykhiđếnnơi,ngườidẫnđầupháibộphảiliênlạcvớicácgiámmụcPhápvàTâyBanNhađểđượcgiúpđỡ.DupréviếtchoGarnier trong chỉ thị đầu tiên ngày 10 tháng 10 năm1873: “Tôi đã chínhthứcbáotrướcchocácgiámmụcvềcôngtácmàôngsắpthựchiện,vàtôiyêucầuhọhếtlònggiúpđỡông.ÔngsẽdễdàngcóđượcnhữngquanhệtốtđẹpnhấtvớicácgiámmụcPhápcũngnhưvớigiámmụcColomer,ngườiđãchoôngSenez thấycácbằngchứngchắcchắnvềsựsẵnsànggiúpđỡquíbáucủaôngta.Ôngsẽyêucầuhọkhuyênnhữngconchiênhãykiênnhẫn,tạm thời khuất phục hoàn toàn trước chính quyền, đừng ồn ào chống đối,đừngphảnứngquásớm,tómlạiđừngcómộthànhđộngnàođểngườitavinvàođóphảnđốikhitôiđòichohọđượctrọnquyềnsaunày.Ôngsẽgặpởcácpháibộtruyềngiáomộtnguồntintứchữuíchvềmọivấnđề,vàcóthểđượccảnhữngphươngtiệnliênlạcchắcchắnvớiSàiGòn.

“...Nếungânquỹcủaôngbịcạntrướckhinhậnđượcsốtiềnmới,tôichắcrằngôngsẽtìmđượctrongcácgiámmụccủachúngtacácvịsẵnsàngứngtrướcsốtiềncầnthiếtrồisẽhoànlạichohọsau,hoặcởSàiGònhoặcởBắc

kỳ,ngaykhicódịp.”[375]

Từlâu,FrancisGarniercảmthấybựcbộikhóchịu.Quánhiềuthamvọngđểkhôngthểkiênnhẫntheođuổithểthứcthăngquantiếnchứcvừadàidòngvừanặngnềcủahệthốngđẳngcấphảiquân,ôngtađãhăngháichọnlấyconđườngđộclậpnhất,lýthúnhất,lươngbổnghậunhất,conđườngcaitrịhànhchánhnộivụởNamkỳ.Nhưngchẳngbaolâu,ôngtathấytiềnđồcủamìnhbịbếtắc,chỉhyvọngtrởlạingạchsĩquanhảiquânvàthăngchứcmộtcáchnhanhchónglênđịavịchỉhuybằngcáchlậpmộtchiếncônghiểnháchđểchuộclạithờigianđãmất.Trongkhichờđợi,vàđểdọnsẵnmộtgiảiphápkhác,Garnierxinnghỉphépvàdùngthờigiannàyđểtiếpxúcvớicáccôngtythươngmạilớn,quyếtđịnhtheođuổisựnghiệpbằngđườnglốinày,nếuchântrờikhôngmởrachoôngtamộtlốikhác.

ChínhtrongtìnhthếấymàĐôđốcDupré,ngườibiếtrõgiátrịcủaôngta,đãtìmvàgiaochoôngta“côngtáctrọngtài”này,mộtcôngtácmà,đểthựchiện,cáctaychơichẳngcầnphảiđặtvấnđềlươngtâmtrongtínhtoánthầmkíncủamỗingười.[376]

ViệcDuprélựachọntayphiêulưuGarnier,chắcchắncóthựctàivàrấtthôngminhnhưngcũngsẵnsàngđiđếnbấtcứcựcđoannàođểthànhcông,gâynhiềulolắngchoBộtrưởngHảiquânvàThuộcđịa.ÔngkhôngchegiấuđiềuđóvớiThốngsứNamkỳ:“...ÔngThốngsứ,chophéptôithêmrằngtôikhôngmấytánthànhvềviệcôngchọnGarnier.Tôikhôngmuốnhạthấpgiátrịcủaviênsĩquanấy,nhưngvìbiếtbảntínhquyếtliệtvàphiêulưucủaôngtanêntôitựhỏiđócóphảilàngườithíchhợpchocôngtáckhông.DochỗquátinchắcnơiquyềnlợimàPhápcóthểcóđượckhimởmộtconđườngdẫnđếncác tỉnhmiềnNamTrungQuốcmàông tađãviếng,chonênmọicânnhắckhiếnchúngtaphảithậntrọngđềukhôngcósứcnặngnàocảtrongđầuóccủaôngta,mộtđầuócrấtdễbịlôicuốn,vàvìvậymàôngphảicoichừng.ÔngSenez,làngườicócùngcácđặctínhnhưthế,đãtừngđưaôngđiquáxangoàiýmuốncủaông,nênôngphảiđềphòngmộthiểmnguynhưthếcóthểlạixảyra.”[377]

VềphầnFrancisGarnier,saysưatrướcviễncảnhcủamộtcuộcphiêulưumàôngtahằngmơước,ôngtađãviếtchogiađìnhcácdòngthưđầyvẻhiếuchiến,trướckhilênđường,nhưsau:“Đấylàmộtcuộcviễnchinhnhỏmàtôithích.TôicókhảnănggọiđếncảmộtđạiđộiđổbộcủatàuD’Estrées,nếucần.Cònvềchỉthị,thìcứtùytiệnmàlàm!Đôđốctincậynơitôi.Tiếnlên,nướcPhápgiànuanày!”[378]

Ngày1tháng11đếnBắckỳ,GarnierbắtliênlạcngayvớicácgiámmụcvàtraochohọcácthưcủaĐôđốcDupré.

CHƯƠNGVI:CUỘCVIỄNCHINHCỦAGARNIER,NỘICHIẾNVÀCHÍNHSÁCHCỦAPHILASTRE

BiếncốdồndậpxảyrakhiFrancisGarniervừađếnBắckỳ.HàNộibịtấncông và bị chiếm ngày 20 tháng 11. Say sưa với chiến thắng dễ dàng,GarnierlaomìnhđánhchiếmcáctỉnhtrongđồngbằngBắcbộ,vàvớisốlínhkhôngquá110người,ông ta lần lượthạcác thànhHưngYên,NamĐịnh,NinhBình,HảiDương.TínđồGiaTôgiáoùa theo tiếnggọiđầu tiêncủaGarnier.TriềuđìnhHuế,bấtlựctrướccácdiễntiếncủathờicuộc,cầucứuquânCờĐenvàquânnàyđánhgụcGarniertrongmộtcuộcmaiphụcgầnHàNội.QuânđộiPháp,mấtngườichỉhuy,bịParisphủnhận,chịuđiềuđìnhvớicácvịquandoHuếpháiđến:mộthiệpướcmớiđượcrađờithừanhậnviệcPhápchiếmNamkỳvàmởđườngchoảnhhưởngcủaPhápởBắckỳ.

Sựlosợvềmộtcuộcnổidậyquimôcủadânchúng,cócớxảyratừviệctínđồGiaTôgiáohợptácvớiPháp,giảithíchphầnlớnviệcđầuhàngnhanhchóngvàkhóbiệnminh củaHuế cùng chính sách chủbại củahọđối vớingườiPháp.Giữasựchiếmđóngcủangoạibangvàsựđedọacủamộtcuộcnổidậy,TựĐứcvàTriềuđìnhcủaôngđãchọnđiềuthứnhấtmàhọcholàítnguyhạihơn,dĩnhiênvớiđiềukiện làngoạibang long trọngcamkết tôntrọngđươngtriều.ĐólàđiềungườiPhápđãlàm,vìhọtinchắcrằnghợptácvớiTựĐứclàgiảipháptốtnhấtmàhọcóthểchấpnhậnđược,nhấtlàtrongtìnhthếcựckỳnguyhiểmcủaquânđộiPhápởBắckỳvàtrướcviệcParisdứtkhoáttừchốiủnghộmưuđồxâmlăngcủahọ.

Chínhsáchnày,đượcPhilastrebảovệmộtcáchcươngquyết,đãlàmnổilênsựphảnđốimạnhmẽcủathừasailànhữngngườikhônghềtừbỏýđồbiếnBắckỳthànhmộtvươngquốcđộclập.

Vìvậy,cóbốnlựclượnghiệndiệnởBắckỳ:mộtbênlàngườiPhápvànhữngngườitheođạo(docácthừasailãnhđạo),mộtbênlàTriềuđìnhHuếvànhữngnhàNho.ĐiềuđìnhgiữaTriềuđìnhHuếvàngườiPhápđãlàmcácđồngminhcủamỗibênhếtsứcbấtmãn: tínđồđạoGiaTôvà thừasai tựcho,mộtcáchsai lầm, rằngmìnhbịnhữngkẻbảovệ, tứcngườiPháp,bỏrơi;cònnhàNhothìbuộctộiTriềuđìnhHuếđãhysinhquyềnlợitốithượngcủaTổquốcchoquyềnlợiriêngtưcủamình.Dođó,khôngthểtránhđượcmộtcuộcchiếntranhhuynhđệtươngtàn,kẻthìnhândanhtôngiáo,ngườithìnhândanhtổquốcđanglâmnguy.Bắckỳchìmđắmtrongmộtcuộcnộichiếnnhụcnhãnhấtmàdấuvếtsẽcònsốngđộnglâudàitrongtâmtríngườidân.

MặcdầuTriềuđìnhHuếluônluônmuốntránhmọikhókhănvớingười

Pháp,vấnđềtínđồGiaTôvẫnthườnglàmhọđốinghịchvớiphíaPháp,vìĐiều9củaHiệpướcsắpkýthừanhậnchothừasaicùngtínđồcủahọcácquyềnhạnvượtquáluậtphápcủaxứsở;cácquyềnhạnnàycàngkhôngchịuđựngnổibởithamvọngkhôngđáycủathừasai.

I.CUỘCVIỄNCHINHCỦAGARNIERA.ChiếmHàNộivàđồngbằngBắcbộĐến Hà Nội, với danh nghĩa “trục xuất Dupuis”, Garnier được chính

quyềnViệtNamtiếpđóntrọngvọng.TổngđốcNguyễnTriPhươngđãtrưngdụngcácdoanhtrạikếcậnđểtiếpGarniercùngcácsĩquanvàbinhlínhcủaôngta.Garniertừchốivàđòimộtchỗtrúđóngkháccùngmộtsốlớnngườiphụcdịch;yêucầuđược thỏamãnngay;Tổngđốccũnggởiquà tặngđếnôngtatheothônglệđểbàytỏsựhòahợp[379].

Nhưnglậptứcbấthòanổragiữahaibên.Ngayhômsaukhiđến,Garnierbênh vựcDupuis, đòimở cửa sôngHồng cho thươngmại Pháp,TâyBanNhavàTrungQuốc,vàphácửathànhHàNộiđểdờiquânvề trúđóngtạiTrườngThi, cho rằngchỗkiakhôngđủ lớn.Sauđó, sẵnđịnhkiến làdânchúngBắckỳchỉđợingườiPhápđếnđểđứng lênchốngTriềuđìnhHuế,ông ta cho ra hai tuyênngônkêugọi dân chúngđệ lên ôngnhững tố cáochốngnềncaitrịcủaTriềuđìnhvàmưutoantìmchoramộtconcháunhàLê.Trướcđó,quatrunggiancủapháibộGiaTôgiáoởHảiDương,ôngtađãchuyểnđếnDupuis,ngườimàôngtacótráchnhiệmtrụcxuất,mộtbứcthưcónhữnglờilẽnhưsau:

“...Sứmạng của tôi không giới hạn ở đó.Đô đốcmuốn chấm dứt tìnhtrạngmậpmờtrongviệcbuônbáncủangườingoạiquốcởBắckỳvàđónggópphầnlớnnhấtcủamìnhchoviệcbìnhđịnhvùngđấtnướcnày.Tôitincậy nhiều nơi kinh nghiệmcủa ôngvề xứ sở này để soi sáng cho tôi giảipháptốtnhấtđốivớivấnđềkhókhănấy...Nhưngtôicóthểxácnhậnvớiông,mộtcáchchắcchắnnhất,làĐôđốckhônghềcóýđịnhtừbỏmảymaycácquyềnlợithươngmạiđãtiếnhành.Mặtkhác,Đôđốccũngđãchoôngthấycácbằngchứngrõràngvềnhiệttìnhcủangàiđốivớiviệclàmăncủaông.”[380]

ĐólàcácbiệnphápmàFrancisGarnierchorằngphảilàmvìlợiíchcủanềnvănminh, của thươngmạivà, hơn thếnữa, vì hạnhphúc củadân tộcViệtNam[381].

Nhưngnhà chức tráchHàNộikhôngnhượngbộ.Họdứtkhoát từ chốikhông thảo luậngìngoàiviệcDupuis rút lui, vấnđềduynhấtmàGarnierđượcủynhiệmđể làmviệcbêncạnhhọ.Trước tháiđộngạomạnvàhiếu

chiếncủaGarnier,phíaViệtNam tăngcườngđộiquân trúphòngHàNội.ThếlàGarniergởimộttốihậuthưbuộcphảigiảigiớithànhHàNội.Ngày20 tháng 11, Garnier tấn công và chiếm thành. Tổng đốc Nguyễn TriPhương,lúcbịthươnggầnchết,trảlờigiámmụcPuginier,khiôngnàyđến“anủi”:“À,thìralàông,thủlãnhcủanhữngthừasaiPháp,đếnđâyđểvuihưởngcơnhấphốicủa tôi!Ôngkhôngthểđể tôichếtbìnhyênsao?Chắchẳnôngrấtmãnnguyện,vìchínhnhờôngvàcáclờikhuyêncủaôngmàcáctênđạotặcngườiPhápđóđãcướpNamkỳvàsẽcòncướpcảBắckỳcủachúngtôinữa.Ướcvọnglớnnhấtcủatôi,saubaothảmhọacủađấtnước,làchếtđicàngsớmcàngtốt.”[382]

Ôngtừchốimọichămsócthuốcthang,xébỏcácbăngbóvànhịnđóimàchết. Trước khi trút hơi thở cuối cùng, ông nói với Francis Garnier: “Làchiến sĩ thì phải chết, và chết trên trận địa hẳn không phải là cái chết ônhục.”[383]

ĐểbiệnhộchohànhđộngcủaGarnier-vàđồngthờicũngđểtựbiệnhộ-ĐôđốcDuprétìmcáchđổtráchnhiệmviệcchiếmHàNộichoNguyễnTriPhương,bằngcáchbuộctộiôngđãmuốngâyrabiếncố.ÔngtaviếtchoBộtrưởng:“TêntửthùquyếtliệtđócủangườiPhápđãsớmđểlộcànglúccàngrõýđồxấuxacủay;sựcămghét,lúcđầucònkínđáo,đãtrởthànhrõrệt,yđãralệnhtrưngbinh,gọihọvềHàNội,đẩyhọvàocáccôngtrìnhxâydựngphòng thủ lớn laocách thànhHàNội4câysố,ngạonghễ tuyênbốkhôngtuânlệnhTriềuđìnhvàchỉhànhđộngtheoýmình...ChỉcầnvàihômnữalàôngGarniervànhómngườitheoôngcóthểbịnémxuốngsông.Cáchduynhất để tránh hiểmhọa khẩn cấp ấy là chận trước...”[384].Nói cách khác,theo cách giải thích của Dupré, thì Garnier chỉ hành động để tự vệ, chứkhôngphảitheomộtkếhoạchđượctrùđịnhtrước.

BộHảiquânvàThuộcđịatiếpnhậntinchiếmthànhHàNộivớinỗiloâu.Bộ trưởngHải quân viết cho đồng sựởBộNgoại giao: “Tôi lấy làm tiếcrằng,dùđãcócácchỉthịdứtkhoátvàlặpđilặplạimãiđượcgởiđếnchoông ta, thếmàPhóĐôđốc -ThốngsứvẫnchophépGarnier sửađổi tínhchấthòabìnhcủanhiệmvụ,vàđiềunàykhiếnchoquanhệvớiTriềuđìnhHuếcóthểbịcắtđứt.Tuynhiên,lờilẽtrongvănthưchophéptôihyvọngrằng thànhHàNộichỉbị tạmđónghơn làbịchiếmhẳnbởiđoànquânhộtốngnhỏbécủaôngGarnier,vàtôimuốntinrằnglòngtintưởnghoàntoànnơivịPhóĐôđốcnàysẽkhôngbịthấtvọng.”[385]

Như thế làBộ trưởngHải quân vẫn luôn luôn hy vọng rằng, bằng conđường thương thuyết, ngườiPháp sẽkhiếnTriềuđìnhHuếchấpnhậnnềnbảohộđểđổilạisựtraotrảbatỉnhVĩnhLong,ChâuĐốcvàHàTiên[386].

Theoôngta,mộtthànhquảnhưvậyđángmongmuốnhơnnhiều,sovớiviệcchiếmgiữBắckỳ,vìnósẽtạochongườiPháp,khôngcầnnổsúng,mộtvịthếưuthắngvàmangđếncholácờPhápconđườngtrựctiếpdẫnđếnVânNam,chophépPhápnắmđượcphầnlớnviệcbuônbánvớitỉnhtrùphúnày.QuanđiểmđóđượcBộtrưởngNgoạigiaovàcảTổngthống[Đệtam]Cộnghòacùngchiasẻ[387].

TrướccuộcđánhúpcủaGarnier,cóthểpháhỏngkếhoạchcủaParis,BộtrưởngHảiquânchỉcònbiếtthửvớtvátnhữnggìcóthểvớtvátđược.ÔnggởichoThốngsứNamkỳđiệntínsauđây:“...TôihyvọngôngcóthểtrìnhbàycácviệcđãrồiởBắckỳnhưthểnhằmtránhsựtuyệtgiao.ÝđịnhdứtkhoátcủaChínhphủvẫnluônluôngiốngnhưcácchỉthịmàtôiđãnhiềulầnnhắcđinhắclạivớiông.Vìthế,tôitinrằngviệcchiếmthànhHàNộisẽphảilànhấtthờivàsẽkhôngdẫnđếnmộthànhđộngquânsựnàocả.”[388]

Trong lúc Paris đang soạn thảo điện tín “hòa bình” này, thì ở Bắc kỳGarnier liên tục tấncông.Vớimộtnhúmngười,ông ta lần lượtchiếmcácthànhHưngYên,NamĐịnh,NinhBìnhvàHảiDương,làcácthànhphốlớncủađồngbằngBắcbộ.Chưabaogiờ, trong lịch sử,ngườiViệtNamphảichịunhữngthấtbạinhụcnhãnhưthế.ChuẩnúyHautefeuillevớichỉ7binhsĩđãchiếmthànhNinhBìnhcócảngànngườicanhgiữ!Tìnhtrạngvôchínhphủcùngsựgiúpđỡtíchcựccủacáccộngđồngnhữngngườitheođạolàhailýdochínhgiải thíchviệcGarniercùngbinhsĩcủaông tađãđánhbạidễdàng,đếnkỳlạ,quânđộicủaTựĐứcđônghơngấptrămlần.CácgiámmụcPháp,đápứngmongướccủaDupré,đãtựnguyệnphụcvụquânPháp.HàngngàntínđồGiaTôvớilinhmụccủahọdẫnđầu,trươngcờtamtài,gianhậpvàođoànquânviễnchinhbénhỏcủaGarnierđểchiếnđấubêncạnhngườiPháp,đồngthờicũngđểcướpbóc,đốtphá,giếthạihầuthỏamãnýmuốntrảthù.

CácvùngđấtchínhyếucủađồngbằngBắcbộđãlọtvàotay,Garnierchỉcònloviệctổchứcchínhtrịsựchiếmđóngcủamình.

B.ViệccaiquảncácvùngđãchiếmTheokếhoạchđãsoạnsẵnvớiĐôđốccủaôngta trướckhi lênđường,

Garnierphảitùycơhànhđộngthếnàođểthựchiệnchođượcướcmộngmàcácthừasai tạiBắckỳđãnuôidưỡngtừlâu,đólà:đưamộtkẻmạoxưngconcháunhàLêlênngôivuaởxứBắckỳđộclập[389].Bằnglờinói,bằngtuyênngôn,bằngbíchchương,GarnierđãchodânchúngmiềnBắcbiếtýđịnhđóngaysauhômôngtađếnHàNội.Saukhichiếmthành,ôngtađượclệnhphảinghiêmchỉnhchú tâmđếnkếhoạchđó.ĐôđốcDupréviết choôngta:“BâygiờônghãynỗlựctìmkiếmnhữngkẻmuốnlênngôivuaởBắc

kỳ,cầnbiếttínhchínhthống,sựxứngđángcùngmứcđộđượclòngdâncủamỗingười,đểkhiphảidùngđếngiảiphápcựcđoannày,tacóthểcôngbốngười có nhiều hy vọng nhất trong việc qui tụ đa số dân chúng theomình.”[390]

DuprétrìnhbàyýđịnhđóchoBộtrưởngcủaôngtatrongvănthưngày1tháng12năm1873: “Nếu lầnnàynữaChínhphủvẫnkhôngnghe lời tôi,mặcdùtôiđãkiênnhẫncốgắng,thathiếtcầuxin,thìtôibuộcphảicócácbiệnphápđểbảođảmnềnđộclậpcủaxứBắckỳ.ThưaÔngBộtrưởng,cácbiệnphápđólàcôngbốngôivuachomộtngườitrongdònghọbịtruấtngôinhưnghiệnvẫngiữđượcsựủnghộcủamộtsốlớnngườitrongxứ.TổngđốcLưỡngQuảng, đã rút quân theo lời yêu cầu của tôi ra khỏi xứ này, cũngmuốnphụchồiTriềuđó,vàmuốnnướcPhápđặtnềnbảohộchovịVuamànước Pháp sẽ đặt lên ngôi. Tôi tin rằng giải pháp này, hiện đang đượcGarnier đề nghị, và được tất cả các giám mục nhiệt liệt mong muốn, sẽkhônggâybối rối gì thêmcho chúng ta, cũngkhông tạonênkhókhăngìthêm như nền Bảo hộmà ta chấp thuận choChính quyềnHuế.Vì lẽ đó,mong rằng giải pháp này sẽ nhận được sự chấp thuận của Ông Bộtrưởng.”[391]

Thế làGarnier cố công tìmkiếmcho ra cácôngHoàngnhàLênàocódiệnmạo nhưmongmuốn.Bị thâm nhiễm bởi tuyên truyền của thừa sai,GarniervàcácđồnghànhcủaôngtinrằnggiảiphápnàyhoàntoàncókhảnăngthựchiệnđượcvàsẽgiúpchongườiPhápdễdàngtrởnênngườichủtuyệtđốiởBắckỳ.BứcthưdướiđâycủaHarmand,mộtysĩvừađượcbổnhiệmlàmCôngsứNamĐịnh,gởichoThiếutáEsmez,phảnánhniềmtinngâythơđó:

“Nếutôiđượccótiếngnóitrongcácquyếtđịnhcủaông,tôisẽtrởlạivớigiảiphápmàngayngàyđầu tôiđã thấy là tuyệthảo, rấtchính trịvàhoàntoàncóthểthihànhđượcvớicácphươngtiệnhạnchếcủatôi.TôimuốnnóiđếndònghọLê.

“Theonhữngtintứcmàtôithuthậpđược,dònghọnày,nhưôngđãbiết,saugần4thếkỷtrịvìởVươngquốcBắckỳ,đãbịVuaGiaLongđánhđổ,nhưngvẫncòn rấtđược lòngdânởxứnày.TạiNamĐịnh,dânchúnghyvọngvàtintưởngrằngchúngtađếnđểphụchồidònghọnày.Vìngườitatinnhữnggìngười tamuốn,nênhyvọngnày làmột triệuchứng rấtquantrọng.TôihầunhưtinchắcrằngTamĐoài,RoanQuê,phầnlớncáclãnhtụvănthânmàôngGarniertreogiácáiđầurấtcaonhưnghiệnvẫncònquitụmộtsốlượnglớnkhígiớivàbinhsĩ,sẽtheovềvớichúngtangaykhilácờcủachúngtamangmộtdấuấnthôngbáorằngnướcPhápphòLê.Ngaytừbây giờ, tôi bắt tay vào việc thúc đẩy gần như toàn tỉnh nổi dậy chống

VươngquốcAnNam.“CólẽVuaTựĐứcsợhãiđếnnỗisẽkhôngdámgâychiếntranh.Việc

củachúngtalàđàochoramộtngườihọLêtươngđốichínhthốngvàđặtlênngaivàngcủatổtiênngườiđómộtcáchthậttrọngthể.

“Ôngvuadochúngtabổnhiệmđó,nợởchúngtamọithứ,háchẳngphảilàchưhầukhiêmtốncủachúngtasao?Thếlà,vớimộtsốquântrúphòngbénhỏ,chúngtagiữvaingườichủtuyệtđốicủaBắckỳ.Vềđiểmnày,chúngtachỉrậptheokhuôncáchtổchứcnềnbảohộcủaAnhởẤnĐộ,vàtránhđượcnhữnglỗilầmmàchúngtavấpphảihằngngàyởCamBốt.CònvềnướcAnNam,chúngtakhôngcógìphảibậntâm,phảilongại;xứnàysẽchếtvìhaomònvàđóikhổ.TôitinrằngnhưvậychúngtasẽđíchthựcphụngsựnướcPhápcủachúngta.”[392]

NhưngcácônghoàngnhàLê,màcácthừasaiđãhếtsứctándươngvềsựđược lòng dânđó, có hiện hữu thực sự chăng?KhiGarnier yêu cầu giámmụcPuginier tìmchomột người, ông ta hết sứcngạcnhiênnghevị giámmụckhuyênhãybỏdựđịnhđóđi.Lýdothậtđơngiản:cácônghoàngấychỉhiệnhữutronghuyềnthoạidonhữngthừasaisángchếra.

Bốnmươinămsau, JulesHarmand, tácgiả củabức thưvừađược tríchdẫntrên,đãtiếtlộchomộtsửgia,Ch.B.Maybon,sựthậtcủavấnđềlykỳnày:“Quảthật,cólẽvìbịảnhhưởngbởinhữngdiễntiếnhấptấpcủacuộcviễnchinhkỳlạnàymàchúngtôiđãcóítthìgiờđểsuynghĩ,vàcũngdoýkiếncủanhữngthừasai, tôiđãtintưởngvàosựsửdụngnhấtthờicácconcháunhàLê(tôicóđượcmột,là“tướng”GiaTôgiáoLêVănBa,trongđámquânnhỏbécủatôiởNamĐịnh,ôngtađãgiúptôiđượcnhiềuviệc,đólàmộtngườirấtcanđảm).Nhưngtôiđãnhậnthấyngayrằngtintưởngđólàsailầm.KhôngcólợilộcgìcảkhisửdụngcáckẻhoặcíthoặcnhiềumanghuyếtthốngnhàLê,vànếucóthểdùngđược,tôitinrằngđólàmộtlỗilầmtolớn,màhậuquảchắcchắnsẽđènặnglêncôngtrìnhcủachúngta.”[393]

Thiếumộtông“hoàng”choviệcsáng tạo ramộtnướcBắckỳđộc lập,Garnierbắtbuộcphải lậpmộtnềncai trịPháp.Ôngchiêumộcáctoántrợbinh (theo linhmục Louvet, có đến 20.000 người) và bổ nhiệm các côngchứcdânsự.VìcácquanlạilẩntrốntrướcquânđộiPháphoặctỏtháiđộthùnghịch, các sĩ quanPhápphảiđưa ranhững lời kêugọivà “vungvãi tiềnbạc”[394] để kiếmngười đưa vào thay thế những người bỏ trốn.Một đámđôngnhữngkẻchốngđốiđổxôlại.Phầnlớnlàcácôngđồnghèoxác,cácđầuđảngtrộmcướpcũvàcácdântheođạoGiaTô.Nhữngngườinàychorằnggiờphụcthùđãđiểm.Cònnhữngkẻxưnglàbinhsĩ,theolờithúnhậncủaBalézeauxvàHarmand,chỉlàmộtđámnôngdânráchrướiôhợp,không

vũkhí,màsựcómặttrongthànhchỉgâybựcmìnhvàphiềnphứcchongườiPháp. Danh sách những công chức dân sự và quân sự được Garnier bổnhiệm, chỉ riêng cho Hà Nội thôi, cũng dày một tập sách. Giám mụcPuginiergiúpđỡchoGarnier trong tất cảnhữngbổnhiệmvộivãnàymà,theoquanđiểmcủaBalézeaux,“rấtcầnphảithanhlọclại”[395].

CácthưsauđâycủaHarmandgởiGarniervàĐạitáHảiquânTestardduCosquer,ChỉhuytrưởngtàuDecrès,chochúngtabiếtnhững“côngchức”và“lính”,màngườiPhápđãsửdụngtrongthờigianchiếmđóngđólànhưthếnào:

“Suốtngàytôinhậntiếpnhữngngườiđếnxinđiềukhiểncácbinhlínhdohọtụtậpđượcthànhtừngnhóm100,150,50người,v.v...Tấtcảđềuđượccác giáo sĩ gởi gắm, nhưng tôi cố phản ứng, để khôngmích lòngmột ai,chống lại khuynh hướng xâm lấn của tín đồ Gia Tô giáo: đó là điều màThốngsứtỏrabiếtrấtrõ.”(ThưgởiGarnier,16/12/1873)[396]

“Chođếnbâygiờtôivẫncònbậnrộnđếnnỗichưacóthểrakhỏitúplềuđểđituầntra-chắclàtốinaymớiđiđược.Từsángđếntối,cảmộtchuỗingườiđãquitụđượcmộtsốbộhạnốitiếpnhauđếnxinđượcvũtrang,xincấpphiếu,khígiới,gạov.v...vàv.v...

“...Những người để bổ làm tri phủ, tri huyện không có nhiều.Dù ôngthúcgiục,tôingạirằng,nếuquávộivã,chúngtasẽlàmsai,bổnhiệmnhữngkẻtồitệmàdânchúngkhôngưathích;lạicònphảikhéolưuýđếntínhnhạycảm tôngiáo.Có lẽ, cẩn trọngnhất cho lúcnày, là cứbổnhiệmcácquanchứcnhàbinhđểcaitrị,đểcóthìgiờtuyểnchọntừtừnhữngngườiquảntrịhành chánh; dĩ nhiên, tất cả những aimà tôi không ngại bổ nhiệm, thì sẽđượcbổnhiệmngay.Tôirấtmuốncóýkiếncủaôngvềviệcnày,vàtôihếtsứctiếclàởquáxaông:sựthiếukinhnghiệmtrongmộttìnhthếnhưthếnàyđè nặng lên tôi, và lúc nào tôi cũng sợmình lỡ bước.” (Thư gởiGarnier,17/12/1873)[397]

“Tôivẫnliêntụctiếpkhách:họnốiđuôinhautrướclềucủatôitừ7giờsángchođếntối,vàtôibuộcphảitiếpkhôngngừngnhữngngườiđếnkhiếunạivàxinxỏ;kẻthìxingiúpđỡchechở,kẻthìtụtậpđượcmộtsốngườiđếnxinkhígiớiđểtrangbịvàbằngcấpđểđượcchỉhuy,sauhếtcókẻ,vàđâylàsốđôngnhất,đếnxingiúpviệcnhưthưký,côngchứcđủhạng,xincảviệcđượcbổnhiệmlàmtrihuyệnhaytriphủ.Tấtcả,haygầnnhưvậy,đềulàtínđồGiaTôgiáo,màmộtphần là của tỉnhNinhBìnhbêncạnhdocác linhmục của họ gởi sang.Trong các trườnghợpkhókhănnày, tín đồGiaTôgiáobiểulộmộtsựthamlamtrơtráo,vừathiếudèdặtvừađầyíchkỷ.Vìquyềnlợicủachínhhọ,tôiluôntìmcáchlàmdịubớtphongtràonày.Trong

phạmvicó thể, tôimuốnbổnhiệmngườingoạigiáođônghơnconchiên,theotỷlệdânsốgiữangườilươngvàngườigiáo, trướchết làđểkhỏigâybấtmãntựnhiêntrongxứ,ngoàiracònvìngườigiáovốnbịchínhquyềnAnNamcôlậpnênkhôngrànhviệc,hếtsứcmớimẻtrongviệchànhchánh,lạicònhiếmngườicóhọc,gầnnhưtấtcảđềuxuấtthântừthànhphầnhạđẳng,đủmọilýdođểvachạmmạnhvàocáctậptụcAnNam.

“Vìđangởđề tàinày,nên tôiphải thành thật trìnhbày,không thiênvịmộtai.Chắcchắnlànhữngconchiênđãgiúptôinhiềuviệc,nhấtlàhọđãlàmchotôiđượcnhiềudễdàngtrongcôngviệcmàôngGarnierđãgiaochotôi;nhưnghọcũnggâychotôinhiềulolắng.Họtỏrarấtvụngvềmộtcáchlộliễu.Họxemviệcchúngtađếnđâylàđánhdấuthờiđiểmphụcthù;vàcácthừasai,đánglẽphảiđưaranhữngmệnhlệnhnghiêmngặtngaytừđầu,bâygiờthìhọđãbịvượtquáxa.Mỗingày,tôiđãphảinhắclạiđếncảchụclần:“Thếlàcácôngchorằngchúngtôiđếnđâyđểlàmmộtcuộcchiếntranhtôngiáohaysao?Chúngtôiđếnđâytrongmụcđíchthuầntúythươngmại:dùcácngườilàconchiên,ngoạigiáo,hayngườiTrungQuốc,đềukhôngquantrọng.Chắc chắn chúng tôi luôn luôn sung sướng khi giúp đỡ những conchiên, và chúng tôi hứa làm chỗ dựa cho tất cả những người bị áp bức.Nhưngxincácngườiđừng lầm:nếuchúng tôiđặtmộtngườiGiaTôgiáovàocácchứcvịquantrọng,đólàvìkhôngthểthiếuđược,cholợiíchcủaxứnàyvàchotrậttựcôngcộng,vìcácchứcvịấykhôngthểbịbỏtrống,vàvìchúngtôichỉcósẵnnhữngconchiênởdướitay.Nhưng,nếucácquanlạicũđếnvớichúngtôi,chúngtôisẽsungsướngbàytỏcảmtìnhvàlòngyêuthíchcông lýcủachúng tôi.Tôinói thêm làkhôngphảimọingườiPhápđều làcon chiên, điều này khiến họ hết sức ngạc nhiên.” (Thư gởi Testard duCosquer,16/1/1874)[398]

Tómlại,cácquanchứcđãlẩntránh,còncáctínđồđạoGiaTôvàtấtcảnhữngthànhphầnmàxứnàyxemlàphếthải,trộmcướpvàcaovọngthìthahồthaotúng.NhữngtínđồGiaTôgiáo,trởnênkẻmạnhnhất,nhờcókhígiớicủaPháp,hạnhụclánggiềngngoạigiáocủahọ.Quảlàmộtsựhỗnloạnkhôngsaotảxiết,thêmvàođólàmáuvàlửacủacướpbóc.

C.GarniervàcácgiámmụcCácgiámmụcPháp,nhấtlàgiámmụcPuginier,đềunhiệtthànhgiúpđỡ

Garnier.NgaykhiđặtchânđếnBắckỳ,ôngnày,quatrunggiancủapháibộdòngĐaMinhTâyBanNhaởHảiDương, đã chuyểnđến cho giámmụcPuginiermộtbứcthư,trongđóviêntrưởngpháiđoànPháptrìnhbàycáclýdo chính thức của công tác và bày tỏ ýmuốn thiết tha được nghe nhữngkhuyênbảocủagiámmục.Garnierviết:

“...TôivộivàngbắtliênlạcvớiNgàimàkinhnghiệmcólẽsẽgiúptôirất

nhiều...Chắctôikhôngcầnphảinóithêmrằngmộttrongcácbổnphậncủatôilànghevàđòiphảixétnhữngkhiếunạichínhđángmàcácpháibộtruyềngiáo ở Bắc kỳ có thể nêu lên chống các chức quyềnAnNam.Mục đíchchínhyếumàngàiĐôđốcquyết tâmđạtchobằngđượcbằngmọicách làbìnhđịnhvùngđất giàuvàđẹpnày,mởcửanó ra choviệcbuônbánvớinướcngoài;tuycốđứngngoàiquanđiểmtôngiáo,tựhạnchếtrongvấnđềchínhtrị,nhưngngàiĐôđốcvẫnkhôngdửngdưngtrướcnhucầulàmthỏamãnhoàntoànnhữngđòihỏicủamộttínngưỡnghiệncónhiềungườitheonhưthếởBắckỳ...”[399]

Làngườinhiệt liệtchủ trươngchiếmBắckỳ,giámmục tạiHàNộivộivàngbiểulộsựnồngnhiệtcủamìnhtrongthưsauđâygởiĐôđốcDupré:

“VừađếnBắckỳ,ôngGarnierđã traocho tôibức thưmàNgàiđãviếtchotôi,vàđãsaicácviênchứcAnNamđếnmờitôisanggặpôngấy.Đếnđâyđượchaingày,chúngtôiđãtrảiqua3lầnthảoluậndài,nhờđótôihiểuđượccácquanđiểmcùngcácmongmuốncủaNgài.Tôi tin làcó thểbảođảmrằngNgàisẽgặpnơitôi,nơicácthừasaicủatôi,nơinhữngconchiên,vàtôidámnóirằngnơicảthànhphầnngoạigiáo,mộtsựgiúpđỡrộngrãichoviệchoànthànhcácýđịnhcaoquýcủaNgài.

“Ông Garnier đã có biết đôi chút về ý kiến và nguyện vọng của dânchúng,ôngấysẽhânhoantrìnhbàychoNgàirõsựviệc.Phầntôi,thưangàiĐôđốc,xinNgàichophéptôigởiđếnNgàilờicầuxinsauđây,cũnglàlờicầuxincủatấtcảnhữngngườitừnayđặtmìnhdướisựchechởcủaNgài:ảnhhưởngcủaPhápvừa lan rộngđếnBắckỳ,một cáchhết sứcđặcbiệt;chúngtôiyêucầuthếlựcấyphảiluônluônmạnhmẽvàlâubền.TôitinrằngChính phủPháp, khi chấp nhận thỏamãn nguyện vọng chính đáng đó, sẽsớmgặtháinhữngkếtquảcủanhữnghysinhcủamình.”[400]

GiámmụcGauthier thì lưuýGarnierhãyđềphòngnhữnghứahẹnđầythiệnchícủaTriềuđìnhHuếvàquyếtliệtkhuyênnêndùngsứcmạnh,vìchođó là giải pháp duy nhất có thể đưa tới những gì đáng kể. Ông viết choGarnier:

“TinNgàiđếnđãlàmchúngtôihếtsứcvuimừngvàhyvọngmộttươnglaitốtđẹphơnchodântộcthảmthươngđángđượclưutâmnày,họđãkéodàimột cuộc sống khốn khổ do sự ngu ngốc của những người cai trị họ.TrongthưmàngàiĐôđốcviếtchotôi,hìnhnhưngàiĐôđốctinrằngTriềuđìnhHuếcóthểmanglạichongàiĐôđốcnhữngbảođảmđầyđủbằngthiệnchí;theotôi,kinhnghiệmđãdạychotôikhẳngđịnhrằngtriềuđìnhđóhoàntoànkhôngcómộttíthiệnchínào,vàchỉcósứcmạnhmớicóthểbuộchọlàmtrònbổnphận.Lạinữa,TựĐứckhôngmạnhnhưngười ta tưởngđâu,

bởivìôngDupuis,vớiphươngtiệnrấtyếuớt,đãcóthểkhiếnVuanàyphảiđóngvaikẻnàixinnơingàiĐôđốc.TôihyvọngcóđượcniềmsungsướngsớmgặpNgàivàphụcvụNgàibằngtấtcảnhữnggìnằmtrongquyềnhạntôi.”[401]

TháiđộcủacácthừasaiTâyBanNha[402]lạikhác.HọtỏralịchsựvớingườiPháp,nhưngkhôngchegiấusựchốngđốiviệcdùngsứcmạnhmàhọcholàtaihạichoquyềnlợitôngiáo.Tháiđộ“hòabình”nàyđượcgiámmụcColomer,KhâmsaiTòathánhởBắckỳ,trìnhbàychoĐôđốcDuprébằngnhữnglờilẽnhưsau:

“...NgàiđãcómỹýchotôibiếtmụctiêucủapháibộcủaĐạiúyGarnier.TôirấtvuimừngnhậnđượctinđóvàthiếtthamongĐạiúyhoànthànhsứmệnhtronghòabìnhvàhạnhphúc.Vìmụctiêuđó,tôitìnhnguyệnphụcvụchoôngấybằngtấtcảnhữnggìphùhợpvớitínhcáchvàvịthếcủatôi,bởivìtôitinchắcrằngGiaTôgiáovà,nóichung,cảxứnàysẽcóđượcnhiềulợilộcnơisựmởcửamộtcáchhòabìnhchothươngmạivàchovănminhGiaTôgiáoÂuchâu.

“Tôisẽkhônghối tiếcđiềugìcảnếu,hoặcvìTriềuđìnhHuếthiếucẩntrọng, hoặcvì bất cứmột lý donàokhác,màquí ngài phải dùngđến sứcmạnh.

“Trongtrườnghợpđó,...xinNgàichophéptôiđượcnóilên,ngaytừbâygiờ,rằngsứmệnhcủachúngtôi,sứmệnhhòabình,vàlýlẽduynhấtkhiếnchúng tôicómặtởVươngquốcnày là rao truyềnGiaTôgiáo,nằmngoàimọivấnđềcótínhchínhtrị,nênbổnphậncủachúngtôilàtựgiữmìnhmộtcáchnghiêmkhắctronggiớihạncủamụctiêuvừanêu,hầukhônglàmtổnhạiđếnquyềnlợitôngiáo.”[403]

Vịgiámmụcnày cũng lặp lại cácýkiếnđó trong thưgởi choGarnierngày18tháng11.SaukhixácđịnhlạivớiviênsĩquanPhápvàvớiĐôđốcDupré những thiện cảm củamình đối với “những người con cao quý củanướcPháp”cùngsựchấpnhậnhợp tác“trongviệcđemvănminhGiaTôgiáokhaihóaVươngquốcAnNamnày,tronggiớihạncủachứcvụthiêngliêngcủamình”,ôngtabàytỏ“mộtdèdặtđể,trongtrườnghợpchẳngmaycósựvachạmbấtngờgiữahaiquốcgiachúngta,mọingườiđềubiếtrằngdùthếnàotôicũngkhôngthểlàmphươnghạiđếnchứcvụthiêngliêngcủatôichocáclýdorõràngcótínhchínhtrị.”[404]

Nhưvậy,khácvớithờikỳcủaBonard,cácthừasaiTâyBanNhacủanăm1873thẳngthắnphảnđốimộtcuộccanthiệpvũtrangởBắckỳ.Tháiđộnàydễhiểu:trênquanđiểmchínhtrị,nhưlàngườiTâyBanNhahọkhôngđượclợigìcả,bởivìnướcTâyBanNhakhôngcómặt;trênquanđiểmtôngiáo,

mộtcanthiệpnhưthếcóthểlàmhỏngmấttìnhtrạnghòabìnhmàhọđangsống,cùngnhữngquanhệtốtđẹpmàhọcóđượcvớinhàcầmquyềnViệtNamtừkhicóHiệpước1862.Vìthế,nhữngthừasaiTâyBanNha,tuyvẫnmộtmựcgiúpđỡcácsĩquanPháp,luônluônyêucầunhữngngườinàyvuilòngđểpháibộtruyềngiáocủamìnhđứngngoàimọiphiềnphứcchínhtrịvànhấtlàmọihànhđộnghiếuchiến.

SaukhichiếmHàNội,GarnieryêucầugiámmụcColomervàcácđồngđạongườiTâyBanNhachoôngtabiếttháiđộcủanhàcầmquyềncáctỉnhHảiDương,QuảngYên vàBắcNinh cũng như báo cho ông ta biết trướcnhững biện pháp thù nghịch có thể có của các nhà cầm quyền này nhằmchống lại ông ta hay chống lại cácnhàbuônnướcngoài.Ông ta nói rằngnhữngtintứcđósẽchophépôngta“thựchiệnhữuhiệuhơnvàchắcchắnhơnsựbảovệ”màôngtacónghĩavụđốivớihọ[405].

KhitỏlờicảmơnviênsĩquanPhápvềsựchechởđặcbiệtmàôngnàycholàphảiđemlạichopháibộtruyềngiáoTâyBanNhatrongtrườnghợpxảyranhữngbiếncốhămdọađếnbảnthânhaytổnhạiđếnsứmệnhcủahọ,giámmụcColomerđãchoGarnierbiết rằng“chođếnhiệnnay, chúng tôiđượcđủyênổn,nhờơnThiênChúa,vàchúngtôihoàntoànkhôngcógìđểsợrằngsựyênổnnàysẽbịbiếnđổinaymai”[406].

NhưngGarnier,bị thúcđẩybởi cácgiámmụcPháp, laomìnhvàoviệcxâmchiếmvùngđồngbằngvàđưachiếntranhvàogiáophậncủacácgiámmụcTâyBanNha.Bứcthưsauđây,củagiámmụcColomergởiGarnier,saukhiGia Lâm bị chiếm, đáng được dẫn toàn bộ vì nó chứng thực ba điềuchínhyếu: trướchết,các thừasaiTâyBanNhakhông tán thànhviệcxâmlăngthuộcđịadomộtnướckhôngphảilànướchọtiếnhành;thứhai,tráivớilời tuyên truyền của các thừa sai Pháp,GiaTôgiáo và tín đồ được chínhquyềnViệtNamđốiđãi rất tử tếvànghiêmchỉnh theoHiệpước; thứba,gian ý trong vụ Bắc kỳ là thuộc phía người Pháp, chứ không thuộc phíangườiViệtNamnhưnhữngthừasaivàcácsửgiacủahọxácđịnh:

“Thưaông,“Mụctiêucủathưnàykhôngcógìkháchơnlànóivớiôngrằngbổnphận

củatôilàduytrìhòabìnhtôngiáotronggiáophậntôi,vàvìtôithấynóđangbịxáotrộnbởicáckếhoạchđượcthựchiện,dolệnhcủaông,trongcáctỉnhmàquyềnlãnhđạotôngiáođượcgiaophóchotôi,nêntôikhôngthểlàmgìkháchơn là xinông lưuý chođiểmnày, hầu tránhnhữnghậuquảkhônghay.

“Vớichứcvụcủatôi,tôikhôngcónghĩavụđặcbiệtnàokhácđốivớicáctỉnhphíabênnàysôngHàNội,dođóxinônghãynghenhữnggì tôi trình

bàytrongthưnàybởivìtâmtrítôikhôngvướngmắcgìcảvàonhữngbiếncốxảyraởkinhđônày.

“Trước hết, tôi xin nói rằng hòa bình tôn giáo bị quấy phá hoàn toànkhôngphảibởicácquanAnNam,màbởinhững lýdokhácmà tôimuốnônglưutâmđến.Trướckhichứngminhlờixácnhậnnày,tôixinlưuýôngrằngtừkhihainướcđồngminhPhápvàTâyBanNhakýkếtcáchiệpướchòabìnhvớiVươngquốcAnNam,cácthừasaiTâyBanNhađãsốngtronghòahợphoàntoànvớicácquanAnNam,vàtrongnhiềudịpcácquannàyđãbiểulộnhiềucảmtìnhđốivớiGiaTôgiáocũngnhưđốivớichúngtôi,tựanhưnhữngnhàcầmquyềncủacácnướcÂuchâu.Nếucómộtvàingoạilệnàođó,chỉcầnkêugọiđếncácnhàchứctráchcaocấpcủaVươngquốclàsựviệcđượcsửachữangay.

“Ngoàira,tôibiếtrằngcácquanởcáctỉnhnàyluônluônchămlo(vớivẻthíchthúđặcbiệt)thếtđãitrọngthểnhữngngườiÂuchâuđếntrongtỉnhhọ,nhưgiámmụcGauthier,ôngSenezvànhiềungườiPhápkhácđãchứngkiếnkhihọđếnthămcáctỉnhnàyvàotháng11nămngoái.Tôiđoanchắcrằnghọđãkhôngđốixửvớiôngvàvớicácđồnghànhkhảkínhcủaôngnhưthế,nếucácôngcómột tháiđộhòabình trongbấtcứ tỉnhnàocócácpháibộTâyBanNha.Tiếcthay,biếncốHàNộiđãxảyrađúngvàolúccácquanởcáctỉnhấyđangsẵnsàngtiếpđóncácông(ôngvàcácđồnghànhkhảkínhcủaông)đểkhoảnđãimộtcáchthânhữuvàvinhdự.

“Sự‘độtkích’bấtngờvàothànhHàNộivàbứcthưnghiêmkhắc(vớilờitráchmắng),màônggởichohọ,đãlàmhọsửngsốtvàhếtsứcbốirối,vàmộtbiếncốquáquantrọng(siêuphàm)nhưthếchỉcóthểgieorắcnghingờtrongtâmtrícủanhiềungườitrongsốhọ.

“(Thưaông,chúngtahãythànhthực,điềuđóthựclàtựnhiênnơinhữngaicómộtchútlòngyêunước).

“Vìsợmộtkếtquảkhácnữavàcăncứvàolờicủaviênsĩquanmàôngđãpháiđếntôivàolúcấy,tôiđãcốgắng,quatrunggiancácthầygiảngcủatôi,trấntĩnhtinhthầncácnhàcầmquyềnAnNam,bằngcáchnóivớihọrằngnếu họ cư xử tốt và hành động hòa bình, đối với người Âu châu, thì họkhôngcógìphảisợ,rằngbiếncốHàNộilàmộtngoạilệvànhấtthời,rằngsựviệcđó chỉ liênhệđến cácquanởkinhđô, rằngnếunghĩkhác làxúcphạmđếntinhthầnhiệpsĩcủangườiPháp;nhưthế,tôikhuyếnkhíchhọcốgiữtháiđộhòabìnhnhưtrước,vànhândanhdanhdựÂuchâutôihứavớihọlàngườiPhápkhônglàmhọphảisợvàkhôngxúcphạmquyềnlợiquốcgiacủahọnếuchínhhọkhôngkhiêukhích.Nhờthế,tinhthầncácquanyêntĩnhlại;cácquancaitrịtỉnhBắcNinhchỉyêucầutôichoôngbiếtrằngcácchuẩnbịcủahọlàđểđánhnhữngkẻlàmloạnngườiTrungHoavàngườiAn

Namđangnổi lên trongcác tỉnhấy,chứkhônghềnhằmchốngngườiÂu;rằngnếungườiÂuđến tỉnh thànhhọ,họ sẽ tiếpđónmộtcáchnồngnhiệtnhấtmàhọcóthểlàmđược.Lolắngchohòabình,chosựyênổncủanhữngtân tòng của chúng tôi, cũng như lo lắng cho danh dựÂu châu, tôi nuôidưỡnghyvọngrằngkhôngmộtđụngđộnàosẽxảyratrênphầnđấtcủacácpháibộTâyBanNha,thìđúngngayngàytôitinchoôngbiếtvềtháiđộtốtđẹpcủacácquantạicáctỉnhđóđốivớingườiÂu,tôilấylàmbuồnphiềnkhiđượcbiếtngườiÂuđãdùngsứcmạnhchiếmhuyệnGiaLâm,thuộctỉnhBắcNinh,cáchchỗtôiởkhôngxa;sauđó,tôicũngrấtbuồnkhiđượcbiếttỉnhthànhphíaĐôngcũngbịchiếm.

“Dùtôiđãcốgắngtìmhiểuvẫnkhôngaiđưarađượclýdonàothỏađángcả.Cáchànhđộng thùnghịchđóchống lạidânbảnxứ, thưaôngChỉhuytrưởng,tựchúngđãđầyđủýnghĩa;vàvìtôierằngchúngchỉlàđoạnmởmànchonhữngbiếncốquantrọnghơn,nêntôimạnphépnóivớiôngrằngcácsựviệcấyđãlàmhạgiámộtcáchtrầmtrọngtôngiáocủachúngta,cũngnhư đặc tính và danh tiếngÂu châu, tại xứ này. Từ nay tôi còn được tínnhiệmgìvàcònmặtmũinàomàđếntrướccácvịquanấyđểnóivớihọrằnghãytinnơilờinóicủangườiÂuvàrằngngườiÂusẽkhônglàmchohọlosợnếuhọkhônggâysự;quanđiểmcủangườiAnNamsẽ rasaođốivớicácgiámmục thừasaivànhữngngườiÂukhác,khi thấynhữngngườiÂuđãhànhđộngkhinhsuấtnhưthế?Họsẽnghĩgì?

“Họsẽnghingờtấtcả,khôngphânbiệtngườinào,nướcnào,vàhọsẽtrởlạivớinhữngngượcđãiđãdiễnracáchnaykhônglâu(nhưđãthấybắtđầutáidiễn,chủyếuởcáctầnglớpdânthường)chốnglạitôngiáomàchúngtôiraogiảngcũngnhưchốngnhữngngườiÂuvànhữngconchiênngườiAnNam.ThưaôngChỉhuytrưởng,tôisẽđánhmấttínhcáchthiêngliêngcủatôinếu, trongnhữngtrườnghợpgaygonày,màtôikhônglấymột tháiđộnghiêmchỉnhđể trìnhbàychoông thấynhữngbất lợi trầm trọngđưađếnchoGiaTôgiáo,nếuôngvẫntiếptụchànhđộngnhưthế.Chắchẳnôngsẽthathứchotôivềviệcđãnóivớiôngbằngmộtsựthẳngthắnđầythânhữunhưvậy,vì tôikhônghềcóchủýxúcphạmôngtínàocả.ThiênChúađãtáchrờitôikhỏimộtcámdỗnhưvậy;chỉcónghĩavụcủangườichủchăn,màtôiđãnhậntrongngàytấnphong,làlàmviệcchođiềuthiện,vinhdanhtôngiáochúng ta,cùngvới tìnhcảmcủa tôiđốivớinhữngngườiconcaoquýcủanướcPhápmàtôihằngcầumongcóđượcsựthịnhvượng, là làmđộngcơcholờiyêucầucủatôi.

“Saucùng,đểôngkhôngcònnghingờvềsựtrongsạchcủanhữngýđịnhcủa tôi trongviệcmuốn làmđiều lợi chung,vàđểông tinnơinhững tìnhcảmcủatôiđốivớiông,tôikhôngcảmthấymộtngầnngạinàokhinóithêmrằng,nếuôngxétlàthuậntiện,tôihếtsứcsungsướngđượcbànbạclâudài

vớiôngtrongmộtcuộcthảoluậncócảgiámmụcPuginier,hoặcbấtcứmộtthừasaingườiPhápnào,hầulàmsángtỏmọiđiểm,làđiềukhôngthểlàmđượctrongmộtbứcthư.

“ThưaôngChỉhuytrưởng,ngoàicácđiềuđãnóitrên,tôiphảithêmrằng,nếunhưvớitưcáchgiámmụctôiphảihànhđộngtheocácchỉthịtôngiáo,thìvớitưcáchngườiTâyBanNhatôikhôngthểnhìn,bằngcặpmắtthanhthảndửngdưng,nhữngquyềnlợicủaTổquốctôibịxúcphạmvànướcTâyBanNhabịnhụcmạmộtcáchvôcớ;điềunàychắcchắnsẽđếnnếu[nướcPháp]chiếmđoạtcáctỉnhđómộtcáchvôcớvàkhôngbảovệcácquyềnlợiquốctếkhác,cũngnhưquyềnlợicủacácpháibộtruyềngiáoTâyBanNhatạiBắckỳ.

“Tôicũngmuốnnóivớiôngvềcáchthứccácônglàmnhụcdântộcđaukhổvàyếuđuốinày,nếunhữngđiềungườitakểlạilàđúng,bằngcáchchotàuchạyvàotậncáctỉnhthành,nhưngtốthơnnêndànhvấnđềnàychomộtdịpkhácthuậntiệnhơn.

“ThưaôngChỉ huy trưởng, tôi cảm thấyhết sứcđau lòngkhi phải nóimộtcáchcươngquyếtnhưvậyvớimộtđạidiệncủanướcPháp,nhưngsựtốtđẹp cho tôn giáo chúng ta, sự lo lắng chonềnhòa bình và hòa hảo, danhtiếng của châuÂuvà sự thịnhvượng củanhững tân tòngyêuquý của tôibuộctôiphảinóinhưthế.

“ThưaôngChỉhuy trưởng,đó lànhững tình cảmcủa tôi; vàdù saođinữa,tôivẫngởiđếnônglờichàoáimộcủatôi.”[407]

Bứcthưsauđây,viếtbằngtiếngViệtkhôngchỉnh(nhưngchỉcóbảndịchtiếngPháp)củamộtthừasaiTâyBanNhakhác,giámmụcRianoHòa,gởichoGarnier,trìnhbàyrõrànghơnthưtrênsựphẫnnộcủanhữnggiáosĩTâyBanNhatrướcviệclàmcủaPháp:

“Tôiđãchongườiđi thu thập tin tứcởnhiềunơi,và tôibiết rõvìmụcđíchgìmàtàuchiếnPhápđãđếnĐàngNgoài(Bắckỳ).Lòngtôiđauđớn,êchềvàbuồnbãkhiđược tinvề sự chiếmđóngHàNội, v.v...Banđầu tôikhông tin nơi cái tin dị kỳ này, tôi không hiểu đó là do duyên cớ gì[408].Nhưngsaucuộcđiềutratỉmỉvềcáclýdođó,dùtôikhôngtin,tôinhậnthấyrằng nước Pháp có ý định xâm chiếm toàn bộ ĐàngNgoài, và có thể cảnước.Vì thế,với tưcáchgiámmục, thươngxótbầyconchiêncủa tôi,vànhândanhGiaTôgiáomànướcPhápđanglàmtổnthương,nhândanhnướcTâyBanNhamànướcPhápđangthiếutôntrọngvàtỏrarấtkhinhbỉ,vớitưcáchngườiTâyBanNhatôilêntiếngphảnđốivàtrìnhbàybằngtấtcảtấmlòng,bằngtấtcảsứclựccủatôi,trướccácnướcÂuchâu,sựbấtchính,bấtcôngcủaPháp.NhândanhGiaTôgiáo,nhândanhnướcAnNam,vànhân

danhnướcTâyBanNhacũngnhưcácnướcÂuchâu,tôiyêucầunếuhiệngiờôngkhông thểphụchồi tình trạngcũvàchấmdứtmọihànhđộng thùnghịchthìítnhấtôngcũngphảiđểnguyênvẹncáctỉnh,phủ,huyện,làngvàxómmàĐứcGiáohoàngđãchỉđịnhchocácgiámmụcTâyBanNhaloviệctruyềnbáđứctinGiaTô.

“Tôikhôngmuốnquấyrầyông,nhưngđãđếnlúc tôiphảinói,nếuđếnlúcnàymà tôivẫngiữ im lặng là tôikhông làm trònbổnphận,vìnếu tôingậmmiệnglúcnàylàtôihànhđộngtráivớilươngtâmmình.”[409]

SaukhichiếmcácthànhởtảngạnsôngHồng,ngườiPháptìmcáchchiêudụvềvớimìnhcácthừasaiTâyBanNha,nhữngngườinàyvừagiúpđỡkẻxâmlược,vừamiễncưỡngchấpnhậncácbiếncố.CácbáocáocủaBalnyd’Avricourt,ChỉhuytrưởngquânsựởHảiDương,xácnhậnđiểmnày.Viênsĩquannày,khôngbiếttígìvềđịaphươngấy,cũngkhôngcókinhnghiệmtrong lãnh vực chính trị và hành chánh, không ngớt thỉnh cầu giámmụcColomerđếnđểlàmtrunggiangiữaôngtavớiquanTuầnphủHảiDươngcũngnhưđểgiúpôngtatrongviệctổchứclạitỉnhnày.GiámmụcTâyBanNhađãlàmthỏamãnlờiyêucầucủakẻxâmlượcnhưngkhôngchegiấusựlạnhnhạt[410].

Tuynhiên,cũngnênnóirõrằng,nơicácgiámmụcTâyBanNhakhác,sựchốngđốikémrõnéthơn,ítralàởbềngoài;vàmộttrongsốhọ,giámmụcCézon,tỏrahếtsứcsẵnsànghỗtrợngườiPháp“trongcácviệcquantrọngmàtôikhôngthểlẩntránh”[411].

Tómlại,tháiđộcủanhữngthừasaiTâyBanNhabịchiphốibởimộtnỗilohaimặt:locứuvãnđượcchừngnàohaychừngđósựbìnhyêntrongcácgiáokhucủamình,vàlogiữgìnđừngđểbịliênlụyvớikẻxâmlăngtrướcmắtnhàcầmquyềnvàdânchúngViệtNam.Nhờởsựdèdặtđó,họđãthànhcôngkhánhiềutrongviệcgiữđịaphậncủahọtránhkhỏimộtcuộcnộichiếntươngtàn,đãlàmđẫmmáucáctỉnhhữungạnthuộcđịaphậncủacácgiámmụcPháp.

II.NỘICHIẾNVÀCHÍNHSÁCHCỦAPHILASTRETrở thànhchủvàchúa tểBắckỳ,Garniervũ trangcho tất cả cácbăng

đảngđếntrìnhdiệntrướcôngtavàmởcửachotấtcảnhữngtêncướpbiển.Nhưngquânlínhcủaôngtabịphântánthànhnhữngnhóm15hay20ngườitrongcácthànhquáchrộnglớn,nênhoàntoànbấtlựctrongviệctrấngiữvàngănngừanạncướpbóc.Thêmnữa,họ lạibịvâyquanhbởinhữngtínđồGiaTôvànhữngngườicộngsựbấthảochỉlolợidụngtìnhtrạnghỗnloạnđểvơvétvàđểtrảthù.Nộichiếnbùngnổ.

A.Chiếntranhgiữa“ĐảngNhoSĩ”và“ĐảngGiaTô”CáctínđồGiaTô,tựcảmthấylàkẻmạnhnhất,tấncôngcáclàngkhông

GiaTôgiáo,trảthùrấtmựcdãman,nhưbáocáocủacácsĩquanPhápchothấy.SauđâylàvàivụtheolờithuậtcủaHarmand:

“Ngày18 tháng12,haingàysaukhiđếnnơi,donhậnđượcmột lá thưkhẩncấpcủaGiámmụcCézon,ngườiTâyBanNhađóngcáchNamĐịnhvài dặm, tôi phái đến ông ta Thượng sĩ Boilève và hai tay súng Picot vàMartin,đitrênmộtchiếcthuyềncótrangbị4đạibácnhỏvới100línhcủatướngBa.Đikhôngcóthôngngônvàbịlừagạtmãi,ngườitađưahọđinhưđoànquânchiếnthắngquanhiềulàngmạc,vàdùvớimệnhlệnhdứtkhoátcủatôicùngvớiýmuốntuânphụccủahọ,họchỉvềtớiNamĐịnhbangàysauđó.Trongchuyếncôngtác,ngườitađặthọđiđầumộtđoàndânbảnxứtoànlànhữngtínđồGiaTôgiáo,chiếmvàđốtmộtlàngcủakẻcướphoặccủacácnhànhocóvũtrang[412].Họgiếtkhoảng10người,trongđócómộtngườichỉhuy;cácngườibịthươngđềubịhànhhạ,bịtrấnnướchaybịthiêusống,chùachiềnbịphá.Nhữngconchiênđótỏrarấtcanđảm,nhưngtôitựhứasẽkhôngđểchohọbắnmộtphát súngnàonữanếukhôngcó tôi (bấtchấpnhữnglờikhuyênmàtôinhậnđược)đểchohọthấychínhtôichốnglạicáccảnhdãmanđó,sẽchỉtấncôngcáclàngchắcchắnlàcótộiđểtránhchonhữngconchiêncuồngtínđókhỏibịtrảthù,trongtrườnghợpngườiPhápthấtbạihoặcthayđổichínhsách”[413].

“...Chúng tôi lần lượtchiếm4 làng,bắt5ngườichỉhuy,nhưngkhôngphảilànhữngngườinổitiếng,họsẽbịxửtửhômnay,vàgiếtítnhấtkhoảng50người có trangbịgiáohoặcgậy...Các thủybinhmệt lử,nhưng rấthàilòngvềchiến tíchcủamình.ViênThượng sĩvàhaingườimà tôigởiđếngiámmụcCézonđãtrởvềngàyhômkia.Pháibộtruyềngiáođãpháihọđếnmộtngôilàngcủangườingoạigiáo,ítnhiềutheotrộmcướp,họgiếtkhoảng10người;họkểchotôirằngnhữngngườiAnNamtheohọhànhxửnhữngngườibịthươngmộtcáchtànbạokhủngkhiếp,pháhủytoàndiệnmộtngôichùatronglàng,tấtcảcácviệcnàydiễnratrướcsựthỏamãncủacácGiáosĩTâyBanNha...”[414]

Harmandkết luận: “Nếuchúng tađếnđóngvĩnhviễnởđây, thìnhữngconchiênsẽgâynhiềuloâuchocácviênthanhtrasẽđượcgởiđếnBắckỳ,vàsẽbuộchọphảitrảgiáđắtchocácviệcmàhọđanggiúpchúngtôihiệnnay.”[415]

CácsĩquanPhápđềuđồngthanhcôngnhậntráchnhiệmnặngnềcủacácgiámmụcvàthừasaitrongcácvụtrảthùmanrợấy.Philastreviết:“KhôngthểchốicãiđượcrằngmộtsốgiámmụcPhápđãhùatheonhữngganhghét

đang lênmen tại nơi họ sống; họ đã làm hại nghiêm trọng quyền lợi củanhững con chiên của họ khi đẩy những người này vàomột cuộc nổi dậychống Chính quyềnAnNam. Cuộc chinh phạt của Pháp chỉ là cái cớ bềngoài,trongthâmsâuđâylàsựtranhchấpphephái.NênlưuýlàmộtsốvụdấyloạncủanhữngngườitựxưnglàconcháunhàLêđềucócácthủlãnhGiaTôgiáo.”[416]

CầmđầucácbăngđảngnhữngngườitheođạoGiaTô,đicướpbócvàđốtphácáclàngkhôngtheođạoGiaTôvàtriệthạcácchùachiềnởđó,thườnglàcáclinhmụcvàthừasai:họbổnhiệmcácviên“Đội”,tụtậpbinhlínhmà,theolờithúnhậncủahọ,gồmphầnlớnlàđầutrộmđuôicướp.Harmandnói:“Tôichỉthấycáclinhmục;dânchúngtinrằngchínhcáclinhmụclàngườichủtuyệtđối,vàtôithấynơidânchúngmộtnỗibấtmãnrấtđángđượcthathứ.”[417]

Vềsau,viênCôngsứđầutiêntạiHàNội,Rheinart,tuyênbố:“Tôidámnóirằng,đôikhilòngnhiệtthànhtôngiáohìnhnhưđãlàmbiếnđổicáctưtưởngcôngbình,chânlývàbácáinơinhữngthừasai,vàhọđểmìnhbịlôicuốnvàochínhcáclỗilầmmàhọnhìnthấynơicácđốithủcủahọ.”[418]

TronglúcGarnierchiếmcácthànhởmiềnBắc,ĐôđốcDupréthúcgiụccácnhàthươngthuyếtViệtNamkýhiệpước,vìôngtangạiphảnứngcủaParisvànhữngrắcrốicóthểdẫnđếnbởichiếncôngcủangườimàôngđãpháiđi.NhưngcácsứgiảcủaHuế,bịgiữlạiởSàiGòn,khôngcóquyềnhạngìđểcamkếtvềđấtnướchọ.Đằngkhác,họnói, làmsaonóichuyệnhòabìnhkhingườiPhápgâychiếnvớichúngtôi?

Vì thế,vừagởiviệnbinhramiềnBắc,ĐôđốcvừapháimộtsĩquanraHuếđểtrìnhbàytrựctiếpcácđiềulàmcănbảnchomộtdànxếpvĩnhviễnhầuchấmdứtmộttìnhtrạngmàôngthấycónguycơngàycàngđángsợ.ĐạiúyHảiquânPhilastre, thôngdịchviên trongmọicuộc thương thuyếtgiữaDuprévàcácsứgiảcủaHuế,đượcchọnchocôngtácnày.

ViênChánhsứLêTuấn,bịbệnh,khôngthểrờiSàiGòn;ĐệnhịSứgiảNguyễnVănTườngđượcpháiđivớiviênsĩquanPhápraHuế.TạiKinhđôHuế,khiđượcbiếtnhữnggìđãxảyraởHàNội,cùngnhữnghoạtđộngcủaGarniermàôngtacholàtaihại,PhilastrequyếtđịnhđiraBắcđểthảoluậnvớiGarniervàđểbuộcôngnàythihànhcácchỉthịsaucùngmớinhậnđược.NguyễnVănTườngcùngđivớiôngta.

VừađếncửasôngHồng (24 tháng12),PhilastređượcbiếtcáichếtcủaGarniervàtìnhtrạngbithảmởBắckỳ.Mấtviênchỉhuy,khônglãnhđạo,khôngkếhoạch,ngườiPháphoảnghốttrướcmộttìnhtrạngkhôngthểkiểmsoát đượcnữa.Nội chiến lan trànmiềnBắc:Bắckỳđã trở thànhmột bãi

chiếntrườngvàmộtđámcháy.ViệcđầutiênmànhàthươngthuyếtPhápphảilàm,ngaykhiđếnBắckỳ,

làngănchậnsựhỗnloạn,bảovệcáctínđồGiaTôchốnglạitrừngphạtcủagiớiNhosĩvàchấmdứtnộichiếnmàôngtasợrằngcáchậuquảsẽrấtkhốcliệtchocácpháibộtruyềngiáo.Đểlàmcácviệcnày,trướchếtôngtagởiđếnKẻSở,nơicópháibộcủagiámmụcPuginier,mộtđội30ngườiđểbảovệ, rồimột đội thứ hai để cho viên sĩ quan chỉ huy ở đó có thể lùng rảochungquanhPhủLývà“nếucódịp,sẽchonhữngkẻđốtnhàmộtbàihọcthíchđáng”.Cùnglúc,ôngtapháitàuEspingolevàocáctỉnhNinhBìnhvàNamĐịnhđểđedọanhữngkẻđốtnhà,chấnchỉnhuyquyềncủacácquanchứcTriềuđình,vàđểbảovệcáctínđồGiaTôbằngsựcómặtcủanó.Sauđó, theo lờiyêucầucủaGiámmụcColomer,qua trunggian tàuScorpion,ông ra lệnhcho thuyền trưởngcủa chiếcEspingoleđếnviếngpháibộ củagiámmụcCézon[419].

PhilastreviếtchoĐôđốcDupré:“Tôihyvọngcáchỗnloạncủanộichiếnsẽchấmdứtliềnsauđây.Nếuchúngkhôngchấmdứtthìtámngàysau,kểtừhômnay,chúngtasẽphảicanthiệp;đólàđiềurấtđángtiếc,vìnếukhôngchúngtasẽkhôngthấyđượchồikếtthúc.Ítra,trongtrườnghợpnày,sựyếuđuốicủaChínhquyềnAnNamđượcchứngtỏvàthừanhận,vàtráchnhiệmvềnhữnggìdiễnrasausựcanthiệpcủachúngtasẽkhôngtrútlênchúngtađược.Cáidiễnrasauđó, theo tôi,chắcchắnphải làcuộcnộichiếnởBắckỳ.”[420]

Được giao phó trách nhiệm bảo vệ những người theo đạoGia Tô, cácnhómquândoPhilastrepháiđi các tỉnhđãvượtquamệnh lệnh, laomìnhvàocáccuộcđànápnhữnglàngkhôngtheođạoGiaTômàhọnghilàcóchegiấucácnhàNhonổi loạn[421].Hànhđộngnhưvậychỉ làmhại thêmchonhữngngườitheođạovàmàisâuhậnthùvềphíanhữngnhàNho.Thậtvậy,sự đàn áp của người Pháp càng tàn bạo bao nhiêu, thì các nhàNho càngtrừngtrịnhữngngườitheođạoGiaTônghiêmkhắcbấynhiêu.NhưnghànhđộngtrừngtrịcủanhàNhokhôngchỉbắtnguồntừhậnthùtôngiáo,nhưmộtsốngườiviếtsửđãnói;đúnghơnđólàsựbiểulộcủalòngyêunướcbịlăngnhụcbởiđiềumàhọxemnhưmộtsựphảnquốctrângtráocủanhómthiểusốdânchúng.

Nhưvậy,nộichiếncàngngàycàngtànkhốc.Harmandkể:“GầnPhủLý,chúngtôithấymộtđámđôngcóvũtrangchạytrênbờsông,giươngcờPháp.Tôi tin đó là những con chiên từ Kẻ Sở phái đến để canh gác cho quanPhủ[422].PhủLýrấtxáotrộn.Cácquanchứcvàviêntướng,dongườiPhápbổnhiệm,đãchạytrốn,bỏlại14ngườicủahọchocácnhàNhobắt.Cácnhà

Nho,dohailãnhtụtênlàCaiTrứvàTưQuảnchỉhuy,đãchiếmPhủđườngvàđểmặcchokhobạcvàkhohàng(đềukhálớn)bịcướpbóc.

“ĐếnKẻSở,ngườitakểlạichotôiđiềumàchúngtôiđãbiếtlàtạimọigiáokhuđềucómộtsốlàngbịđốt,cóngườivàlinhmụcbịgiết.Chúngtôithấymộtsốlớnlàngbịthiêurụitừđầuđếncuối.Khổthay,cứmỗikhicácconchiênthấykẻthùcủahọbiếnmất,hoặchọtựthấymìnhmạnhhơn,làhọlạiđihànhquân,trảthùkhônggớmtay,thếlàđếnphiênhọlàngườiđốtvàgiết.Hầuhếthọđềuđượcvũtrang,vàtôitinrằngchínhnhữngthừasaicũngkhómàngăncảnnổiviệcnày.Đólàđiềuthậtđángtiếc,bởivìcácquanmớitừHuếrađềunhâncớđómàxácđịnhrằngchínhnhữngconchiêngâysự,chínhnhữngngườinàylànguyênnhânđầutiêncủamọikhổđau.Hơnnữa,vìnhữngconchiêncónhiềukhígiới,nêncácquanấysẵnsàngxemđólànhữngkẻlàmloạn.

“TừKẻSởđếnNinhBình,hoàntoànhỗnloạn,ítralàởphíatảngạn(tỉnhNamĐịnh).Phíahữungạn tươngđốikháyên tĩnhvà làmchỗ tỵnạnchonhữngngườibịcướpbóckhốnkhổ,chỉmangtheonhữngmảnhđồvụncủanhàcửahọởcáchxaphíatrênchỗpháibộlốivàidặm.Cácbăngđảngđóđãcảgancướpbóctrướcmắtchúngtôivàcòndámtháchthứcchúngtôinữa:chúngtôibắtbuộcbắnvàiphátnhưngkhôngcóthìgiờđuổitheo.Lậptứcmộtđámcháylớnbùnglênphíasauchúngtôi;vàđólàcácconchiênđitheochúngtôilênbờđãđốtcáclàngcủangườingoạigiáo...

“TỉnhNamĐịnhhoàntoànbịxáotrộn...ĐingượcconrạchNamĐịnh,chúng tôi gặpmột sốxác chết trôi xuống theodòngnước.Không thểbiếtnhữngxácnàytừđâutrôiđến...”[423]

Nhằmchấmdứtcáchànhđộngtrừngphạtcủanhữngnhànho,Harmandđềnghịbuộccácquanbỏtùcáclãnhtụcóuythế,nhưTamĐangvàRoanQuê,vàkhôngngầnngạibắtgiađìnhhọlàmcontin,“phươngcáchdãman,nhưnghiệunghiệm”[424].

ÝcủaPhilastre thìkhác.Ông ta tin rằng sựđànáp trực tiếpcủangườiPhápchắcchắnsẽđưađếnnhữngvụtrảthùtrênđầunhữngngườitheođạoGiaTôngàynàomàngườiPhápphảirútquân.Thêmnữa,sựchechởcủangườiPháplàmộtnguyênnhâncủasựrốiloạn,bởivìnhữngtínđồGiaTôlúcnào cũng lợi dụngđể trả thù.Về sauRheinart viết: “Ngaykhi tự cảmthấyđượccóchỗdựa,nhữngconchiênkhôngngầnngạiđốtnhàvàtànsátnhững lánggiềngcủahọ,và, cũngnhưnhữngngườinàykhi cần,họbiệnminhcácviệclàmtànbạoấybằngnhữnglờivukhống.Đólàviệchọđãlàmnămngoái,vàchínhviệclàmnàyđãgâynêncácvụtrảđũamàngườitagọimộtcáchsailầmlàcácvụđànáptôngiáo.Nếukhichechởhọ,chúngtađể

họdẫndắtmộtcáchmùquáng,chúng tasẽgâynênmộtphảnứngdữdộichốngnhữngnhànho,phảnứngnàykhôngkémmanrợ,khôngkémtànbạohơncácvụđànáphiệnnay.”[425]

Trongkhinhữngxáotrộnxãhộigiatăng,tìnhtrạngcủađoànquânviễnchinhbénhỏcủaPháptrởnêncànglúccàngđánglongại:khôngđượcviệnbinh, không có tiền bạc, không còn lương thực và đạn dược[426]. Khoảng300línhPhápmệtmỏivàbịcô lậpởcáchxabờbiểnkhoảng300câysố,giữamộtxứđắmchìmtrongtìnhtrạngvôchínhphủ,lạibịbaovâybởicácbăngđảngCờĐenthiệnchiếnvàsẵnsàngtấncông.Làmthếnàođểrakhỏitìnhtrạngnguyhiểmnày?

B.ChínhsáchcủaPhilastreTinGarnierchếtđãgâyxúcđộnglớnởSàiGònvàởParis.VụBắckỳ

biếnthànhmộtbikịch,ĐôđốcDuprébỗngthấykếhoạchcủamìnhbịxáotrộntấtcả,mộngướctiêutan,tươnglaimờmịt.CótinđồnôngtasẽbịđưaraHộiđồngChiếntranh.Ngày4tháng1năm1874,trongmộtvănthưgởiBộtrưởngThuộcđịa,ôngtacốbiệnhộvàtrútmọitráchnhiệmchoGarnier.Cùng lúcđó,Bộ trưởngThuộcđịa gởi choông tamột văn thưđềngày7tháng1trongđó,bằngmộtgiọngnghiêmkhắc,BộtrưởngnhắclạichoôngtalệnhkhôngđượcchiếmBắckỳmàphảigấprútkýkếtvớiHuế:“BiếncốđaubuồnmàôngbáochotôibiếtbiệnminhchonỗilongạimàtôiđãtrìnhbàyvớiôngvềviệcpháibộđượcgởiđếnBắckỳmặcnhữnglờingăncảncủatôi.Đứngtrướcsựviệcđãrồi,tôichỉcóthểhyvọngrằngcáichếtcủacácsĩquancủachúngtangàynayđãđượctrảthùvàdanhdựcũngnhưảnhhưởngcủachúngtađãđượccứuvãnbằngmộttrừngphạtnhanhchóngvànghiêmkhắc.TôiyêucầuôngtrongmọihoàncảnhphảihànhđộngtrongsựhòahợphoàntoànvớicácđạidiệncủaTriềuđìnhHuế.Bằngmọicách,ôngphảigấprútkýkếtmộthiệpướcmàkếtquảsẽđưađếnsựrútquânrakhỏithànhHàNộibởivì,tôinhắclạivớiônglàChínhphủtuyệtđốiđòikhôngđượccóvấnđềchiếmđóngkéodài,càngkhôngđượcchiếmđóngvĩnhviễn,mộtphầnlãnhthổnàocủaBắckỳ.”[427]

Dù muốn dù không, lần này Dupré phải tuân lệnh. Ông ủy thác choPhilastreviệcvãnhồihòabìnhởBắckỳ.

Chúng ta nhớ lại rằng Philastre được cử raHuế ngày 7 tháng 12 năm1873để trìnhbàyvớiTriềuđìnhViệtNamcácđiều làmcănbảnchomộthiệp ước mới. Trước khi lên tàu, ông ta nghĩ là phải nói với Garnier vềnhiệmvụmàôngtađượcủythácvàvềsựbấtmãncủamình.GiữaGarniervàPhilastretrướcđâycómộttìnhbạnvữngchắc,vìvậyPhilastrecóthểnóithẳngtrongthư,quađóchúngtathấyđượcpháchọacủachínhsáchmàông

tasẽthựchiệnởBắckỳ.Philastreviết:“Khi nhận được thư anh, tôi vô cùng sửng sốt. Tôi cứ tưởng đó chỉ là

nhữngđedọasuông.“Khôngbiếtanhcónghĩđếnnỗixấuhổsẽtrútlênanhvàlênchúngta,

khingườitabiếtrằnganhđượcpháiđiđểtrụcxuấtmộttaybịpbợmvàđểtìmcáchđiđếnmộtgiảiphápvớicácviênchứcAnNam,anhlạiliênkếtvớitay phiêu lưu đó để bắn, một cách bất thần không báo trước, vào nhữngngườikhôngtấncônganhvàcũngkhôngtựvệ?Taihạithậtkhôngsửachữađược,choanhvàchocảmụcđíchmàởPhápngườitanhắmđến.

“VậylàanhđãđểchotênDupuiskialôicuốn,lừaphỉnhvàlèoláisao?Cácchỉthịanhnhậnkhôngbảoanhlàmnhưvậy;tôiđãbáotrướcchoanhlàngườiAnNamsẽkhôngbaogiờchịu thương thuyếtvới anh, anhđã thừanhậnvớitôiđiềuđó.

“Đôđốcchưathấyhếttấtcảsựnghiêmtrọng,tấtcảsựghêtởmtrongsựxâmlượccủaanh;ôngtatheomộtđườnghướngthậtkỳlạ.Vụnàysẽkhiếnchomọingườilaóphảnđốicảôngtavàcảanh.

“ChínhphủAnNamsẽlàmgì?Tôichưabiếtgìcả.CácSứgiảHuếđềuđaubuồnvàphẫnuất:họmuốnhòabình,vìhọthấyrõrằngđâylàđònhiểmđộccủaĐôđốcvàôngtađãquyếtđịnhđiđếnchiếntranh,nếucần,nhưngtôikhôngbiếtđượcliệuChínhphủđầytựhàocủahọcókhamnhẫnnỗiđểchịuđựngsựxúcphạmnàyvàcácđiềukiệnnhụcnhãmàThốngsứđãđặtrachohọkhông.

“Tôiđoánngườitasẽtiếpđóntôirấtlạtlẽo;dùsaochăngnữatôicũngsẽcamchịu,vìhọcólý.

“Phầntôi,tôikhôngcònmuốndínhlíugìnữavàocácvụthươngthuyếtđượcmởđầukỳdịnhưthếnày.Nhưngkhôngđược, tôikhôngthểtừchốicôngtácmàĐôđốcgiaocho.Nhưngtôirấtbuồntiếcvềmọichuyệnđãxảyra,vàtôikhôngthấycáccuộcthươngthuyếtsẽđemđếncáigìtốtđẹp,tronghiện tại cũngnhư trong tương lai.Mong rằngphầnanh, anh thoát rakhỏitìnhtrạngnày.”[428]

ỞĐàNẵng,PhilastređượcbiếtvềtrậnđánhHàNội,vụchiếmNinhBìnhvàHảiDương,vềviệcHuếgởiquânraBắc,vềcácchuẩnbịchiếntranhcủaTriềuđìnhViệtNamvàvềviệcdânchúnghoảnghốttrốnchạylánhnạnvàotrongnộiđịa.TạiHuế,haiThượngthưBộLễvàBộNgoạigiaochoôngtabiếtviệcNamĐịnhbịchiếm,vàchobiếtrằngVuamuốnôngtacùngđivớiĐệ nhị Sứ giả Nguyễn Văn Tường ra Bắc để giải quyết tình hình vớiGarnier. Philastre không chịu, viện cớ là ông ta vừa nhận được lệnh của

DuprétriệuvềSàiGòn,nhưngcácThượngthưcủaHuếtuyênbốmộtcáchcươngquyếtrằngsựcómặtcủaôngtaởSàiGònlúcnàykhôngcầnthiếtvìthương thuyết chỉ có thểđượcnối lại saukhinộivụBắckỳđãgiảiquyếtxong. Philastre viết choĐô đốcDupré: “Vì khi cho lệnh triệu hồi về SàiGòn,Đô đốc chưa được biết các biến cốNinhBình,HảiDương vàNamĐịnh,vàtrướcsựxácđịnhdứtkhoátlàcuộcthươngthuyếtsẽchỉđượctáilậpsaukhigiảiquyếtxongvấnđềBắckỳ,nêntôinghĩrằngtôiphảitựlấyquyếtđịnhvàchấpthuậnởlại”[429].

Thế là tự ý mình, và không nhận được sự chấp thuận của Đô đốc,PhilastrequyếtđịnhraBắccùngvớiNguyễnVănTườngtheoyêucầucủavuaTựĐức.Ngày18tháng12,NguyễnVănTườngđưaôngtađọcmộtbứcthưcủaGarnier,bức thưchứađựngnhữngđòihỏingỗngượcvàkết thúcbằngmộttốihậuthư,thếnày:“Nếucácôngkhôngchấpnhậncácđiềukiệncủatôi(nềnBảohộPháp),thìngàymồng7thángtớitôisẽtuyênbốBắckỳđộclậpdướisựbảohộcủaPháp”.

Một đằng là các văn thư cùng các cam đoan hòa bình củaDupré,mộtđằnglàcáclềlối“siêungoạigiao”kỳdịcủaGarnierkhiếnTriềuđìnhHuếhếtsứcbốirối.TựĐức,bịhaiphechủhòavàchủchiếnlôikéo,khôngbiếtnên theobênnào[430]. Phe chủ chiếnđềnghị baovây cácnhómquân củaGarnierđangphântántrongcácthànhphố;chínhVua,lúcđầu,cũngquyếtđịnh thàkhángchiến trong tuyệtvọnghơn làđểmấtBắckỳ.NhưngdướiảnhhưởngcủaNguyễnVănTường,màtheolờiPhilastrelà“rấtthếlựcvàrấtảnhhưởnglúcnày”,cuốicùngphechủhòađãthắngvàđãkhiếnchoTựĐứcchịuthươngthuyết.VualạicòncửmộtTổngđốcvàmộtThamtri[431]raHàNộiđểthảoluậnvớiGarniervềvấnđềthươngmại,dùôngtathấyđólàcáinhụclớn.TựĐứccảmthấythếyếucủamình.Bâygiờôngchỉcầngiữthểdiện,tứclàtựýthươngthuyếtchứkhôngphảidosứcépbằngvũlựccủaGarnier[432].

PhilastrerờiKinhđôngày20tháng12,vàđếnBắckỳngày26.Ôngtanói,mụcđíchduynhấtcủaôngtalàgiúpsanbằngmọikhókhănvànhấtlà“tránhchoBắckỳmộtcuộcnổiloạndochúngtatạonênrồisauđóchúngtalạibuộcphảiđànáp,làmđổmáumộtcáchvôích”[433].

Ngày 29 tháng 12,một thỏa ước được ký giữaNguyễnVănTường vàPhilastre,theođó,tỉnhHảiDươngsẽđượcgiaolạingày31,lúc10giờsáng,choChínhquyềnViệtNam.NguyễnVănTườngbổnhiệmcácviênchứcvàchogọiquânđộiởBắcNinhđếnđểtrấnđóng,vàolúcđộiquântrúphòngPháp(15người!)rútlui.

HainhàthươngthuyếtPhápvàViệtrờiHảiDươngđiHàNội,ngày31.

Đếnnơingày3 tháng1năm1874,họđược tiếpđónbởihaiviênquandoHuếgởirađểthươnglượngvớiGarnier,bởigiámmụcPuginier,giámmụcSohier,giámmụcColomervànhiều linhmụcđược tụ tậpvềHàNội.Haiông Tường và Philastre lại kýmột thỏa ước tương tự như Thỏa ướcHảiDương nhằm hoàn lại cho Chính quyềnViệt Nam hai tỉnhNinh Bình vàNamĐịnh.

Nhưngtạiđây,cũngnhưtạiHảiDương,mộtkhókhănthựcsựhiệnra:cácquanchứccũvàcácbộđộiđịaphươngđềuđãbiếnmất,chỉcònlạicácbăngđảngvũ trang,mạnhainấy làmtheoýmình.NguyễnVănTườngvàcácquandoHuếgởirayêucầuvànănnỉđốiphươngchohọcóthìgiờvũtrangquânđội;họsợnạncướpbócxảyratrênnhữnggìcòncướpbócđượcvà sợnhất là sựchiếmđóngcácnội thànhbởicácnhómnổi loạnnàođó,chưakểđếnchiến tranhđẫmmáugiữagiớinhàNhovàgiới theođạoGiaTô.

TìnhtrạngdoGarnierđểlạithậtlàthảmhại,choChínhquyềnViệtNamcũngnhưchoquyền lợicủaPháp.Philastre tỏ rahết sứcnghiêmkhắcđốivớingườibạnquácốmàôngtacholàphảichịuhoàntoàntráchnhiệmvềthảmhọaBắckỳ.VănthưôngtagởichoĐôđốcDupré,ngày5tháng1năm1874,làmộtlờibuộctộithậtsựvềhànhđộngphiêulưuvàvôtráchnhiệmcủaGarnier:

“Tươnglaisẽrasao,khómàđoántrướcđược.NếuChínhquyềnAnNamthànhcôngtrongviệclàmyênvàchếngựcơngiôngtốmàGarnierđãgâynên,chúng tavẫncònphảixấuhổvìđã thựcsựđemmộtđoàncướpbiểnvàophápháchmộtxứmàchúngtađãluồnláchvớitưcáchđồngminh.

“ChúngtachịutráchnhiệmvềcảnhvôtrậttựdomộtviênchứcPhápgâyra,vềcácthiệthạivậtchấtlớnlao,vềcácchiphívôích,vềsựmấthếtchiếncụ tronghai lầnchiếmđóng.Nhậnxétnàycóvẻgaygắt, nhưngđó là sựthật; nó không xúc phạm đến danh dự của một nhóm binh sĩ anh hùng,những người đã chịu đựng khôngmột lời than phiền những thiếu thốn vànhững mệt nhọc của một chiến dịch không mệnh lệnh, không dự phòng,khônglươngthực,khôngquầnáovàkhônggiàydép.Giátrịcủanhữnglínhchiếnnàyvượttrênmọilờicatụng;mộtsốvịchỉhuytrẻtuổicũngthế,họtiến tới trướcmàkhôngthấygìngoàicác thànhphốphảichinhphụcbằngcáchphungphí,chomộtcôngviệcđángghét, sựcancường, lònghămhởmàlẽranênđượcdùngchomộtcôngviệcítbấtlươnghơn.

“Bỏquasựlạcđềnày,tôixinnóirằngchúngtađangđứngtrướcmộtxứsởmàchúngtađãlàmhỏnghếtmọicơhộichotươnglaimàcũngchẳnglàmnêncáilợigìchohiệntại,trướcsựtatháncủaChínhphủAnNammàchúngtađãgâynênmộtthiệthạilớnvềtinhthầncũngnhưvậtchất.Hơnnữa,mục

đíchmàngườitanhắmđếncólẽkhôngtốtđẹpnhưngườitađãnóiđâu...“Tráilại,nếuChínhphủTựĐứckhôngđủsứctáilậpngayuyquyềncủa

họ, thì hiệpước sẽ buộc chúng ta phải giao chiến chốngnhữngngười chỉmuốnnổidậytheokiểucủaôngGarnier.

“Hay làchúng tanênbuôngBắckỳ,nhưmột sốngười sẽ thúcđẩyĐôđốc,chăng?Haylàchúngtachiếmluônxứđó?

“Nếuthế,mộtcuộcviễnchinhhaotốnsẽbắtđầu;trongtrườnghợpthứnhất,nộichiếnsẽxảyravànộichiếnđóchỉcóthểdịuxuốngbởikhígiớicủachúngta;trongtrườnghợpthứhai,támphầnmườidânchúngsẽchốngchúng ta.Cầnphảimấtnhiềunămnỗ lựcvàcầnphải có6.000hay8.000quânđểthấyđượckếtcục.Thànhquảcủasựliềulĩnhđiênrồnàythậtthảmhạitrênmọimặt.”[434]

ChiếmhaybỏBắckỳ,cảhaiphươngthứcđềukhôngthểquanniệmđược,nhưngkéodài sựchiếmđóngvớimộtnhúmngườibịcắt lìakhỏibiển,bịdínhchânbấtđộngtrongmộtxứđầyloạnlạc,làđặthọtrongmốinguycơbịtiêudiệt.ToànbộchínhsáchcủaPhilastrephátxuấttừnhậnxétđơngiảnđó.Bởivậy,ngaysaukhiđếnnơi,ôngtachorútquânrakhỏicácthànhtrongvùngđồngbằngvàgiaotrảlạichoChínhquyềnViệtNam.NhưngkhiquânđộiPháprútđi,phongtràoyêunướccủacácnhàNholiềnchiếmchỗvàthúcđẩy cả xứ chốngngườiPháp, và chống lạimọi nhượngbộmàTriều đìnhHuếcóthểchấpnhậntrongthươngthuyếtvớingườiPháp.Vìthế,“phươngthuốcduynhấtvàchúthyvọng,lươngthiệnvàđànghoàngnhất”làcùngđivớiTựĐức,hếtsứccốgắnggiúpchínhphủnàykhôiphụcuyquyềnởBắckỳ.ĐólàchínhsáchmàPhilastrekhuyênĐôđốcDuprénêntheo,chínhsáchduynhất,ôngtalặplại,cóthểcứuvãntìnhtrạnghỗnloạndoGarniertạora:“ThưaThốngsứ,tôikhẩnthiếtyêucầuThốngsứxemtrọngcácnhậnxétcủatôi, dù người ta đã và đang nói gì với ông, tình thế thật là nghiêm trọng.Thốngsứđãdấnbướcvàomộttìnhthếrấtkhókhăn.ChínhphủPhápcóthểbị buộc phải làm bất cứ lúc nàomột cuộc rút lui nhục nhã, giết chết ảnhhưởngcủachúngta,hoặclàphảithựchiệnmộtcuộcchiếmđóngquânsựmàtầmquantrọngchắcchắnsẽhoặclớnlaohoặckhôngvừađủ.”[435]

Duprébắtbuộcphảitánthànhđườnglốinày,vìôngtađangsốtruộtchờđợimộthiệpướcđểkhỏitrởvềParisvớihaibàntaytrắng.

Đểđạtmụctiêuđềnghị,PhilastreyêucầucóđượcmộtbộmáynhânsựhoàntoànmớivìtấtcảnhữngngườiPhápđãthamgiacuộcviễnchinhcủaGarnierđều“hoặc íthoặcnhiềusaysưahoặcmùquáng”bởicác“kếtquảrựcrỡ”màhọtưởnglàđãmanglạichonướcPhápbằngcuộcchinhphụccủahọ[436]. VớiNguyễnVăn Tường, ông ta đề nghị bổ nhiệm các viên chức

cươngnghị,cókhảnăngchống lạiáp lựccủacácnhàNhovànếucần thìdùngsứcmạnhcưỡngchếhọ;cácviênchứcnàycầnphảivữngtinrằngnguyhiểmlớnnhấtmàChínhphủhọcóthểgặpphảichínhlànguyhiểmdo“lòngnhiệt thành không đúng lúc”, chống lại những tín đồ theo đạoGia Tô đãphụngsựngườiPháp,vàdosựthiếucươngquyếttrongviệcbìnhđịnhcáccuộcnổidậycóthểxảyracủacácnhàNho[437].

Cònlạivấnđềcuốicùng,nhưngkhôngphải làkémquantrọng:vấnđềrútquânkhỏithànhHàNội.RútquânvàgiaothànhlạichochínhquyềnViệtNam,hànhđộngnàycóthểbịTriềuđìnhHuếcholàmộtsựlùibước.Nhưngchiếm thành để giữ thếmạnh trong thương thuyết thì sẽ gặp khó khăn vìnhiềulýdo.Trướchết,việcnàysẽduytrìsựnghingạivàngờvựcởphíaTriềuđìnhViệtNamvàduytrìtinhthầnnổiloạnởphíadânchúng.MuốnđểlạimộtsốquânđóngtạimộtkhuvựctrongthànhHàNộithìphảixâyđồnlũycóđủantoàn;màdùcólàmthế,độiquântrúđóngcũngcóthểbịcắtđứtkhỏicăncứhoạtđộnglàCửaCấm.HàNộinằmquásâutrongnộiđịa;khithủytriềuxuống,sựliênlạctrởnêndàivàkhókhăn,thêmnữalạicóthểbịcác chướng ngại vật cắt đứt dễ dàng. Cuối cùng, sau các hành động củaGarnier,cácđộiquânđóngtạiHàNộisẽlâmvàotìnhthếrấttếnhị,vàviệcgiao thiệpgiữahọvới cácviên chức cấpdưới sẽ rất dễbị căng thẳng,dùTriềuđìnhViệtNamcóthiệnchíđếnđâu.ViênChỉhuytrưởngcủacácđộiquânnàysẽbịxúigiụcbởinhiềungười,nhấtlànhữngngườiGiaTôgiáo,đểthựchiệnmụcđíchduynhấtcủahọlàphávỡsựtincậygiữaôngtavàgiớichứcViệtNam,khiếnôngtagặprắcrốivớigiớichứcnày,đểgâynênmộtcuộcchiếntranhmàhọchờđợiđểthủlợi.

Sau nhiều do dự,Dupré đồng ý rút quân.Ngôi thành cuối cùng bị lựclượngcủaGarnierchiếmđóngđượcgiaolạichoChínhphủViệtNamngày6tháng2,saukhicócácviệnbinhquantrọngđến:ngườiPhápmuốnphôtrươngsứcmạnhkhirútlui.

Để bù lại việc Pháp rút quân khỏi Bắc kỳ, Philastre đòimở cảngCửaCấm,côngnhậnchongườiÂuđượcquyềnđếnvàlưutrútạiHàNộingaykhi trật tựvãnhồi,đượcngượcsôngHồnglênđếntậnTrungQuốcvàmởcácthànhphốkhácchongườiÂubuônbánngaykhicóthể.MộtviênchứcPhápvàmột lực lượngquânsựvàhảiquânsẽđóngtạiCửaCấmđểkiểmsoátquan thuế,điềuđó sẽchophépngườiPhápđặtmộtchân lênBắckỳ,cũngsẽlàmộtđiểmtiếpliệutươngđốidễdàngvàsựliênlạckhôngthểbịcắtđứt.ViênchứcchínhtrịcóthểsẽởtạiHàNội,nơiôngtacóthểcónhiềuảnhhưởnghơn,vớimộtđộiphòngvệnhỏvàđượcbảovệbởimộtpháohạmhùngmạnh.

ĐólàcáccănbảnmàPhilastresẽđềnghị,nhằmtiếntớiviệckýkếtmột

hiệpướcmới.Tại Paris cũng như tại SàiGòn vàHàNội,mọi người lần này đều lên

tiếngđồngý:PhápsẽkhôngxâmchiếmBắckỳ,vàsẽnhanhchóngkếtthúcmộthiệpướctừlâucứbịtrìhoãnmãi.

Mọingười?Đâuphải!Vìcòncácthừasai,họchốngchínhsáchPhilastrevàchủtrươngchiếmđóng.

C.CácgiáosĩthừasaichốngchínhsáchcủaPhilastreKhi được tin Pháp rút quân, ngày 25 tháng 12 năm 1873, giám mục

Puginierphảnđốimạnhmẽ,bằngmộtbứcthưgởiĐôđốcDupré:“...Trongmụctiêutránhcáchỗnloạnvàduytrìsựbìnhan,ôngGarnier

đãlậptứctổchứclạixứsởôngấyđãchiếmđược.Theolờiyêucầucủaôngta,mộtsốđôngngườiđãđứngrađểnhậngiữcácchứcvụ,hayđểthànhlậpmộtđoàndânquân...

“Dođó, trongmắtcủaChínhquyềnAnNam,nhữngngườinàyvàmộtphầnlớndânchúngbịxemlàcóliênlụy.Nhấtlàcácconchiên...Nhiềulàngcủahọbịcướpbócvàbịđốtphá...

“ĐasốdânchúnghânhoanchàođónsựxuấthiệncủaquốckỳPháp,nhưlàmộtbáohiệuchomộtthờiđạithanhbìnhvàthịnhvượng.UytíncủaPhápđãrấtlớn,vànayvẫncònlớn,nhưngđểbảovệuytínnàytoànthểnhữngngườibịliênlụyđócầnphảiđượcchechởđếncùng...NếunướcPháprútluihoặckhônghànhđộngđúngnhưtìnhthếđòihỏithìđiềuấysẽdẫnđếnsựđiêutànchotấtcảnhữngconchiên,vàsẽtạohỗnloạncựckỳlớntạixứnày.TấtcảdânchúngđãhânhoankhiSứgiảcủaNgàiđếnsẽmấtmọikínhtrọngđốivớinướcPháp,và lòng thươngmếncủahọsẽdễdàngbiến thànhhậnthù,nếulòngtincậycủahọđốivớinướcPhápkết thúcmộtcáchđauđớnbằngmộtnỗithấtvọngêchề...Trongtìnhcảnhxáotrộnvàđầyđedọahiệnnaycủaxứnày,đểchoviệcchechởđượchữuhiệu,cầnphảicómộtđoànquânlớnhơn,khoảng1.000ngườivàhaitàuchiếnhơinướcmới.Mụcđíchcủađoànquânnàykhôngphảiđểlàmchiếntranh,màlàđểtrừngphạtnhữngkẻpháhoạihòabình...”[438]

GiámmụcPuginier làngườicó thế lựcnhấtvà tranhđấunhất trongsốcácgiámmụctạiBắckỳ,làcốvấnđượctincậynhấtvàcóthẩmquyềnnhấtcủangườiPháptrongchiếndịchGarniervànhấtlàsaukhiôngnàychết.Cóthểnóirằng,chínhôngta,trướckhiviênchỉhuychết,đãchỉhuycáccôngviệcvàđãngăntrởcácđộiquânPháp,mấthếttinhthần,đừngnghĩđếnviệcrútkhỏiBắckỳ[439].

Việc bảo vệ tín đồ Gia Tô được ấn định trong các thỏa ước ký giữa

PhilastrevàNguyễnVănTườngkhihoàntrảcácnộithànhởđồngbằngBắcbộ.ChínhphủViệtNamcamkết“tuyênbố,vàongày30 tháng12,đạixáhoàntoànchomọicondâncủaHoàngđếAnNamđãđượcquânđộiPhápsửdụngtrongbấtcứchứcvụnào,camkếtchechởhọchốnglạimọiphảnứnggâyphiềnnhiễuvàcamkếtlàmhếtsứcđểbổnhiệmvàonhữngchứcvụphùhợp với khả năng những người đã được Chính quyền Pháp tạm thời bổnhiệm,bởivìhànhvicủanhữngcondânAnNamấykhôngthểbịxemlàcótội,vàbởivìChínhquyềnPhápđãluônluôncôngkhaixácđịnhrằngmìnhchỉhànhđộngvìChínhphủAnNamtronglúcChínhphủnàykhôngcóđạiđiệntrongtỉnhấy.”[440]

LàmsaocóthểthừanhậnđượcrằngquânđộicủaGarnier,khichiếmcứcácvùngđấtViệtNamvàtuyênbốBắckỳđộclập,đãhànhđộngvìTriềuđìnhViệtNam?LàmsaoTriềuđìnhViệtNamcóthểbổnhiệmvàocácchứcvụhànhchánhhayquânsựnhữngkẻkhôngcógiátrị,lạiđãtừngphảnbộiđấtnước?Mặckệ,NguyễnVănTườngkýkếttấtcảđểcóhòabình.

NhưngTriềuđìnhTựĐứccóđủsứckhiếnchochữkýđóđượctôntrọngkhông?Và,trướchết,liệuhọcóthànhthậtmuốnchốnglạiphongtràoyêunướccủacácnhànhochăng?

Hailuậnđiểmchốngđốinhautrênvấnđềnày:mộtbên,PhilastrekhôngbaogiờnghingờthiệnchícủaTriềuđìnhHuếvànhânviêncủahọởBắckỳ;mộtbên,thừasaivàmộtvàingườiPháp,bịthâmnhiễmbởicácýkiếncủagiámmụcPuginier,khôngngừngtốcáo tròchơihaimặtcủacácquan lại,chorằnghọlàđồnglõavớicácnhànho.

Đốivớithừasai,cácquanlạiđồngmưuvớicácnhànho,hoặctrựctiếphoặcgiántiếp.Trựctiếp:họđãphụcquyềnvàđãgiúpđỡcácnhànhobịkếttội;nhấtlàhọđãbổnhiệmcácnhànhonổitiếngcămthùnhữngngườitheođạoGiaTôvàngườiPhápvàocácchứcvụcao.GiámmụcPuginierbáocáo:“HoàngTamĐang, lãnhtụVănthânvàlàkẻxúigiụcnổi loạnchính,vừađượcbổlàmThươngbiện.Nếutinnàylàđúng,vàtôicóquánhiềulýdođểtinchắcnhưvậy,háđókhôngphảilàmộttấntuồngđộcđịamàcácquanlạiđangchơitrướcmặtngườiPháp,vàcáchhànhxửnhưthế,đốivớimộtkẻsáthạilinhmụcvàconchiên,háchẳngphảiđãkhuyếnkhíchkẻthùcủachúngtatíchcựctáidiễnnghềcướpbóccủahọsao?”[441]

GiámmụcGauthier tuyên bố: “Mọi người đều thấy trước rằng sắp sửaxảyramộtcuộctànsáttoàndiệnnhữngconchiên...Haithủlãnhcủabọnđốtnhà,bịxửtửvìcáckhủngbốnăm1868,đãđượctrảtựdo.Hiệnnayhaitênđầuđảngăncướpđó,đượcsựđồngýcủacácquanlại,đãcódướitaycáctoándânvệđượcvũtrangvàluyệntập.Ngoàicáctoándânvệcủachúng,

dưới sự lãnhđạo của chúng còn có cácnhànhokhác, tức là toàn thểdânchúngngoạigiáo.Chúngđangthựchiệncácchuẩnbịlớnđểbướcvàochiếntrậntrướccuốinăm,vàlặplạivớinhữngaimuốnnghechúngrằng:‘Lầnnàynhữngkẻtảđạo(conchiên)sẽbịgiếtsạch’.Cácquanbiếthếtnhưngđểcholàm.”[442]

GiámmụcPuginierkhẳngđịnh:“Chỉcầnbắthaitênđó,cùngvới3hoặc4 tênkhác, bị xử tửvì cácvụkhủngbốnăm1868, là đủđể lập lại thanhbình,nhưngcácquankhôngchịu làm;sựđồng lõacủahọ thật rõ rệt.Còncáclờiđãibôi,cáctuyêncáocủahọv.v...tấtcảchỉlàtròhề.”[443]

Nhưngkhótrưngdẫnbằngchứngvềsựđồnglõatrựctiếpcủacácquan,vìcácngườiđó“rấtkhônkhéovàtinhranh”,và“thưtừcủahọthìbímậtvàđượcgởiquacácđường riêng”.Nhưnghọkhông thểchốicãi sựđồng lõagiántiếp.VẫntheogiámmụcPuginier:“Từngàythànhlập,cácbăngđảngđógieorắcsựkhủngbố,cướpphávàchếtchóctrongcáclàngconchiên,cácTổngđốccủacáctỉnhvẫnkhônglàmgì,haygầnnhưkhônglàmgìcả,đểngănchậnhữuhiệusựhỗnloạn,nhấtlàtrongtỉnhNamĐịnh.Banđầu,họlấycớlàkhôngcóquânđội;điềunàykhôngđúng,vìcónhiềuquânđộikéotừSơnTây,BắcNinhxuốngvàtừThanhHóara,tứclàđãcómộtquânđộiđôngđảotrướckhicácthànhđầuhàng...

“Mộtphươngcáchmạnhmẽđểchấmdứttaihọađólàbắtgiữmộtvàitênđầusỏvàđemxửđểlàmgương.TôikhôngtincómộttênnàotrongsốnhàNhoquantrọngđãbịbắt.Hơnthếnữa,nhưmọingườinói,cácquanvẫntiếptụcquanhệthườngxuyênvớichúng...”[444]

“Mọilờituyênbố,kểcảmọichỉdụcủaVua,đềuchỉcótácdụngqualoa,chừngnàomàcáctộiphạmkhôngbịtrừngtrị;sựkhôngtrừngtrịnày,đếnnay,khốnthay,mọingườiđềucóthểthấyrõ,vàtheotôiđólàlýdomạnhmẽ để nghi ngờ sự thành thật của những lời hăm dọa nhắm đến các nhàNho...”[445].

Xuyên qua sự chỉ trích về tính cách haimặt của các quan lại, thừa saimuốnkết ánchính sáchcủaPhilastre.Vì toànbộchính sáchcủaPhilastređượcxâydựngtrênthiệnchícủaTriềuđìnhHuế,cũngnhưtrênsựbấtlựctoàndiệncủaTriềuđìnhđó,sựbấtlựcđãkhẩnthiếtbuộchọphảisốnghòabìnhvớingườiPháp.Philastrequảquyết:“Tôinghĩvàtôithấyrằng,quasựsuyyếuquálớncủaChínhphủAnNam,tôikhôngthểtinsẽcómộtthayđổiđườnglốiởHuế.”[446]

Đãđành,khắpnơiđềuhỗnloạn,nhưngđócóphảilàlỗicủacácquanlạichăng?CủaPhilastrechăng?Philastretrảlời:“GiámmụcPuginierbiếtrõlà

khôngphải,vàôngtacũngbiếtailànhữngngườimànhữnglờicốvấntaihạiđãmộtphầngâyracáckhổnạnnày;ôngtacũngbiếtvaitròbấtcẩnvàcólúcdãmancủanhữngconchiên...Cảnhrốiloạnnày,chínhchúngta,vànhất là chính những người hiện phải gánh chịu cảnh đó, đã gây và khiêukhíchtạora.”[447]

Chính những thừa sai, đúng vậy, chính họ đã gieo rắc các rối loạn ấy,đồngthờilạiđòihỏitrậttự,vìmưulượccủahọlàgâysựrắcrốigiữaChínhquyềnViệtNamvàngườiPháp,đểlàmthấtbạichínhsáchPhilastre.TrongmộtthưgởichoThốngsứDupré,Philastređãmôtảtìnhtrạngđónhưsau:“ThưaThốngsứ,Ôngkhông thểhìnhdungnổimộtcáchđúngđắnnhữngcămthùđãchiarẽmọingườiởđây.Từkhiđếnđây,tôiđãthấynhữngcốgắng nhằm gieo rắc hận thù và nghi ngờ giữa chúng tôi và giới chứcAnNam.Nếucóaiđộngđậy,thìđólàmộtkẻphảnbội;nếucómộtcáinhàbịcháy,thìđólàdoSứgiảhayChínhphủAnNamđốt.

“Mộthôm,ôngDupuisloanracáitinlàmỗibảncôngbốmàtôicùngvớiSứgiảđưara,saumỗilầngiaotrảmộttỉnhthành,làmộtsỉnhụcđốivớiôngGarnier,vàtrongđótôixemôngGarnierlàđồngốc.Tốiqua,bangườiAnNamlàmviệcvớichúngtôiđi tuầnbịcháybỏngtrongthànhbởimộtquảpháobay:cácnạnnhânthìkhôngthấygìcả,nhưngtứcthìmọingườikháchôhoán lên rằng thànhđãđầy línhAnNamdoSứgiả đưađến, và chínhnhữngngườilínhnàyđãlàmviệcấy.

“Các xung đột này cứ tái diễn, và sẽ tái diễn từng ngày từng lúc; cuốicùngrồi tinhthầnmọingườiđâmracăngthẳngvà loâu.Điềunàylàmộtnguycơ rất lớn,đó lànguycơđưađếnnhữngkhókhănmớichocácgiớichứcAnNamcưtrútrongthành.Vàđólàmộttrongcácnguyênnhân,saucácbiếncốvừaqua,làmchosựsốngchungtrongthànhkhôngthểthựchiệnđược.”[448]

ThừasaiđòiphảigiảigiớicácnhómngườicủanhàNho,bắtgiữcáclãnhtụvàđànápphongtràocủacácnhómngườinày;cònnhữngtínđồđạoGiaTôcủahọ,khingườitabảogiaonộpvũkhí,thìhọlạikhôngchịu,lấycớlà:“theolẽcủaquyềntựnhiên”,ngườitakhôngthểkhiểntráchviệchọgiữkhígiớiđểtựvệchốnglạikẻthùcủahọ[449].

Vàkẻthùcủahọ, thừasai thấyởkhắpnơi,đâucũngcó;họviếtnhữngbáocáokêucứu,họbithảmhóatìnhhình,họphóngđạinguycơ.Phóngđại,vốnlàmưulượccổtruyềncủahọ:“TôichorằngcácnỗilosợcủagiámmụcPuginierđãđượcphóngđại...Tôichorằngchỉcònphảisợnhữngxáotrộntrongdânchúngthôi.GiámmụcPuginiertinlàsẽnổramộtcuộccáchmạngthựcsự.Nênthừanhậnrằngvịchủchănnàyđãcandựquánhiềutrongcác

việclàmcủaGarnier,rằngôngcónhữngquanđiểmdứtkhoátvàmuốnlậtđổTriềuđạinhàNguyễnđểlậplạinhàLê.”[450]

Bằngnhữngsựphóngđạiđó,thừasaicốlôikéocácviênchỉhuyquânsựPhápvàocáccuộcchinhchiếnvàhọtinchắcrằng,khisúngnổlại,nhấtđịnhngườiPhápsẽbịmắckẹttrongguồngmáychiếntranh.“TôitinrằnggiámmụcGauthiervàgiámmụcPuginier,nhấtlàôngsau,khôngchịunổiýnghĩvềmộtgiảipháphòabìnhchovấnđề:giảiphápnàysẽlàmphásảnnhữnghyvọngmàhọnuôidưỡng làđược thấysinhra tạiBắckỳmộtchínhphủriêngbiệt,mộtchínhphủGiaTôgiáo.Cácconchiênlạicàngphóngđạihơnnữanhữngýtưởngđóvàđẩycáclinhmục,cácngườichăndẫnhọđếnsựtuyệtgiaomớigiữahaichínhphủ...Suốtngày,chúngtôinhậnđượchếtbáocáonàyđếnbáocáokhácvànhữnglờiyêucầuđemquânchinhphạtcáctỉnhấy.”[451]

TrongmộtthưgởigiámmụcPuginier,Philastrechoôngtabiếtrõrằngkếhoạchnàykhôngthànhcôngvàkhuyênvịgiámmụcnàyhãytừbỏ“hyvọnghãohuyền”củaôngtađi:“ChắchẳnNgàikhôngphảikhôngbiếtrằngdânchúngBắckỳbịchiarẽthànhnhiềuphephái,trongđómộtsốphethấtvọngkhithấyhòabìnhđượcthiếtlậpgiữahaichínhphủ,bởivìhòabìnhnàylàsựphásảncủanhữnghyvọngthầmkíncủahọ.Vìthế,NgàibiếtmộtcáchhiểnnhiênrằngmộtsựcanthiệpbằngquânđộicủaPháp[đểdẹpcácvụnổiloạn]sẽtạocớvàgâynguyênnhânchocácvụnổidậymớichốnglạiChínhphủAnNam.Một đồngminh vững chắc nhất cũng khó kháng cự nổi các vụkhuấyđộngnhưcácvụmà,khổthay,hiệnnaychúngtađangchứngkiếncáchậuquả.Vìthế,sựcanthiệpấy,dùđượcthỏathuậnvớiChínhphủAnNam,sẽđưađếncácnguyhạitolớnnhấtchohainướcvànhấtlàchonướcta,vìtacó thểbị lôi cuốn,dùkhôngmuốn,vàomộthànhđộngbấpbênhvàphảnchínhtrị.

“Vậy,mọihyvọnghãohuyềncầnphảibiếnmấtkhỏiđầuócnhữngngườiBắckỳthuộctấtcảcácphepháiđangmơướcmộtcuộcchiếntranhgiữahainướcvàsự lậtđổTriềuđạiđươngquyền.Khiấysựcan thiệpcủacác lựclượngPhápmớicóthểxảyramàkhôngnguyhại.”[452]

Nhưngsựcanthiệpđórõrànglàkhôngthểthựchiệnđược,ngườiPhápkhôngcótàuchiến,khôngđủquânđộiđểđặtmộtđồntrongmỗigiáokhu.Hơnnữa,sựcanthiệpnày,vìchỉcóthểcótínhcáchnhấtthời,chắcchắnchỉlàmtrìhoãnchứkhôngtiêudiệtđượcnguycơ,vàcácxáotrộnchắcchắnlạisẽtáikhởingaykhiPháprútmộtphầnlớnquânđộivềSàiGòn.“Vìthế”,bức thưkết luận, “tiếc thay, tôi không thể làmgì được cả theohướng ấy.ViệcduynhấttôilàmđượclàcươngquyếtthúcđẩycácnhàcầmquyềnAn

Nam.”[453]

Philastre không phủ nhận việc có các hành động thù nghịch hay thiếuthiệnchínơicácquanlạicấpdướiđốivớitínđồđạoGiaTô.Sựthiênvịcủacácquanchứcnàydĩnhiênxuấtphát từnỗibấtbìnhđốivớinhữngngườitheođạovàcảmtình,vàengạinữa,đốivớicácnhàNho.Thậtthế,mộtvàinhàNhocóliênlụylàcácnhânvậtcóảnhhưởnglớnmàđếnTriềuđìnhHuếcũngphảikínhnể[454].

Philastrecũngkhôngchốicãilàcócácquanlạicaocấprấtghét“phetheoPháp”và“pheconchiên”.Nhưnglòngcămghétcủamộtvàingườikhôngthayđổiđược chính sách củaTriềuđìnhHuế.MàTriềuđình thì bắt buộcphảimuốnhòabình,dù làmộthòabìnhnhụcnhã.Lòngmongmuốnnàyđược thể hiện bằng những hành động cụ thể. Tại triều đình phe chủ hòathắng.NguyễnVănTường,ngườiđứngđầuphenày,đãđượcvuaTựĐứcgiaochonhiềuquyềnrộngrãinhấtđểthươngthuyết.NgaytrướcngàyTổngđốcNguyễnTriPhươngmất,chínhTrầnĐìnhTúc,rấtcócảmtìnhvớiPháp,đượccửlàmTổngđốcHàNộiđểđiềuđìnhvớiGarnier.TrướckhiđiBắcvới Philastre,NguyễnVănTường đã cách chức quan ThươngBạc lúc đóđượccử raThanhHóađểnắmcácviệcquânsự.Cũngchínhvịquannày,vừamớiđượcbổlàmTổngđốcHàNội, lạibịcáchchứctheoyêucầucủaPhilastre,chorằngôngta“thiếuhòagiải”,vàđượcthaythếbởiTrầnĐìnhTúc,ngườirấtđượcngườiPháptánthưởng.Thếchẳngphảilà“mộtdấuhiệutuyệthảovàmộtdấuhiệucủahòabìnhvàcủatincậy”sao?[455]

CònNguyễnVănTường,ôngta“khôngcógìđángtrách”:“ViênSứgiảnàychânthành,ôngtahiểunguycơthựcsựcủatìnhthế,cáchysinhcầncó,cácảotưởngcầnphảitrừbỏ...ÔngtađãviếtcácthưriêngkhuyêncáclãnhtụVănthânhãytrốnđi,hãygiảitáncácđámquâncủahọ,hãylánhmặtđểkhỏiđặtChínhphủAnNamvàotìnhthếkhóxửlàkhôngthểkhôngtrịtộihọ(đâylàđiềurấtnguyhại).Nóichung,khôngthểtinrằngChínhphủHuếmuốn chiến tranh; về phía họ, chiến tranh là điều không hợp lý, là điênrồ.”[456]

Bởivậy,nếucácxáo trộnvẫn tồn tại,mặcdầuNguyễnVănTường rấtcươngquyết,đómộtphầnlàvìtìnhhìnhdoGarniervàthừasaitạorađãquátồitệđểcóthểđượccảithiệntrongvàituần,vàphầnkháclàvìuytíncủacác nhàNho. Nếu các quan chứcViệt Nam vị nể các nhàNho, thì, theoPhilastre,đókhôngphảilàvìcảmtìnhđồngliêucủagiớicóhọc,màđúnghơnlàvìengạicáimàPhilastregọilà“phequốcgiaBắckỳ”:“‘NhàNho’làtoànthểtầnglớpcóhọcvàgiàucócủaxứnày,làtoànthểnhữngaibiếtđọcvàmộtphầnnhữngngườikhôngbiếtlấymộtchữ.Đólàphecóảnhhưởng

vàcóuythếhuyđộnglớpdânđenbàngquan...ỞBắckỳ,họhiếuđộngvàkhóbảohơnởNamkỳnhiều.”[457]

NguyễnVănTường,vẫntheoPhilastre,làngườiduynhấtcóđủcanđảmđểchặtđầumộtnhàNhonếuôngtanhậnđượcchỉdụ.Nhưngdùcanđảmvàcươngquyếtđếnđâu,tậnđáylòng,ôngtacũngnhưmọiquanlạikhác,sợbịliênlụyvàbịxemlàkẻbênhvựcdântheođạo[458].

Vì thế,cầnphảihiểucácquanlại.Làmsaohọcó thể trừngphạtnhữngngườimàhọchỉbiếtthươngmếnvàtrọngnể?Họbịbuộcphảithihànhcácmệnh lệnhmà lòng họ khôngmuốn.Dođó, họ yếumềm, bất động, thiếusángkiến.Thayvìtráchhọ,tráilạinênkhuyếnkhích,giúpđỡhọ,chohọcóquânđộivàphươngtiện.Vìmốinguyhiểm,nguyhiểmthựcsự,nguyhiểm“thậtnhấtvàgầnnhất”chongườiPhápvàchoTựĐức,là“mộtcuộctổngnổidậydocácnhàNhodấylênchốnglạiTriềuđình,mộtcuộcnổidậymàtiếcthaychúngtasẽkhôngthểđứngngoàiđượcvìnósẽkhởiđầubằngcáccuộctànsátconchiên.”[459]

Tóm lại, Triều đìnhHuế chỉmuốn hòa bình, dù là hòa bình nào, hòngtránhmộtcuộcnổidậycủanhândâncóthểquétsạchuyquyềncủahọởBắckỳ.KhigiữTựĐứcởngôivua,khicứuvãn,khôiphụcvà tăngcườnguyquyềncủaVuaởBắckỳ,Philastrechỉápdụngnguyêntắcsơđẳngnàycủamọicanthiệpquânsự:khimộtchếđộthấygiữamìnhvàdânchúngcónhiềumâuthuẫnhơnlàgiữamìnhvớingoạibang,thìsớmmuộngìchếđộấy,nếumuốn tồn tại,cũngsẽđiđếnchỗchấpnhậnmộtsự lệ thuộc ítnhiềungụytrangcủangoạibang.

Philastreápdụngđếncùngchínhsáchnàyvàtinchắcnơisựthànhcông.Thếnhưng,thừasaicũnghămhởchốngđếncùngchínhsáchấyvàtinchắcrằngTựĐứclàkẻthùtệhạinhấtcủaGiaTôgiáo;chừngnàouyquyềnôngtacònkéodàiởBắckỳthìsựthắnglợicủatôngiáohọcònquáxavời.

Vìvậy,phíaViệtNamcũngnhưphíaPháp,bênnàocũngkhó làmcho“đồngminh”chấpnhậnđườnglốicủamình.TrongkhiNguyễnVănTườngrasứcđểkhắcphụcchốngđốicủacácnhànho,bằngcáchyêucầuhọ“theoýcủaHoàng thượngmàsốnghòabình,đừng tìmcáchkhiêukhíchnhữngconchiên”[460];thìPhilastrephávỡnhiềuâmmưucủanhữngthừasai,nhằmcắtđứtcácquanhệtốtmàôngtaduytrìvớiphíaChínhquyềnViệtNamvànhằm phá hoại lòng tin cậy của người Pháp đối vớiNguyễnVăn Tường.Philastrenói:“Cáckhuyếndụnhưthếcàngngàycàngnhiềutừnhữngngườiquyếttâmgâymốibấthòađểđạtđếnmụcđíchcủahọ.”[461]

Chínhvì lýdođómàPhilastređãnhiều lầnnài nỉ,mặcdầugiámmục

Puginierđãnhiềulầnchốngđốiquyếtliệt[462],vớiĐôđốcDupréđểDupréchấpnhậnrútquânrakhỏi thànhHàNội:việcsốngchungtrongthànhHàNộicủaquânđộiPháp,quânđộiViệtNamvàcácgiámmục(bộbinhPhápchiếmnhàởcủaTổngđốc,thủybinhchiếmnhàởcủaNguyễnTriPhương,cácgiámmụcchiếmnhàởcủaquanánsát),theoPhilastre,là“bấtthường,khôngtốtvànguyhiểm”vìnócóthểgâyrabiếncốbấtcứlúcnào.

Và cũng chính vì lý do đómàPhilastre thiết thamong rằng viên chứcchínhtrịsắpđượcbổnhiệmđếnHàNộiđộclậpvớigiớichứcquânsự,vìbảnchấtcủanhàbinhlàluônluônnghetheolời lẽhiếuchiến:“NgườimàĐôđốcsẽcửđếnHàNộicầnphảicómộtchứcvụhoàntoànđộclậpvớiuyquyềnquânsự.PhảilàmộtngườibiếtngườiAnNamvàkhônglàmónđồchơichonhữngýđồcủamọimưumô[463].Vịấysẽbịvâykín(nhưtôihiệngiờ).Phải cóđầuóc trướcnhữngkhuyếndụ.Vị ấycũng rất cầnphảibiếttiếngAnNam...”[464]

Giámmục Puginier, khi thấy thua trận, bèn gởi vào SàiGòn linhmụcDumoulin,phátngônviêncủaông,đểbiệnbạchcholý lẽcủaôngvớiĐôđốcDupré.Sauđóvàitháng,chínhgiámmụccũngvàoSàiGònđểyêucầuduytrìmộtlựclượng150ngườiởHàNội.

VềphầnPhilastre,ôngtabiếtôngtađãlàmchonhữngthừasaighét,vàôngtatuyênbốsẵnsànggánhchịuhậuquả.PhilastreviếtchoĐôđốcDuprétrongmộtthưmật:“CóthểĐôđốcsẽnghemộtsốlờitráchmắngítnhiềutrựctiếpchốngtôi;còncóthểhơnnữalàcácnhậnxétcủatôivềtìnhhìnhsẽbịtấncôngdữdội.Tôivẫngiữnguyêntấtcảcácnhậnxétđó.Tôibiếtrằngtôisẽbịcôngkíchvàphánxét.Tôisẽcócáchđểtựbiệnhộ.”[465]

III.KẾTQUẢCỦACHÍNHSÁCHPHILASTRE:HIỆPƯỚC1874Một sựyên tĩnh tươngđốiđược tái lậpkhiPhilastre, cùngvớiNguyễn

VănTường,rờimiềnBắcđiSàiGòn(tháng2năm1874).TrongnhữngngàycuốicùngởHàNội,ôngtakhôngcómộtphútnàođượcyên.Cácgiámmụcthìkhôngngớtđưathỉnhnguyện,khôngngớtbuộctộiNguyễnVănTườngvàquanlại;NguyễnVănTườngthìthôithúcôngphảilàmnhữngngườitheođạoGiaTônghelời.Trongtìnhthếcựckỳkhókhănđó,ôngtaphảicancácgiámmục,canhchừngcácdânđạoluônluônsẵnsàngtrởlại tấncôngkhithấyđượcủnghộ,khuyếnkhích;họcònhămdọacảNguyễnVănTườngvìvịnày,chưađủtintưởngnơiuyquyềncủamình,buộcphảinểnangcácnhànhovàcókhidựavàohọnữa[466].

ĐôđốcDuprénónglòngchờđợihai“nhàtạolậphòabình”trởvềđểnốilạicuộcthươngthuyếtbịgiánđoạnvìchuyếnđiKinhđôcủaNguyễnVăn

Tường.Dupréphảikết thúcmauchóngbảnhiệpướcvìông takhôngcònnhiềuthìgiờ:ngàyôngtaphảiđáptàuvềPhápđãđượcấnđịnh,vàngườikếvịcũngđãđượcbổnhiệmrồi.

Thương thuyết tiếnhànhnhanh.Chỉ cóvấnđềGiaTôgiáo làgâykhókhăn trong các buổi họp. Vị giám mục trợ tá tại Sài Gòn, giám mụcColombert,đíchthânthươngthuyếtvềvấnđềnày,tinrằngcácnhàthươngthuyếtHuếsẽnhượngbộtấtcả,“vìbịthúcépbởisựcầnthiếtcủatìnhthế”vàvìngườiPháp“ởtrongcácđiềukiệnthuậnlợiđểđiềuđình”[467].VìthếôngtađãbácđiềukhoảnbuộccácquanGiaTôgiáophảitheođúngnghilễhiệnhànhcủaTriềuđìnhHuế:cácsứgiảViệtNamphảibỏđiềukhoảnđó;chỉnhữngđiềukhoảncólợichothừasailàđượcgiữlại.

Hiệpướcđượckýkếtngày15tháng3năm1874.ĐôđốcDupréđãthắngtrongcuộcchạyđuavớithờigian.

A.Cáclợithếchínhtrị,thươngmạivàtôngiáotrongHiệpước15/3/1874ChủquyềncủaPhápđượcthừanhậntrênbatỉnhmiềnTâyNambộmàhọ

đã chiếm từ năm 1867 bằng sự vi phạm Hiệp ước 1862. Như vậy, việcnhượngchoPháptoànbộNamkỳ,thựcsựxảyratừsaucuộcchiếmcứnăm1867, đã được chính thức công nhận. Một hải cảng ở miền Trung (QuyNhơn),vàhaihảicảngởmiềnBắc(HảiPhòngvàHàNội)cũngnhưsôngHồngđượcmởrachobuônbán.Tạimỗicảng,cómộtviênLãnhsựPhápđượcmộttoánquânnhỏbảovệ.MộtCôngsứPhápđóngởHuế.Vềngoạigiao,biểutrưngcủamộtnướccóchủquyền,triềuđìnhHuếcamkết,trongĐiều3,theođúngchínhsáchđốingoạicủaPháp.

TrongsốcácđiểmcóvẻcólợichoTựĐức,thìcũngchínhĐiều3đóquiđịnhrằngViệtNamkhôngthayđổigìvềcácquanhệngoạigiaohiệntại,tứclàcácquanhệhiệncógiữaViệtNamvàTrungQuốckhôngbịHiệpướcđảđộngtới(ngườiPháp,vàocácnăm1883-1884,sẽgiảithíchngượclạiĐiều3này).Ngoàira,theoĐiều2,ChínhphủPhápthừanhận“chủquyềncủaVuaAnNamvàsựđộclậphoàntoàncủanhàvuađốivớibấtcứmộtnướcngoàinào”,hứa“việntrợvàgiúpđỡ”nhàvuavàcamkết“manglạichonhàvua,theolờiyêucầucủaôngvàkhônglấyphítổn,sựủnghộcầnthiếtđểduytrìtrậttựvàbìnhyêntrongcảnước,đểbảovệnhàvuachốnglạimọitấncông,và để tiêu diệt đám giặc biển đang quấy nhiễumột phần các bờ biển củaVương quốc”. Từ điều này, Tự Đức có thể tin tưởng rằng nước Pháp sẽkhôngchiếmBắckỳ,vàkhôngủnghộnhữngthừasaitrongcáccốgắngcủahọnhằmlậtđổtriềuđạicủaôngtavàtáchBắckỳkhỏiViệtNam.Đểđổilạisự“bảohộ”này-danhtừrấtmơhồđượcdùngtrongĐiều3-TựĐức,mộtlầnnữa,camchịumấtchủquyềntoànvẹn.

Vềlãnhthổ,vềkinhtế,vềchínhtrị,ViệtNamvừachịumộtsựchiacắtmới.SovớicácđiềukiệnmàParisdựliệulúcđầu,Hiệpước1874còncólợihơnchohọ.Từloâu,Duprénhảyquavuimừngvôhạn.Trướcđó,ôngtasợmộttaihọa;cuốicùngôngtađạtđượcmộtthắnglợiquantrọng.Thắnglợibất ngờ này là công lao của Philastre.Nhưng phần đóng góp củaGarnierphảinóilàcũngkhôngnhỏ.Rútcuộc,chínhsáchcủaGarniervàchínhsáchcủaPhilastrekhôngchốngđốinhaumàbổtúcchonhau:ôngtrướcdùngvũlựcđểôngsauđóngvaitròcủamộtnhàthươngthuyếthòagiải.Nhờkếthợpkhéoléovũlựcvàthươngthuyết,mỗilầnnhưthếngườiPháplạiđạtđượccácnhượngbộmới,đểrồidầndầnlàmchủtrêncảnước.

Nhưnglợilộctôngiáocũngkhôngkémquantrọng.Điều9đemlạichogiáosĩthừasaivàtínđồGiaTôgiáomộttựdotuyệtđốivàkhônggiớihạn,đôikhiđốinghịchcảvớiluậtlệhiệnhànhtrongnước.

Điềukhoảnnàyđượcviếtnhưsau:“VuaAnNam,thừanhậnrằngGiaTôgiáodạyngườilàmđiềulành,thu

hồivàhủybỏtấtcảmọicấmđoánchốnglạitôngiáonàyvàchophépmọithầndânđượctựdotheovàhànhđạo.

“Dođó,nhữngconchiêncủaVươngquốcAnNamcó thể tụ tập trongnhữngnhàthờChúa,vớisốlượngkhônggiớihạn,đểhànhlễ.Khôngđượclấycớnàođểbuộchọphải làmnhữnghànhđộngtráivới tôngiáocủahọ,hoặcphảichịucáckiểmtradânsốriêngbiệt.Họsẽđượcnhậnvàomọikỳthi vàmọi quan chức công cộng nhưng không vì thếmà phải làm nhữnghànhđộngmàtôngiáohọcấm.

“Vuacamkếttiêuhủycácsổsáchkêkhaisốconchiênđãghichéptừ15nămnayvàđốixửvớihọgiốngnhưmọithầndânkhácvềvấnđềkiểmkêvàthuếvụ.Ngoàira,VuacũngcamkếtcấmdùngtronglờinóihaytrongchữviếtcáctừnhụcmạđốivớiGiaTôgiáovàchosửalạicáckhoảntrongbảnThậpđiềuđãdùngcáctừnhưthế.

“CácgiámmụcvàthừasaiđượctựdovàotrongVươngquốcvàđikhắpcácgiáokhucủahọbằngmộtthônghànhcủaThốngsứNamkỳđượcchiếukhánbởiThượngthưBộLễhaybởiquanđầutỉnh.HọcóquyềnraogiảnggiáothuyếtGiaTôgiáokhắpnơi.Họkhôngphảichịumộtgiámthịđặcbiệtnàovàcáclàngkhôngcònphảitrìnhvớicácquanvềviệchọđến,họở,hayhọđi.

“Cũngnhưthừasai,linhmụcngườiAnNamđượctựdolàmviệcđạocủahọ.Nếuhànhvicủahọđángbịtrừngtrịvànếu,căncứvàophátluật,tộicủahọđángbịđánhbằnggậyhoặcbằngroithìhìnhphạtnàysẽcảihoánthànhmộthìnhphạttươngđương.

“Cácgiámmục, thừa saivà linhmụcngườiAnNamcóquyềnmuavàthuêđấtđaivànhàcửa,cóquyềnxâydựngnhàthờChúa,bệnhviện,trườnghọc,nhàtrẻmồcôivàtấtcảnhữngcơsởkhácdùngchoviệcthờphụng.

“Cáctàisảnlấycủaconchiênvìlýdotôngiáo,màhiệnđangcòngiữ,sẽđượcgiaotrảchohọ.

“TấtcảcácđiềukhoảntrênđượcápdụngkhôngcóngoạilệchothừasaingườiTâyBanNhacũngnhưngườiPháp.

“MộtchỉdụcủaVua,đượcbanhànhngaysaukhihaibênđãphêchuẩn,sẽbốcáokhắpmọilàngxãquyềntựdomàHoàngthượngđãbanchocácconchiêntrongVươngquốc”.

Ngoàira,theoĐiều8,cácngườitheođạoGiaTôđãhợptácvớikẻthùđượchưởngđạixátrọnvẹn:“TổngthốngCộnghòaPhápvànhàVuađồngbanmộtđạixá,đầyđủvàtrọnvẹncùngvớisựgiảitỏaviệccầmgiữtàisảnchocáccôngdâncủahaiNướcmà,chođếnkhikýHiệpướcnày,đãbịliênlụyvìđãphụcvụchonướckia”.

ĐôđốcKrantz,ngườikếvịDuprélàmThốngsứNamkỳđượcvàitháng,bổtúcHiệpướcchínhtrịđóbằngmộthiệpướcthươngmại,cũngdopháiđoàncũthươngthuyếttạiSàiGòn,nhưngchỉcómỗimộtmìnhNguyễnVănTườngký,ngày31tháng8năm1874.ChánhsứViệtNam,LêTuấn,đãchếttạinhàkháchcủapháiđoànhaingàysaukhiHiệpướcchínhtrịđượcký,tứcvàongày17tháng3,lúc3giờsáng.Cótinđồnôngtauốngthuốcđộctựtử.

B.Hiệpước1874vàQuốchộiPhápQuốchộiluônluônchốngđốicáccuộcviễnchinhthuộcđịaxaxôi.Tiếp

theocácthảmhọacủachiếntranhPháp-Đức1870-1871vàcáccuộcbùngnổcủaCôngxã, nướcPháp cảm thấy rất cần phải tập trung lực lượngđể táithiếtxứsởvàđểchuẩnbịchomộtcuộcphụcthùnhằmlấylạiuytínthếgiớiđãbịlumờbởisựthấttrậnvàthuhồilạicáctỉnh[miềnĐôngnướcPháp]đãmất vào tayĐức.Vì thế, cácBộnằmdưới ảnh hưởng của khuynhhướng“OrdreMoral”(TrậttựĐạođức)chốnglạicácbànhtrướngthuộcđịađểtậptrunglựclượngquốcgiavềcácbiêngiớiphíaĐông.

Cánhhữuquốchộichorằngxâmlăngvàchiếmđóngcácvùngđấtxalạchỉ có thể làm yếu xứ sở. Đường lối này được cánh cực tả ủng hộ, gồmnhữngngười chủ trươngCộnghòabịĐếchế truynã, và tất nhiên, nhữngthừakếcủatưtưởngdânchủcấptiếnJacobin.Sựliênkếtgiữahaicánhnày,dùlàthùnghịchnhautrênmọivấnđềchínhtrịkhác,hếtsứcvữngchắcvàvẫntiếptụcsaukhi“OrdreMoral”sụpđổ.

CáichếtcủaGarnierđãnhấtthờigâynênmộtthayđổitháiđộtrongcánh

hữu trên vấn đề Bắc kỳ. Quả vậy, cái chết “vinh quang” của người “anhhùngdântộc”nàyđãlàmdấylênlòngyêunướctrongdưluậnquầnchúngvàtrongQuốchội,tìnhcảmmàChínhphủkhaithácđếncùngđểgiànhsựủnghộ cho chính sáchBắckỳ củamìnhvà choviệcphê chuẩnHiệpướcmới.

Hiệp ước 1874 được đưa raQuốc hội trong khóa họp ngày 5 tháng 8.Chínhphủkhônggặpkhókhănởcánhhữu,vìHiệpướcchỉmanglạilợiíchchoPhápvàchoGiaTôgiáo,lạichẳngbaohàmnguycơchiếmđóngđấtđaihaythuộcđịa.

Cánhtảcấptiến,tráilại,chốngHiệpước.TrongmộtphátbiểuhùnghồntrướcQuốchội,GeorgesPérin,phátngônviêncủacánhđó,trìnhbàyhailýdochínhkhiếnhọkhôngthểbỏphiếutánthànhviệcphêchuẩn.

Trướchết,Hiệpướcmớinàycóthểđưatớimộtcuộcxuấtchinhrấtnguyhiểmvàrấttốnkém.Quảvậy,theoĐiều2,nướcPhápcamkếtbảođảmtrậttựvàbìnhyênchonướccủaTựĐứcnếuôngnàyyêucầu.“Vềđiểmnày,chúngtađãlấymộtcamkếtquáliềulĩnh...Chúngtacamkếtgiữtrậttựchomộtxứkhác,cómộtdânsốquáđông,trongkhichúngtađãgặpkhókhăntrongviệcduytrìtrậttựbìnhyêntạinướcchúngta,trongmộtdânsốtươngđốibénhỏởcáctỉnhcủachúngta,khôngquá2triệudân!”

VìtìnhhìnhđặcbiệtxáotrộnởBắckỳ,đểbảođảmtrậttựtrongVươngquốcAnNam,ngườiPhápnhấtđịnhsẽbịdẫn tớichỗphảiđánhnhauvớichínhthầndâncủaVuaTựĐức,vớicướpbiểnquấyphácửasôngHồng,vàvớinhữngkẻphảnloạnTrungHoabịnhàcầmquyềnVânNamđẩyquabiêngiớiBắckỳ.Các cuộc chiếnđó sẽ lâudài, đẫmmáuvà có thểđưangườiPhápđếnnhữngrắcrốigiốngnhưnhữngrắcrốimàGarnierđãgặpphải.

Kếđến,Điều9chứađựngquánhiềuhiểmnguyvìnóbancho thừasaimộtthếlựcvàmộtđộclậpquálớn.“Thậtvậy,xincácvịlưuý,theoĐiều9này,cácvịđãtạochocácthừasaiđếntrongVươngquốcHuếvàBắckỳmộttìnhtrạngmà,rốtcục,VuaTựĐứckhôngcònquyềnhànhgìnữađốivớihọ,vềbấtcứviệcgìhọlàm”.

Tạisao?“Tạivì,”Périnnói,“cácthừasaikhôngbaogiờtừbỏviệclàmchính trị; tạivìhọ tạo ranhữngâmmưu trườngkỳnhằm lậtđổ triềuvua,được che đậy dưới tấmmàn tôn giáo; tại vì họ thú nhận công khai là họkhôngthểsốngchunghòabìnhđượcvớiTựĐức”.DiễngiảtrưngdẫnĐôđốc Jauréguiberry, giám mục Retord, các “Kỷ yếu Truyền giáo” để làmchứngchocáckhẳngđịnhcủamình.“Tôichorằng,trongcácđiềukiệnnhưthế,nếucácvịmuốnthihànhĐiều9củaHiệpước,cácvịsẽthườngphảirútkiếmra,cácvịsẽphảithựchiệncáccuộcviễnchinhđẫmmáu!”

Tiếptụcphátbiểu,Périnnêurõ“thếnàolàngườiAnNam,thếnàolàmộtdântộcmàtrênđóngườitanghĩcóthểdễdàngđặtsựđôhộcủanhữngthừasai”.Saukhichứngminh rằngngườiViệtNamkhôngphải làdânman rợkhôngcóý thứcvềquyềnhạnvàbổnphậncủamình,khôngcókhảnănghiểuđượcthếnàolàbấtcôngvàchốnglạibấtcông,diễngiảkếtluận:

“Cácvịhãy tin rằngTựĐứcvàcácquan lạikhómàchịuđựngnổi sựhoàntoàntựdotruyềngiáomàcácvịmuốnbảođảmchonhữnggiáosĩthừasai.Vàchưabằnglòngvớiviệcđòiquyềnđộclậptuyệtđốichocácthừasaiđốivớiluậtphápcủanướcấy,cácvịlạicònmuốnmởrộngquyềnnàychonhữngconchiên củahọ, nhữngngườiAnNamcải đạo theoGiaTôgiáo.CácvịkhôngmuốnthừanhậnchoVuaAnNamcáiquyềnđốixửvớinhữngcôngdânGiaTôgiáođókhácvớicáccôngdânkhác,nếuôngtamuốn...”

Lậptứccuộcthảoluậntrởnênsôinổisautuyênbốấy.Bá tước De Barante: “Chúng tôi muốn người ta tôn trọng tự do tín

ngưỡng!”GeogesPérin:“Thưaông,tôicũngvậy,nhấtlàchonhữngngườiPháp;và

tôisẽchứngminhvớiôngrằngcáiHiệpướcmàôngcholàđểbảođảmtựdo tín ngưỡng củangườiAnNamsẽđưaôngđến chỗvi phạm tựdo củanhữngngườiPháp.

“ÔngnóivớitôirằngvuaTựĐứckhôngcóquyềncấmdâncủaVuaấytheoGiaTôgiáonếuhọthấyđólàđiềutốtchohọ;rằngnếulàmthế,Vuaấyviphạmtựdotínngưỡng,vàôngkhôngmuốnthế.

“A!nếuôngcó thểđạtđếnkếtquảđóbằng thuyếtphục, thì thật là tốtquá; tôi cũng thế, xin ông tin rằng tôi cũng chủ trương tự do tín ngưỡng;nhưngtôibiếtrằngnướcAnNam-thậtđángtiếc,tôicôngnhận-ngàynayvẫncònởtrongtìnhtrạngbấtbaodungtôngiáo,đâycũnglàtìnhtrạngcủanướcPhápcáchđâykhônglâu.(cótiếngxônxaovàchốngđối)

“CácđồngnghiệpTinLànhcủachúngtakhôngquênrằng,cáchđây100năm,nhữngđồnggiáocủahọđãbịtànsáttrongnướcchúngta.Vậy,tôigiảthuyết rằng, vào thời ấy, nếumột vua nước ngoài nào đó,Vua nướcAnhchẳng hạn, can thiệp để cưỡng bứcVua nước Pháp điềumà các vịmuốncưỡngbứcVuaTựĐức,cácvịcótinrằngVuaPhápchịunghetheokhông?(cótiếngồnàogiánđoạn)

“ĐiềumàVuaPhápkhônglàm,VuaAnNamcũngchẳngmuốnlàm”.Phíacánhhữu:“Đâykhôngphảilàápđặtcácđiềukiệnbằngbạolực!Mà

làkýmộthiệpước!”GeorgesPérin:“Tôinóirằngcácvịsẽbịbuộcphảidùngđếnsứcmạnhđể

làmchoHiệpướcđượcthihành.Vả lại,đâycũnglàquanđiểmcủachínhnhữnggiáosĩthừasai,nhưtôiđãchứngminh.

“Vì thế,cácvị sẽdùng tiếngsúngđể làmchoHiệpướcđược thihành,gâynênmộtcuộcchiếntranhtôngiáothựcsự.(cónhiềuhàngghếlaóbácbỏ)

“Tôinóirằngkhôngmộtdânbiểunào, trongQuốchộinày, thuộcPhảnThệgiáo,DoTháigiáo,cũngnhưkhôngmộtnhàtưtưởngtựdonàolạicóthểphêchuẩnmộtHiệpướcmàngàymaicóthểbắtbuộcbinhsĩPhápđổmáuđểbảovệGiaTôgiáo”.

Mộtthànhviêncủacánhhữu:“NgườiAnhcũnglàmthếđểủnghộnhữnggiáosĩthừasaicủahọ!”

GeorgesPérin:“Không,đó làmộtsai lầmtuyệtđối:ngườiAnhủnghộnhữngthừasaicủahọdướidanhnghĩakiềubàongườiAnh,chứkhôngdướidanhnghĩangườitruyềngiáo”.

Mộtdânbiểucánhhữu:“Thìcũngvậythôi!”GeorgesPérin:“Không!Khôngphảicũngvậy,chắcchắnnướcPhápsẽ

sailầmlớnnếukhôngbảovệthừasainhưbảovệtấtcảkiềubàocủanướcPháp;nhưngxemnhữnggiáosĩthừasaiGiaTôgiáonhưlànhữngnhânviênthựcsựcủachínhquyền,cóquyềnđượchưởngmộtsựbảovệđặcbiệt,vàràng buộcmọi hành động của họ vào nghĩa vụ củaChính phủ, lại làmộtchuyệnkhác.Thếmà,chínhđólạilàđiềungườitađềnghịcácvịchấpnhậnmộtlầnnữa,vàchínhđólàđiềumàcácvịkhôngnênlàm,nhândanhchínhcái tựdo tínngưỡngmàhồinãyđãcóngườinêu lên.Thưacácvị, tôi tinrằnglòngyêunướcthựcsựchủyếunằmởchỗchốnglạiviệcxứsởmìnhmùquánglaođầuvàocáccuộcphiêulưuđángngờ”.

HiệpướcđượcQuốchộiphêchuẩnsaulờiphátbiểucủaĐôđốcJaurès,báocáoviênvềHiệpướctrướcQuốchội,ôngbiệnhộmộtcáchxúcđộngchocácthừasai,màôngtrìnhbàynhưnhữngngười“chỉbiếtraogiảngPhúcÂmvàchịunhiềungượcđãi”;ôngcũngvẽrachoQuốchội thấycáctriểnvọngsángchóicủanềnthươngmạiPhápvàÂuchâudoHiệpướcmanglại.Để kết thúc, ông nói rằng, khi làm raHiệp ước này, nước Pháp chỉ thấytrướcmắtquyềnlợichungcủanềnvănminhvàcủanhânloại[468].

C.Rô-ma,giáosĩthừasaivàHiệpước1874CáckhoảnliênhệđếnquyềntựdocủaGiaTôgiáođềuđượctrìnhtrước

vớiTòathánh,quatrunggiancủaĐạisứPháptạiRô-ma,DeCourcelle,vàGiáohoànghếtsức tánđồng.NhưBộtrưởngHảiquânvàThuộcđịanhậnxét, chưa bao giờ cómột hiệp ước nàomà những bảo đảm cho việc rao

truyềnvàthựchànhđứctinGiaTôgiáođạtđếnnhưvậy.ThếnhưngcácgiámmụcvàthừasaiởBắckỳvẫncôngkhaibiểulộsự

chốngđốiHiệpước cùng chính sách củaPháp, lúc nào họ cũng cho rằngnướcPhápphảichiếmBắckỳhay,ítra,cũngxúidânchúngđịaphươngnổidậy,đưalênvàchechởmộttrongcáchậuduệcủatriềuđạitrước.

BộtrưởngHảiquânvàThuộcđịanhậnxét:“Đólàmộtsailầm.Phươngcáchhànhđộngmàchúngtađãchọnlàcáchduynhấtchophépbảođảmcáckếtquả.Thậtvậy,ởBắckỳđasốdânchúngvẫncònlàngoạigiáo.XứnàyđầyrẫynhữngtêncướptừTrungQuốctrànsang,nhữngnhànhothấtthếkẻthùcủaconchiên.Dẹpxongnổi loạnvẫnkhôngđem lạimộtbảođảmanninhlâudàinàocả.Hoàntoànngượclại.Hoặclàchúngtaphảikýthỏaướcxác định rõ ràng quyền lợi của chúng ta và bổn phận củamột chính phủvữngvàngvàđượcnhìnnhận,hoặclàchúngtaphảiđốiđầuvớinhữngkẻphiêulưu.Tìnhtrạnghỗnloạnđangngựtrịtrongxứấyvàcácgiáokhulạisẽtiếptụcgặpnguyhiểmkhôngbiếtđếnbaogiờmớidứt.

“Với sự bình yên ở Bắc kỳ, sự che chở của nước Pháp cũng như củaChínhphủAnNam,chắcchắnđứctinGiaTôgiáosẽđạtđượcnhiềuchinhphụcvữngchắc.ĐoànkếtvớinướcPhápvàvớiVuaAnNam,quầnchúngconchiênsẽbảođảmchochínhmìnhvàchoxứsởmộtsựbìnhyênvàthịnhvượngmàchođếnnayhọđượchưởngquáít.

“Hànhđộngngược lại sẽgợichoChínhphủAnNammộtmốihậnxácđángvàkhôngthểxóabỏđược,lạicũngkhôngđemđếnchoconchiênmộttìnhthếtốthơn,đểđươngđầuvớinhữngngườiTrungHoa,nhữngkẻngoạigiáovàcácbăngđảngcướp,trongtrườnghợpnướcAnNam,vớisựgiúpđỡcủata,khôngnắmlạiđượchoàntoàncáctỉnhmiềnBắc.”[469]

Vìthế,ôngtađềnghịvớiđồngnghiệpcủaôngởBộNgoạigiaohãylưuýTòathánhtrênvấnđềnày,vàhãygợiýTòathánhgởinhữngchỉthịmớichocácđạidiệncủahọởViệtNamđểvạchchohọ thấyconđườngmớiphảitheo.

Do văn thư đề ngày 28 tháng 10 năm 1874,DeCourcelle báo choBộtrưởngcủaôngbiếtrằngTòathánhtánthànhhoàntoànchínhsáchcủanướcPháp,vàhứagiúpđỡtậntình.Ôngviết:“TôikhôngthểcónghingờnàovềviệcĐứcNgài(HồngyNgoạitrưởng)hânhoantiếpđóncácquanđiểmcủaôngBộtrưởngHảiquânvàThuộcđịa.ĐứcNgàiđãchotôithấyĐứcNgàinhiệtliệttánthưởngtinhthầncủaHiệpước15tháng3vànhắclạirằngĐứcThánh Cha rất hài lòng. Bộ Truyền giáo đã được thông báo và, khi ĐứcHồngyFranchitrởvề,tôisẽcamđoanvớiĐứcHồngyrằngtasẽkhôngbỏquamộtcẩntrọngnàođểtránhchocácgiámmụcởNamkỳ[tứcViệtNam]

khỏisavàoconđườngcó thểnguyhạichochínhsáchđầykhônkhéocủachúngta,chínhsáchđãđượcTòathánhtánthành.”[470]

CácgiáosĩthừasaiởBắckỳsẽtừbỏđườnglốicủahọvàchịusốnghòahợpvớiChínhquyềnViệtNamnhưChínhphủPháphyvọngkhông?Chỉnhữngngườihoàntoànkhôngbiếtgìvềcácthamvọngcủahọmớicóthểtinđượcmộtsựkiệnnhư thế.Vìkẻ thùcủa thừasaikhôngchỉ làTựĐứcvàTriềuđìnhcủaôngta;màcònlà,vànhấtlàcácnhàNho,tứclàtoànthểgiớicóhọc, thànhphầnưutú, tinhhoacủađấtnước, tinh thầncủacuộckhángchiến,ngườibảovệgiatàivănhóa.Giữaýmuốnthốngtrịcủanhữngthừasaivàýchíkhángcựcủamộtxứsởmàđộclậpbịhămdọa,khôngcómộthòagiảinàocóthểquanniệmđược.

CHƯƠNGVII:CÁCKHÓKHĂNTRONGVIỆCÁPDỤNGĐIỀU9

TrongkhiĐiều2củaHiệpước1862chỉnêunguyêntắcvềtựdochoGiaTôgiáomàkhôngbuộcChínhphủViệtNamphảithihànhnhữngnghĩavụcụthểđốivớinhữngcôngdânlàtínđồGiaTôgiáo,Điều9củaHiệpước1874,khithừanhậnchonhữngngườinàymộtmứcđộđộclậpkhôngbiêngiớiđốivớiluậtphápcủaxứsở,đãgâythươngtổntrầmtrọngchouyquyềnquốcgiavàđedọacảnềntảngcủatruyềnthốngchínhtrịcủaVươngquốc.Vìthế,việcápdụngĐiều9đãrấtkhókhănngaytừđầu.

Mặtkhác,cácnhàNhoyêunước từchốikhông thừanhậnHiệpướcvàđứng lên cầm đầu cuộc nổi dậy công khai chống TựĐức và chống “Tâycùngbèlũtheochúng”.VìviệcbảovệnhữngngườitheođạothuộcvềgiớichứcPháp,bâygiờlạicóquânđộivàđạidiệntrongVươngquốc,tấtnhiênsựtranhchấpgiữaVănthânvàdânđạođưađếnsựcăngthẳngtrongquanhệgiữangườiPhápvàTriềuđìnhHuế, sựcăng thẳngmànhững thừasai tìmcáchlàmchotrầmtrọngthêm.

I.VẤNĐỀCÔNGBỐCHỈDỤCỦAVUAĐoạncuốicùngcủaĐiều9quiđịnhrằng:“MộtchỉdụcủaVua,đượcban

hànhngaysaukhihaibênđãphêchuẩn,sẽbốcáokhắpmọixãvềquyềntựdomàHoàngthượngđãbanchocácconchiêntrongVươngquốc”.Nghĩavụnày,bênngoàicóvẻrấtđơngiản,đặtracácvấnđềrấttếnhịchoTựĐức.

Trướchết,theochủthuyếtchínhtrịcủanướcViệtNamlúcđó,vualàchủtểtuyệtđốicủathầndân,khôngbiếtđếnýmuốncủaaikháchơnlàýmuốncủaTrờimàvualàngườithaymặt,vàýmuốncủachínhmình.Thếmà,đâylàlầnđầutiêntronglịchsửViệtNam,ýmuốncủavịchủtểlạiphụthuộcvàocácđiềukhoảncủamộthiệpướcbuộcvuađiềuphảilàmvàđiềukhôngđượclàmđốivớimộtlớpthầndâncủamình.Mộtchỉdụcủavuađượcbanhànhtrongcácđiềukiệnnhưvậykhôngcònlàmộtviệclongtrọngdiễnđạtýmuốntốicaocủavịchủtể:nóchỉđơngiảnlàsựthựcthimộtýmuốnbênngoài buộc vua phải tuân hành. Không phải chỉ tự ái của TựĐức bị tổnthương;chínhnềntảngtriếtlýchínhtrịcủaxứnàycũngbịtấncông.

Kếđến,mộtsốquyềnhạncấpchotínđồGiaTôlànhữngphálệthựcsựđốivớiluậtphápphổthôngvàtruyềnthốngcủaxứnày.Mộtvídụ:HiệpướcđòichongườitheođạoGiaTôđượcquyềnthicửđểlàmquannhưngkhôngvìthếmàphảilàm“mộthànhvinàomàtôngiáocủahọcấm”.TriềuđìnhHuế,nhưchúngtasẽthấy,chorằngkhithươngthuyếthọkhôngbiếtchính

xácnhữnghànhvinàobịGiaTôgiáophủnhận.NgườitasẽgiảithíchchohọrằngquyđịnhấymiễnchonhữngngườitheođạoGiaTôlàmquankhỏiphải,chẳnghạn,lễbáitrướcvuacũngnhưtrongcácnghilễchínhthức.Aicũngbiết rằng lễnghichiếmmộtvị trí cựckỳquan trọng trongxãhộicổViệtNam:chínhqualễmàKhổngtửmuốnthiếtlậptrậttựvàhòahợptrongxãhội.Vìvậy,tuyệtđốingườitakhôngthểquanniệmđượcmộtvịquancóthểchểnhmảng,viphạmlễnghi,vì,trênnguyêntắc,chínhôngtaởcươngvịđóđểlàmgươngmẫuchodân.

Cuốicùng,việccôngbốmộtchỉdụcủavuathừanhậnchotínđồGiaTôcácquyềnquáđánglạichứađựngmốinguylàgâynênlànsóngbấtmãnvàphảnđốivềphíaVănthân;họnhấtđịnhkhôngthathứchomộtôngvuađãnhượngbộ trướcnhữngngườimàhọ cho là “phảnquốc”.TựĐứcđãgặpnhiềukhókhănvớicácnhàNho,nênkhôngthểgâythêmnhữngkhókhănkhácbằngmộtviệclàmmàchínhôngtakhôngmuốnthựchiện.

Đó lànhữnggìkhiếnTựĐứcphảihạxuống tốiđa tầmquan trọngcủađiềukhoảngâynguyhạichoquyềnuycủaôngtavàchocảchínhchủquyềncủađấtnước.

NgườiPhápphảiđợimãiđếntháng9năm1875,tứclàmộtnămsaukhitraođổiphêchuẩnHiệpước,mớithấycôngbốchỉdụmàHiệpướcđòihỏi.Chỉdụđónhưsau:

“TựĐứcnămthứ28,thángthứ8,ngàymồngmột.“ChỉdụcủaVua.“Đạogiaotếlánggiềngtừxưađãcó.Banggiaođó,hoặclàcóthật,hoặc

chỉcótrongýnghĩ,đềunhằmcủngcốtrungvàtín,tiêudiệtnhữngđốiđầuvàthùnghịch.DùnướcAnNamvànướcPhápkhôngphảilàhainướclánggiềng,nhưngtừlâuhainướcđócógiaothiệpvớinhau.Nhưtrướckia,BáĐaLộc[471],Thắng,Chấn,Long[472]vànhiềungườikhácđềulàngườiPháp.Chính trong tinh thầnhòahợpvà thânhữumàhọđãmuốnphụcvụTriềuđình,vàgiúpđỡTriềuđìnhtrongcáccôngviệc.Họđãđếnvàsốnglâungàyở đây.Nhưng quan san cách trở.Chuyện ngày trước và chuyện ngày naykhônggiốngnhau.Nhưngquamộtthờigiandàiphânlyvàxacách,rồicũnglạigặpnhau.Đó là lẽ tấtnhiêncủasựvật.TrướcnămNhâmTuất (1862),nhiềuchiếctàuđãmangthưđếnđểxinnốilạitìnhđồngminhxưa.Cácvậnđộngđóxuấtpháttừýđịnhchânthànhvàtrongsáng,đãkhiếnchúngtakýkếtmộthiệpước.MùaĐôngnămQuíDậu(1873),ngườiPhápcònxinlậpcáccửahàngởThịNại,thuộctỉnhBìnhĐịnh,vàNinhHải,thuộctỉnhHảiDương,đểbuônbánvàđểngượcđườnglêntỉnhVânNam,bênTrungQuốc.Vềviệcbuônbán,khôngcóconđườngnàolàkhôngmởcửa.Đólànguyên

tắccủamọiquốcgia.Saukhitìmhiểu,aicũngbảolànênlàmthế.Vìvậy,TrẫmđãpháisứgiảđếnNamĐịnhđểkýmộtHiệpướcđồngminhgồm22ĐiềuvàmộtHiệpướcthươngmạigồm29Điều,tấtcảđềuđãđượcinravàgởiđi.Nămnay,cácSứgiảPhápđếnTriềuđìnhhailầnđểtraođổivềhaiHiệpướcđó.Dùphongtụcvà tậpquáncủahainướckhácnhau,nhưnglễnghiđãđượctôntrọngđầyđủ,Trẫmrấtlấylàmvừaý.Khihainướcliênkếtnhau,thìphảicósựtươngthông.Xưacũngnhưnay.Vìthế,bắtđầutừnay,cácHiệpướcđóđángđượctincậy.Phảithihànhvớilòngthànhtínđểbảotồnmãimãi các liên hệ thân hữu. Thần dân của Trẫm hãy nên tuân chỉ!Khôngcầnphảinóidài.Khâmthử”[473].

NhưngcáchviếtchỉdụnàykhôngvừalòngngườiPhápvàtrởthànhđềtàichomộtcuộctranhcãinẩylửaxảyragiữaRheinart,ĐạidiệncủaPháptạiHuế,vớiviênThượngthưViệtNamloviệcđốingoại.RheinartchorằngchỉdụnàychỉphùhợpvớiĐiều22, tức làchobiếtcómộthiệpước,chứkhôngđềcậpgìđếnĐoạn2củaĐiều9.ViênThượngthưcốchứngminhrằngĐiều9đãđượccôngbốrõ,vìchỉdụđãralệnhcôngbốtoànbộHiệpướcmàĐiều9làmộtphầntrongđó.ViênThượngthưnói:

“Đãcóchỉdụmàôngyêucầu,nóđây...ÔngyêucầucómộtchỉdụralệnhthihànhmộtĐiều,chúngtôiđãlàmhơnthế,chúngtôiralệnhthihànhcả22Điều.NếuramộtchỉdụchoĐiều9màthôi,mọingườisẽnghĩrằngchỉcóĐiềunàyđượcthihành,chứkhôngphảicácđiềukhác...”[474].

Phảithừanhậnrằnglýlẽđó,dùkhéoléo,vẫnkhôngcógiátrịbaonhiêu,vìĐiều9ghirõphảicôngbốđặcbiệt.

VềquyềncủatínđồGiaTôđượcphépđithivàđượcbổnhiệmlàmquan,quyềnnàyđượcxácnhậntrongmộtvănthưgởichoBộLễnhưngkèmtheomộtsốđiềukiện.Vănthưviết:

“TheolệnhcủaHoàngthượng,HộiđồngCơmậtđãlấymộtbảnsaocủaHiệpướcđểnghiêncứu từngđiều,và thể theoHiệpướcnày,đãcóquyếtđịnhnhưsau:hiệnnay,mọicấmđoánchốngGiaTôgiáođềuđượchủybỏ,vìthếdânấysẽđượcđốiđãitrênmọimặtnhưdânta.Nhưvậy,từnaynếucóngườinàotrongdânấymuốnthivănhaythivõ,quansởtạisẽtôntrọngcácquiđiềuvềviệcnày;vịấyralệnhcholýtrưởnghayphólýcấpchohọmột chứng thư lý lịch, và chỉ lúc đómới gởi họ đi thi; cũng vậy, nếu cóngườibị trưng làm lính,hoặcmuốnxin làmký lụcởmộtBộnàođó, cầnphảighirõcạnhtêncủangườiđótrênchứngthưlýlịchhaichữ“giáodân”.Nếutrongsốhọcóngườithiđậuvàmuốnlàmquan,tronglúcthihànhchứcvụ,ngườiấyphảitheođúngtấtcảnghilễcủaNướcnày,vídụ,chầuVua,lạyNgài,cúngtếv.v...NgườiấykhôngđượclénlútviphạmLễnghi.Nếu

cóquannàolàmbậyvàphạmphépnước,ngườiấysẽbịxétxửvàbịtrừngtrịtheoluậtpháp,vàkhôngthểtựbiệngiảibằngcáchnóirằngtôilàtínđồGiaTô.ChúngtatônquíýmuốntốicaocủaHoàngthượng;NgườiđãtánthànhquyếtđịnhcủaHộiđồngCơmật.Vìthế,BộLễđãlàmtríchdẫnnày.Mọingườihãytuântheo”[475].

Nênchúýrằngvăn thưnàyđượcgiámmụcSohier,giámmục tạiHuế,chuyểnngữvàgởichoRheinart.Cácchữmàvịgiámmụcnàylưuýnhấnmạnhđềubịdịchsai.Thậtvậy,chữ“dân”,trong“dânấy”và“dânta”,trongtiếngViệt,phảiđượcdịchlà“personne”hoặc“individu”chứkhôngphảilà“peuple”: vì thế, “giáo dân” chỉ có nghĩa là “personnes chrétiennes” hay“chrétiens”màthôi,chứkhôngphải“peuplechrétien”, là từcóthểbịdiễndịchlàcóácývàkỳthịđốivớicáctínđồGiaTô.Sựchuyểnngữsailầmnàycódụngtâmchăng?

ChínhvănthưnàycũngbịRheinartchỉtríchnghiêmkhắc,chorằngnóđãviphạmHiệpướcmộtcách“côngkhai”và“hỗnxược”.VềphíaViệtNam,viênThượngthưcủaTựĐứcđáplạirằngcáctínđồGiaTôcũngđềulàthầndâncủaVua,cũngnhưnhữngngườikhông theoGiaTôgiáo,nênhọphảitôntrọngcáctậpquánhiệnhànhtrongnước,khôngthể,vìbấtcứlýdogì,tạothànhmộthạngcôngdânriêngbiệt,sốngngoàicộngđồngdântộc.

Khôngkhí tranhluậncăngthẳngđếnnỗiRheinartmất tựchủ.KhiviênThượngthưnóivớiôngtarằngđasốdânchúngvẫncònkhôngbiếtGiaTôgiáo, vì vậy, khi thương thuyết, việc không biết đạo Gia Tô cấm nhữngngười theođạo thựchành cácnghi lễ và cách cúng tế trong cáckỳ thi vàtrongcôngvụlàđiềurấtbìnhthườngvàdễhiểu,viênĐạidiệncủaPháptạiHuếtrảlờibằngmộtgiọngkhôngmấythíchhợpvớingônngữngoạigiao:“Sao,cácôngnói rằngcácôngđãcamkếtnhữngđiềumàcácôngkhôngbiết;vậycóphảivìđãcósẵnýđịnhkhôngtôntrọngnêncácôngđãkhôngngầnngạikýbừa.Cácônghãyhỏicácthừasai,họsẽchocácôngbiếtđiềugìcácconchiênđượcphéplàmhaybịcấm,vàtừđóđiềugìcácôngphảilàmđểkhỏiviphạmHiệpước.”[476]

TriềuđìnhHuếcốgắnglàmchoRheinarthiểurằngnếungườiPháp,vìcáctínđồGiaTô,quyếtviphạmcáctậpquánvàlễnghinhưthếcủanước,các nhàNho sẽ nổi dậy tức thì vàmở lại cuộc chiến chống các dân đạo.RheinartđedọasẽvõtrangchocáctínđồGiaTô.ÔngtatuyênbốvớiĐôđốcDuperré: “Nỗi lo sợ thấyconchiênđượcvõ trang làmchomọingườixẹpxuống;đólàmộtgiảiphápcựcđoankhôngphảilàkhôngcónhữngbấtlợi,nhưngcólẽphảidùngtrongtrườnghợpnhưthế.”[477]

Cuộcthảoluậnlâmvàongõbí.RheinartkhuyênThốngsứNamkỳnên

dùngvõ lựcđểbuộc thihànhĐiều9,đòiphảicónhữngliên lạc trực tiếp,bằngmiệnghaybằngchữviết,vớichínhVua,vànhấtlà“đừngbaogiờthảoluận gì nữa,mà phải luôn luôn nói bằng giọng người chủ và người giámhộ”[478].Ôngtabuộctộicácquanlà“dốitrá”,“xảoquyệt”,“thùnghịchcótínhtoán”,chocáclýlẽcủaviênThượngthưHuếlà“ấutrĩkhôngchịuđựngnổi”,tuyênbốrằngnênxemcácquanlạinhư“vịthànhniên”vànên“buộcphảichấpnhậncácmốiquanhệmàhọchốitừ,chẳngcầnthảoluậngìcả”,bởi vì những kẻ ấy không biết gì ngoài “những châm ngôn phù phiếm,nhữngcâutrốngrỗng,nhữngchữHán,cáctụclệcũkỹ,cácđiềumêtínlỗithời”.Rheinarttựhỏi:“Háchẳngphảibổnphậncủachúngta,nhữngngườivănminh, làphải làmgiámhộchomộtquốcgiakémkhaihóa,vàhướngdẫnnótheocácnguyêntắcchínhtrịkinhtếmànókhôngbiết,dạynóvềcácquyềnvà bổn phận trongmối quan hệ giữa các dân tộc?”[479].TriềuđìnhHuế,bịtổnthươngnặngnềbởicácđòihỏicủaĐiều9,lạicònbịtổnthươnghơnnữabởitháiđộcủaRheinart.

Căng thẳng gia tăng.Người ta bắt đầu nói đến đoạn tuyệt. TựĐức cốkhángcự.Vàođầutháng10,VuachocôngbốmộtchỉdụquichocáctínđồGiaTôgiáotráchnhiệmvềtìnhthếkhókhăncủađấtnước.Lờilẽnặngnề,nghiêmkhắc,nhưgiọngcủamộtngườichanóivớiđứaconcólỗi:

“LàmsaomàlờinóicủaquanKhâmsứlạiítphùhợpvớihànhđộngcủaôngtađếnthế?

“Vàcácngười theoGiaTôgiáo,dù theo tôngiáonàođinữa, chẳng lẽbảnchấtcácngườilạikhônggiốngbảnchấtcủanhữngngườikháchaysao?Tấtnhiênlàgiống.Nếucácngườikhônggiữlễnghĩavàtrungtín,cácngườikhôngcònphảilàngười.Đạo[480]quânthầnphụtửvẫnthế.Nỡlòngnàocácngườitừbỏchamẹ,huốngchilàbỏTrẫm,ngườiđãthathứcácngười,đãdạydỗcácngười,nuôinấngcácngười,đốixửvớicácngườibằngtấmlòngnhânđạonhưđốivớimọingườidânkhác?Mớiđây,cácngườiđượcphépđithiđểralàmquantùytheokhảnăng,vàTrẫmmởhếtlòngthươngđốivớicácngười.Cácngười có thấyđiềuđó chăng?Thếmà cácngười còndámxâmphạmđếnnghilễ.Vậythìthicửvàquanchếcònrathểthốnggì?Háchẳng phải chính các người tự đứng ra ngoài dân tộc sao? Ai chịu tráchnhiệm?Lúcnàocácngườicũngkêugào,vàcácngườikiêucăng,ngạomạnđếnđộnhữngkẻphảnloạnlấycớđóđểđốtlàngcácngười,buộcTrẫmphảilolắngvàtìmmọicáchđểcứucácngười.Chiphícủanhànướcvàtổnthấtcủadânchúngvìvậythậtlàtolớn.Saukhihòabìnhlậplại,cácngườivẫnkhôngxứngvớicôngơncủaTrẫm.Trẫmđãbanbaonhiêucôngơn:Trẫmđãmiễnthuếthân,thuếruộngđấtchocácngười,Trẫmlạicòncứutrợchocác người. Cả hai bên đều có những tội phạm. Ai là người sẽ phải bồi

thường?ÝmuốncủaTrẫm,cácngườiđã rõ,cácngườichỉcầnnghe theo.Nếucácngườikhôngbiếtgiữđịavịmình,màchỉlotìmcácchuyệngiànhgiựttranhchấp,nếucácngườikhônglosửamình,thìcácngườisẽlàkẻcótội;cácngườibộibạcơnnghĩacủaTrẫmlàngườiđãnuôinấngcácngười.Quanhữnglờidàithếnày,cácngườihãybiếtrằngdùcóviệcgìxảyđến,cácngườicũnglàngườicủadântộc.Làmsaobảovệtấtcả,giúpđỡtấtcả?Trẫmchỉmuốnmộtđiều:khôngmấtmộtcondânnào.VìthếmàTrẫmđãdạydỗkhôngphân biệt.Nếu các người không sửamình, liệuKhâm sứ của nướcPhápsẽkhôngmệtmỏivìcácngườichăng?Mộtkẻđãkhôngtrungthànhvàkhông tận tụychođấtnướcmình, thì chẳngđâudungcả, cũnggiốngnhưmộtngườicongáicoithườngtrinhtiếtsẽbịbỏrơivàbịkhinhbỉ.Vìvậy,cácngườihãylàmănsinhsốngnhưmọingườihiếuhòa,nhưvậylàđúng,đừnglàmviệcgìxấuxa...”[481]

Khi gởi chỉ dụ trên choĐô đốcDuperré, Thống sứNam kỳ, Rheinarttuyênbốrằngôngtatuyệtđốikhôngtìmrađượcgiảiphápnàokháchơnlàdùngsứcmạnh[482].

TháiđộcủaDuperrémềmdẻohơn:mộtmặt,ôngtacươngquyếtđòimộtcôngbố đặc biệt choĐiều 9 (ông ta nói: “khôngbao giờ nướcPháp chịuđiềuđìnhvềnhữnggìthuộcquyềnlợicủaconchiêntrongVươngquốcAnNam”[483]);mặtkhác,ôngtacholờigiảithíchcủaTriềuđìnhHuếvềĐoạn2củaĐiềutrênlàđúng.ÔngcửviênThammưutrưởngđếnBắckỳvàđếnHuếđểdànxếpvớinhững thừasaivàvớiTriềuđìnhHuế,vàyêucầuBộtrưởngHảiquântánthànhcáchhànhđộngcủaôngta:

“TìnhthếgiữaRheinartvàChínhphủAnNamcăngthẳng.ViệccanthiệpcủaôngThammưutrưởngcóthểdànxếptấtcả.ÔngBộtrưởngcónghĩlàphảiđòithihànhchặtchẽĐoạn2củaĐiều9,tứclàcácconchiênđượcbổnhiệmvàocácchứcquancaocấplạiđượcmiễncảviệctheoVuadựcáclễcôngcộngvàtôngiáomàcácchứcvụđóbuộcluônluônphảicómặtchăng?Điềunày,theotôi,cóvẻquáđáng.Ngàichẳngnghĩrằng,đếnnay,việcchấpnhậnchocácconchiênđượcđithivàđượcbổlàmquanđãlàmộttiếnbộlớnsao?Cócầnphảiđiđếnđổvỡđểđòichobằngđượcviệcmộtconchiênlàmquanđầutỉnhkhỏiphảithamdựlễlượckháthườngxuyênvàluônluôncótínhtôngiáochăng?Mộtsựnhượngbộdùchỉbằngmiệngtrênđiểmnày,tôithấylàthíchđáng.NósẽlàmdễdàngchonhiệmvụcủaôngThammưutrưởngvàchoviệcgiảiquyếtcácvấnđềhiệnđangbàncãi.”[484]

Bộ Hải quân và Bộ Ngoại giao “tuyệt đối tán thành” các ý kiến củaDuperré[485].

Dođó,chỉdụđượccôngbốngày26tháng10năm1875(ngày28tháng9

âmlịch):TựĐứcnhượngbộđiểmđầuđể thắngđiểmsau, làđiểm liênhệđếncácquanlạiGiaTôgiáo.ChỉdụchéplạiynguyênbảnvăncủaĐiều9,khôngbìnhluận,khôngchitiết,khônggiảithíchgìcả.Chỉdụđượcviếtnhưsau:

“ChỉdụcủaVua:“Điều9,củaHiệpướcđồngminh,viết:GiaTôgiáodạyngườilàmđiều

lành,v.v...“Đó là lời lẽ trongĐiều9.HiệnnayHiệpướcđồngminhđãđượcphê

chuẩnvàcôngbố.Mỗiđịaphươngralệnhđểmọidânlàngđượcbiết.Khâmthử.[486]

Nói dôngdài về sự tranh chấp giữaRheinart vàTriều đìnhHuếkhôngnằmtrongđềtàicủachúngtôi.ĐólàmộtvấnđềlýthúchonhữngainghiêncứucácquanhệngoạigiaođầutiêngiữaPhápvàViệtNam.TrướckhirờiBắckỳtrởvềSàiGòn,PhilastređãnhiềulầnnhấnmạnhđếntầmquantrọngcủaviệcchọnmộtviênchứcchínhtrịđểpháiđếnbêncạnhTriềuđìnhViệtNam.Theoýcủangười“rấthâmmộnềnvănminhHoa-Việt”này,thìviênchứcchính trịấycần“biết rõngườiAnNam,có tinh thầnhòagiảimàrấtcương quyết, và hiểu rõ rằng mọi vết thương tự ái mà lâu nay hình nhưngười ta lấy làm thích thú gây cho người AnNam, chỉ tạo cho chúng tanhữngthắnglợiphùduvàkhiếnchotrongtươnglaicácquanhệcủachúngtavớiChínhphủnàycàngngàycàngthêmbếtắc”[487].

ĐứctínhmàPhilastrehếtsứcmongmỏiấyhầunhưkhôngcótínàonơiRheinart. Tự đắc, ngạomạn, không biết tí gì về phong tục tập quánViệtNam,quábịảnhhưởngbởinhữngthừasai,viêncựusĩquanhảiquânnàychỉtìmcáchgâykhókhănvớiTriềuđìnhHuếmàôngtamuốnđèbẹp.

Mộthôm,ôngtaphảnđốiviệcdùngtừ“lươngdân”đểchỉngườikhôngtheoGiaTôgiáo,bằngcáchnóirằng“lương”cónghĩalà“tốt”,danhtừnàylàmthươngtổnvànhụcmạnhữngngườitheođạoGiaTô,vàvìthếtráivớitinhthầncủaHiệpước.Ôngtachẳngcầnbiếttừnàyđãđượcdùngmộtcáchphổthôngtừnhiềuthếkỷ,chínhtínđồGiaTôvàthừasaicũngđãdùngtừnàynhư thế,và“lươngdân”chỉ cónghĩa là “dân”,vìmọingườidân,nóichung,đềutốt(lương)trongmắtngườilàmvua[488].

Mộthômkhác,ôngtalạituyênbốrằngtừ“GiámQuốc”,màTriềuđìnhHuế dùng để dịch chức vụ “Président de la République”, làm thương tổnngườiPháp.Theoôngta,phảidùngtừ“ĐạiHoàngđế”!(GrandEmpereur)[489].

Lạimột hômnữa, ông ta cho rằng tập quán thư từ gởi cho ngườiViệt

Namviếtbằngchữcủahọlàmột“chiếucốquảngđại”,“mộtthứlễđộmàchúngtakhôngbuộcphảicó,vàngườiAnNamkhôngđángđược”[490].

Nhữngchuyệnnhưthế,domặccảmtựtôncủaRheinart,đãgâynênrấtnhiềucãivãdữdộigiữaôngnàyvớiThượngthưphụtráchNgoạigiaocủaHuếvàkhiếnchoquanhệ“hòabìnhvàthânhữu”màHiệpướcmongmuốnkhôngthểcóđược.

Ngoàinhữngchuyệnlặtvặtđó,còncócácđụngchạmnghiêmtrọng.Đâylàmột:Rheinart, không lưu tâmđến lễ nghi và tậpquán củaxứnày,mộthômđivớicácngườiViệtNamtheoGiaTôgiáo,đếnmộtđịađiểmgầnHổQuyền,gọilàđồiLongThọ,đểchọnmộtkhuđấtchotòaKhâmsứPhápđầutiên tạiHuế.Khu đất này làmột cấm địa.Mọi người ởHuế đều biết, vàkhôngaidámđụngđến,vìsựchạm“longmạchcủaVua”[491].Thêmnữa,đồi Long Thọ trấn giữ một đoạn rất đẹp của sông Hương, nơi Tự Đứcthườngđithuyềnđếnngắmcảnh.Nếuchúngtanhớrằng,vàothờiđó,chỉcóviệcvôýviếttênvuatrongbàithiđãbịxemlàphạmhúy,chúngtasẽhiểuRheinartvàcácconchiêncủaôngtađãphạmthượngđếnmứcnàokhiđụngđếnchỗvuathườngđếnviếngvà“cắtđứt”longmạchcủadònghọvua.

Khihaytinđó,TựĐứcnổitrậnlôiđình.ÔnghạbốntrậtThượngthưphụtráchNgoạigiao,hai trậtmộtThượng thưkhác,một trật cácquannhỏcóphầntráchnhiệmtrongvụnày,vàcủaquantrihuyệncủahuyệncósốngườiGiaTôgiáođitheoRheinart.

Trongmộtchỉdụcôngbốsauvụnày,TựĐứcđãchỉtríchviênĐạidiệncủaPháp,với lời lẽnghiêmkhắc, như sau: “...BâygiờPhápvàViệtNamgiốngnhư anh em trongmột nhà lo lắng choquyền lợi củanhau.Để làmKhâmsứ,cầnphải lựamộtngườibiết lễnghivà lẽphải,đểbảođảmtìnhthânái.Nhưthếmớilàmộttrungthầnngoạiquốc,kínhtrọngvuanướcbạnnhưvuamình.NếuvịấykhôngbiếtLễ,thìlờinóicòncócôngdụnggì?

“...Vìthế,ngườitabổnhiệmmộtKhâmsứđểloviệchainướcchứkhôngphảiđểlotìmbiếtngườikháclàmgì,họtốthayxấu...Nếuchúngtakhôngtôntrọnglẫnnhau,vànếuchỉvìngườiấymàngườitamuốntìmcớchiarẽ,TrẫmnghĩrằngvịminhquânvàcácĐôđốccókinhnghiệmcủanướcPhápsẽkhôngnghenhữnglời tráiLễcủamộtngười,đểkhiếnchothiênhạchêtráchsựthiếutincậycủacácnướclớnđanggiaothiệpvớinhau.VịKhâmsứởKinhđôphải làmmẫumựcchocácLãnhsựởngoài,vịấyphảidạyhọtheo Lễ. Trẫm e rằng sẽ còn làm những điều xấu xa khác. Nếu người takhôngsửađượcmình,làmsaosửađượcngườikhác?VịminhquânvàcácĐô đốc có kinh nghiệm phải thấy thái độ đó là có lỗi và khiển trách vịấy...”[492]

Rheinartchonhữnglờinàylànhụcmạvàôngtacólýcủaôngta.NhưngđốivớiaibiếtrõnướcViệtNam,cáclờiđókhôngcógì làlăngmạ:đólàngônngữquenthuộccủacácvua.SựchốngđốigiữaRheinartvàTriềuđìnhHuế,xétchocùng,chỉlàsựđốinghịchgiữahaiquanniệmngoạigiaohoàntoànkhácbiệt.Việcthiếtlậpmộtđoànđạidiệnngoạigiaothườngtrực,vớicácquitắcvàcácbảođảmđượcquiđịnhrõràng,quảlàmộtđiềumớimẻápđặtlênnềnngoạigiaocổtruyềnViệtNam.Trongquákhứ,ngoạigiaogiớihạntrongviệccửcácpháibộđịnhkỳ,hoặcnhânmộtvấnđềquantrọngnàođó,vàcácsứgiảtrởvềnướcngaykhixongphậnsự.Cáchthứcngườitađóntiếpcácsứgiảlạicònthayđổitùytừngnước,hayđúnghơn,tùytheotươngquanlựclượnggiữacácnướcliênhệ.VềphầnViệtNam,nguyêntắclàsứgiảcácnướckhôngphảiTrungQuốc,khiđếnTriềuđìnhViệtNam,phảicưxửnhưcácquan.

Dùthuatrận,TựĐứclàngườithừakếcủaphongtụcđóvàcủaniềmtựhàođócủatổtiên.Vìthế,ôngtinrằngôngcóquyềnvàcóbổnphận“khiểntrách”mộtviênKhâmsứtỏrarấtíttôntrọnguynghicánhâncủaôngcũngnhưluậtphápvàtậpquáncủaVươngquốc.Nhưnglờinóicủaôngcòngiátrị gì nữa?Đó chỉ còn là lời nói củamột danhgiá bị tổn thương, là tiếngvọngcủamộtthếlựcsuytàn.

Suốtquãngđờitrịvìlâudàicủaông,TựĐứckhôngbiếtmộtgiâyphútvinhquang.ÔnglênngôilúcPhápđãchuẩnbịgâychiến.Từđó,vìbấtlực,ôngchỉngồitrênngaiđểchứngkiếnsựsụpđổcủaVươngquốcvàcủachínhuyquyềncủaông.Ýthứcđượclỗilầmvàsựyếuđuốicủamình,ôngđauxóttậntâmcan.Nhưng,vàocuốicuộcđời,vớisựthiếtlậpTòaKhâmsứPhápđầutiêntạiHuế,ôngmớinếmđượcnỗinhụctrênlưỡi.

II.VỤXUÂNHÒAĐộngcơlàmnổravụnàylàdosựsơsuấtvụngvềvàmưumôcủamột

linhmụcngườiViệttênÂn.

Câuchuyệntómtắtnhưsau[493]:Một làngkhông theoGiaTôgiáobị thống trịvàápbứcbởimộtbáhộ

Liêm,ôngnàyrấtgiàuvàrấtcóthếlực,ngườitađồnôngtalàbạnthâncủamộtnhânvật cóuy thế trongTriềuđình.Ông tadùng thế lựcchiếmcôngđiềnvàcùngvớimộtvàiđồnglõahưởnghoalợicủaphầnđấtnày,chỉđểlạichodânnghèomộtphầnrấtnhỏ.

Trongtìnhcảnhnày,nhiềudântronglàngbỗngcảiđạotheoGiaTôgiáo-việcđổiđạonàyđãthànhmộtphươngtiệnđểgiántiếpnhờPhápbảovệchống lại sáchnhiễu - và tựđặtmìnhdưới sự lãnhđạo tinh thần của linhmụcÂn,đồngthờihọcũngnhờôngtachămsóccácquyềnlợithếtụccủa

họ.LinhmụcÂntrởthànhlãnhtụcủacácconchiênmớitrongmộtvụkiện

chốngbáhộLiêm.ViệcnàycóthểbịLuậtcủaViệtNamthờiđóxemnhưlàmộttrọngtội,

vàsẽbị trừngtrịnặngnề.Thậtvậy,điềuluậtnóivềviệcxúigiụckẻkháckiệntụngquiđịnhnhưsau:

“Ngườinàoxúigiụckẻkháckhiếunạivàkiệntụng,hoặcđứngrakhiếunại thay chomột kẻ khác, hoặc làm tăng hay làm giảm tính chất của tộitrạng,hoặcvucáongườikhác,thìsẽbịtrừngphạtnhưtộinhân(nếulàtộitửhìnhthìđượcgiảmbớtmộtbậc).Ngườinàonhậnđứngravucáothaychongườikhác,thìngườiấybịtrừngtrịnhưngườivucáo(nếulàtộitửhìnhthìsẽkhôngđượcgiảm).Nếungườiấyđãnhậntiềnhayphẩmvậtđểlàmviệcvucáođó,thìsẽbịtrừngtrịtheođiềukhoảnnặngnhấtvàcăncứvàomứcđộhậuquảcủahànhvibấthợppháp...”[494]

Từđósựviệctrởnênrắcrối:linhmụcÂnkiệnbáhộLiêm,quanchứccốgắnghòagiải,Trihuyệnchậmchạpphânxử, ra lệnhmiệngchophép, rồikhôngchophép, rồi lại chophépgặt cácđám ruộngmàhoa lợi cònđangtranhchấp.SựviệctrởnêngaygắtkhilinhmụcÂnchophépcácgiáodânmớicủalàngXuânHòathuêgiáodâncáclàngbêncạnhtựtiệngặtcácthửaruộngđangtranhchấp.

Ởđây,ngườiPhápcũngphảinhậnrằngcácgiáodâncólỗi,vìhọgặtlúađểlấytrướcbồithườngthiệthạitrongtrườnghợphọthắngkiện.Cácđámruộngấykhôngdohọcàycấy.Dùchoruộngđấtđãkhôngđượcphânchiađúngđắn,điềuđócũngkhôngchophéphọđượcquyềngặtháimùamàngdongườikhácgieotrồng.

ChínhđólàlầmlỗilớnnhấtcủalinhmụcÂn:nếuôngtangăncấmconchiên khôngđược gặt nhưvậy, nhữngngười này sẽ khôngdámđụngđếnruộngđấtcủabáhộLiêmvàcủanhiềungườikhác.

Vàingàysauvụgặtấy,gần1.000dânkhôngtheoGiaTôgiáo,vũtranggậygộc,kéođếnđểlấylạilúađangchứaởđình.Gặpsựkhángcựcủagiáodân,họbỏchạysaumộttrậnẩuđảngắn,đểlạikhoảng20ngườibịbắt,bịgiaolạichoTrihuyện[495].

Hiểusựnguyhiểmcủavụnày,giámmụcSohiercốgắngdànxếpnhưngkhôngkịp.Rốtcục,viênKhâmsứPhápnhúngtayvào.ThưtừtraođổigiữaôngtavớiThượngthưphụtráchNgoạigiaocủaHuếgâycăngthẳng.Vớirấtnhiềucốgắng,viênThượngthưkhôngthểđiđếngiảipháphòagiải:sựvụđãquárắcrốivàcảhaiphía,nhữngngườitheođạoGiaTôvànhàNho,đều

bịlôicuốnvàonhiệthuyếtcựcđoan.Cácgiáodân,vàvớihọlàviênKhâmsứ,sợrằngmộtbảnánxửphạthọsẽlàmộtthắnglợicủaphenhàNho,sẽkhuyếnkhíchnhànhotiếnđếnnhữngvụkhácởNghệAn.PhenhàNhothìđợikếtquảcủavụkiệnnàyđểxem tháiđộcủaTriềuđìnhđốivớinhữngngườitheođạoGiaTôvàngườiPháp.Bảnánđượcxử.TựĐứcthấybảnánquánặng,bènralệnhxétlại.Mộtquanviênđượcpháiđếntậnchỗ;ôngnàyphânxửkhácôngbìnhnhưnglạinhậnđượclệnhphảithayđổitháiđộ.ViênKhâmsứtiếptụclàmáplựclênTriềuđìnhHuế,vìsợsẽcóhằngloạtcácvụtươngtựnổilên:thậtvậy,cáclinhmụcngườiViệttựchomìnhquyềntựgiảiquyếtnhữngtranhchấpvớinhữngngườilâncận,dùnhữngngườinàykhôngphảilàtínđồGiaTô,vàthườngdùngđedọađểdànxếp.Vìvậy,nếubâygiờnhữngngườinàythấymộtlinhmụccũngbịkếtánnhưmọingườikhác,cóthểhọsẽkhuicácvụcũravàkiệnđãbịứcchế[496].

Cuốicùngbảnánđượccôngbốvàotháng7năm1877,chínhyếunhắmvàocáctộidanhsauđây:xúigiụcvucáo;thảođơnkiệnchongườikhác;làmtrung gian dàn xếp phi pháp; tụ tậpmột đám dấy loạn hơn 120 người đểcướp hoa màu của người khác; bạo hành trên viên chức trong huyện đểcưỡngbức vị này ký trên đơnxin phépgặt ruộngđang tranh chấpđể giữtrướchoalợichờđếnngàyphânxử;bắttrâucủabáhộLiêm,v.v...

LinhmụcÂnbịkếttộixúigiụckiệncáo(bịtrừngphạtnhưkẻcótội,vớisựgiảmkhinhmộtbậckhibảnánnàylàántửhình);bịkếttộiđãcướpcủacảibằngđedọa(trongtrườnghợp,ướclượngcủacảimàbáhộLiêmđãbịcướp, thì bị trừng phạt bằng tội thắt cổ với án treo); sau cùng, chiếu cácKhoản2DcủaĐiều192,tộinàydẫntớihìnhphạtnặngnhấttrongbộluật,làtộibịchémđầulậptức.

BảnánđượctrìnhchoVuaphêchuẩn.ĐólàtómlượcvụánXuânHòa.Vụánnày,đượcmọiphepháixemnhư

mộttrắcnghiệmđặtrachoTriềuđìnhHuế,lạicònrắcrốithêmbởimộtvấnđềkhácliênquanđếnviệcápdụngĐiều9củaHiệpước1874,vàchínhđâymớilàtrọngtâmcủavấnđề.

Điều9,Đoạn5,nóirằng“nếuhànhvicủacáclinhmụcngườiAnNamđángbịtrừngtrịvànếu,căncứvàophápluật,tộicủahọđángbịđánhbằnggậyhoặcbằngroithìhìnhphạtnàysẽcảihoánthànhmộthìnhphạttươngđương”.

Thếmà,linhmụcÂnđãbịđónggôngvàbịđánhmấyroitronglúcxử.ĐểtrảlờiphảnđốicủaviênKhâmsứ,ThượngthưphụtráchNgoạigiao

củaHuếnóirằngHiệpướcchỉđềcậpđếnviệcbịđánhroinhưlàhìnhphạt,theosaubảnán,chứkhôngnóiđếncácviệcđánhbằngroidocáctòaánxứ

này thườngdùng“đểbuộcbịcáonói lênsự thật”, tức là trongkhixétxử.RoimâylàphươngtiệnduynhấtđượcdùngởcáctòaánViệtNamtronglúctrahỏi,vàphươngtiệnnàyđượcápdụngchomọingười,kểcảquanvànhàNho,chỉtrừmộtvàingoạilệhiếmhoi.

CăncứtrênvăntừcủaĐoạn5,lýlẽcủaviênThượngthưkhávữngchắc;nhưngnếucăncứtrêntinhthầncủađoạnđó,nhưviênKhâmsứđãlàm,cóthể đi đếnmột kết luận hoàn toàn trái ngược. Đối với viênĐại diện củaPháp,tinhthầncủaĐoạn5làbảođảmchocáclinhmụcngườiViệtnhữngsựkính trọngmàchứcvị linhmụcđãđemlạichohọ,bằngcáchmiễn trừcho họmọi hình phạt trên thân xácmà, theo quan niệm và tập quán Tâyphương,cóthểlàmtổnthươngphẩmcáchcủahọ[497].

Lờigiảithíchnàyrấtcógiátrị,nhưngrấtkhóđượcTriềuđìnhHuếchấpnhận,vìhọkhôngquanniệmđượcrằngcáclinhmụcGiaTôgiáongườiViệtcóthểđứngtrêncảcácquanvàcácnhàNho,lànhữngngười,xétchocùng,cũngcó thểvàphảiđượcxemnhư làcác“linhmụcNhogiáo”.Thậtvậy,trongxãhộiViệtNamxưa,khôngthểtáchbiệttínhtôngiáokhỏitínhchínhtrịvàtínhxãhội.MộtviênquanhaymộtnhàNhođượcdânchúngcủamộtđịaphươngnểtrọng,thìvịấyđồngthờivừalàmộtngườilãnhđạochínhtrịvừalàmộtngườilãnhđạotinhthầntrongđịaphươngđó.Vịấyvuntrồngvàdạydỗđạođức,vịấylàmgươngchodânbằngcáchsốngcủachínhmình:vịấyhànhxửcácchứcnănggiốnghệtnhưmộtlinhmụcGiaTôgiáo.ĐặtcáclinhmụcnàyvàomộtquichếđặcânsovớicácquanvàcácnhàNho,chẳngphải là thừanhậnchoGiaTôgiáomộtđịavịưuviệthơnđạo trongnướcsao?

GiảithíchcủaviênKhâmsứgặpphảimộtkhókhănthứhailiêncanđếnviệcthihànhbảnán.

LinhmụcÂnđángbịhìnhphạtnào?Vì tínhcáchhàkhắccủabộLuậtGiaLong,hìnhphạtcóthểđiđếnmộtthểthứckhổsai,màhìnhphạtkhổsaithìluônluônbaogồmviệcphạtđánhbằnggậy.

ViênKhâmsứmuốngiải thíchĐoạn5như làcấmdùnghìnhphạt trênthânthể,trongmọitrườnghợp,đốivớicáclinhmụcngườiViệt.Thếnhưng,như Philastre lưu ý, bản Hiệp ước Pháp văn cũng như bản Hoa văn đềukhôngchứađựngcáchgiải thích,vàcác thảoluậnvềHiệpướckhôngchophépgiải thíchnhư thếvềýnghĩa củaĐiều9.Đòihỏi chomột linhmụcphạmtội,bịhìnhphạtkhổsaihaynặnghơn,đượcmiễnbịđánhroi,vốnlàthểthứcluônluônđikèmtheohìnhphạtkhổsai,làngượcvớiHiệpước.

Khi Philastre đến tạm thay Rheinart (lúc ông này nghỉ phép) và đượcnghenóiđếnvụXuânHòa,PhilastrenghĩrằngTriềuđìnhHuếđãgiảithích

méomó.Nhưngsauđó,ôngđãphảithừanhậnrằngsựviệckhôngphảivậy,tráivớiRheinart.NgườiPhápbịbấtlợitrênvăntừminhbạchcủamộtđiềukhoản,chỉcóthểviệndẫnnhữngnguyêntắc.Philastreviết:

“Chúngtagặpphảimộttrườnghợpđặcbiệtnghiêmtrọng.Cácnhânvậtquantrọngđềuđãđiquáxakhó lùi lại;nhữngngười thâncận trongTriềuđềuchốngchúng ta.Chúng tacũngkhông thể trôngcậyđượcnơicảquanThượngthư,tráilại...Cáchậuquảcóthểlàrấttrầmtrọng...Hơnbấtcứlúcnào hết, tôi nghĩ rằng trong trường hợp này chỉ nên đòi hỏi những gìmàchúngtanhấtquyếtphảiđạtchobằngđược,dùphảidùngáplựcmạnhmẽnhất,nếukhôngthìtôithấycóthểbịthấtbại.”[498]

VụXuânHòakéodài3năm.CuốicùngHuếlạiphảinhượngbộáplựccủaThốngsứtạiSàiGòndứtkhoátđòi“mộtlinhmụckhôngbaogiờcóthểbị đánh bằng gậy, dù như là phương pháp tra hỏi, hay như là “hình phạtchínhhoặchìnhphạtphụ.”[499]

ĐềnghịcủaHuếnhưsau:“Từnay,nếucáclinhmụcphạmmộtlỗikhôngnặng,màhìnhphạtlàroi

haygậy,khibảnánđãtuyênrồi,họsẽđượcquyềnđemtiềnrachuộcđúngtheoquiđịnh,nhưngnếutộiđưađếnhìnhphạtnặnghơn,vớingườichứngđầyđủvàbằngcớxácđáng,vànếucáclinhmụcđókhôngmuốnthúnhậnhaykhôngchịunhậnsựphánxử,sẽkhôngcầndùngđếnroihaygậyđểtrahỏi;cũngkhôngcầncáclinhmụcđóphảituyênbốtuânhaykhôngtuântheobảnán,bảnánsẽtuyênđúngtheoluậtlệtrongnước;nếutộicủahọbịhìnhphạtkhổsai,thìhọsẽthựcsựbịkhổsai;nếuphảitộiđày,thìhọsẽthựcsựbịđày;nếuphảitộichémhaytội thắtcổ,họsẽthựcsựphảichịucáchìnhphạtđó,khôngthểviệndẫnrằnghọđãkhôngthúnhậntộilỗihayđãkhôngchấpnhậnbảnán,hayđưarabấtcứlýdonàokhác.”[500]

ThượngthưphụtráchNgoạigiaocủaTriềuđìnhHuếnóirõrằngđềnghịnàyđượcChínhphủcủaôngđưaratrongtinhthầntránh“làmhỏngcácmốiquanhệtốtđẹpgiữahainước”,chứkhôngcăncứtrênýnghĩacủabảnvănHiệpướchaycácýđịnhdiễnđạtkhikýbảnvăn.

Tấtcảđềukếtthúcbằngsựnhượngbộcủakẻyếu.CứmỗilầncótranhchấpvớingườiPháp,TựĐứcvàTriềuđìnhcủaôngchỉgặtháiđắngcayvàuấthận.

III.VẤNĐỀTRANHCHẤPGIỮAGIÁOVÀLƯƠNGKhiPhilastrevàNguyễnVănTườngvừarờikhỏiHàNội(tháng2năm

1874),chiếntranhgiữabêngiáovàbênlươnglạinổrangay,lầnnàyởNghệAn, trụ sở của “phái bộ truyền giáo vùng Nam Bắc bộ” của giám mục

Gauthier.Đảng“VănThân”doTrầnLưuvàĐặngNhưMailãnhđạo,đượcthành lập tạiNghệAn từ tháng3năm1874,qui tụ3.000Nhosĩ,cầmkhígiớiđứnglênchốnglạiTriềuđìnhHuếvàchínhsáchchủbại[501].CũngnhưởBắc,trướctiên,họtấncôngvàocáctínđồGiaTôbịhọkếttộilà“phảnquốc”[502].NhữngngườinàycầucứuPhápvàkhicảmthấyđượcquânđộiPhápủnghộhọliềntrảthùkhôngchừamộtlànglươngnàocả.Tànsát,đốtnhà,cướpbóc...lạitáidiễnnhưkhiGarniervừachết.NhưnglầnnàyTriềuđìnhtỏrarấtcươngquyết:cuộcnổidậyởNghệAnbịdậptắtmaulẹ,saumộtcuộcđànápđẫmmáudoquânđộitừHuếgởira.

Saukhiyêntĩnhđượclậplại,nhữngthừasaitạiNghệAnđòibồithườngthiệthạichogiáodâncủahọ.ĐôđốcDuperré,ThốngsứNamkỳ,viếtthưtrựctiếpchoThượngthưphụtráchNgoạigiaocủaHuế(khoảngtháng2-3năm 1875) để đòi Chính phủ Việt Nam phải thỏamãn các khiếu nại đó.Rheinart,KhâmsứPháptạiHuế,ủnghộvớitháiđộnhiệtthànhquenthuộccủaôngta.

Ban đầu, giám mục Gauthier gởi cho Chính phủ Việt Nam nhiều vănkiện;mộttrongcácvănkiệnđó,khôngđềngày,vàođầunăm1875,đòibồithường2.146.613quantiền.Consốnàygiatăngdầnvềsau.

LầnnàyChínhphủHuếlạilầnlữa,nhưmỗikhigặpviệckhôngvừaý.Sựlầnlữalạităngthêmtrongtrườnghợpđặcbiệtnày,donhữngràngbuộctìnhcảmvàđạogiáoliênkếtnhữngngười“phạmtội”(nhàNho)vớitấtcảnhữngngườitrongchínhphủvàtòaán,haynóiđúnghơn,vớitấtcảnhữngngườikhông theođạoGiaTô[503]. Tuy vậy, dưới áp lực thường xuyên của viênKhâmsứ,cuốicùngchínhphủphảipháiđếnNghệAnmộtviênchức,vịnàyhoànthànhcôngtácmộtcáchkỹlưỡng,nhưngsauđóôngtachếtđộtngột.Trướckhichết,ôngtaralệnhtịchthutấtcảtàisảncủanhữngngườiphạmtộiđểtrảchocácnạnnhân;dođó,cácngườiliêncankhácvộivàngdànxếpvớinguyênđơn[504].Biệnphápnày,nếulàmvừalòngRheinart,nhữngthừasaivàcácngườitheođạoGiaTô,thìlạilàmsôisụcbấtmãntrongdânchúngvàtạothêmmộtâmmưunổiloạnkhácchốngTriềuđìnhHuếvàonăm1876.Thắngthế,cáctínđồGiaTôđòihỏivôđộ:ngàynàohọcũngđưaracácđòihỏimới,tốcáomới,đếnnỗikhôngthểtránhđượcnguycơvùngdậycủadânchúngnếuđixahơnnữatrongviệcbồithường[505].

ChínhphủHuếbịkẹtgiữahai lằnđạn:bịviênKhâmsứvànhữngthừasaithúcéphằngngày,họkhôngthểkhônglàmnhữnghànhđộngthiệnchíđốivớidântheođạoGiaTô,dùbiếtrằnglàmthếlàđánhmấtđạiđasốdânchúngmà,dù sao,họvẫnphải tìmcách thuphụccảm tình.Philastreviết:“ChínhphủAnNamdứtkhoátmuốnhòabình.Khôngcósựđồngtìnhchống

giáo dân giữa Chính phủ, các quan chức và người lương, nhưng có đầynhữngácýcánhân,đượcnuôidưỡngbởilòngthùhậncủadânchúng.Hậnthùnàychỉmớisinhracáchđâymấynămthôi,nhưngnótrởnênkịchliệtmỗingàybấtchấpýmuốncủaChínhphủ.ViênThượngthưkhôngchegiấurằngChính phủ của ông ta phải thỏa hiệp với các khuynh hướng của dânchúng tạimột sốvùngcủaVươngquốcvà thườngbị cản trở trongnhữngviệcChínhphủmuốnlàm.”[506]

Vấn đề còn rắc rối thêm từ khi những người lương bị tước một phầnruộngđấtmàhọcanhtácđểbồithườngchocácngườitheođạo.ỞNghệAn,mậtđộdânsốtươngđốicaosovớidiệntíchđấttrồngtrọt.Ruộngđấtởđótươngđốihiếmvàđắtgiá:giálúagạoởđâylúcnàocũngcao,đồngruộngđềuđãđượccanhtáchết.Nhữngnôngdânbịtướcmấtmộtphầnruộngđấtdoôngbàđểlạikhôngnhữngđiđếnchỗkhốncùng,màcòngầnnhưkhôngthểsốngbằngbấtcứviệclàmnàokhác.Tìnhtrạngcủacáclàngbịtướcmấtquyềnhưởngdụngcôngđiềncũngnhưvậy:mộtmặt,khôngcònđấtđểkhaithác,mặtkháckhôngcònchỗtrongcácngànhtiểucôngnghệvàtiểuthươngvốnđãbịchếđộhiệnhànhlàmtrởngạikhôngpháttriểnđược.

ViênchứcđượcTriềuđìnhgởiđếnđểtìmcáchbồithườngchocáctínđồGiaTôvềnhữngthiệthạitrongnăm1874chẳngquantâmgìmấyđếncácđiềuvừanói,thừanhậntrênnguyêntắcphươngphápbồithườngbằngcáchtướclấyruộngđấtcủanhững“kẻgâyrối”đểcấpchocácnạnnhân.Phươngphápnàythậtđángchỉtrích,nhưngđâylàcáchduynhấtcóthểlàmdịutứcthìcácđòihỏicủanhữngngườitheođạoGiaTô.

Thậtvậy,khiTriềuđìnhHuế,vừabịcácgiámmụckhiếunại,vừabịĐạidiệncủaPhápthúcđẩy,muốnbắtcác“làngngoạigiáophạmtội”phảibồithường,cáclàngnàyđãtựđộngditảnchứkhôngchịutrả,cónhiềulàngtrởnênvắngtanh.Dânlươngđãliênkếtlạiđểhỗtrợnhau,đểchegiấunhauvàđểtránhviệcbịbắtbuộcgiaotrảhaybồithường.Trongtìnhthếđó,khôngbiếtlàmthếnàođểthỏamãncácđòihỏiliêntụccủadânđạoGiaTô,chínhquyềnđivàoconđườngdochínhcáctínđồGiaTônàyvạchra:đòiđượcthụhưởngvàchiếmdụngcácđấtđaivắngchủ[507].

Trong tình trạngxãhội tranhchấpnhư thế,và tìnhhình ruộngđấtnhưthế,cáchgiảiquyếtnàychỉcóthểdẫnđếnnhữnghậuquảtaihạinhất:chẳngnhữngkhônglàmdịubớtlòngcămphẫnđangngàycàngtrởnênnguykịchcủangườidân,cáchgiảiquyếtđócònlàmrắcrốithêmvấnđềtôngiáobằngvấnđềruộngđất[508].

Các người Pháp sáng suốt thấy rõ nguy cơ. Philastre viết: “Chúng tôikhônghềđòisự truấthữunày,chúng tôichỉđòi trảcáckhoảnbồi thường

đượcthừanhậnlàcôngbình,vìtintưởngrằngChínhphủlothựchiệnviệctrảđómàkhôngbạohành,khônggâyoánhậnvàphục thù, lànhữngđiềucầnphảixoadịu.”[509]

Nhưng giám mục Croc, cũng như giám mục Gauthier, không chia sẻnguyêntắcấy.Họđòichobằngđượcviệcbồithườngbằngruộngđấtvàgiáodâncủahọmuốnđượcbồi thường toànbộnhữngmấtmátmàhọđãchịu.Nhưngchỉcáclàngcótộimớiphảibịbắtbuộcbồithường,vàtấtcảnhữnggìcóthểlàmđượctheocáchnàyđềuđãlàmrồi;đixahơnnữalàđẩytớinộichiến.

PhilastretómlượctìnhhìnhNghệAnnhưsau:“MặcdầurõràngChínhphủAnNamkhôngmuốnxáotrộnởNghệAn,chodùhọghéttínđồGiaTôgiáođếnmấyđinữa,vàmặcdầutôitinrằnghọcốtránhcácxáotrộnđó,tôivẫnlongạichohậuquảcủatấtcảcácchuyện.Từnay,trongcảxứ,cómộtoán thù chống con chiên tựa như lòng cuồng tín Hồi giáo tại một nơikhác.”[510]

NhữngxáotrộntôngiáokhôngphảichỉgiớihạnởNghệAn:tạibấtcứnơi nào có tòaLãnh sựPháp - được thiết lập theo qui định củaHiệpước1874-đềuxảyranhữngxáotrộnnhưvậy,mànguyênnhânhoàntoànkhôngphảilàtôngiáo.Nguyênnhânthứnhất,vàquantrọngnhất,làýmuốncanthiệpcôngkhaicủanhữngthừasaivàoviệccông.Cácquanchỉyêucầuhọmộtđiều:hãybằnglòngtrongviệcsửdụngcácquyềnmàHiệpướcđemlạichohọ,tựdođilại,tựdotruyềngiáo,tựdotàisản,vàđừngcanthiệpvàocácvấnđềcaitrịvốnkhôngthuộcphậnsựcủahọ.Thóiquencanthiệpbấtchấpluậtlệnày,trướckiađãlànguyênnhânsinhracácquiđịnhgắtgaomàngườitađãgọilà“đànáp”;chínhthóiquennàygâynênhậnthù,oángiận,ganhghét,chốngđốigiữahainhómdânchúng.Mộtsốgiáosĩthừasai,nhưlinhmụcGeoffroyởBìnhĐịnh,cốýphạmcáctộinặngnhất:nổiloạnchốngchính quyền, xúi giục nổi dậy, cướp bóc, bạo hành, phá hoại, tự ý bắtngười...[511].TheoĐiều17củaHiệpước1874, tòaánViệtNamkhôngcóthẩmquyềnxétxửhọ.NhưngcáctínđồđạoGiaTôngườiViệtNam,phạmvàocác tội ấy,dĩnhiên thuộcquyềnxétxửcủacác tòaánViệtNam.MàĐiều9lạiđượcviếtrấtkhônkhéokhiếnchothừasaibâygiờchorằngđiềunàybuộcngườiPhápcónghĩavụcanthiệpvàocácvấnđềtưpháp,đểxemcác tín đồGiaTô có phải vì lý do tôn giáomà trở nên nạn nhân của các“phán xử bất công”, các “biện pháp độc đoán”, các phán quyết thiên vị,không[512].NgaycảRheinartcũngphảiviết:“Điều9luônluônđemlạikhókhăn cho chúng ta bởi vì các con chiênđã làmbậykhi lậpnênmột đảngchínhtrị,muốnởngoàiluậtphápcủaxứnàyvàtựcholàđộclập.Khôngcónướcnàovô tưhơnnướcAnNamvềvấnđề tôngiáo,vànếucácpháibộ

truyền giáo chỉ lo rao giảngGia Tô giáo, họ không bao giờ phải lo ngạicả.”[513]

Việcthừasaixenvàocácvấnđềtưphápvàhànhchánhđãgâynêntranhchấpkhắpnơigiữanhữngngườimớicảiđạovớilàngxómcủahọvàgiữacác làng giáo với các làng lương.Một nông dân muốn trả thù những kẻmuốntiếptụcchiếmđấtcủahọchăng?CáchtốtnhấtlàđemđấtấydângchonhàthờChúa[514].Đằngsaunhữngxáotrộngọilàtôngiáocủathờiấy,gầnnhư lúcnào cũng cónhững tranh chấpđất đai.Anhmuốn thắng lợi trongtranhchấpchốngchínhquyềnđịaphươngchăng?ChỉcầncảiđạotheoGiaTôgiáo!Cácthừasaisẵnsàngủnghộanh.TrởthànhtínđồđạoGiaTôrồi,anhnôngdânấy,dướisựbảovệcủacáclinhmụcvàcủaĐiều9,tìmcáchtrảthùlàngmìnhbằngcáchmangtheomộtsốdânlàngsangsốngtrongcáclàngtheođạoGiaTô.

“TựdotrongHiệpướclàtựdotôngiáo;tựdođóbâygiờtrởthànhtựdocảiđạokhônggiớihạn,vàhệquảcủanólàtựdolôikéonhữngkẻmớicảiđạorờibỏcác làngcủahọđểđến làmchođông thêmcác làngconchiên.Việcbỏlàngnàytuyệtđốibịcấm,khôngphảiđốivớiconchiên,màđốivớimọingười.Luật lệcấmcác làngđăngbộchomộtngườiđãđăngbộởnơikhác,vànếukhôngcósựcấmđoánnày,sẽcóchiếntranhtriềnmiêngiữacáclànglâncận.

“Hiệpướcquiđịnhcácgiámmụcvàthừasai,cũngnhưcáclinhmụcbảnxứ, có quyền “truyền giáo khắp nơi”. Điều này không có nghĩa là họ cóquyền truyền giáo nơi công cộngnếuChínhphủAnNam thấy việc đó lànguyhiểm,vàđiềunàycũngkhôngchomộtaiquyềnđi raogiảngđểpháhoạisựtổchứctrongcáclàng.”[515]

Nhưvậy,mọikhókhănmớixảyrađềudocácngườimớicảiđạo,vàcácviệccảiđạonhanhchóngvàbấtngờnàythậtrachỉlàcáchtìmchỗdựađểthỏamãn quyền lợi riêng tư[516]. Chính Rheinart cũng phải thừa nhận sựthựcđángbuồnnày;ôngtaviết:“GiớigiáosĩngườiAnNamkhoekhoangsựủnghộcủachúngtađểgâyáplựctrênngườingoạigiáo.Họđãbánsựchechởcủachúngtađểđổilấysựcảiđạo,dùthànhthậthaykhông;sựkiêucăng,lòngcuồngnhiệttôngiáo,đãthúcđẩyhọcảiđạomọingười.TôinghĩrằngtôiđãthànhcôngtrongviệccắtnganglòngcuồngnhiệttháiquáđóquacuộcnóichuyệnvớilinhmụcDiêu;tôichoôngnàyhiểurằngchúngtabảovệconchiên,chúngtabảođảmtựdotínngưỡng,nhưngchúngtatuyệtđốikhôngsaymêgìcácvụđổiđạomaulẹvàđôngđảoấycả.”[517]

Cácvụcảiđạođócóthànhthậthaykhông,cácthừasaikhôngmấyquantâm;điềuquantrọngđốivớihọlàcócácngườitheođạomới,vìmộtkhiđã

cảiđạo,cácnôngdânấybịxem-vàchínhhọcũngtựxem-lànhữngkẻxalạđốivới làngxóm,khôngcòncó thểsống trongđónhư trướcnữavà,vìthế,tựcảmthấyphảitrungthànhvớicáclinhmụcquảnxứcủahọ.

Sựkhốnkhổcủanôngdânđược triệtđểkhai thácđểcảiđạo.Lấy tỉnhKhánhHòalàmvídụ.DosựđòihỏicủalinhmụcGeoffroy,TriềuđìnhHuếchophépmọitínđồđạoGiaTôngườiViệt-dùđãđăngbộ-đượcgianhậpvàomộtphườngnghềđặcbiệtnàođóvà,khiđó,cứhằngnămnộpchoNhànước20quantiềnthìđượcmiễntấtcảcácthuế,sưudịchvàquândịch.Thếlàhọsốngbênngoàilàngxóm,khôngđónggópgìcholàngnữa,nhưnglàngkhôngvìthếmàđượcbớtphầnđónggóptươngứngchoNhànước.Thườngthì20quanlàmóntiềnlớnhơntổngsốđónggóphằngnămcủamộtngườidân,vàdođó,cólẽtạicáctỉnhkhácsựđổichácnàyđãkhôngthểxảyra;nhưngKhánhHòalàmộttỉnhnghèo,dâncưlạigiảmbớt,màsổsáchtronglàngtheotậpquánViệtNamlạivẫngiữnguyênnhưcũ,vìvậysưuthuếtănglênnhiều,nhấtlàtrongcáclàngcóítcôngđiềncôngthổmàdânlạiđông:đólàlýdokhiếncóngườinghĩrằngvàocácphườngnghềlợihơn.

Dođó, cáchươngchức trong làng càngngàycàngbấtmãn,vì cácđặcquyềnvừanóiđãgâynênrấtnhiềuvụcảiđạo,nhấtlàtrongsốdânnghèobịsưucaothuếnặng.Việcmiễnlínhcũnglàmộtthuhútmạnhmẽ;nhiềunôngdâncũngxincảiđạođểđượcvàophườngnghề[518].Thếlàhậnthùvàbấthòanẩynởgiữanhữngngườinôngdânhiềnlànhlâunaysốnghoàntoànhòahợpvớinhau.Philastrenhậnxét:“Khôngcógìnguyhiểmhơnphươngcáchnày.Tôisợrằngcácthừasaikhôngđủcẩntrọngnhưhoàncảnhđòihỏi,vàmộtsốvịđãcóảotưởngvềtựdotôngiáomàHiệpướcđãđemlạichotôngiáo họ. Tại sao dân chúng xứ này, rất vô tư đối với các con chiên, khinhững người này chưa đượcHiệp ước bảo vệ và vì vậy chưa dám khuấyđộngnhiều,lạithìnhlìnhđâmraoánghétconchiênnhưvậy?Chắchẳnítratrong một số trường hợp, sự khinh suất của con chiên là duyên cớchính.”[519]

Tómlại,tựdovôgiớihạndoĐiều9củaHiệpước1874đemlạichocácthừasaiđãtạonênvôsốkhókhănchogiớichứcPhápcũngnhưViệt.Thếmàtựdoấyvẫnchưađủđốivớihọ.Khôngcógìcóthểlàmvừalònghọ,chừngnàovẫncònsừngsững trướcmặthọchướngngạicuốicùngmàhọmuốntriệthạ:chướngngạiđó,chínhlàchủquyềncủanướcViệtNam.

Cùng với nỗ lực của các nhà kinh doanh, họ tiếp tục nỗ lực đẩy nướcPhápvàocuộcxâmlăngtoànthểxứnày,bằngcáchchứngminhrằngHiệpước1874chỉlàmánhkhóegiantrácủaTriềuđìnhHuếvàmọiliênminhvớiTriềuđìnhnàychỉlàảovọng.

CHƯƠNGVIII:TỪSỰBẢOTRỢĐẾNCHẾĐỘBẢOHỘ:HIỆPƯỚC1884

Chúngtađãthấy,vàonăm1873,nướcPhápphảichọnmộttrongbagiảiphápsauđây:

1- Xâm chiếmBắc kỳ và trọn cả nướcAnNam, rồi sát nhập vào vớithuộcđịađãcólàNamkỳhoặclàmthànhmộtthuộcđịariêng.

2-LậtđổTựĐứcvàthaythếbằngmộtkẻtrungthànhhơnvớiquyềnlợicủangườiPháp,kẻđóhoặcởtrongsốconcháunhàLê,hoặcởđâuđócũngđược.

3-VẫngiữTựĐứcởngôivuavàchỉlậpnềnbảohộPháptrêncácxứcủavuanày.

GiảiphápđầubịPariscươngquyếtbácbỏ:xâmchiếmBắckỳhaytrọncảnướcAnNamđểlàmthànhthuộcđịacủaPhápchắcchắnkhôngphảilàmộthànhđộngquânsựquákhó;nhưngduytrìsựxâmchiếmđó,caitrịvàthuộcđịahóaxứnàynằmngoàisứccủanướcPháp.Ngoàira,giảiphápnàycòncóthểdẫnđếnnhữngkhókhănvớicáccườngquốckhác.

Giảiphápthứhai,đượccácgiámmụchếtsứcmongmuốnvàthỉnhcầu,cũngkhôngkémnguyhiểmvàbất tiệnsovớisựxâmchiếmtrực tiếp.Đểduy trì ông vua do người Pháp chọn, để làm chomọi người tôn trọng uyquyềncủaôngvuaấy,cũngcầnnhiềunỗlực,nhiềulínhtrángvànhiềuchiếntrận,nhưđểduytrìmộtnềncaitrịtrựctiếp,vànguycơTựĐứckêugọimộtsựcanthiệpcủanướcngoàivẫnynhưthế.Vảlại,nhữngngườichủtrươngphươngcáchhànhđộngnàyđãcósẵnchưamộtứngviênchongôivuađượclòngdân,mềmmỏng,đủthiệnchí,đểchonướcPháplaomìnhvàomộtcuộcphiêulưutotátnhưthế?DònghọnhàLêởđâu?Concháuhọcónhữnggiátrịgì?LấygìlàmchắcđóchínhlàconcháunhàLê?

Vìviệcxâmchiếmtrựctiếp,cũngnhưviệctạonênmộtvươngquốcchưhầucủaPháp,đềukhôngmanglạiđủlợiíchđểbùlạicácnguyhiểmvàcácphítổnnhânlựcvàtàilực,ngườiPhápđãchọngiảiphápthứba.Nhưnghọđãkhôngđiđếncùng,vìĐôđốcDuprébịthờicuộcvượtquá,bịChínhphủcủaôngbấtđồngýkiến,bịbắtbuộcphảikếtthúcvấnđềmộtcáchvộivã,nênđãphải loạibỏchữ“nềnbảohộ”trongmộthiệpướcđượckýkếtchomụcđíchnày,vàthayvàođóbằngtừ“bảotrợ”(Điều3).Dođómàsinhramột tình trạng nhập nhằng trong quan hệ Pháp-Việt, trong đó Việt NamkhônghoàntoàntựchủmàcũngkhônghoàntoànlệthuộcPháp.

Quèquặtngaytừlúcmớisinh,Hiệpước1874làcáiđíchcủanhữngchỉ

tríchnghiêmkhắc,đòisửalạibằngsựthừanhậnchínhthứcnềnbảohộđíchthực trongmộthiệpướcmới.Diễn tiến từ “sựbảo trợ”đến “nềnbảohộ”đượcthựchiệnthếnào?

I.CHÍNHSÁCHPHÁPĐỐIVỚITRIỀUĐÌNHHUẾNGAYSAUHIỆPƯỚC1874

CũngnhưngaysauHiệpước1862,vàngaysauvụxâmchiếmtoànbộNamkỳnăm1867,ngườiPháp,ngaysauHiệpước1874,cầnđượcyêntĩnhnghỉngơi.NhữngngườikếvịDupré,ítralàởngoàimặt,cố“quên”Bắckỳđi.SauHiệpướcthươngmạiđượckývộivãtrongthờigiantạichứcngắnngủicủaĐôđốcKrantz,ôngnàylàmThốngsứtrongbanăm,nhưngtêntuổichỉgắnliềnvớiviệcđàocáckênhbăngquacácđầmlầyởNamkỳ.Ngườitalại nói đến hòa bình, hữu nghị,mặc dù vấn đề tín đồGiaTô vẫn sinh ranhiềukhókhăntolớn.

Tấtnhiên làcácgiáosĩ thừasaikhôngmuốncósựhòadịugiữangườiPhápvàngườiViệt.HọcốthuyếtphụcngườiPháprằngPhápsẽbịsavàocạmbẫydoChínhphủHuếgiăngranếu tin tưởngmộtcáchngây thơvàocáchứahẹncủaHuế.Họquảquyết rằngChínhphủấy làgiảdối,vừakýhiệpướclạivừaralệnhchoquanlạivànhàNhođứnglênchốnglạinhữngngườitheođạoGiaTôvàngườiPháp[520].Vìthế,trongcáccuộc“tànsát”nhữngngườitheođạotạiBắckỳnăm1873vàởNghệAnnăm1874,TriềuđìnhHuếvàcácnhàNhođãcấukếtnhauyhệtcáccuộcnổidậyởNamkỳngàytrước.KhôngnhữngcácquanlạiđãkhônglàmgìđểbắtcácnhàNho,họcònthúcđẩynhữngngườiấyhànhđộnggấpđểngườiPhápkhôngcóthờigiờcanthiệp[521].

GiámmụcPuginiertốcáo“chínhsáchxảoquyệt”đócủaHuếtrongcácbứcthưdàigởichoThốngsứởSàiGòncũngnhưchoCôngsứPháptạiHàNội.VớiThốngsứ,ông takhuyên:“ThưaThốngsứ, tôixinngàiđừngđểchínhsáchxảoquyệtđóđánh lừavàđừng tinnơibềngoài tử tếmàTriềuđìnhHuếtỏravớingàibằngcáchchấpthuậnvàithỏamãnnhỏchocácđòihỏichínhđángcủangài:khôngphảichỉhômnayhọmớibiếtdùngmưumẹovàdốitráđểcheđậychínhsáchthùnghịchcủahọ...”[522]

VớiCôngsứPháptạiHàNội,ôngviết:“XinngàichophéptôiđượcnóivớingàirằngcácquanlạivàcácnhàNhođềulàkẻthùcủangàicũngnhưcủachúngtôi.Hậnthùkhôngphảibắtđầutừcácbiếncốvừaqua:sựthậtlànóđãđượcpháttriển,nhưngkhôngphảiđượcsinhra,từcácbiếncốấy.Họbiết rằng các con chiên yêu nước Pháp, và vì vậy họ muốn tận diệt conchiên:dùhọ thấycácconchiêngầnnhưkhôngđược trợgiúpgì trong lúckhốnkhổ,niềmtinsâuxacủahọlànhữngtínđồtântòngcủachúngtôivẫn

cònyêukínhvàsẽmãimãiyêukínhngườiPháp,bởivìcácràngbuộcnốikết các con chiên với người Pháp là các ràng buộc thiêng liêng. Đó lànguyênnhân thựcsựcủa lòngcămthùcủahọvà làmấuchốt thựcsựcủachínhsáchcủahọ;chínhsáchđólàtiếptụclàmsuyyếucácconchiên,nếukhôngmuốnnóilàtiêudiệt.MụcđíchcủahọlàlàmchonướcPhápmấtđinhữngbạnbèđôngđảovàtrungthành,vàxóabỏảnhhưởngmàPhápđãtạodựngtừlâutạiVươngquốcAnNam.”[523]

Cácthừasaiđượcsựủnghộhoàn toàncủaRheinart, làngười,mà theoquanđiểmcủaĐôđốcKrantz,đãđểbịảnhhưởng“một ít”bởigiámmụcPuginiervàcáctínđồGiaTô[524].ViênKhâmsứnàyđãgởinhiềubáocáochoKrantzvàDuperré,lúcnàoôngtacũnglưuýhaivịĐôđốcnàynênđềphòngnhững“hànhvi”củaTriềuđìnhHuếvàcủacácquanlại,màôngtabuộctộilàđồnglõavớicácnhàNho,thiếuthiệnchívàđầyxảoquyệt:“Mộtbộphậncácquanlạilúcnàocũngsẽtiếptụcthùghétchúngta,trongnhómđócócácviênchứccaocấpnhất, cácchứcsắc lớnnhất.Vì tin tưởngnơiđườnglốixảoquyệtvàgianýtruyềnthốngcủahọ,họkhôngtừbỏhyvọngđánhlừachúngta.Đànhrằngphảiđốixửtốtvớihọnhưng,nếuhọkhôngtránhđượcviệckýhiệpước,họcũngkhôngcóthiệnchíthihànhnó.Vìthế,có lẽ nên thận trọng tiên liệu những khó khăn trong tương lai bằng cáchchiếmgiữnhiềuđiểmđểbảođảm...”[525]

“...Đòihỏi,nhắcnhở,phảnđốihoàntoànkhôngcóýnghĩagì trongvịthếcủachúngtahiệnnay...Kiêungạo,mùquáng,cáckẻthùcủachúngtahyvọngthắngchúngtabằngxảoquyệtvàbằngsốđông.Mongrằnghọđangbuộcchúng taphải làmchohọ sángmắt;họ sẽbắtđầubiết tôn trọngcáchiệp ước và những cam kết một khi chúng ta đè bẹp họ không chút tiếcthương.”[526]

Khikhuyếncáochínhsáchvũlực,RheinartbiệnhộchocácýtưởngcủagiámmụcPuginier,ngườikhôngngừngraogiảnggiảiphápquânsự,chođólàphươngcáchduynhấtđểkếtthúcvấnđềViệtNam[527].Ngườitatưởngnhư đang nghe giám mục Puginier nói khi đọc các báo cáo sau đây củaRheinart:

“...Mọi liênminhvớiChínhphủnàyđềukhông thểquanniệmđược...MọihiệpướckývớiTựĐứcđềulàhưảo;vìlợiíchcủamọingười,chúngtaphảitìmmộtđồngminhkhácđểthaythếôngấy;vảlại,rấtcóthểôngấysẽbuộcchúngtalàmđiềuđó...”[528]

“...DùýmuốncủachúngtalàkếtthúcviệcdấnthânởBắckỳmàkhôngphảigởithêmtăngviện,khôngphảichinhphạt,chúngtacũngsắpbịlôikéo

vàdấnmìnhvàomộtcuộcchiếnthậtsự.Chúngtaphảichuẩnbịtứckhắcđểkết thúcmộtcáchmauchónghơn;chúng tacũngkhôngnên tựbằng lòngvới các thỏamãn nửa vời, các biện pháp lưng chừng, và bởi vì họ buộcchúng ta phải chiến đấu, chúng ta hãy nghiền nát kẻ thù cho đến khi họkhôngcònhyvọnggìđếnnhữngtoantínhnhưvậynữa...”[529]

Nhưng cả Krantz và Duperré, lẫn Chính phủ Pháp đều không để bịRheinart lôi kéo.Và để đề phòng các hậu quả nguyhiểmmàmột thái độhiếu chiến có thể đưa đến, Krantz không ngừng căn dặn Rheinart khôngđượcđirakhỏiđườnglối“tuyệtđốihòabình”,đừnggâygổvớiChínhphủViệtNambằngbấtcứgiánàovàdùchỉtrongmộtthờigianngắn,đểsốngítnhấtlàbềngoàimộtcáchhoàntoànhòathuậnvới“chínhquyềnhợppháp”trongnước.Ngoàira,ôngtacũngnhắclạichoRheinartlệnhrútkhỏiHàNộicùngvớitấtcảquânđộivàcholêntàuđểvềHảiPhòng,trongtrườnghợpbịngườiViệtNamtấncông,thayvìtăngcườnglựclượngtrúphòngnhưgiámmụcPuginierkhuyếncáo[530].

TrongmộtthưgởichoviênchỉhuytàuDécrès,đượccửđếnBắckỳđểđiềutratìnhhìnhcủaxứnày,KrantzđãthổlộmốiloâusâusắccủaôngtavềsựtranhchấpgiữamộtbênlànhữngthừasaivàRheinart,vớibênkialàcácnhàcầmquyềnViệtNam.ÔngtasợRheinart“bịlôikéobởicácquanđiểmchínhtrịphepháivàbởiýnghĩrằngChínhphủPháplạitínhchuyệnxenvàochínhtrịnộibộcủanướcAnNambằngcáchngãvềphenàyhoặcphenọcủadânchúngvàdođósẽbịđưađếnchỗcanthiệpkhôngcầnthiếtvàocácvụđangxâuxéxứBắckỳ,chuyểntừphòngthủsangtấncông”[531].KrantzcăndặnviênKhâmsứlàmchocácgiámmụcởBắchiểurằnghọphảihànhđộnghếtsứcdèdặtvàphảingăncảnđừngđểcácconchiêncủahọlàmloạnchốngTriềuđìnhHuế[532].

ChínhsáchcủaKrantztómlượcnhưsau:“Phòngthủnghiêmngặt;cươngquyếtđẩylùimọitấncôngbấtcứtừđâuđến.GiữđếncùngcácquanhệtốtvớiquanchứcAnNam;ngaycảlúcgặpphảinhữnghànhvixấucũngkhôngchủđộngtấncông.Nếucần,phảinghiêmkhắcnóivớihọ;nóivớihọrằngChínhphủcủahọkhôngdungthứmộttháiđộmậpmờnơihọ,nhưngđừngđixahơnnữachừngnàocácquanchứcnàykhôngcôngkhailàmlỗibằngcáchgâyhấnvớichúngta.”[533]

Muốngiữvữnglậptrườngnày,Krantzkhuyếncáo:điềukiệnchínhyếulàphảiđềphòng“chốnglạinhữngngườiđếnnóivớiôngrằnghọcóđằngsauhọmộtphầndânchúngvà,vìthế,rấtdễépcácviênchứcAnNamphảilàmviệcnàyviệcnọ.Chínhlàvìbuôngthảtheocácđềnghịloạiđómàtalàmhạidânchúngvàtađãđặtcảdanhdựvàtiềnbạccủađấtnướcvàođó,

mà thường thì chẳng có chút hy vọng thành công và cũng chẳng lợi lộcgì”[534].Nhữngngườiđó cómọi lợi íchđểđẩyngườiPhápcan thiệpvàoBắckỳ,họ“đónrìnhmọilờiđồnđãivànhấtlàcáctiếngđồnchothấycáckếhoạchthùnghịchđốivớichúngta;thayvìlàmnhẹcáctinđồnấy,cóthểhọcònphóngđạilênbằngcáchbáocáochoôngRheinart;cólẽ,trongthựctế,Rheinartítbịđedọahơnlàôngtưởng.”[535]

Qua những lời lẽ đó, Krantz thẳng thừng đi ngược lại quan điểm củaRheinart.TheoĐôđốc,ChínhphủcủaTựĐứckhônghềđồnglõavớicánhVăn thân; trái lại, họ đã cố gắng thực sự để bình định Bắc kỳ và NghệAn[536].VìsựthànhthậtcủaHuếquáhiểnnhiênnênkhôngcóvấnđềlàmmộtcuộcviễnchinhtrừngtrịởNghệAnhayđểủnghộmộtkẻthamvọngnàođómuốnlàmvuaởBắckỳ,vốnlàhaigiảiphápđượcRheinartđềnghịnhiềulần.Tráilại,phảiủnghộTựĐứcchốnglạinhữngaimuốnlậtđổVua.ChínhtrongmụcđíchnàymàKrantzđãralệnhchoThiếutáDujardinđànápthẳngtaycuộcnổiloạnởHảiDươnghồitháng7năm1874.

LúcđóởHảiDươngcónhiềunhómrấtđôngđượcthànhlập,đượclãnhđạo bởi những người tự xưng là con cháu nhà Lê, được kích động bởi ýmuốnlậplạinềnđộclậpcủaBắckỳ.Nhữngkẻdấyloạnnày,màđasốlànhữngngườitheođạoGiaTô,tuyênbốđượcsựủnghộhoàntoàncủaPháp.ĐượcTổngđốcHảiDươngyêu cầu can thiệp,Thiếu táDujardin cho dánkhắptỉnhcácbốcáoyêucầudânchúngđừngtinlờinhữngkẻdấyloạn,vàkêu gọi những kẻ ấy phải tránh xa nếu không sẽ bị các pháo hạm Phápbắn[537].

Khi báo cáo vụ này lên Bộ trưởng, Krantz viết: “Tôi tán thành tất cảnhữnggìmàThiếutáDujardinđãlàm,ôngtatheohếtsứcđúngcácchỉthịmàông tanhậnđược.Chúng takhông thểđểngười tanghĩ rằng trong lúcchúngtakývớinướcAnNamcáchiệpướchòabìnhvàthươngmại,tronglúcchúngtahứagiúpđỡvàviệntrợhọchốnglạinhữngkẻlàmloạnvàtrộmcướp,chúngtalạicấukếtvớinhữngkẻmuốntáchBắckỳrakhỏinướcAnNam.”[538]

Bốn chục năm sau, tờ báo của thừa sai, tờAvenir duTonkin, khi bìnhluận về biến cố này, đã chỉ trích nặng nề Đô đốc Krantz và Thiếu táDujardin,tốcáohọđãbỏmặc“bạnbècủachúngtachosựtrảthùkhốcliệtcủa các quan lại”, đã phạm “các tội ác chính trịmà lương tâmkhông thểdungthađược,cáclỗilầmkhôngthểkhoanthứđược”[539].

CácĐôđốcnốitiếpKrantzlàmThốngsứNamkỳ,Duperré(1875-1877)và Lafont (1877-1879), cũng theo đường lối này đối với Triều đìnhHuế.

GiámmụcPuginierđãuổngcôngđíchthânđếnSàiGònđểbàntrựctiếpvớiDuperré,ôngnàyvẫncươngquyếttronglậptrườngkhôngcandựvàonhữngvấnđềnộibộcủaBắckỳ.TrongthưgởichoBộtrưởng,Duperréviết:“Cáclầnnói chuyệncủa tôi vớivị chủ chănnày, trướckhiông ta rờiSàiGòn,khôngthayđổilòngtincủatôi:tôigiữnguyêncácnhậnxétmàtôiđãtrìnhbàyvớiÔngBộtrưởng,dùtôiđãrấtkhổtâmtrongviệckhuyênôngtahãytừbỏcáilýtưởngđãgâynhiềucảmtìnhởPháp,đểchấpnhậnmộtđườnglốimàtôibiếtlàsẽbịlênánbởinhữngngườixemGarnierlàanhhùngnhưnglạichẳngbiếtgìvềnhữngkhókhăncủatìnhthếmàviênsĩquannàyđãđểlạichochúngta.”[540]

GiámmụcGauthiercũngkhôngthayđổiđượcýkiếncủaDuperré:“ChắcchắntôikhôngthểlàmvuilònghoàntoàngiámmụcGauthierđược;ôngtaquáđỗihăngsayvà,trongnhiềutrườnghợp,tôiphảithừanhậnrằngthậtlànguyhiểmbiếtbaonếunhắmmắtnghetheocácnhậnđịnhcủavịchủchănnày.”[541]

VớiĐôđốcLafont,nếucầnphảibắtbuộcTriềuđìnhHuếtôntrọngtừnglitừngtícáccamkếtđãđượckýđốivớicácthừasaivàcáctínđồGiaTô,thìcũngcầnphảikềmgiữnhữngngườinàytronggiớihạncủacácquyềnmàHiệpướcđãchohọ.Mộtvídụ: thóiquencủagiáo sĩ thừa sai làbiếncácgiáokhucủahọthànhcáctrungtâmriêngbiệt,trongđóhọkhôngchỉchămsóccáclợiíchtinhthầnmàcảcácquyềnlợikinhtếnữa.Tìnhtrạngnàybảođảmchohọmộtphươngtiệntuyêntruyềnmạnhmẽđốivớimộtdânchúngcóphầndửngdưng trướcvấnđề tôngiáonhưng lại biết rất rõ quyềnđộcđoán của các ông quan. Trongmục đích này, giámmục Puginier yêu cầuLafont can thiệp với Triều đìnhViệtNam để thừa nhận cho các thừa saiquyềnđược khiếu nại thay cho con chiên của họ trước các quan chức địaphươngvàcả trướcTriềuđìnhnữa,vàquyềnđượcnhắcnhởhọđúng lúc,đúng chỗ sự tôn trọngHiệp ước. Lafont bác thỉnh cầu này; theo ông, nókhôngnhằmgìkháchơnlàtraochogiáosĩthừasaimộtvaitròchínhtrịvàchocác tínđồGiaTôgiáomộtđặcquyền,màhậuquả tức thì là táchcácngườitheođạonàyrakhỏivòngảnhhưởngtrựctiếpcủaChínhquyềnViệtNamvàtòaánViệtNam[542].

ChínhphủPháp tán thànhcáchhànhxửcủacácĐôđốc tạiNamkỳvàkhuyếncáohọcươngquyếtduytrìđườnglốinày.QuyềnlợicủanướcPháp,theoBộ trưởngHảiquân,khôngnằmtrongsựủnghộcácý tưởng lykhaicủagiámmụcPuginiercùngcácđồngsựcủaôngta[543],mànằmtrongviệcgiúpchoTriềuđìnhHuếcóđượctưthếđểthựcthicáckhoảnmàhọđãkýkết,trongkhivẫntìmcáchthulợitừtìnhtrạngxáotrộnởBắckỳ.Đểthựchiệnđiềunày,vẫntheoBộtrưởngHảiquân,cầnphảiquansátthậtkỹdiễn

tiếncủamọibiếncốxảyraởBắc,cầnbiếtthậtrõcácphepháitranhquyền,đánhgiásứcmạnhvàcânnhắckhảnăngthànhcôngcủamỗiphe,vàkhiđịavịcủaTựĐứctỏrabịxúcphạmthìhãylàmchoôngtathấyrõkhảnăngủnghộcủanướcPháptrongviệcgiúpôngtalấylạiuyquyềnđãquálunglay.Dĩnhiên,điềuquantrọnglàphảilàmthếnàođểlờixingiúpđỡphảiphátratừTựĐức,vìnhưthếngườiPhápsẽởvàovịthếtốtđểđưaracácđiềukiệnvàquiđịnhcácbảođảmmongmuốn.Vídụ,ngườiPhápcóthểđòiTựĐứccamkếttrangtrảiphítổncủacáccuộchànhquânbằngcáchgiaoquyềnthuthuếchongườiPháp,vàbảođảmcácthuậnlợithươngmạibằngcáchthànhlậpcáctòaCôngsứvàchiếmđóngcácđiểmchiếnlược,đểđổi lấysựủnghộcủaPháp[544].

Làmthế,nướcPhápsẽcótưcáchcanthiệptrựctiếphơnvàocácvấnđềởBắckỳ,nhưngkhácvớicáchgiámmụcPuginierđềnghị,sựcanthiệpnàyhợpphápvìnóđượcthựchiệntheoyêucầucủaTựĐức.CáchhànhđộngnàylàcáchduynhấtphùhợpvớiquyềnlợicủaPháp,vìnếukhácđi,nướcPhápsẽkhôngthuđượclợilộcgìtừmộthiệpướccómụcđíchthiếtlậpcác“quanhệthắmthiếthơn”giữahainước.

TháiđộcủaBộ trưởngNgoạigiao lại cònônhòavàhòagiảihơn.KhiđượcBộ trưởngHảiquânyêu cầu chobiết ýkiếnvềđềnghị củaĐôđốcDuperré, theođónướcPhápcầnphải lựachọndứtkhoáthoặcxâmchiếmhoặctừbỏBắckỳ[545],mọigiảiphápkhácđềukhôngthểnghĩtới,BộNgoạigiaođãcươngquyếtkhuyênhãygiữnguyêntìnhtrạnghiệnthờivàgiữtháiđộ ôn hòa trong mọi quan hệ với Huế: “Tôi nghĩ rằng chúng ta nên giữnguyênvịtrícủachúngtahiệnnayđốivớicácchínhphủnướcngoàicũngnhưđốivớiChínhphủAnNam,ngoạitrừviệc, trongthựctế,nênlàmdịubớthoặc,nếucần,nênlàmthayđổitháiđộcủacácviênchứccủachúngta,đểphòngngừacáctranhchấp,vàtránhnhữnghysinhmớibằngcáchtựgiớihạntrongviệcbảotồnvịtríđãđạtđược.

“Nhờsựsoisángcủangài,ĐôđốcLafontsẽtránhđược,tôitinchắcnhưvậy, những hiểm họa ngấm ngầm [của tình hình hiện nay], và có thể giữvữngkhoảngcáchbằngnhaugiữacácquyếtđịnhcó thểđẩychúng tavàocáchànhđộngngoàimongmuốnvànhữngkhướctừmàdùtacódèdặtđếnmấycũngkhôngnêntheo.Đôđốcsẽđứngvữngởtrungdungđó,dùđểgiữmối liên lạcsaunàycủachúng tavớinướcAnNamhayđểgiữquyền lợitổngquátcủachúngtatrêntoànViễnĐông.”[546]

Nhưvậy,ngườiPhápgiữnguyêntrạng.NhưngtìnhthếdoHiệpước1874gâyratrởnêncànglúccàngkhóxửchongườiPháp.KhâmsứPháptạiHuếyêucầumãivẫnkhônghộikiếnriêngđượcvớiVua.Trộmcướpvẫnkhôngdẹpđược.SôngHồngbịbỏmặcchocácbăngđảngCờĐenvàCờVàng.

Quanthuếthấtthu.Việcthươngmạibếtắc.Tómlại,khiđượcgiaohoànchoTriềuđìnhViệtNam,BắckỳgầnnhưkhôngmanglạilợilộcgìcụthểchonướcPháp.

Tình trạngđókhông thểkéodài.Thậtvậy,ngay từnăm1879,ýmuốnbànhtrướngcủaPháp,cóvẻngủmêtừkhikýhiệpước,đãthứcdậyvàthamvọngthuộcđịalạixuấthiện.

II.VẤNĐỀBẮCKỲLẠINỔIDẬYA.TínhcầnthiếtcủachếđộbảohộTrongcácchỉ thịgởinăm1879choviênThốngsứdânsựđầu tiên,Le

MyredeVilers,khiôngnàysắplênđườngđiNamkỳ,BộtrưởngHảiquânvàThuộcđịađặcbiệtlưuýôngtavềtìnhtrạngmậpmờcủaPhápởBắckỳvà về các phương thức để sửa đổi lạimột tình thế có nguy cơ làm hỏngquyềnlợicũngnhưuytíncủanướcPháp.Ngaytrongbáocáođầutiên,viênThốngsứmớinhấnmạnhlàphảicómộtgiảipháptứcthờivàhiệunghiệmđểchấmdứtnhữngkhókhăncứsinhsôimãi,vàôngtađặtChínhphủPháptrướcsựlựachọnsauđây:“HoặcthiếtlậpthẳngthừngvàrõrệtnềnbảohộcủachúngtatạiBắckỳ,hoặcthuhẹphànhđộngcủachúngtavàocáccơsởlãnhsự”.

CũngnhưThốngsứNamkỳ,Bộ trưởngHảiquânkhôngcòn tinởmộtgiảiphápthứba.Thậtvậy,theoýviênBộtrưởng,cácbiệnphápchầnchờ,cáctrìhoãntrướcnhữngkhókhăndoHiệpướcđemlại,đãhoàntoànthấtbại.Mộtđằng,nhà cầmquyềnViệtNammuốn tránh sựgầngũimàHiệpướcmongmuốn;đằngkhác,cáccườngquốcÂuchâutoantínhdựphầnchiaxẻlợilộcmàchẳngtốnhaogì:họcóvẻmuốnTriềuđìnhHuếnhậnchohọmộtđịavịtươngtựnhưđịavịmàHiệpước1874đãdànhriêngchoPháp.Hơnnữa,vuaTựĐứccốsứctáilậptạiBắckỳmộtchínhquyềnđãquáyếukémmàvẫnkhôngkêugọiđếnsựcanthiệpcủaPháp,dùrằngđiềunàyđãđượcquiđịnhtrongHiệpước.NgườiTâyBanNha,theogươngngườiAnhvàngườiĐức,lạiđangtìmcáchnốikếtcácquanhệtrựctiếpvớiTriềuđìnhHuế,tráivớiquiđịnhcủaHiệpướclàphảicósựtrunggiancủaPháptrongcácquanhệgiữaTriềuđìnhnàyvớicáccườngquốckhác.

Dođâumà,chỉsaugầnnămnăm,Hiệpước1874gầnnhưđãtrởnênvôhiệu?ViênBộtrưởngtrảlời:lýdohoàntoànnằmtrongcáctừngữmơhồ:Hiệpướcđórõràngđãđượcsoạn thảochomộtnềnbảohộnhưngtừngữthenchốtbị bôibỏvàophút chót.NgườiPhápđãhyvọng rằng châuÂu,đangbậntâmvềnhữngchuyệnkhác,sẽkhôngthấysựsơhởđó,vàcũnghyvọngrằngcáclãnhsự,nhờlựclượngvõtrangvâyquanh,sẽdầndầnnắmlấy,trongthựctế,tưcáchcủacácviênchứcthựcsựcủamộtcườngquốcbảo

hộ.Sựviệckhôngxảy ranhưvậy.Ý thứcđượcđiểmyếucủangườiPháp,

ChínhphủAnhlàngườiđầutiênkhôngthừanhậnquyềntưphápmàHiệpướcđãgiaochongườiPháptrênmọingườiÂuchâu.Saumộtcuộctraođổivăn thư ngoại giao, nước Pháp phải nhượng bộ trước đòi hỏi gắt gao củaChínhphủAnhvàthừanhậnrằngquyềntưphápcủaviênchứcPhápkhôngcótínhcáchbắtbuộcđốivớicôngdânAnh.NướcĐứccũngđưaracácđòihỏitươngtự.RồiTâyBanNha,chắcchắnlàđượckhuyếnkhíchbởihaikinhnghiệmtrước,cũngmuốnthươngthảotrựctiếpvớiHuế.Cuốicùng,đểđànápsựnổiloạnởBắckỳ,TựĐứcđãmuốnnhờsựgiúpđỡcủaTrungQuốchơnlàcủaPháp:ôngtasợsựcanthiệpquátrựctiếpcủaPháptrongnộitrịcủaông.

NgườiPhápđãhyvọngrằngloạnlạcsẽgiúpnướcPhápthiếtlậpnềnbảohộ,hoặcvớisựđồngýcủaTựĐứctrongtrườnghợpôngnàycầucứuđếnPhápđểtáilậpuyquyềnởBắckỳ,hoặcbằngcáchthỏathuậnvớicáclãnhtụcủacácphepháinổiloạntrongtrườnghợpTựĐứcbịcướpmấtBắckỳvàkhướctừsựgiúpđỡcủaPháp.NhưngTựĐứcđãkhôngyêucầuPhápgiúpđỡ,vàcũngkhôngmộtlãnhtụnổiloạnnàođãchiếnthắngrõrệthoặccóđủuythếđểngườiPhápliênminhgiúpđỡ.Tìnhtrạngbấtổncócơkéodàimànước Pháp chẳng thu lợi được gì.Mọi chậm trễ trong việc tìm kiếm giảipháplạiđedọađịavịcủangườiPháp;quanhệcủaPhápvớiTriềuđìnhHuếlại trởnênngàycàngkhókhăn;vàcácChínhphủÂuchâu,khisựbất lựccủaPhápkhôngcònlàbímậtnữa,lạigiatăngnỗlựcnhằmxóabỏcácưuthếmàPhápđãđạtđượcvàonăm1874.

Vìthế,đãđếnlúcnướcPhápphảilấymộtquyếtđịnhrõràngvàcươngquyếtởBắckỳ.Quyếtđịnhgì?Mọingườiđềuđồngývềsựcầnthiếtthànhlậpmộtnềnbảohộ.Nhưnglàmthếnào?Vàbằngphươngtiệngì?

Cóhaiýkiếnđốinghịchnhau:mộtbênkhuyêndùngsứcmạnh,mộtbênkhuyênkýmộthiệpướcbổtúc.

Jauréguiberry,BộtrưởngHảiquân,bênhvựcýkiếnđầu.Theoôngta,đểcanthiệpquânsựvàoBắckỳ,trướchếtnênthúcbáchTựĐứclậplạitrậttựvàdẹptancácbăngđảngCờĐenvàCờVàngđanggâytrởngạichoviệclưuthôngtrênsôngHồng.TrongtrườnghợpTựĐứctỏrabấtlực,PhápsẽchoVuaấybiếtýđịnhhànhđộngtrựctiếp,đểbảovệcácquyềnlợithươngmạiđãquiđịnhtrongHiệpước.Khiđó,mộtcuộcviễnchinhsẽlàcầnthiếtvà,đểchiếmBắckỳ,cầnphảicó3.000bộbinhvàthủybinh,3.000línhbảnxứvà12pháohạmhaytàutuầnnhỏ[547].

BộtrưởngNgoạigiao,Freycinet,cóvẻsẵnsàngchấpnhậngiảiphápthứ

haihơn.ĐiềumàBộNgoạigiaolongạinhấtlàviễntượngmộtcuộcchiếntranhchốngTựĐức,chiếntranhnàygầnnhưchắcchắnsẽdẫnđếnsựcanthiệplớncủaTrungQuốc;dânquâncủahọđãthamchiếntạicácvùngphíabắcBắckỳ.VìthếFreycinetđềnghịchỉgởiquânđếnBắckỳvớisựđồngýcủaTựĐứcđểquânđộiPhápcóthểđóngvaitròvừalàbạnvừalàlựclượngphụtáchoVua.Nếulàmkhác,ngườiPhápsẽcónguycơđẩyTựĐứcvàocácquyếtđịnhcựcđoanvàtuyệtvọng,khiếnchongườiPhápkhôngcòncóthểchọnlựagìnữavàđẩyngườiPhápvàonhữngbiếncốmàchẳngaibiếthậuquảrồisẽthếnào[548].

TheoFreycinet, conđườnghợp lýnhấtđểđiđếnchếđộbảohộ lànhưsau:

-CẩnthậntránhnhữnggìcóthểgánchosựcanthiệpcủaPháptínhcáchmộtcuộcxâmlăngthựcsự.

-TrởlạivớitinhthầncáccuộcthươngthuyếttrướcHiệpước15tháng3năm1874, tức làminhđịnhrõràngvà làmchoTriềuđìnhHuếchấpnhậnnguyêntắcthiếtlậpchếđộbảohộPháptrênAnNamvàtrênBắckỳ.

-Cuốicùng,mộtkhithỏathuậnnàyđượcthiếtlậptrêncănbảnđó,sẽlàmchủvùngđồngbằngsôngHồng,bằngcáchchiếmcácđiểmchiến lượcđãđượclựachọnkỹvớimộtquânsốkhôngnhiềulắm,vàphảithỏathuậnvớiChínhphủViệtNamtrướckhimangquânđếnBắckỳ[549].

SựdèdặtcủaBộNgoạigiaođãhãmbớtsựhăngháicủaBộtrưởngHảiquân.Thayđổiýkiếnvừamớitrìnhbày,JauréguiberrybàochữarằngôngtakhôngcóýmuốnchiếmBắckỳhaytáchrờinórakhỏiAnNam;đềnghịcủaôngtachỉnhằmbảođảmsựthihànhchặtchẽHiệpướcvànhằm“địnhnghĩarõrànghơnvềđịavịcủamỗibênkýkết”.Muốnđạtđượcmụctiêuđó,chỉcầnthươngthuyếtvớiHuếmộthiệpướcmới,trongđódanhtừ“chếđộbảohộ”đượcchínhthứcđưavào.Thươngthuyếtđósẽđượcyểmtrợ,nếucần,bằngmộtcuộcbiểudươnglựclượngkháhùnghậuđểmauchóngđiđếnkếtquả thuận lợi,nhưngcuộcbiểudương lực lượngđókhôngnênmangmàusắccủamộthànhđộngxâmlược[550].

Hội đồngBộ trưởng tán thành đề nghị ôn hòa ấy của Jauréguiberry vàthôngquangânsáchcầnthiếtđểthựchiện.

Bỗng nhiên, đến tháng 7, lập trường của BộNgoại giao thay đổi toàndiện.QuavănthưmậttrảlờichoBộtrưởngHảiquân,ngày26tháng7năm1880,FreycinetthẳngthừngđềcậpđếngiảiphápchiếmđóngmàchínhBộNgoạigiaođãnhiềulầncươngquyếtbácbỏ:“SaukhinghiêncứukỹcáctưliệumớivềBắckỳ[551], tôinghĩrằngđềnghịđầu tiêncủaông,đòichiếm

đóngxứnày,làxácđánghơnđềnghịchỉđóngvaicảnhsáttạicáccửasôngHồng,màHộiđồngBộtrưởngđãtánthànhvàđãthôngquamộtkhoảntiềnbổsungnhưôngđãbiết.Theotôi,cầnphảitrởlạivớiýkiếnvềmộtcuộcviễnchinhthựcsựdẫnđếnviệcchiếmđóngvữngchắcconsôngấychođếntậnphần thượngnguồncủanó.Theocácchứng từmớiđâyngười tacungcấp cho tôi, 3.000người là đủvà ta sẽ đượcbồi hoàn rộng rãi bởi số thuhoạchthuếquantrêncáccảngthươngmạicủaconsôngấy.KhôngcómộtrắcrốinàophảilongạicảtừphíaTrungQuốc,chắchọcàngvuilòngkhicóngườichiasớtbớtphầnviệccảnhsátlúccólúckhôngnhưhiệnnaytạicáccửasông,đểbảovệviệcbuônbáncủahọởQuảngĐông.Saucùng,nướcĐứcchotôibiếtrằnghọkhôngganhtịgìkhi thấychúngtađặtnềnđôhộtrênBắckỳ.Đồngnghiệpthânmến,trongcácđiềukiệnđó,tôinghĩlànênchuẩnbịmộtdựánluậtđểthaythếkhoảntiềnbổsungnóitrên,vàtrongđóchúngtađềcậpthẳngýkiếnchiếmđóngsôngHồng”[552].

TạiHuế,saugầnbanămlàmKhâmsứ,Philastređượcnghỉviệctheolờiyêucầu củaôngvàđược thay thếbởiRheinart là ngườiủnghộgiải phápdùngsứcmạnh[553].NgườitatráchPhilastrevề“thiệncảmnổitiếngcủaôngtađốivớigiốngngườiAnNam”[554]vàvềtháiđộthânthiệncủaôngđốivớiTriều đình Huế, một thái độ không còn thích hợp nữa với hoàn cảnhmới[555].

SựrađicủaPhilastrecùngvớinhữngtinđồnvềmộtcuộcxuấtchinhmớicủaPháplàmTựĐứchếtsứclolắng;VuađãthửthươngthuyếttrựctiếpvớiChínhphủPháp,nhưngvôhiệu.TựĐứccũngcócảýđịnhgởimộtsứbộđếnMadrid:mộtgiámmụcTâyBanNhathuộcpháibộtruyềngiáotạiBắckỳđãnhiệttìnhkhuyếnkhíchdựđịnhnàyvàcòntiếncửmộtthừasaicủaôngtađểgiúpviệcthôngdịch.Từlâu,cácthừasaiTâyBanNhaganhtịvớisựpháttriểnảnhhưởngPhápởBắckỳ,nơimàhọcóquánửasốtínđồGiaTô.SứbộnàycũngsẽđếncácthủđôÂuchâukhác,rồiđếnNhậtBản.ViêntrưởngpháiđoàncóthểlàchínhThượngthưphụtráchNgoạigiao,cóviêncựuLãnhsựtạiSàiGònvàviênthôngngôncùngđi.NhưngkếhoạchngoạigiaoquymônàyđãbịđìnhhoãnvìcácbiếncốdồndậpởBắckỳ.

Vìthế,TựĐứclạihướngvềTrungQuốcvànăm1880đãgởitriềucốngđếntậnBắcKinh,thayvìgởiđếnNamNinh,ởbênkiabiêngiới,quavịđạidiệncủaThiênTriều:cửchỉnày,tuyhoàntoànphùhợpvớiHiệpước1874,liềnbịgiớichứcPhápcholà“hànhviphảntrắc”.

Đó là thờigiancácbộ trưởngPháp traođổivăn thưđểchuẩnbịchiếmđóngBắckỳbằngvũlực.CácbộtrưởngvàcácthốngsứtìmcáchbuộctộitốiđaTriềuđìnhHuếđểchờđếnlúctuyênbốlàbịbắtbuộcphảixâmlăng

vàchiếmgiữBắckỳ.Họkhôngngừngthanvãnvề“sốphậnbuồnthảmcủaBắckỳ”,phảichịu“lệthuộcvàonướcAnNam”,dânchúngxứđó,“rênxiếtdướiáchthốngtrịhàkhắc”,từlâuchờđợi“mộtcuộcviễnchinh[củangườiPháp]đểgiảiphónghọkhỏinhữngkẻđànápAnNamđangbóclộthọ”.

B.CuộcxuấtchinhHenriRivièreTừ1879,tạiPhápvấnđềchếđộchínhtrịđãđượcgiảiquyết,vànhững

ngườicộnghòaônhòalêncầmquyền.Vìdínhlíuvớigiớingânhàngvàkỹnghệ,họđểtainghegiớidoanhthươngvốnchútrọngđếnviệcbànhtrướngthuộcđịa.

SựđổihướngtrongchínhsáchcủaChínhphủPháp,từnăm1879,đượcdẫntrướcbởisựthayđổichínhsáchtàichánhcủamộtvàingânhàngquantrọngdosángkiếncủangânhàngCréditLyonnais:từnhữngnămsaucuộcchiến tranh Pháp-Đức, ngân hàng này đã xuất cảng tư bản đến các nướcthuộcđịavàphụthuộc.CònkỹnghệPháp,đangtrênđàtiếnmạnh,đòihỏigắtgaocácthịtrườngtiêuthụ.Thậtvậy,cùngvớicácnướckỹnghệcũnhưPháp,Anhsảnxuấtmỗingàymỗinhiều,bâygiờxuấthiệnthêmcácnướckỹnghệmới:Đức,Mỹ; các nước này, để bảo vệ kỹ nghệ non trẻ củamình,đóng cửa biên giới bằnghàng rào quan thuế.Chủnghĩa tư bảnPháp cảmthấynhucầuphảichiếmgiữchomìnhcácvùngđộcquyền.Haikhuônmặtxuấtsắcnổibậtlênđểthựchiệnsựcầnthiếtnày:Leroy-Beaulieu,lýthuyếtgia,vàJulesFerry,nhàthựchành.

Leroy-Beaulieutựhỏi:nướcPháprồisẽrasaobêncạnhcácnướckhổnglồ,Nga,Đức,cácnướcAnglo-Saxon,TrungQuốc?Vàtựtrảlời:“Mộtchủtểđangtànlụidần.Nướcchúngtacómộtcáchthoátkhỏisựsuyđồikhôngphươngcứuchữađó:đi chiếm thuộcđịa.Chiếm thuộcđịa làvấnđề sốngchếtđốivớinướcPháp.”[556]

TácphẩmcủaLeroy-Beaulieu gây hứngkhởi trên JulesFerry, lên cầmquyềnvới sự thắng thế củapheCộnghòa. JulesFerry là chínhkháchđầutiên của Pháp nâng sự bành trướng thuộc địa lên quan tâm hàng đầu củachínhsáchngoạigiao.Ôngnày trữ tìnhkhôngkémgìLeroy-BeaulieukhixácnhậnrằngsựhiệndiệncủanướcPháptrongviệcphânchiathếgiớinóilên“sựtiếnbộcủanhânloạivàcủavănminh.”[557]

Cũng vào thời ấy, hai quyển Journal de voyage của J. Dupuis vàL’histoiredel’interventionfrançaiseauTonkinde1872à1874củaRomanetdu Caillaud thu hút sự chú ý của dư luận về tính cách cần thiết củamộtchiếmđóngthườngtrựcởBắckỳ.ÝtưởngnàyđượccácHộiĐịalýlặplạivà các Phòng Thương mại ủng hộ. Từ nhiều năm trước, tờ báo của cácPhòngThươngmạiđãphổbiếncác luậncứcủanhữngngườiủnghộcuộc

xâmchiếm:“TấtcảcácvùngcủaPhápđềuquantâmđếnviệcmởthêmthịtrườngtiêu

thụ to lớnđó (Bắckỳ)...Marseillevềhànghải,Lyonvề tơ lụa,Bordeaux,Nantes,LeHavrevềcácmặthàngthuộcđịa.

“Việcchinhphụcmộtxứmớigần15triệungườitiêuthụ...mộtthịtrườngmớiđểdễdàngđổicácmặthàngchếbiếncủatalấynguyênliệu,xứngđángchochúngtađổvàicốgắng.

“Việc chiếmđóngcó tính chiến lược sôngHồngchỉđápứngphầnnàocácmongmuốncủanềnthươngmạiPháp.Điềucầnnhấtđểgópphầnthựcsựvàoviệcgiảiquyếtkhủnghoảngkinh tế, chính làconđườngbuônbáncủasôngHồng,đólàtoànbộBắckỳvới15triệudâncủanó.”[558]

Một “đảng thuộc địa” đích thực, được tổ chức chặt chẽ hơn các năm1862-1864,vàđượcJulesFerrygiúpđỡ,mởmộtchiếndịchquimôđòisửalạiHiệpước1874,cholàthiếusót.Chínhtrongbốicảnhchínhtrị,kinhtếvàtài chánh đómàmột kế hoạch can thiệp quân sự vàoBắc kỳ được thànhhình.Tronglúcđó,nhữnghoạtđộngcủagiặcCờĐenvàsựhiệndiệncủacác đội quân Trung Quốc ở Bắc kỳ đã đem đến cho kế hoạch Phápmộtduyêncớthuậnlợi.

SaukhibịQuốchộibácbỏnhiềulần,lầnnàyngânsáchtàitrợdocảhaiBộHảiquânvàNgoạigiaocùngđứngxinđượcchấpthuậnvàotháng7năm1881.Tứcthì,ĐôđốcCloué,BộtrưởngHảiquântrongNộicácđầutiêncủaJulesFerry (từ tháng9năm1880đến tháng11năm1881)vàLeMyredeVilers,lúcấyđangnghỉphépởPháp,vạchkếhoạchcanthiệpvàoBắckỳ.Kếhoạchcủahọkhôngnhắmvàomộtcuộcxâmlăngquânsự,vìbịxemlànguyhiểm,cũngkhôngnhắmđếnviệcmởcáccuộcthươngthuyếtvớiTriềuđìnhHuế,vìbịxemlàvôích.“NângcaouytíncủachứctráchPhápđãbịnhững do dự và nhu nhược của chúng ta làm suy giảm, nhưng trước hết,tránhlaomìnhvàocácphiêulưucủamộtcuộcxâmlăngquânsự,đólàmụctiêumàchúngtaphảiđặtrachochínhsáchcủachúngtatạiBắckỳ.”[559]

Muốnđượcchấpnhận,chínhsáchấyphảidựavàomộtcuộcbiểudươnglực lượngkhôngcómảymay tínhcáchmộthànhđộngquânsự,nhưngđủlàmchohiểurằngngườiPhápcónhữngphươngtiệnđểápđặtýmuốncủamình.Đểlàmviệcnày,kếhoạchcủaPhápđềnghịgởitoànbộlựclượnghảiquânhiệncóởNamkỳvàtăngcườngthêmmộtítcácđộiquândồntrúởHàNộivàHảiPhòng[560].

Khôngđểmấtthìgiờ,LeMyredeVilerspháiThiếutáHenriRivièreraHàNộiđể tăngcường lực lượng trúphòngởBắckỳ, lấy cớ làđểbảovệ

quânđộiPhápkhỏi bị quânCờĐen tấn côngbất ngờ.Rivière nhậnđượclệnhrõrànglàhếtsứctránhquânđộiTrungQuốcvàđừnglàmquốctếnghingờ.“Chínhbằngcáchchínhtrị,bằngcáchhòabình,bằngcáchhànhchánhmàchúngtamởrộngvàcủngcốảnhhưởngcủachúngtaởBắckỳvàởAnNam”,ThốngsứNamkỳviếtchoRivièrenhưvậy[561].NếudùnglờilẽđẹpđẽcủaRivière,thì“đâychỉlàviệcđitớitrướcvớimộtsựkiêntâmđầyhiềndịu”[562].

SựhiệndiệnbấtngờcủaRivièretạiHàNội,ngày3tháng4năm1882,vớimột lực lượngtùytùnggồmhaiđạiđội- trongkhiHiệpước1874chỉthừanhậnchonướcPhápquyềncómộtbinhsố tốiđa là100người - làmChínhquyềnViệtNamlongại,màlongạilàphải.Cảmthấybịđedọa,quânđộiViệtNamchuẩnbịphòngvệđểđềphòngmộttấncôngbấtngờ.Ngày25tháng4,Rivièretuyênbố“bịđedọabởicácchuẩnbịhiếuchiến”củaphíaViệtNam,tấncôngvàchiếmthànhHàNội.TổngđốcHàNộilàHoàngDiệutựvẫn.

TinchiếmHàNội làmLeMyredeVilersđặcbiệtbối rối,vì trậnđánhnàykhôngnhữnglàmhỏngkếhoạchngoạigiaotếnhịcủaôngta,màcòncónguy cơ đánh thức dậy tham vọng cổ truyền của Trung Quốc. Thật vậy,trướcýđồcủaPhápởBắckỳ,TrungQuốc,đểngănchậnPhápxâmnhậpvàoVânNam,đãhếtsứclưutâmđếnviệcmàhọgọilàbảotồnchủquyềncủahọtrênnướclánggiềngphươngNam...Trongmụctiêuđó,TrungQuốcđã ra lệnh choĐại sứ của họ ở Paris vừa viết thư vừa nóimiệng choBộtrưởngNgoạigiaoPhápvềquyềnchủthểcủahọtrênViệtNamvàyêucầuquânđộiPháprútkhỏiBắckỳ[563].

TạiHuế,TựĐức, bị chấn động bởi tinHàNội bị chiếm, cầu cứuBắcKinh.Ngày30tháng6năm1882,TổngđốcVânNamchobiếtmộtđạoquânTrungQuốcsẽvàolãnhthổViệtNamđểtruynãquânCờĐen,vớisựthỏathuậncủaTriềuđìnhHuế.Vào tháng8,mộtđội tiênphonggồm400 línhchínhquivượtbiêngiới tạiLàoCai,dùngghexuôitheodòngsôngHồng,trấnđóng tạiTuyênQuang.Tiếp tụcxâmnhập, cácđoànquânkhácđônghơnkéosang,khôngnhữngtừVânNammàcòntừQuảngTây,chiếmtoàntỉnhLạngSơn,đóngởBắcNinhvàcảtrongcácvùngngoạiôHàNội.

ThếlàsựcanthiệpcủaTrungQuốcmàngườiPháprấtngạiđãthựcsựxảyradùhọcốtránh.Vớisựcanthiệpnày,chínhsách“vếtdầuloang”củaLeMyredeVilerstanthànhmâykhóivàvấnđềBắckỳcónguycơkếtthúctaihạichongườiPháp.

Phảiquilỗinàychoai?TheoThốngsứNamkỳkémmaymắnnày,chínhhànhđộngthiếudèdặtcủaThiếutáRivièrelànguyênnhântrựctiếpđưađến

tình thế tuyệt vọng. Nhưng cònmột nguyên nhân gián tiếpmà tầm quantrọnglạikhôngbaogiờđượcnêurõ:phảitìmnguyênnhânnàytrongtoànbộchínhsáchcủaPháp.Thậtvậy,Thốngsứviết,sựcanthiệpcủaTrungQuốcchỉ là hậu quả lô gích của chính sáchGiaTô giáo, chính sách này là đặcđiểmhànhđộngcủaPhápởViễnĐông.NướcPháp,theoLeMyredeVilers,đánglẽđãcóthểdễdànglàmđồngminhtựnhiênvớiTrungQuốcđểchốnglạicácthamvọngđếquốccủanướcAnhởÁchâu.Đánglẽ,theochínhsáchđồngminhấy,thìtrongtìnhthếhiệntại,nướcPhápđãđượcdễdàngtrongcôngviệcởBắckỳ;tráilại,nướcPhápđãgâynênsựnghingờnơicácnướcKhổnggiáobởichínhsáchGiaTôgiáođãbiếnthànhchủthuyếtchínhthốngtạithuộcđịa.

SuyngẫmvềviệcPhápcóthểbịthấtbạibấtngờởBắckỳ,LeMyredeVilersđãtựxét:

“ĐánglẽphảilàđồngminhtựnhiêncủaThiênTriều,khốnthay,chúngtatựxưnglànhàvôđịchcủađạoGiaTôvàcủaviệctruyềngiáo,làviệcmàchỉđượcxemlàtuyêntruyềnlàmloạntrongnướcnày,vànhưvậyđãxảyrađiềubấtthườnglànướcPhápdânchủ,dùdướidạngthứcchínhphủnào,lạiđitruyềnbáchủthuyếtgiáoquyềnchomộtdântộcđãđưadânchủđếnmứcxãthôntựtrị.

“Vìthếchúngtađãtrởthànhcừuđịch,khôngnhữngcủaThiêntriều,màcòncủamộtquầnchúngchân thậtvốnchỉxemchúng tanhưnhữngđồngminhvànhưnhữngngườibảotrợcủabọnduđãng,bọncùngđinh,bọntrộmcướp,tứclànhữngkẻkhôngnằmtrongmộtgiaicấpnàonữacủađoànthểxãhội,đãtìmđếnẩnnáutrongcácgiáokhu,mộtthứquốcgiađộclập,mànhờsựủnghộcủachúngtađãsốngngoàiluậtpháp.

“Khôngmộtnướcnàotrênthếgiớidungthứnổimộttìnhtrạngnhưthếnày.ChỉcósựtựdogầnnhưtuyệtđốicủachếđộthônxãởÁchâuvàsựsuyyếucủachínhphủtrungương,mớigiảithíchđược.Điềunàylàsựthựchiểnnhiên,đếnnỗi,khiđếnNamkỳđểbảovệcácgiáosĩthừasaicủachúngta,hànhvicaitrịđầutiêncủachúngta,ngaysaukhichinhphục,làđặtcácgiáokhudưới luậtphápchungvà tướcbỏcácquyềnhànhvôgiớihạnmàquanlạiAnNamđãnhượngchocáclinhmục.

“Chúng tabịgắnbóvớiquákhứvàchúng takhông thể thayđổi trongmộtsớmmộtchiềuchínhsáchcủachúngta,khôngthểlàmdịunhữngnghingờchínhđáng,khôngthểtrởthànhđồngminhcủamộtquốcgialâunaychỉcóoántráchchúngta.Vảlại,địavịđóđãbịngườiĐứcchiếmlấy,vàtạiBắcKinhcũngnhưtạiConstantinople,họđãtrởthànhnhữngcốvấnchochínhphủ,màvẫngiữgìnkhôngđểlẫnlộntôngiáovàchínhtrị.

“...Mộtbáocáomàtôithấyrấtxácđáng,củaTổngđốcQuảngTây,chochúngtanhiềutintứcđánglưuýtrênchínhsáchcủaTriềuđìnhBắcKinh.TrungQuốcengạinhấtsựlâncậnvớimộtcườngquốcÂuchâu;chínhtrongmụcđíchnhằmtrìhoãnmộtsựkiệnnhưthếmàhọđãđòiquyềnmẫuquốccủahọ,xemcácnướcchưhầunhưmộtvòngđaibảovệchốngxâmnhậphaycácvùngđệmtrunglập.HọtiếpnhậntinNamkỳbịchiếmmộtcáchdửngdưng, tấmđệmcònkhádày,việcxâmchiếmHuếcũngkhôngquan trọnglắm,nhưngsựhiệndiệncủachúngtaởBắckỳlàmộttaihọacôngkhai,vìchúngtatrởthànhlánggiềngcủaThiênQuốc.Khichúngtabiếtphongtục,tậpquán,tổchứcxãhộicủacácdântộcdavàng,chúngtasẽthấycácengạiđókhôngcógìlàquáđáng.

“...Tronghoàncảnhđó,điềutốtnhấtcólẽlànênthỏathuậnvớiTrungQuốcvềmộtvùngđệmtrunglậpmàTrungQuốcđặcbiệtquantâmởvùngbiêngiớiphíanamQuảngTâyvàđôngnamVânNam,mặcchongườiAnhthuxếpcôngviệccủahọởvùngbiêngiớiphíaTây.”[564]

Bourée,ĐạisứPháp tạiBắcKinh,đượcParisgiao tráchnhiệmmởcáccuộcnóichuyệnvớiTổnglýNhamôn[565]đểlàmchoChínhquyềnTrungQuốc đừng quan tâm đến vấn đề Bắc kỳ. Sau nhiều trao đổi ý kiến, nhàngoạigiaoPhápđãthỏathuận,ngày20tháng12năm1882,vớinhàchínhtrịTrungQuốc,vềmộtchiacắtBắckỳmàkhôngđếmxỉagìđếnngườichủcủanó, là nướcViệt Nam, và cũng không cho người chủ đó biết đến: TrungQuốcnắmtảngạnsôngHồngvàđểchongườiPhápphầnhữungạn[566].

Nhưngcuộcphânchiavùngđấtđẹpđẽnàythànhhaiphần,“Bắckỳmỏ”và“Bắckỳgạo”,bịchínhThủtướngJulesFerry,tínđồcươngquyếtcủachủnghĩa thựcdân, vàChallemel-Lacour,Bộ trưởngNgoại giao, phảnđối; cảhaiđềukhôngnghĩ làphải chấpnhận,bất cứdướihình thứcnào, sựxâmnhậpcủaTrungQuốcvàoBắckỳ,lạicàngkhôngthểtừbỏýđồđếquốccủamình ở Việt Nam. Ngay khi thành lập nội các thứ nhì (21 tháng 2 năm1883),JulesFerryđánhdấuýđịnhthayđổichínhsáchtrướcđóbằngcáchcắt đứt các cuộc thương lượngvớiTrungQuốc, thay đổi nhân viên ngoạigiaovàchấpnhậnmộtkếhoạchhànhđộngmạnhmẽvừaởBắckỳvừaởBắcKinh.Ngày13tháng3,Challemel-LacourlàmThượngviệnvỗtayhoanhô ý chí củaChính phủmuốn thoát khỏi đường lối bất nhất, lừng khừng,đượctheođuổi từ20nămnay.Ngày26,ôngtađưaraHạviệnmộtdựánluậtnhằm tháokhoánmộtngânsách5 triệu rưỡiquanđểduy trìmộtđạoquân chiếm đóng gồm 3.000 lính Pháp và 1.000 lính bản xứ, dưới quyềnlãnhđạocủamộtTổngủydânsự.Ngày15tháng5,Hạviệnthôngquangânsáchấyvới351phiếuthuậnvà48phiếuchống.ChỉcònđợibiểuquyếtcủaThượngviện, rồicuộc thảo luậncôngkhaiởHạviệnvàcuốicùng là thời

hạnđểđiềuđộngquânlính.Trong lúcấy,Rivière tiếnhànhmột loạt chiếmđóngởBắckỳ: sauHà

Nội,ôngtachiếmNamĐịnh,HảiPhòng,mỏthanHònGai.NgườiViệt,vớiquânCờĐenđitiênphong,vẫntiếptụcbaovâyHàNội,vàđêmđêmnãđạibácvàothành.Ngày19tháng5,muốnphávòngvâybaoquanhthànhphố,RivièremởmộtlốiravàvongmạngtrongcùnghoàncảnhnhưGarniertrướckia.Ngày27 tháng5,ChínhphủPhápgởi chođoànquânviễn chinhmộtđiệntín:“NướcPhápsẽtrảthùchocácđứaconoanhliệtcủamình”.

Vàcáclựclượngtăngviệnđượcpháiđến.III. TỪ THỎA ƯỚC HARMAND - 1883 ĐẾN HIỆP ƯỚC

PATENÔTRE-1884Ferrykhôngphải là khônggặpkhókhăn trongviệcHạviện thôngqua

ngânsách,ngày15tháng3.Đểđoạtthắnglợi,ôngtađãphảiđánhbạisựdodựcủacácbộtrưởngtrongNộicáccủaông,sựchốngđốitrongchínhđảngôngvàsựkhángcựcủaHạviện,nơimàvấnđềBắckỳvẫnluônluônbịthấtnhântâm.

Đànhrằng, từ1879,người tađãquyếtđịnhphảihànhđộngmạnhmẽởBắckỳđểlậpnềnbảohộ.Nhưngbằngcáchnào?Mộtcuộccanthiệpbằngquân đội không nằm trong các phương tiện hành động củamộtThống sứNamkỳhaycảcủamộtBộtrưởng.Việcnàyđòihỏiphảigởiquânđộisang,phảiđượcQuốchộibiểuquyếtngânsách.ThếmàcảdưluậnquầnchúnglẫnđasốtạiHạviệnlạikhôngsẵnsàngđểmởmộtcuộcviễnchinhxaxămởmộtxứmàhọkhôngbiếtgìcả.LàmsaođẩynướcPhápvàomộtcuộcphiêulưumànókhôngmuốn?KhôngphảichỉcónhữngkhácbiệtquanđiểmgiữaParis,SàiGòn,HàNội,BắcKinhvàHuếvềcáchgiảiquyếtvấnđề,màmỗichínhphủlãnhđạonướcPhápđềungãtheosứcépcủahoàncảnhchứkhôngtheomộtlậptrườngnhấtđịnhnàocả.

TạiParis,Jauréguiberry,ngườichủtrươngmộtcuộcviễnchinhthựcsựởBắckỳ,trướcsựkhángcựcủaHộiđồngBộtrưởngvàcủaHạviện,đãphảitánthànhchínhsách“hòabình”củaLeMyredeVilersvàviệcgởi700línhtăngviện,thayvìconsố6.000màôngtacholàkhôngthểthiếuđược.ÔngtakhôngtiếclờikhenngợiRivière,catụngsựhăngsaycủaviênchỉhuykhiôngnàychiếmthànhHàNội[567],nhưngđồngthờiôngtalạitánthànhchínhsách“hòabình”củaLeMyredeVilers,vìbiếtRivièrethiếuquânvàQuốchộikhôngchấpnhậngởităngviện.

BịtêliệtbởivấnđềAiCậpdướiNộicácFreycinet,JauréguiberrylấylạitựdohànhđộngvớinộicácDuclerc.Ngày21tháng10năm1882,HộiđồngBộtrưởngtánthànhkếhoạchchiếmđóngBắckỳcủaBộtrưởngHảiquânvà

yêu cầu ông ta đệ trình một kế hoạch hành động[568]. Nhưng khiJauréguiberrydùnglạichươngtrìnhhànhđộngđã lập từnăm1880vàyêucầuHộiđồng, trongphiênhọp tạiÉlyséeđầu tháng12, cấpchomộtngânsách 10 triệu quan và 6.000 quân, ông làm xao xuyến cả Hội đồng Bộtrưởng.TrướckhángcựcủaQuốchội,mộtkếhoạchnhưthếchỉcóthểthấtbạivàNộicácsẽbịbuộcphải từchức.Thấykhông thuyếtphụcđượccácđồngnghiệp,Jauréguiberrylấymộttờgiấytrắngvàbắtđầuviếtmộtđơntừchức.Rồiôngtathayđổiýkiến,némtờgiấyvàolửavàrờiphònghọp.

Sau đó,Chính phủ chỉ gởi đến choRivière 700 lính tăng viện, thay vì6.000,kèmvớilờikhuyếncáonêndèdặt.Ôngnàythấtvọng,bàytỏbấtmãntrongmột bức thư riêng: “CáiChính phủ không cương quyết này làm tôichán...”

ChỉsaukhiJulesFerryhuyhoàngtrởlạinắmchínhquyền,vàotháng2năm1883,vấnđềBắckỳmớichuyểnsangmộtkhúcquanhmới.Ferrylãnhđạogiớiđầunãotrongđảngông,đảngnày,khithúcđẩynướcPhápvàocáchànhđộngthuộcđịa,muốnlấylạiởhảingoạimộtphầnảnhhưởngvàquyềnlợimàchiếnbạinăm1870[trongchiến tranhPháp-Đức]đãcướpmấtcủanướcPháptronglụcđịaÂuchâu.

Ngày 23 tháng 4 năm 1883, Hội Địa lý thông qua kiến nghị yêu cầuChínhphủgiảiquyếtgấpvấnđềBắckỳ.ĐánhgiárằngBắckỳsẽtạonên“mộtthịtrườngmớivàrộngchoviệctiêuthụhànghóacủachúngta”,Hộiđưa ra nguyện vọng “rằng vấn đềBắc kỳ sẽ đượcChính phủ vàHạ việnnghiêncứutứckhắc,nghiêmchỉnh,đểlấymộtquyếtđịnhmạnhmẽ,xứngđáng với nước Pháp, không chút ngần ngại”. Ngày 10 tháng 5, PhòngThươngmạilặplạicáclờilẽđó[569].

Trong cuộc thảo luận ngày 15 tháng 5, Bộ trưởng Ngoại giao nói rõ:“Điềuchúng tamuốn là làmchonềnbảohộcủachúng ta tạiAnNam,vànhấtlàtạiBắckỳ,đượctrởnênhiểnnhiênvàhữuhiệu”.ĐượcHạviệnbiểuquyết,đạoluậtquiđịnhtrongĐiều2rằng“việccaitrịsẽđượcgiaochomộttổngủydânsựcủaCộnghòaPháploviệctổchứcnềnbảohộ.”[570]

BốnngàytrướckhiRivièrechết,mườingàytrướckhinướcPhápbiếttinnày,QuốchộiPhápđãđơnphươngquyếtđịnhbiếnmộtnướcđộclậpthànhmộtxứ“bảohộ”,chẳngthèmhỏinướcnàymộttiếng.

Nềnbảo hộ ấy, đượcTriều đìnhHuế chấp thuậnngày 25 tháng 8 năm1883trongmộtthỏaướcdoHarmandápđặt,đãtrởthànhdứtkhoátvớiHiệpước6tháng6năm1884.

A.ThỏaướcHarmand(25/8/1883)

Tháng8năm1883,mộtđạoquântăngviệnđếnBắckỳdướiquyềnđiềukhiển củaUỷ viênHarmand - bạn đồng hành cũ củaGarnier, của TướngBouëtvàcủaĐôđốcCourbet.TrongkhiBouëttiếnhànhmộtloạtcáccuộchànhquântạiđồngbằngBắcbộ,mộthànhđộngquânsựcótínhcáchrănđeđượcquyếtđịnhsẽdiễnratạiHuế.Tạiđây,TựĐứcvừabănghà,ngôivuachưabiếtvềai.Sựxâuxé,chiarẽcủaTriềuđìnhHuếtừkhiVuaTựĐứcmất,đãlàmdễdàngchosựthànhcôngcủaPháp.Vìthamvọngcánhân,mộtsố quan lại tính đến chuyện hợp tác với người Pháp: chẳng hạn NguyễnTrọng Hiệp, một trong ba quan nhiếp chánh của thời kỳ không vua, hayNguyễnHữuĐộ.Haiquannhiếpchánhkhác,TônThấtThuyếtvàNguyễnVănTường, lạichủ trươngkhángchiến,nhưngcảhaiđềuphải lobảo tồnquyền bính, gây ra khủng hoảng trong triều đình, làm suy yếu hoàn toànnướcViệtNamtronggiờphútquyếtđịnhnày.DụcĐức,ngườimàchínhTựĐứctrướckhichếtđãchỉđịnhlênkếvị,làmvuachỉđượcmộtngàyrồibịphế.HaiôngTườngvàThuyếtđưaemútcủaTựĐứclàHiệpHòalênthay.

Lợidụng tìnhhình chính trị bấpbênhởHuế,ngườiPháp tấn côngcácthànhlũybảovệKinhđô,ngày18tháng8.Thànhlũythấtthủsaubangàychiếnđấu,chỉhuybịtrọngthươnghoặctựsát.Ngày25tháng8năm1883,NguyễnTrọngHiệp,tráchnhiệmvềmặtngoạigiao,nhândanhnhàvuachấpnhậnThỏaướcdoHarmandápđặt.

TheoĐiều1,ViệtNamchấpnhậnnềnbảohộcủaPháp;Phápnắm lấyquyền lãnh đạo ngoại giao “cả đối với Trung Quốc”: Việt Nammất chủquyền.Harmandnghĩ rằng“lầnnàymọimơhồđềuxóabỏ,mọi lẫn tránhđềukhôngthểxảyrađược.”[571]

Bấtkểcácchỉthị,HarmandtựlấyquyếtđịnhghéptỉnhBìnhThuậnvàoNamkỳ(Điều2)vàđặtcáctỉnhHàTĩnh,NghệAn,ThanhHóadướisựcaitrịcủaPháp,TriềuđìnhHuếchỉgiữquyềnnộitrịtạiTrungphầnViệtNam-nghĩalàđãbịcắttừThanhHóađếnNghệAnởphíaBắcvàBìnhThuậnởphíaNam,lạicònkhôngcóquyềnđộngđếncácvấnđềquanthuếvàcôngchánh(Điều8).

B.HiệpướcPatenôtre(6/6/1884)TạiBắckỳcũngnhưởTrungQuốc,ThỏaướcHarmandkhôngđượcthừa

nhận.TạiBắckỳ,cuộckhángchiếnvẫntiếpdiễn,dùHuếđãbỏcuộctrongmùa

hạnăm1883.ĐôđốcCourbetphảibaovâySơnTâydoHoàngKếViêmtrấngiữvớisựgiúpsứccủaquânCờĐen.ÔngnàykhôngthừanhậngiátrịcủaThỏaướcdoNguyễnTrọngHiệpvàNguyễnHữuĐộký.

ỞHuế,phechốngPháp,doTônThấtThuyếtcầmđầu,thắngthế.Họtổ

chức tại Thừa Thiên các đoàn quân chí nguyện gọi là “đoàn kiệt”. ÔngThuyết đã bí mật lập một chiến khu lớn tại Tân Sở, trong vùng núi BắcTrungkỳ,đểlàmthủđôkhángchiến.VuaHiệpHòa,bịcholàquáchủhòavàbịnghi làcóquanhệbímậtvớingườiPháp[572],bịôngTườngvàôngThuyếtbuộcphảiuốngthuốcđộcchết.KiếnPhúclênthaykhimới15tuổi.

Nhưngvàomùaxuânnăm1884,việnquânPháplạiđếnBắckỳvà,vớisựtrợgiúpcủacáccộngđồngGiaTôgiáodocácthừasaiđoànngũhóa,mởcuộctấncôngtrongđồngbằngBắcbộ.BắcNinhthấtthủvàotháng3,HưngHóavào tháng4.Rồivào tháng5,quaHiệpướcThiênTân,đến lượtnhàThanhthừanhậnchếđộbảohộPhápởViệtNamvàcamkếtrútquânkhỏiBắckỳ.

TrướchaithắnglợiquânsựvàngoạigiaocủaPháp,ngày6tháng1năm1884,ôngTườngvàôngThuyếtchịucôngnhậnThỏaướcđặtđấtnướcdướiquyềnbảohộcủaPhápmànămtrướcđốithủcủahọlàNguyễnTrọngHiệpđãký.

Từngàyđó,ViệtNamrơivàoquỹđạocủaPháp.

PHẦNBA:ẢNHHƯỞNGCỦACHÍNHSÁCHTHỪASAITRÊNVIỆCTỔCHỨCCHẾĐỘBẢO

HỘ

Chếđộbảohộlàmộttrongnhữngthểthứctheođómộtquốcgianhượngmộtphầnchủquyềncủamìnhchomộtuyquyềnngoạiquốc.Vềmặtpháplý,quốcgiabịbảohộvẫntồntại:nócòngiữdânchúng,lãnhthổ,luậtphápvàquốc trưởngcủanó,nhưngbị lệ thuộchoặc íthoặcnhiềuchặtchẽvàoquốcgiabảohộ.

Ởthếkỷ19,chếđộbảohộ, thành lập từmộthiệpướcápđặtbằngsứcmạnh,được“đảngthuộcđịa”tạiPhápxemnhưlàhìnhthứckhaithácthuộcđịaíttốnkémnhất.NóphùhợpvớimộtdưluậnquầnchúngthiếuthiệncảmtrướcnhữngkhókhănliêntụcxảyradosựcaitrịAlgérie,vàtrướcnhữngcuộcviễnchinhvừatốnhaongânsáchvừagâyrắcrốiquốctế.

PhươngthứcbảohộcủaPhápphátsinhtừHiệpướcBardo,làhiệpướcthiếtlậpviệcchiếmđóngTunisiekýnăm1881.TinhthầncủaphươngphápnàyđượcJulesFerrytrìnhbàytrướcHạviệntrongphiênhọpngày1tháng4năm1884:

“Quachếđộbảohộnày,đượcápdụngtạiTunisie,chúngtabảotồnchonướcPháptưcáchcườngquốcbảohộ;nóchochúngtanhiềuthuậnlợirấtlớn;nómiễnchochúngtaviệcthiếtlậptạixứấymộtnềnhànhchánhPháp,tức làmiễn chongân sáchPháp các chi phí to lớn; nó chophép chúng takiểm soát và cai trị từ trên cao, khỏi phải miễn cưỡng đảm đương tráchnhiệmhànhchánhtrongtừngchitiết,trongtừngsựviệclinhtinh,trongtừngvachạmmàsựtiếpxúccủahainềnvănminhkhácbiệtcóthểdẫnđến.Đốivớichúngta,đólàmộtchuyểntiếpcầnthiết,hữuích,đểbảotoàndanhdựcủakẻthuatrận;điềunàykhôngphảilàkhôngcóýnghĩatrongmộtxứHồigiáo,điềunàyrấtquantrọngtrênđấtẢRập.Thưaquívị,đúngvậy,bảotoàndanhdựcủakẻthuatrậnlàbảođảmsựantoànchothuộcđịacủachúngta.

“Chỉvì lýdođó,chỉvìsựbảohộcaohơnsựsátnhập,màchúngtaápdụngchếđộbảohộ.Nhưng,tôixinlặplại,rõrànglàchếđộbảohộít tốnkémhơnnhiều;Tunisie...ngoàinhữngphítổncầnthiếtchoviệcduytrìđoànquânchiếmđóng,ngàynaycóthểđượcquảntrịmàkhôngtốnmộtxunhỏnàocủakhobạcnướcPháp,trongkhi,nếuquívịbiếnnóthànhmộttỉnhcủathuộcđịaAlgériecủachúngta,quívịsẽthấynótốnkémđếnđâu.”[573]

Nhưthếchếđộbảohộ,nóitheokiểucủaThốngchếLyautey,chuyêngia

củagiảiphápnày,“làchếđộtrongđómộtnướcvẫngiữcácđịnhchếcủamình,tựcaitrịvàtựquảnlýbằngcáccơquanriêngcủamìnhdướisựkiểmsoátcủamộtcườngquốcÂuchâu”vàtraoquyềnngoạigiaochocườngquốcấy.

Đólàchếđộthuộcđịamà,chiếutheochỉthị,TổngủyDânsựHarmandphảiápdụngtạiViệtNam.

Thếnhưng,bịchếngựbởinhữngýtưởngdogiáosĩthừasailoantruyền,rằngBắckỳlàmộtnướckhácbiệtvớiAnNam,dễtáchrathànhmộtnướcriêng,Harmandđãthiếtlậpchomỗivùngmộtchếđộkhácnhau.Patenôtrecũngsẽlàmnhưvậyvàonăm1884.Tinhthầncủachếđộbảohộ,nhưFerryvàLyauteyxácđịnhtrongcácdiễnvăn,đãbịviphạmngaytừđầutrongcáchiệpước.

SauHarmand,vàtrongkhoảngthờigianchưatới15năm,cóđếnkhoảng15KhâmsứrồiToànquyền,chínhthứchoặcxửlý,liêntiếpkếvịnhaumộtcáchvộivãđếnchóngmặt:caitrịquangày,khônglonghĩgìđếnngàysau,khôngkếhoạchtoànbộ,khôngchínhsáchrõrệt;phầnlớn trongsốhọ,vìphảiđươngđầuvớinhữngkhókhănngàycànglớnvềngânsáchvàvớimộtcuộckhángchiếnvẫntiếpdiễnkhôngngừng,đãđểbịlôikéovàochínhsáchcủa thừasai làđôhộ trực tiếp,khôngđếmxỉagìđếncáchiệpướcvàcácnguyêntắccủachếđộbảohộ.Vànhưthế,docuộckhángchiếnkhôngmệtmỏicủadântộcViệtNam,ngườiPhápcàngngàycàngdấnsâuvàoviệctáchrờiBắckỳkhỏiAnNam,thuhẹpquyềnhànhcủaTriềuđìnhHuế,đặtTriềuđìnhnàydướisựkiểmsoátngàycàngchặtchẽvà,cuốicùng,tiêudiệtmộtcáchcóhệthốngsứcmạnhtinhthầncủaxứnày:cácnhàNho.

MộtToànquyềnĐôngDương,Lanessan,đãviếtvềđiềunàynhưsau:“...Các đại diện của chúng ta đã để bị lôi kéo,một cách ít nhiều có ý

thức,vàochínhsáchcủanhữngthừasai,mànềntảnglàtiêudiệtquanlạivànhànho,nhưngvớihậuquảlàmộtcuộcchinhphụcAnNamvàBắckỳđòihỏinhiềutổnphítolớnvềngườivàcủa.”[574]

Hệthốngcaitrịchuyênchếnày,màngườiPhápđãápdụngdướisứcépcủahoàncảnh,chẳngnhữngkhôngthựchiệnđượccôngcuộc“bìnhđịnh”,lạicòntăngsứcchokhángchiến.“Khôngcònlàtrộmcướpnữa,màlànổiloạnchốngđối”,mộtviênToànquyềnđãnói thếnăm1891.Đãcónhữngsửađổigìchohệ thốngđó?Chínhđây làđiểmgâyracuộc tranh luậnnổitiếnggiữa“hợptác”và“đồnghóa”,giữachínhsáchđặtnặngởviệcduytrìvàphụchồicácđịnhchếViệtNam,giữchoViệtNambảnsắcriêngcủanó,và chính sách đặt nặngở việc gán ghép choViệtNam các định chế càngngàycànggầnvớicácthểchếcủachínhnướcPháp.

Hai chính sáchnày làmđề tài chohàng trăm,hàngngàn tácphẩm,bàiviếtvàdiễnvăn.Nhưng,trênthựctế,chúngkhônggợiýđượcbaonhiêuchohànhđộng.Vìcácnhàcaitrịthuộcđịakhôngthểdấnsâuvàochínhsáchnàyhoặcchínhsáchkia,cảhaiđềunguyhiểmchochínhtươnglaicủaviệcđôhộ.

Dù thế nào chăng nữa, chính sách được áp dụng tại Việt Nam trongkhoảng20năm,sauHiệpước1884,cũnglàchínhsáchđôhộvàđồnghóamàcácthừasaiấpủtừthuởđầutiên,nhấtlàgiámmụcPuginier,ngườithếlựcnhấttrongsốhọ.ChínhsáchnàyđượcápdụngvớisựcươngquyếtđếnđộLanessanđãphảiviết:“Chúngtatuântheochínhsáchtruyềnthốngcủanhữnggiáosĩthừasai!”

CHƯƠNGIX:VĂNTHƯVÀTINTỨCTÌNHBÁOCỦAGIÁMMỤCPUGINIER

NhữngkhókhăngâyradokhángchiếndaidẳngcủadânquânViệtNamlàmtăngáccảmtrongdưluậnPhápvềvấnđềBắckỳ.Hơn10nămsauHiệpướcbảohộ,ởPhápngườitavẫntựhỏicónênbỏhẳnviệcxâmchiếmBắckỳ,quátốnkémchonướcPháphaykhông.

Chínhvìđểđánhđổkhuynhhướng“chủbại”đómàgiámmụcPuginierđãthảocác“vănthưvàtintức”;đâylàcảmộtchươngtrìnhcaitrịthuộcđịathựcsự.

I.CUỘCKHÁNGCHIẾNVŨTRANGSựthất thủkinhđôHuếkhôngngăntrởđượcdânchúngtiếptụckháng

chiến.Quan chứcViệtNamởBắckỳkhông chịu thừanhậnHiệpướcdoNguyễnTrọngHiệpký,bấtchấpnhữngcốgắngthuyếtphụccủacácsứgiảtừHuế[575].ĐồngminhcủahọlàquânđộiTrungQuốccủatướngTừDiênHúc(Siu-Yen-Su),đóngởSơnTâyvàBắcNinh,vàquânCờĐencủaLưuVĩnh Phúc (Lieou-Yong-Fou).Các đoàn quân chí nguyện được thành lập.Mộtphongtràokhángchiếncótínhdântộcvànhândânđượctổchức.Ngaytừ1883,TônThấtThuyếtđãquyếtđịnhrútChínhphủvềmột thànhtrìsẽđượcdựnglêntrongvùngnúisâu,hàngchụcngàncôngnhânđãbắtđầutừtháng8nămđócôngcuộcxâydựngmột“thủđômới”tạiTânSở,trongtỉnhQuảngTrị,đồngthờicáckhodựtrữlúagạocũngđượcxâycấttrongvùngThượngdu.

Vềphần họ, các cộngđồngGiaTôngườiViệt cũngđược các thừa saiđoànngũhóavữngvàng;họcungcấpchoquânđộiPhápthôngngôn,phuthợvàdânquân,mànếukhôngcóthìngườiPhápsẽbị thiếuthốnnghiêmtrọng.QuânCờVàngđãbịHarmanddẹptanngày15tháng9năm1883,khígiớicủahọbịngườiPháptịchthuvàgiaolạichocácđoàndânquânGiaTôgiáovừađượctuyểnmộvớisựgiúpđỡcủanhữngthừasai.

Tháng4năm1884,TriềuđìnhHuếchoxâydựngtạicáctỉnhThanhHóavàNghệAnnhữngtrạiquânquantrọngvàralệnhchocácquantỉnh,phủ,huyệntổchứcviệcmộbinhquimô;chotusửaconđườnglớnĐồngVangđểquântiếpviệncóthểđiđếncáctỉnhQuảngBìnhvàQuảngTrị,làcácnơiđượcchuẩnbịđểsẵnsàngđónVuavàTriềuđình.Mộtkếhoạch tổngnổidậyđượcvạchrachuđáo.Khốnthay,kếhoạchnàybịgiámmụcPuginiervạch trần từngchi tiết choviên tướng tổngchỉhuyđoànquânviễnchinh,trongmộtbứcthưđềngày6tháng11năm1884.

Ngày 12 tháng 4 năm 1885, viên Trung tướng De Courcy, được ParischọnđểtiếnhànhmộtchínhsáchquyếtliệttạiViệtNam,đếnBắckỳvớitấtcảquyềnhànhdânsựvàquânsự.Làngườichủtrươngchiếmtrọncảxứ,DeCourcyquyếtđịnhloạitrừquanPhụchánhTônThấtThuyết,ThượngthưBộBinh,ngườilãnhđạophekhángchiến.Ôngnày,biếtýđịnhcủaDeCourcy,chotăngcườngchuẩnbịcáclựclượngphòngngự.CácchuẩnbịnàylạicũngbịtiếtlộvàDeCourcyđượccảnhgiáctứcthìbởicácgiámmụcPuginiervàCaspar.

DeCourcyđếnHuếngày3tháng7năm1885,vớimộtđoànquânhộvệgầnmộtngànngười.Vớimộttháiđộkhiêukhíchthôbạo,ôngtađòiđoànquânhộvệđược cùngđi với ông ta đến trìnhủynhiệm thư lênvuaHàmNghi.TrướctháiđộthùnghịchcủavịđạidiệnnướcPhápvàtrướcnguycơmộtcuộc tấncôngbấtngờ,TônThấtThuyếtquyếtđịnhra tay trướcbằngcáchtấncôngquânđộicủaDeCourcyvàođêm4rạngngày5tháng7.Mưutoanbịthấtbại,vìDeCourcyđãđượcthôngbáo,trướcđóvàigiờ,bởimộttínđồGiaTôgiáo.Đếntrưa,quânPhápđẩylùiđượccuộctấncông,họtiếnchiếmnộithànhvàcungđiện,thahồcướpbóc.

TônThấtThuyếtđưavuaHàmNghivàTriềuđìnhHuếraTânSở.Từnơinày,nhândanhVuaHàmNghi,quanPhụchánhtungralờikêugọitoàndânkhángchiến,kêugọi“ngườigiàuđónggóptiềncủa,ngườimạnhkhỏeđónggópsứclực,ngườicanđảmđónggópcánhtay,đểgiànhlạiđấtnướctrongtayquânxâmlược”.Đặcbiệt,ôngkêugọimọingườiyêunướchãychốnglạinhữngtínđồGiaTôgiáo,vìsựtrợgiúptíchcựccủahọđãtạodễdàngchohànhđộngcủakẻxâmlăng:

“NếugiặcPhápđãcó thểđếnđượcđây,nếuchúngđãcó thểbiếtđượcđườngsá,sôngngòi,núinon,tấtcảnhữnggìxảyratrongnướcta,đóchỉlànhờnhữngconchiênvàcáclinhmụccủahọ...Vìthếmọingườiphảibắttayvàohànhđộngvàhoàntấtcôngviệctiêudiệtnhữngconchiên.Nếuviệcnàythànhcông,giặcPhápsẽbịđẩyvàothếbấtđộnghoàntoàn,giốngnhưconcuabịbẻhếtchânkhôngthểcựaquậyđượcnữa.”[576]

Đáp lời kêu gọi củaVuaHàmNghi và củaTônThất Thuyết, cácVănThânhưởngứngđôngđảo.Lànhữngnhàáiquốcnhiệtthành,từchốikhôngralàmquanđểkhỏiphụcvụmộtchínhphủđầuhàng,lạicóuytínlớnđốivớinôngdânmàhọchiasẻnếpsốngnghèokhó,VănThânlàđạibiểuthựcsựcủa“đảngdântộc”(theochữdùngcủaToànquyềnLanessan),lànhữngngườimàthờicuộctraovàotayviệclãnhđạokhángchiến.

DoVănThânlãnhđạo,khángchiếnđượcủnghộrộngrãicủamọitầnglớpdânchúng.TổchứccủakhángchiếnđượcngườiPhápcholàcóquycủ.Mỗichiếnkhutạiđịaphươngcómộtlãnhtụ.ỞNghệAn,lãnhtụlàNguyễn

XuânÔn,một “quan lớn,một trong những nhàNho lớn nhất trong nước,trướckialàmquanThịđộcHọcsĩ”[577].TạiQuảngBình,dânquântônĐềđốcLêTrực lên làm lãnh tụ;ông làngườiyêunướcchân thành, tính tìnhđơngiảnvàđứchạnh, thanh liêm trongchứcvị cao,đángkính trọng trênmọi phương diện[578]. Ở Quảng Trị, phong trào do Trương Đình Hội vàNguyễnTưNhulãnhđạo.TronghaitỉnhThanhHóavàHàTĩnh,cuộckhởinghĩađặcbiệtrấtmạnh,đượctổchứcdướisựlãnhđạocủahailãnhtụnổitiếng:CaiMaovàĐinhCôngTráng[579].NguyễnDuyHiềnchọctrờikhuấynướcởQuảngNam;“conngườiđócòntrẻvàcótánhcươngnghịhiếmcó,dầndầnnổitiếnglàanhhùng,vẻvangđivàohuyềnthoại;ôngđãđemlạichophongtràokhởinghĩacủatỉnhnàytầmmứcrộnglớnvàuytíncủamộtphong tràodân tộc”[580].ỞBìnhĐịnh, nghĩa binh doMaiXuânThưởng,BùiDiệmvàNguyễnĐứcNhuậnchỉhuyđãnhanhchónglớnmạnh,lanđếnBìnhThuậnvàđedọacáctỉnhmiềnĐôngNamkỳ.MộtcuộcnổidậynổrangaytạiSàiGònvàvùngphụcận(đốtnhàtùtrungương,tấncônglàngmạc,ámsátĐốcphủCavàdânbinhcủaôngnày).

Cuộc kháng chiến vừa có tính nhân dân vừa có tính chính thống. RờiKinhđô,TônThấtThuyếtđãmang theoấn tínnhàVua,biểuhiệucủauyquyềnchínhthống;cácbảntuyênngônmangdấuấncủaVuacómộtuythếlớnđốivớidânchúng,lúcnàocũngxúcđộngbởicáitênHàmNghi.

GiaiđoạnđầucủakhángchiếnlàcuộcchiếnđấutrongbanămđầudovuaHàmNghivàcáctôitrungcủaônglãnhđạo.NhưngchẳngbaolâuviệcbảovệTânSởkhóthựchiện,vìbịcắtđứtvớiBắckỳkhiPhápchiếmĐồngHới(19tháng7).VịVuatrẻbăngquaLào,lậplạimộtbộchỉhuylưuđộngtrongcácvùngnúinonthuộclãnhthổViệtNamcủahai tỉnhHàTĩnhvàQuảngBình.ThuyếtrờiVuasangTrungQuốcxincầuviện.HaiconcủaônglàTônThất Đạm và Tôn Thất Thiệp điều khiển phong trào bên cạnh vua HàmNghi.Đếntháng11năm1888,HàmNghibịmộttênngườiMườngphảnbộibắtnạpchoPháp.Khibịbắt,Vuamớiđược17tuổi7tháng.ViệcvịVuamàdânViệtNamxemnhưlinhhồncủacuộckhángchiếnbịbắtgiángmộtđònquyết liệt xuống công cuộc nổi dậy của dân tộc.Nhưng không vì thếmàphongtràochấmdứt,tráilạinóvẫnkéodàitronggần20nămsauđó.

TrongcácvùngđấtnghèoởphíaBắcTrungbộ,cácVănThânvẫntiếptụcchiếnđấudướisựthúcđẩycủanhàdanhnhobậcnhấtHàTĩnhlàPhanĐìnhPhùng.Cuộckhởinghĩanổilênvàotháng12năm1893vàmauchóngđiđếnmứcđộlàmchođốithủlongại.Phongtràođượcchỉhuybởimộtlãnhtụmàchứcvịcùngđạođứccánhânkhiếnmọingườikhâmphục.

Nhưngchínhnúinonđãđemlạichokhángchiếnnhữngđiềukiệnthuận

lợinhất.ChínhđólànơimàngườiPhápbịđặtvàothếbấtanlớnnhất.Trongsốcáclãnhtụnổitiếng,phảikểđếncuộcnổidậycủaĐềThámtrongvùngrừngnúiYênThế(1892);củaBaBảoởTháiBình(1883-1887);củaLãnhGiangvàĐốcKhoátởVĩnhYên,PhúcYên,TuyênQuang(1891-1893);củaLãnh Pha ở Đông Triều (1892-1893); của Lãnh Tánh ở Phú Thọ (1890-1893);củaNguyễnThiệnThuậtởHảiDương(1885-1891);củaĐốcNgữởHưngHóa;v.v...

DukíchchiếnlàhìnhthứcchiếnđấuvũtrangchophépngườiViệtNamsửdụnghiệuquảnhấtnhững lợiđiểmcủahọ trongvùngđồngbằngcũngnhưởmiềnrừngnúi:“Nhiềungườidân,banngàycầmcày,banđêmcầmsúng.Cảmộtđoànquâncũngkhôngchốngđỡgìđượcnhữngquânăncướpđó;khiquânđộichúngtađếngần,chúngphântántrongcáclàng,khôngsaotìmđược,nhờsựđồnglõacủadânlàngvàcủacácviênchứcbảnxứ.”[581]“Hoạtđộngcủacácđộiquânchúngtabịtêliệtvìthiếutintứctìnhbáo.Họđinhưnhắmmắttrongmộtxứthùnghịch.”[582]

Cuộckháng chiếnvũ trangnày chỉ thực sự chấmdứt bởi cái chết, vàonăm1913,củanhàlãnhtụnổidanhĐềThám,“thựcsựlàmộtVendéecủangườiAnNam”[583],làngườiđãđươngđầuvớiPhápsuốthơn20nămtrongvùngrừngnúiYênThế,vớiđồinúirậmrạpvàkhôngthểthâmnhậpđược,mộtnơitrúẩntuyệtvời.

Mặcdùlanrộngnhưthế,cuốicùngcuộckhángchiếnvũtrangđãthấtbại.Nóthấtbạikhôngphảivìhiệunăngcủasựđànáp,docácchuyênviêngiỏichỉhuynhưServière,Pennequin,Galliéni,Lyautey,màchínhvìsựyếukémvàmâuthuẫnnộibộ.

Để được dân chúng ủng hộ, cuộc kháng chiến phải có tính dân tộc vànhândân.Vềmặtnày,việcthiếumộtlãnhđạothựcsựcủatrungươnglàmộtnhượcđiểm.QuảthựclàcácphụtácủavuaHàmNghiđãcốgắngthúcđẩyvàđiềuhợpcácnhómkhángchiến,nhưcácnhómcủaĐềKiều,nhưngtrongthực tếkhuynhhướngđịaphươngcụcbộ làchính.Nóichung,các lãnh tụđềuchỉ cóảnhhưởng tạinơiphát tíchcủamình,họ tựgiớihạn trongđịaphương,tìmcáchthiếtlậpgiữahọvànhữngngườitheohọmộtliênhệtrungthànhcótínhcánhân,tựbằnglòngvớinhữngthắnglợiđịaphương.Việchọchếthaybịbắtđãđưađếnsựtanrãhoặcđầuhàngcủacảnhóm.Ngoàira,vìtính chất địa phương của phong trào, họ có khuynh hướng chấp nhận cácthỏahiệp trêncănbảnđịaphươngvàcánhân:vídụnhưhọkývớingườiPhápcácthỏaướccamkếtkhôngđirakhỏiđịaphươngđểđổilấyquyềnthuthuếvàgiữquânđội(ĐèoVănTrínăm1890,LươngTamKỳnăm1893vàcảchínhĐềThámnăm1894).

Mặtkhác, trong tình trạngchính trịvàxãhộicủanướcViệtNamngàytrước,chỉchínhthểquânchủlàcóthểđóngvaitròlãnhđạotrungươngchocuộckhángchiến.Thếnhưng,TriềuđìnhvuaTựĐức,vìmấtlòngdân,đãkhiếnkhốinôngdânmiềnBắcđứnglênchốnglạitừlâu.Nghiêmtrọnghơnnữa,TriềuđìnhHuếđãchiarẽ thànhhaiphe,phechủtrươngđầuhàngvàphechủtrươngkhángchiến,phechủchiếnlạilocãivãtranhchấpnhaumàlàmhạiquyềnlợiquốcgia.ThiếumấtmộtluồnggióyêunướcmạnhmẽtừTriềuđình,phầnđôngquan lại,hoảnghốtbơvơsaukhiKinhđô thất thủnăm1885,ngãtheoĐồngKhánhvừađượcPhápđưalênngôisaukhiHàmNghichạyraTânSở.

ChỉcácVănThânlàquyếtđịnhtiếptụcchiếnđấu.Lànhữngngườiyêunướcnồngnàn,đạidiệnchânchínhcủadântộc,cácnhàNhođóđồngthờicũng lại là các người trung thành với vua (CầnVương), và đó là nguyênnhânthấtbạicủahọ,vìsựđầuhàngcủaTriềuđìnhHuếđãđặthọtrướcmộtmâuthuẫnkhógỡrađược:họđềnghịgìđâyvớingườinôngdânbấtmãnvàbịbóclộtđểdẫnvàocuộcchiến,nếukhôngphảilàsựlậplạicáichínhthểquânchủđãtựmìnhkếtánmình?

Cuốicùng,sựbànhtrướngcủakhángchiếncòngặpphảimộtkhókhăntrầm trọng khác, sinh ra từ thái độ mà các nhà Nho gọi là phản bội củanhữngtínđồGiaTôgiáovàtừýtưởnglykhaicủacácsắctộcítngười.“SựgiúpđỡmànhữngtínđồGiaTôđãmanglạichoquânđộiPháp,ngaytừkhimớiđến,thậtlàtolớn.Vàcáccộngđồngconchiêntiếptụcsựhợptácđó,lạicòngiatăng,sau1885.Chínhnhờnhữngcu-lidocáclàngGiaTôgiáocung cấp mà các đội quân Pháp đã có thể chiếm được Ba Đình. Đại úyGosselin,một trongnhữngngười“đuổibắt”HàmNghi,kểôngtađãđượcgiúpđỡnhưthếnàobởinhữngtintứctìnhbáocủanhữnggiáosĩthừasai,nhữngtintứcmàhọđạtđượcqualờixưngtộicủanhữngtínđồcủahọ.Mặcdùlàthiểusố,nhữngtínđồGiaTôngườiViệtcũngtạonênmộttrởngạicótínhquyếtđịnhchosựthànhcôngcủakhángchiến,vìhọđãđưaquânđộiPháprakhỏisựcôlập.”[584]

Vànhưvậy,dầndầnquânđộiPháptrởthànhngườichủtrêncảnướcViệtNam.Nhưngchínhnhữngkhókhănmàhọgặpphảiđãtạonênngaytừđầumộtvếthằnkhôngxóađượctrêntoànbộchếđộthuộcđịa.

II.VẤNĐỀBẮCKỲVÀDƯLUẬNTẠIPHÁPTrướccũngnhưsauHiệpướcbảohộ,Bắckỳđãgây lên trongdư luận

quầnchúngPhápcácphongtràochốngđối.Trước1884,đườnglốithựctiễndựatrênnềntảngkinhtếvàđếquốccủa

Ferryđãgặpphảisựchốngđốimạnhmẽtrongnước.Đườnglốinàychạm

đếnmộtluồngdưluậnquầnchúngluônluônphảnđốicácxâmchiếmthuộcđịa.NướcPhápkhôngmuốnquêncác tỉnhAlsace-Lorrainebịmất,quênýtưởngphụcthù.NướcPhápghétcáccuộcviễnchinh,khôngmuốnnhắclạicácphiêulưuthuộcđịacủaĐệnhịĐếchế,đãphíphạmcảbinhsĩnhànghềlẫntraitrẻthihànhnghĩavụquândịchvàgâynhiềuphítổntolớnlàmchothuếmánặngnềthêm.Cácnhàkinhtếtựdochứngminhrằngthamvọnghảingoại đã làm tăng vọt nợ của nướcPháp đổi lại những lợi lộc hão huyềnkhôngđâu.

Dư luậnquầnchúngphảnánh trongnghịviện.Cánhhữu,đại biểu chonôngthônhiếuhòavàtằntiện,càngtỏrõsựchốngđốisauvụthôngquacácđạoluậtthếtục.Cánhtả,áiquốcvàcộnghòa,tốcáochínhsáchlàmsuyyếuquânđộiquốcgia,làmphươnghạitìnhhữunghịcólợinhưđốivớinướcÝ-làmchonướcnày,bấtbìnhvềvụTunisie,đãđồngminhvớinướcĐức.Cáchcựctảlênánchủnghĩađếquốcthuộcđịa,theođuôigiớitưbảnngânhàngvàkỹnghệgia,bópchếtsựnảynởcủanềncộnghòanontrẻ,làmtrìhoãncácđạoluậtxãhộivànôlệhóacácdântộctựdo,tráivớicácnguyêntắccủaCáchmạng1789.Cuốicùng,mọipheđốilậpđềuđoànkếtđểbảovệquyềntuyên chiến của Quốc hội, chống lại Ferry. Chính vì lòng căm ghét việcchiếmthuộcđịaphátsinhtừmộttìnhcảmmạnhmẽvàgầnnhưđồngthuậncủamọi người nên Ferry không dám tấn công thẳng,mà cố hết sức hànhđộngngoàivòngkiểmsoátcủanghịviện.NhưngmỗikhiôngtaphảiđụngđộvớiHạviệnđểthôngquamộtbiệnphápcầnthiếtchocáckếhoạchthuộcđịacủamình,thìôngtaphảicầuviệnđếnaiđây?CầuviệncácDânbiểuGiaTôgiáo.

Năm 1883, cuộc viễn chinhBắc kỳ đãmởmàn, Ferry cầnHạ viện vàThượngviệnthôngquacácngânkhoảnđểcóthểtiếnhànhcuộcviễnchinhvớinhữngphươngtiệnquânsựđầyđủ,nghĩalàcầnQuốchộitánthànhviệcgởicáclựclượngtăngviệnquantrọng.Ngày18tháng12năm1883,trướcmộtQuốchộilạnhnhạtvềvấnđềBắckỳ,FerryđượccánhtaycứuvãncủagiámmụcFreppel,giámmụcvùngAngers,làngườibảohoàngtriệtđể,ủnghộdòngvuachínhthống,ủnghộuyquyềntốithượngcủaGiáoHoàng,dânbiểucủađơnvịMaine-et-Loire,đốithủcươngquyếtcủachínhsáchđốinộichốngGiáo hội củaFerry. Freppel đến cứuFerry!Khônggì trưng dẫn sựliênkếtgiữa tôngiáovà thựcdânmộtcáchrõrànghơnsự liênminh thầnthánhấygiữatayquáikiệtcủanềnCộnghòavàtayquáikiệtcủaGiáohội.

GiámmụcFreppeltuyênbố:“Lýdothứnhấttôibỏphiếuthuậnchocácngânkhoản,làvìsựtừkhướcđưađếnhậuquảlàrútquânrakhỏiBắckỳ,hoặctứcthì,hoặctrongmộtthờihạnngắn.Rútquânlàlàmtiêutanuytín,quyềnthế,ảnhhưởngcủanướcPháptrongvùngViễnĐông.Khôngbaogiờtôihợptácvớimộtchínhsáchnhưthếmàtôigọilàchínhsáchbỏcuộc,bất

lựcvàtựdiệt.Lýdothứhai,chínhlàvìởBắckỳnướcPhápcóvấnđềcônglývàdanhdựđốivớithừasaiPhápcũngnhưđốivớiconchiêncủaBắckỳvàcủaAnNam.”

Đúnglúcđó,cóngườingắtlời.ĐólàClémenceau,đốithủcươngquyếtcủaFerry,chốngcuộcviễnchinhBắckỳ,chốngmọiýkiếnchiếmthuộcđịa:“Haylắm,đâylàcâutrảlờiđíchthực!”

NhưngvịgiámmụcAngersvẫntiếptụcbiệnluận,cangợicácviênchỉhuyquânsựvàdânsựđãthừanhậnvàtưởngthưởngsựcanđảmcủacácĐạidiệnTòathánh,vàkếtthúcbằngcáchnêulênlýdothứbacủaviệcbỏphiếuthuậnchocácngânsách:“đểđemđếncholụcquânvàhảiquâncanđảmcủachúngtamộtdấuhiệucủasựtincậyvàcủacảmtìnhsâuxa”.

ĐượcđôngđảođạibiểuQuốchội lắngnghe,nhờkhảnăngvà tàihùngbiện,Freppelđãlàmchođasốthôngquacácngânkhoản,bằngsựcanthiệpđầyxúccảmcủamình[585].

Nhưng15thángsauđó,NộicácFerrybịđánhngãcũngvìvấnđềBắckỳ.NhữngthắnglợiquânsựvàngoạigiaomàôngtađạtđượcởBắckỳvàBắcKinhđãbịpháhỏngbởimộtbiếncốbiêngiới,phát sinh từcácdiễndịchkhácnhauvềHiệpướcThiênTân[586],dẫnôngtađếnchiếntranhvớiTrungQuốcbằngviệcmởrộngcáccuộchànhquânkhôngđemlạikếtquảgìcụthể,màcũngkhôngđượcQuốchộitánthành[587].CuốicùngquânPhápbịvâyvàbịthấttrậnởLạngSơn(27tháng3năm1885),dosựthiếucẩntrọngcủabộchỉhuy.TinthấttrậnLạngSơnbayđếnPhápnhưmộtđạihọavừaxảyra,gâychấnđộngmãnhliệttrongdưluận,trútlênđầuFerrytấtcảcămphẫnkhôngcáchnàogộtrửađược[588].

Phiênhọpngày30 tháng3năm1885 thật làbi thảm:ngay trướcphiênnhóm,đasốdânbiểuđãrútlạisựtínnhiệm.BịđèbẹpdướilờibuộctộicủaClémenceauvàsựphủnhậncủaRibot,Ferrybịlậtđổ,với300phiếuchốngtrên 149 phiếu thuận, và không bao giờ trở lại cầmquyền được nữa.BênngoàiQuốchội,đámđônglalốixỉvả“tênBắckỳ”màđườnglốichínhtrịcánhânbịquétsạchnhưsaumộtcơnlốc.

Tuynhiên,sauhômlậtđổFerry,Hạviệnvẫnthôngquamộtkhoảntiềnứngtrướcđầutiênlà50triệuquantrêncácngânkhoảnđượcdànhchoBắckỳ:cuộcđấuphiếuhômtrướcchỉnhắmvàocánhâncủaJulesFerry.

VấnđềBắckỳđóngvaitròlớntrongcuộcbầucửQuốchộitháng9năm1885: đây là lần đầu tiên, trong lịch sử chính trị Pháp, vấn đề thuộc địachiếmvịtríchínhtrongmộtcuộctuyểncử.Phecấptiến,phátngônviênchocácloâutàichánhcủagiớitiểutưsản,đứngvàophíađốilậpchốngthuộc

địa chủnghĩa, cùngvới phe bảo thủ luôn luôn lo lắng khôngđể xao lãng“chiếntuyếnxanhcủavùngVosges”(chốngĐức),vàvớiphexãhộichốngmọichiếntranhxâmchiếmthuộcđịatừtrênnguyêntắc.Bịámảnhbởicuộcvậnđộngtranhcử,ChínhphủralệnhchoDeCourcyngưngngaymọihànhquânvàmọihànhđộngquantrọngởHuế.Cáccuộcbầucửtháng9cũnglàmmạnhthêmđốilậpphíahữu,chốngchủnghĩathuộcđịa.

Cuốinăm1885,khiChínhphủBrissonyêucầuchuyểnsangnăm1886cácngânkhoảnBắckỳchưasửdụng(79triệu),ChủtịchUỷbanNgânsáchHạviện,GeorgesPérin,thuyếttrìnhviên,vàđasốtạiUỷbannày,chốngđốivàtuyênbốtánthànhgiảipháptừbỏBắckỳ.Trongsuốtbốnngàythảoluận,bênđòitừbỏvàbênđòiduytrìchiếmđóngchốngđốinhaukịchliệt.DânbiểuDelafossetuyênbố:“ChúngtôitinrằngBắckỳlàmộtvếtthươngtươirói,mộtvết thươngchếtngười trêncạnhsườnnướcPháp, lúcnàocũnglởloétlàmchảynhữnggiọtmáuquíbáunhấtcủanướcnày,chúngtôitinrằngviệcchiếmđóngquân sựvĩnhviễn tạiBắckỳ là sựphá sản tài chánh, sựthâmthủngngânsáchngàycàngtrầmtrọng,sựgiatăngthuếmá,sựsuykiệtcủaquânđộiPháp.”[589]

Phe chủ trương duy trì sự chiếm đóng do giámmục Freppel cầm đầu.Ngày21 tháng12,giámmục lên tiếngphủbácmộtcáchquyết liệt, cóvẻmạtsátnữa,việcrútquânkhỏiBắckỳvàAnNam;chứngminhrằngđiềunàynhấtđịnhsẽdẫntớiviệcrútquânkhỏiNamkỳvàCamBốt;tuyênbốrằng“nướcPhápkhônggởicácdânbiểuđếnđiệnBourbonđểlàmnhụcnó”;lênángiảiphápnửavời,chủtrươngmộtchiếmđónggiớihạnởđồngbằngsôngHồng;chốngviệcbỏ rơihằng trămnghìnconchiênđã tựhiếnmìnhchonướcPháp;quynhữngkhókhăn trongvụBắckỳchocác“biệnphápnửachừng,chậmchạp,mòmẫm,dodựđãchophépTrungQuốcvàAnNamthiếtlậpphòngtuyếnquânsựmàlúcđầuhọkhôngcó”;vạchrõảnhhưởngdâychuyềncủamộthànhđộngkhiếpnhượcởchâuÁtrênđịavịcủanướcPháptrongcácthuộcđịaPhichâu,“ảnhhưởngcủamộtthấtbạinhưthếtrêncác thuộc địa còn lại của chúng ta”; công kíchmưumô của những kẻ, ởchínhquốc,đã“thànhcôngtrongviệcngụytạomộtdưluậngiảdốiquanhvụ này” trong khi “đất nước sẽ không bao giờ tha thứ cho việcQuốc hộiquyết định rút lui và đầu hàng”; và, cuối cùng, kết thúc bằngmột lời tándươngnồngnànchoviệcbànhtrướngthuộcđịa:

“NgườitakhuyênnướcPhápnêntựkhépkín,tựnhốtmìnhtrongbốnbứctường;ngườitahếtsứcmuốntựhạnchếmình,tựkhépmìnhtrongchâuÂunhỏhẹpnày,nơimàngườiPháp,ngườiAnh,ngườiĐứcsốngchenchứclẫnnhau...Nếukhôngchịusốngco rút, thumình trongmảnhđấtnày thì sao?Nếutừnay,muốnchiếmvịthếởchâuÂu,phảichiếmvịthếtrongphầncòn

lạicủathếgiới,bởivìcácquanhệthươngmạivàkỹnghệđãmởrộng,thìsao?Huốnghồquívị,nhữngngườianhcảcủanềnvănminh,quívịchẳngcómộtmónnợlàphảimangánhsángcủaquívịđếnchonhữngkẻlạchậuđósao?...Vàkhichúngtacódịplàmhọtiếnlênvàibước...lẽnàoquívịtừchối nghĩa vụđó, sứmạngđómàThiênChúavàmọi người chỉ định chonướcPháp?”[590]

CácngânsáchmàFreycinetyêucầuđượcHạviệnthôngquavới4phiếuđasố(274/270).Chorằngkhôngđủđasốcầnthiết,Nộicáctừchứcngày28tháng12năm1885.ThếmàchínhFreycinetphảitổchứcnềnbảohộởBắckỳ.

Từ1895,tìnhhìnhquânsựởmiềnBắcđượcổnđịnhvớilợithếnghiêngvềphíaquânđộiPháp.Nhưngchếđộbảohộkhôngnhờvậymàđượcbảođảm.VìkhángchiếncủangườiViệtkhôngnhữnglàmộtđềtàichínhtrịlolắngchonhàcầmquyềnPháp,màcòntạorachoChínhphủbảohộnhữngkhó khăn tài chánh.Việc duy trì cuộc xâm lăng cũng tốn kém như chínhcuộcxâmlăng.

Từ1885đến1897,việctổchứcngânsáchcủachếđộbảohộtrảiquabagiaiđoạnkế tiếp.Chođếnngày1 tháng1năm1887,ngânsáchcủachínhquốcphảigánhchịuchiphícủamọidịchvụdânsựvàquânsự.Từmồng1tháng1năm1887,ngânsáchbảnxứphảigánhvácmọiphítổn,chínhquốcchỉ còn thamdựbằngmột số trợ cấp cốđịnhvàbằngcácngânkhoảnbổsunghaybấtthường.Niênkhóa1892đánhdấusựbắtđầucủamộtchếđộmới:ngânsáchbảnxứkhôngcònnhậntrợcấp,nhưngchínhquốcgánhhếtmọichiphíquânsự.Thếnhưng,từ1885đến1896,ngườitaướclượngsốchiphítổngcộngcủaPhápchomiềnBắcViệtNamlà550triệuquanvàng.

Sựphá sản của ngân sách bản xứkhiếnChínhphủPhápphải yêu cầu,tháng12năm1895,HạviệnchophépChínhphủbảohộởAnNamvàởBắckỳmượn80triệuđểthanhtoándứtkhoáttìnhhìnhtàichánh.Sựvaynợnàyphơibày trướcdư luậnchínhquốc“những lạmchivànhữngphíphạmđãtómtắttấtcảlịchsửtàichánhởBắckỳ”,nóitheongônngữcủaDânbiểuKrantz,thuyếttrìnhviêncủaUỷbanĐiềutraQuốchội[591].

Năm1897,tìnhhìnhĐôngDươngvẫncònxavờivớiviệcđápứngđầyđủcácmụctiêumàpheFerryđãđềnghị.Thuộcđịavẫncònquátốnkém,vàkhôngphảilànơiđầutưđủantoànchotưbảnPháp.

ChínhvìđểcảiđổitìnhtrạngđómàChínhphủPhápđãgởiPaulDoumerđếnĐôngDươngnăm1897.LàmToànquyềntrongnămnăm(1897-1902),DoumerchấmdứtsựmấtquânbìnhngânsáchvàmởramộtkỷnguyênkhaitháckinhtếcủangườiPhápởViệtNam.NhưngnếuviêncựuBộtrưởngTài

chánhnày(củaNộicácBourgeois)thànhcôngtrongviệcxóamờhìnhảnhảmđạmmàBắc kỳ đã gây nên và lưu giữ trongdư luận quần chúngbênchínhquốc,thìchínhsáchkhaithácvàđôhộtriệtđểcủaôngtasinhratrongquần chúngViệtNammột bấtmãn lớn, đưa đến những hậu quả nặng nềtrongcácnămtrướcchiếntranh1914.

III.KẾHOẠCHCỦAGIÁMMỤCPUGINIERĐâulàchínhsáchphảitheođểđốiđầuvớikhángchiếnViệtNamvàvới

xuhướngbiquanởchínhquốc?LàmthếnàođểđặtnềnđôhộPháptrênmộtnềntảngvữngchắc?

Hai giải phápnêu ra cho chủnghĩa thực dân: cai trị hoặc với xứbị trịhoặcchốngxứbịtrị.

Trongtrườnghợpđầu,ngườitađểnguyêncácđịnhchếcủaxứbịtrị,tôntrọngluậtpháp,phongtục,nhất là tìmcách liênminhvới tôngiáobảnxứnàođó,trợgiúpchonópháttriểnvàdùngnólàmtrunggiangiữadânbảnxứvàgiớichứccaitrịthuộcđịa.Từquanđiểmnàymà,trongnhữngthuộcđịakhác nhau, các đường lối thânHồi giáo, thân vật linh giáo (animisme) đãđượcápdụng[592].

Trongtrườnghợpthứhai,ngườitacốtiêudiệtcátínhcủaxứthuộcđịa,cảihóaxứnàytheoquanniệmriêngcủamình,biếnnóthànhmộtvùngđấtPhápcó“dânPhápdamàu”sinhsống.Trongtrườnghợpnày,sựhỗtrợcủatôngiáochínhquốclàkhôngthểthiếuđược.

Mọinỗ lựccủaPuginierđượcvậndụngđểngănchậnkhôngchochínhsáchPhápđivàoconđườngthứnhất:thậtvậy,GiaTôgiáokhôngđượclợilộcgìcảvớichínhsách“nguyhiểm”đó.Theogiámmụcnày,chỉconđườngthứhaicóthểbảođảmchonướcPhápvàchoGiaTôgiáomộttươnglaixánlạn.

Xâmlăng,đôhộ,đồnghóa,đólàbaýtưởngchủchốttoátratừnhiềuvănthư,luậncươngmàgiámmụctạiHàNộiđãgởichocácgiớichứcPhápởHàNộicũngnhưởParis.

A.ChínhsáchxâmlăngvàvũlựcTrướckhikýkếtHiệpước1884,mộtluồngdưluậnmuốnrằngPhápchỉ

cầnmộtthỏaướcđemlạilợiíchthựcsựvàtrảViệtNamlạichoViệtNam,nhưngvẫnlưulạimộtsốlínhthựcsựcầnthiếtđểbảotoàndanhdựcủalácờPhápvàquyềnlợicủakiềudânÂuchâu.Puginierđứnglênchốnglạichínhsáchđómàôngtacholàmột“nỗinhụccủanướcPháp,mộtbấtcôngđốivớidân chúng, nhất là đối với những con chiên vàmột hành động rất ngượcchínhtrị”:

“ChúngtasẽtốncôngvôíchkhikýkếtvớiTriềuđìnhHuế,vàvớiTrungQuốcđểđòinướcnàykhônggởiquânquaAnNamnữa:chúngtasẽkhôngbaogiờthànhcôngtrongviệcngănchậnTrungQuốchànhđộngâmthầmvàủnghộcáccuộcnổiloạnởBắckỳ,nhấtlàkhihọthấysốbinhsĩPhápgiảmxuốngnhiều...Trướckhinghĩđếnviệcgiảmquân,cầnphảitiêudiệttốiđamầmmốngnổiloạn...Cuộcviễnchinhđangdiễnratốtđẹp,sẽcònphảichitiêu nhiều triệu nữa, nhưng phải nhận sự hy sinh đó. Danh dự của nướcPháp,quyềnlợicủanướcPhápvàcônglýđòihỏiđiềunày.NướcPhápphảinhớrằngnướcđóvẫncònlàmộtđạidântộc,nghĩalàvẫnluônluônlànướcPháp...”[593]

NhưngBắckỳcóthựcxứngđángchăngvớimộtcuộcxâmlăngđãquátốnkémchonướcPháp?SựtiếpcậnbiêngiớivớiTrungQuốcchẳngphảilàmốinguy rất lớnvàđầyđedọa có thểdẫnđến thảmhọahay sao?NgườiPhápdodự,ngườiPhápbàncãixemphảichăngtốthơnnênrútquânkhỏiBắckỳ,vàcuốicùngngườiPhápquyếtđịnhởlại,nhưngthuhẹphoạtđộngvàhạnchếquânsốcủađoànviễnchinh.

Trongmột văn thưgởi choBộ trưởngHải quânvàThuộcđịa, văn thưđược chính tác giả Puginier ghi là “rất quan trọng”[594], tác giả cố chứngminhBắckỳxứngđángvớimọihysinhcủaPháp.

Trướchết,đâylàmộtxứcungcấpnhiềuloạitàinguyênvớikhốilượnglớn.Đấtđairấtphìnhiêu,cóthểtrồngđượcnhiềuthứ: lúa,bắp,míav.v...Caonguyêncủanó rấtnhiều,đem lạinhữngsảnphẩmkhôngkémgiá trị:nhựacácloạigỗ,sơn,cánhkiến,longnãov.v...Saucùng,cònthấycómỏthan,mỏvàng,mỏan-ti-mon,cácnguồntàinguyênvôgiá.

Thứhai,nhờcácsônglớnnhỏ,BắckỳmởchonướcPhápcácconđườnglưu thôngdễdàngchoviệc thâmnhậpnhữngsảnphẩmPhápsangLàovàvùngTây-NamTrungQuốc,vàchophépthuhoạchtừcácvùngrộnglớnnàycácsảnphẩmthươngmạirấtcólời:đồng,thiếc,kẽm,thủyngân,trà...

Thứba,dântộcởBắckỳlà“mộtdânđángchúývàcóthểbiếnthànhbạnnếuchúng tabiếtđào tạo, lãnhđạovàcai trị”.Điềunày rấtquan trọngvì“vấnđềdânchúngchiếmmộtphầnlớntrongsựướcđịnhgiátrịthựcsựcủamộtthuộcđịa.Nếugặpmộtmiềnđấttốt,màchỉcóítdân,haydâncưbiếngnhác,khôngthểđàoluyệnđượcvàphảiđemcôngnhântừnướcngoàivào,nhấtlànếugặpởdânbảnxứsựthùghétcótínhchấttựnhiên,chỉnhườngbước trướcsứcmạnh, thìchắcchắngiá trịvậtchấtcủađấtđaibịgiảmđinhiều...Vềmặtnày,Bắckỳchotanhữngthuậnlợivôgiávàbảntínhngườidânlạiđiđôivớisựmầumỡcủađấtđai”.

Thứtư,Bắckỳcunghiếnmộtlựclượngmạnhmẽvàđãthànhbạnbèrồi:

thậtvậy,400.000conchiên“đãchứngtỏlòngtậntụyvàyêuthươngcủahọđối với nước Pháp”. Thật là khích lệ cho nước Pháp khi “biết rằng nướcPhápđãcótạiBắckỳmộtlựclượngquantrọngvàthânhữumà,nếubiếtsửdụng, sẽgiúpchonướcPhápđượcdễdàngnhiều trongviệcbìnhđịnhxứnày,cũngnhưtrongviệctạolậpảnhhưởng,vàsẽgópphầngiúpnướcPhápthuphụcdầndầntoànthểdânchúng”.

Sauhết,khôngthểchấpnhậnđượcviệcmộtnướcnhưnướcPhápđiđếnchỗphảitừbỏnhữnggìmànóđãchinhphụcđượcvớinhiềutốnkémnhưthế.ĐừngquênrằngngaykhinướcPhápvừarútkhỏiBắckỳthìmộtnướcÂuchâukhácsẽđếnthếchỗngay.

BáochíGiaTôvàbáochícủagiớikinhdoanhphổbiếnrộngrãiởchínhquốccácýkiếncủaPuginier,đểtrìnhbàytrướccôngluậnPhápmộtbộmặtkháccủaBắckỳ,hoàntoànkhácvớibộmặtđượccácphechốngthuộcđịachủnghĩađưara.

Lanessanviếtvớigiọngtràophúng:“Bắckỳ,nếutintheolờihọ,làthiênđườngtrầnthế.Ởđó,lúatựmọc,khôngcầnphảigieo;ởđó,câymíatovàcaonhưcộtbuồmcủachiếnhạm;ởđó,vàngbạcchỉcầnlấyxẻngmàxúcnhưsạnsỏitrênđườngsáởnướcta;ởđó,trờixanhkhôngmộtgợnmâyvàđấtchẳngcóchútmùibùntanhthối;ởđó,ngườitachạyxôđếncácnhàkinhdoanhvà,khôngcầnaibảo, trútsảnphẩmlaođộngcủahọvàocái túimởmiệngcủangườinướcngoài;ởđó,phụnữbuôngmìnhchoáitìnhthuầntúyvàđắmsaykhôngvịlợi.

“Nhanh lên! chạy mau đến Bắc kỳ. Không có Bắc kỳ, nước Pháp sẽkhông còn là nước Pháp. Không có Bắc kỳ, người Pháp sẽ không còn làngườiPháp.KhôngcóBắckỳ,thiếunữtakhôngtìmđượcchồng,binhsĩtachếtkhôngvinhquang, thủybinh ta sẽ trở thànhbộbinhvàcácchủngânhàngtasẽtựtreocổlủnglẳngdướivòmnhàcủaSởChứngkhoánbằngsợidâycủacáitúirỗngcủahọ...”[595]

Ngược lại,Puginier cho rằngcuộcxâm lăngphảiđược tiếnhànhmạnhmẽvàmauchóng.Phảiđuổitheokẻthù,vàtiêudiệttrướckhinócóthìgiờphục hồi. Chính sự thiếu chớp nhoáng và cương quyết đã cho phépHàmNghivàTônThấtThuyếttổchứcđượcphongtràokhángchiến.Làmthếnàođểkếtliễucuộckhángchiếnđó?

PuginierđềnghịđánhmộtđònmạnhvàoAnNamvà, theosauvài tiểuđoànngườiPháp,tungvàoxứnàycảkhốiđôngđảongườiBắckỳđượcđặtdướisựchỉhuycủanhữngsĩquanPháp.“TôithấyviệcbìnhđịnhmộtcáchtoàndiệncảAnNamlẫnBắckỳcòndễhơnlàchỉbìnhđịnhBắckỳ.Kẻthùkhôngcósẵnlựclượngvàphươngtiệntolớnlắm,nênkhibịtấncôngcùng

lúcởkhắpnơi,vàkhôngthểtiếpviệncũngnhưchỉnhđốnlại,sẽphảikiệtsứcnhanhchóng.Dânchúngmàchúngtranhthủđược,vìquámệtmỏibởitìnhtrạngvôchínhphủmàhọlànạnnhân,sẽtừbỏchúngngaynếukhôngbịliên lụy, và sẽ đứng vào phe của vua Đồng Khánh và của chế độ bảohộ.”[596]

Dùkhôngnóira,Puginierđặcbiệtchủtrươngdùngcácconchiênđểthựchiện cuộc săn lùng lớn lao đó từ Bắc chí Nam, tức là từ Ninh Bình đếnHuế[597].NênlưuýlàđồngthờiNamkỳcũngđềnghịTriphủTrầnBáLộccùngvớicácđộidânvệđượctuyểnmộởđịahạtông,cùngvớinhữngcựulínhkhốđỏởNamkỳ,khởihànhtừNamraBắcđểquétsạchAnNamđếntậnHuế.

Puginierchốngđốiquyết liệtmọisựgiảmbớtquânđộiPhápởBắckỳ.Theoôngta,cầnphảitiếnhànhmộtchínhsáchtíchcựchơn,hăngháihơn,liêntụcmởcáccuộcviễnchinhđểlàmnảnlòngđámdânchúngđangủnghộquân“phiếnloạn”;nếukhông,sẽkhôngbaogiờkếtliễuđược“đảngkhángchiến”.Vàôngtaviết,năm1891:“Tìnhhìnhcứluôntrầmtrọngthêm,mộtcáchđềuđặnvàmauchóng.Ngàynay,nóđãtrởnêncựckỳkhókhănchodânchúngvànguyhiểmchoquyềnlợicủachếđộbảohộ...Theotôi,trướchếtcầnphảicómộthànhđộng toàndiện,mộtcuộcsăn lùng thựcsự.Mộtcuộchànhquânphốihợp,gồmnhiềutoánquânnhỏhỗtrợchonhau,vàcùnglúcnhắmvàonhiều làngcủamộtvùng, sẽ làmchobọncướp rối loạn.Sựtiếpdiễncủacáccuộchànhquânnhưvậysẽ làmchúngmấthếtcanđảm,dẫntớiviệcđàongũđôngđảotrongbọnchúng.Dânchúng,khiđượcđưarakhỏiảnhhưởngcủachúng,vàkhôngcòngìphảisợchúngnữa, sẽ tốgiácchúngvàbắtchúngđemnộp.

“Nhưngphảicómộthànhđộngmạnhmẽ,quyếtliệtvàliêntụcchođếnkhithànhcônghoàntoàn.Nếumuốndựatrênsựtrợgiúpcủadânchúng,vànhậnđượcởhọnhững tin tức tìnhbáocần thiết,nhất thiếtphảikéohọ rakhỏiảnhhưởngcủaquâncướp.Phảimanglạichohọlòngtintưởngvàcanđảmmàhọđãmất,mộtđằngvìthiếusựbảovệ,đằngkhácvìsựtànbạocủaquâncướp.

“Khikếtquảnàyđạtđược,thìsẽđếnvaitròcủabộmáycaitrị.Bộmáyấycầnphảitìmkiếmkỹcàngvàmauchóng,nhưngsángsuốt,làngnàođồnglòngvớiquânphiếnloạnvàkẻnàothựcsựbướctheođảngkhángchiến.Khiđã biết được chúng nhờ những tin tức chắc chắn, nhất định phải trừng trịnghiêmkhắcvàcáctấmgươngnàysẽtạonêntácdụngtốttrêndânchúng,đólàchưakểviệchọratayloạitrừkhỏixứsởnàymộtphầnnhữngkẻlàmbậynguyhiểm.

“Trướckia,chúngtađãtậpquentháiquáquânphiếnloạnbằngnhữngânxávàchúngtakhôngtìmtòimộtcáchđầyđủnhữngkẻthừakhônkhéođểkhôngbịbắttronglúcchúngtahànhđộng.Tuynhiên,chúngtađãbiếtnhiềutêntrongbọnchúng;nhưngmộtkhinguyhiểmquađi,chúngtalạiquámauquênrằnghãycòntrongxứnàynhiềukẻnguyhiểmvẫnlàmviệcđểchuẩnbịchomộtkhủnghoảngmớinaymai.”[598]

Mộtcâuhỏiđượcđặtralà:TạisaogiámmụcPuginiercổvõchínhsáchxâm lượcvà sứcmạnh?Câu trả lời thậtgiảndị: “chính làđểchocácconchiên, rốtcuộc, sẽnắm lấymộtvai trò trọngyếu trongđời sốngchính trị,hànhchánhvàquânsựởBắckỳ”[599].Cácbáocáo,vănthư,tintứctìnhbáo,cáctrầntìnhcủavịchủchănnàyđềunhắmvàomộtmụctiêuđượcđịnhsẵn:“chứngminhchogiớichứcPhápthấyrằng,ngoàicácconchiên,tấtcảđềulàkẻthù”.Chonên,khôngphảivớibộmáyhànhchánhđươngquyềnmàngườiPhápcóthểthànhđạtđượcviệcbìnhđịnhvàcaitrịxứnày,màchínhlàvớicác con chiên, “những người bạn tự nhiên của nước Pháp”. Đưa các conchiênlênnắmquyềnbính,đólàkếhoạchngắnhạncủaPuginier.Nhưngđểchuẩnbịchosựrađờicủamộttầnglớplãnhđạomới,việcđầutiênphảilàmlàtiêudiệttầnglớplãnhđạohiệncó,tứclàquanlạivànhàNho.Điềunàycónghĩalàchínhsáchphảiápdụngchỉcóthểlàchínhsáchđôhộthốngtrịchứkhôngphảilàhợptác.

B.ChínhsáchđôhộThật vậy, làm sao thực hiện được chính sách hợp tác khi mà, theo

Puginier,kẻthùởkhắpnơi,cònbèbạnthìkhôngthấyđâucảngoạitrừnơicácconchiên?

Vàđâylàdanhsáchcác“thủphạm”doPuginierlậpnên:1.ChínhTriều đìnhHuế.Năm1884, hai quanPhụ chánhNguyễnVăn

TườngvàTônThấtThuyếtlàhaitácgiảchínhcủacuộc“phiếnloạn”.2.Cácquanlớnởcáctỉnh(Tổngđốc,Bốchánh,Ánsát,Lãnhbinh).3.Phầnlớncácquan,dùtạichức.4.TấtcảcácNhosĩ.5.Chánhtổng,Lýtrưởng.

6.Cáclàngngoạigiáoởcạnhcácgiáokhu[600].Tómlại,toànthểdântộc.Kẻthùchính,dĩnhiên,làcácquanlạivàcácnhànho,tácgiảcủaphong

tràonổidậy.CácquanlạicómốithùvớiPháp,vìsựthiếtlậpthếlựcPhápbáohiệu sự sụpđổcủauy tín, củaquyềnbínhvà tài sảncủahọ.Cácnhà

Nho,mànướcPhápluônluônxemlàkẻthùdướidanhnghĩatậpthểcũngnhưtrongtưcáchcánhân,làlinhhồncủa“đảngkhángchiến”.

VẫntheoPuginier,sailầmcủagiớichứcPháplàđặttintưởngquáđángvàosốquálớncácquanlại,rấtkhônkhéotỏratrungthành.GiớichứcPhápkhôngbiếtrằngcácngườinày,bằngviệclàmâmthầm,chậmchạpmàhữuhiệu,bímậtvàthườngxuyên,vẫnkhôngngừngvậnđộngdânchúngmàtachưathểtáchrakhỏiảnhhưởngcủahọ.

“RõrànglàphầnlớncácquanchứcthuộcmọicấpđềuthựcsựcămthùnướcPháp.Nơivàingười,cóthểđólàdolòngyêunướcbịthươngtổnbởisựhiệndiệncủangườiPháp,nhưngnóichungđólàvìchúngtalàmhọkhóchịu,chúngtalàmgiảmuytínhọtrướcngườidâncủahọ.Dùvìlýdochínhtrịmàhọchegiấutìnhcảm,vàdùvìquyềnlợimàbềngoàihọtỏratrungthành,nhưngchắcchắnhọvẫnlàkẻthùkhôngđộitrờichungcủachúngta,họlợidụngđịavịđểmoimóctiềnbạccủanhữngngườibịhọcaitrị.Họlàmviệcnàyvớimứcđộcònlớnhơndướichếđộcũ,vàtrongnhiềutrườnghợphọlàmdướibóngcủagiớichứcPháp.Nhiềungườiđãcôngkhailàmviệcđómột cách trắng trợn, nhưng không lúc nào để lại bằng chứng giấy tờ haychínhthức.

“Họchegiấucácâmmưuvànhữngcuộctụhọpchốngđốitrongkhihọbiếtquárõ.Họgiảmnhẹtộitrạngcủacáctộinhânmàhọbiếtlàkẻthùcủachúngta,vàkhikhôngthểtuyênbốvôtộiđược,họthườngkếttộitươngđốinhẹ.

“HọlợidụngcácthayđổithườngxuyênvềnhânsựtronggiớichứcPhápđể ân xámột cách khéo léo những kẻ rất nguy hiểm bị kết án, cho rằngchúnglànhữngkẻkhôngcóhạigì.

“Họbímậtthôngtinvớinhữngkẻlàmloạntrongnhữngvùngmànhữngkẻnàyhoạtđộng.HọchonhữngkẻnàybiếtnhữnggìmàgiớichứcPháplàm.Họbáotinkịpthờichobọnnàycáccuộctuầnthámhoặctảothanhmàchúngtadựđịnh.

“HọphóngđạivàbiếntínhnhữnghànhvihaycácmệnhlệnhcủacácvịđạidiệncủaChínhquyềnbảohộđểlàmchúngtrởnênghêtởmđángghét,nhưngkhôngđểlộýđồcủahọ,vàbằngcáchtỏranhiệttìnhhọkhéoléohủyhoạiảnhhưởngcủangườiPháp.

“VìquyềnlợicánhâncũngnhưvìcămthùnướcPháp,nhữnghànhđộngchốngđối củahọvẫn tiếp tục:đó là cảmộtâmmưumàngười ta trù tínhhằngngàytrongtừngchitiếtnhỏ,vớimộtsựkiêntrìkhôngaikhôngbiết,nhưngbềngoàithìlàmnhưkhôngcógì.Khôngcóbằngchứngchínhthứcnàocả,vànhữngaikhôngquenvớicácâmmưuxảoquyệtđóhoặckhôngcó

ýquansátcácthủđoạnđósẽkhôngthểthấygìđángkhiểntrách.Tôinắmchắcnhữnggìtôinói.”[601]

Làmsaocóthểhợptácđượcvớibộmáyhànhchánhgồmnhững“nhânviênhaimặt”,nhưchúngtavừathấy?Bởivậy,dướimặtnạchếđộbảohộ,chỉcòncáchlàphảitiếnhànhchínhsáchthôntínhthẳngthừng,nếumuốnduytrìảnhhưởngPhápởBắckỳ:

“Bảohộhaythôntínhchỉlàhaicáchgọikhácnhaucủacùngmộtsựviệc,vàtrongbảnchấtchúngcóthểchỉlàmộtmàthôi.Chếđộbảohộcóthểlàthựcsựvàhữuhiệuhoặcíthoặcnhiềutùytheoýchícủangườilậpravàtùytheosựbiếtviệc,sựcươngquyếtvànănglựccủangườitrôngcoiviệcthựchiệnnó.Mộtquốcgiađã tựchomìnhquyền thôn tínhmộtxứkhác thì tấtnhiêncàngdễtựchomìnhquyềnápđặtmộtnềnbảohộchặtchẽvàhữuhiệunhưýmìnhcholàthíchđáng.Quốcgiaấychỉcầnquiđịnhtrướcrằngmìnhnắmquyềnthànhlậpvàđiềukhiểnquânđội,quyềntrôngcoiviệcthiếtlậpvàphânphốicác thứthuế,quyềnsửdụngcácsảnphẩmcủachúngvàcủacácloạithuếquan,quyềnbổnhiệmquanlạivàcôngchứcvàomọichứcvụbằngcáchthỏathuậnvớiTriềuđình,quyềngiámsátcôngviệchànhchánhcủahọvàbãichứcnếucần,quyềngiảiquyếtviệcxửán,quyềnsửdụnghầmmỏvànhữngtàinguyênkháccholợiíchxứsở,v.v...Ngoàivịđạidiệnchonềnbảohộ,nướcPhápcũngsẽcóhaiviênchứccaocấp,mộtngườilogiámsátcácvấnđềtàichánh,ngườikialovềtưpháp.NướcPhápcũngsẽcóởmỗitỉnhmộtviênCôngsứđểtrôngcoimọiviệc.Tómlại,chỉcầnquiđịnhmọiviệcynhưtrongmộtchếđộsátnhập.

“Sắpđặtmọiviệcmộtcáchthôngminhvàthựctế,chúngtacóthểthiếtlậpmộtnềnbảohộmàbảnchấtlàmộtsựsátnhậpđượcchếgiảmvàcheđậydướichiếcáochoàngvươngquốcAnNam.Chúngtasẽgiữlạiluậtphápcủaxứnàyvàmộtôngvuahầutránhnhữngđụngchạmtinhthầntrongtìnhcảmvềchínhthốngvàáiquốccủahọ,đểtừđólôikéodânchúngdễdànghơn.Bằngchếđộbảohộ,chúngtacóthểcóđượcmọicáilợicủasựthôntínhvànếumuốnvànếubiếtcáchlàm,chúngtakhỏiphảigánhchịunhữngđiềubấttiện.Thựcrađâylàvấnđềcủatừngữ,củakhônkhéo,củasựbiếtlàmvàcủathôngminhthựctiễn.”[602]

Nhưngmộtchếđộbảohộnhưthếchỉcóthểthiếtlậpđượcvớiđiềukiệnthayđổi đội ngũ chínhquyền: cầnphải “dùngmột lực lượngmớimàvậnmạngmangnợnướcPháp,vàdođósẽbị liên lụy, sẽ sẵnsàngchấpnhậnmọi điều kiện và bắt buộc phải dựa vào quốc gia bảo hộ để có thể đứngvững.Ngoàiviệcsẽcómộtchínhphủmớiítkiêungạovàítchốngđốihơn,chúngtacũngsẽcóđượcmộtchínhphủtrungthànhvàtậntụyhơn.”[603]

Nhưvậy,mụcđíchcủaPhápởBắckỳlà“thiếtlậpvữngvàngthếlựccủamìnhvàdựnglênởđómộtthuộcđịatạmthờimangdanhxứbảohộ.”[604]

Làmsao thựchiệnmục tiêunày?Làmsaobảođảmsự thànhcôngcủaviệc làm ấy và duy trì bền lâu các lợi lộc đã đạt được? Làm sao loại trừnhữnglongạicóthểsinhradosựcậnkềvớiTrungQuốc,làmsaobắtnướcnàyphảikínhnể?

KhôngthểlàmđượcđiềugìtốtđẹpvàlâubềnởBắckỳnếukhôngquyếttâmtiêudiệtmộtcáchcóhệthốngnềnđạolýNhogiáovốnđãtạothànhnềntảngcủaxãhộiViệtNam,vàthayvàođóbằngmộtsứcmạnhtinhthầnmới“màngười ta có sẵn” trongxứnày:GiaTôgiáo.Nhờnơi sứcmạnhnày,ngườiPhápcóthểđồnghóadầndầndânchúngBắckỳvà,trongmộttươnglaigần,thiếtlập“mộtnướcPhápnhỏ”ởBắckỳ.

C.ChínhsáchđồnghóaSauđâylàcácphươngtiệnphảisửdụngđểthànhlập“nướcPhápnhỏ”ấy

vàlàmchonóthànhthịnhvượng.Puginierbảođảmlà“rấthiệunghiệm”vàcholà“tuyệtđốicầnthiết.”[605]

a/GiaTôgiáohóacảxứ.“Khôngcómộtmốidâyliênhệnàomạnhđểkếthợpnhữngconngườivà

nhữngdântộcbằngsựđồngnhấttínngưỡng,vàkhimộtQuốcgiaGiaTôgiáothànhcôngtrongviệcđặtđịnhtôngiáocủamìnhtạicácthuộcđịathìQuốc gia đó có thể yên tâm.Sẽ còn những kẻ bấtmãn, những lạmdụng,nhưngkhôngcònphảingạinhữngphảnbộivànhữngnổiloạn.ChúngtasẽkhôngbaogiờthấymộtthuộcđịaGiaTôgiáonàolại từbỏmẫuquốccủamìnhvàliênminhvớimộtdântộclánggiềngngoạigiáođểchốnglạinướcmẹ.NếuchúngtađãGiaTôgiáohóaAlgérie, thìviệcchinhphụcvàbìnhđịnhxứnàychắchẳnđã ít tốnkémhơnnhiều,vàchúng tađãkhôngphảichứngkiếnnhiềuvụnổiloạnquáđắtgiáchonướcPháp.NhưngdânẢRậpvốncuồngtín,vàkhôngdễgìlàmhọđổiđạođược.

“Tạisao,chođếnnay,nhữngconchiêncủacácpháibộtruyềngiáođãtỏratậntụyvàyêuthươngnướcPhápđếnthế?Chínhlàdosựđồngnhấttôngiáo.Họ không quên rằng chính nhờ nơi những giáo sĩ thừa sai do nướcPhápgởiđếnmàhọcóđượcđức tinvà,dùkhôngphải làdânPhápchínhcống,họvẫntựxemlàdânPhápbằngtráitim.ChínhphủAnNambiếtrõđiềunày,vànếutừlâuhọđãđànápnhữngthừasaivàcácconchiên,nếuhọđãdồncácnỗlựctolớnnhưthếđểtiêudiệtnhữngngườiấy,làvìhọbịthúcđẩy,khônghẳnbởilòngthùhậntôngiáo,màchínhlàbởinỗisợthấyảnhhưởngnướcngoàithiếtlậptạixứsởhọtheosauThậptựgiá.

“TôixácđịnhrằngkhimàBắckỳtrởthànhGiaTôgiáo,thìnócũngtrởthànhnướcPhápnhỏcủaViễnĐông,yhệtnhưQuầnđảoPhiLuậtTânđãlàmộtTâyBanNhanhỏ”.

VềvấnđềPhiLuậtTân,PuginierghilạilờicủamộtThốngsứtạithuộcđịanày,mộtviêntướngtrẻthuộcđảngcấptiếnvàdoPrimYPratscửsanglàmộtphầntrongmụctiêutrụcxuấtcácgiáođoànthừasai:“Tôimuốnlắm,viên Thống sứ nói, nhưng hãy gởi cho tôi 40.000 binh sĩ cộng thêm línhquândịchcủathuộcđịanàyđểthaythếhọ”.Puginierkếtluận:đólàmộtbàihọcmàchúngtaphảilợidụngđểsaunàykhỏihốitiếc.

“Chắcchắnchínhgiáosĩthừasailàsứcmạnhtinhthầntolớnnhấttrongmột thuộcđịa.Chínhhọđã làmcho thuộcđịabiếtmẫuquốcmột cách rõràngvàyêumếnmẫuquốc.Ảnhhưởngcủahọcànglớn,thìsựduytrìtrậttựcàngđượcbảođảm.Dù cố tìnhkhông thừanhậnđiềunày, người ta cũngkhôngthayđổiđượcsựthật.Người tacóthểtinchắcrằngnhữngkẻgièmpha những giáo sĩ thừa sai, tìm cách cướp đi ảnh hưởng tốt đẹp và chínhđángcủahọtrêndânchúng,lànhữngkẻhoặccóđầuócbèpháihoặccóđầuócrấtthiểncận,theođuổimộtchínhsáchsailầmvàlàmhạirấtnhiềuquyềnlợithựcsựcủaTổquốc”.

Puginiertuyênbốrằngôngkhônghềcóýđịnhtuyêntruyềnchotôngiáocủaôngtakhiviếtnhưthế.Mụcđíchcủaông“chỉ là thựchiệnmộtchínhsáchđúng,chínhsáchthựctiễnvàthậtsựyêunước,vànóphảicónhữngkếtquảtốtnhất,hữuhiệunhấtchonướcPháp”.

Nhưng làm thế nào đểGia Tô giáo hóa xứ này? Truyền giáo với lưỡigươmchăng?Khôngphảivậy,Puginiertrảlời.Chỉcónhữngkẻngumớitìmcáchcưỡngchếlòngngười.DânBắckỳđãsẵnsàngtiếpnhậnGiaTôgiáo.Họkhôngcònnhưngàyxưanữa,khôngcònlànhữngdânsinhsốngtrongcáclànghỗnhợplươnggiáoxincảiđạo;ngàynaycótrọncảlàngđềumuốntheoGiaTôgiáo.Chonênkhôngcầnphảidùngđếnáplựcđểbuộcngườingoạigiáocảiđạo.Màchỉcầntạothuậntiệnchoviệclàmcủathừasai,mộtcáchkínđáo,vàđểchonhữngngườinàylàmcôngviệccủahọ;đólàtháiđộkhônngoannhấtmàChínhphủbảohộnênlàm:

“NếuChínhphủ,dohiểuđúngquyềnlợicủanướcPháp,ủnghộchúngtôimộtcáchthựcsựdùcócheđậyđôichútđểkhỏiđụngchạmđếndưluận,tôiquảquyếtrằng,trongsứmạngcủatôi,mỗinămchúngtacóthểthuvềchonước Pháp khoảng 20.000 người bạn, bằng cách làm cho họ theoGia Tôgiáomàkhôngcầnmộtáplựcnhỏnào.Tỷlệnàychắcchắnsẽtănglênhằngnăm,vàtôicóđủlýdomạnhmẽđểhyvọngrằngsau30nămgầnnhưtoànxứBắckỳsẽlàconchiên,tứclàngườiPháp”.

VaitròcủaChínhphủbảohộsẽgiớihạntrongviệc“ngănchậnnhữngkẻthùcủaảnhhưởngPhápchốnglạiphongtràocảiđạo”,đừngđểhọdựngnên“những lờiphỉbángchốngnhữngngườixin theoGiaTôgiáo”,vànhất làđừng dung tha những quấy rầy chống lại những người này.Làmnhư thế,Chínhphủsẽkhôngthểbịmộtaibuộctộilàtheochủtrươngủnghộgiáosĩ,làgiáophiệt.

“Điềutôiyêucầuđókhôngthểlàmmíchlòngai,nóirằngbảovệcũngkhôngđúng;đólàsựcôngbằngsơđẳngmàmọingườiđềucóquyềnđượchưởng.Cùng lắm,chúng tôicó thểchấpnhận lánhmặtmiễn làcó lợichođiềutốtđẹpchung,vànếudânchúnghiểurằngnhữngkẻthùcủanướcPhápkhôngcònđượctựdohànhđộngđểngăntrởvàđànápnhữngaimuốntrởthành con chiên và thành bạn củaNước bảo hộ, là chúng ta sẽ thực hiệnđượckếtquảtốtđẹpnhất,ngaycảtrênquanđiểmcủasựthuộcđịahóa”.

Vịgiámmụcnàykhôngtiếclờichỉtríchsựsailầmcủanhữngkẻkhôngthấy đúngmức sự giúp đỡ của những giáo sĩ thừa sai và của những conchiên,lànhữngngườiphụcvụtốtnhấtmànướcPhápcóthểgặpđượctrênconđườngthuộcđịahóa:

“Vìrằngởthờibuổichúngta,ngaycảởPháp,ítngườihiểurõcôngviệcthuộcđịahóa,nênphầnđôngđềucóđầuócđầythànhkiếnvàkhôngđánhgiá được thực trạng của sự việc trong các xứViễnĐông này. Chúng tôi,nhữnggiáosĩthừasai,cómặttừlâutạiBắckỳ,thấyđượcthựcchấtcủasựviệc,sốnggiữadânchúng,biếthọtừchitiết,cóthểđánhgiáđượctìnhtrạngvàtháiđộcủamọingười,cóthểxétđoánđượcphươngcáchnàothíchđángvàhiệunghiệmnhấtnêndùngđểbiếndânBắckỳ thànhnhữngngườibạnthựcsự,chúngtôithườngthanthởkhithấynướcPhápđãlàmnhữnghysinhtolớnnhưvậyvềngườivàtiềncủamàkhôngđạtđượcmộtkếtquảxácđịnhnàocả.

“Tôikhôngmuốntráchcứai,dùđólàngườicủaChínhphủ,haycácvịchỉhuytrưởng,haynhữnggiớichứcđãhoạtđộngởBắckỳ;tôighétđầuócưachỉ trích,và tôi làngườiđầu tiên tha thứcác lỗi lầmcủaChínhquyền.Thậtvậy,chúng takhông thểđòihỏimộtngườichỉ sốngvài tháng,nhiềunhất làmột hoặc hai năm, trongmột xứ, như xứAnNam, lại không biếtngôn ngữ và tiếp tục sống trong môi trường người Âu, tôi xin nói rằng,chúngtakhôngthểđòihỏihọphảicónhữngtưtưởngthíchhợpvềchínhtrịĐôngphương,vềconngườicũngnhưvềsựviệc.Cácsailầm,vìthế,khôngthểtránhkhỏi.

“Nhưng khi suy nghĩ đến những phương tiện nên dùng, đếnmục đíchphải đạt, tôi rất thường chua chát hối tiếc rằng chúng ta chưa thành cônghoàntoàn;tôitintưởngsâuxarằngnếuchúngtacónhiềuhiểubiếthơnvề

nhữngngườilàmviệcvớichúngta,vềxứsởmàchúngtamuốnchinhphụccho thế lực của Pháp, chúng ta đã có thể dễ dàng giảm bớt tầmmức củanhữnghysinhlớnlaovàđạtđượcmộtkếtquảhữuhiệnhơn,xácđịnhhơn.Chính lòng trung thành này đối với Tổ quốc và đối với lợi ích chung đãkhiếntôiviếtđiềutrầnnàytrongmụcđíchsoisángnhữngaimuốnbiếtsựthật.

“TôiquảquyếtrằngnướcPhápkhôngcóbèbạnnàotốthơnnhữnggiáosĩthừasaivàcácconchiên,cũngkhôngcókẻphụcvụnàotrungthànhhơnvàvôvịlợihơnhọ.TrongkhivẫnlàmviệcđểtônvinhThiênChúavàcứurỗicáclinhhồn,cácgiáosĩthừasai,tôixinlặplại,tựnhậnlấybổnphậnlàmchoTổquốcmìnhđượcbiếtđếnvàđượcmếnyêu.Trongkhigiảngdạychonhữngconchiênbiếtkínhtrọngvàtậntụyvớimẫuquốc,họcũnglàmchonhữngngườinàythànhngườibạnthựcsựcủanướcPháp.

“NếuChínhphủmuốn làmtạiBắckỳđiềugìđứngđắnvà lâudài,nếuChínhphủmuốnlậpmộttìnhtrạnggiúpchosựkềcậnvớiTrungQuốcbớtquanngạivàkhiếnchonướcnàyphảikínhnểmình,khôngcóphươngcáchnàohữuhiệuhơnlàgiúpđỡchoviệcGiaTôgiáohóaxứnày.Phươngcáchnàycàngnênđượcchấpnhậnhơnnữavìnóđơngiản,thựctếvàkhôngtốnkémgì;nólạicàngcóíchchonướcPhápvìnướcPhápởxaBắckỳvàvì,trongnhữngtrườnghợpcấpbách,nướcPhápkhôngthểgởiđếnnhữngcứuviệnquátốnkémvàthườngxuyênsaunhữngtrễnảiđầytaihọa”.

b/Điều thứhaiphải làm,chính làbãibỏchữNhovà thay thế, lúcđầu,bằngtiếngViệtNamviếttheokiểungườiÂu,gọilàQuốcngữ,rồisauđó,bằngtiếngPháp.KhôngcócáchnàohữuhiệuhơncáchnàyđểtiêudiệttinhthầnđạoNhovàuythếtolớncủanhàNhotrongdânchúng.Thậtvậy,nếukhôngcòndạyvàdùngchữNhonữatrongcácvănkiệnchínhthức,thìtoànthểkiến thứccủacácnhàNhonàocó ích lợigì?VànếungườiViệtNamkhôngcònbiếtđọccácsáchcổviếtbằngchữNhohoặcchữNôm[606],họđãchẳngdầndầnbịdẫnđếnchỗkhôngbiếtđượcchínhvănhóa,vănminhdântộchọđósao?Khiấy,triếthọcNhogiáo,nềntảngcủatổchứcchínhtrịvàxãhộitrongnước,chẳngbịchếtdầnchếtmònsao?

“Nhưngcôngviệcnàyphải tiếnhànhtừtừ, tiệmtiến,đừngnóigìcảvìngạivachạmđếndânchúngđãquendùngngônngữvàchữNho,vàvìlýdochínhtrị,đểtránhlàmmíchlòngTrungQuốc.

“Từlâu,tôichủtrươngdạytiếngPhápvàdùngmẫutựÂuchâuđểviếttiếngAnNam,nhưngkhốnthay,tôikhôngđượcủnghộtrongviệcthựchiệnkếhoạchmàtôiđãđềnghịnhữngsáulần.Tuynhiên,tôivuisướngthấytừhainămnay,chúngtalàmviệctíchcựcchomụctiêunày;ngoàitrườngdạytiếngPhápcủaPháibộtruyềngiáo,làtrườngđầutiênđượcthànhlậpngày8

tháng12năm1884,Chínhphủcònlậpnhiềutrườngkháctừngày5tháng4năm1885.

“Cầnphảidạycàng sớmcàng tốt chongườiAnNamviếtvàđọcđượctiếnghọbằngmẫutựÂuchâu,việcnàydễhơnvàtiệnhơnnhiềusovớiviệcdùngchữNho.Rồivàinămsau,nênbắtbuộcmọigiấytờchínhthức,thayvìviếtbằngchữNhonhưtrước,phảiđượcviếtbằngtiếngtrongnước,vàmọiviênchứcphảiđượcdạyítnhấtđểbiếtđọcvàviếttiếngAnNambằngmẫutựÂu châu. Trong thời gian đó, việc dạy tiếng Pháp sẽ tiến triển hơn vàchúng tachuẩnbịmột thếhệ sẽcungcấpcácviênchứccóhọcngônngữchúngta.Thếlà,cólẽtrongvòng20hoặc25năm,chúngtacóthểbắtbuộcmọigiấytờđềuphảiđượclàmbằngtiếngPhápvà,dođó,chữNhosẽdầndầnbịbỏrơimàkhôngcầnphảicấmhọc.

“Khi đạt được thành quả to lớn đó, chúng ta lấy đimột phần lớn ảnhhưởngcủaTrungQuốctạiAnNam,vàđảngnhàNhoAnNam,rấtcămthùsựthiếtlậpthếlựcPháp,cũngdầndầnbịtiêudiệt.

“Vấnđềnàycótầmquantrọngrấtlớn,vàsauviệcthiếtlậpGiaTôgiáo,tôixemviệcphếbỏchữNhovàviệcthaythếnódầndầnbằngtiếngAnNamtrướcrồikếđếnbằngtiếngPháp,làmộtphươngcáchrấtchínhtrị,rấttiệnlợi và rất hiệu nghiệm để lập lên ởBắc kỳmột nước Pháp nhỏ củaViễnĐông”.

c/ Ngoài việc Gia Tô hóa xứ này và việc phế bỏ chữNho, giámmụcPuginiercònđềnghịmộtsốbiệnphápthựctếkhácnhằmcủngcốnềnđôhộPhápởBắckỳ:chođịnhcưtrêncácvùngbiêngiớiViệtNamtiếpcậnvớiTrungQuốccácnhómdânthânhữuvàtrungthànhvớiPháp,dùngcácdântộc ít người trongviệcbìnhđịnh, đào tạomột đại công tyPháp theokiểucông tyẤnĐộ xưa, tạo lậpmột nông trại kiểumẫu do các giáo sĩ dòngLuyệnTâmđảmtrách,giảmbớtchitiêuvàthuếmáđểchinhphục“sựkínhtrọngvàtìnhcảm”củadânchúng,v.v...

GiámmụcPuginierkếtluận:“Tôiđãlàmviệcgần30nămtrongPháibộtruyềngiáovàtôibiếtkhánhiềuvềđấtnướcnàyđểbảođảmđượcrằngnếuChínhphủnhậnvàtheokếhoạchmàtôihânhạnhđưara,chẳngbaolâunữaBắckỳsẽđượctrởthànhnướcPhápnhỏtạiViễnĐôngmàtôimộtlòngthathiếtmuốnxâydựng.”[607]

LàngườicầmđầuPháibộtruyềngiáolớnnhấtởBắckỳ,làgiámmụctạiHàNội,đãgiúprấtnhiềuchođoànquânchiếmđóngPhápnhờsựhiểubiếtrộnglớnxứnày,Puginierlúcnàocũnglàvịcốvấnđượcnghenhiềunhất,làngười hợp tác được giới chức Pháp đánh giá cao nhất; tóm lại, ông ta làLavigerieởĐôngDương[608].

Trongmộtbáocáo,tênlà“NotepourleMinistre”(GhichúdànhchoBộtrưởng)đềngày4tháng4năm1884,giámmụcPuginierđượcnêudanhnhưmộtngườiđãđónggópnhiềunhấtchocuộcxâmlăngPháptạiBắckỳ:

“TrongthưtừchínhthứccủaThiếutáRivièrevàcủanhữngngườikếvịôngtạiBắckỳ,giámmụcPuginierthườngđượcnêudanhnhưngườiđãcónhữngphụngsự lớn laochonướcPháp.Chínhnhờsựhiểubiết tường tậncủaôngtavềxứnày,nhờrấtnhiềutintứcdothámdocácconchiênBắckỳcủaôngcungcấpmàbộtổngthammưuđãnhậnđượcnhiềuthôngtinvềxứnày,nhưvềđườngsáởSơnTây,BắcNinh,HưngHóa,v.v...vàv.v...

“Chínhnhờcácchỉđiểmcủagiámmụcmàchúng tađã tìmđượcchiếcđầucủaThiếutáRivièrecùngvớicácđồngđộikhôngmaycủaông.Ởđâytôikhôngnóiđếnvaitròchínhtrịmàgiámmụcđãđóngtừkhichúngtađặtchân đếnBắc kỳ.Thật vậy, ông ta đã nghe theo tiếng gọi vừa của nhữngquyềnlợicủaông,dướidanhnghĩangườilãnhtụGiaTôgiáo,vừacủalòngyêunước;Chínhphủcóthểkhôngtánthànhtấtcảmọihànhđộngcủaôngta.Nhưng,ngoàinhữngnhậnxétđóra,tôithấykhôngthểkhôngnóiđếncácphụcvụđặcbiệtmàgiámmụcPuginierđãđemđếnchođoànquânchiếmđóng.”[609]

ToànquyềnLanessan,ngườibiếtrõPuginierhơnaihết,đãviếtvàonăm1887rằngảnhhưởngcủavịgiámmụctạiHàNộitrênchínhsáchthuộcđịaPhápởBắckỳlà“rấtlớn”từkhithiếtlậpchếđộbảohộ[610],nólớnđếnnỗiphầnnhiềunhữnghànhđộngcủagiớichứcPhápđều trực tiếpphỏng theocácýkiếncủaôngta[611].

Chúngtasẽthấy,trongcácChươngtiếptheo,dấuấncủachínhsáchcủagiáosĩthừasaiđậmnhưthếnàotrênchínhsáchthuộcđịaPháp.

CHƯƠNGX:TÁCHRỜIBẮCKỲKHỎINƯỚCANNAM

Chúngtađãthấy,trongcácChươngtrước,ýkiếntáchrờiBắckỳrakhỏiAnNamđểlậpthànhmộtnướcđộclậplàýkiếncủacácgiáosĩthừasai.VìGiaTôgiáotươngđốimạnhởBắckỳ,nơimàcácthừasaiđãbiếtkhônkhéolợidụngtìnhtrạnghỗnloạnvàkhốnkhócủadânchúngđểkíchthíchngườinôngdânđổiđạo,nênhọmuốntáchBắckỳrakhỏiChínhquyềntrungươngởHuếđể làm thànhmột lãnhđịacủaGiaTôgiáo.Dođómàhọđã tuyêntruyềnvềtínhđộclậpcủaBắckỳvàvềhuyềnthoạinhàLê.

Mặtkhác,chúngtacũngđãbiếtrằngchiềuhướngdẫnđếnsựchiếmđóngBắckỳđãphátsinhtừNamkỳ,vàthamvọngcủacácThốngsứởSàiGònđãgặpphải những chốngđốimạnhmẽnhư thếnào tại chínhquốc.NướcPhápsợlàmcácnướcÂuchâubấtbình,sợgâythùoánvớiTriềuđìnhHuế,sợBắcKinhcanthiệp.Đểlàmgiảmbớtmốisợđó,nhữngkẻthúcđẩyhànhđộngchiếmBắckỳđãtậndụngluậnthuyếtcủathừasaivàtrìnhbàynhưthểxứnàyđãthoátkhỏiảnhhưởngcủaTriềuđìnhHuế,bằngchứngcụthểlàcáccuộcnổi loạnxảyrakhá thườngxuyêndướidanhnghĩaconcháunhàLê[612].

TuyêntruyềnấycủathừasaivàcủagiớithựcdântạithuộcđịaNamkỳđãphổbiếnđếnnỗingườiPhápởchínhquốccũngtintheorằngBắckỳđãtựtáchrờirakhỏiđếquốcAnNamngaytừngàyngườiPhápxuấthiệnvàngườiPhápđượctunghônhưquângiảiphóngdoThiênChúapháiđến.Năm1883,báochíPhápgầnnhưđồngloạtlàmầmlênchungquanhcái“sựthật”ấy.TờLeTemps,chẳnghạn,đãcóthểviếtbuồncườithếnày,trongcácsốrangày24tháng3và11tháng5năm1883:

“Từkhicó tinđồnsai lạc,đến từHồngKôngvà lan truyền trongkhắpBắckỳ,rằngtừnaynướcPhápđịnhkhônglưuýgìđếnvấnđềBắckỳnữa,tôiđượcbiếtrằngcómộtsốngườidânbảnxứnghĩđếnviệccởibỏcáiáchcủaTriềuđìnhHuếdùchúng tacóđồngýhaykhông,và tái lậpTriềuđạidân tộcnhàLêđã từ lâubiếnmấtkhỏichính trườngĐôngDương.PhongtràonàymạnhnhấtlàtrongcáctỉnhmàảnhhưởngcủacácnhànhocânbằngvớiảnhhưởngcủacácquanAnNam.Vìtựhàoquámứcvềnhữngkỷniệmhuyhoàngcủamộtvươngquốcmàsửkýcủahọ,phùhợpvớisửkýTrungQuốc,chobiếtlàđãhiệnhữutừthếkỷ23trướckỷnguyênchúngta,vàđãmạnhđếnđộmànăm1706,ThiêntửcủaTrungQuốcđãphảiliênminhvớiCamBốtngõhầuchấmdứtcuộcchiếmlâudàivớiBắckỳ,cácnhànhoấytìmcáchđánhthứctìnhcảmdântộctạicáctỉnhbiêngiớivớiAnNam”(số

rangày24tháng3).“...ChúngtôivừanhắclạirằngChínhphủđịnhgiữlạinềnhànhchánhAn

Nam...Mộtkếhoạchcóvẻhấpdẫnhơn,đólàkếhoạchthaythếnềnhànhchánhAnNambằngmộtnềnhànhchánhthuầntúyBắckỳ...NgườiBắckỳkhómàkhamchịugôngcùmcủangườiAnNam,họkhôngngừngnổi lênchốnglại;nếuchúngta trảvuacủahọlạichohọthì tứclàchúngta thànhnhữngngườigiảiphóngquân”(sốrangày11tháng5).

ChínhquanđiểmnàyđãgợiýchocácHiệpước1883và1884cũngnhưchotoànbộchínhsáchcủaPháptạiBắckỳngaysaukhithiếtlậpchếđộbảohộ.

I.VIỆCTÁCHRỜIBẮCKỲKHỎIANNAMTHEOCÁCHIỆPƯỚC1883VÀ1884

Thật vậy, các căn bản mà Ferry đã dựa lên để ra lệnh cho Tổng ủyHarmand thương thuyết là “AnNamchính thức thừanhận sự chiếmđóngBắckỳcủaCộnghòaPháp”chứkhôngphải là sự thiết lậpchếđộbảohộtrêntoànthểđếquốcAnNam(nghĩalàAnNamvàBắckỳ),điềumàhìnhnhư Chính phủ Pháp không nghĩ đến[613]. Vì thế, trong Hiệp ước 1883,Harmandđãthiếtlậpmộtchếđộkhácnhauchomỗivùng.

ỞAnNam(Trungkỳ),TriềuđìnhHuếvẫngiữtấtcảmọikhảnănghoạtđộngchínhphủvàhànhchánh;cáctỉnhvẫnhoàntoànnằmngoàisựkiểmsoátvàcảảnhhưởngcủaPháp.Thậtvậy,điều6củaHiệpước1883nóirằngcácviênchứchàngtỉnhcủaAnNam(Trungkỳ)vẫn“quảntrịnhưcũ,khôngcósựkiểmsoátnàocủaPháp,ngoàinhữnggìthuộcvềcôngvụthuếquan,côngvụcôngchánhvà,nóichung, tấtcảnhữnggìđòihỏisựchỉđạoduynhấtcùngthẩmquyềncủacáckỹthuậtviênngườiÂu”.

Điều11nói:“TạiHuế,sẽcómộtKhâmsứ,côngchứcrấtcaocấp.VịnàysẽkhôngxenvàocácvấnđềnộitrịcủatỉnhHuế,nhưngôngtasẽlàngườiđạidiệncủaChínhphủbảohộdướilệnhcủavịTổngủy”.NướcPhápkhôngthuởAnNam(Trungkỳ)bấtcứloạithuếnào,kểcảthuếquan.

Bắckỳ,tráilại,chịuchếđộbảohộchặtchẽ:quântrúphòngViệtNamrútđi,cómộtviênCôngsứPhápởmỗitỉnhlỵ.

Theođiều14,cácquanViệtNamđềuđặtdướisựkiểmsoátcủacácCôngsứPhápvàcóthểbị thayđổi, theoyêucầucủacácCôngsứ, trongtrườnghợpcácquantỏvẻáccảmđốivớihọ.CácCôngsứPháp,vớisựgiúpđỡcủacácquanBố chánh[614], tập trung các sở thuế và giám sát việc thu và sửdụngthuế(điều18).

ÝtưởngđócũngđiềukhiểnviệcthảoHiệpướccuốicùngdoPatenôtreký

ngày6 tháng6năm1884.HiệpướcnàychỉkhácHiệpướcHarmand trênnhữngnétphụthuộc,nhưngtinhthầnvẫnlàmột;nóxácđịnhsựthànhlậphaichếđộkhácnhauởAnNam(Trungkỳ)vàởBắckỳ.

ỞAnNam(Trungkỳ),quanBốchánhthuthuếmà“khôngbịviênchứcPhápkiểmsoát,vàthuchoTriềuđìnhHuế”(điều11).CácviênchứcViệtNamtiếptụcquảntrịcáctỉnhnằmtronggiớihạnlãnhthổđãđịnh,ngoạitrừnhữnggìthuộcvềthuếquan,côngchánhvà,nóichung,nhữngcôngviệcđòihỏisựchỉhuyduynhấthaydùngđếnkỹsưvànhânviênngườiÂu(điều3).ChỉcócáccảngQuiNhơn,ĐàNẵng,XuânĐàimởcửachomọinướcbuônbán,còncáccảngkháccóthểđượcmởsaunàysaukhicósựthỏathuận.Chỉtại các cảngmở cửa, chứ không phải tại các tỉnh,Chính phủPháp có thể“duytrìcácnhânviênđặtdướiquyềnviênKhâmsứởHuế”(điều4).

TạiBắckỳ,“cácCôngsứsẽtránhkhôngbậntâmđếnnhữngchitiếtcủasựquảntrịnộibộcáctỉnh.CácviênchứcbảnxứmọicấpsẽtiếptụccaitrịvàquảntrịdướisựkiểmsoátcủacácCôngsứ,nhưnghọsẽbịbãichứctheoyêucầucủagiớichứcPháp”(điều7);vậy,rõrànglàviệcbổnhiệmvàbãichứchọphảiđượcdànhchoTriềuđìnhHuế.ĐiềukhoảnnàyvềsausẽbịkhéoléogạtbỏbởiviệclậprachứcKinhLược(mộtthứphóvương),mộtsựtạolậpmàTriềuđìnhchưabaogiờthựcsựchấpnhậnvìthừahiểudụngý.

QuaviệcduytrìhaichếđộkhácbiệtgiữaAnNamvàBắckỳ,Hiệpước1884làmtrầmtrọngthêmsựtáchbiệtpháplýtạiViệtNam,đãbắtđầutừcuộcxâmchiếmNamkỳ.

ChắchẳnHarmandvàPatenôtrenghĩrằng,khibanchoAnNam(Trungkỳ)sựđộclậphoàntoànvềhànhchánhvàtàichánhđó,họsẽlàmchoviệcthiếtlậpuyquyềnPháptạiBắckỳđượcdễdànghơn.HọcàngdễtinđiềuđókhihọđãbịthấmnhiễmbởithànhkiếnchorằngBắckỳthùnghịchvớiAnNamvàchỉmuốntáchra.TheoLanessan,TriềuđìnhHuếcómộtlợilộcđểkhôngxóabỏcácảotưởngcủahọ:HuếhyvọnglợidụngsựđộclậpdànhchoTrungkỳđểđánhđổthếlựccủaPhápởBắckỳ,vàcũngcóthểđểgiảiphónghoàntoàntráitimcủavươngquốc.Ngaytừnăm1883,toànthểTriềuđình,lúcđóđượclãnhđạobởiTháihậuTừDũ,mẹcủavuaTựĐức,đãlợidụngrấtkhéoléosựtintưởngcủagiớichứcPhápvềmộtsựthùnghịchgiảtạogiữaBắcvàTrungkỳđểdẫnHarmandđếnchỗgầnnhưbỏhẳnviệcbảohộTrungkỳ.HọcũngđãđềnghịvớiHarmand,trongcácthảoluậnchodựáncủaHiệpước,làđểchongườiPháp“chiếmtrọnBắckỳvàlậpthànhmộtthuộcđịaPhápnhưNamkỳthayvìchỉthiếtlậpchếđộbảohộ,miễnlàđểTrung kỳ độc lập” và không mất hai tỉnh Thanh Hóa và Nghệ An màHarmandđãghépvàoBắckỳcùngvớitỉnhNinhBình,làtỉnhvềmặtđịalývàhànhchánh trướcnayđã thuộcvềBắckỳ.Harmandcóvẻcó thểchấp

nhậncácđiềukhoảnđó,nhưngTriềuđìnhHuếđãkhôngnhắclạinữa.Cólẽhọchorằngtốthơnlàđừngđiđếnchỗhysinhđó;vớisựđộclậptươngđốimàTrungkỳ được hưởng, họ sẽ dễ đuổi ngườiPháp ra khỏiBắc kỳ, nếungười Pháp chỉ thiết lập chế độ bảo hộ ở đó, hơn là nếu họ tự giao trọnquyềnsởhữuchoPháp[615].

KhitướngDeCourcyđếnHuếnăm1885,ôngtamuốnsửađổitìnhthếdoHiệpước1884tạorabằngcáchđặtmộtchếđộbảohộđồngnhấttrêntoànlãnh thổ. Giải pháp này do một viên chức lão thành rất thông minh,Champeaux,ĐạidiệncủaPháptạiKinhđô,gợiý.Mộtthỏaướcđượclậpratrên nền tảng này, với sự thỏa thuận của quan Phụ chánh Nguyễn VănTường,ngườiđãbỏvuaHàmNghivàTônThấtThuyếttrongkhichạytrốn,đểtrởvềHuếvàhợptácvớiDeCourcy.Thỏaướcviết:“tấtcảcáctỉnhcủaVươngquốcAnNam(gồmcảTrungvàBắckỳ)đềusẽnằmdướicùngmộtchếđộbảohộ”;“sựkiểmsoátvàchỉđạotuyệtđốivềthuthuếvàsửdụngcáclợitứccôngcộngđềuthuộcvềnướcPhápnhưngkhôngcầnthayđổigìtrongcáchquảntrịhànhchánhAnNam”;“ngânsáchchi tiêusẽdoChínhphủbảohộấnđịnh”;“cáclợitứcthuđượctừthuếquan,bưuđiệnvàđiệntínsẽnộphoàntoànchokhobạcChínhphủbảohộ,vàChínhphủnàysẽtrangtrảitấtcảchiphívềcácdịchvụtrên”.QuânđộisẽgồmcólínhbảnxứvớicácchỉhuyngườiÂuvàmộtlựclượngtrừbịlàbinhsĩPháp,“tấtcảđềuđặtdướiquyềncủabộchỉhuyngườiPháp”.Ngânsáchchitiêu“doChínhphủbảohộấnđịnh”baogồmtấtcảcáckhoảnchicủaChínhphủAnNamcũngnhư củaChínhphủPháp.Thượng thư lo việc tài chánhvàThượng thư loviệcbinhbị,nếuđược lập lại, sẽcó“cùngvớimỗivịmộtviênkiểmsoátngườiPháp, cảhaivịnàyđều sẽdựvàoHộiđồngNội các”.CònvềviênKhâmsứ,“lúcnàoôngtacũngcóthểtriệutậpHộiđồngCơmật,vàtrongtrườnghợpnàyôngtasẽchủtọa”.

Champeauxhyvọng rằngvớimộtchếđộbảohộđược thiết lập trêncảnước, không bẻ gãymột bánh xe hành chánh và chính trị nàomà còn sửdụngđược tất cả,Thỏaướcnày sẽbảođảmchonướcPháp sựđôhộ trêntoànxứmàkhônggâymộtchấnđộnghoặckhókhăngìcả.

NguyễnVăn Tường rất thỏamãn về Thỏa ước này đến nỗi ông ta lêntiếngnhândanhTriềuđìnhHuế“bàytỏlòngbiếtơnvềnhữngbiểuhiệnônhòavàưuáimànướcPhápđãbanchoAnNamtronghoàncảnhnày.”[616]

NhưngParis,bịthâmnhiễmcácýtưởngcủagiáosĩthừasai,đãbácbỏđềáncủaDeCourcy,vàđềánnàycũngbịgiámmụcPuginiervàCamelbecquecôngkíchdữdội.HaingườinàymởmộtchiếndịchđộcđịachốngNguyễnVănTường,màtheohọlà“kẻthùlớnnhấtcủangườiPhápđồngthờicũnglàngườiAnNamđiêungoanhấtmàngườitacóthểgặp”[617];sựhợptáccủa

ôngnàyvớiDeCourcy,theohaigiámmục,làmộtmưumônhằmđánhlừangườiPháp.

DeCourcykhôngđểtâmđếnvụnàynữa,ChampeauxrờiHuế,NguyễnVănTườngbị lưuđàysangTahitivàchếtởđây,cácbiếncốđãdiễnbiếnkhông theomột phương lược nào cả, viênKhâm sứ nào cũng tùy tiện ápdụngchoBắckỳchếđộnàomìnhthích,khôngkểgìđếnHiệpước1884màngườitaluônluônnhắcđến,cũngkhôngtheomộtquitắcchínhtrịnàocả.

II.BIẾNBẮCKỲTHÀNHMỘTBÁNTHUỘCĐỊAPaulBertđếnViệtNamnăm1885đểlàmTổngKhâmsứtạiTrungkỳvà

tạiBắckỳ;ôngtalàngườichủtrươngchínhsáchcaitrịtrựctiếp.Khôngthểápdụnghệ thốngcai trị trực tiếpởTrungkỳ,vìđiềuđóđòihỏi trướchếtphảibãibỏ triềuvua,viênTổngKhâmsứnàychuyểnquaBắckỳmà,donhữngtintứcsailạc,ôngtanghĩrằngdễthihànhhơn.Từsuynghĩđó,ôngtabắtđầutáchrờitrênthựctếhaimiềncủaViệtNam.

TheoPaulBert, sựsátnhập thẳngBắckỳ“khôngkhiếnchúng ta từbỏcácnguyêntắcdèdặtvàtiếtkiệm,vàcũngkhônglôikéochúngtađếnchỗphảiápdụngchếđộphứctạpđãthíchhợpởNamkỳ.Chúngtacóthểvànêngiữchodânbảnxứmộtphầntrongviệccaitrịrộngrãigầnnhưvớichếđộbảohộ,chỉcóđiềulàcácviênchứckhôngcònhànhđộngnhândanhvuaAnNamnữa,mànhândanhCộnghòaPháp.”[618]

Chính Thái hậu Từ Dũ cũng thúc đẩy Paul Bert theo con đường đó.Khôngrakhỏicungcấmvìtuổitácvàtậptục,mẹcủavuaTựĐứclúcnàocũngômấpảotưởngbảotồnsựđộclậpcủaTrungkỳbằngcáchbỏhẳnBắckỳchoPháp.TheongườiPháp,tháiđộcủaTháihậulà:“MiễnlàchúngtabảotồnđượcmộtphầnđấtcònlạicủanướcAnNam,miễnlàchúngtaduytrìđượcsựhiệnhữucủađấtnước,tậptụcvàsửkýởnơiđấtchônnhaucắtrốncủanhàNguyễn,thìchúngtasẽcòncứuvớtđượcnướcAnNam!”[619].

Ngaykhi được tinPaulBert đếnSàiGòn,Thái hậu liềnpháimột viênquanmangđếnchoôngtamộtdựthảohiệpướcmớiđượcviếttrongchiềuhướngđó.PaulBertyêucầuđượccóthìgiờsuynghĩ.TạiHàNội,ôngtarơivàomộtmôitrườngtánthànhcácýkiếncủaôngvềcaitrịtrựctiếp.Ôngtachỉđợi sựphùhợpquanđiểmđóđể theođuổikếhoạchmàôngmơước:PaulBertkhẩnkhoảnđềnghịkếhoạchđólênBộtrưởngcủaông.

NhưngkhiđếnHuế,sựthậtphơibàytrướcmắtôngta.Thựcvậy,kýkếthiệpướcvớimộtôngvuakhôngquyềnhành,màsốmệnhchỉtùythuộcvàoýmuốncủangườiPháp,thìcóíchgì?Phảichăngtốthơnlàcứthiếtlậphệthốngkiểmsoát trực tiếp tạiBắckỳmàvẫnkhônghoàn toànbỏquaviệckiểmsoátcácvấnđềcủaTrungkỳ?

Chính sáchmà PaulBert sẽ áp dụng ởTrung kỳ như sau: nắm giữ tạiTrungkỳmộtquyềnhànhvừađủđểmộtmặtkhôngchoTriềuđìnhHuếcanthiệpbímậtvàocácvấnđềcủaBắckỳ,mặtkhácđểchoviệckhaitháccáctài nguyên của xứ này cùng vị trí duy nhất của nó ởĐôngDương khôngtruộtkhỏi tayngườiPháp.Phầncòn lại thìđểchoTrungkỳ:cùngvớicácđịnh chế cổ truyền đó là cái phần độc lập mà Vua và các quan rất thiếttha[620].Tứclà,ởTrungkỳ,ngườiPhápchỉlưutâmđếnHuế,ThuậnAnvàcác cảng mở cửa cho sự buôn bán với nước ngoài; viên Khâm sứ sẽ làThượngthưNgoạigiaocủaVua.Thuếquan,hầmmỏ,cácsởcôngquản,bưuđiện,côngchánhvànóichungmọicôngvụcầnđếnsựthamgiacủakỹthuậtviênđềugiaochongườiPháp.LợitứcthuđượcsẽthuộcvềTrungkỳ.Vàtấtcảmọichuyệnkhác,Trungkỳhoàntoànđộclập.

Đổilại,vuaAnNamtừbỏhẳnmọicanthiệpvàocácvấnđềcủaBắckỳ-điềunàyhoàntoàntráivớiHiệpước1884.TừnayviệccaitrịtoànthểBắckỳthuộcvềTổngKhâmsứ.Trongtinhthầnđó,PaulBertgởichoHuế,vàocácngàyđầucủa tháng9năm1886,mộtdự thảo thỏaước,màđiều3quiđịnhnhưsau:

“Nềncaitrịbảohộ,đặcbiệtởBắckỳ,nhưđãquiđịnhởcácđiều6,7và8củaHiệpướctháng6năm1884,trựctiếpthuộcvềmộtmìnhTổngKhâmsứ,ChínhphủAnNamkhôngcandựvào.VuaAnNamsẽkhôngchốngđốihayđòihỏigìvềnhững sửađổimàTổngKhâmsứcho là cần thiết trongviệccaitrị13tỉnhBắckỳcùngcácbiệnphápmàTổngKhâmsứápdụngđểbìnhđịnhhoặcphòngvệ.”

Đểthựchiệnchínhsách“chiađểtrị”,việcđầutiênphảilàmlàthaythếtấtcảcácviênchứcgốcTrungkỳbằngnhữngngườimớiđượcchọnhoàntoàntrongsốnhữngngườigốcBắckỳ.Trongmụcđíchnày,PaulBert lập“ViệnHànlâmBắckỳ”màvaitròthựcsựlàcungcấpchongườiPhápmộtbangiámkhảo có thẩmquyềnđểmở lại cáckhoa thi, trongmột ngày rấtgần.ThànhviêncủaViệnHàn lâmnày,hết thảyphải làngườiBắckỳ, sẽgiúpPaulBertthànhlậphộiđồngkhảothí,màchỉcóngườigốcBắcmớicóhyvọngđượchọchấmđậu[621].Nhưvậy,ViệnHànlâmBắckỳcóhaiđiểmlợi:trướchết,nóchophépPaulBerttuyểnmộđượccácviênchứctheotụclệdânchủcủaxứ,nghĩalàbằngcáckỳthilongtrọng-thểthứctuyểndụngnàybảođảmchocácviênchứcmớicáiuytínmàcácnhànhoxưavàcácquancóđượcđốivớidânchúng;kếđến,quaviệcđàotạomộtlớpnhànhođứngđắn,cóhọcvàhoàntoànBắckỳ,nhờnơiHànlâmViện,ngườiPháphyvọngcóthểxóađiảnhhưởngcủaTriềuđìnhHuếtrêngiớitríthứcBắckỳ,vàlầnhồimớmchohọmột“lòngyêunướcBắckỳ”mới.

Nhưngdùkhẩncấpđếnđâu,kếtquảcủacácđịnhchếnàycũngkhôngthể

thấyngayđược.Một khi đãđược tuyểndụng rồi,Hàn lâmViện cònphảichứng tỏ chất lượngvàuy tín, vănbằngphát ra phải đem lại thanhdanh,phánxétphảiđầyđủthẩmquyền.Điềunàycầnphảimấtvàinăm.

Trongkhichờđợi,ngườiPhápbắtbuộcphảigiữlạicácquancủaHuếvà,dođó,phải tiêudiệt lòngtrungthànhmàcácngườinàyvẫn luônluôngiữđốivớiTriềuđìnhHuế,đồngthờingăncảnđừngđểhọduytrìquanhệvớiTriềuđình.Trongmụcđíchnày,PaulBertđòivuaĐồngKhánhmộtsắcdụ-điềunàylàmộtviphạmtrắngtrợnđốivớiHiệpước,ủycácquyềnlậpphápvàhànhchánhcủavuaAnNamchoviênKinhLượcBắckỳ.Từnay,ngườiPhápchỉcầnnắmvịnàyđểthựchiệnquyềnlậppháptrênngườidânBắckỳ,và cácquanởđây sẽ chỉ làmviệcvớivị này thôi.Chỉ cầnbổnhiệmmộtKinhLượctrungthành, thế làcảChínhphủBắckỳrơi trọnvào tayPháp.Chínhsựthayđổikỳdiệunày,giảndịvàdễdàng,chuẩnbịchoBắckỳhoàntoànđộclậpvềsau.

PaulBertchếtmộtnămsaukhiđếnViệtNamnênđãkhôngthểthựchiệnđược tấtcảcáckếhoạchcủaông.Làngườichủ trươngcai trị trực tiếpvàđồnghóa, ông ta đãphải duy trì bộmáyhành chánh của cácquan lại: sựchinhphụcchưatrọnvẹnđãkhôngchophépôngta,vàonăm1886,nghĩđếnviệcđưacácCôngsứxenthựcsựvàocácvấnđềcủaBắckỳ.Theoôngta,việcsátnhậphoàntoànBắckỳvàochínhquốcchỉcóthểthựchiệnđượcsaumộtthờigiandàichuẩnbị,vàlúcđầuphảitôntrọnghệthốngtổchứcbảnxứ[622].

Cácngườikếvị liềnsauông takhôngcóđượckiênnhẫnvà tài trícủaông.Bịhoàncảnhthúcđẩy,họmuốntứckhắctrởthànhngườichủcủaxứBắckỳ,bằngbiệnphápcứngrắnvàthôbạo.

Richaud,làmToànquyềntừ1888đến1889,ngaykhimớiđặtchânđếnBắckỳđểgiảiquyếtsựđiềuhànhcủabộmáycaitrị,đãracácnghịđịnh,bềngoài làsựkiểmsoát,nhưngbề tronglàcai trị trực tiếp.ÔngvuabùnhìnĐồngKhánh “không những không đưa ramộtmảymay bình phẩmgì vềviệcnày,”RichaudviếtchoBộtrưởngcủaôngta,“màtráilại,nhưôngBộtrưởngsẽđọcthấytrongbiênbảnhộikiếngiữatôicùngVuavàcácquanlại,nhàVuacònhứahếtsứcgiúptôitrongcácthửnghiệmchonềncaitrịtrựctiếp.”[623]

Chorằng“chúngtachỉđạtđượcmộtkếtquảthiếtthựcvàchỉcóthểrútrađượcởxứnàycáctàinguyênđểlàmchonósốngvớiđiềukiệnmỗingày,chúngtaphảiđisâuthêmnữavàoguồngmáycaitrịcủanó”[624],RichaudnghĩđếnviệcdùngKinhLượcđểbổnhiệmcácquan,Vuachỉphongchức.Để làmviệcnày,ông taphái raBắcnhững thôngngônNamkỳ, rất trung

thànhvớiPháp,vàralệnhchoKinhLượcbổhọlàmTrihuyện.“Việcnàychẳngphảilàkhôngkhó,nhưngkhitiềnlệđãcóthìchắcchắnngàysautôisẽđưahọlênchứcTriphủ,vànếucơhộiđến,theosaucácrốiloạnhayvớibấtcứduyêncớnào,tôisẽđưahọlênchứctổngđốc.”[625]

NhưngnhưthếthìkhôngcònlàchínhsáchtinhvivàxảoquyệtcủaPaulBertnữa,nghĩa làchínhsáchchủ trươngcai trịBắckỳbằngnhữngngườiBắckỳđượctạouytínnhờcáckỳthitrọngthểvàthoátkhỏisựgiámhộcủaHuế.Làmộtviênchứccai trị tầm thường, trướcsự tíchcựchoặc tiêucựccủaVănthânvàcủaquanlạiViệtNam,RichaudkhôngthểnghĩramộtgiảiphápnàokháchơnlàpháicácthôngngônNamkỳraBắc!

Ôngtacònnghĩđếnviệcđặttạimỗiphủ,mỗihuyệnmộtviênchứcPhápchịu trách nhiệm giám sát và kiểm soát hành vi của giới chứcViệtNam.NhưngBộThuộcđịachốngbiệnphápnày,vì tinrằngmộtCôngsứ thôngminh, tích cực, có năng lực, biết điều khiển các viên chức bản xứ dướiquyền, có thể cai trị được tỉnhmìnhmà không cần phải có nhiều phụ tángườiPhápgiúpđỡ[626].

Nhưvậy,chưađầynămnămsauHiệpướcbảohộ,Bắckỳbiếnthànhmộtloạigầnnhưthuộcđịa,bánthuộcđịa,hoàntoàntáchrờikhỏiAnNamvàđặtdướisựgiámhộvôcùngchặtchẽcủaChínhquyềnthuộcđịa.Tínhthôbạotrongviệctiếnhànhsựchuyểnbiếnnàyđãlàmdậylênnhữngchỉtríchvàlongạinơinhữngđốithủcủahệthốngcaitrịtrựctiếp;họlosợmộtcáchcólývềmối nguy hiểmmàmột hệ thống như thế có thểmang đến. Khâm sứRheinartviếtvềvấnđềnày,nhưsau:

“ChúngtađãtáchBắckỳrakhỏiphầncònlạicủađếquốcAnNamvàchỗnàochúngtacũngthaythếcácviênchứcbảnxứbằnghànhđộngvàuyquyền của chúng ta. Chúng ta đã tướcmất nơi họmọi phương tiện hànhđộng, và chúng ta đảm nhận hoàn toàn trách nhiệm duy trì trật tự, cảnhsát.”[627]

“Hiệnnay,cácquanđượctuyểndụngtừmọitầnglớp,côngviệckhôngtươngứngvớicấpbậc,dễbịtốcáo,đặtdướiquyềncủacácnhânviênngườiÂu, thiếu tư cách pháp lýmà cũng chẳng được dân chúng tuân phục; cácquanđócảmthấytìnhthếbịđedọahàngngày,từchốibổnphận,trốntránhtráchnhiệm...”[628].

“Chúng tađã làm thương tổnTriềuđìnhHuếkhi tướcmất củahọmọiquyềnhànhđộngởBắckỳvàủynhiệmcácquyềnhànhquá lớn chomộtKinhLược;hànhđộngtiêucựccủavịnàylại làmlộrõcái taihạimàmộtngườibạnvụngvềcó thểgâyra.Chúngtađã làmmấtuy tíncácquanlạitrướcmắt dân chúng, bằng cách tuyển chọn họ theo thị hiếu tùy tiện của

chúngta,bằngcáchbãichứchọtheonhữngtốcáohầunhưlúcnàocũngdốitrávàđầymưumô,bằngcáchgiaonhữngchứcvụmàkhôngkểgìđếncáccấpbậctrongquantrường,nhấtlàbằngcáchmuốncónhữnggianôhơnlàcácnhàcaitrị...”[629].

KinhnghiệmởBắckỳđãchứngminhcáctiêntricủaDânbiểuGeorgesPérin,phátngônviêncủaphechống lạiviệcchiếmđóngBắckỳ.PérinđãtuyênbốtrongcuộcthảoluậntạiHạviệnvềviệcphêchuẩnHiệpước1884:

“HiệpướcHuếlàmộtHiệpướcbảohộ,tứclàmộtHiệpướcmàkếtcuộcsẽ làsátnhập.Lịchsửchính trị thuộcđịachochúng ta thấyrằngcáchiệpướcloạinàykhôngbaogiờcómụcđíchnàokháchơnlàdọnđườngchosựsátnhập.Nhưngchúngtôi,bạnbètôivàtôi,khôngmuốnsátnhậpAnNamcũngnhưBắckỳ.”[630]

ViệcchiacắtViệtNamralàmbaphần,mỗiphầncóđờisốngriêngvớicácđịnhchếkhácnhau,mộtchiacắtgiảtạotráihẳnvớitruyềnthốnghợpnhấtvữngchắcđãcótừxưa,sẽcònđènặnglâudàitrênlịchsửđấtnước.

CHƯƠNGXI:CHÍNHSÁCHTHỐNGTRỊ,XÂMLĂNGVÀSÁTNHẬP

KhichiếmNamkỳ,ngườiPhápthấybộmáycaitrịởđóhoàntoàntêliệt,toànthểquanlạiđãbỏđikhỏivùngbịchiếmđóng.Muốncai trịNamkỳ,cầnphảicóhệthốngcaitrịtrựctiếpngaytừđầu.

ỞBắckỳvàởTrungkỳ,tìnhthếlạikhác.Quảthậtlàcácquanlạiđãhếtsứcbốirốivàngỡngàngtrướccácbiếncố,nhưngđasốmuốnởlạichứcvịngay khi người Pháp đưaĐồngKhánh lên ngôi.Nhờ sự đầu hàng nhanhchóngđócủaTriềuđìnhHuế,bộmáyhànhchánhđượcgiữnguyênvẹn.VấnđềđặtrachongườiPháplàcónêndùngbộmáycósẵnđóvừavữngchắcvừahiệuquả,haytráilạiphảihủydiệtnóđivàthaythếbằngmộtnềncaitrịkiểuPháp.Sựlựachọngiữahaitháiđộấyquyếtđịnhchínhsáchphảitheo.Giảiphápthứnhấtbaohàmchínhsáchhợptác;giảiphápthứhaiđưađếnchínhsáchxâmlăng,thốngtrịvàđồnghóa.

Chúng ta đã biết ý kiến của giáo sĩ thừa sai, đặc biệt là của giámmụcPuginier,vềvấnđềnày:cácquanlại,từcấplớnởTriềuđìnhchođếnnhữngviênchứcnhỏởcấpxã,đềulànhữngkẻthùkhôngđộitrờichungcủaPhápvàcủaGiaTôgiáo;caitrịcùngvớihọlàsẽbịsavàobẫycủahọ.SựkéodàicủakhángchiếnVănthânhìnhnhưchothấyhọcólý;vìthếcácTổngKhâmsứđầutiên,kểcảPaulBert,vàcácToànquyềnđềuđithẳngvàoconđườngápchếvàchinhphục.ChỉcóLanessan(1891-1894)cốgắngbơingượcdòngbằngcáchthànhthậtápdụngchínhsáchhợptác.NhưnghệthốngLanessanđãgâylosợchođasốcácviênchứccaitrịthuộcđịacũngnhưchocácthừasaiGiaTôgiáo:cácvịtrướccholànóquácởimở,cácvịsauxemnónhưlàmộttrởngạichoviệcpháttriểncủatôngiáocủahọ.HainhómnàynỗlựcvớinhaugâysứcéptrênChínhphủPhápvàcuốicùngLanessanphảirađi.PaulDoumer,đếnĐôngDươngnăm1897,táilậpvàtăngcườnghệthốngđôhộ.

ChínhsáchthuộcđịaPháptạiViệtNamtừ1885đến1902đãlầnlượtthểhiệnởbangườinày:PaulBert,LanessanvàPaulDoumer,vàđãvẽnênmộtvòng trònmàđiểmkhởiđầuPaulBertvàđiểmkết thúcPaulDoumergầnnhưtrùnghợpnhau[631].

Năm1911,mộtnhàchínhtrịtầmcỡ,đồngthờicũnglàmộtlýthuyếtgialớncủathuyếthợptác,đếnĐôngDương:AlbertSarraut.ViênToànquyềnmớinàykhôiphụclạiđạoNhovốnđãsuyđồitronggiớitríthức,lớntiếngcangợigiátrịcủavănhóacổtruyềnViệtNam,mởramộtcuộctuyêntruyền

ồnàovềthuyếthợptácgiữahainềnvănminhĐôngvàTây.Nhưngchúngtađãđứngtrướcngưỡngcửacủachiếntranhthếgiới thứ

nhấtvàxãhộiViệtNamvừatrảiquahaicuộcxáotrộnsâuxa:mộtmặt,tầnglớpnhànhocũ,“kẻthùcủaPhápvàcủaconchiên”,đãgầnnhưbiếnmất,nhườngchỗchomột lớp trí thứcmớiđượcđào tạo theophươngTây;mặtkhác,cácgiaicấpxãhộimớibắtđầu thànhhìnhvớisựđầu tưcủa tưbảnPháp vào xứ này. Tầng lớp trí thứcmớimở rộng cuộc đấu tranh với chủtrươngvừachốngsựđôhộnướcngoài,vừachốngcấutrúcchínhtrị,xãhộilỗi thờixâydựng trênnền tảngNhogiáokhôngcòn thíchhợpnữavới sựtiếntriểncủaxãhộiViệtNam.Tầnglớptríthứcnàysẽcungcấpnhânsự,lúcđầu, chocácđảngquốcgiachốngchủnghĩa thựcdân, rồi sauđó, chođảngCộngsảnĐôngDương.

Trongviễn tượngđó, hànhđộng củaAlbertSarraut nhắmmụcđíchgì,quaviệcphụchồiđạoNho,nếukhôngphải làđểduy trìxãhộiViệtNamdướicác thế lựcbảo thủngỏhầukìmhãmđàcáchmạngcủagiới trí thứctrẻ?

I.CHÍNHSÁCHTHỐNGTRỊĐỐIVỚITRIỀUĐÌNHHUẾ,QUANLẠIVÀNHOSĨ

A.PhươngphápPaulBertSaukhivuaHàmNghicùngTônThấtThuyếtrờikinhđô,vàonăm1885,

PhápđặtanhcủavualàĐồngKhánhlênngôi.LàsảnphẩmcủangườiPháp,ông vua này biết rằng số phậnmình gắn liền với số phận của nền đô hộPháp,chonênsuốtđờiông trung thànhmẫumựcvới“nướcbảohộ”.Tráilại, các quan, dù có theo, vẫn khôngmấy chắc chắn, và những tin tức dogiámmụcPuginiercungcấpvềcác“ýxấu”và“hànhvi”củahọ,từcácquanto trong Triều cho đến những viên chức nhỏ nhất cấp xã, làm cho ngườiPhápcàngthêmnghikỵhọhơn.

Dùthế,PaulBert,trongsuốtthờigianngắnngủixuấthiệntạiViệtNam,chorằngkhôngnênhànhđộngtrựctiếpvàsâuhơnnữavàoTriềuđìnhHuếvàbộmáycaitrịởTrungkỳ.Ýđồcủaôngta,trướchết,làchuẩnbịsátnhậpBắc kỳ vào chính quốc, bằng cách áp dụng phương pháp của chủ thuyếtđồnghóa.Theoôngta,lýtưởngnhấtlànênphổbiếnngônngữcùngtậptụcPháp,rồidầndầnlàmchongườidânBắckỳcócảmtìnhvớicácthứấyvàtừđó quen dần với ý tưởng cai trị trực tiếp[632].Muốn thế, điều quan trọngtrướchếtlàhủydiệtuytíncủaquanlạivànhosĩtrongdânchúng,vàgiảmthấpvaitrò“chamẹdân”củahọ.Nhưnglàmthếnào?

CácgiáosĩthừasaiđãtruyềnbátưtưởngchorằngdânchúngBắckỳrênxiếtdướiáchquanlạiHuế,vàhọtiếpđónngườiPhápnhưlànhữngngười

đếngiảiphónghọkhỏicáiáchđó.PaulBertthựchiệnýtưởngnày.ÔngtatómtắtchínhsáchcủaôngởViệtNambằngnhữnglờilẽnhưsau:

“ỞBắckỳ, làmyên lòngdânchúng,cai trịvớihọ, thihànhchínhsáchdânchủ,việcbìnhđịnhdochínhnôngdânbảnxứđảmtrách.

“ỞTrungkỳ, làmyên tâmnhàNho,phụchồiuy tíncủaVua, thihànhchínhsáchquítộc,việcbìnhđịnhdoNhosĩbảnxứđảmtrách.

“Đólàtấtcảnhữnggìtôiđãlàm,nhữnggìtôisẽlàm.”[633]

Thậtvậy,trongkhiởHuế,ôngtabanchoĐồngKhánhmộtuyquyềncầnthiết để “trấn an sự lo sợ của các nhàNho và thỏamãn lòng tự hào dântộc”[634], thì ởBắc kỳPaulBert cố “loại bỏ hay làm tê liệt cácVăn thâncùngbèlũ”[635]bằngcáchthànhlậpmộtHộiđồngNhânsĩBắckỳ.Chínhvớitổchức“dânchủ”nàymàPaulBertđịnhcaitrị,chứkhôngphảivớicácquanlại,dùhọđềulàngườiBắckỳvàxuấtthântừcáckỳthidoViệnHànlâmBắckỳtổchức,vì“dùchúngtacólàmgìđinữa,họvẫnkhôngbaogiờlàbạnbèchân thậtcủachúng ta”[636].VớiHộiđồngnày,cácquanbịđẩyxuốnghàngthứyếu,vaitròtrunggiancủahọkhôngcòncầnthiếtnữavàhọbị tướcmấtuytínđểchuyểnsangchogiớibìnhdânlầnđầutiênbướclêntrườngchínhtrị.

TrongtuyênngôngởidânchúngBắckỳngày8tháng4năm1886,PaulBertxácđịnhvaitròcủaHộiđồngnàynhưsau:“Đểgiúptôihiểurõcácvấnđềquantrọngcóíchlợichung,tôisẽtriệutậptạiHàNộimộtHộiđồnggồmcácđạidiệnđượctuyểnchọntronggiớinhânsĩmỗitỉnh...Họsẽchuyểnđạtđếntôinhữngnguyệnvọngcủadânchúngvàchotôibiếtrõcácnhucầu;tôisẽcăncứvàocáclờikhuyêncủahọtrongmọivấnđềtrựctiếpliênquanđếndânchúng...Tôikhôngthểmangđếnchocácngườimộtbằngchứnglớnhơncủasựtincậyvàlòngchânthậtcủatôi...”

Ngày30tháng4,ôngtatriệutậpbầucử.CácngườitrúngcửthuộcđúngtầnglớpdânchúngmàPaulBertnghĩsẽnhờcậyđược.Trừhaingười,còntấtcảthuộchàngnôngdânnhânsĩtronglàng,nóichungtấtcảđềunghèo.Ngườicóhọcnhấtlàmộtônggiáolàng,đượcbầulàmChủtịch.Họkhôngchịunhậnthùlaomàchỉyêucầuphátchomỗingườimộtmảnhbằng!

PhiênhọpcủaHộiđồngnhómvàongày28tháng7.Rộnràng,longtrọng,nhữngngườitrúngcửđượcđưađếnphònghọp.ViênKhâmsứvàquanKinhLượcmờihọantọa.Ngườitađưachohọmộtloạtcâuhỏivềvấnđềcaitrị;ngườitamờihọđưaracácnguyệnvọngvềcácvấnđềliênquanđếncáctỉnhcủahọ.Rồingườitađểhọthảoluậnvớinhaungoàisựcómặtcủacácquan.

ChínhPaulBertđếnbếmạckhóahọp.Ôngtuyênbố:“Cácnguyệnvọng

củaquívịrấtchínhđáng,rấthợplý,vàquívịcóquyềntựhàovềcáckếtquảđầutiêncủaquívị.Trongvàithángnữa,tôisẽlạitriệutậpquívị.Quívịsắptrởvềđịa phươngmình, hãynói lênnhữnggì quí vị thấy, đó là hòabìnhđangngựtrịvàtìnhbạngiữangườiPhápvàngườiBắckỳ.”[637]

KếtquảcủasángkiếnnàycủaPaulBertrasao?Chẳngcógìcả.Quảlàcómâuthuẫngiữacácquanvàngườinôngdân,nhưngsẽkhôngbiếtgìvềngườinôngdâncảnếuxemhọnhưlànhữngngườikhôngcómảymaylòngyêu nước. Sáng kiến của Paul Bert sẽ chết non, bởi vì dân chúng thùnghịch[638].

Đemđốinghịchngườinôngdânbịbóclộtvớiquanlạibóclộtlàmộtýtưởng rất hay, một ý tưởng cách mạng, và ở điểm này Paul Bert cùngPuginiercóthểtựhàolàđãmao-íttrướcMao;nhưngmuốnthànhcông,cầnphảiphụcvụthựcsựquyềnlợicủanôngdân.Thếmà,tìnhcảnhcủangườinôngdâncógì tốtđẹphơnkhisốngdướisựcai trịcủacácchủmới?HãyngheKhâmsứRheinart:

“Chúngtađãlàmchocácquanlạilongạivềtàisảnhọdosựcanthiệpquálạmvàoviệcđịnhthuếvà thuthuế,vàvềđịavịcai trịcủahọdoviệcthànhlậpcácHộiđồngNhânsĩhoặcdocácdựđịnhthànhlậpcácHộiđồnghàngtỉnh:đâylàsựphủnhậnchếđộhànhchánhAnNam.Chúngtacảntrởhọtronghoạtđộnghànhchánhkhitướcmấtnơihọcácphươngtiệnđểhànhxử,khi rútmấtcủahọcác toán lính.Kếtquảcủacácbiệnphápđángngạinàylàchúngtabắtbuộcphảilolấycôngviệccảnhsáttrongxứ,vàtôichắcrằng trongcôngviệc rắc rối này chúng ta thường tỏ ra thuakémcácviênchứccaitrịAnNamcũ.Nhưng,ítra,chúngtacóthuphụcđượcngườidânmàchúngtachorằngmìnhbảovệhọchốnglạisựvơvétcủacácquanlạikhông?Khôngthuphụcđượcgìcả.ChúngtađãtrưngdụngkhôngngừngvàvôđộhàngngànculiđểđilênchếttạiLaiChâu,LàoKay,CaoBằng,nhữngvùngrừngnúiheohútxalạmàsựbìnhđịnhhaychiếmcứkhôngquantrọnggìmấyđốivớingườinôngdânvùngđồngbằng.Vìphảilấpđầyngânsách,chúng ta đã xemxét lại thuếmá, biện pháp cần thiết... nhưng có nghĩa làtăngthuế,trongkhichínhsáchcủachúngtađòihỏichúngtaphảigiảmnhẹthuếđểbùđắpnhữngthiệthạicủahọtrongcácnămvừaquavàđểlàmchohọquênđi...”[639]

GiámmụcPuginierbiếtrấtrõrằngkếhoạchtiêudiệtquanlạivàNhosĩcủaôngtachắcchắnsẽthấtbạinếungườinôngdânbịngãquỵdướisưucaothuếnặngcủachếđộmới;vìthế,ôngtaluônluôncươngquyếtnhấnmạnhđếnsựcầnthiếtđừngđặtracácsưudịchquátốnkémvàđừnglậpracácthứthuếquácao[640].

Nhưng người Pháp đâu có thể làm gì khác được? Trước sự chống đốimạnhmẽcủaphecựctảvàcủaphehữutạiPháp,sựgiúpđỡcủachínhquốcngàycàngtrởnênkhókhăn.Vìthế,Bắckỳphảilochutoànchiphícủachếđộmới.PaulBertđãtăngthuếthânlên300%,thuếruộnglên50%.Tổngsốcácthuếtrựcthutăngtừ1.235.000đồngnăm1888lên2.995.000đồngnăm1896[641].Năm1886, ông ta lập ra thuếđánh trên cácnơi cờbạcvà tăngthuếquan.Aiphải chịuđựngcácgánhnặngnày, nếukhôngphải lànôngdân?

Trong hoàn cảnh đó, làm sao hy vọng được rằng 43 đại biểu của Hộiđồng,khitrởvềtỉnhnhà,cóthể“đánhđổcáclờidốitrá”củacácnhàNho,“xóabỏcácthànhkiến”vàtuyêntruyềnchochếđộmới?

PaulBertbiếtđiềuđó.Đểchiếnđấuchốnglại“lũngườithùnghịchvàvucáo”,ôngtacần“mộtđạoquântôngđồ”.Chínhnơitrườnghọcmàôngsẽtìmranhữngngườiđó.Ởđó,phảidạytiếngPhápnhanhchóngvàrộngrãiđếnmứctốiđa,khôngcógìngăntrởviệcpháttriểntrườnghọc:“Khôngbaolâu nữa, chúng ta sẽ có trong dân chúng những gì chúng ta tìm kiếm, rấtnhiềungườiphụ tá trung thànhvớichúng tavàkhôngbịđồngbàocủahọngờvực.”[642]

Dùkhôngđemlạikếtquảgìđángkể,HộiđồngNhânsĩdoPaulBertđưaravẫnlàmộtcốgắngđánglưuýtrongmắtcácngườikếvịPaulBertvàsaunàyđượcPaulDoumerlậplại.

B.PhươngphápRichaudCũngnhưPaulBert,Richaudphảichọngiữahaiđường lối:quânsựvà

dânsự.Mụcđíchchỉlàmột,nhưngphươngtiệnthìlạikhác.MốibấthòasâuxagiữahaigiớiquânsựvàdânsựlàmộttrongcácnguyênnhângópphầnvàoviệcduytrìsựhỗnloạnởBắckỳtrongsuốtcảchụcnămsaukhithiếtlậpnền“bảohộ”.Giớiquânsựnói:Cácôngđếnquásớm,việcchinhphụcchưahoàntất,giờcủachếđộdânsựchưađiểm.Xứnàyđangnổiloạn,phảiđánhquỵphongtràonổiloạnbằngcáchgiatăngđồnbótvàcáccuộcchinhphạt,phảidànlựclượngrađểlàmchúngnósợ...Đườnglốivõlựcvàchiếntranhnày,nhưđãnói,làđườnglốiđượckhuyếncáobởigiámmụcPuginier,làngườimuốntìmchoconchiênmộtvaitròtrọngyếutrongviệcđànáp.

Phedânsựtrảlời:Cácôngsợthiếtlậpchếđộdânsự,vìviệcnàylàmtrởngạihoạtđộngcủacácông,giớihạnquyềnhànhcủacácông.Cácông làquânnhân,nêndùcóônhòavàthiệnchíđếnđâu,thì,vìtựnhiên,vìvôýthức,vìnghềnghiệp,vìgiáodục,cácôngvẫncoitrọngviệcnhàbinhhơnlàviệccaitrị.Đốivớicácông,việcdậptắt“cướpbóc”,táilậptrậttự,làmộtviệcchiếntranh;mộtvụlộnxộngiữamộtnhânviêndânsựvớivàidânvệ,

đốivớicácôngcũngtrởthànhmộtvụnổiloạn.Quitắchànhxửcủacácôngkhôngphảiđượcrútratừcáchiệpướchaytinhthầncủanềnbảohộ,màtừcácchỉthịhànhquân.Vớiphươngphápnày,ngườitanhanhchónglàmchocảmộttỉnhtrởthànhchốngđối[643].Cácôngcũngquênrằng,ởPháp,mộtbộphậnrấtlớnlênánchínhcuộcviễnchinhvàđòirútquânvề.CácôngcóbiếtrằngChínhphủphảilưutâmđếnýkiếncủaQuốchộikhông?

KhipháiPaulBertđếnBắckỳ,ChínhphủPháphyvọngrằngviêncựuBộtrưởngGiáodụcdanhtiếngnày,vớitấtcảkhônkhéocủamộtnhàchínhtrị,sẽlậpratạiđómộtchínhsáchhòabìnhđểchấmdứtmọichiphítháiquá,docuộcchiếnbấttậngâynên,vàđểchứngtỏchoQuốchộithấyrằngBắckỳ,nếuchưa thểmang lạiđượcgìchochínhquốc, thìcũngkhôngphải làmộtcáithùngkhôngđáy.TạiPhápcũngnhưtạiBắckỳ,nhữngngườithựctìnhhoanhôviệcbổnhiệmPaulBertlànhữngnhàbuônvàcáckỹnghệgia;quảthựcviệcbuônbánđãbịtêliệtbởitìnhtrạngchiếntranh[644].

Sau Paul Bert, Constans (1887-1888), một trong các lãnh tụ tấn côngmạnh nhất của phe Cộng hòa - đang chiếm đa số - trong cuộc đấu tranhchốngphehữuvàchốngGiáohội, cũngchấpnhậnchính sáchhòabìnhởBắckỳvàmộttháiđộhòagiảivớiTrungkỳ:ôngtaduytrìcácquanhệthânhữuvớiVuavàTriềuđìnhHuế,ủnghộviệcpháttriểnkinhtếcủaLiênhiệpĐôngDương,vàbấthòavớiTướngBégin,Tưlệnhđoànquânviễnchinh,trênvấnđềtàigiảmquânsốđểgiảmthiểucáckhókhăntàichánh.

VớiRichaud,chínhđườnglốicủagiáosĩthừasaiđượcápdụngtừngchữ.ĐượcsựchechởcủaThứtrưởngThuộcđịaDelaporte,RichaudđingượclạichínhsáchcủaConstans,màôngtagọilà“chínhsáchtựxóa”.

a/Trướchết,lấynguyêncácchủtrươngcủagiớiquânnhân,ôngtaquyếtliệtchốngmọi tàigiảmquânsốvàđồnbót; theoông,đó làcácbiệnpháplàmtổnthươngnặngnề“côngtrìnhthuộcđịahóacủachúngta”:

“Bắckỳhiệnlà,vàsẽlàtrongthờigianlâudàinữa,mộtxứphảichinhphục,vàtuyệtđốisailầmnếuchorằnghiệnnaynóđãđượcbìnhđịnh...Tôikhông tin rằnghiệnnaycómộtcuộckhởinghĩa toàndiệnhaycụcbộnàođángphải sợ, nhưngkhôngvì thếmàxứnàykhôngbị hỗn loạn sâuxaởnhiềuđiểm,vàôngBộtrưởngsẽthấyđiềunàytrongcácbáocáođínhkèmmàtôivừanhậnđượctừTướngBégin.

“Quacáivẻbềngoàicủasựthật,ngườitacóthểnóirằngdânchúngBắckỳ,nếukhôngngoanngoãnchấpnhận,thìítracũngcắnrăngchịuđựngsựđôhộcủachúngta;nhưngngoàiđámdânchúngđó,chúngtacònphảikểđến,mộtmặt, rấtnhiềubăngđảng, lang thangkhắp lãnh thổ,bịxếpngoàivòngphápluật,vàchỉsốngbằngnghềcướpbóc;vàmặtkhác,tầnglớphiếu

độngvàđầythamvọngcủacácNhosĩ,gồmđámquanlạivàviênchứccũmàchúngtađãđẩyvềHuế,thànhtrìcuốicùngcủahọ,vàtrongthờigiandàinữahọvẫnlàkẻtửthùcủachúngtavàsẽtìmcáchgâyrachochúngtađủthứrắcrối.Nếucómộtvàitêntrongbọnhọđãtheovềvớichúngtavàtrởnêncácphụtácóíchvàtrungthành,thìđạiđasốvẫngiữkhưkhưmốicămhờnvìđãbịtướcmấtdanhvịcùngtráchnhiệm,vàvìsợbịtướcbỏcácđặcquyềnmàhọđanggiữ.

“Nếu,chođếnnay,sựcươngquyếtđầycảnhgiáccủachúngtađãthắngcáccốgắngnổiloạncủahọ,chúngtavẫnchưahoàntoànloạitrừhọđược,vàđóvẫnlàmốinguythườngtrựcbuộcchúngtaphảiluônluôncanhchừng,nhấtlàởBắckỳ.Đứngtrướctìnhtrạngnhưthế,làmsaongườitacóthểtinmộtcáchđứngđắn,nhưôngConstansđãviếttrongcácbáocáo,rằngBắckỳvàTrungkỳlàcácxứđãđượchoàntoànkhuấtphục,vàsựcómặtcủaquânđội chúng ta không những là vô íchmà còn trở ngại cho công trình bìnhđịnh?

“...Sựcảnhgiácsơđẳngnhấtđòihỏichúngtađừnggiảmbớtđồnbótmàchúngtađãđặtrảirác;sựcómặtcủachúng, tôixinlặplại, làuythếthầnphục,khôngthểthiếuđượcchocôngtrìnhthuộcđịahóacủachúngta.”[645]

Vấnđềquânsốhấpdẫncácdânbiểu.HọtráchChínhphủđanggởibinhlínhđếnmộtnơixatrongkhiviệcquốcphòngtrongnướcđangcần.HọnóithêmrằngcácđộiquânđógồmnhữngngườithanhniênđếnđểchếttạiBắckỳvìcácbệnhnhiệtđới.Cuốicùng,họbácbỏcáckhoảnchiphí.Cáccuộctranhđấuởnghịtrườngxảyrahằngnămvềchủđềnày;nógâybốirốiđếnnỗi danh từ “Bắc kỳ” trở nên gần như đồng nghĩa với danh từ “khủnghoảng”.

Mộtsốbáochíhòađiệutheocácnghịsĩ,chốngviệcduytrìởBắckỳmộtđạoquânđôngđảocùngcáchysinhtiềnbạcmàđạoquânnàyđòihỏi.TờLeVoltaire,trongmộtloạtbài“sựthậtvềBắckỳ”,ghilạinhữnglờicủacácCôngsứPháptạiTrungkỳvàtạiBắckỳvềmốinguycủađườnglốiquânsự.Mộtvịnói:“Trởngạiduynhấtchoviệcbìnhđịnhhoàntoàntrongtỉnhtôilàcácđồnbótquânsự.Chúnglàmxaođộngdânchúngvàtiêuhủyuyquyềndânsự,làuyquyềnduynhấtcóthểđemlạibìnhyênvàthịnhvượng”.

Mộtvịkháctuyênbố:“Nếutôigọiđếngiớichứcquânsự,họsẽđểchocuộcnổidậybộcphát,rồihọmớitậptrunglựclượngđểđànáp,thếlàxảyramộtcuộcchinhphạt,và tỉnh tôi sẽđầy lửađạnvàmáu.Phương tiệnchắcnhấtvànhanhnhấtlàdùngđếncảnhsátbảnxứbằngcáchgiaotráchnhiệmchocácquan.Kếtquảđãnắmtrước”.

Nhưngcácgiớichứcquânsựdứtkhoátkhôngmuốnsựhợptáccủacác

quanlại:“Đốivớigiớichứcdânsự,quanlạilàngườiphụtá;vớigiớichứcquânsự,đólàkẻphảnphúcvàthùđịch.”[646]

Bất chấp những tranh luận về vấn đề quân số đó ở Pháp,Richaud vẫncươngquyếtgiữvữnglậptrường:“Khôngnênrútlấymộtngười,tronglúcnày”[647].Bằngsựhiệndiệncủaquânđội,phảilàmnảnlòngcácquanlạilúcnào cũng sẵn sàng gây xáo trộn; phải làm cho dân chúng không sẵn sàngtheohọ[648].

b/TrongsốcácnguyênnhâncủasựchốngđốimàngườiPhápgặpphảiởBắc kỳ,Richaud thấymột nguyênnhân chính: thiếumột áp chế hữuhiệutrêncácquanlạivàtrêntổchứchànhchánhtrongxứ.Tổchứcnày,trướckiangườiPháptinlàcólợichohọ,“nhưngchúngtađãlầmvàsựthậtlàngàynay chúng ta không kềm chế được nó”. Được tổ chức và tập trung vữngchắc,bộmáyhànhchánhnày“trongtaychúngta,cóthểtrởthànhhoặclàmộtdụngcụđôhộtuyệtvời,hoặclàkẻthùhùnghậunhất.Ngàynay,nólàkẻthùhùnghậunhất”.

“Thậtvậy,làmsaochấpnhậnđượcrằngtrongcácvùngấy,nơimàquânđộichúngtađãngănchậnkhôngđểxảyramộtcuộckhởinghĩa toàndiệnhaytừngphầnnào,nơimàchúngbịsiếtchặttrongmạnglướithép,nơimàtrậttựchungđãđượcbảođảm,làmsaochấpnhậnđượcrằngcáctoángiặccướpcóvũtrangvẫncứluônluônlàmchúngtathấtbại,trongkhilàngxãđượctổchứchoànhảovàchịutráchnhiệmchiếutheoluậtAnNam,trongkhiởđầumỗitổng,mỗitỉnh,đềucóđôngđảoviênchứcvàquanlạiloviệcbảovệtrậttựvàanninh?Làmsaochấpnhậnđượcrằngcáctoángiặccướpđócóthểthànhlậpvàtuyểnmộngười, thườnglàngaytrongcáclàng,màcácquanlạikhônghềhaybiết?Nếucácquanấy,khiđượccáckẻdướitaybáotinđầyđủ-vàhọđượcbáotinnhưthế-báochochúngtasựcómặtcủaquântrộmcướpcùnghangổcủachúng,vànếuhọthựcsựquitráchnhiệmchocáclàngvềtộichứachấp,thìlàmsaochúngtakhôngthấyđược,trongmộtthờigianngắn,trậttựhoàntoànngựtrịtrênmọinơicủalãnhthổ?

“Cònvềvấnđềthuếvụ,cómộtđiềutiếcthaykhôngphủnhậnđược,đólàchưatớimộtphầntưsốthuhiệnnaychuivàocácquỹcủachúngta,vàcácquanlạiđãkhéoléoloantruyềntinđồnrằngchínhvìđểthỏamãncácđòihỏicủachúngtamàthuếmáphảinặngnhưthế.”[649]

Đólàvaitròtaihạicủaquanlại.CòncácnhàNho,họcònnguyhiểmhơnnữa:

“Đôngđảo,cảmthấybịđedọatrongsựsống,lạiquáthamlam,cóhọc,thôngminh,hiếuđộng,cóảnhhưởnglớntrênquầnchúng,đanghi,thấyrõrằngcuộccáchmạngdosựhiệndiệncủachúngtađemlạisẽbấtlợichohọ,

nênhọxúigiụcdânchúngnổi loạn.TrongmộtxứmàgiáodụcđượcphổbiếnnhưởAnNam,họctròđônglúcnhúc,vấnđềquanlạivànhàNhosẽluônluônlàtrởngạichínhchocôngtrìnhchinhphụccủachúngta.Đólàlýdotạisaotrướchếtchúngtaphảiđốidiệnvớitìnhthếdosựcómặtcủahọgâyrachochúngta,vàbởivìchúngtakhôngthểloạitrừhọđược,nênphảisửdụnghọ,nhưngmuốndùnghọ,trướchếtchúngtaphảitheodõihànhvicủahọ:chúngtakhôngthểlàmđượcviệcấytronglúcnày.Đốiđầuvớitổchứcmạnhmẽcủahọ,dựatrêntổchứchànhchánhvàchínhtrịtrongnước,chúng ta chỉ cómột tổ chứcphôi thaivàkhôngphươnghướng.Vì thật làbuồnkhinhậnthấyrằngchúngtahoàntoànthiếumộtphươnghướngởBắckỳ,thếmàchúngtalạivấpphảinhữngkẻrấtsắcsảo,biếtchụplấymộtcáchtuyệt vờimọimâu thuẫn trong lối hành xử của chúng ta, sự rời rạc trongchínhsáchchúngtavàbiếnchúngthànhkhígiớichốnglạichúngta.”[650]

Làmsaosửachữatìnhtrạngtồi tệđó?Chúngtahãythiết lậpmộtkiểmsoátchặtchẽtrênhệthốnghànhchánhAnNam;hãykhốngchếnó:

“ChừngnàochúngtakhôngphủtrùmBắckỳmộtmạnglướihànhchánhcókhảnăngthâmnhậpvàotừngbộphậnnhỏcủahệthốngcaitrịbảnxứvàkiểmsoátmọihànhvicủanó,thìuyquyềncủachúngtavẫncònbấpbênh.Chính làmuốn tự tạo chomình ảo tưởng và tự thỏamãn với từ ngữmàngườitanóirằngcuộcbìnhđịnhđãlàmxong.Bìnhđịnhvềvậtchất,vâng;tạmthờinóđangcó,hoặc làdosựmệtmỏi,hoặc làdosự trùnghợpgiữaquyền lợi của các viên chức cao cấp bản xứ với quyền lợi của chúng ta.Nhưng sự bình định tinh thần vẫn còn là việc phải hoàn tất, và nó chỉ cóđượckhinàochúngtathiếtlậpxongvàlàmkiêncốmạngluớihànhchánhmàmọisợidâytonhỏđềuphảinằmtrongtaychúngta,tứclàkhinàochúngta nắm chặt những viên chức hành chánh bản xứ bằng các nhân viên củachúngta.”[651]

Nhưngnhưthếcũngchưađủ.Vì,nhưRichaudkhẳngđịnh,cácquanlạivẫncònphảnchúngtachừngnàochúngtakhônglàmchohọcảmthấyrằngmọihànhvicủahọchúngtađềubiết,nhấtlàchừngnàochúngtacònchưanắmlấyTriềuđìnhHuếtrongtay.VàđâylàmốiloâuchínhcủaRichaud.

c/Đừngbịtmắttrướcsựthậtnữa,ôngtanói:nguồngốcvàđầunãocủaphongtràokhởinghĩanằmtạiHuế.Cướpbócvàxáotrộnliênmiên,khiếnchúngtachẳngđượcmộtphútnghỉngơivàcảntrởchúngtatrongviệcthurútlợilộctừcuộcchiếmđóng,làviệclàmđượccácquanlạivàTriềuđìnhHuếchỉđạongấmngầm.TựĐức,chođếnngàychết,vàchođếnkhinằmtrêngiườngchết,vẫnmơướclấylạiNamkỳvàđãgâyraởđónhiềucuộcnổidậy.Mớithángtrướcđây,tạiSaĐéc,chúngtapháthiệnmộtôngquanđangphátbằngcấpnhằmphátđộngmộtcuộcnổidậy.Thếđó,nếusau30

nămchiếmđóngmàcácquanlạivẫncòntìmcáchgâynêncácxáotrộnởNamkỳ,vàvẫncòncóngườinghetheohọ,thìởBắckỳ,nơimàchúngtachỉmớiđặtchântới,họcònđượcdễdànghơntớimứcnào?

Đólàlýdotạisao“chúngtaphảinhấtquyếthànhđộng,vàtậptrungmọinỗ lựcđể thiết lậpưu thếchúng tangay tại trung tâm, tức là tạiHuế”.Đểthựchiệnđiềunày,RichaudđềnghịdờiphủToànquyềnĐôngDươngđếnđóngtạiKinhđôHuế:

“ChínhphủđãcómộtbiệnpháprấtđúngđắnkhiralệnhchovịKhâmsứđóngtạiHuế.Tôicònđixahơn:nếuLiênhiệpĐôngDươngphảirađời,thìvị Toàn quyền phải đóng ở đó, vì chính đó là nơi nổi lênmọi khó khăn,chínhđólànơiphátsinhmọimưumôcảntrởhànhđộngcủachúngta.

“VịToànquyềnởSàiGònthìquáxa:ôngtaphảiởngaytrungtâmcủaxứmàchúngtabảohộ,đểnắmtrongtaymìnhvịVuavànhấtlàcácThượngthưthâncậnnhàVua.Đóngtạitrungtâm,lànơicóVua,cácđìnhthần,HộiđồngCơmậtvàcácThượngthư,lànơithànhhìnhmọiâmmưu,ôngtasẽcóthể tácđộngtrực tiếp lênhọ,ápđặtýmuốncủamìnhvềnhữnggì liênhệđếnBắckỳ,chohọnhữnglờikhuyếncáotrênTrungkỳ,vàcáckhuyếncáonàycóthểcótínhmệnhlệnhnếuliênquanđếnquyềnlợicủachúngta.

“Vìrốtcuộc,đâykhôngphảilàlàmviệcnhânđạo,khôngthểtựvừalòngvớinhữngtừngữsuông.Nếunềnbảohộcủachúngtađứngỳmộtchỗvàlàtìnhcảmhiếndângmộtchiều,thìtốthơnchúngtahãyrútlui.Mọinềnbảobộkhôngđưađếnsựchinhphụctriệtđểcảxứ,làmộtsựphỉnhgạt.

“Tôikhôngnóirằngkếtquảsaucùngđóphảiđạtđượcngaytrongngàymai, hay trongmột thời hạn nhất định nào đó, nhưng tất cả những gì ghitronghướnghànhđộngcủachúngtađềuphảinhắmđếnmụcđíchấy.Vớimộtchínhsáchđượctheođuổikhônggiánđoạn,lạibiếtlợidụngtừngcơhộinhỏđểbànhtrướngthếlựccủachúngta,chúngtasẽkhôngphảiđợilâuđểtrởthànhnhữngngườichủtuyệtđốicủaxứsởnày.”[652]

VàRichaudkhuyênhãylưuýđếncáchoàncảnhđãdẫnngườiPhápđếnchỗphảidùngvũlựcchiếmđóngnhiềutỉnhởTrungkỳvànhiềuvịtríchungquanhHuế; vậy “chúng ta hãyở lại đây, thay vì rút lui, hãy củng cố chovữngmạnhthêm.Hãygiảmbớtsốđồnbót,nếumuốn,nhưnghãytậptrungtạimộtsốđiểmchiếnlược,miễnlàgiữchođượcxứnày.Và,tôixinlặplại,chúngtakhôngđigâychiến,chúngtaởTrungkỳlàdomộtĐiềukhoảncủaHiệpước,chúngtahãyởlạiđó!”[653].

SựthựclàvuaĐồngKhánh,conđẻcủangườiPháp,bâygiờvàmãimãisẽtrungthànhvớiPháp;vìthế“điềuquantrọngnhấtlàchúngtaphảitránhđừnglàmmấttinhthầnôngtabằngnhữnghànhxửvụngvề,bằngnhữngxúc

phạmtinhthần,bằngnhữngbấtkínhlàmôngtabịđụngchạm,vìôngtacóýthứccaođộvềchứcvịvàquyềnhànhnhàvuacủaông”[654].Nhưng, tiếcthay, ông ta khôngphải là người điềukhiểnviệcnước. “Từ lâu rồi, ởAnNam,chứcvịnhàvuachỉcòncótínhchấttếtựvàthiêngliêng,rồitầnglớpnhosĩnhiềuthếlựcđãtừlâuđưachứcvịđóđếntìnhtrạnggầnnhưchỉlàbiểutượngtônnghiêm.Chínhcáitầnglớpnhosĩvàquanlạiđangnắmgiữmọivịtrívàmọichứcvụnày,lànhấtđịnhchúngtaphảiápchế.”[655]

Vì thế chúng ta có nhiều việc phải làm, Richaud nói, để đem đến choĐồngKhánh-mộttrongcácsứcmạnhcóíchnhấtmàchúngtacóthểkhaithácchoquyền lợichúng ta - tất cảuyquyềncần thiếtđể trấnápcáccậnthầncủaôngta,vìchínhởđó,trongsốcácthànhviêncủaHộiđồngCơmật,trong số cácThượng thư, trong số các quan to, là cứ địa của cuộc khángchiếnchốnglạihànhđộngvàthếlựccủachúngta.Nhữngngườiđó“chưathựclòngtheochúngta;họnuốitiếctìnhtrạngcũ,miễncưỡngchịuđựngsựxen lấncủachúng tavàocáccôngviệccủaVươngquốc,vàbấtđắcdĩhọmớibuôngchochúngtacácnhượngbộthựcsựcầnthiếtđốivớichúngta.Họquágiàcỗivàquátựphụvềđịavịcaocảcủamìnhđểthửtìmhiểuvănminhcủachúngtavàđểthấmnhuầnnó;vớivẻnhẫnnhụcbềngoài,họchịuđựngmộttìnhhuốngmàhọkhôngthểngăncảnđược,nhưngchúngtasẽtựgâyảo tưởng to lớnnếuchúng tahyvọng làsẽchinhphụcđượccảmtìnhcủahọhaysẽđạtđượcsựgiúpđỡtrungthànhcủahọ.”[656]

Richaud cho rằng điểm quan trọng hàng đầu, trong chương trình hànhđộngcủamình,làlàmchoĐồngKhánhphảigắnbóngàycàngchặtchẽhơnvớiquyềnlợicủanướcPháp[657].ĐiềucốtyếutrongchínhsáchPháplàđemlạimuônvànvinh dự choông ta, nâng cao uy thế ông ta, giúp đỡông tacủngcốuyquyềnđốivớicácthượngthư,“nhưngviệcnàyphảicólợichochúngta”[658].Chínhtrênđiểmnày-tháiđộcủangườiPhápđốivớivuaAnNam-màRichaudkháchoàntoànvớiConstans.RichaudtráchConstansvàKhâm sứ Hector đã đối xử với ông vua này như là một ông vua thực.“Nhưngđólàngườiđượcchúngtabảohộ;nhấtlàĐồngKhánhđãdochúngtađưalênlàmvua,ôngấyphảitheomệnhlệnhcủachúngta”.

Sai lầmlớnnhấtcủachínhsáchPháp, theoRichaud, làkhôngbiết rằngcáigútcủavấnđềViệtNamnằmtạiHuế.NếuRigaultdeGenouilly,thayvìrútquânlêntàuđểđiđếnSàiGòn,đãthẳngđườngđếnHuế,nhưlờikhuyếncáo khẩn thiết của giámmục Pellerin, thì vấn đề Việt Nam đã được giảiquyết từ lâu.Garnier năm 1873, Rivière năm 1883, cũng vậy, đáng lẽ họphảihướngthẳngđếnKinhđôHuế.

Chúng tađừngphạmlỗi lầmđónữa.“Tôikhông thểkhông lặp lạimãi

rằngtrungtâmcủahoạtđộngcủachúngtaphảilàHuế...NgàynàochúngtađóngđôvữngmạnhtạiKinhđôcủaVươngquốc,chếngựcácHộiđồngcủaVua,giámthịcácâmmưucủacácquanlại,tỏrahòagiảiởhìnhthức,nhưngcươngquyếtvàmauchóngđànápnhữngsailạccủahọ,tôntrọnghìnhthứcquanquyềncổtruyềncủahọ,cólúcủnghộnữa,tôntrọngcảcácphongtụcvàtậpquán,nhưngdùngtấtcảđểphụcvụchohànhđộngcủachúngta,ngàynàochúngtacóđượcmộttổchứchànhchánhchophépchúngtakiểmsoátchắcchắnnhữnghànhvi củacácquanhàng tỉnh,đếnđộ làmchohọcảmthấyrằngkhôngcógìthoátkhỏitaimắtchúngtavàchúngtacươngquyếttrừngtrịmọicốgắngphảnbộicủahọ,thìngàyấy,dùchỉdựatrênmộtđoànquânchiếmđóngítỏi,chúngtasẽlànhữngngườichủcủaxứnày.Chođếnngàyđó,chúngtabuộcphảihếtsứccảnhgiác.”[659]

Cũngtrongchiềuhướngýtưởngnày,RichaudralệnhchogiớichứcquânsựởHuếhãyđóng tạiKinhđô-nhưnghãy tập trung tạimộtđịađiểmxacungVuađểđừngchodânchúngnghĩrằngVualàtùnhâncủangườiPháp-mộtsốquânđầyđủ“đểcho,khicần,vịKhâmsứcóthểdựavàođómàđòihỏivàcũngđểbảovệmạngVuachốnglạicácâmmưuvànhữngýđồcủacácquanlại.”[660]

Mặtkhác,ôngtacònkhiếnTriềuđìnhHuếchấpnhậnmộtvănkiệnquiđịnh các tương quan giữa các Phụ chánh và cácHội đồng với viên TổngKhâmsứ,theođóHộiđồngPhụchánhvàcácHộiđồngcủaVuakhôngthểralệnhgì,khôngthểlàmgìnếukhôngcósựthamdựcủaPháp.Vàđâylànộidungcủavănkiệnđó:

“HộiđồngPhụchánhmỗingàyhọpmộtlầnđểgiảiquyếtcácviệcthôngthường;mộtbáocáotómtắtđượcgởilênVua;việcbáocáohằngngàynàysẽlàmbằnggiấytờnếuđólàcácviệcquantrọng.

“Ngoàicácphiênhọphằngngày,HộiđồngPhụchánhsẽnhómhọp,saukhithỏathuậnvớiviênTổngKhâmsứ,đểnghiêncứuvàthẩmxétcácvấnđềkhôngthểgiảiquyếttrongcácphiênhọpthườnglệ.

“Về phần Hội đồng Cơ mật, vị Chủ tịch của Hội đồng và viên TổngKhâmsứsẽcùngthỏa thuậnđểấnđịnhngàygiờ triệu tậpHộiđồng.ViênTổngKhâmsứsẽthamdựhoặccửđạidiệnthamdựcáckhóahọpcủaHộiđồng.

“MỗiHộiđồngđềuphảicósổchépthànhhaibản:1.Đểghibiênbảntómtắtmỗiphiênhọp,ghirõcácvấnđềnghiêncứu,

cácgiảiphápđượcchấpnhận,cácđềnghịđưara;2.Đểghitómtắtnộidungcácvănthưnhậnđượctừcáctỉnh;

3.Đểghitómtắtnộidungcácvănthưgởiđicáctỉnh;“MộtbảncủamỗiquyểnsổđượclưutạiHộiđồng,bảnkianộpchotòa

TổngKhâmsứ.CácthànhviêncủaHộiđồngvàviênTổngKhâmsứsẽkývàotừngbiênbản.

“ỞcácBộLại,BộHộ,BộHìnhvàBộCông,đềugiữhaiquyểnsổ,mộtquyểnthìghitómtắtcáclệnhhaycácvănthưgởiđicáctỉnh,mộtquyểnthìghitómtắtcácvănthưtừcáctỉnhgởivề.

“Cácsổđóđượcchépthànhhaibản,ngàynàocũngcómộtnhânviêncủaBộ do quan Thượng thư ủy nhiệm và một Trưởng phòng của Tòa TổngKhâmsứduyệt lại.Mộtbảncủacácsổđóđượcgiữ lạiởBộ,cònbảnkiađượcnộpchoTòaTổngKhâmsứ.”[661]

Rõrànglàvớivănkiệnnày,TriềuđìnhHuếbịkhốngchếhoàntoàn.Đắc chí về kết quả đó,Richaud, trongmột phiên thảo luận ởHạ viện,

ngày28tháng2năm1889,chỉtríchchínhsách“tựxóa”hoặclà“hạmình”củaConstans,màôngtacho làđãbiếnviênToànquyềnthànhmộtđạisứhaymột sứ thầncạnhvuaAnNamchứkhôngphải làmột“giớichứcbảohộ”.Và,đemsosánhvớichínhsáchcủamình,ôngtatuyênbố:“ChúngtađãthamdựvàoviệcgiảiquyếtcácvấnđềnhỏnhặtcủakhobạcnhàVua...Cuốicùng,ngàynay,chúngtakhốngchếtạicácHộiđồngcủaTriềuđình,vàkhông một mệnh lệnh nào truyền cho giới chức bản xứ mà không đượcthôngtrichochúngta...Chínhđólànềnbảohộthựcsự.”[662]

Constans, lúcđó làBộ trưởngNộivụ, trong trả lờicủaông,đãnghiêmkhắclênánchếđộquânsựmàRichaudđãtriệtđểápdụng,chếđộquákhắtkhekhôngđượclòngdân,vàchắcchắncuốicùngsẽkhiếnchoTriềuđìnhHuếvàcảnướcnổidậychốngPháp[663].

SaukhiBoulangerbỏ trốn[664],Constans, trở thànhông chủđầyquyềnlực của chế độ, cho ghép các thuộc địa, không phải vàoBộHải quân doKrantznắmgiữmàôngtacholàkhôngmấytincậy,màvàoBộThươngmạinằm trong tayTirard, ngườiđượcxem làmềmdẻohơnnhiều.Ông tađặtÉtiennevàochứcThứtrưởngThuộcđịa,thaythếDeleportelàngườichechởchoRichaud,vàralệnhcáchchứcôngnày[665].

II.CHÍNHSÁCHXÂMLĂNGVÀSÁTNHẬPLÃNHTHỔChúng tabiết rằngHiệpước1884đã trả lại choTrungkỳba tỉnhphía

Bắc(ThanhHóa,NghệAn,HàTĩnh)màThỏaước1883đãsátnhậpvàoBắckỳ,vàhaitỉnhphíaNam(KhánhHòa,BìnhThuận)màcũngThỏaướcđóđãsátnhậpvàoNamkỳ.Biệnphápnàyrõràngđingượclạiquyềnlợicủacác

giớichứcPhápởBắckỳvàởNamkỳvàquyềnlợicủacácPháibộGiaTôgiáotạicáctỉnhấy;nhữngngườitrướcthìmấtquyềncaitrịtrựctiếptrêncáctỉnhđó,nhữngngườisau thì thấymìnhbịđặt lạidướihệ thốngcai trịcủacácquan lạicủaHuế,kẻ thùcủahọ[666].Vì thế,đốivớicảhaigiớingườinày,vấnđềlàphảichinhphụclạicáctỉnhđãmất.

Mặtkhác,sựbấthòagiữaChínhquyềndânsựvàgiớichứcquânsựtạiBắckỳngàycàngtrởnênsâuxasaukhiRichaudrađi.ToànquyềnPicquet,thuộcphechínhsáchdânsự,phảithườngxuyênđốiđầuvớiTướngBichot,Tưlệnhđoànquânviễnchinh;ôngnày,dođượcgiámmụcPuginierủnghộ,nhấtquyếttheođuổichínhsáchxâmlăngtạiBắckỳ.

Chúng ta sẽ lần lượtxemxét chính sách sátnhậpởTrungkỳvàchínhsáchxâmlăngtạiBắckỳ.

A.CácmưutoansátnhậpcáctỉnhphíaNamcủanướcAnNamVìTriềuđìnhHuếhếtsứcxemtrọngThanhHóa,lànơichônnhaucắtrốn

củanhàNguyễn,muốngiữlạiThanhHóavớiTrungkỳ,nênngườiPháp,saukhi suynghĩ chín chắn, cho rằngkhôngnên tạo cáckhókhănvề các tỉnhphíaBắc.Đổi lại, họ hướng về hai tỉnh phíaNammà họmuốn ghép vàoNamkỳ.

a/ViệcchiếmBìnhThuậnvàKhánhHòaSaukhiPhápxâmchiếmNamkỳ,mộtsốđôngquanlạitrốnkhỏixứnày

vàlánhnạntạiBìnhThuận,tỉnhtiếpgiápvớithuộcđịamớicủaPháp.ĐốivớigiớichứcPháp,BìnhThuậnlàcăncứcủakhángchiếnViệtNamvàtạothànhmốiđedọathườngtrựcchosựanninhcủaNamkỳ.Đốivớicácthừasai,BìnhThuậnlà“thiênđàngcủaquanlạivàđịangụccủaconchiên”.Họnói:“Khắpnơi,cácvụ tànsátnổravới tiếngreohò:“HãygiếtgiặcPháptrongruộttrước,rồiđuổigiặcPhápngoàiruộtsau”.Trong6tỉnhphíaNam,từQuảngNamđếnBìnhThuận,trêntổngsốkhoảng40.000conchiên,thìđãhơn25.000bịgiết,tàisảncủahọbịcướphoặcbịtiêuhủyhoàntoàn.”[667]

Đãnhiềulần,cácgiáosĩthừasaiởcáctỉnhNamTrungkỳyêucầuThốngsứNamkỳcanthiệp.GiámmụcVonCamelbeckởBìnhĐịnhvàlinhmụcMaillardởQuảngNamcònkhuyênôngtamở“mộtcuộcthánhchiếnthậtsựchốngbọnngườingoạigiáo.”[668]

Khoảngcuốinăm1884,ThốngsứThomsoncửAymonier,CôngsứPhápởCamBốt,đicôngcánởBìnhThuậnvàKhánhHòa.Dướihìnhthứcmộtnhàdântộchọc,đếncáctỉnhấyđểnghiêncứuđờisốngcùngphongtụccủanhững người thiểu số Chăm (hay người Chàm, theo cách gọi trước),AymonierphảicungcấpchoThomsonmọitintứcliênhệđếncácvùngnày.

Nhờ sự giúp đỡ của các thừa sai, nhất là của hai linh mục Auger vàVuillaume,AymonierđikhắpnơivàtiếpxúcvớingườiChăm,dântộc“bịgiaicấpnhosĩbóclột”và“cònglưngdướiáchthốngtrịcủagiớiquanlạigồm tất cả những kẻ được mớm sữa xảo biện của các thánh hiền TrungQuốc”[669]. Ông này nẩy ra ý tưởng xúi dân Chăm nổi dậy chống ChínhquyềnViệtNam:

“Thựctếlànếutinchắcđượcủnghộ,vàkhôngbịbỏrơichosựtrảthùcủangườiAnNam,ngườiChămởBìnhThuậnsẽcốnghiếnchoPháp,ngàynàomàPhápmuốn,mộtquầnchúnghếtsức trungthành từ50.00060.000người...Đãđếnlúcphảicóbiệnpháp;mỗingàyhọmỗibịcướpbócvàtànhại một cách triệt để, họ vay nợ và bán ruộng đất cho người An Nam...Trong ba tháng nữa, cho đến lúc tôi rời khỏi đây... tôi sẽ thu lượm đượcnhữngchứngcớchomộtcuộcđiềutradùcònnôngcạn,nhưngcũngđủchophéptôilàmngườiphátngônchohơn100.000ngườikhốnkhổ,cònglưngdướisựápbứcđêtiệnnhấtvàghêtởmnhất,đangđợinhữngngàytốtđẹphơnvàđangđợichờnướcPháp.”[670]

CũnggiốngnhưngườiGiaTôgiáovàngườiBắckỳ,ngườiChămtrôngđợiPhápđếnnhưnhữngngườigiảiphóng!

Để “giải phóng” những ngườiChămkhốn khổ đó,Aymonier trình choThốngsứNamkỳcáiýkiếnkỳcụcdướiđây,màchínhông tacũng thừanhậnlàkhóvữngvềmặtcôngphápquốctế,nhưngtinlàcóthểđòiđượcởTriềuđìnhHuế:đòiphảixemngườiChămnhưlàngườinướcngoàivàđặthọtrựctiếpdướiphápluậtcủaPháp[671].

TrởvềSàiGòn,AymonierbỏýkiếnđóvàchỉyêucầuNamkỳchiếmlấyhaitỉnhBìnhThuậnvàKhánhHòa,nơimà,ôngnói,conchiênđangbịtànsátvàdânchúngđangbị tànhạibởinhữngkẻ làm loạn saukhivuaHàmNghirờikhỏikinhđô[672].

“ConchiênngườiAnNamđangbị tànsáthàngloạtvớimộtsựmanrợmãnhliệt,theocáckhẩuhiệuđãđượcchuẩnbịtừlâu...Chưacótintứcgìlọtrangoàivềnhữnggì đangxảy ra tại các tỉnhphíaNam,PhúYên,KhánhHòa,BìnhThuận,màcácconchiênnếucònbìnhyênđãtrốnđithànhtừngnhómnhỏ raQuiNhơn,vì đang lúcgiómùa thuận lợi.Đây làmột sự imlặngchẳnglành,mộtsựimlặngcủathầnchết.

“NhấtthiếtcầnphảidựavàotấtcảcácthànhphầnkhôngphảiAnNamđểcầmcự,tronghiệntạivàtrongtươnglai,đừngbỏqua50.000ngườiChiêmThành ở Bình Thuận mà phân nửa theo Hồi giáo. Những người ChiêmThànhnàysẽtrungthànhvớichúngtangàynàohọtinchắcđượcủnghộ...ViệcchiếmđóngcáctỉnhđóđốivớiNamkỳthuộcPháptrởthànhmộtbiện

pháphoàn toàn tựvệ.CáiChínhphủmađóngởHuếkhônghànhđộnggìngoài tầmsúngcủaquânđội chúng ta.Và rất có thể toànbộTrungkỳ sẽnằmtrongkhóilửa.”[673]

Vềkếhoạchchiếmđóng,ngoàiquânđộivàvàitàuchiến,Aymonierđềnghịmộtbiệnpháphơikhácthường:gởiđếnngaychoôngtanhữngngườiHồigiáobịđàyhaybịkếtánởAlgérievàTunisie.Nhưthế,ngườitasẽlàmtrốngcácnhàtùvàcácnơiđầyải,nhưngchỉgởinhữngđànôngkhỏemạnh.Nhữngngườibịđàynày,AymoniersẽphântánchongườiChămnuôinấng,vànếuhạnhkiểmxấuthìsẽbị trừngphạt.Nhiềungườinàysẽcướivợ,vìđànbàChămnhiềuhơnđànông“đã chết bởinhững sưudịchnặngnềvànhữngtrưngtậpcủacácquanlạiAnNam”.CácngườiHồigiáođósẽlàmchongườiChămvữngtinvôcùng[674].

ThốngsứNamkỳhoàntoàntánđồngkếhoạchsátnhậpcủaAymonier:“cáctỉnhBìnhThuậnvàKhánhHòa,thậtvậy,rấtxaHuếvàrấtgầnSàiGòn.ViệcsátnhậpchúngvàovớiNamkỳđemlạichochúngtacácbiêngiớitựnhiên tuyệt vời tạo nên bởi các hẻm núi gầnmũiVũngRô (ĐèoCả) và,trong tương lai, sẽbảođảmanninh của thuộcđịa chúng tabằngcáchcắtthànhhai khúc, xứTrungkỳ, lànơimàdân chúngquyết liệt chống lại sựđồnghóavà,tronglâudài,sẽcòngâychochúngtanhiềurắcrốilớn,dolòngcămhờnsôisụcchốngchúngtacủaquanlạivàNhosĩ.”[675]

Nhiềubáocáo từSàiGòngởivềBộHảiquânvàThuộcđịa trìnhbày,bằngmộtgiọngnguycấp,vềphongtràokhởinghĩatronghaitỉnhđó,vềcácvụtànsátconchiênngàycàngdữdội,vàcảvềgiúpđỡcủaTrungQuốcchocácquan lạinổi loạnnữa!Bộ trưởngNgoạigiao,khiđượcBộ trưởngHảiquânhỏiýkiến,cũngđãtánthànhcuộcxuấtchinhdoChínhphủNamkỳđềnghị:“Tìnhthếnày...cótínhchấtbiệnminhchomọibiệnphápphòngngừacủaChínhphủNamkỳ”.

Do quyết định ngày 13 tháng 3 năm 1886, Bộ trưởng Ngoại giao bổAymonierlàmCôngsứbiệtpháitạiBìnhThuận.ViệcbổnhiệmnàylàmộtviphạmtrắngtrợnHiệpước1884,vìHiệpướcchỉthừanhậnmộtCôngsứchotoànTrungkỳ.

PaulBert, đượcThống sứNamkỳ cho biết kế hoạch sát nhập ngay từđầu,đãhứaủnghộhoàntoàn:“TôihoàntoàntánthànhýđịnhcủaôngliênquanđếnBìnhThuậnvàcảmơnôngvềýđịnhđó”,ôngtatuyênbốnhưvậyvớiThốngsứFilippinitrongđiệntínngày29tháng6năm1886[676].ÔngtađểchoChínhphủNamkỳđượctoànquyềnvềcácbiệnphápápdụngởBìnhThuận;vềphầnông,ông tachỉvậnđộngđểTriềuđìnhchấpnhận, ít ra làtrênnguyêntắc,cuộcxuấtchinhnàymàôngtrìnhbàynhưlàmộtbiệnpháp

cươngquyếtnhằmđànápcácphongtràoủnghộHàmNghivànhằmnângcaouyquyềncủaĐồngKhánhđốivớidânchúng[677].

BìnhThuậnvàKhánhHòabịchiếmngày7tháng8năm1886.Cuộcđànápthậtlàkhủngkhiếp.AymonierđãdựanhiềunhấtvàosựgiúpđỡcủamộttínđồGiaTôgiáo,TrầnBáLộc,kẻhợptácđắclựcnhất,gandạnhấtvàkỳcựu nhất của người Pháp.Xuất thân từ lính, nổi tiếng nhờ tàn bạo vô độtrongviệcđànápkhởinghĩaởNamkỳ,TrầnBáLộcleođếnchứcTriphủ.TriphủLộcđã“cắtnhiềuđầu”-chínhôngtađãviếtnhưthếtrongmộtbứcthư-lạicònbắtnhữngngườicóliênhệvớikhángchiếntrảtiềnbồithườngchiếntranhcàngngàycàngnặng,cônglaođànáplớnđếnnỗiôngđượctraotặngBắcđẩuBộitinh[678].

SựtànbạocủaTriphủLộcchỉkhônglớnhơnsựtànbạocủa“sếp”củaông.Aymonierviếttrongmộtbáocáo:“Tôiđãralệnhđốtphávàcướpbóc-rấthạtiện,thậtthế,vìtấtcảđồđạtcótígiátrịđềubịtướchết-nhàcửacủacáclãnhtụcầmđầunổiloạn.Nhữngcộngtácviêncủatôicũnglàmvậy,vớisựđồngýcủatôi.Đólàcáimàtôigọilàbiệnpháptâmlýnhắmvàohaimụcđích:khủngbốnhữngkẻlàmloạnvàcủngcốnơiquânđộibảnxứmộtlòngtrungthànhmà,dùsao,cácđộngcơcũngkhôngmấygìcaothượng.

“Vảlại,khicácđầulãnhphiếnloạnđãbịđánhđuổivàtruynãđithậtxa,trongrừng,trênnúi,saunhữngcơnmệtlử,tôicũngnhưnhữngphụtácủatôikhônghềcóýnghĩngăncảnviệcquânđộitacướpbóctiềnbạcvàvậtdụngcủacácđầulãnhphiếnloạn:chiếntranhcónhữngđòihỏimàchúngtaphảichấpnhận.Đãkhôngdậptắtcácviệcđó,tôicòntặngcácđồcướpđượcđó,cácchiếnlợiphẩmđó,nhưlàphầnthưởngchínhđángchonhữngkẻtruynã.”[679]

ỞHuế,Vua vàHội đồngCơmật hết sức bối rối khi được tin từBìnhThuậnvàKhánhHòa.Trướctầmmứctolớncủacácbiếncốđó,họkhôngcònnghingờgìnữavềýđồcủaPaulBertmuốnsátnhậpbatỉnhphíaBắc,hayítnhấtlàtỉnhThanhHóa,vàovớiBắckỳ,vàđểchoNamkỳsátnhậphai tỉnh phíaNam[680]. Triều đình Huế cũng không phải không biết rằngngàynàomàquanlạivànhànhocholàVuađãthôngđồngvớichínhsáchsátnhập,thìngàyấyTriềuđìnhsẽmấthếtmọiuythế,tronglúcuythếcủaHàmNghigiatăngđếnmộtmứcđộkhálớnđủlàmchocuộckhởinghĩatáiphátcùnglúcởmọinơi[681].

b/ChươngtrìnhcủaAymonierTrung thành với các ý tưởng của mình, Aymonier cố xúi giục người

ChămchốnglạingườiViệt.BìnhThuận,nhưchúngtabiết,nơitrướcđâycó

mộtsốđôngngườiChămsinhsống.NhưnghiệnnayngườiViệtNamcầncùhơnvàthôngminhhơn,khaiphátừba,bốnthếkỷ.AymoniertuyểnmộlínhtrángtrongsốnhữngngườiChămđóvàđưamộtvàingườilênlàmChánhtổngvàcảTrihuyệnnữa.

Nhưngchínhsáchthậtcủaôngtalàchínhsáchthừasai.Dùlàngườivôtínngưỡng,AymonierquảquyếtrằngsứcmạnhduynhấtmàngườiPhápcóthểdựavàođểtrởthànhchủthậtsựcủaxứnàylànhữnggiáosĩthừasaivàcácconchiên.Đâylàlýdo:

“Bổnphậnchúngtalàbìnhđịnhxứsởnày,nhưngquyềnlợitốicaocủachúngtalàcanhchừngkhôngđểchosựbìnhđịnhđómộtngàykiaquaylạichốngchúngta.Nếucaitrịlàtiênliệu,chúngtaphảinhìnquabênkiacáckhókhănhiệntạiđểthămdòcácnguycơtrongtươnglai.

“Thếthì,mộtkhixứsởđượcbìnhđịnhrồi,mọingườiđềuđượcbảovệ,nhữngkẻhunghăngkhôngcòngọikẻkháclàphảnquốc,làtaysaichoTây,tấtcảđềulàmhòavớinhau.Khiđó,chúngtakhôngthểtincậyvàosựtrungthành,dùlàcóđiềukiện,ngoạitrừnhữngngườituyệtđốicóliênlụy,vàcáckẻcùngkhổbịcảhaiphíabạcđãilàcácconchiên.

“NếuTriềuđìnhHuếthấynhữngdodự,nhữngdọdẫm,nhữngphânvântrongchínhsáchcủaPhápcũngnhưthấysựbấtđồnggiữanhữngngườithihànhchínhsáchnàythì,tráilại,từlâuhọtinrằngcầnphảichiếnđấutrướcnhấtđểchốnglạimộtkẻthùhăngsay,khôngđộitrờichung,làkẻlàmmấtgốcgiốngnòi,chuẩnbịgiốngnòichosựđôhộcủangoạibang,đedọanềnđộclậpcủaxứsở-mộtkẻthùcótinhthầnbềnbỉ,kiêntrìmàchínhsáchcủaPhápkhiếmkhuyết.”[682]

Muốnbànđếnđề tài này, theoAymonier, cầnphải tuyệt đối từbỏ cácthànhkiếnchốnggiáosĩđangngựtrịởchínhquốc;và,nếuchẳngmaycókhinàocácthànhkiếnấyđượcđemdunhậpvàocácthuộcđịa,thìhậuquảsẽcựckỳtaihạichochínhsáchthuộcđịa:

“Cáchđâyhaihaybathếkỷ,nhàchínhtrịlỗilạcnhấthayngườichiếnsĩanhdũngnhấtcó thểbị lăngnhục trướccôngchúng,nếukhôngbịđàyải,khitheoTângiáo[naygọilàTinLành].Ngàynay,ởngoàimặtthìkháchẳn,nhưngtrongcănbảnthìcũngthếthôi:chiếcáotrùmcủagiáosĩbịnghingờ,vànhữngainghĩrằngcóbổnphậnbảovệchiếcáoấythì-ởmộtmứcđộnàođó-chínhhọcũngbịnghingờ,và lập tứcbịxemlàngười thuộcphegiáosĩ;thếnhưng,rồisẽcómộtngàylịchsửchắcchắnsẽlạiphánxétcáithànhkiếnmớinày,vìsựtaihạicủanó,đốivớiviệcthốngtrịtạicácthuộcđịa, cũng lớn bằng, nếu khôngmuốn nói là hơn, thành kiến cũ tại chínhquốc.

“Kẻ viết những dòng chữ này xin nói rằngmình tuyệt đối dửng dưngtrướccácvấnđềgiáođiềuhaythuầntúytôngiáo,chỉlưuýđếnnhữngliênhệ của các vấn đề này với công trình của Pháp ở Đông Dương. Thế thì,chẳngphảilàchínhmộttrongcácchađẻcủanềnĐệtamCộnghòaPhápđãnóiđến“kháchhàng tôngiáocủaPháp”vànói“chiến tranhchốnggiáosĩkhôngphảilàmónhàngđểxuấtcảng”đósao?Saukhiđãphungphítạixứnàycácthứquíbáu,vàngvàmáu,củanướcPháp,chẳnglẽvìmuốnhysinhchocácthànhkiếnđómà,mộtngàykia,chúngtaphảirútluinhụcnhã,thayvìtậndụngphươngtiệnhữuhiệunhấtchoviệcthốngtrịnướcAnNammộtcáchvữngchắcvàrấtkinhtế?

“KhikýHiệpước1884,TriềuđìnhHuếđãnghĩđếncácphươngcáchđểtiêudiệt cái sứcmạnhbí ẩncủacácconchiên.Để làmviệcnày,họdùngnhữngdànđạibácchống lạicáccơsởchúng ta tạiQuyNhơnvà tạiHuế.CácdànpháoởQuiNhơnbịloạitrừbởisựđềphòngcủaviênLãnhsự;cácdànpháoởHuếđãhoànthànhcôngviệccủachúngtrongđêm5tháng7năm1885.Chắcchắntừ1882,cólẽcòntrướcnữa,việctànsátconchiênđãđượcthảoluậnvàquyếtđịnhtạiTriềuđình,rồilầnlượtbịhoãnlạibởinhiềulýdo:cáichếtcủaTựĐức,việcbắnpháThuậnAn,sựbấthòagiữacácquanPhụ chánh.Tất cả đều đã được chuẩn bị, theomột kế hoạch đã được suyngẫmlâungày;mộtcuộc tànsát tôngiáovĩđại sẽdiễn racùngmộtngàytrêntoànquốc.VụtấncôngbấtngờchốngTướngDeCourcyngày5tháng7năm1885làmhỏngmệnhlệnhchung;nhưngvìđãtổchứcsẵnnêncácvụtànsátvẫntựđộngnổraởQuảngNgãivàlantrànxuốngphíaNam,giốngnhưmộtvụcháyvớinhiênliệucósẵn.Đólàđiềukhôngthểkhôngnhắclạimãi,trướccácthànhkiếncủangườinàyvàsựngudốt,thoáitháccủangườikia...Nếu40.000conchiêntrongsáutỉnhđóvẫncòn,tôisẽđủmạnhđểgiữxứ này dưới sự đô hộ của chúng ta và hầu như không cần đến quân độiPháp.”[683]

LàmthếnàođểtạothuậntiệnchosựpháttriểnảnhhưởngvàsứcmạnhcủaconchiênvàcủaPháibộtruyềngiáo?Phươngcáchdễdàngnhấtvàcóthể thực hiện được ngay là bắt tất cả dân lương phải bồi thường cho dângiáo.Chúng ta đừng quên rằng các tỉnhmiềnNamTrung kỳ nghèo, luônluôn bị đói khổ rình rập, và chỉ sống được nhờ công sức khó nhọc. Làmnghèo thêmngười dânđãquánghèo sẵnnày,Aymonier nghĩ là sẽ tạodễdàngchophongtràocảiđạo.

“Nếu có lúcnàomàdanhdựvàquyền lợi củanướcPhápkết chặt vàonhau, thìđóchínhlà trongvấnđềbồi thườngchoconchiên, trướchếtbởinhữngkẻđãsáthạihọ,vàsauđó làChínhphủAnNam, tráchnhiệmliênđới.ĐólàvấnđềquantrọnggấpbộivấnđềThuậnKhánhnày.TheoôngBộ

trưởngnói,TriềuđìnhHuếđòilạiThuậnKhánhmộtcách“khẩncấp”.Đólàquyềncủahọ,nhưngquyềnvàbổnphậncủachúngta,củaôngBộtrưởng,làđòi cả xứ phải bồi thường cho con chiên, cùng với những bảo đảm trongtươnglai...

“Chỉtính25đồnghay100quanPhápchomỗicáiđầucủaconchiênbịchặt,theocáclệnhcótrướccủaTriềuđình...,thìphảitrảchoPháibộtruyềngiáotạisáutỉnhliênhệmộtsốtiềnbồithườnglà2.500.000quanPháp,vàsẽtrảbằngđấtcôngnếukhôngđủtiền.Nếu,sauđó,cáiPháibộtruyềngiáođãtrởnêngiàu cónày lôi kéođượckhánhiềukẻ tân tòng, đểbùđắpnhanhchóngsốconchiênđãmấthoặcnhiềuhơnthế,nếungườiAnNamsẵnsàngcảiđạovìmộtđồngbạchaymộttúigạo,tựthâmtâm,tôithúthậtrằngtôikhôngcảmthấyngãlòngtínào.TrướckhigiaicấpgiáosĩtrởnênđángngạiởAnNam,sẽlàthờikỳmàmộtthiểusốconchiên-khámạnhđểkhôngaicó thểnghĩ tớiviệc tànsáthọ- làmchomọivụkhởinghĩađềukhôngthểxảyrađược.

“Cólẽngườitasẽnóivớitôirằng:“Nhưngôngđangđẩytớimộtchiếntranhtôngiáo”.Lýlẽnày,đượclặpđilặplạimàkhôngkhảosáttườngtậncácsựkiệnvàtìnhthế,sailầmtừcănbảnvìnókhôngkểđếncácvụtànsáthàng loạt có tính chính trị hơn là tôngiáo.Thật làmột lời vu cáo cố tìnhhoặcvôý thứckhi cho rằng,nhưngười ta thường làm,đangcómột cuộcchiếntranhtôngiáovàcảhaibênđềucólỗi;nơinàocácnạnnhântinrằngmìnhcóthể tựvệđược, thìhọđãcốgắnglàm,nhưngnhấtđịnhhọkhôngphảilànhữngkẻtấncôngtrước...

“Vậymàchúngtakhôngdámthẳngthắnủnghộconchiên.Tạinhiềunơi,nhữnghàkhắc,nhữngđốixửtàntệđượcdànhchohọ;khingườitasửdụngcác cách đối xử này, người ta tự biệnminh bằng cách gán cho con chiênnhữngsựnghingờđầyxúcphạm.

“Ởđây,cáchhànhxửcủatôithìkháchẳn.Tôitrừngtrịnặngnềbahaybốnconchiênđãlợidụngtìnhthếmớiđểtựđộngtrảthù,hayđểcưỡngđoạttiềncủadânchúng,nhưngtôilạithẳngthắnủnghộkhốingườibịápbức,vìđólàcônglývàcũngvìlàmviệcchochúngtamàhọphảichịusựápbức.Tôiđãralệnhthudụngvàluyệntậplớpthanhniên,màkhôngcógìtrởngạicả.ỞKhánhHòa,nơixảyracácvụtànsátlớn,tôiđãbắthọphảinộpđến10.000đồngtiềnbồithường...;tôicũngkhôngáingạigìvềviệcphânbổsốtiềnphạtvạtrênhuyệnNinhHòa;mongrằngPháibộtruyềngiáodùngcáckhoảntiềnđólậpthànhquỹcảiđạo,nếuhọthấyđiềunàytốt.”[684]

Đâulànhữngíchlợimàngười tacóthểrútđượctừsựchechởcótínhtoánkỹlưỡngđượcdànhchoPháibộtruyềngiáo?Và,saucùng,thếnàolàvaitròchínhtrịcủaGiaTôgiáo?

“TôikhôngcómộtmảymayýđịnhdùngkinhcầunguyệnhaycâyrảynướcthánhđểtruyềnbáPhúcâmchongườingoạigiáo,nhưngtôihoàntoànkhôngdửngdưngkhicácthừasainóivớitôirằngnếucáctỉnhđóvĩnhviễnđượcghépvàovớiNamkỳthìdânchúng,vìkhôngcònsợTriềuđìnhHuế,cácquanlạivàcácvụtànsátcótínhtrước,sẽcảiđạohàngloạt.Tôikhôngdửngdưngbởivì,trướchết,chínhđólàsựantoàncủacơsởthuộcđịacủachúngtatạixứAnNam.

“Ngay cả tạiNamkỳ, sự đô hộ yếuớt của chúng ta đã không đem lạinhiềutiếnbộvềtinhthần,bởivìcácconchiênởđâychỉchiếmmộtthiểusốcựcnhỏ,đểchokhốiđôngdânchúngtrởthànhconmồicủanhữngôngđạotựxưngcóphéplạvàcủacáchộikínngàycàngpháttriểntrongtươnglai.

“Vềphầntôi,nếuKhánhHòavẫncònsố3.000conchiênnhưtrướcđây,tôi có thểyêu cầu rút bỏđồnHònKhóivàgiữvững toànbộvùngThuậnKhánhbằngcácphươngtiệnriêngcủatôi...

“ĐiềumàtôixinchoPháibộtruyềngiáo,chínhlàđiềumàngườiAnhởẤnĐộđãcấpchocácthừasaiGiaTôgiáoPhápcũngnhưchonhữngmụcsưTinLànhAnh-đólàcônglý,làsựkínhtrọng,làcáctàitrợtươngxứngvớinhữngkếtquảhọđạtđượcởmặtgiáodụcquầnchúng.

“KếtquảđemlạibởinhữnggiáoviênthaythếcácSưhuynhởNamkỳ,đãgiảmsútmộtcáchtỷlệnghịchvớisựgiatăngchiphí.ChúngtakhôngthểkhôngnhắcmãiđiềunàychonướcPháp,lànướcmuốntạolậpmộtđếquốcthuộcđịaởNamkỳ:haitrămgiáosĩthừasai,trongmộtthờigianngắn,sẽcógiá trịbằng10.000người; thếcóphải làhọ tốnphí lắmchonướctachăng?Vậy,phải luôn luônnhớ lại lời nói củaGambettamà tôi đãdẫnởtrên.

“SựbànhtrướngcủaGiaTôgiáo,màchúngtacóthểgiúpđỡởđâybằngnhiều cách, nhưng vẫn không làmmất phẩm giá hay danh tiếng củamộtnước tựdo tư tưởng, khôngnhững củng cốnềnđôhộ của chúng ta tronghiệntại,màcảtrongtươnglai,vìnósẽcắtđứtmọimưumôcủaTrungQuốcbằngcáchlàmchùnbướcnướcnàytrongmọiýđồsátnhậpcủanó.Vìthế,phảiủnghộchosựbànhtrướngnàyhướngvềphíaBắc.

“Ngườitasợsựthốngtrịcủacáclinhmụcchăng?Cáingàymàconchiêncócơhộitrởthànhđasốsẽlàlúcphảitoantínhmộtchínhsáchkhác.Ngàyấy vẫn còn xa.Hiện nay,mối nguy hiểm lớn lao và cấp bách nằmở chỗkhác.NhìnởNamkỳ,ngườitacóthểnóirằngcácgiáosĩthừasainắmdânthường,đànbàvàtrẻcon.NhữngngườiAnNamcóhọcđềutrởnêndễhoàinghi; các viên chức bản xứ theoGia Tô giáo làm việc cho chúng ta, nóichung,đềukhôngphảilàkẻủnghộgiáosĩ;ngườiAnNamcóhọcđềurấtdễ

bịthươngtổnbởisựcanthiệpcủalinhmục.“Vậy,đặtnguyêntắcbồithườngquânbình,theođuổisựápdụngvớithận

trọngvà cươngquyết, ủnghộ rõ rệt các con chiên trongkhi vẫnkềmchếnhữnggiáosĩ thừasaivàcókhicònphảidậptắt lòngnhiệtthànhtháiquácủa họ nữa, theo tôi, là bước vào con đường đầy những kết quả phongphú...”[685]

Đó là chương trìnhmàngàiCông sứAymonier đã đề nghị lên choBộtrưởngHảiquânvàThuộcđịa,chươngtrìnhmàngàixemnhưlà“bảnchúcthưcủacôngbộc”;sựlợiích,theongài,là“khôngthểchốicãiđược”.

Chươngtrìnhđó(“lốihànhxửđầydanhgiávàcôngbằng,vàchắcchắnlàđườnglốiđúng”,theocáctừngữcủabảnbáocáo)đượcápdụngnhưthếnào,tạihaitỉnhvừamớisátnhậpvàovớiNamkỳ?Vềđềtàinày,chúngtacómộtbằngchứnglýthú,đượccungcấpbởiLanessan,lúcấyđanglàDânbiểuhạtSeine,đượcBộ trưởngNgoạigiaocửđiđiều traởĐôngDương.Lanessanviết:

“TrongkhiTriphủLộcsănđuổivàxử tửkhôngcầnxửáncáckẻ làmloạn, thìviênCôngsứdoNamkỳcửrabắtcácnhàgiàuđãcóthamdựítnhiềutíchcựcvàocuộcnổiloạnphảiđóngtiềnbồithườngchiếntranh.CácgiớichứcngườiAnNamvừađượcbổnhiệmbừabãiloviệcphânbổsốtiềnphảibồithường.Ngườitachobiết,nhờnúpdướibóngPháp,họkiếmđượcnhữngmón lợikếchsù trongcáccôngviệcvừagiản lượcvừa tự tiệnnhưthế.

“MộtquyếtđịnhđơngiảncủaviênCôngsứđủđểbắtcảtỉnhphảiđóngcác thứ tiềnphạt đó.Đây làmột ví dụvề cách làmviệc củaông ta.TỉnhKhánhHòalúcđầubịphạt1.000nénbạc,tứcđộ64.000quanPháp,rồigiaochomộtviênchứcngườiAnNamtùytiệnphânphốitrongdânchúng.QuyếtđịnhcủaviênCôngsứcócẩnthậnnóichodânchúngbiếtrằngsốtiềnphạtđólàvừaphảivìcuộcnổiloạnkhôngmạnhlắm.Ítlâusau,vịcaiquảngiáokhuNinhHòabịmưusáthụtbởimộtngườimàanhtabiết,vàanhtacóchỉrõchotôitênhọcùngchỗởcủangườiấy,thếmàviênCôngsứlạiphổquáthóasựtrừngphạt,ôngtabuộccảhailàngphảitrảchongườibịthương500đồng,vàtoàntỉnhKhánhHòabịphạtthêm1.000nénbạc,nhữngkẻcóliêncannhấttrongvụnổiloạn“haynhữngngườigiàunhất”phảichianhaumàtrả.Cũngkhoảng thờigianđó, chỉmộtquậnNinhHòamàbịxửphảibồithường 30.000 ngàn quan tiền (khoảng 25.000 quan Pháp) cho con chiêntrong quận. Thế mà, vào lúc tôi ghé qua Ninh Hòa, quận này có 45 conchiên,theolờicủalãnhtụcủahọ,ngườibịthươngmàtôiđãnóiởtrên,hay100theolờichứngcủavịthừasaitạiđịaphương.Tôinghĩlàkhôngcầnnóirõthêmnữavềnhữngbấttiệncủaphươngphápnày.Giaoviệcphânbổsố

tiềnphảibồithườngvàotaycácviênchứcAnNamkhôngđượccoilàthanhliêm,trongmộtxứhỗnloạnvìnộichiếnmàsựtốcáonhaulàvũkhíthôngthườngcủacácphephái,cóthểnóichắcrằnglàmnhưthếlàxúigiụclạmdụng.Lạmdụngvẫnthườngxảyra.

“Tổngsốtiềnphạtdocácviênchứccótráchnhiệmthuđược,theolờicácgiớichínhthức,vượtquá1/3consốđãnộpvàoquỹbồithườngchiếntranh.

“Mặtkhác,sựtốcáo,sựtrảthùcánhân,việcbắtbuộcnhữngPhậttửbồithườngchocáctínđồGiaTôgiáođãgieorắctrongdânchúngcủahaitỉnhkhốnkhổnàynhữngmầmmóngcủachiarẽvàcủanộichiến,vàkhôngsớmthìmuộnchúngcũngsẽsinhranhữnghậuquảđángbuồn.

“Kẻthiệtthòitrướctiênlàảnhhưởngcủachúngta,vìngườitasẽquichochúngtatráchnhiệmvềnhữnglạmdụngđó.Vảlại,tấtcảnhữnggìđãxảyratạihaitỉnhấyhìnhnhưphátsinhtừchínhsựlãngquênmọinguyêntắccaitrịvàmọilềthóichínhtrị.SốthunhậpdocáckhoảnphạtgọilàbồithườngchiếntranhđóđãkhôngđượcđưavàongânkhốcủaNamkỳ,cũngkhôngvàongânkhốcủaTrungkỳlànơihai tỉnhBìnhThuậnvàKhánhHòaphụthuộc.Màchỉđơngiản lànóđượcNhaNội trịSàiGònký thácvàongânhàngHongkongShanghaiBank;và,bằngcácchiphiếuđơngiản,viêngiámđốcNộitrịcóthểrútrabấtcứlúcnàovàdùngvàobấtcứviệcgìtùyý.

“Vềphầnôngta,nhàcaitrịdoChínhphủNamkỳđặtlênđứngđầuhaitỉnhấyđã tựý lập ravà thucác thứ thuế,đã tựquiđịnh tỷ suất cho thuếruộngvàtựquyềncholãnhthầuviệcbánthuốcphiện,muối,thuthuếquan,v.v...,ôngtatựthuvàchiphầnlợitứctừcácnôngtrạicủamình,vàkhôngaicóthểcandựgìđượcvàocáchoạtđộngtàichánhcủaôngta.ÔngtađuổihếtcácgiớichứcAnNamrakhỏithànhBìnhThuận,pháhủynhàcửacủahọ, triệthạngôichùasắc tứvàbắtdânđi làmsưudịchchuyểnnhữngvậtliệulấyđượctừcácnơibịpháhủyđóđếnnơimàôngđãchọnđểlàmtrúsởcủamình,mộtnơicáchbiệtvớimọinhàởkhác,trongmộtcáivịnhbỏhoangvàkhôngtrồngtrọtđược,nhưngquảlàrấtđẹp,vịnhCamRanh.Hiệngiờ,người tađangdùnggỗtừcácchùavà từcácnhàcủanhữngviênchứcAnNamđểdựngtrúsởchoviênCôngsứ,nhàởchonhânviêncùngdoanhtrạichođámlínhcơcủaôngta.

“ĐểchocácviệclàmấykhôngbịgâytrởngạibởicácgiớichứcAnNam,ông tađãđuổihếthọđivà thay thếhọbằngnhữngngườimớiđến từSàiGòntheosựlựachọncủamình[686].

“...Tómlại,tấtcảnhữnggìxảyraởBìnhThuậnvàKhánhHòađãxảyranhưthểhaitỉnhnàylàmộtvươngquốcđộclậpvàngườicaitrịmàtôinóiđếnlàmộtôngvuachuyênchế.”[687]

Aymonier đã ra lệnh phá hủy không những chùa chiền và nhà của cácquanlại,màcòncảhaithànhPhanRí(BìnhThuận)vàDiênKhánh(KhánhHòa),rồinhườnghai thànhnàychoPháibộtruyềngiáođểđổilấylờihứalongtrọnglàsẽđịnhcưtạiđómộtsốgiađìnhGiaTôgiáođủđểtiếtkiệmcácđồnbótmàđánglẽraôngtabuộcphảiduytrìtạiđó[688].

SaukhichiếmBìnhThuậnvàKhánhHòa,Filippini,kẻ theochínhsáchsát nhập dù phải đi đến chiến tranh hủy diệt[689], đã cốmở rộng sự xâmchiếmraPhúYênvàBìnhĐịnh.Nhằmmụcđíchnày, tháng1năm1887,Namkỳmởmộtcuộctiếnquânmớivàohaitỉnhtrên.TriphủLộc,vừađượcgiớichứcPhápvinh thăng làmTổngChỉhuymộtquânđoàn, lập tức thựchiệnngayởPhúYênvàBìnhĐịnhnhữnggìmàôngtađãlàmởBìnhThuậnvàKhánhHòa.Ôngtatựlậplạicácloạithuế,danhsáchnhữngngườitheođạoGiaTô,danhsách“nhữngkẻlàmloạn”đãkhuấtphụchaychưakhuấtphục,sổtàisảncủacácthânhàovàmộtloạtcácđiềutrakháccótínhchấtgây lo sợnghiêm trọngchongườidânhiền lành.Ông ta cho lệnhgọi cácviênchứcAnNamcaocấpnhấtđếnchầuởnhàông,cácngườinàykhôngdámkhôngtuân,bởivìhọthấymộtsốđạidiệncủaPhápcũngđếntậnnhàôngthayvìmờiôngđếnnhàhọ.ĐãđượcThốngsứNamkỳbanchochứcTổngđốcdanhdựhaitỉnhBìnhThuậnvàKhánhHòa,TriphủLộcralệnhchogiớichứctỉnhBìnhĐịnhphảixuấttiềncủatỉnhrađúcchoôngtacondấuTổngđốcbằngbạc,vàôngtatựphongmộtchứcmới,TổngđốcKhâmsaihaitỉnhPhúYênvàBìnhĐịnh.

NhưngcáccốgắngcủaChínhphủNamkỳnhằmsátnhậpcáctỉnhphíaNamcủaTrungkỳđãkhôngthànhcông.BộNgoạigiao,saucáccanthiệpcủaBihourd,người thaythếPaulBert làmTổngKhâmsứtạiTrungkỳvàBắckỳ,đãchốngviệctáchcáctỉnhđókhỏiTrungkỳ,vìxétthấymộtcáchcólýrằngmộtbiệnphápnhưthếcónguycơtướcmấtcáichútítuytíncònsót lại củaĐồngKhánh, làmmếch lòng các quan lại đã thuận theoPháp,xâmphạmthôbạolòngyêunướccủangườiViệtvàlàmlớnmạnhmộtcáchnguy hiểm hàng ngũ những người chiến đấu chống Pháp[690]. Sau nhữngtranhbiện sôi nổigiữaBộNgoạigiao, ủnghộBihourd,vàBộThuộcđịa,ủnghộFilippini,ngườitađồngýrútquântừtừ.

ĐiềuđánglưuýtrongtoànbộvụnàychínhlàchínhsáchGiaTôgiáocủaAymonier, tácgiảcáccuộchànhquândãmanvà tànbạođó,đượcnhữngngười có tráchnhiệmvề chính sách thuộcđịaởParis cũngnhưởHàNộinhấttrítánthành.BộHảiquânvàThuộcđịađánhgiábáocáocủaAymonierlà“tàiliệuquantrọng”và“rấtlấylàmvinhhạnh”đượcsớmbiếtcácnhậnxétcủaBộNgoạigiaovềcácýkiếntrìnhbàytrongđó.BộNgoạigiaocũngmột mực ca ngợi các “cố gắng tốt đẹp mà Công sứ ở Thuận Khánh của

chúng tađãnỗ lựcvới tinh thầnchính trịvà lòng tận tụycaođộđể, trongmộtthờigiantươngđốingắn,táilậptrậttựvàthanhbìnhtrongmộtxứquáhỗnloạnthuộcquyềncai trịcủaôngta”.Bộnàythấyrằng“ngoàimộtvàiđiểmcó thểhơi thái quá, nói chungnhữngýkiến củaAymoniervề chínhsáchđốivớiconchiênđều rấtchí lývà thực tế.Vả lại,nhữngýkiếnnàykhôngcógìmớilạđốivớiBộtôi,vốnđãtừngnhiềulầnchủtrươngnhưthế,vàtựthấycóbổnphậnphảilolàmsaochocácphụngsựmànhữnggiáosĩthừa sai đã làm cho nước Pháp tại Đông Dương nhận được phần tưởngthưởngxứngđángvàchínhthứccủaChínhphủnướcCộngHòaPháp.”[691]

VềphầnPaulBert,kẻ“chốnggiáosĩcuồngnhiệt”này,“kẻthùquyếtliệtcủaGiáohội”này,đãviếtchoFilippini,trongthưđềngày15tháng10năm1886,nhưsau:“Đường lốiđúngđắn làhãyđểchoviênCôngsứkhéo léonày,ngườivừamớichứngtỏkhảnănghànhđộngthựcsựcủamình,tiếptụccôngviệcmàôngtađãbắtđầutốt.Chươngtrìnhmàôngấyđãtrìnhbàyvớiông,tôithấylàkhônkhéovàtôihoàntoànđồngý;ôngấybiếtquánhiềuvềngười và việc ở Trung kỳ nên không làm gì vượt quá mục tiêu phải đạtđâu.”[692]

SauviệcrútquânkhỏiBìnhThuậnvàKhánhHòa,Aymonier,trởvềPhápvìbệnhgan,đượcbổlàmGiámđốcTrườngThuộcđịa.Trongmộtbáocáodàivề“tìnhhìnhchínhtrịởĐôngDương”,viếtnăm1889vàgởichoThứtrưởngThuộcđịa,GiámđốcAymonierđềnghịmột loạtbiệnphápcầnápdụngởViệtNamđểcứuvãntìnhhình“mỏngmanhvànguyhiểm”mànướcPhápđangmắckẹt.Đâylàphầntómtắt:

1.Thiếtlậpnềngiáodụctrênmộtcănbảnmới,nhắmtrướchếtđếnviệcđemđếnchoquầnchúngmộtvốntiếngPháphếtsứcđơngiản.

2.TàitrợchocácPháibộtruyềngiáo,mộtviệclàmcóýnghĩachínhtrịrấtcao,lấycớlàđểdạytiếngPháp.

3.ĐòihỏisựgiúpđỡtuyệtđốicủanhữnggiáosĩthừasaivàyểmtrợviệctuyểnmộhọởPháp.

4.Luyện tậpkhôngồnàovàcũngkhôngphô trương toànbộ lớp thanhniênGiaTôgiáovàtổchứchọthànhquântrừbị.

“Nếucácbiệnphápấyđượcápdụngkhéoléo,bímật,vớitinhthầnliêntục,khônglàmmếchlòngnhữngđốithủđanghinhấtchưabiếtướclượngtầmvóckhólườngcủacácbiệnphápnày,chúngtatínhtrướclàtrongvòngbanămsẽcómộttìnhthếvữngvàngchophépthuộcđịanàyđốidiện,mộtcáchkhôngphảiquálosợ,vớiviễntượngmộtcuộcchiếntranhcủaPhápởchâuÂu.”[693]

GiữacácbiệnphápdoGiámđốcTrườngThuộcđịađềnghịvàcácbiệnpháp do giámmục tại HàNội Puginier chủ trương, có chỗ nào khác biệtchăng?

B.ChínhsáchxâmlăngởBắckỳvàởcáctỉnhphíabắcTrungkỳTạiBắckỳcũngnhưtạicáctỉnhbắcTrungkỳ,thựcsựkhôngphảiToàn

quyềnhayTổngKhâmsứcaitrị:ngườichủthựcsựcủacácvùngnàylàcácquânnhân.ĐượcđặtnganghàngvớiviênToànquyềnởghếlãnhđạoLiênhiệpĐôngDương[694],đượctrangbịnhữngquyềnhànhhếtsứctolớn,vịTưlệnhđoànquânchiếmđóngPhápkhólòngkhônglàmchínhtrị,chínhtrịđókhólòngkhôngkhácvớichínhtrịcủanhàcầmquyềndânsự,cũngkhólòngkhôngphùhợpvớiđườnglốicủagiáosĩthừasai.

Vìthế,tạiBắckỳ,quânđộitiếptụcgiaochiếnchốnglạinhữngngườidânđãbiếnthànhcácđámquânôhợp,langthangvàđóikhát,trongmộtxứđãtrởthànhtrườnghọcchiếntranhchosĩquanPháp[695].DocácbiệnphápcaitrịtrựctiếpcủaRichaud,vàiCôngsứPhápbịbuộcphảicaitrịkhôngcósựgiúpđỡcủacácquanlại,họkhôngcònbiếtđượcnhữnggìxảyratrongtỉnh,vìcáctỉnhnàyquárộngđểhọcóthểđóngvaitròmànềncaitrịgầnnhưtrựctiếpđòihỏi.Dođó,cácquânnhândầndầnnắmlấycôngviệcởBắckỳvàđidầnđếnchỗthaythếcácgiớichứcdânsựtạicáctỉnhởmạnBắc,nơichiếntranhvẫncònácliệt, trongkhivùngđồngbằngcàngngàycàngthoátkhỏitaycủacácĐạidiệnTriềuđìnhHuế[696].

TạiTrungkỳ,cácgiớichứcquânsựcốtướclấybatỉnhphíaBắc.ToànquyềnPicquetviếtchoThứtrưởngThuộcđịa:“Tôikhôngthểlàmchochínhsáchcủatôichiếmưuthắngđốivớichínhsáchcủaquânđội,chínhsáchhọvẫnchủ trươngsátnhậpba tỉnhBắcTrungkỳvàoBắckỳ.KhiđếnviếngHuế,tôiđãhứavớicácquanPhụchánhlàchấpnhậnđòihỏicủahọ;họrấtthathiếtvớiđòihỏinàyvìThanhHóalànơichônnhaucắtrốncủaHoàngtộc.VịTướngđãchấpnhậnbiệnphápđóvàkhôngcóýkiếngì,nhưngbâygiờlạituyênbốrằngcáctỉnhThanhHóa,NghệAnvàHàTĩnhthuộcvềBắckỳtrênmặtđịalývàchiếnlược”[697].DomộtquyếtđịnhcủaTướngBichot,cáctỉnhấyđượcđặttrongquânkhuSơnTây.

Cácquânnhânnhìn thấychỗnàocũngcókhởinghĩa.Mỗibiếncố,dùnhỏđếnđâu,trongmắthọ,cũngđềudosựđiềukhiểncủaTriềuđình,chắcchắnđangnghiềnngẫmvàimưumômới.Trướcsựchốngđốiâmthầmvàbềnbỉđó,thậtlàđiênrồmớirútquântrúphòngkhỏicácvịtrícủahọ[698].“TôihếtsứcnghingờnhữngngườiAnNamvànhấtlàTriềuđìnhHuế,xưanayvốnlàvàcònlàkẻtửthùcủachúngta”,TướngBichotđãtuyênbốnhư

vậy,khôngmộtchútquanhco[699].Đốivới cácgiới chứcdân sự, tình thếởTrungkỳphải rập theokhuôn

mẫuNamkỳ,tứclà:chấmdứtgiaiđoạnxâmlăngvàduytrìmộtlựclượngtrú phòng bình thường.Trái lại, đối với các giới chức quân sự, thì nhữngngười,nhưKhâmsứHectorởHuế,chủtrươngmộtchínhsáchhòabìnhvớiTrungkỳ,nhấtđịnhlànhữngthứ“đồchơicủaTriềuđình”vàlà“nôlệcủaHộiđồngCơmật.”[700]

SựchốngđốidứtkhoátcủacácgiớiquânsựởBắckỳđốivới“nềnbảohộhòabình”làmtêliệtmọihànhđộngcủacácKhâmsứởTrungkỳ;côngtácchínhtrịcủacácvịnàykhóhòahợpvớicácđòihỏicủaquânđộiluônluônmuốncómặttrongmộtxứđãbịchinhphục.MặcdùphủToànquyềnđượcgiaophónhữngquyềnhànhrộngrãi,sựhiệndiệncủamộtđoànquânchiếmđóngmàvịChỉhuychỉtùythuộctươngđốivàoviênToànquyền,đãlàmtrầmtrọngthêmnhữngkhókhănmàngườiPhápđangcốgiảiquyết.Họkhôngđồngýnhautrênbấtcứvấnđềgì.KhiviênToànquyềnyêucầudẹpđimộtcáiđồn,vịChỉhuytrưởngtrảlờingượclại,rằngđólàmộtđiểmcầntăngcường,rằngmộtcuộckhởinghĩasắpdấylêntạiđó.Cácsĩquanđòiduytrì ở Trung kỳ các đồn bót tại các nơi mà các Công sứ nhất trí đòi dẹpbỏ[701]. Các giới chức dân sự cho rằng việc chinh phục lãnh thổ đã hoànthànhvàbâygiờ làgiaiđoạnphải làm“cuộcchinhphụccon tim”.Nhưnglàmsaohọcóthểlàmđượcđiềunàykhicòncómặtcácquânnhânchỉmuốnkiếmchuyệnđểđánhnhau?

“[Người ta thường thấy] những toán lính bản xứđi cướpbóc các làng.Thường thì người ta để cho họmặc sức hoành hành, nhưng cũng có khingườitađốixửvớihọtươngxứngvớiviệchọlàm.Thếlà,khitrởvềtrạihọlàmnhưthểhọlànạnnhân,lậptứcmộttoánlínhvõtrangkéorakhỏitrạivà,theosựchỉdẫncủabọnăncướp,toánlínhnàyhànhhạvàbắtgiữkhôngphânbiệtnhữngthânhàomàchúnggặp.”[702]

Giớidânsựkhôngsaolàmchongườitatuânlệnh:nhữngquânnhâncứgiữlấyquanđiểmcủamình.Họcũngcónhữngtintứctìnhbáoriêngcủahọvà chỉ tin vào đómà thôi, vì theo họ chỉ những tin đómới là chính xác.Nhữngtintứctìnhbáomàtheođógiớiquânnhânthànhlậpchínhsáchchinhphụccủahọxuấtpháttừđâu?Chúngtađãbiếtrồi:từnhữnggiáosĩthừasai,đặcbiệtnhấtlàtừGiámmụcPuginier[703].

TrongthờiRichaud,quanhệgiữagiớiquânnhânvớigiớidânsự,vàgiữaviênToànquyềnvớicácthừasairấttốtđẹpbởivìRichaudđãtrungthànhđitheochínhsáchcủagiớiquânnhân[704].Picquet,vìmuốnchấmdứtphươngpháp của người tiền nhiệm, đã gặp phải sự chốngđối dứt khoát của giám

mụctạiHàNội:“Vịgiámmục tạiHàNộivừa thôngbáođến tôimộtvăn thưbáonguy

mà,theolờiôngtanóivớitôi,ôngtadựđịnhgởichoBộ.“Vănthưnàythựcrachỉlàbảnsaocủacácvănthưcùngloạimàôngta

đã gởi cho tôi. Không phủ nhận kinh nghiệm của giámmục Puginier vềngườivàviệcởBắckỳ,tôikhôngmấynghĩrằngôngtacóđầuócrộngrãi.Ông ta chỉ đứng trênquanđiểm tôngiáovàđemhết sứcmìnhđể lôi kéonướcPhápvàomộtchínhsáchtíchcựchơn,chínhsáchchinhphục,nóchophépconchiênrốtcuộcnắmvaitròtrọngyếu.Đólàmộtthamvọngrấttựnhiên,nhưng thamvọngđómang theonhữnghậuquảnguyhiểm,nếunókhôngđượclàmdịubớtbởingườiđạidiệncủaChínhphủ,làkẻphảiđứngtrênmộtquanđiểmcaohơn,vàlàmgiảmbớtnhữnghăngháihơiquávịlợicủaôngta.Từngàytôiđếnđây,cứmỗilầncóvấnđềdẹpbớtđồnbót,rútbớtquânsố,giảmbớtquyềnhànhnàođócủagiớiquânnhân,Tòagiámmụcliềnđượcthôngbáongay,vàlúcnàotôicũngnhậnđượcmộtvănkiệnbáonguy giống như văn thư mà tôi đang nói với ông Bộ trưởng. Vì thế, tôikhônglưutâmgìtớiđiềuđóvàchỉnóivớiôngBộtrưởngtrongtrườnghợpvăn thư của Giám mục Puginier đến tay ông...” (Văn thư Toàn quyềnPicquet,28/6/1890)[705].

“ỞTrungkỳ,chắcchắnlànhữngthừasaiđãsailầmkhiphóngđạinỗilosợcủahọ,họlàmmọicáchđểngănchậnsựrútquân.Ngoàiviệchọtìmthấyởquânđộimộtbảođảmanninhlớnhơn,lúcnàohọcũnghyvọngsựchiếnthắngcủamộtchínhsáchmạnhmẽ,nhờcácbiếncốbấtngờ,nóchophépconchiênvượt lênhàngđầu.Nếucómột lúcnàođóchínhsáchnàythànhtựu,thìđólàcôngviệccủathờigianvàthậtlàrấtnguyhiểmnếuthúcbách.Đólàđiềuhọkhôngmuốnhiểu,vàlàđiềuđãgợilênmọichỉtríchcủahọ”(VănthưToànquyềnPicquet,28/7/1890)[706].

“Biếnđộngxảyra,saukhitôirờiHàNộiđiSàiGòn,đãlàmchovịKhâmsứsửngsốt,tìnhtrạngôngtachưađủvữngvàngđểchốnglạisựphảnứngvàđểlậplạigiátrịthựcsựcủanhữnglờiđồnđãibáonguydonhữngkẻchủtâmgâysựchỉtríchầmĩđốivớiviệcrútquânđãloanra.Tôilấylàmtiếc,trongdịpnày,khinhậnthấysựcốchấpcủaGiámmụcPuginier,làngườiđãgởichotôimộtloạtđedọatrongmộtđiệntínchínhthức,màtôinghĩlànênđừngtrảlời.

“...Tôikếtthúcbằngcáchlênánnhữnglờiđồnđãibáonguymàngườitacố loan truyềnkhi tôi vừađến, vềviệcđàn áp tôngiáo cũngnhưvềmưutoantấncôngcủaquânđộiTrungQuốcđóngchungquanhMôngCái,nhữngtinđồnkhiếnchúng tađãgởimộtpháohạmđến thànhphốnày,cùngvới

việcyêucầugởităngviện;tôiđãđếnHảiPhòngkhásớmđểkịpthờingănchậnbiệnphápsau.

“Hiệnnay, sựđànáp tôngiáochỉcó trong trí tưởng tượngcủavịgiámmục,ôngnàychoviệchaihaybagiáosĩthừasailàmbậytựchuốclấysựtrảđũa,bởilòngnhiệtthànhtráimùacủahọ,làsựđànáptôngiáo.QuảthậtlàcómộtlinhmụcngườiAnNambịchặtđầutrongvùngYênThế,nhưngôngtađãkhinhsuấtlưulại24giờ,tựnguyệnhaybắtbuộc,trongmộtđồnlínhcủachúngta,rồitrởvềgiữađámgiặccướpcóítnhiềuthôngđồngvớicácthừasaiTâyBanNha,ngườitachỉkếtchoôngtatộiphảnquốcvàtrừngtrịtheo lời kết tội đó. Tôi thu lượm tin này vừa ở TướngGodin vừa ở viênKhâmsứ.

“CònvềýđịnhthùnghịchcủaChínhphủTrungQuốc,conngáoộpthựcsựđượcsửdụngchocácýđồvịlợi,sauđâylàbảnsaobứcđiệntínmàtôinhậnđượchômquatừChủtịchUỷbanPhânđịnhRanhgiới:“Đãnhậnđiệntínbáonguycủaviênchỉhuyvùng.ChủtịchLykhiđượchỏi trả lời rằnghoàntoànyêntĩnh,tuyệtđốikhôngcógìphảisợ”...(VănthưmậtcủaToànquyềnPicquet,ngày26/12/1890)[707].

“CácgiáosĩthừasaiởQuảngNgãi,docảmthấysựanninhcủacácconchiêncóphầnđángngại,đãloantincósựchuẩnbịkhởinghĩa.Tôivẫnchỉxemcácbáocáocủahọcómộttầmquantrọngrấtnhỏvìnămnào,cũngvàothời gian ấy, thành phầnGiaTô giáo của tỉnh này cũng biểu lộ nỗi lo sợtươngtự,vàtôichẳngngạcnhiêngìvềsựkiệncáithờikỳkhốnkhổmàhọvừa trải quađã làmchomột sốbấtmãn trở thành sâuđậmhơnvànhữngkhiếunạithôngthườngtrởnênvangdộihơnsựthực.VịCôngsứtỉnhnàyxúcđộngvàđãchuyểnchovịKhâmsứcácbứcthưcủaPháibộtruyềngiáođangnghingờcácýđịnhtươnglaicủavịChỉhuytrưởngSơnPhòngởNgãiĐịnhvà longạicácphươngcáchhànhđộngcủaông ta.Nhưng, trongbảntườngtrìnhcácbấtbìnhnày,cũngnhưtrongbáocáocủavịPhóKhâmsứDelaNoé,đượcgởiđếnQuảngNgãiđểghinhậnthựctếcủatìnhhình,vàcũng như trong báo cáo của các nhân viên sở khai thác quế, đóng tạiTràBồngvàCổSam,ôngHectorkhôngtìmramộtbằngchứngnàohaymộtdấuhiệunàocótínhchấtbiệnminhchocácbiệnphápvàcácdựphòngđượcyêucầu.NếunhưcáclosợcủaPháibộtruyềngiáothựcsựxảyra,chúngtasẽkhôngngầnngạicó tháiđộvớiviênquanấyvà sẽdùngnhữngbiệnphápthíchứng”(VănthưcủaToànquyềnPicquet,ngày26/4/1890)[708].

“Cáctỉnhkháchoàntoànyêntĩnh,kểcảQuảngBìnhvàQuảngTrị,lànơimàmớiđâycácthừasaiđãvẽtìnhhìnhchínhtrịbằngcácmàusẩmtối.Cácbiếncốđãchứngminhrằngcácnghingờcủahọđềucăncứ trêncáchiểulầm,trêncácsaiphạmcủacáctínđồGiaTôgiáobảnxứđãlàmbậyvìlòng

nhiệtthànhtháiquá...”(VănthưcủaToànquyềnPicquet,ngày29/11/1890)[709].

“TạiQuảngNam,cácthừasaiđãtrìnhbàycácnỗilosợmàchuyếnđithịsátcủaviênCôngsứtỉnhcũngđủchothấylàthêudệtvàhoangđường...Tôikhôngnhậnthấy,vàkhôngmộtvịCôngsứnàoởTrungkỳthấyhơntôi,làcónhữngdấuhiệuthựcsựcủachiếntranhtôngiáo.Cảnhhỗnloạntạimộtsốtỉnhkhôngmangtínhchấtmộtcuộcchiếntranhtáikhởigiữadângiáovàdânlương.Thếnhưng,nhữngthừasailuônluôncókhuynhhướng,nhưtôiđãtrìnhbàynhiềulần,chỉdựavàonhữngtintứcphóngđạiđểtinrằngcáchỗn loạn kinh khủng của năm1885 lại sắp bùngnổ.Đó là trạng thái tinhthầnđángtiếcnơihọ,nhấtlàhọđãlàmchosứcmạnhvàuytíncủacácbáocáocủahọvềcácviệcnộibộtrongtỉnhbịkémgiátrịsovớitrườnghợphọbiếtvượtquamọibậntâmvàloâutưởngtượng”(BáocáocủaKhâmsứtạiTrungkỳgởiToànquyền,ngày17/10/1890)[710].

“Nhữngtranhchấptôngiáokhôngcóvẻtáisinh,mặcchocáctintứcbiquancủanhiềugiáosĩ thừasai.TạiThanhHóa,giámmụcPuginier,đượcthôngtinkhôngchínhxác,đãđemđếnchocácconchiêncủaôngta-khônglàbaonhiêuvàkhôngmấyhiếuđộng-nhữngnỗilongạimàvịCôngsứtỉnhkhôngchiasẻtínào.PháibộcủaGiámmụcPineau,gồmcáctỉnhHàTĩnh,NghệAnvàmộtphầnQuảngBình,đãlàvàcólẽcònlàvùnghỗnloạnnhất;lúc này lại rất yên tĩnh...” (Báo cáo củaKhâm sứ tại Trung kỳ gởi Toànquyền,ngày9/7/1890)[711].

TừThanhHóađếnBìnhThuận[712],tứclàtấtcảcáctỉnhcủaTrungkỳ,chiến thuật của cácgiáo sĩ thừa sai là loan truyền các lời đồnđãi về tổngkhởinghĩavàvềchiếntranhtôngiáođểthúcđẩygiớichứcPhápápdụngởTrungkỳchếđộđôhộhiệnhànhởBắckỳvàlàmtiêutanluônchútítđộclậpcònđượcnhượnglạichoTriềuđìnhHuếvàchocácquanlạiởTrungkỳ,nhữngkẻtửthùcủahọ.Vìthế,họđặcbiệtcốgắnglàmlộravaitròmờámcủaTriềuđìnhHuếtrongtìnhtrạngloạnlạcởBắckỳ:lờibuộctộinàyđượcgiớichứcquânsựưuái,nhưngkhôngthuyếtphụcđượcToànquyềnPicquetcũngnhưKhâmsứHector.

“Sựgiámsátmàtôithựchiệntrênthưtừvàtrênsựviệc,Hectorviết,sựkhảosátkỹcáckhuynhhướngvàcácliênhệcủatừngngười-cóthểkhôngđầyđủlắmvìsựthiếuhiểubiếtcủatôivềtìnhhìnhBắckỳ-đãkhôngchotôimộtbằngchứngnàovềhànhđộngmờámcủaChínhphủHuế.TôiquinguyênnhâncủaphongtràonổiloạnchoviệcTrungQuốccólẽđãđểviêncựuPhụchánhThuyếttrởvềhaychoviệcôngnàyđãdễdàngliênlạcvớiTánThuậtnổitiếng.

“CácthừasaiởBắckỳ,tráilại,nghĩrằngTriềuđìnhkhôngđứngngoàitìnhtrạngđóvàôngBonnalngãtheoquanđiểmcủahọ.TôikhôngbiếtgìvềgiátrịcủanhữngtintứccủacáclinhmụcTâyBanNha,nhưngtừmộtnămnayđãhailầntôibáochoôngBộtrưởngbiếtnỗibiquantháiquácủaPháibộtruyềngiáoPhápởBắckỳkhihọnóivềTrungkỳ,vàkếtcụcđãchứngtỏcácdựkiếncủatôilàđúng”[713].

Tómlại,cácquânnhânvànhữnggiáosĩthừasai,mộtbên,ToànquyềnPicquetvàcáccộngtácviêndânsự thâncận,bênkhác,đãchủtrươnghaichínhsáchđốinghịchnhauhẳn.Họkhôngđồngývớinhauvềđiềugìcả,trừsự nhận thấy tình hình càng ngày càng khó khăn. Dù được Constans chechở[714] vàđượcgiaophóviệc thựchiệnchính sáchcủaôngnày,Picquetvẫn không thuyết phục được giới quân nhân chấp nhận quan điểmmình,trongkhivaitròvàhànhđộngcủagiớinàychiếmưuthếtạiBắckỳvàcócơpháhoại“lábàihòabình”củaôngtaởTrungkỳ.

GiọngđiệugắtgaovàgâyhấntrongnhữngthưtừcủaBộThammưu,sựphóngđạitrêntừngbiếncốnhỏ,nhữngrắcrốiđủloạidocácviênchỉhuyquânsựgâyrahìnhnhưđểlàmtêliệthoạtđộngcủacácquanlạivàcácviênchứcPháp, những cạnh tranh trênmọi việc, nhữngganh tị nhỏmọnhằngngày,làmchosựliênkếtgiữagiớidânsựvàgiớiquânnhânkhôngthểcóđược,trướcnhữngkhókhănchung.

Chia rẽnhư thế,dư luậnPhápcầncó, trênđầunãocủabộmáycai trị,nhất làởBắckỳ,mộtnhânvậtcóuyquyền.DođómàLanessanđượccửsangĐôngDương.

III.PHƯƠNGPHÁPLANESSANLanessanđãđếnĐôngDươngnăm1887, khi còn làDânbiểu, để thực

hiệncuộcđiềutrachoBộNgoạigiao.Lúcđó,ôngđãđượcchúýnhờcácbàiviếtvangdộicủaôngđăngtrênbáoLeCourrierdeHaiPhong,trongđó,ôngnghiêmkhắcchỉtríchchínhsáchthôntínhvàứcchếđượcápdụngmộtcáchhunghãnbởinhữngngườikếvịPaulBert.Đểthaythế,vịDânbiểuhạtSeinenàyđãnhiệtliệtbênhvựcchínhsách“bảohộthànhthậtvànhânái”,làchínhsáchmàkhitrởthànhToànquyềnôngđemraápdụngởĐôngDương.

A.ChỉtríchchínhsáchnôdịchhóaTronglầnlưutrúngắnngủitạiViệtNamnăm1887,Lanessanđãcóthể

tựmìnhnhậnratìnhhìnhnguyhiểmởBắcvàTrungkỳ.Trôngbềngoài,xứnàyđãđượcbìnhđịnh;trênthựctế,nóđangởtrongmộttìnhtrạnghỗnloạnmàmọingườiđềucảmnhậnđược,mọingườiđềunóiđến,nhưngkhôngaidámbáochochínhquốcbiết,bởivìnỗilongạivàsựbấtmãnđangngựtrịxứnàyxuấtpháttừchínhsáchcủacácgiớichứcPháp,củatháiđộcủahọ,

củatừngcửchỉvàhànhvicủahọ.Trướchết,lànỗilongạivàsựbấtmãncủaTriềuđìnhvàcủaquanlại.TừngàyTướngDeCourcyđivàocungvuavới1.000quânbinhhộtống

đểtrìnhủynhiệmthư,thìngườiPháp,trừPaulBert,đãkhôngngừngđốixửvớiTriều đìnhHuế và quan lại như thểmình là ông chủ nghiêmkhắc vàhung bạo. Với các quân nhân thì điều này không có gì đáng ngạc nhiên.Nhưngtháiđộnàycũngđượcthấynơimộtsốviênchứccaitrịdânsự:

“ĐãkhôngbiếtgìvềphongtụccủangườiAnNam,lạikhôngchịuhiểuchínhxáccácbổnphậnmàHiệpước1884đòihỏinơimình,nhiềuCôngsứcứtựxemmìnhnhưlàôngchủduynhấtcủacáctỉnhvàlàmthươngtổncácgiới chứcAnNam, không những các viên chức liên hệ,mà còn cả thuộcchứccủahọ.Làmthế,chúngtatựxacáchmìnhvớicácquanlạimàsựgiúpđỡlàvôcùngcầnthiếtđốivớichúngtabởivì, theoHiệpước,họvẫngiữquyềnquảnlýmọiviệc.Mặtkhác,chúngtađãchạmđếntựáivàquyềnlợicủacácnhosĩkhichọnngoàihàngngũhọmộtphầncôngchứccaocấpnhất.Vềđiểmnày,chúngtađãtuânhànhtheochínhsáchcổtruyềncủathừasaivốncómục tiêuhủydiệtnhàNho,nhưngchúng tađingược lạiquyền lợichínhtrịtrựctiếpnhấtcủachúngta,vìchúngtalàmmếchlòngthànhphầnthông minh nhất, hoạt động nhất và duy nhất có ảnh hưởng trong xứ, làthànhphầnmàthợthuyềnởthànhthịvànôngdânởthônquênhắmmắtđitheo,thànhphầnmàchínhcácthừasaithúnhậnlàđảngdântộcAnNam.

“GiámmụcPuginier,ngườimàtừmấynămnayđãcóảnhhưởngrấtlớntrênchínhsáchcủachúng ta tạiBắckỳ,ngườimà lúcnàocũng thúcgiụcviệctiêudiệtcácnhàNho,chínhôngtacũngđãthừanhậnvớitôi,cáchđâymấyhôm,rằng“đảngnhàNho”-đólàcáchôngtagọi thànhphầncóhọccủadânchúngvànhữngngườitheohọ-thựcsựlàmộtđảngdântộc.

“Tôinóivớiôngta:Cácông,giáosĩthừasai,cácôngmuốntiêudiệtcácnhànhovìcácôngthấynơihọmộtkhángcựmãnhliệtchốnglạiviệctuyêntruyềntôngiáocủacácông,điềunàyhiểuđược;nhưngkhinhữngnhàchínhtrị củachúng ta cấukếtvớiviệc làmcủacácông thìhọphạmmột lỗi rấtnặngvànguyhiểm,vìnhư thếhọđẩychúng tôi raxacái thànhphầndânchúngthôngminhnhấtvàcóuythếnhất.Và,khiđẩyhọvàoconđườngđó,cácôngđãhủyhoạiviệcbìnhđịnhxứnàycùngviệc thiết lậpnềnbảohộkinhtếmàHiệpước1884muốnxâydựngởTrungkỳvàBắckỳ;dùcốýhayvôtình,cácônglàmchoviệcchinhphụcvàsátnhậptrởnêncầnthiếtmặcdầuchínhcácông thừanhậnrằngđiềunàykhông thể thựchiệnđượcnếukhôngchitiêutolớnvềngườivàvềcủa.”[715]

ỞTrungkỳ,nơiNhosĩđônghơnởBắckỳnhiều,họbịtủinhụcbởivôsố

nhữngxúcphạmmàquânđộiPhápgâyrachocácquanlạicaocấpnhất,bởicáckhoảntiềnphạtmàPhậttửởmộtsốtỉnhphảiđóngchongườitheođạoGiaTôvàbởitháiđộcủangườiGiaTôkhắpnơikhôngchịunộpthuế,sưudịch, tóm lại, không chịu tuân theo uy quyền của quan lại. Về việc này,Lanessannêuramộtthídụđiểnhình:

ViênTổngđốcvàcácTriphủcủamộttỉnhởTrungkỳkểvớiôngrằngcác tín đồGiaTôgiáo không tuân lệnhnộp thuế, làmxâu, v.v... của giớichứcđịaphương;ôngtahỏisaokhôngbắthọphảituânlệnhnhưbắtPhậttử.ViênTriphủcủamộtnơicónhiềutínđồGiaTôgiáotrảlời:“Chúngtôiđãthường thử làm thế, nhưngnhânviên chúng tôi baogiờ cũngđược trả lờibằngnhữngphátsúng”.Hầunhưkhắpnơi,ởBắccũngnhưởTrungkỳ,cáctínđồGiaTôgiáođãhoặcíthoặcnhiềutừkhướccácbổnphậnmànhữngngườiViệtNamkhácphải làm,vàhọđượcnhữnggiáosĩ thừasaikhuyếnkhíchlàmnhưthế.Tìnhtrạngđóđưađếnkếtquảtấtnhiênlàsựhiềmthùsâuxagiữahaihạngdân,vàđólànguyênnhâncủacáchỗnloạnđịaphương,nhấtlàtạicáctỉnhphíaBắcTrungkỳ[716].

KhôngnhữnggiớichứcPháplàmchocácquanlạivàcácNhosĩtáchxabằngcáchhạnhụcđủđiều,họcũnglàmchodânchúngcămghétvìbịsưudịch liênmiên trongcác tỉnhgầnnơihànhquân:SơnTây,HàNội,HưngYênvànhấtlàBắcNinhvàHảiDương.

Sưudịchnàyđãgâynêntrongdânchúngmộtsợhãikhủngkhiếp.Mệtlảsaumột,hai,bathángtrườngđibộ,ănuốngthiếuthốn,đốixửtàntệ,mộtsốlớnculiđãbỏmạngtrongcáccuộchànhquânthườngdiễnranày.

Vềvấnđềnày,cácđộiquânởLạngSơncònđể lạinhiềukỷniệmđaubuồntrongtâmtrídânchúngBắcNinh.Thườngbịthiếumuối,ngườiculibắtbuộcphảiăncơmlạt;sauvàihôm,họmắcbệnhtháodạ,rồibệnhkiếtlỵ;cólúcthiếucảgạo,ngườitaphátlúachohọsaumộtngàyđibộmệtnhọc,khôngaiănđược,đànhchếtđói.Họchếtrấtnhiều,chếtđếnkhủngkhiếp;tỉnhBắcNinhhết sạchngườivìchuyệnbắtphu,dânchúngnhiều làngbỏtrốn khi thấy ngườiPháp.Không còn người khỏemạnhđể làmviệc đồngáng,giađìnhcủahọđóikhổ.TrênconđườngKép,ngườitacóthểthấycảnhđiêutàncủanhiềulàngbỏhoangvànhữngvếttíchruộngnươngbiếnthànhđầmlầy.

Đồnbót - rất nhiều - cũng cần cu li như binh sĩ, vàmột phần lớn dânchúng không ngừng bị trưng dụng để khuân tải lương thực và đạn dược.Chínhsáchgiatănghànhquânvàđồnbót,vìthế,cóhậuquảlàgiatănghỗnloạn trong dân chúngdo việc gia tăng các sưudịch, bắt nhữngngười dânhiềnlànhnhấtphảichịumuônngànnhọcnhằn.

Trongtìnhhuốngnhưvậy,khôngcógìngạcnhiênkhixứsởđầy“nhữngkẻlàmloạn”,gầnnhưkhôngthểbắtđượcvìsựđồnglõahaysựimlặngcủadân chúng. Người Pháp sống đằng sau hàng rào của đồn bót, hoàn toànkhôngbiếtgìvềnhữngviệcxảyracáchhọvàicâysố[717].

Ác cảm và bất mãn của dân chúng còn lớn dần bởi việc gia tăng cáckhoảnthuếđểgiảiquyếtcáckhókhănngânsách.CũngcáckhókhănnàyđãbuộcngườiPhápphảilậpthêmhaygiữnguyêncácđộcquyềnkhaitháckinhtế; những kẻ được nhượng quyền khai thác tha hồ vơ vét, làm dân chúngcàngkhổthêm!

Cảmthấybị lòngoán thùcủadânchúngđedọa,ngườiPhápbuộcphảiduytrìtạiBắckỳ,cảsaukhiđãbìnhđịnhvềmặtvậtchất,mộtsốlớnquânđội,phảigiatăngcácđồnbót,cáccuộctuầnthám,cáchànhquân,phảilàmmệtnhọcvàkiệtsứclínhtráng,phảichitiêucáckhoảntiềnrấtlớnhằngnămmàchẳngđượclợilộcgì,chỉlàmtăngthêmsựbấtmãncủadânchúng.

Đểquânbìnhngânsáchquânsựkhổnglồdochínhsáchđóđòihỏi,ngườiPháplạiphảibãibỏcáccôngtrìnhxâydựngcôngchánhcầnthiếtnhất,lậpthêmcácthuếquannặngnề,nóitómlại,hysinhcanhnông,thươngmại,kỹnghệ,tấtcảmọitàinguyêncủaxứsởnày.

“Đểlàmchonềnbảohộcủachúngtađượcchấpnhậntrongnhữngđiềukiệnbấtlợinhưthế,nhânviêncủachúngtalạithiếuchuẩnbịchocôngviệcrấtnặngnềvàrấttếnhịđượcgiaochohọ.Bởikhôngbiếtgìhếtvềxứnày,họđãdầndầngiảmbớtrồitiêudiệtuyquyềncủacácquanlạimàhọkhôngsửdụngđượcsựgiúpđỡhaykhôngkiểmsoátđượccáchànhvi.Khônguylực,khôngphươngtiệnhànhđộng,cácviênchứcbảnxứngàycàngtrởnênlơlàbổnphận,hoặclấycớthihànhmệnhlệnhcủacácCôngsứnhândanhchúngtamàlạmthuvàkíchthíchnhữngngườibịhọcaitrịoánhậnchúngta...

“Kếtquảtứcthìcủamộttìnhtrạngnhưthếlà,tạicáctỉnhhỗnloạn,thuếmáđược nộp trước hết cho bọn cướp, rồi saumới đếnChính phủ bảo hộnhưngrấtthấtthường.Cácviênchứcbảnxứ,bởikhôngcònuyquyềncũngkhôngcóphươngtiệnđểlàmchouyquyềnđóđượctôntrọngvàcảđểbảovệnhânviênmình,đôikhiphómặcchotrộmcướphoặchùatheovớichúngmàphạmcáctộicóthểgọilàphảnbội,vàbịtrừngtrịnhưthế.Nhưngphảithú nhận rằng cách thực hiện nền bảo hộ của chúng ta thường biệnminhphầnnàochocácviphạmthuộcloạinày”[718].

LúcLanessan lêngiữchứcToànquyền,TriềuđìnhHuếđãbịhạnhục,quanlạihoangmang,phongtràokhởinghĩabànhtrướngđếnmứcđángngại.Hoàncảnhđãkhiếngiớichức“bảohộ”phảibiếnquânđộiPhápvàlínhbảo

anthànhmộtquânđộicaitrịthựcsự;quânđộinàyphảiđươngđầuvớicácnhómquânthườngđượcvũtrangđầyđủ,lạicólợithếhơnngườiPhápvềđịahìnhvàvì thếcómộtchiến thuật làmngườiPhápmấtphươnghướng:phântánthànhnhữngtoánnhỏ,tậphọplạichomộttrậnđánhchung,rồilạiphântán,triệtđểnétránhđốiđầuvớicácđộiquânPháp,chỉlàmchohọmệtmỏivà tiêuhao lực lượngbằngcáchbuộchọphảiđộngbinhmộtcáchvôích[719].Hoạtđộngcủacácnhómquânnàycótầmvóccủamộtphongtràokhởinghĩathậtsự,nhưngmaychongườiPháplànóthiếunhấttrítronghànhđộng,thiếusựhòahợpchặtchẽgiữacácchỉhuycấpdướivàthiếumộttinhthầnquốcgiathậtsự.

TheoLanessan,đólàdisảnthảmhạimàcácvịtiềnnhiệmcủaôngtađãđểlại,vìhọđãphạmmộtlỗilầmtolớnlàtheođuôicácgiáosĩthừasai.

B.Chínhsách“bảohộthànhthựcvànhântừ”Khiđãbiếtnguyênnhâncủaconbệnh,Lanessanđềnghịphươngthuốctrị

liệu: “thay vì tiếp tục đi theo chính sách của các giáo sĩ thừa sai đã từngmanglạichochúngtanhữngphụcvụthảmthươngnhưthế”[720],cầnphảichấpnhậnmộtcáchthànhthựcvàkhônggiớihạnquitắchànhxửduynhấtthíchhợpchomộtchínhsáchbảohộ,tứclàcaitrịTrungkỳvàBắckỳbằngcáchdựatrênmọilựclượngsinhđộngtrongxứ:Vua,Triềuđình,HộiđồngCơmật,quanlạivàNhosĩ.

CácthừasaiđãhứavớigiớichứcPháprằngbằngcáchđánhđổquanlạiHuếtạiBắckỳ,ngườiPhápsẽthuphụccảmtìnhcủangườiBắc;họlàmchogiớichứcPháphyvọngrằngđánhdẹpcácnhànhosẽđượcdânchúngbiếtơn.TheoLanessan,khôngcógìsailầmhơnthế.TuyệtđốisailầmkhimôtảrằngdânchúngbịquanlạichàđạpvàđènénđếnđộmuốntốngtrừvàthaynềncaitrịcổtruyềnbằngnềncaitrịcủaviênchứcPháp.Thựctếluônluônphủbáclýthuyếtnày,mộtcáchbấtlợichongườiPháp.

“Nhữnglạmdụngcủaquanlạicóthật,nhưngđãthànhtậpquánnêncũngnhẹđi,chỉnặngnềdướimắtngườiÂuchâuchúngta,hơnlàđốivớingườiAnNam.Nhữnglạmdụngấycònxalắmđốivớinhữngtháiquámàmộtsốngườinóiđến,vàdùthếdânchúngvẫnbámsâuvàodântộccủahọvàvàotấtcảnhữnggìkhẳngđịnhdântộcđó;họluônluôntuântheoTriềuđìnhvàcácngườilãnhđạochínhthốngcủahọ.HọcóthểchỉtríchcácquanlạicủahọvìhọcóđầuócbénnhạynhưngườiPháp,nhưnghọvẫntôntrọngvìcácquannàycógiasản,cóhọcvàcóuythếtinhthầntừbaonhiêuthếkỷ.Họcũngtôntrọngvàtuântheocácquannàyvìhọcùngchungnòigiốngvàvìcácquansửdụngquyềnhànhnóichungrấtnhẹnhàngvà-tôixinnóithẳng-gia tộcvìđâycũng làđặc tínhcănbảncủa thiên tàiAnNamvềdân tộc

cũng như về định chế xã hội, chính trị, hành chánh của họ. Tin rằng dânchúng sẽ thích thú khi thấy các lãnh tụ của họ bị thay thế bởi ngườiÂu,nhữngngườingoạiquốckhôngcùngtiếngnói,phongtục,tôngiáo,tậpquán,khôngcùngcảquanniệmvềnhânsinh,xãhộivàcaitrị,thìthậtlàđiênrồbởi vì ý tưởng này trái nghịch hoàn toàn vớimọi qui luật của nhân tâm.Chínhvì, trongnộibộdân tộcAnNam,dùngười tacónóigìchăngnữa,không hề có hai phe đối nghịch nhau,một bên gồm các nhà nho và viênchức,mộtbêngồmsốcònlạicủadântộc,màchúngtathấykhithìcảnướccùngyênlặngkhithìcùngđứnglênchốngchúngta.Vảlại,làmsaocácpheấy lạicó thểcáchbiệtnhauđếnvậy, trongmộtnướcmàhọcvấnđưađếnmọithứvàmỗingười,bằnghọcvấn,cóthểđạtđếnđịavịxãhộicaonhấtvàđếntráchnhiệmNhàNướcquantrọngnhất?Tráilại,chínhvìuyquyềncủaTriều đình được chấp nhận và tuân phục khắp nơi, ởBắc kỳ cũng như ởTrungkỳ,Nhosĩcũngnhưdânchúng,màmớiđâychúngtathấyvùngđồngbằngđượcbìnhđịnhmauchóng,bằngmộtcáchgầnnhưkhôngtưởng,kểtừngàyTriều đình và quan lại tin tưởngnơi nướcPháp nhờmột chính sáchmới.”[721]

Cắt đứt với hệ thống cai trị cũmà ông ta cho là đối nghịch với chínhquyềnlợicủanướcPháp,Lanessansửdụngmọilựclượngcósẵntrongmộtnướcđãcósẵntừlâumộttổchứccaitrịtrọnvẹn.Phươngphápcủaông,vìthế,dựanhiềuhơnnữavàoTriềuđìnhHuế,bằngcáchtrảlạichogiớichứcbảnxứmộtuyquyềnvàmộttráchnhiệmthựcsựmàhọđãmấtmộtphầnlớntừkhichếđộbảohộthànhlập.

Lanessannóithêm:Khôngthểcómộtphảnkhángchínhđángnàođốivớichính sáchnày.Nói rằngTriềuđìnhHuế cómột vai trò nàođó trong cácphongtràokhởinghĩaởBắckỳlàhoàntoànkhôngbiếtmộttígìvềsựviệcởTrung kỳ.Thật vậy,Triều đình này chỉ nghĩ đến việc bảo vệ quyền lợiriêngtư,dùcóphảihysinhquyềnlợiquốcgia.Từtrongcungcấm,HoàngTháihậugiànualúcnàocũngômấphyvọngngàynàođónướcPhápsẽbỏmiềnTrungkỳđểđổilấytrọnBắckỳ[722].ĐồngKhánhquađời,ngườikếvịlàThànhTháiquánhỏ-mới10tuổi-đểcóđượcmộttíýchíkhángcự.NhàVuaquánhỏ,quyềnhànhnằmtrongtaycácquanPhụchánh,màngườithứba,NguyễnTrọngHiệp, đích thực là ông chủ củaTriều đình.Nhưngôngnày,cũngnhưcácquantokhác,từlâuđãbiếtrằngquyềnlợicủaôngbuộcôngphảitheoChínhphủbảohộ,vìđólàlốithoátduynhấtphùhợpvớiviệcbảo tồn đặc quyền của Vua, quan.Một vài đầu óc đa nghi xem NguyễnTrọngHiệpnhưkẻthùkhôngđộitrờichungcủaPháp,lúcnàocũngnghiềnngẫm một âm mưu nào đó chống lại người Pháp. Những nghi ngại nàykhôngdựatrênmộtchứngcứnàocả.QuảthậtquanPhụchánhnàybảovệ

nhiệt thành uy quyền nhàVua ở Trung kỳ, nhưng tham vọng của ông takhôngbaogiờvượtquaranhgiớiđó.TấtcảnhữnggìôngtamuốnlàbảovệuyquyềncủaVuavàcủaquanlại,làgiữchovănminhdântộc,nhưsựthờcúng, lễnghi, truyền thống lâuđời,một lãnhđịabấtkhảxâmphạm, thoátkhỏi sự xâm lấn của các tư tưởng và ảnh hưởng ngoại lai: cũng chính ýtưởngnàyđã làmchoTriềuđìnhHuế,ngay từđầu,nghĩđếnviệchysinhvĩnhviễnmộtphầnlãnhthổquốcgiađểđượcthừanhậnlàchủnhâncủacáctỉnhxưa,nơipháttíchcủadònghọnhàNguyễn[723].Vìthế,cácđạidiệncủaTriềuđìnhHuế,trongkhihoàntoànchẳnglưuýgìđếncácviệcởBắckỳ,vẫndễdàngxúcđộngtrướcmọihànhvivàmọibiệnphápcóthểchạmđếnquyềnlợiriêngcủahọ,chẳnghạnviệcsửađổicáchtổchứcxứsởởTrungkỳ,việcgiảmbớthaygiớihạnuyquyềncủacácquanđểnhườngchonhữngnhân viên Pháp. Nhất là khi đụng đến đặc quyền của Triều đình và củaHoànggia,lậptứchọhếtsứcxúcđộng,tứcgiận,chốngcự[724].Mộthôm,NguyễnTrọngHiệpnóivớiKhâmsứBoulloche: “Cácôngđã lấyBắckỳcủachúngtôi,ítracácôngcũngnênđểlạichochúngtôicáinhàcủachúngtôi!”

NhưngýtưởngđưađấtnướcrakhỏisựđôhộcủaPhápkhônghềlướtquatrongđầuNguyễnTrọngHiệpvàcácđồngliêucủaông.Bobogiữlấyquyềnlợi của nền quân chủ nhàNguyễn ở Trung kỳ, Nguyễn TrọngHiệp tỏ ratrungthànhvớichếđộ“bảohộ”hơnaihết.ÔngtanóivớiLanessantrongchuyếnđiBắckỳnăm1891:“TôihứavớingàilàtôihiếnnhữngnămcònlạiởđờiđểgiúpngàitrongcôngtrìnhvănminhhóadoPhápđảmđương.”[725]

TheoLanessan,lỗilầmlớnnhấtmànhữngngườiPháptrướcôngđãvấpphảichính làkhônghiểurằngkhông thểcómâu thuẫngiữaquyền lợicủaTriềuđìnhcùngquanlạiđãđầuhàngvàquyềnlợicủamộtnềnbảohộbiếtdùnghọmộtcáchkhônngoan,biếtcẩnthậnđừngxúcphạmđếntựáicủahọvàbiếtnểvìhọ:

“TrongtấtcảnhữngliênhệcủachúngtavớiTriềuđìnhHuếcùngcácđạidiệncaocấpcủaChínhphủAnNam,chúngtađừngquênrằng,dùcóVua,ChínhphủAnNamtrênhếtvẫnlàmộtchínhphủdânchủmàýkiếncủadânchúngcómộtảnhhưởngrấtlớn.Vìthế,chúngtaphảicẩnthậnđừngbaogiờđòi hỏi cácThượng thưvà các quanPhụ chánhnhữngđiều nhiều hơndưluậnquần chúng chophéphọ thỏamãn chúng ta.Cácnhà cầmquyềnAnNam, cũngnhưởmọinước trên thếgiới, tất nhiênđềudễ chấpnhậnhơnquầnchúngnhữnghysinhmàhọbiếtlàquantrọngchođấtnướchoặcchoquyềnlợicánhân,nhưnghọkhôngthểđixahơnmứcđộchịuđựngcủatinhthầnquốcgiamàkhôngbịmấtuyquyềnvàảnhhưởng.Nếuchúngtamuốnlợidụngảnhhưởngnàyvàuyquyềnnày, chúng taphải cẩn thậngiữ cho

chúngđượcmạnhmẽcàngnhiềucàngtốt.Chínhvìđiềunày,tôichủtrươngcaitrịvớinhữngngườicủaphebảothủvàquốcgia,vớinhữngngườiđượcxemlàđạidiệncủadântộcAnNamvànhữngngườibảovệsựtoànvẹncủaĐếquốcnày.Đâylànhữngngườivìthamvọngcánhân,tựnhảyvàovòngtaycủachúngta: tasẽcóthờigiờvàphươngtiệnđểhòahợpvớihọ.Cònnhữngngườikhác,họcó thể trung thànhvới ta,nhưnghọchẳngcó íchgìnhiềubởivìhọkhôngđượctrongnướcxemtrọngvàkhôngcóảnhhưởnggìtrênđồngbàohọ.Cũngchínhquanniệmchính trị nàyđãkhiến tôi, trongviệccaitrịcáctỉnh,thíchtìmnhữngngườiAnNamcóhọc,cóthicửvàđỗđạt,đượcđồngliêuvàdânchúngkínhnể,chứkhôngbậntâmmấyđếnviệctìmhiểutìnhcảmsâukíncủahọđốivớichúngta.Tôitìmđượcrấtnhiều.KhôngthểphủnhậnđượcrằngcácTổngđốcgiỏinhấtởBắckỳlàcácquanlạicũ,lànhữngngườicóđủcácđiềukiệnmàphongtụcAnNamđòihỏi.Họđượcnểtrọngnhất,đượcvânglờinhấtvà,bâygiờđượcchúngtađốixửtửtế,họcũngtrungthànhvớichúngtanhưnhữngngườikhác.Khitôinghiêmphạtmộtvịquanvì thiếuhạnhkiểmhayvìchểnhmảngtrongphậnsự,thìlúcnàongườiđócũnglàmộtvịquanthuộc“tầnglớpmới”.Họuốngrượusâmbanh,hútthuốcphiện,vàquyếnrũcôngchứccùngsĩquancủachúngtahút theo,nhưnghọkhôngcòn tôn trọngđốivớiuyquyềncủachúng tavàkhôngcònbiếtcáchlàmchothuộchạcủahọnểtrọng.”[726]

Lạicònmộtsailầmkhác,khôngkémquantrọng,làchủtrươngdùngVuađểcaitrịcácquan.Lanessankhẳngđịnh:VuakhôngcóuythếgìhơnTháihậu trêncôngviệc triềuchính.Tổchứcxãhộivàchính trị củaViệtNam,theoôngta,quádânchủnênVuakhôngcóthứquyềnhànhtuyệtđốimàmộtsốngườiÂuđãgánchoôngta.Trongthựctế,ôngtacórấtítquyền.Vualàtiêubiểuvềmặtnghilễcủaquốcgia,là“chamẹ”củadân,nhưngVua,dùlàMinhMạng,ThiệuTrịhayTựĐức,chỉnắmgiữmộtphầnhạnchếtrongsựđiềuhànhviệccông.TạiViệtNam,Lanessannhắcđinhắc lại luôn,chínhthànhphần“tưsản” - tức làquan lạivànhàNho-cai trị,chứkhôngphảiVuanhưngười tacứ tưởng.Đềnghịcai trịxứnàyvớichỉmộtmìnhVuathôi,nhưRichaud,chẳnghạn,đãlàmlàđềnghịthihànhmộtchínhsáchtráingượcvớimọitruyềnthốngcủadânViệt.VàkhiBière,KhâmsứTrungkỳ,đưaraýtưởngbiếnThànhTháithànhmộtLouisXIđểôngnàytiêudiệtgiớiquítộcquanlại,hầucólợichoPháp,ôngấyđãvấpphảihaisailầm,trướchếtvìkhôngcótầnglớpquítộcởViệtNam,kếđếnvìxứnàyquádânchủđểmuốntrởlùivềthểchếLouisXI[727].

Vớiphươngphápđềra,Lanessanhyvọngdiệttrừcáclựclượngnổiloạnngaytừgốcrễ.Ngoàira,phươngphápnàycònchophépPhápgiảmbớtrấtnhiềuquânđộichiếmđóngvà,nhờthế,sanbằngnhữngkhókhăntàichánh

vàsớmtìmđượccáctàinguyênđủđểnuôisốngbộmáycaitrịnhẹnhànghơncủanềnbảohộ.

Vìđặttincậynơiquanlạinhưthế,vàtrongmụctiêugiảmbớtđạoquânchiếmđóng,LanessangiaochocácTriphủvàTrihuyệnmộtlựclượngcảnhsátđịaphương(línhcơ)màtậptụcViệtNamxưanayvẫngiaochohọ:cácviênchứcnàyđượctraoquyềnvàbổnphậnduytrìtrậttựtrongquảnhạt,họhoàntoànchịutráchnhiệmvềnhữngrốiloạnmàvìchễnhmảnghaybấtlựchọkhôngdậptắtđượcngay.Sốlínhcơtrongcáctỉnhvùngđồngbằnglênđến4.000người.

Mặtkhác,Lanessanlạicònđíchthânkhaimạccáckỳthihươngbanămmộtlầnđểtuyểnchọncáccửnhânvàtútài,“nhằmchứngtỏchothànhphầncóhọcvà lãnhđạobảnxứthấyrằngngàynaychínhquyềnPhápsẵnsàngkhôngbítlốixuấtthânlàmquancủahọ,tráilạicònmuốntìmnơihọnhữngphụtáthôngminhnhấtvàtrungthànhnhất”[728].ChínngànsĩtửtừmọinơiởBắckỳkéođếndự thi, kỳ thiđược tổ chứcvôcùng trọng thể,vớiviênToànquyền,cácquanPhụchánhvàquanKinhLượccùngchủtọabuổi lễkhaimạc.Số thí sinhđôngđảonàydườngnhưxácnhậnsựđúngđắncủachínhsáchLanessan.

C.CácthànhquảcủaphươngphápLanessanCácgiáosĩthừasaimuốnlợidụngsựbấtmãncủanôngdânđểxúigiục

họnổidậychốngcácquanlại,tứclànhữngđạibiểucủamộtnềnvănminhvàcủamộttrậttựxãhộibấtlợichosựbànhtrướngthếlựcGiaTôgiáo.Họthấynơicácnôngdânbịbóclộtấymộtlựclượngxãhộicóthểlàmmộtthứcáchmạngnàođódướisựbảotrợcủahọ.Nhưng,vìtinhthầnyêunước,vìniềmtựhàodântộc,nhấtlàvìlònghiếuthuậnđốivớiôngbàtổtiên,đasốnôngdânkhôngtheohọnhưhọtínhtoán.

Đốinghịchvớiýđịnhcủa thừasai,Lanessanmuốncai trịxứnàybằngcáchgiữnótronghiệntrạng,vớinhữngphongtục,địnhchế,tôngiáo,tầnglớplãnhđạocủanó,vàsửdụngtốiđacácsứcmạnhtinhthầnvàvậtchấtcổtruyềnđó.Quanlại, trongnhãnquancủaôngta,khônghềlàkẻtửthù,vànếubiếttôntrọngquyềnlợicủahọ,họsẽlànềntảngxãhộituyệthảocủachếđộthuộcđịa.Lịchsửhìnhnhưchứngthựccáchnhìnnày.

Thậtvậy,LanessangâyđượclòngtincậyvàgiúpđỡcủaTriềuđìnhHuếkhôngchútkhókhăn.HộiđồngCơmậtkhôngđợiôngtađếnHuếmớibàytỏcảmtình.VừabướcchânđếnSàiGòn,chưakịpbáochoTriềuđìnhbiếtviệcnhậmchứccủamình,LanessanđãnhậnđượctừHộiđồngCơmậtmộtvănthưbàytỏcảmtìnhnồnghậunhấtđốivớiviênToànquyềnmới.

Ngày 26 tháng 7 năm 1891, ít ngày sau khi Lanessan đến, Triều đình

côngbốkhắpnơimột“bốcáocủaHoàngđếAnNamgởicácquanchức,nhosĩvàdânchúngĐôngDương”kêugọicácchiếnsĩởBắckỳhãythôikhángchiếnvàmọingườihãygiúpđỡvịĐạidiệnmớicủa“ChínhphủPhápcaoquí”trongsứmạng“bảohộ”và“bìnhđịnh”:“Đạinhânđãtuyênbốvớichúng ta rằngNgài đến đây với ý định cươngquyết và thành thật bảo hộchúngta,củngcốquyềnbínhvàuytíncủaTriềuđìnhtavàbìnhđịnhxứsở:ChínhphủPhápcaoquíkhôngcóthamvọngnàokháchơnlàlàmngườibảohộchúngtatrướcthếgiới,ngàyđêmlàmviệcmộtcáchhòahợpvớichúngtađểhoànthànhcôngtrìnhđó...TấtcảnhữnggìmàNgàiToànquyềnsẽlàmđềunhằmmụcđíchđemlạichodântasựbìnhyênvàhạnhphúc...

“Nếuloạnlạcvẫncứtiếpdiễnsauchỉdụnày,Trẫmbuộcphảidùngđếnmọibiệnphápnghiêmkhắc,vàcácngườiđềubiếtrằngkhôngthểnhổcỏdạitrongruộngmàkhônglàmhạimộtphầnlúamạ...”[729]

Để chứng tỏ “lòng biết ơn sâu xa” đối với chính sách nhân từ củaLanessan,vào tháng10cùngnămđó,TriềuđìnhpháiHoàng tửHoàiĐứccùngquannhị trụNguyễnTrọngHiệp,Phụ chánhđại thần, đếngặpquanToànquyền“đểbàytỏvớiNgàitấtcảlòngbiếtơnvàđểđượcbiếtNgàicónhậnđượcsựgiúpđỡchânthànhmàcácquanphảicóvớiNgàichưa.BảnTriềucũngnhândịpnàytinchoNgàibiếtrằngbảnTriềuhoàntoàntincậynơiNgàiđểlàmchodânbảnTriềuđượchạnhphúc,quốcgiabảnTriềuđượcthịnhvượng,ngõhầungàycàngthắtchặtmốidâythânáigiữahaiChínhphủchúngta.BảnTriềusẽsungsướngthấytấmlòngcaoquícủaĐạinhânđượcmọitấmlòngcủanướcAnNamngưỡngmộvàsứcmạnhcùngvinhquangcủanướcPhápđượclớndậytronghoànvụ.”[730]

TiếptheolờibốcáocủaVua,làcácchỉthịnghiêmkhắccủaquanKinhLượcgởichotấtcảcácviênchứcđểralệnhtừnayhọchămlobổnphậnvàbảohọphải tận tâmgiúpđỡcácviênchứcPháp:“Chođếnnay,cácquanphủ,quanhuyện,vìlườibiếng,vẫncứngủyêntrongkhitạiphủhuyệncógiặccướpxảyra,họkhôngcầntìmbiếtquâncướptừđâuđếnvàrútđiđâu.Nhưngkhitrộmcướpđirồi,họthứcdậyvànghiêmkhắchỏi:“Bọnchúngtừđâuđến?Bọnchúngđiđâurồi?”,bắtdânphảicungkhaivàlợidụngcảcácdịpnàyđểbópcổdân.Sauđóhọcòntìmđủmưukế,trongbáocáogởicácquantỉnh,hoặcnóirằngkhôngcóđủ línhcơđểđuổibắtquâncướp,hoặckhókêucứukịpthờicácđồnlâncận.Thếlàhọtìmđượcđủcáccâutrảlờichomọiviệc...Ngàynay,ởđâucũngcólínhcơdướiquyềnsửdụngcủaquívị.Quívịkhôngcònnóiđượcnữalàkhôngcólínhhaybinhlínhđếnquátrễ;quívịkhôngcònchỗbiệngiảinữa...”.Từnay,nếucácvụ“giặccướp”quan trọngxảy raba lần tạimộtnơimàTriphủhayTrihuyệnkhôngbắtđược“thủphạm”, thì ông ta sẽbị cách chứcvì thiếu cươngquyết, và các

quantỉnhkhôngbiếtkhuyếnkhíchhaybuộcthuộchạmìnhlàmđầyđủbổnphậnsẽbịxửphạt(giảmlươnghaygiángchức)[731].

Vềphầnmình,viênToànquyềncũngvạchchoCôngsứvàPhósứ,trongthôngtưngày6tháng10năm1891,đườnglốimớiphảitheovàkhuyếncáohọđểchocácquanchủđộngphầnlớncôngviệcvàchỉkiểmsoáthànhvicaitrịcủahọthôi.

Việcápdụnghệ thốngchính trịmớinàycóhiệuquả,nếuchúng ta tintheocácbáocáocủaLanessanvàcủacácngườicộngsựvớiông,làlàmchocácquanlạitincậy,đánhthứcthiệnchívàsựhăngháinơihọ,đemlạisựcảithiệnrõrệtchotìnhhìnhởBắckỳ.

“Nếucómộtthựctếxảyra,màchúngtacóthểdùngđểbiệnhộtốtnhấtchocáccảicáchđầu tiêndoChínhquyềnmới1891khaimở, thìđó là sựbiếnđổitriệtđểtrongtháiđộcủaquanlại,sựbiếnđổimàchúngtacóthểnóilàđãđónggóprấtnhiềuchoviệcbìnhđịnhxứnày”(báocáocủaKhâmsứởBắckỳ,ngày11/2/1893)[732].

“CácviênchứcAnNamđãngoanngoãnvànhiệtthànhgiúpđỡchúngta;khôngmộtCôngsứnàothanphiềnvềTổngđốchayTuầnvũcủamình;tấtcảđềunói rằnghọsốnghòa thuậnvớicácquan lại, cácquannày lúcnàocũngthamkhảohọ,khônglàmviệcgìmàkhôngđượcphéphọvàthihànhmệnhlệnhmộtcáchtrungthànhhơn,bởivìtuycácCôngsứvừaralệnhvừakiểmsoát,nhưngvẫnđốixửvớicácquanấymộtcáchthíchđángvàlàmchoquyền uy của các quan được tôn trọng hơn” (báo cáo của Toàn quyền,16/9/1892)[733].

NgaycácđốithủcủaLanessancũngthừanhậnchínhsáchcủaôngtahữuhiệu. Chavassieux, người tạm giữ chức Toàn quyền khi Lanessan bị cáchchức,tuychỉtríchgắtgao“chínhsáchcánhân”củaLanessantrongcácbáocáo“tốimật”gởiThứ trưởngNgoạigiaoLebon,cũngkhông thểkhông tỏlòngkhâmphụccôngtrìnhcủaLanessan:

“Tạivùngđồngbằng,việcbìnhđịnhđãlàmxong;chỉcònphảiduytrìvàcủngcố.Mộtnềncaitrịtốtsẽlàmbềnvữngcáckếtquảđãđạtđượcnhờmộtchính sách tốt.Tìnhhìnhđã rõ rệt, conđườngđãvạch ra:mỗigiờ trôi đicủngcố thêmnềnđôhộcủachúng ta...Sauvàidodựcủacảđôibên,cácquantỉnhđãtrởthànhđúngvớinhữnggìhọphảitrởthành,lànhữngcộngtácviêntrungthànhcủacácCôngsứvàkẻtrunggiancủacácCôngsứbêncạnhdânchúng.Hẳnnhiêncónhữnglạmdụng,nhưngtôikhôngtinlàdânchúnglầmlẫnđếnđộnhưngườitanóivềnhữngngườicótráchnhiệm.Rồichỉcó thờigianchophépchúng tanới rộng tầmkiểmsoátbằngcách làmchosựkiểmsoáthiệulựchơnvàlàmchochúngtagầnvớidânchúnghơn.

Nhữngaimơướcdẹpbỏtứckhắcmộttìnhtrạnglâuđời,sẽphảithayđổilậptứckhôngnhữngtấtcảquanlạimàcòncảgiốngnòiAnNamnữa.Hãythựctế:chúngtađanglàmchủtìnhhìnhvàchỉcònphảicảithiện.TôikhôngsợgìhơnlàsựđoạntuyệtcôngkhaivớiChínhphủHuếhaymộtthayđổirõrệttrongcácliênhệ:chỉcólỗilầmnàymớilàmsốnglạisựnổiloạnmàngàynayđãchết.Tôixinnói rằng, theo tôi, cáckếtquảmà tôivừanêuđều làcôngtrìnhcủaôngLanessan,ôngtacóquyềnnhậnlấyvinhdựnày.”[734]

NhưngchínhsáchLanessangâyáccảmvôcùnglớntronggiớiquânsựcaocấpvàgiớikiềudânởBắckỳ.TướngReste,Tưlệnhđoànquânchiếmđóngđãhòađiệuvớitờbáobảohoàng(thuộcdòngOrléans)tạiHàNội,tờL’avenirduTonkin-sautrởthànhcơquanngônluậncủathừasai-đểmởmộtchiếndịchbáonguycóhệthống,nhằmlàmhoảnghốtdưluậnởBắckỳvàcácgiớichínhtrịởchínhquốc,vềmộtcuộcxâmlăngbấtthầncủaquânđộichínhquiTrungQuốc tạicácvùng thượngduBắcbộ,mốiđedọachỉhiệnhữuthựcsựtrongtrítưởngtượngcủahọ[735].

Lanessancũngkhôngđượccácviênchứccaocấp,cộngsựviênthâncậncủaôngtayêumến,vàcònbịBrière,KhâmsứởHuế,làmchohỏngviệc.Ôngnày,vìvụngvề,khôngđượclòngTriềuđìnhHuế[736];chốnglạiHuế,ôngkhôngbỏquamộtdịpnàođểlàmnhụccácquanPhụchánh,cácThượngthư,cácthànhviêncủaHộiđồngCơmậtvàđểbópméocáchànhvicủahọ,đồng thời ông này còn dùng đủ cách, kể cả báo chí, ở Pháp và ở ĐôngDương,đểđánhđổchínhsáchcủaLanessan[737].Boulloche,ngườithaythếBrière,khôngngầnngạituyênbốcôngkhairằngôngtatínhvềPhápđểmởtiếpchiếndịch, sauTướngReste, chốngLanessan.Chavassieux,KhâmsứtạiBắckỳ,đượcThứtrưởngNgoạigiaoLebonbổnhiệmtạmthờigiữchứcToànquyềntạiĐôngDươngtráivớiýcủaLanessan,khôngtánthành“tínhcách cá nhân và gần như chuyên chế rất đáng ngại” trong lối cai trị củangườitiềnnhiệm[738].

CònRheinart,ngườimàcácsửgiaPhápmôtảnhưlà“ngườichủtrươngmộtnềnbảohộrất tôntrọnggiớichứcbảnxứ”[739],đãcóquanđiểmnhưsauvềchínhsáchLanessan:

“Cóhaicáchhiểuvềchếđộbảohộ:mộtlàbiếnkẻbịbảohộthànhngườihợp tác, thành cộng sự viên của người bảo hộ; hai là, trái lại, biến ngườiđượcbảohộthànhmộtcôngcụđơngiảntrongtayngườibảohộ,ngườinàygiữhếtmọiquyềnhành,khôngchiasớtgìcả,vàchỉđểchongườiđượcbảohộmộtcáiquyềnbềngoài,sựhợp tácvẫncònnhư trong trườnghợpđầu,nhưngđượcđặtdướimộtuyquyềnduynhất,mộtôngchủduynhất.

“Phươngphápđầubảnchấtlàxấu;hiểnnhiênmộtchínhphủkhôngbaogiờ từbỏđộc lậpmộtcách tựýhoặckhôngcóhậuý.Bởivậy, trongmộtcuộchợptácnhưkiểuđanglàmtôilolắng,nếuchúngtađểchohọmộtphầnýmuốn,mộtphầnuyquyềnthựcsự,nhấtđịnhhọsẽdùnguyquyềnnàyđểnớilỏngcácsợidâyràngbuộcđãtróichặthọmộtnửa,vớihậuýsẽtrởlạiđộc lập nếu có hoàn cảnh thuận lợi. Chính đó là phương pháp mà ôngLanessan theo và, vì thế, người ta đã có lý khi trách ông đã nhượng quánhiềuchoTriềuđìnhHuế,đãgiảithoáthọquámộtnửa.Vìnhữnglýdomàtôi không có ý định tìm hiểu, ôngLanessan hình như đã khoác chomìnhtráchnhiệmđưaTriềuđìnhHuếrakhỏitácđộngtrựctiếpvàsựkiểmsoátthườngtrựccủachúngta.Vìthế,ôngtađãdầndầnthuhẹpquyềnhạncủaKhâmsứđếnđộkhôngcòngìnữa,chothấyrõràngTriềuđìnhkhôngcầnphảibiếtđếnKhâmsứ.

“Hìnhthứcbảohộthựcsự,hìnhthứcmàchúngtanhấtthiếtphảitrởlại,đólàhìnhthứcphảibiếnTriềuđìnhHuếthànhcôngcụcủaýchíchúngta,phảigiữnótrongtìnhtrạngphụthuộcchặtchẽnhất,dướisựkiểmsoáttrựctiếpvàkhôngngừngcủachúngta,tuyvẫngiữthểdiệnchohọvàdànhchohọmộtuytínvừađủtrướcmắtdânbảnxứ...”[740]

Bịtấncôngtừmọiphía,rốtcuộcLanessanbịgọivềPháp,tháng3năm1894.Lanessanđi rồi,viênKhâmsứ tạiHuế lạihiệnnguyênhìnhnhưcũ,nghĩa là một ông chủ cứng rắn và tàn bạo[741]. Paul Doumer, đến ĐôngDương năm 1897, sẽ lập lại chế độ hoàn toàn trái ngược với chế độLanessan.

IV.SỰTRỞLẠICHÍNHSÁCHÁPCHẾ:PAULDOUMERDoumerđếnĐôngDươngvớiýđịnhrõrệtlàlàmlớnvàlàmnhanh;ông

tacómộtkhảnăngđặcbiệtgiúpôngtadễdàngtrongviệcđó:ôngtalàmộtnhà tài chánhcó tài.Chínhông tađã thiết lậpbộmáymạch lạcgiữaviệckhaitháctàichánhvớinềnđôhộchínhtrị,bộmáynàytrongthựctếvẫngiữynguyênchođếnnăm1945[742].

Vìmuốnđạtđượcnhữngkếtquảmauchóng,dĩnhiênDoumerkhôngthểnghĩđếngiảiphápLanessan, tức làduy trìđúngđắnchếđộbảohộ.NgaysaukhiđếnHàNội,viênToànquyềnmớinày liền trìnhbàychương trìnhcủamìnhtrongmộtbáocáogởichoBộtrưởngcủaôngta:tăngcườngsựtậpquyềncai trị,vàcấpcho thuộcđịakhí cụkinh tế“cần thiết choviệckhaithác”,phát triểnsựchiếmcứthuộcđịacủakiềudânPhápvàlaođộngbảnxứ,tăngcườnglụcquânvàhảiquânđểbànhtrướngthếlựccủaPhápởvùngViễnĐông.

TạiBắckỳ,DoumerthấyngayrằngchứcKinhLược,màPaulBertthành

lậpnăm1886bằngviệcviphạmHiệpướcbảohộ,làvôíchchonềnđôhộPháp.Vìthế,dosắclệnhngày26tháng7năm1897,cácchứcvụcủaquanKinhLượcđềubịbãibỏ,vàHoàngCaoKhảiđượcmờivềHuếđểthamdựvàoHội đồng Phụ chánh.Quyền hành của quanKinh Lược được chuyểnsangchoKhâmsứtạiBắckỳ,cácnhânviênvẫngiữmứclươngcũnhưngđượcgiaochoVănphòngSựvụBảnxứ,thuộctòaKhâmsứtạiBắckỳ,sửdụng.ThếlàquanhệcuốicùngràngbuộcBắckỳvớiTriềuđìnhHuếđãbịdẹpmất.

ỞTrungkỳ,Doumerthựchiệnviệc“mỗingàytiếnthêmmộtbướcmớitrênđườngchiếmhữu”.Ông tamuốn thay thếchútđộc lậpcònđể lạichoTriềuđìnhHuếtrongmộtthờigianbằngmột“sựgiámhộmàchúngtacầnphảilàmchothànhtrựctiếphơn,hiệuquảhơn...tuyvẫnđểchoChínhphủnày tấtcảnhữngbềngoàicủaquyền lực”[743].Vì thế,ông tađãbuộcvuaThànhThái,vừamớitrưởngthành,phảikýngày27tháng9năm1897mộtchỉdụnhằmtổchứclạibộmáycaitrịtrongxứ:HộiđồngCơmật,bịdẹp,biến thànhHộiđồngThượng thư,doKhâmsứ tạiHuếchủ tọa.CácquyếtđịnhcủaHộiđồng,saukhiđượcviênKhâmsứtánthành,sẽđượcthihànhquaấntriệnnhàVua.CácquanPhụchánhđảmtráchcácbộ.CácviênchứcPhápđượcbổnhiệmbêncạnhcácThượngthưvàgiúpđỡhọtrongviệccaitrị.SốCôngsứPháp,đến lúcđóvẫncònít,đượcgia tăng,đểchotạimỗitỉnhcómộtviênCôngsứ.

TạiBắckỳcũngnhưởTrungkỳ,cácquanchứcđầutỉnhAnNamnhậnmệnhlệnhtrựctiếptừcácCôngsứPháplànhữngngười,trongthựctế,caitrịquatrunggian.

LấylạiýkiếncủaPaulBert,nhưngkhôngđixabằngPaulBert,Doumerbanhànhnghịđịnhngày31tháng3năm1898, lập lạicácUỷbanTưvấnhàngtỉnh,màcácthànhviêndoquanđầutỉnhchọn,cứmộthayhaingườichomỗihuyện,vàdoôngtatriệutậpmỗinămhailầnvàkhithấycần.Cácthànhviênnàyđượcyêucầuchoýkiếnvềviệclậpngânsáchtỉnhvàvềcácviệc công chánh.Bằng định chế này, rõ ràngDoumer đang đến gần quanniệmcủaPaulBert:bỏquacácquanlạivànhàNhomàlưuýđếnthànhphầndânchúngđượcđạidiệnbởicácthânhào.

Doumerthấycácbiệnphápđócũngchưađủhiệuquả;ôngtatinrằnguyquyềncủaPháptạiTrungkỳchỉvữngvàngkhinàongườiPhápnắmgiữtàichánhcủaxứnày.Ông thựchiệnmụcđíchđó,bằngmộtđạodụcủaVuangày15tháng4năm1898,quiđịnhgiaotoànbộviệcđiềuhànhtàichánhcủa xứ này cho giới chức Pháp.Cho đến ngày đó, các quan thu thuế choTriềuđìnhHuế;từnay,giớichứcPhápđứngrathumọithứthuế,vànộpchokhobạcnhàVuamộtsốđểVuavàTriềuđìnhchidụng.

ThếlàtiêutancácđặcquyềncuốicùngcủaTriềuđìnhHuế:Doumerđãthaythếnềnbảohộđượcquiđịnhtrongcácvănkiệnbằngmộtnềncai trịtrựctiếp.ViệcthaythếnàylạicòntrầmtrọngthêmbởichínhsáchthuếvụcủaĐôngDương.DầndầnDoumer làmmọingười thừanhậnmột tưcáchpháplýduynhấtcủaLiênbangĐôngDươngtứclàlàmchomọingườichỉthấycómộtĐôngDương,gồmNamkỳ,CamBốt,Lào,BắckỳvàTrungkỳ,màquênmấthaixứbảohộ.

DoumerxâydựngchínhsáchmìnhtrênlýthuyếtmạnhmẽvàcũkỹchorằngNhosĩvàquan lại làđạidiệncho tinh thần truyền thốngvàdân tộc,khôngbaogiờchịukhuấtphục.Chỉcóđiều,muốnthựchiệntốtchínhsáchđó,ôngtaphảidựatrênlựclượngđốitrọngvớiuyquyềnquanlại,tứclàxãthôn.Nhưngquanniệm tậpquyềncai trịkiểuPháp thuần túy,doDoumernhậpcảng, lại tướchết tấtcảsứcmạnhcủaxã thôn,điềunày làmchocácbiệnphápcủaông ta trởnênhết sức thấtnhân tâm,vìchúnggâybấtmãnchẳngnhữngnơicácquanlại,màcảnơinhữngthânhàotronglàng,đúngralànhữngngườiphụtátrungthànhcủanềnđôhộPháp[744].

Doumer,“ngườixâydựngĐếquốc”,nhưcáchgọitựhàocủamộtsốsửgiaPháp,đãnghĩvềchínhsáchcủamình“bằngnhữngngôn từvinhdanhĐếquốc”[745].Toànbộhànhđộngcủaôngtađềunhằmmụcđích“chuẩnbịchoPhápbướcvàohàngđạicườngởchâuÁ”:“Đólàthờikỳđôhộmàvấnđềngườibảnxứkhônghềđượcđặtra.”[746]

Khi rời Đông Dương, Doumer để lại cho thuộc địa một tổ chức vữngvàngvớimộtngânsáchquânbình,nhờđóđãcắtđứthẳnchỉtríchcủaphehữuchốngchủnghĩathuộcđịa.Nhưng,đồngthời,ôngtacũnggâynênmộtbấtmãn toàn diện sẽ có những hậu quả nặng nề trong các năm trước thếchiếnthứnhất.

SaubuổihộikiếnlongtrọngtrongđóBoullochebáochovuaThànhTháibiếtcuộcthắngcửcủaCasimirPérierởPháp,ôngtachongườinóivớiôngvuatrẻrằngôngtamuốnvuađến thămôngtavào thứhai tới.Cácvị tiềnnhiệmcủaôngkhôngbaogiờ làm thếcảvàchờTriềuđình tựquyếtđịnhngàygiờđếnthăm.CácquanPhụchánhkhôngbaogiờsơsótbổnphậnnày.Ngàythứhaiđượcấnđịnhchochuyếnxuấthành, thìvuabịcảm,nênchongườiđếnyêucầuviênKhâmsứhoãnlạimộtngàykhác.Boullocheđượcbáotintrước,vàolúc7giờ,ôngtađếnhoàngcungvàthấyvuabịcảmnặng,nhưngôngtatứcgiậnrađivànóirằngôngtasẽkhiếunạivềviệcthiếuđúngđắncủaThànhThái.MộtviệckháclàmchoBoullochebựcbội,đólàviệcôngtađãphảiđợimộtlúctrướckhigặpđượcvua;ôngtachorằngbấtcứlúcnào,đêmcũngnhưngày,ôngtađềucóquyềnvàotậngiườngvua.

ĐốivớiTháihậu,Boullochecũnghạchsáchvàcốtâmxácđịnhuyquyềnnhưthế.Ôngtabuộchọphải tiếpôngtangaykhiôngtađếnHuế,dùbiếtrằngkhôngcógìlàmhọkhóchịuchobằngsựphálệđốivớicáctậptụclâuđờiđó.

ĐốivớiTriềuđình,ôngtaquyếtđịnhrằng,mỗituần,cácthànhviêncủaHộiđồngCơmậtphảiđếnhọptạitòaKhâmmộtlầnvàviênKhâmsứcũngsẽđếnhọptạiViệnCơmậtmộtlần,đểchocácphiênhọpđềucómặtKhâmsứvàPhósứ.

TừPháptrởvề,NguyễnTrọngHiệpliềnđếnvấnanVuavàHoànghậu,hôm sau lại đến chàoviênKhâm sứ.Ôngnày tỏ vẻ rất bựcmìnhvề việcquan Phụ chánh không đến tòa Khâm sứ ngay (Thư riêng và mật củaLanessangởiBộtrưởng,26/9/1894,đãdẫn).

Rousseau,Toànquyềntừ1895đến1896,đãdùngtấtcảnhữngkẻchốngLanessan làm cộng sự viên chomình.VàBrière,mà Lanessan đã cho vềhưu,đượcbổlàmKhâmsứtạiHuế;BoullocheđượcgởisangLàovớimộtsứmệnhquantrọng;vàChavassieuxdùđãvềPhápđượcmờiqualạiđểgiữchứcĐổnglýVănphòngToànquyền.


Chođếnnay,chưacómộtnghiêncứunàođisâuvàovấnđềvaitròcủagiáosĩthừasaitrongviệcngườiPhápđánhchiếmViệtNamlàmthuộcđịa:đâylàvấnđềrấttếnhị,dễđộngchạmđếntínhnhạycảmcủađồngbàoGiaTôgiáo.NhưngviếtvềlịchsửchiếmthuộcđịacủangườiPháptạiViệtNammànétránhvaitròcủacácthừasailàkhôngviếtgìcả,bởivìvấnđềthuộcđịavàvấnđềtôngiáodínhliềnnhau,khôngthểtáchrờiđược.Nếusựkhônngoankhuyênhãynêndèdặt,thìtráilạilòngyêukhoahọcthúcđẩynóilênsựthật.Đểviếtnghiêncứunày,chúngtôiđãsửdụngnhữngtưliệutìmthấyđượctrongcácthưkhốcủaPháp,màphầnlớnđếnnaychưađượccôngbố.Chúngtôighichépnguyênvăn,cókhitrọnvẹnnữa,khônggiảithíchtheoýmình,hầugiữnguyênýtưởngcủacáctácgiả,nghĩalàgiữnguyênsựthậtlịchsử.Nghiêncứunày,trướchết,làmộttổnghợpnhữngtưliệulịchsửđầutay,đượckhảosátmộtcáchtườngtậnvàcóhệthống.

Nhữngtưliệuđónóigì?Bađiểmchínhtronglịchsửđôhộ:1.Điểmthứnhất:Vìcôngcuộcchinhphụctinhthần,cácgiáosĩthừasai

đãvậnđộng,tiếptayvàtạodễdàngchoviệcxâmlăngđấtnướcViệtNam.NgườiPhápđãbỏra27nămđểxâmchiếmtoànbộViệtNam.Trongsuốtkhoảng thờigiandàiđó,cócốgắngnàomàcácgiáosĩ thừasaiđãkhônglàmđểđánhbạicácdodựtrongchínhsáchthuộcđịacủaPháp?TrongtươngquanlựclượnggiữaViệtNamvàPháplúcđó,haibêncónhữngđiểmyếu,nhưngchỗyếucủaPhápthìViệtNamkhôngbiết,cònchỗyếucủaViệtNamthìPhápthấytậnruộtgan.

Vai tròcủacác thừasai trongviệc thuộcđịahóacũngkhôngkémphầnquantrọng.Giáosĩ thừasaivànhàcai trị thuộcđịađã liênkếtnhautrongmộtnỗlựcchungbiếnViệtNamthànhmộtmảnhđấtPhápvàGiaTôgiáoởViễnĐông.Namkỳ,dướisựcaitrịcủacácĐôđốc,làmộtthídụđiểnhìnhcủasựliênkếtnày.SauNapoléonIII,cácchínhphủcủaĐệtamCộnghòaPháp,chốngNhàthờtạichínhquốc,khôngnóilêncôngkhaisựliênkếtđónữamàchỉnói:thựchiệnsựđồnghóabằngvănhóaPháp.Nhưngtrongthựctế,nhàcai trị thuộcđịavẫn tìmđếnvà tán thưởngsự trợgiúpcủagiáosĩthừa sai.Vềđiểmnày, chúng tôi đãghi nhiều chỉ thị cấpbộgởi chogiớichứcthuộcđịaPháptạiViệtNam.Sauđâylàhaichỉthịnữa,màchúngtôinghĩ lànênthêmvàođây,mộtbảngởichoHarmandkhiôngnàyđượcbổnhiệmlàmTổngủyCộnghòatạiBắckỳ,mộtbảngởichoThốngsứtạiNamkỳsaukhiChínhphủPhápđượctinvềviệcHộiđồngThuộcđịađịaphương

bãibỏcáctrợcấpchoPháibộGiaTôgiáo.SaukhidặndòHarmandđừngkhuyếnkhíchnhữngkỳvọngcủa tínđồ

GiaTôgiáoBắckỳvàcốhếtsứctránhmọikhókhănvớicácthừasai,chỉthịviết tiếp với những lời lẽ như sau:“Thế nhưng, ảnh hưởng tinh thần củanhữngngườinàytrênphầnlớndânchúngBắckỳcóthểđemđếnnhiềuviệclợiích.Mặtkhác,doviệccảiđạo,cácngườiBắckỳGiaTôgiáo,nhờđãbiếtânhuệcủanềnvănminhÂuchâu,sẽcungcấpchochúngtanhữngngườigiúpviệcquíbáu;vàthậtlàphảnchínhtrịvànguyhiểmnếulàmtanniềmhyvọngmàhọđặttrênviệcchúngtađếnđểcảithiệnsốphậncủahọ.”[747]

Chúng tôi không tìm được văn thưmàThủ tướng vàBộ trưởngNgoạigiaoFreycinetđãgởichoThốngsứFilippini,nhưngvềviệcnàychúngtacómột thưmậtcủaviênThốngsứnàygởichoGiámđốcNộivụcủaông ta;bứcthưđượcviếtnhưsau:“Tôihânhạnhgởikèmđâychoôngbảnsaocủavăn thưbộ trưởng liên quanđến thái độ thân áimàThủ tướngmuốnHộiđồngđịa phươngphải cóđối vớiPhái bộGiaTôgiáo.Có lẽ ôngđãnắmđượcýnghĩachínhtrị trongđườnglốicủaThủtướngFreycinet.VìthếtôimuốnnhờôngtrìnhlênHộiđồngThuộcđịacùngbênhvựctrướcHộiđồngcácnhậnxétmàThủtướngđãnêulên.”[748]

TháiđộcủaPaulBertvềvấnđềnàycònđặcbiệthơnnữa.Conngườimàtạichínhquốcđãchứngtỏlàkẻthùcôngkhaicủagiáosĩ,“conrệpđen”ấy,đãcưxửthếnàovớinhữnggiáosĩthừasai,khiđếnĐôngDương?Vềvấnđềnày,chúngtacónhiềubằngchứnglýthú.Trướchết,đâylàbứcthưcủabàO’BrienđãđăngtrênbáoLesDébatsvàđượcđănglạitrongtờAvenirduTonkinsố8840,ngày25tháng9năm1925:

“...Mọingườiyên tâmngay.NgaykhiđặtchânđếnđấtAnNam,PaulBertđãhiểucâunóinổitiếng:“Chủnghĩachốnggiáosĩkhôngphảilàmónhàngđểxuấtcảng”.ÔngPaulBertkhôngđợiđếnBắckỳrồimớibiểulộtháiđộthứcthờiđó.NgaytrongngàyđượcbổnhiệmlàmTổngKhâmsứtạiHàNội,ôngđãđếngặpôngDeMuntạiHạviệnvànói:“ÔngDeMun,ôngcóthểthôngbáochocácthừasairằng,ởBắckỳ,PaulBertkhôngphảilànhàchínhtrịnhưởđây”.Hômsau,ôngDeMunđãcùngtôiđếngặpvịbềtrêncủaChủngviệncácPháibộTruyềngiáoHảingoại,vàthuậtlạiđiềuđó”.

JosephChailley,conrểvàlàcộngsựviêncủaPaulBert,cũngnhậnthấynhưthế:“...Vềphầnnhữnggiáosĩ thừasai,đangbáođộngvìphảiđươngđầuvớimộtngườiđượcxemlàkẻ thùghêgớm,họđã rấtngạcnhiênkhinhậnđượcnơiôngtamộtsựtiếpđónđầykhíchlệvàmộtthiệnchítíchcực.Vảlại,ngaytrướckhiôngtađếnHàNội,giámmụcBonjean,tạiColombo,đicùngchuyếntàuvớiôngta,đãphátancáihuyềnthoạiđượcnhiềungười

tin.TạiSàiGòn,cácquanhệvớigiámmụcColombercũngthế.TrongbuổilễdoThốngsứtổchức,dânSàiGònđãkhôngkhỏisữngsờkhithấyPaulBert,kẻăntươinuốtsốngcáclinhmục,chuyệntròvớigiámmụcmộtcáchtrang trọng nhất và lịch sự nhất thế giới. Giámmục Colomber, cảm thấyđượcchiềuchuộngvàquyếnrũ,liềnthôngbáođiềuđóchocácgiámmụcởBắckỳ.SauđóPaulBerttổchứcmộtcuộccứutrợ,gởitiềnchogiámmụcởQuiNhơn,đểgiúpcácconchiênnghèoxơxácởtỉnhnày.ThếlàmọingườithayđổihoàntoàntháiđộđốivớiPaulBert.NgaycảgiámmụcPuginier,làngườiđãởlâunămtạiBắckỳ,tuyvẫnxemPaulBertlàkẻngoạiđạo,cũnghiểurằngkẻvôtínngưỡngchưabaogiờđiThánhlễnàycótháiđộhiểubiếtvàtínhtìnhthuầnnhấthơnmộtsố“vịtướngcóđứctinnhưngươngngạnh”tiềnnhiệmcủaôngta”.[749]

TờbáoAvenirduTonkin,cơquancủagiáosĩthừasai,tựhàovềsự“cảiđạo” ấy củaP.Bert và tán thưởngmối quanhệ tuyệt hảogiữaông ta vớigiámmụcPuginier:“KhiP.BertđếnĐôngDương,nhữngkẻhènmạtlalênrằngchúngtasẽ thấynhữngđiềusẽ thấy,rằngcác“chacố”sẽđiquaconđườngnhỏvàsẽbiết...

“Điềuchúngtathấy,chẳngbaolâusauđó,làgiữangàiTổngKhâmsứvàvịđại giámmục tạiHàNội,ĐứcgiámmụcPuginier,một sự tin cậy toànhảo,mộtthânhữuthựcsự.TrongsuốtthờigianĐứcgiámmụcbịbệnh,ôngP.BertchiềunàocũnggởixecủamìnhđếnPháibộđểĐứcgiámmụcđidạo.

“Cònhơnthếnữa.Chúngtôicóthểkểmộtsựkiệntrongnhiềusựkiệnkhác:P.Bertrấtquantâmđếnviệchoànthiệnvàđẩymạnhcanhnông,bằngcáchcảithiệnphươngphápcanhtácbảnxứcũngnhưdunhậpcácloạicâytrồng có lợi cao.Giámmục Puginier đề nghị nhượng đất cho các giáo sĩdòngLuyệnTâm...P.Bert tán thành triệtđể.Giámmụcchịuđứng ravậnđộngvàmộtgiáosĩDòngLuyệnTâm,linhmụcMarie-Bernard,đếnBắckỳvàchọncácvùngđấtbỏhoangởMỹĐứcđểlậptuviện...Giữalúcđó,ngàiTổngKhâmsứcủachúngtaquađời.”[750]

Thái độ đó không riêng gì củaPaulBert.Những người khác cũng làmnhư thế: Doumer, Sarraut, Long, Varenne, v.v..., qua đó, chúng ta chứngkiếnmộtquangcảnhkỳlạ:ởchínhquốc,người tacàngchốnggiáosĩbaonhiêu thì,ởcác thuộcđịa,người ta lạicàngủnghộquyền lợiGiaTôgiáobấynhiêu.Vì,nhưtờAvenirduTonkinviết,khivịDânbiểuĐảngxãhộiVarenneđượcbổnhiệmsangĐôngDương,“tấtcảchúngtađềucómộtcôngtrìnhhếtsứclớnlaovàhếtsứckhẩncấpphảilàm,chúngtaquáítỏiởphầnđấtnàycủathếgiới, tạiđâysựđoànkết thiêngliêngphải luônluônlàquiluậtcủachúngta.ĐólàvinhdựcủamộtPaulBert trongnhữngngàycuối

cùng trước khi lâm chung, đó là vinh dự của nhữngDoumer, những PaulBeau, những Sarraut, những Long và những Merlin khi hiểu biết điềuđó.”[751]

Lịch sử về vai trò của thừa sai người Pháp trong quá trình chiếm hữuthuộcđịaởViệtNamsẽkhôngđầyđủnếuchúngtaquênkhôngnhắcđếnsựtranhgiànhảnhhưởnggiữathừasaiPhápvàthừasaiTâyBanNha.Thưsauđây,củaRochegởichoHarmand,ngày6 tháng1năm1885, sẽgiải thíchvấnđềnày:

“Tôihânhạnhlưuýngàivềmộtvấnđề,màtheotôi,cótầmquantrọngtolớnchoviệcchiếmđóngBắckỳcủachúngta,tôimuốnnóiđếncácpháibộtruyềngiáo.

“...CácpháibộtruyềngiáoởBắckỳ,ởNamkỳvànóichungởmọivùngđấthảingoạicủachúngta...khôngtạonêncácxãhộiriêngbiệtvìtấtcảđềuxuấtphát từmộtngôinhàchínhởParis;kếđến,chỉcầnbiếtnhữnggìcácpháibộấyđãlàmkhôngngừngtừhơnhaithếkỷnay,ởAnNamcũngnhưởmọinơikhác,đểthừanhậnrằngcácphầntửđichiếmthuộcđịađãtìmthấynơinhữnggiáosĩ thừasaicủachúng tanhữngngườiphụ tácó thế lựcvàtrungthành.

“Vềđiểmnày,nhữngthừasaicủachúngta(chứkhôngphảinhữngthừasaiTâyBanNha,ởđoạnsautôisẽnóitạisao),đãthựcsựđóngtạicácnơiđómộtvaitrògiáosĩthếtục,vàchỉcócáiáotrùmlàlàmhọgiốngvớihộiviêncủacáchiệphộitrướcđâybịtrụcxuấtkhỏinướcPháp.

“TạiBắckỳ,hơnbấtcứnơinàokhác,nênlưuýđếntìnhtrạngđó,vìđâylàmộtxứ,nếukhôngramặtthùghét,ítracũnglạnhnhạtđốivớichúngtakểtừcuộcthốiquânnăm1874,vàsẽcònlâulắmmớichịukhuấtphụcdướisựđôhộcủachúngta,nếuchúngtakhôngbiếtlợidụnglựclượngtolớncủa300.000 con chiên ở xứ này, và nếu chúng ta bỏ qua không tận dụng lựclượngnày.

“Ai cũngbiếtPháibộ truyềngiáoPháp trôngcoiphầnhữungạn (sôngHồng),giámmụcởKẻSở,với tướcvị làĐạidiệnTòa thánhởvùngTâyBắckỳ,cómộttrợtálàgiámmụcởHuế;vàPháibộtruyềngiáoTâyBanNha,ởphầntảngạn,trôngcoigầnnhưtrọncảxứđếntậnTrungQuốc,giámmụcởBắcNinh,vớitướcvịlàĐạidiệnTòathánhởvùngĐôngBắckỳ,cómộttrợtálàgiámmụcởHảiDương.

“Haiphầnchiacắtnàyvàhaitướcvịđốixứngnhauđócóvẻlàmchúngta tin rằng hai Phái bộ ấy đồng hành với nhau trong hòa hợp; thế nhưng,khôngphảivậy;tráilại,cómộtthứáccảm,hayítramộtsựlạnhnhạtgiốngnhưgiữanhữngthừasaichúngtavàcácđồngliêucủahọởbênkiadãynúi

Pyrénées.“Bêncạnhcácnguyênnhântạonênsựphântranhnộibộmàtôihoàntoàn

khôngbiết, còncómộtnguyênnhân rất rõ,mà tôi tin rằngđây lànguyênnhânchính.Tôimuốnnóiđếntìnhtrạngđẳngcấpgiữahaisứbộ.

“Thậtvậy,khôngaikhôngbiếtrằngcácthừasaicủachúngta,ởBắckỳcũngnhưởcácthuộcđịakhác,đềutrựcthuộcngôinhàchínhđóngtạiParis,làBộTruyềngiáoHảingoạimà,ngoàiảnhhưởngcủaTòathánh,cònphụthuộcvàoChínhphủPháp.DođómàmọiviệcđềuphảiđượcthôngquagiữaNhànướcvàcác thừasaichúng ta,cũnggiốngnhưhànggiáosĩ thế tụcởChínhquốc,ngoạitrừmộtvàibiệtlệhiếmhoi.

“VớiPháibộTâyBanNhathìkhôngthế,khôngnhữngchỉđốivớiChínhphủPháp,màcònđốivới cảChínhphủTâyBanNhanữa,bởimột lýdogiảndịlàcácgiáosĩTâyBanNhađóthuộcDòngĐaMinhởManila,cótrụsởởRô-mavàlãnhtụlàGiáohoàng.

“Vìthế,cácgiáosĩđóđượcđộclậpgầnnhưtuyệtđối,tấtnhiênhọchỉcómột mục tiêu chính đáng, nhưng thường là mâu thuẫn với các quyền lợithuộcđịacủachúngta,đólà:

1.BảotồnbằngmọicáchuytíncủahọởViễnĐông,màsựhiệndiệncủachúngtaởBắckỳđãlàmthươngtổnrấtnhiều;

2.HoàntoàntuânphụcvàmộtmựckínhnhườngmọimệnhlệnhđếntừRô-ma;

3.BảođảmquyềnlợithếtụccủahọởBắckỳvàởManila;“Đứng trước điều ấy, còn gì tự nhiên hơn việc chúng ta gặp phải nơi

nhữngngườiđó,vừasẵnsàngvừacólợiđểchốngchúngta,mộtsựthùghétmà dù họ có tinh tế và kín đáo đến đâu đi nữa cũng không che giấumãiđược,nhấtlàkhichúngtacódịpnghiêncứuvềhọtrongmộtthờigiannhưtôiđãlàmởHảiDương!Chínhđiềungượclạimớilàmtôingạcnhiên.

“Căncứtheonhữngtin tứcmàtôi tin làxác thực, lấy từmộtnguồntinđứngđắn,trongnăm1883,ítlâusaukhiThiếutáRivièrechết,mộtthỏahiệpdườngnhưđãđược thiết lập tạiManilagiữaPháibộ truyềngiáoTâyBanNhavàviênLãnhsựTrungQuốc.Ngoàicácđiềukhoảnkhác,thỏahiệpnàyđãquiđịnh,trongtrườnghợpcóchiếntranhgiữaPhápvàTrungQuốc,PháibộTâyBanNhakhôngcógìphảilongạicả,đổilạihọsẽkhônggâydễdàngchochúngtatrongviệcchiếmđóngBắckỳ,vàcòncamkếtlénlútgâychochúngtamọikhókhăntrongtrườnghợpcuộcxâmchiếmcủachúngtatrởthànhvĩnhviễn...

“VàingàysauvụtấncôngHảiDương,tôirấtngạcnhiênkhiđọctrênmột

bứctườngcủamộtngôichùacủathànhHảiDươngdòngchữsauđây,đượcviếtbằngbútchìvàbằngtayngườiAnNam:“Tronglúctấncôngvàothành,một con chiên bị giặc Pháp làmbị thương.Giết chết bọnPháp!QuânCờĐenmuônnăm!”

“Sau cùng là, trong lần nói chuyện cuối cùng với vị giámmục tạiHảiDương,ngaykhitôisửasoạnlênđườngvềPháp,saucáccâuchuyệnthôngthường,vịgiámmụcnàyđãkhông thểkềmchếđược tiếngkêu tâmhuyếtnày:“TôinghĩngườiPhápkhôngcòngìphảilàmởBắckỳnữavàtốtnhấthọđừngtìmcáchđẩyxahơnnữacuộcxâmchiếmxứnày!”

“TôitưởngkhỏiphảinóinhiềuvềlợiíchtolớncủaviệcđuổicáckẻấyvềManilavàthươngthuyếtvớiRô-mađểthaythếhọbằngnhữngthừasaiPháptrungthànhvớiquyềnlợichúngtahơn.Ngàynàosựthaythếnàyhoàntất,ngàyấyvấnđềBắckỳđãtiếnmộtbướcdài.GạtquamộtbênsựthùghétcủanhữngthừasaiTâyBanNha,nhữngthừasaicủachúngta,dùsaochăngnữa,cũngtíchcựcmộtcáchkháchọvàđạtđượcnhữngthànhquảtốtđẹphơnnhiềusovớicácgiáosĩDòngĐaMinh.Tôisẽnóirõhơnýcủatôivềsựsosánhđơngiảnnày.

“TạiBắckỳ,người ta thấy theosaumỗi linhmụcTâyBanNha làmộtđámdânráchrưới;sựdơbẩnthốithađóchứngtỏcảthầylẫntròđềulườibiếngđếnmứcnào.

“ỞNam kỳ, trongmỗi giáo xứ, nói chung, và trong trường trung họcAdran,nói riêng, người ta thấy sốhọc trò cầnmẫn, sạch sẽ, ănmặcđànghoàng,vàlàmviệcthìcóquitắc,hứahẹnnhữngthànhquảtuyệthảongoàinhữngthànhquảmàtừlâuhọđãđạtđược.

“Thếđấy!Tôikhôngnghĩlàtháiquákhinói:“Cáinàyphảigiếtchếtcáikia””[752].

Sự hiện hữu của Phái bộ truyền giáo Tây Ban Nha tại Bắc kỳ là mộtnguyênnhân thườngxuyênđemđến loâuvàbối rốichonềncai trịPháp.Người ta còn lên ánmột số thừa saiTâyBanNhađã tuyên truyền chốngPhápvàcôngkhaingãvềphíaĐứctrongthếchiếnthứnhất[753].Vìthế,vấnđề thay thếnhững thừasaiTâyBanNhabằngnhững thừasaiPhápđã trởnênmộtvấnđềkhắckhoảichogiớichứcPháp:nhiềuviênToànquyềnđãnhấnmạnhđếnsựcầnthiếtphảimởcuộcthươngthuyếtvớiRô-mađểđạtđượcsựthaythếđó,vì“cólợichouyquyềnchúngtatạixứnày”[754]“vềmọimặt”[755].

MộtsốngườiGiaTôcóthiệnchí,nhưvănhàoFrançoisMauriacchẳnghạn,đãcócanđảm(nhưngchỉsaukhisựđôhộcủaphươngTâyđãkếtliễu)

tốcáoviệccácnướcÂuchâuđãsửdụngGiaTôgiáotrongmụcđíchthựcdân thuộcđịa.Nhàvănnàyviết:“Chúng taphảidám thừanhận rằnghiệntượnggiải trừ thuộcđịaởchâuPhihayởnơikhácđồng thờicũng làhiệntượnggiảitrừGiaTôgiáo,dolỗilầmcủacácquốcgiagọilàGiaTôgiáođãdùngGiaTôgiáovàviệctruyềnbáPhúcâmđểthựchiệnviệcđôhộvàbóclột...Cólẽphảicầnnhiềuthờigian,cólẽvàithếkỷ,đểcácdântộcđókhônglẫnlộnGiaTôgiáovớigiốngngườiápbức.”[756]

DolỗilầmcủacácquốcgiagọilàGiaTôgiáo...ThếcónghĩalàGiáohộikhôngcógìđángtráchsao?

Chúngtôitinlàđãmanglạicâutrảlờichocâuhỏinày[757].2.Điểmthứhaimàchúngtôiđãnhấnmạnhnhiềulàảnhhưởngcủacácý

tưởngdocácgiáosĩthừasaitruyềnbátrênchínhsáchthuộcđịacủaPhápởViệtNam.

Bằngsựtuyêntruyềnkhéoléovàmạnhmẽ,giáosĩthừasaiđãlàmchodưluậnởPhápcũngnhưởthuộcđịachấpnhậnrộngrãirằng:

a)BắckỳvàTrungkỳ làđấtcủahaigiốngdânrấtkhácnhau, thùghétnhau,vàdânBắckỳ thíchsựđôhộcủangoạibanghơn làcủaTriềuđìnhHuế;

b)Nho sĩ và quan lại là những kẻ thù không đội trời chung của Pháp;quan lại làmột loạiquí tộckhácbiệtvớidânchúngvàbịdânchúngghét,đếnnỗidânchúngsẵnsàngphụcvụchobấtcứaiđếndẹpbỏgiùmhọnhữngquanlạiđó;

c)VuaAnNamcóuyquyềnđộctôn,vìthếphảicùngvớiôngtamàcaitrị,vàcònphảidùngôngtađểhủydiệtcácquanlại;

d)TriềuđìnhHuếkhôngđứngngoàitìnhtrạngrốiloạnởBắckỳ,vìthếphảinắmchắchọtrongtayđểngăncảnkhôngchohọđiềukhiểntừxacáchoạtđộngchốngPháp.

Trongcácýtưởngđó,chỉcómộtlàphùhợpvớisựthật,đólàýtưởngvềcácNhosĩ:quả thật chínhhọ lànhữngngườikíchđộngvà lãnhđạocuộckhángchiến.Cácýtưởngkhác,hoặcchỉđúngmộtnửa,hoặchoàntoànbịađặt.Thếnhưng,chínhtrêncácýtưởngđómàtoànbộchínhsáchthuộcđịaPhápởBắc kỳ vàTrung kỳ được xây dựng, từ 1883 đến 1891 và sau đónữa[758].

Bởivậy,Chínhphủthuộcđịabị“địnhhướngngaytừđầu,rồibịgiữmãinhưvậy-mộtcáchcóýthứchoặckhông-bởiảnhhưởngGiaTôgiáotrênconđườngtrướctiênlàđồnghóa,rồisauđólàthốngtrị”[759].Đểlàmđiều

này, trướchết,ngườiPhápquyết liệt tiêudiệt tầng lớp lãnhđạođangnắmgiữuyquyềntinhthầntạotrởngạichínhchoviệcPhápvàGiaTôgiáoxâmnhậpvàoxứnày.

Trong các phương cách được dùngđể tiêu diệt ảnh hưởng của các nhàNho,việctruyềnbáchữquốcngữđượcxemlàhữuhiệunhất.TheomộtbáocáocủaKhâmsứtạiBắckỳvàonăm1910,xứnàycóhơn20.000ngườitrẻbiếtchữquốcngữ.“Chỉnộimộtkếtquảnày,bảnbáocáonhấnmạnh,cũngđãcómộttầmquantrọnglớnvềmặtchínhtrị;chúngtacóthểnóilàđãcóchừng ấy gia đình thoát khỏi sự thống trị của nhà Nho”[760]. Viên ToànquyềnKlobukowski (1909-1911)đã raquyếtđịnh là từnay,bêncạnhbảnvănchữnhocủacáctàiliệuchínhthứcđượccôngbố,phảicóbảnvănchữquốcngữ.CôngvăngiữaquanlạivàgiớichứcPhápcũngthế,vàtronggiaodịchgiữacácquanvớidânchúngcũngphảilàmvậycàngnhiềucàngtốt.SổsáchhộtịchsẽviếtbằngchữquốcngữvàchữNhoởtấtcảcáclàngnàocóngườibiếtchữquốcngữ.Trongvòngmộtnăm,mọinhânviênvănphòngcủa các quan không đọc và viết thông thạo chữ quốc ngữ sẽ không đượcthăngcấp.Sauhết,trongcácđềnghịthăngthưởngchocácChánhtổng,Phótổng,Lýtrưởng,cầnphải lưuýnhấtđếnkhảnănghiểubiếtchữquốcngữcùnglòngnhiệtthànhtruyềnbáviệcsửdụngchữnày[761].

Vềphầncácquanlại,ngườiPhápdầndầnthaythếhọbằngnhững“thầybồi”haynhững“thầythông”;cácngườinày,vìthiếuhọc,thiếuuytín,thiếuđạođứclạicànglàmchodânchúngthêmghétnềncaitrịPháp.

TrêndiễnđànHạviện, trongphiênhọpngày2 tháng4năm1909,DânbiểuĐảngxãhộiPressenséđãlàmthínhgiảhoanhôkhinóivềquanlại,nhưsau:

“Vâng, các quan, cũng chính danh từ ấy nhưngày trước, nhưngkhôngcònnhưngàytrướcnữa.Bâygiờ,cácquankhôngcònđượctuyểndụngnhưtrướckianữađâu,vàđểchoquívịcómộtýniệmvềcáctòaáncủacácquanlạiđó,tôidẫnmộtgiaithoạiđượckểlạibởimộtquansátviênrấtvôtư,rấtchínhxácvàrấtủnghộsựtìnhởĐôngDương.TrongmộtchuyếnduhànhnhỏquanhcácvùngchỉcáchHàNộikhoảng2dặm,ôngtagặpmộttòaángồmmột“thầybồi”, tức làđầy tớcủamộtCôngsứhaycủamộtkiềudânPháp,đượcđưalênnắmchứcvụtưpháp,vàhai“thầythông”cũđãtrởthànhthẩm phán nhân danh nước Pháp sau khi bị chủ thải hồi. Hiện nay, cáchtuyểndụngquanlạilànhưthếđó!”[762].

Cónhiềuđiềuđángnóivề“quanlại”củathờikỳnày.Pressenséđãcólýkhiphẫnnộtrướccáichínhsáchkỳquái:vừagiữcáckỳthi3nămmộtlầnvừabítđườngtiếnthânchínhthứccủacácsĩtử.Bộmáyhànhchánh,vìthế,

đầyrẫy“nhữngcựuthôngngônlàmgiàunhờăntrộmvàhốilộcùngnhữngtênđầytớmàmộtsốCôngsứđãbanthưởnglòngnhiệtthànhbằngcáchcấpcho họmột chức quan”[763].Vì không biết tiếngViệt để cai trị trực tiếp,người Pháp buông trôi theo các viên thông ngôn này, mặc họ nhân danhnướcPhápbóclộtdânchúngkhôngmộttísĩnhục.Bứcxúcnhấtlàtrướccáctòa án: thẩmphán chỉ nghe các lời khai qua thôngngôn, trong khi nhữngngườibịxửchẳnghiểugìcảvềphánquyếtcũngnhưvềtấtcảnhữnggìdẫnđếnphánquyết.“Sựthực,Pressensétuyênbố,đólàsựthốngtrịcủathôngngôn.KhôngcầnphảiđiquaphươngĐôngmớibiết rằngsự thống trịcủacácthôngngônkiểunàylàsựlũngđoạn,sựthốinát,sựtànbạocủamộtbạochúanhỏnhưngvôcùngtồitệhơnsựtànbạocủamộtbạochúalớn.”[764]

Thậtlànghịchlý,cácthôngngônđóchẳngkínhnểchủcủahọmàcũngchẳngtựthấymìnhđượcưuđãitrongbộmáycaitrịmới.Vềđiểmnày,tìnhhìnhcũngđánglongại.BộtrưởngThuộcđịaMessimygiảithíchtrongmộtbáocáovềchínhsáchbảnxứtạiĐôngDương:“ChođếnbâygiờhìnhnhưChínhquyềnĐôngDươngkhôngbiếtđếntầmquantrọngcủacơquanchínhyếuđótrongviệchànhxửquyềnbính.Khôngquantâmđếnviệctuyểndụngnhân viên cấp dưới, Chính quyền đó đã phó mặc cho một mình Phái bộtruyềngiáo,ngoạitrừởcáctrungtâmlớn,việcdạychữPhápvàchữquốcngữ,việcđàotạo thôngngôn,vàviệchuấnluyệnđầuóccủanhữngngườinày.BịảnhhưởngGiaTôgiáochếngự,nhữngngườinàyhọcđòitheocácgiáosĩthừasaicáithóichêbaicácđịnhchếcủachúngta.Hơnnữa,vìcandựmật thiếtvàohoạtđộnghànhchánhvà tưphápcủa thuộcđịa, trongsựgiaotiếpthườngxuyênvớicáccôngchức,họnhậnrangayrằngnhữngcôngchứcnàykhônglàmgìcảnhưnglạikhôngthểkhôngcầnđếnhọ.Vìviệcgìcũngđềuquatayhọ,nênhọbựcmìnhkhithấylươnghọquáítsovớilươngcủanhữngkẻkhônglàmgìcả.Họkínhnểcáccấpchỉhuy,nhưngrồihọlạingạcnhiênkhi thấynhữngvịnàykhôngphải lúcnàocũngđángkính.Nỗibấtmãncànggia tăngkhihọnhận thấy rằng,dùcốgắngđếnđâu,họvẫnluônluônbịđốixửnhưhạngthấphènvàbịđặtvàocácchứcvụhạcấp.Rồisựkínhnểlúcbanđầubiếnmất,nhườngchỗcholòngchánghét.”[765]

Sau khi đã căng buồm thẳng tiến trên con đường áp chế và đồng hóa,ngườiPhápbỗngthấymìnhđangphiêulưutrongđêmtốigiữamộtxứxalạvàthùnghịch:họđãtạonênmộtkhoảngtrốngchungquanhhọvàđãgâybấtmãnkhắpnơi.Nhiềunhàcai trị caocấpnhấtbắtđầu lên tiếngđòixét lạichính sáchmà họ cho là nguyên nhân củamọi chống đối nơi dân chúng.Ngaytừnăm1889,viênTổngKhâmsứChavassieuxđãthấycácbấtlợicủachínhsáchđồnghóa;ôngtanói:

“Sốngườichúngtaquánhỏgiữakhốidânbảnxứquámênhmông.Văn

minhvàtôngiáochúngtakhôngtươngcậnvớivănminhvàtôngiáocủahọ;tấtcảđềungăncáchchúng ta,và truyền thốngcủaquákhứcũngnhưnềngiáodụcdântộcđãdựnglêntrướcmặtchúngtamộtbứctườngnghìnđời,khôngsaovượtquađược.Việcgiáodục,mộtphươngcáchthâmnhậpkhác,đã quá tốn kém cho chúng ta. Chúng ta đã chọn con đường đúng chăng?Chúngtađãlộtrađượccáivỏbênngoàirồichăng?Ngàynaymọingườiđềuđồngthanhtrảlờilàkhông.Phầntôi,tôikhôngbiếtmộtngườiAnNamkiểumớinàolàmtavinhdự”[766].

Trướcnhữngrối loạncàngngàycànggia tăng,ViênThốngsứNamkỳRodierđãđổ lỗi chohệ thống tưphápđượcdunhập từPhápvới ít nhiềuthêmbớt tùy theonhucầungẫunhiêncủahoàncảnh.Ông tuyênbố trongdiễnvănkhaimạckhóahọpcủaHộiđồngThuộcđịangày30tháng6năm1905:

“Chúngtađãápđặt lênngườiAnNamtoànbộmộtcơchếđúcsẵnmàkhônglưuýgìđếnnhữnghoàibão,phongtục,tậpquánvànhucầucủahọ...Theo tôi,phương thuốc trị liệukhôngphảichỉnằmtrongviệc tổngxét lạitoànbộluậtphápápdụngchodânbảnxứ,màcònnằmtrongsựthànhlập,hayđúnghơn, trongsựkhôiphục lạicác tòaánbảnxứ:các tòaánnàysẽđượcgiaophótráchnhiệmxétxửcáctộiphạmởdướimứcquantrọngnàođó,vàđólàcáctộiphạmnhiềunhất.”[767]

SựthứctỉnhcủachâuÁcàngbuộcngườiPhápphảithayđổichínhsách:tình hìnhmới ở châuÁmở ra cho các phong trào yêu nước ởViệtNamnhiều viễn tượngmới, nhiều hy vọngmới. Thật vậy, những năm sau khiDoumerđếnĐôngDươngđánhdấumộtbướcngoặtquantrọngtrongdiễntiếncủaphongtràodântộcViệtNam.Cuộckhángchiếnvũtrangđãthựcsựchấmdứt.Nhưngnhững lực lượngmới nổi lên, những tư tưởngmới xuấthiệncùngvớinhữnghìnhthứchànhđộngmớibắtđầukhaitriển.Đànhrằnggiớicóhọcvẫntiếptụccungcấpnhữngthànhphầnchốngđốichếđộthuộcđịa,nhưng thếhệ trí thứcnhosĩmớinàykháchẳn thếhệcũ:họchịuảnhhưởngcủacácbiếncốmớiởTrungQuốcvàởNhậtBảnvàchịuảnhhưởngcủanhữngbiếnđổimớimẻtrongxãhộiViệtNam.

TạiTrungQuốc,mộtphong tràocảicáchrộng lớnđãdấy lêndướiảnhhưởngcủaKhangHữuVivàLươngKhảiSiêu.Cácnhàcảicáchnàyđòibãibỏ các kỳ thi từ chương, cải tổ giáo dục, gởi sinh viên và các phái đoànnghiêncứusangchâuMỹvàchâuÂu, thiết lậpmột thểchếhiếnđịnh.TưtưởngcảicáchcủahọđãmauchónglantrànđếnViệtNam-tưtưởngvềtựdo,bìnhđẳng,tiếnbộ,vănminh,cảitổchínhtrị-đãlàmgiớitríthứcNhosĩmớiViệtNamthánphục.GiớinàyđọccácbảndịchsangchữHáncủaXãước,củaTinhthầnluậtpháp,cáctácphẩmcủaDiderotvàcủaVoltaire,với

lòngngưỡngmộmạnhmẽđếnđộhọđặt“cácthầyLưThoa(Rousseau)vàMạnhĐứcTưCưu(Montesquieu)gầnnhưnganghàngvớiKhổngtử”[768].CáchmạngCộnghòa1911vàtưtưởngcủaTônDậtTiênlạicàngtácđộngmạnhmẽhơnnữatrêntinhthầncủaNhosĩmớiởViệtNam.

TiếnbộcủaNhậtvàchiếnthắngnăm1905trướchảiquânNgalàmnứclòngtoànthểchâuÁ.Uytíncủangườidatrắngbịrạnnứt;tínhưuviệtcủangườiÂubịnghingờ.CácnhàlãnhđạocủaphongtràodântộcViệtNamnghĩrằngđãtìmthấytrongkinhnghiệmthànhcôngcủaNhậtBảnbàihọcvềtínhưuthắngcủakỹthuậthiệnđạitrêncác“giátrịcổtruyền”củachâuÁ.

GiữalòngxãhộiViệtNam,mộttầnglớptưsảntrẻvừarụtrèxuấthiện;họtinrằngđãtìmđượctrongcáckinhnghiệmTrungQuốcvàNhậtBảngiảiphápchoướcvọnggiảiphóngkinhtếvàchínhtrịcủahọ.Biếtrằngmuốnpháttriểnkinhtếphảiđộclậpchínhtrị,tầnglớpnàythiếtthavớitiếnbộvàhiệnđại,đãảnhhưởngkhông ít trêncácnhàNhomàhọ tiếpxúc.Dođó,nhữngnhàNhonàyđãchuyểntừbútlôngvàchữNhosangbútsắtvàchữquốc ngữ, từ dụng cụ thống trị sắp trở thành dụng cụ giải phóng;một sốmuốnthaynềnquânchủbằngchếđộcộnghòa.

ChínhtronghoàncảnhmớiđómàphongtràodântộcnẩynởtrongnướcViệtNamhiệnđại.Nhiềutràolưutưtưởngnẩysinhtrongphongtràonày,songtấtcảđềubịthôithúcbởiýchíduytân,đượcxemnhưđiềukiệntiênquyếtđểchuẩnbịgiảiphóngđấtnướckhỏivòngnôlệ.

MộttrongcáctràolưuđódoPhanBộiChâulãnhđạonhắmvàoviệcđàotạotạiNhậtBảncáccánbộmớichocuộckhởinghĩavềsau.SauchuyếnđiTrungQuốcvàNhậtBản,trongcácnăm1902-1904,nhàlãnhđạocóuythếnàyđãlậptạiNhậtBảnmộtbộtổngthammưuthậtsựchophongtràođộclập,mởđườngchomộtcuộcĐôngdurộnglớncủasinhviênvàtríthứctrẻ.

ỞBắc,phongtràocáchtântríthứcdoHộiĐôngKinhNghĩaThụcđảmnhận.Hộiđược thành lậpvớisựủnghộcủamộtnhà lãnhđạokhác:PhanChâuTrinh.Hàngngànhọcsinhđãtheohọcmiễnphítạiđây;chữNhođượcthaybằngchữquốcngữ,cácsáchthánhhiềncổđiểnđượcthaythếbằngcáctưtưởnghiệnđạiĐông,Tây.

ỞTrung,phongtràoduytânmangnhữnghìnhthứcđạichúnghơn.Khẩuhiệu “cắt búi tóc” được hưởngứng.Các thợ hớt tóc ngẫu hứng và nhữngngườitìnhnguyệnđikhắpđồngquê.

ỞNam,nhiềuhộikínthànhlập,vừanhắmđếnviệclàmgiàuchohộiviênvừa tiến hành các hoạt động chính trị. Về điểm này, hoạt động của TrầnThanhChiêulàđiểnhình.TrầnThanhChiêuthànhlậpmộthộikíncódínhdángvớiphong tràoPhanBộiChâu,nhưngđồng thờicũng lậpmộtnhóm

thuầntúythươngmạicaiquảnmộtnhàmáysảnxuấtxàphòngvàhaikháchsạn.ChúngtasẽhiểurõhơnsựtươngnhậpkỳlạnàygiữamụctiêuchínhtrịvàthamvọngthươngmãicủagiớitưsảnSàiGòn,khiđọc“kếhoạchthànhlậpcôngtythươngmãivàdântộc”:tàiliệunày,phátxuấttừTokyo,dựliệuviệcquyêntiềntrongkhắpnướcViệtNam,tiềnthuđượcsẽdùng“vàoviệccảicáchnềnvănminhvàpháttriểntinhthầndântộc”,nhưngđồngthờicũngđemlạilợitứcxứngđángchongườiđónggóp[769].

Phong tràoduy tânvàcảicách trí thứcrộng lớnnàysonghànhvớicáccuộcnổiloạnvàbiểutìnhcủanôngdân.

Ngày27tháng6năm1908,vụđầuđộcmộtphầnlínhÂuchâuthuộclựclượngtrúphòngtạiHàNộixácnhậncáctintứcgởichobộchỉhuyvềmộtâmmưukhởinghĩa tạiđây.Cuộcđànáp thật là tànbạo.UỷbanĐềhình,họptừngày29tháng6đến27tháng11năm1908,tuyên18ántửhình,4ánchungthânkhổsai,26ánkhổsaicóthờihạn,10ántù.

Cùngnămđó,cáccuộcbiểutìnhmạnhmẽchốngthuếxảyrakhắpmiềnTrung:dânchúngđòibãibỏsưudịch,bãibỏđộcquyềnvàgiảmthuếthân;nhữngngườithuthuếbịhànhhungvàcácthânhàobịtấncông.Cuộcđànáptàn bạo đến nỗi gây ramột cuộc chất vấn, ở Paris, ngày 19 tháng 3 năm1909, của Dân biểu Đảng xã hội Pressensé. Nhiều nhà Nho, có tham giatrongcáccuộcbiểutìnhônhòađó,bịxửtử,nhưnhàNholớnTrầnQuíCápởHộiAn.

Tình trạng đó xảy ra mặc dù các người kế vị của Doumer đã bãi bỏphương pháp áp chế của ông này và thử áp dụng một chính sách phóngkhoánghơnhầulàmdịubớtbấtmãn.PaulBeau(10/1902-2/1907)tuyênbốngày28 tháng3năm1905 rằng “đãđến lúc thay thế chính sách thống trịbằngchính sáchhợp tác”.Để làmđiềunày, ông ta thựchiệnmột loạt cảicáchđángkể:mởtạiSàiGòncáckhóaluậtphápchongườiViệtNamcóhọcđểsaunàylậptạimỗitổngmộttòaánhòagiảibảnxứ;tănglươngchocácChánhtổng,TrihuyệnvàTriphủởNamkỳ;đưaviệcdạychữNhovàolạitrongchươngtrìnhhọccủacáctrườngtổng,trườnglàngđểchonhữngngườitrẻchưahấp thụgiáodụcPhápkhỏiphảixao lãngviệchọcđạo lýKhổngMạnhvàkhỏisavào“tìnhtrạngdốtnátgầnnhưtuyệtđốicủađasốdânquêNamkỳ”[770];nângcaolạiuytíncủacácquan;lậpcáchộiđồngtưvấn(HộiđồngBắckỳ,Hộiđộnghàngtỉnh);lập“ĐạihọcĐôngDương”đểchậnđứngviệcsinhviênxuấtdươngsangNhậtduhọcvàđểthuhúthàngngũtríthứcđãbịDoumerlàmbấtbình;thànhlập“PháibộĐôngDươngThườngtrựctạiPháp”vớimụcđíchhướngnhữngthanhniênViệtNamhiếuhọcsangPhápthayvìđểhọquayvềphíaNhậtBản[771];cảitổnềnhọcchánhtiểuvàtrunghọctrongchiềuhướnglàmtiếnđếngầnnềngiáodụccổtruyềnvànềngiáo

dục“Pháp-Nam”,v.v...ChorằngsựchốngđốicủacácnhàNhobắtnguồntừchínhsáchtriệthạ

giớinày,đưahọđếntìnhtrạngthấtnghiệpvĩnhviễn,PaulBeautuyểndụnghọdạy tạicác trường tiểuvà trunghọcđãđượccải tổnhưvậy:ông tahyvọngrằngbằngcáchđóngườiPháplàmgiảmbớtconsố“nhữngnhàNhobướngbỉnh”đồng thời làmchohọquendầnvới “cácquanniệmmới”và“cáctưtưởngmới”[772].

Klobukowski(9/1908-1/1911),kếvịBeau,cũngtuyênbốủnghộchínhsáchhợptác.TrướckhilênđườngsangĐôngDương,ôngtacònnhậnđượctừBộtrưởngMilliès-Lacroixcácchỉthịrànhmạchminhđịnhđườnghướngđó,màđâylàcácnétđạicương:

a)Tronglãnhvựcchínhtrị,nênquantâmđếnmộtsốsailầmcũ,nhấtlàởTrungkỳ,nơimàngườitađãdẹpbỏsựtrợgiúpcủaquanlại.Chínhvìbịtổnthương trong hy vọng chính đáng và trong quyền lợi của họmà các viênchứcnàyđãđôikhinghetheolờikhuyếndụcủa“nhữngkẻgâyrối”.Ngoàira,việcBeauhạbệvuaThànhTháinăm1907vàđặtngườiconlàDuyTânlênngôi,bấtchấpnghithứcthườnglệ,đãlàmnảnchívàgâyhoangmangcông luậnvốnđãbị tuyên truyềnbởi “nhữngngườiAnNam lưuvong tạiNhậtBản”.Phương thức chữa trị tình trạngnày làphảidùng lại cácquannhưnhữngcộngsựviêntạiTrungkỳ.

b)Tronglãnhvựchànhchánh,sựtậpquyềntháiquáphảiđượcthaythếbằngmộtchínhsáchphânquyềncầnthiết.

c)Tronglãnhvựctàichánh,nhữngđộcquyềnbịdânchúngoánghétvìhọphảichịunhữnggánhnặngcàngngàycàngtăng;việcthuthuếnhiềukhilạiquácứngrắn.Ởđâycũngvậy,nhữngcảicáchsâu rộngcầnđược thựchiện,tuynhiênvớisựthậntrọngvàkhônghấptấp,vìChínhquyềnthuộcđịabịràngbuộcbởinhữngkhếướcđãký[773].

ĐếnHuếvàotháng10năm1908,KlobukowskigởiđiệntínnàychoBộtrưởngThuộcđịa:“HộiđồngPhụchánhvàcácđìnhthầnchínhthứcbàytỏniềmthỏamãnkhinhậnrarằngcáchànhđộngđầutiêncủatôi,phùhợpvớicácchỉthịcủaôngBộtrưởng,báohiệusựtrởvềvớiđườnglốicủaPaulBertvẫncònđượcmọigiaicấpdânAnNammếnchuộng”[774].

Ngàyhômtrước,trongbuổilễtiếpđóntạiTriều,KlobukowskicóvẻđãtrấnanđượcTriềuđìnhHuếvớibàidiễnvăncủaông.LàrểcủaPaulBert,còngìtựnhiênvàdễdànghơnchoKlobukowskikhinhắclạikỷniệmcủachavợmình?“Đâylàlầnthứbatôichínhthứcbướcvàocungđiệnnày.TôitìmthấyởđâykỷniệmvềngàiPaulBert,vịthầyđángthươngtiếccủatôi,là

ngườimàngaytừđầuđãhiểuđượclinhhồnAnNam.Ngàiđãbắtđầuthểhiện cáchoàibảo của linhhồnđóbằngngônngữvàbằnghànhđộngcủangài.Tiếcthay,cáichếtđãxảyđếnlàmtrởngạiviệcthựchiệncácđềáncaoquí đó.Người đãmất, nhưng tư tưởng vẫn còn, và chính tư tưởng đómàngàynaytôimuốndiễnđạtvàápdụngtrongxứsởđẹpđẽnày...”[775].

Saudiễnvănấylàmột“tuyêncáocủaquanToànquyềngởidânchúngTrungkỳvàBắckỳ”,trongđó,Klobukowskihứahẹncáccảicáchtrênbìnhdiệnchínhtrịcũngnhưkinhtếvàxãhội:phânphốicôngbằnghơncácthứthuế;kiểmtraviệcsửdụngsưudịch,cóthểđượcchuộcbằngtiền;bãibỏcácđộcquyền;củngcốquyềnhànhcủacácChánhvàPhótổng,củaLýtrưởngvàcácthânhàovớitráchnhiệmthựcsự;tuyểndụngcácquanvớinhữngbảođảmnghiêmchỉnh;tôntrọnguythếvàđặcquyềncácquanvàcảithiệnđờisống vật chất của họ;mở rộngmột số chức vụ cho người bản xứ; bãi bỏnguyêntắctráchnhiệmtậpthểcủalàngtrongviệcbuônlậu...;vànhấtlàtôntrọngphongtụctậpquán.Klobukowskixácđịnh:“Tôisẽđíchthânchămsócviệctôntrọngnhữngnghilễ,tậpquán,truyềnthốngdântộccủacácngười,việcbảo tồnnhữngquyền lợicánhân,dù làcủacácquan,cácnhosĩ,haycủadânchúngởthànhthịcũngnhưnôngthôn,việcthiếtlậpgiữacácquanchứccaocấpPhápvàbảnxứcácmốiquanhệ thânhữudựatrên tìnhcảmkínhnểvàtôntrọnglẫnnhau.”[776]

DĩnhiênquanToànquyềnkhôngquênkết thúcbản tuyêncáobằng lờikhuyêncác lớpdânchúngđừngnghetheolờixúigiụccủanhữngkẻquấyphá.

Tóm lại, chínhsáchhợp tác trở thànhchâmngôn trongcácchỉ thị, cácdiễn văn, các tuyên bố chính thức của những người trách nhiệmvề chínhsáchthuộcđịaởĐôngDương.Họhyvọngrằngtừngữnàyđủsứchấpdẫnđểthuphụcnhữngngườibấtmãn.

Nhưng,giảthiếtrằnghọthựcsựmuốnápdụngchínhsáchhợptác,liệuhọcólàmđượckhông?Liệuhọcóthểápđặtchínhsáchnàylênnhữngtaythựcdânthuộcđịavàcácgiáosĩthừasai,vốnrấtghétnóchăng?

Dèdặtnhư thếmàchương trìnhcủaBeauđãgặpphảichốngđốiquyếtliệtcủagiới thựcdânthuộcđịa.MộtbiếncốxảyraởHộiđồngThuộcđịaNamkỳnăm1904cho thấy tâmđịacủaxãhội thựcdân.Mộtviên tưvấnngườiViệtNamnămđóđượcbầulàmPhóChủtịchHộiđồng.LậptứcviênThị trưởng Sài Gòn “nhân danh đa số người Pháp tại Hội đồng” dữ dộichống lại “sự xúc phạm đến uy tín quốc gia bởi việc bầumột thành viênkhôngphảingườiPhápcủaHộiđồngvàomộtchứcvụkhiếnngườiđóởvàovịthếbềtrêncủatấtcảchúngta.”[777]

Còncơquanngônluậncủagiáosĩthừasai,tờAvenirduTonkin,tờbáocóảnhhưởngmạnhmẽtrênchínhsáchcủaChínhphủ[778],đãdẫnđạomộtchiếndịch triệtđểchốngmọichínhsáchkhôngphải làchínhsáchápchế.Chúngtađếnđâybằngsứcmạnh,thìcũngbằngsứcmạnhchúngtasẽởlạiđây:chủthuyếtcủatờbáolànhưvậy.

“PhảichấmdứthẳncáichínhsáchhuynhđệsướtmướtmàởPhápngườitadựnglênthànhcôngthứccaitrịthuộcđịa.Dùmuốnhaykhông,chúngtađãởđây chẳngcầnngườiAnNamgọi tađến.Và tất cả, từ tính tình, tậpquán,đếnsựđàotạotríthức,đềuđàomộthốngăncáchgiữadântộcnàyvàchúngta.Chúngtakhônghiểuđượchọ,vàtừlâurồi,trướcsựbấtnhấtvàthayđổichínhsáchcủachúngta,họkhôngcòntìmhiểuchúngtanữa.Vàdùchúng ta có duy trì trong tương laimột chính sách thuộc địa đúng khuônphépvàtiếnbộđinữa,lúcnàogiữahọvàchúngtavẫncómộtbứctườngkhôngthểvượtquađượccủahaihệthốngditruyềnhoàntoànkhácnhau.

“Vànếukhôngcóđiềuđóthìcũngcóđiềukhác.MuốnlàmchongườiAnNamyêumếnchúngta,nhưtìnhcảmsướtmướtởchínhquốckhôngngừngđòihỏi, thìcũngchẳngkhácgìđòihỏingườidânAlsacethươngyêunướcPhổ(naylànướcĐức).

“Đốivớidânbảnxứ,sựhiệndiệncủachúngtaởđâylàviệcxấunhất;chỉcókýứcvềcácđôhộtrướcđâymớilàmchohọchấpnhậnđượcchútnào,tấtcảchỉcóthếthôi.Dùchúngtacốgắngđếnđâu,thươngxótđếnđâu,vỗvềômấpđếnđâu,khảntiếngkêugàohòahợpđếnđâu,việndẫntriếtlýbìnhđẳngđếnđâu,chúng tavẫnsẽkhông làcáigìkhác:hãykhônngoannhậnlãnhvaitròđóvàchỉvaitròđó...Hãynóitolênrằngchúngtavữngchắcởđâybởivìchúngtavõtranghùngmạnhvàbiếtcảnhgiác...”[779]

Khai triển đến tận cùng các chủ đề về tính ưu thắng của chủng tộc datrắng trênchủng tộcdavàng,củavănhóaTâyphương trênvănhóaĐôngphương,củaGiaTôgiáotrêncáctôngiáoÁchâu,tờbáocủaPháibộtruyềngiáođiđếnkếtluậnnày:khôngthểquanniệmđượcsựhợptácgiữangườitrênvàkẻdưới:

“Làm sao quan niệm được sự hợp tác giữa người giám hộ và kẻ đượcgiámhộ?Thếmàngườitachẳngcầnbậntâmtrướcnhữngmâuthuẫncủatừngữđểnóivớiquívịrằngđiềuđócóthểquanniệmđược-ngườibảohộlệthuộc người được bảo hộ, người giám hộ tùy thuộc người được giám hộ,ngườitrưởngthànhtùythuộckẻvịthànhniên...Chỉcósựhợptácbìnhđẳnggiữanhữngngườiđồngđẳng.Thếnên,nếuchúngtaphảingaythậtvớichínhmình,thìchínhsáchđồnghóaphảiđitrướcchínhsáchhợptác.KhingườiAnNamthâmnhậpđượcvàovănminhchúngta,khôngphảichỉởlớpsơn

giáodụcbênngoàimàởtậnchốnsâuthẳmcủaconngườinơihọ,lúcđó,vàchỉlúcđó,họmớicóthểlàngườihợptáccủachúngta,trongsựbìnhđẳnghoàntoàn,nếuchúngtamuốn,vềchứcphậnvàvềquyềnhạn...[Từđâychođếnlúcđó]chúngtaphảilãnhđạo,hoặcchúngtarútlui.”[780]

Đượcchuẩnbịmộtcáchkhéoléobởimộtchiếndịchbáochíbáođộng,phảnứngchống lạichínhsáchcủaBeauđạtđếncựcđiểmvớivụ rối loạnnăm1908:ngày30tháng6,giớithựcdânthuộcđịatổchứcmộtcuộcbiểutìnhdữdội trướcPhủToànquyềnởHàNộiđểđòiChínhphủphảicươngquyết.Cổng chính và các cửa gương bị đámđông phá tung, vườn hoa vàhànhlangbịtrànngập.SựđiêntiếtcủađámđôngchỉdịulạikhiBonhoure,người tạm thay Beau, hứa rằng “công lý sẽ nhanh chóng được thựchiện.”[781]

Phản ứng của giới thực dân thuộc địa khiến Beau bị triệu hồi vĩnhviễn[782]vàKlobukowskiđượcbổnhiệm.Ôngnày,dùđãlongtrọngtuyênbố thực hiện chính sách hợp tác như thế, trong thực tế, vẫn phải áp dụngchínhsáchsứcmạnhởĐôngDương.Trường“đạihọc”doBeaulậpnênbịđóngcửa,chẳngbaolâusaucácsinhviêntrởnênnhữngcổđộngviêntíchcựcchophongtràogiảiphóng;cáchộiđồngđạibiểuvànhahọcchánh,cùngcácsángkiếnkháccủaBeau,bịbãibỏ.Trậttựđượcvãnhồi(trậttựkhiếp!)nhưngconbệnhchínhtrịvẫntồntại.Trênbìnhdiệnkinhtế,cáccốgắngcủaKlobukowski trởnênvôhiệukhiông tamuốngiảmbớt lợinhuậncủacáccôngtyđặcnhượngPhápđanggiữđộcquyềnvềrượu:biệnphápnàybịgiớithựcdânthuộcđịacóquyềnlợilớnđậptantừtrongtrứngnước.

TháiđộcủaKlobukowskigâynênnhiềucuộcchấtvấnởHạviện.DânbiểuViolette,báocáoviênvềngânsáchthuộcđịatrongcácnăm1911,1912và1913,tốcáosựthỏahiệpngầmgiữaPháibộGiaTôgiáo,giớithựcdânthuộcđịacóquyềnlợilớnvàviênToànquyền;ôngtatuyênbố:

“Trướchếtcầnphảinhớrằng,ngoàicácquyềnlợithươngmạicủanó,cáctờbáonằmtrongtayPháibộtruyềngiáomuốnbảovệquyềnlợitốicaocủaVatican.TrongbáocáođầutiênvềĐôngDương,tôiđãcódịpchứngminhrằngtuythếnóvẫncóthểcấukếtvàđiềuđìnhvớiToànquyền.Hìnhnhưlúcnàycáctờbáođócốgieorắcloâu,rốiloạnvàhoangmangtronggiớingườiÂu.Mụcđíchcủahọlà,quaviệclàmgiảmuyquyềnhợppháp,tìmcáchlàmtănguythếcủamộtsốthếlựcbímậttolớntừnhiềunămnayđãquenlàmmưalàmgióởĐôngDươngtrênsựnhunhượccủachínhquyền.Vìcónhữngquyềnlợitolớnởxứnày,họrasứctìmcáchthoátkhỏisựkiểmsoátvàuyquyềncầnthiếtcủachínhquyềnhợppháp.”[783]

DânbiểuxãhộiPressensé,khitỏraphẫnnộtrước“nhữngmâuthuẫnkỳ

lạ”giữa lờinóivàviệc làmcủaKlobukowski,chorằngvấnđề thaychínhsáchápchếbằngchính sáchhợp tácđượcđặt ramột cáchkhẩncấp, thúcbáchvànguykịchhơnbaogiờhết;ôngtanói:“Tôiyêucầuquívịđừngtạothêmthấtvọng[chongườibảnxứ],hãylàmchoĐếquốcchúngtaởViễnĐôngkhôngphảilàmộtsựápchếhoàntoàndựavàosứcmạnh,màlàbướckhởiđầuchomộthợp tácđể rồi sauđó sẽ tựbiếnđổi...Khôngphảihoàntoàndựatrênsứcmạnh,khôngbaogiờdựatrênbấtcông,trênbóclộttriệtđể:nếuchúngtamuốnxâydựngmộtcấutrúcvữngvàngvàlâudàithìphảinhưvậy.”[784]

Saucuộc chấtvấn củaPressensé,mộtquyếtnghịđược thôngqua, theođó,Hạviện,“tintưởngrằngchínhsáchhợptáclàcầnthiếtchohạnhphúccủangườidânvàchosựanninhcủacácthuộcđịachúngtatạiViễnĐông”,yêucầuChínhphủ“sửađổi chếđộ thuếkhóa,kinh tếvà tưphápởĐôngDương,chuẩnbịtừngbướcvàkhônkhéochosựthamgiatưvấncủangườibảnxứtrongcácviệccông.”[785]

AlbertSarraut[786]đượcgiaophótráchnhiệmthựchiệnchươngtrìnhcảicáchđó.

Toàn quyềnSarraut đếnĐôngDương đúng vào lúc xảy ra các biến cốtrọngđạitạiTrungQuốc:dânquâncáctỉnhnổilênchốnglạiTriềuđạiMãnChâu.Khi ghé quaSingapour, ông ta đã chứng kiến các vụ biểu tình hânhoancủacộngđồngngườiHoasốngtạiđâyđểchàomừngcácthắnglợiđầutiêncủaquânđộicộnghòa,mởđầuchosựthànhhìnhcủachếđộmới.Tấtcảngười Hoa ở Singapour, hầu hết gốc từ các tỉnhmiền Nam Trung Quốc,khôngphânbiệtgiaicấp,đềucắtbỏbímtócđểtỏtháiđộcắtđứtmọiquanhệphục tùngđốivớiTriềuđạiđươngquyền.Mọinhàđều trươngcờcáchmạng.Haingàysau,ôngtalạithấycáccuộcbiểutìnhtươngtựvớimộttinhthầntươngtựnơinhữngngườiHoasốngởSàiGònvàChợLớn.CộngđồngnàyvừagởiquyếtnghịđếncácđạidiệnlâmthờicủaChínhphủCộnghòaởQuảngĐôngđểbàytỏsựủnghộlongtrọngvànhấttrícủahọ.

Cácbiếncốấy,xảyratạiTrungQuốctrongtamcánguyệtcuốicủanăm1911,manglạinhữngthayđổilớnlaochotìnhhìnhchínhtrịởViễnĐông,vàtấtnhiênkhôngthểkhôngảnhhưởngđếnĐôngDương.LàovàCamBốt,chịuvănminhẤnĐộ,khôngbịảnhhưởnggìbởinhữngrungchuyển làmđảolộnthếgiớiTrungHoa,nhưngViệtNamvànhấtlàcáctỉnhBắcTrungkỳlạibịchấnđộngmạnh.Hẳnnhiêndânchúngvẫntỏrabìnhthảntrướccácbiếncốmàhọkhôngthểhiểuđược tầmquantrọng,nhưnggiớicóhọc thìxônxao:cáctintứcvềcuộccáchmạnglantruyềntrướctiêntronggiớingườiHoa, rồi truyềnbánhanhchóng tronggiớinhữngngườihiểubiếtnhấtcủadân thành thị, rồi đến những người có học ở nông thôn.Người Pháp biết

chắcchắn rằng trongmột tương laigần, tâm tríngườidânsẽ thayđổibởicuộckhủnghoảngmànướclánggiềngđangtrảiqua.

LàmthếnàođểngănngừasứcdộitạiĐôngDươngcủacáchmạngTrungHoa?TheoSarraut,chỉcómộtcách:nắmlấyphongtràoDuyTân,chỉđạonó,dồnnóvàomộthướng.

“NgaybâygiờchúngtacóthểtiênliệuđượcrằngcáchmạngTrungHoasẽtăngcườngtạiĐôngDươngtưtưởngdântộccùngcáchoàibãocủadânchúngvềtiếnbộ.Điềuquantrọnglàquátrìnhnàyphảiđượcchúngtađiềukhiển vì, nếu nó diễn ra ngoài sự kiểm soát của chúng ta, nền đô hộ củachúngtasẽbịđedọa...Namkỳ,đãrấttiếnbộ,cóvẻđãđếnmộttìnhtrạngquânbìnhtươngđốiổnđịnh...TrungvàBắckỳchínhlànơichúngtaphảicốlèoláitràolưucáctưtưởngmới.”[787]

Dựa trên thànhphầnnàođểchống lạihoạtđộngcủapheCườngĐễvàPhanBộiChâu?Sarrautđáp:Dựavào“cácphầntửtrungthànhcủatầnglớptrên”,tứclàvàocácquanlạivànhững“ngườibảnxứđãPháphóa”.Đượcưuđãi,quanlạiđềubảothủ;họphảidựavàoPhápđểduytrìquyềnbínhvàuythế.Mộtsốđãnhiễmtưtưởngmớivà“vìthếđãtrởthànhnhữngphụtárất tốtchochúngta”.NhữngngườiđãPháphóa(thưký, thôngngôn,ysĩ,v.v...), nói thạo tiếngTâyvà thườngxuyên tiếpxúcvớingườiPháp, côngkhaibiểulộlòngtrungthànhvàtậntụyvớiquyềnlợiPháp[788].

DùngkhígiớigìđểchinhphụcĐôngDươngvĩnhviễn?Khôngkhígiớinàohiệunghiệmhơnlàgiáodục.“CảitổgiáodụclàmộttrongcácphươngtiệnhữuhiệunhấtnằmtrongtaychúngtađểmởrộngảnhhưởngcủachúngtatạixứnàyvàgiảithoátdânchúngkhỏitìnhtrạnggầnnhưnôlệtríthứcvàtinhthầnđốivớiTrungQuốc.ChỉcócáchpháttriểnviệcdạychữPháp,chữAnNamvàhạnchếchặtchẽvănhóacổtruyền,chúngtamớicóthểthiếtlậpvữngvànguyquyềnchúngtatạiđâyvàlàmchủsốphậnxứnày.ĐiềuquantrọnglàcáctưtưởngmớiđếnvớingườiAnNamquatrunggiancủachúngta.Hiệnnay,họchỉbiếtvănminhphươngTâyquacácsáchtệhạibằngchữHán,trìnhbàycáchànhđộngvàthểchếchúngtamộtcáchsailạcvàthườnglàbấtlợi.Nếutìnhtrạngnàykéodài,nósẽdẫntớinhữnghiểulầmtaihạinhất.TrungQuốcđã chiếmvàgiữđượcmột ảnhhưởng to lớn tại xứnàybằngcáchphổbiếnngônngữvàvănchươngcủanó.Vậy,cũngchínhbằngngônngữvàvănchươngPhápmàchúng ta sẽ thựchiện cuộc chinhphụctinhthầntạiĐếquốcAnNam.”[789]

Chonên,Sarrauttổchứclạinềngiáodục:tiểuhọc,bổtúc,chuyênnghiệpvàtrunghọc,trườngtrunghọcHàNộinhậnhọcsinhViệtNam,trườngđạihọcđượclậplạinăm1917.

ĐểđánhđổsựtuyêntruyềnbàiPháptrongdângian,Sarrautlàmnhữngcảicáchtheochiềuhướnghợptác.HộiđồngTốicao,doDoumerthiếtđặtbêncạnhToànquyền,trởthành“HộiđồngTưvấnChínhphủ”vànhậnnămnhânsĩngườibảnxứ.Trungkỳcómộthộiđồngtưvấnvàcáchộiđồnghàngtỉnh;cáchộiđồngcósẵnởBắckỳđược tổchức lạivànới rộng tuyểncửđoàn. Sarraut giải thích: “Hiện nay, dân chúng được đại diện bởi nhữngngườiđắccử.Bằngcáchlàmchocácđạidiệnđó,nhất làcácChánhtổng,đóngmộtvaitròngàycàngquantrọng,bằngcáchhỏiýkiếnhọtrênmọivấnđề liênquanđếnhọ, chúng ta sẽdầndần thuphụcđược sự tínnhiệmcủađámđôngquầnchúnghiếuhòavàcầnmẫn,vàchúngtasẽtìmđượcnơihọnhững trợ giúp tận tụy thay vì nhẫn nhục thờ ơ như đã thấy cho đếnnay.”[790]

Thânhàocấpxãvàquanlạicấptỉnh,cácphụtáquíbáunàycủanềncaitrịPháptiếptụcđóngvaitròấychođếnnăm1945.

Chínhsách“cởimở”củaSarrautlậptứcgặpsựchốngđốicủagiớithựcdânthuộcđịa.MộtsốngườiPháplợidụngcácvụmưusátnăm1913đểtấncôngPhủToànquyền.200ngườitronggiớihọhọptạiSàiGòn,ngày30/4,đểphảnđối“sựtiếptụccủachínhsáchtaihạinày”.CácchiếndịchdữdộichốngSarraut được chỉ đạobởi tayPhápkiềugiàu cóDeMontpezat,Đạibiểu cho Trung kỳ tại Thượng Hội đồng Thuộc địa và là thuộc hạ trungthànhcủacácpháibộtruyềngiáo[791].Trướcthếchiếnthứnhất,khiSarrautnghĩđếnkhảnăngdùngngườiViệtNamlàmsĩquantrongquânđộiPháp,DeMontpezatviết:

“Hoặc là dânAnNam xứng đáng làm sĩ quan Pháp thì ắt là họ có lýtưởng và lý tưởng này, không còn nghi ngờ gì nữa, là đánh đuổi kẻ xâmchiếmTổquốchọ,đểgiảiphóngmảnhđấtquốcgia.Vậybậntâmđầutiênvà cao quí nhất của các sĩ quan AnNam là ném chúng ta ra biển. Hoặcnhữngngườiđótựthỏamãnvớiđồnglương,vớicácvinhdựvềđịavịcủahọ,vớikhoankhoáiđượcmặcbộđồngphụcsángchói,vànhưthếhọcóđầuóccủatênbồi,vàtôikhôngmuốnhọlàsĩquancủaquânđộiPháp.”[792]

Dùsaolờituyênbốnàycũngcógiátrịnóilênsựthật:hoặclàkẻthùhoặclàđầytớđêtiện,đólàcácsảnphẩmcủachếđộthuộcđịaPháptạiViệtNam.

TờAvenirduTonkinliênkếtvớigiớithựcdân[793]vànhữngnhàtưbảnvà tài chánh lớn để tấn công chính sách củaSarraut.Trong suốt 19 thángtrời,từtháng11năm1911đếnngày27tháng6năm1913[794], tờbáocủacácpháibộtruyềngiáonàytungranhữngchỉtrích,vớimộtsựdữdộichưatừngthấy,chốngngườichủmớicủaĐôngDươngvàTổngThưkýcủaôngnày,VanVollenhoven.TờbáogọiSarrautlà“tênmúarối”,vàVollenhoven

là“bấtlựchuênhhoangvàchuyênchế”:việcbổnhiệmhainhânvậtnàylà“mộttháchđốthựcsựchongườiPhápởthuộcđịa”,là“mộtđốmlửasẽgâynênhỏahoạn.”[795]

NhữngchỉtríchcủatờAvenirduTonkinxoayquanhbađiểmchính:sựônhòacủaChínhphủ,chínhsáchhợptácvàcảitổgiáodục.

DướimắttờAvenirduTonkin,sựônhòalàchínhsáchtệhạinhất.Trongxứnày,“lòngnhântừmàthiếucươngquyếtbịxemlàyếuđuối,lòngquảngđạibịxemlàbiểuhiệncủasợhãi”;bởivậy“ngọngiókhoandungthổitừvàinămnay”chỉlàmtăngthêmcácmốinguy:

“ChínhsáchnguxuẩnnàyđãtạonêncáichếtcủaFrancisGarniervàcủahàngngànconchiên,cáichếtcủaHenriRivièrevàsauhếtlàcủaquánhiềungườiPháp;rồiviệckhôngtrừngtrịHoàngHoaThámđãdẫnđếnâmmưuthángsáucùngnhiềuâmmưungấmngầmhiệnnay.Trướckia,chúngtaphảichiếnđấuchốngTriềuđìnhHuếvàquanlại;từnaychúngtacòncómộtloạiđốithủmới,loạinàytạothànhcáimàchúngtacóthểgọilà“giaicấptrưởnggiảAnNam”gồmcáckẻthôngtháigiả,nhữnghạngkiếnthứcsơđẳngởđịaphương,cácgiớithầythôngthầyký,cùngmộtsốthầybồicũđãtrởnêngiàucó:tấtcả,đềuítnhiềubịquanlạihiếpđáp,tấtcảđềuganhtịvớicácquanlạimàhọmuốnthaychỗ,tấtcảgiốngnhưtưsảncủathời1789:thẩmphán,luậtsư, thươnggia,viênchứcnhỏ, tấtcảnhữngngườibịvachạmítnhiềuvớigiai cấpđặcquyền,muốnđứng lên thay thế tầng lớpquí tộcbởivì, trongnhiềutrườnghợp,vuakhôngchịubanchohọthứxàphòngrửachấthạtiệnlàcáitướcvịấy.”[796]

Sựônhòaphảicótínhcáchchínhtrịhơnlàđạođức,“điềunàymuốnnóirằngđừngsửdụngnómộtcáchvụngvề:sựônhòalúcđótrởthànhsựyếuđuối”.Đừngtinrằngsẽđạtđượcmọiđiềubằngsựônhòamàthôi:“khôngkhéovìđạođứctháiquámàlạiphảisửdụngđếnsứcmạnhđấy!”[797].RồiAvenirduTonkinkhuyên“cácngàithuộcgiớichínhtrịởchínhquốc”hãynghiêncứucácbàihọcquákhứđểthấyrằng“mọithờikỳloạnlạccóđànáptàn bạo và đẫmmáu đều luôn luôn đi theo saumột thời kỳ tình cảm chủnghĩangâyngô,quálố.”[798]

Chínhsáchthâmnhậpvàhợptác,“cácphươngthuốcdịuđauđượcsángchếtrongcácsáchthuốccủaChínhphủ”[799] làmộtảo tưởng:“muốn làmcho người An Nam thương yêu cũng giống như yêu cầu người Alsace-LorrainecangợinướcĐức;mọigiảdốicủangônngữvàtháiđộkhôngthayđổiđượcgìcả”[800].Tinhthầnápchế,quanniệmvềtínhưuviệtcủagiốngngườiÂuchâu,ýmuốnkềmgiữdânbảnxứtrongtìnhtrạngsơkhai,tôiđòi,

tấtcảcácđiềunàytoátratrongtừngbài,từngcâucủatờAvenirduTonkin.VàkhiSarraut,để lôikéo thànhphầnViệtNamưu tú,hứa tuyểndụnghọvàomộtsốchứcvụtrongchínhquyền,tờAvenirtỏrakhinhbỉngườiViệtNambằngnhữngdòngmỉamai:

“Nhưng,khôngsao:chínhsáchmớilàmtấtcảchongườiđồnghóa;cácngườinàydầndầnđượcnhậpPháptịch,rồithànhthẩmphántrướchết,rồithànhnhữngnhàcai trịnhưởchâuPhi.Rồi, trongvàinămnữa, sẽkhôngcòncảlýdođểkhônglựachọntừdânbảnxứcácCôngsứ,cácTổngThưkývàcảquanToànquyềncủachúngtanữa.Cònvềquânđội,theomơướccủaTướngPennequin,sẽgồmtoànngườibảnxứvàdosĩquanbảnxứchỉhuy.Thếthì,nềnbảohộcòncáigìlàPhápnữa?CólẽcònmộtvàingườilínhÂuchâuđểphụcvụcácngàisĩquanbảnxứ.”[801]

Haylà:“Bằngđủmọigiọngđiệungườitalặpđilặplạimãivớichúngta:đạolý

Khổng tử,quânđộiAnNam,đoàncôngchứcAnNam,đấtchongườiAnNam,thươngmại,kỹnghệchongườibảnxứ,v.v...Trongtìnhtrạngđó,chỉcònmỗimột giải pháp: thanh toán các thuộc địa, bỏ đi, nhường chỗ chonhữngngườikhônkhéohơn,hoặcbiếncácthuộcđịachúngtathànhnhữngtiểuquốcchatruyềnconnốidànhchocácôngnghịcóthếlựccùnggiađìnhcủahọ.”[802]

Cũng luôn luôn với giọng mỉa mai đó, tờ Avenir du Tonkin chỉ tríchchínhsáchcảitổgiáodụctrunghọccủaSarraut.VềvấnđềthunhậnmộtsốhọcsinhViệtNamvàotrườngtrunghọcPhápởHàNội,tờbáoviết:

“Sinhratừcuộchônphốicủahaingười,ngườiPhápmớivàngườiĐôngDươngmới,củamộtônghoàngtrongđạihọcPháp[803]vàmộtônghoàngtrongTriềuđìnhAnNam[804],[cáigiáodụctrunghọcấy]làmộtconlai.Cóđiềulà:cũnggiốngnhưmọiconlaibiết tự trọng,yếutốAnNamlấnlướtyếutốPháp,ônghoàng[805]thắngôngcử.Chínhvìlẽđómàtừnayhọctròbản xứ sẽ được nhận vào trường trung học PaulBert giống như học sinhPháp. Thật là vinh dự cho con cái chúng ta được chen vai thích cánh tạitrườngtrunghọcvớithànhphầnưutúcủaxãhộibảnxứ,vớicáccậuHai,cậuBa,cậuBốn,cậuNăm,cậuSáucủadânBắckỳ”

BàibáokếtluậnbằngcâusauđâycủaPierreMille:“ỞĐôngDương,mộttêndavàngkhôngthểđượcđốixửnhưmộtngườidatrắng.Đólàlýlẽcủakhônngoanvàcủachínhtrị.”[806]

NhưngđiềumàtờAvenirduTonkintráchmạnhnhấtnơiSarraut, tronglãnhvựcgiáodục, là ápdụng tạiViệtNamcùngmột chương trìnhnhưở

PhápvànhétvàođầugiớitrẻViệtNamcáctưtưởngcủacáchmạng1789.Nóicáchkhác,khiSarrautmuốnđồnghóangườiViệtNambằngngônngữvàvănchươngPháp,ông tamuốn làmchohọyêunướcPhápcáchmạng,nướcPhápcủabảnTuyênngônNhânquyền,chứkhôngphảinướcPhápGiaTôgiáo[807].

Ảnhhưởngcủacác tư tưởng1789,sựsuyđồicủađạođứcKhổnggiáonơi giới trẻ, sự vắng bóng của đạo đứcGia Tô trong học đường, theo tờAvenirduTonkin,đólànhữngđedọacónguycơlàmlunglaynềnđôhộPháp: “Chúng taởđây, trongxứbị chinhphục,và chúng ta cóýđịnhdunhậpvàođâynềnvănminhcủachúngta.Đểlàmđiềunày,trướctiênchúngtađãcốtiêudiệtnhữnggìcònsótlạicủanềngiáodụcKhổngNho,tiêudiệtbằngcáchnêugương,bằnghànhđộng,bằnggiáodục.Vàkhigiáodụcđóbịtiêudiệtrồi,chúngtađặtgìvàochỗtrốngđó?...Mộtmớhỗnđộnkhótiêuhóađượccủavănchương,khoahọc,củacáclýthuyếtkiểuJean-Jacquesmàhọcsinhcủachúngta thườngchỉhọcđượcphầntinhyếucáchmạngcùngtriếtlýduyvậtvàthụhưởng...

“Mặtkhác-điềunàycódínhđếnchínhtrị,bàihọcnằmlòngđầutiênmàchúng ta dạy cho người trẻ AnNam theo các phương pháp giáo dục củachúngta,làbảnTuyênngônNhânquyền-“mọingườisinhravàtồntạiđềutựdovàbìnhđẳngtrướcphápluật”-khơidậytronghọlònghammuốntựdohoàntoàn,khôngcầnsựgiámhộ;chúngtadạyhọkínhphụcnhững“tổtiênvĩđại” tayđẫmđầymáu;chúng tadạyhọ rằngnếucómộtbổnphậnthiêngliêng,thìđólàbổnphậnchốnglạisựápbức.

“Chúng ta dạy họ tất cả nhữngđiều đó, đồng thời chúng ta bỏ qua cáiphanhluânlý,vàchúngta làmyếumònbộmáyđànáp;vàchúngtangạcnhiênkhithấynhữngkẻđượcbảohộ,cònkémxanhữngtrẻconPháptrongkiếnthứcvềđiềuthiệnvàđiềuác,cũngkhôngchốngnổinhữngcámdỗcủacuộcsống,cũngăntrộm,giếtngườivàđôikhinổiloạnnhândanhtựdo!Sựngâyngônàyquảcóhạichochúngta,thậtsự.”[808]

Tóm lại, Sarraut đã làm được gì từ khi đến Đông Dương? Avenir duTonkintrảlời:“Ôngtađãtiêuhủynhữnggìhiệncómàkhôngbiếtđặtcáigìthếvào,chỉcóvậy[809]...ToànbộcôngtrìnhcủavịđươngkimToànquyềnvà các cộng sự viên của ông được tóm gọn như thế này: những từ ngữ,những từ ngữ và thường là những từ ngữ bậy bạ, nói thế là quá ít so vớinhữngkhổđaumàĐôngDươngđangchịuđựng.”[810]

Vớigiọngđedọa,tờbáocủaPháibộcảnhcáoviênToànquyền:“Chẳngmấychốcnữađây,ôngSarrautsẽhiểurằng,ởđâycũngnhưởPháp,khôngaicaitrịlâudàinếuchốnglạidưluận,nhấtlàlúcdưluậnrấtsángsuốtnhư

dưluậnhiệnnayởthuộcđịa...”[811]

Sau khi chứng kiến trận đánh quyết liệt như vậy của Avenir chốngSarraut,cóaingờđượchaikẻthùsẽhòagiảivànắmtaynhaucùngđi?Vậymàđiềuđóđãxảyra.

Từtháng6đến tháng9năm1913,nhữngbàibáodữdộichốngSarrautbiếnmất-nhưảothuật- trêntờbáo.Rồibỗngnhiênmộtbàixãluậnxuấthiệntrongsốngày28tháng9dướinhanđề:“ÔngSarrauttrởvềPhápnhưthếnào?”Độcgiảngạcnhiên!QuanToànquyềnđượckhen tặngđủđiều:canđảm,thanhliêm,thôngminh,sángsuốt:“ôngchẳngbaogiờsợđốithủ”;“đốivớikẻgièmphacóthànhkiến,ôngkhinhbỉ;đốivớikẻthùcóthiệnchí,ôngkéolạigầnbằngcáchlàmsángtỏlòngtrungthựccủaông;đốivớibọnnịnhhótănnóiquàngxiên,ônggạtrangoài”;“biếttrởvềvớimộtnhậnđịnhđúngđắnhơnvềnhữngngườicógiátrịởĐôngDương,ôngthunhậnsựhợptáccủahọ”.Vìthế,“tháiđộcủamọingườidầndầnthayđổi”:nhậnthấynơiông“mộtngườibạncủaĐôngDương”,mọingườivuimừngvềsựcómặtcủaôngởđâyvàhàilòngghinhậnrằngbâygiờ“ôngđủkhảnăngđểcaitrịmộtxứmàôngyêumến,bởivìđólàmộtxứmàôngbắtđầuhiểubiết”.

Những lời lẽ khen ngợi đó tiếp tục tràn đầy trong những bài báo củaAvenir.

“Vìđãsốnggiữachúngta,theodõicốgắngcủachúngta,chiasẻlolắngvàhyvọngcủachúngta,ôngSarrautđãbiếtquýtrọngchúngta,tôicóthểnóithêm,đãbiếtyêumếnchúngta...”.TácgiảcâuvănnàylàH.Laumônier,xã luận viên trước đó vài tháng hãy còn là kẻ thù dữ dội nhất củaSarraut[812].Dưới ngòi bút củaLaumônier, tờAvenir bày tỏ nguyệnvọngmuốnSarrauttrởlạiĐôngDươngnhanhchóng.“ÔngSarrautsẽđượcchàođóntrởlạiĐôngDương,bởivìngườitađặthyvọngnơisựcôngminhvàngay thẳng củaông...”[813]. Bắt đầu từ đây, những gì Sarraut nói đều tốt,đúng,khéo;chínhsáchhợptáccủaôngđượcđánhgiálà“hoàntoànquyếnrũ”mặcdầuchínhsáchđóbaohàm“sựtrởvềvớitruyềnthốngAnNam,vớinguyêntắcngànđờikhôngthayđổiđãtạonêntimóccủaxứnày”.Ngaycảsựtrởvềđócũngđượcxemnhưmộttiếnbộ,và“trướchìnhthứctiếnbộđó,chúngtaxinvỗcảhaitaykhôngmộtchútngầnngại...”[814]

ViệtNamđangởtronggiaiđoạnchứngkiếnsựtànlụicủaKhổnggiáovàcủachếđộquânchủ.Từ1907,ToànquyềnBeauđãbiếtrằng“óctòmòcủadânbảnxứđãpháttriểnnhiềutừmấynămnay”;giớitríthức,“vốnquenbắtchước”,bâygiờlạingãtheoNhật,“muốnđậpvỡcáikhungchậtchộivàlỗithờicủađạođứcKhổnggiáomàhọcònphảimang...”[815]Beaunóithêm:“những người ít để ý nhất đến tình hình cũng thấy rằng Triều đại nhà

Nguyễnhiệntại,bịkhuyếttậtditruyền,đanglunglaysụpđổ...”[816]

XãhộiViệtNamđangbiếnđổisâuxa.Dầndần,thếhệNhosĩmấtdạng.CáckhoathicổtruyềnbịdẹpbỏtạiBắcnăm1915,tạiTrungnăm1918.ConcáigiớitưsảnquanlạiđảpháquanniệmKhổnggiáothủcựu,gạtbỏkhuônkhổxãhộingày trước, từ chối cả cái quákhứđanghấphốivà thấymìnhcàngngàycànghấpthụnhữngtưtưởngmới,thóiquenmới,giátrịđạođứcmớiđếntừphươngTây.Giớitrẻmớiđóchênhvênhgiữahaixãhội,khôngtìmđượctrongquêhươngmìnhchỗđứngđểthỏamãnhoàibão,thamvọnghayngay cảmột chút hy vọng.Tác giảNguyễnHữuKhang, đã từng làmquan,thổlộ:“Giớithanhniêntríthức,đượcnuôidưỡngvớichấtnhựacủavănhóaPháp,ngạcnhiênthấyrằngnướcPháp,hôhàotrêntoànthếgiớitưtưởnghuynhđệ,tựdo,lạiquênmất,chẳnghềápdụngtưtưởngđótạinướccủahọ...”[817]

VớinhữngtưtưởngmànướcPhápđãgiáohuấnvớitấtcảhãnhdiện,thếhệmớichốnglạiđôhộcủaPháp.CáchmạngthángMười1917lạicònthúcđẩychâuÁtỉnh thứchơnnữa, layđộngquầnchúng,mởthêmnhữngviễntượngmới.Sovớinhữngbiếncốcổvõcủa thời1905,phong tràodân tộcViệtNamlúcnàythấymìnhđivàomộtxuthếchínhtrịlớnhơnnhiều,mạnhhơnnhiều.

Làmsaochậnđứnglại,kiểmsoát,dồnvàomộtphíanhữngtưtưởngmớiđó? Trở về “truyền thống ngàn đời” chính là phương tiện hữu hiệu nhất.TronglầnnhiệmchứcthứhaiởĐôngDương,SarrautđãđọcnhữngbàidiễnvănnổitiếngnhấttándươngvănhóaKhổnggiáovàhôhàohợptácgiữahaivănminhĐôngvàTây.Đồngthời,PhạmQuỳnh,ngườicộngtáccủaông,đềnghị trong Nam Phong - đặt dưới sự kiểm soát của Chánh sởMật thám,Marty -một “tổnghợpvănhóa”Đông-Tây.Cũngvậy,NguyễnVănVĩnhdịch ra tiếngViệt những tác phẩmbảohoàng của thếkỷ17vànhững tácphẩmlãngmạnrơilụy,nhưngchẳnghềđộngđếncáctriếtgiathếkỷ18.[818]

TahiểutạisaoAvenirduTonkin“vỗcảhaitayvàkhôngchútngầnngại”chínhsáchhợptácđượccảibiêncủaSarraut.Tờbáoviết:“Vềphầntôi,nếukhôngphảiThánhKinh,thìthàrằngcáccậuhọctròAnNambìnhluậnchâmngôn củaKhổng tử,Mạnh tử, Lão tử hơn là thứ lý thuyếtmọt sách kiểuJean-Jacqueshaykiểucộngsảntânthời...”[819]

Nói một cách khác, Khổng giáo trong cơn hấp hối không còn đe dọaAvenirduTonkinnữa;kẻthùmớilànhữngtưtưởngcáchmạngđãnẩymầmvàlớnmạnhmộtcáchđánglotronggiớitríthứctừsựsuyđồicủađạođứctinhthầncổtruyền.

“Căn bệnhmàĐôngDương đang đau giống y như căn bệnhmà nước

Phápđanggặp.Ởđây,cũngnhưởđó,ngườitagiáohuấnnhữnglýthuyếttriết lýđángnghikỵnhất, tuyênbốquyềncủamỗingườiđượctựdohànhđộng;đôikhingườitacònchàđạptôngiáovàgiáosĩ,chứngminhrằngconngườichẳngcómụcđíchgìkháchơnlàcáithểxácrữanátdướimồ,chếtlàhết,chẳngcòngìnữacáitácphẩmtạoratheohìnhảnhcủaChúa.NhữngkẻbổbángChúaGiêSucònchếnhạocáclinhmụcvàcácthầnthánh,dữhayhiền,màngườiAnNamđãtừngcúngbái.NơingườiAnNam,nghingờđãnẩynở, và bởi vì các người cai trị hiện nay không chấpnhậnđể chođứcChúa thựcsự thay thếcác thần thánhđãbịquậtngã,kếtquả làcác tínđồkính cẩnquỳ lạy trongbóng tối của các chùađãngẩngđầu lênvàhết tintưởng...

“DẹpbỏlòngsợChúavàuyquyềnNhànước,làmyếutìnhcảmtôngiáo:cùng một nguyên nhân gây ra cùng những hậu quả tai hại, ở đâu cũngvậy...”[820]

Thế thì còngì tựnhiênhơnnữakhiAvenir,bâygiờđãhết “hiểu lầm”nhau...[821],hoannghênhnhữngcốgắngcủaSarrautnhằmngănchận,hướngdẫn,vớichủthuyếthợptácquyếnrũcủaông,cảphongtràohồisinhrộnglớncủakhángchiếndântộcvàcanhtântríthức?

Cũngchẳngcógìđángngạcnhiênkhi,sauđó ít lâu,AvenirduTonkinlấytháiđộbênhvực,duytrìnềnquânchủởAnNam,trongkhitấtcảbáochíSàiGònvàtờFrance-IndochineởBắcnhiệtthànhkêugọibãibỏquânchủ: tờ báo của Phái bộ cương quyết chủ trương phải “kính trọng nhữngtruyềnthốngcủaAnNam”.Avenirquảquyết:phảibảotồnnềnquânchủAnNam dưới hình thức cổ truyền, bởi vì đó là điều kiện thiết yếu của một“chínhsáchcộngtác”thànhthực[822].

Thốngtrịvàhợptác,rốtcuộc,chỉlàhaimặtcủamộtlábài.Ngườitasửdụngcâygậyhaycủcà rốt tùy theohoàncảnh.Nhưngdùhoàncảnhnào,đồnghóavẫnlànềntảngcủaquanniệmvềthuộcđịacủaPháp.Đôikhitừngữđóbị kết án chohợpvới thời trang, nhưngbaogiờngười ta cũng cốkhông đụng chạmđến thực chất của quan niệm và lúc nào người ta cũngthấytáixuấthiệncáibảnnăngthúcđẩyngườiPhápmuốnuốnnắncácdântộcthuộcđịatheohìnhảnhcủamình.

3.Điểmthứbamàchúngtôichứngminhtrongtậpnghiêncứunàylàcácgiáosĩ thừasaingườiÂuđãdunhậpvàoViệtNam-mộtnước rấtkhoandungtrênlãnhvựctôngiáo-tínhbấtkhoandungvàcuồngtínquáxalạvớivănhóacủadântộcnày.

Chúngtôiđãthửphântíchcácmặtxãhội-kinhtếcủasựdunhậpGiaTôgiáovàoViệtNamởthếkỷ19.NhưhọđãlàmởTrungQuốcvàNhậtBản,

cácgiáosĩthừasai,trướchết,cốgắngđưatôngiáocủahọvào“giớithượnglưu”ViệtNam:Triềuđình,hoàngtộc,quanlại.CáckỷyếucủanhữngpháibộtruyềngiáohãnhdiệnnóivềviệccảiđạocủamộtcôngnươngthờiChúaTrịnhTráng,nhưngngoạitrừtrườnghợpđộcnhấtnày,cácthừasaiđãhoàntoàn thất bại trong cốgắngcủahọ: thếgiới của cácquan lại vànho sĩ đãkhôngdungnạpđượcchủ thuyếtmới.Trái lại, cácgiáosĩ thừasaiđã tìmđược một mảnh đất đặc biệt thuận lợi cho việc tuyên truyền của họ nơinhững người nông dânBắc kỳ; những người này, khốn khổ và bị đè bẹpdướibấtcông,sẵnsàngtheobấtcứaiđemlạinhữnghứahẹnvềcôngbìnhvàhạnhphúc.CácgiáosĩthừasailạicàngđượcthuậnlợihơntrongcốgắngcủahọkhiđạoPhật,bịsuyvitừTriềuđạinhàLê,đãkhôngcònđủsứcđểđứngdậyvà để lãnh đạo các phong trào nôngdân, dù rằngđứngđầu cáccuộcnổiloạnnôngdânấyrấtthườngcócáctusĩPhậtgiáo,vàdùrằngtôngiáodângiannàyvẫngiúp cơ sở chonhữngbấtmãnxãhội đối diệnvớiKhổnggiáo,ýthứchệcủaNhànước[823].

Bởivậy,cácgiáosĩthừasaiđãcómọicơhộiđểđạtđượckếtquảquantrọngtrênlãnhvựcnày:tìnhtrạngnổiloạncủanôngdân,suythoáicủađạoPhật,lòngkhoandungtôngiáocủadânchúng.KhôngnơinàokhácởchâuÁ,cólẽtrừTrungQuốc,côngviệccủathừasaiÂuchâugặpđượccácđiềukiệnkinhtế,xãhộivàtôngiáothuậnlợinhưởViệtNam,vàđạtđượcnhữngthànhquả lớnnhưvậy.ĐâuđâuGiaTôgiáo cũngbị chùnbước trước sựkhángcựcủacáctôngiáodântộc:ẤngiáoởẤnĐộ,ThầngiáoởNhậtBản,Phật giáoởLào vàCamBốt.Chỉ các nướcKhổnggiáo -TrungQuốc vàViệt Nam - cho thấy những phát triển nhanh chóng của tôn giáo mới từphươngTâyđến.

CácgiáosĩthừasaiđãbiếnnhữngnôngdânnổiloạnthànhnhữngtínđồGiaTôgiáocuồngtín,từchốikhôngchấpnhậnuyquyềnnàokháchơnlàuyquyềncủacácngườilãnhđạotinhthầncủahọ,khôngchấpnhậnnướcnàokháchơnlànướcChúa.Họtụtậptrongcáccộngđồngriêngbiệt,tạonhiềuQuốcgiatrongmộtQuốcgia,trongđó,họcóluậtphápriêngvàmộtlốisốngriêng.Đượcxúigiụcvànângđỡbởicácgiáosĩthừasai-lànhữngkẻđãtrởthànhtoànnăngnhờsựthiếtlậpnềnđôhộPháp,họkhôngchịuđóngthuếcũngkhôngnghetheomệnhlệnhcủacácquan,vàgâynênvôsốrắcrốivớinhữnglánggiềngkhôngGiaTôgiáocủahọquanhữngvụchiếmđoạtđấtđai.

PhảiviếtcảmộtquyểnsáchđểtrìnhbàylốicảiđạobằngmọicáchcủacácgiáosĩthừasaitạiViệtNam,khuynhhướngxâmlấn,tháiđộngạomạnvàchuyênchếcủacáclinhmụcngườibảnxứvàcácconchiêncủahọtrongcác lànghỗnhợp[824].Chúng tôi chỉ trưngdẫn ra đâyvài thí dụ tiêubiểu

nhấtđểhiểurõhơn tinh thầnnộichiếnnguyhiểmmàcác thừasaiđãđưavàotronglòngmộtdântộcrấthiếuhòa.

TựchomìnhlànhữngngườiđượcChínhphủthuộcđịabảovệđặcbiệt,cáctínđồGiaTôgiáocũvàmớitinrằnghọđượcphéplàmmọichuyện,và,vìchắcchắnđượcsựủnghộcủathừasai,họkhôngngạilàmnhữngviệcsaitráimangtínhchấtphảnloạnchốnguyquyềnhợppháp.SauđâylàmộtvụxảyraởHuế,gâyphươnghạichomộttrongcácnhânvậtcaocấpnhấttrongTriều,TrươngQuangĐảng,quanPhụchánhthứtư.

Mộtqui tắccó từ lâu,nhưngđãmấthiệu lực,quiđịnh rằnggỗ limchỉđượcdùngđểxâycungđiệncủavua.MộtsốtínđồGiaTô,dựavàoquitắclỗithờiđó,rảokhắpcáclàng,vàocácnhàgiàuvànóilàdoTriềuđìnhpháiđếnđể trừngphạtnhữngaicónhàcửa làmbằnggỗđó.Nhữngngườichủnhàấy,dùbiết rằngcác taynàygiảmạochínhquyền,vẫnđưachochúngmộtíttiềnđểtốngkhứchúngđi.MộthômchúngđếnnhàcủaTrươngQuangĐảngvàthúcôngnàyphảiphánhà.Viênquanđạithầnnày,vìbiếtrằngnếuchongườibắtgiữbọnchúngthìchínhbảnthânôngtasẽbịvucáolàđànápngườitheođạoGiaTô,rồingườitasẽlôiquákhứcủaôngrađểchứngminhrằngôngcótháiđộchốngChínhphủbảohộ.Đểtránhphiềnphức,ôngđưachobọnchúngmộtsốtiềnmọnlà5đồngđểđẩychúngđi.NhiềubàconcủaHoàngTháihậu,mẹVuaTựĐức,kháđôngởngoạithànhHuế,cũngđãchịuđựngcácvụcưỡngđoạtbằngđedọanhưthế[825].Cácđạithần,vìthấy“PháibộGiaTôgiáothốngtrịxứnày”[826],đềukhôngdámlộvẻbấtmãn.

Nếu các quanTriều thần cao nhấtmà còn cam lòng chịu đựng thái độxâmlấncủacáctínđồGiaTô-tựxemlàthầndâncủanhữnggiáosĩthừasaichứkhôngphảicủavua[827],làmsaocácviênchứcnhỏởcácphủhuyệndámchốnglạinhữngkhiêukhíchcủacácthừasaivàcủacáclinhmụcngườibảnxứ?Vìthếnhữngtranhchấpđấtđaigiữagiáodânvàlươngdânxảyranhưcơmbữa,vàcácphủhuyệnkhôngdámlấynhữngquyếtđịnhthuậnlợicho lươngdân,nạnnhâncủa lòng thamkhôngđáycủanhữnggiáosĩ thừasai.Nhữnggiáosĩnàykhôngngầnngạiralệnhbắtgiữcácchủđất,rồicùmcổhọ,đánhđậphọ,tratấnhọchođếnkhihọchịukýnhượngmộtcáiaohaymộtkhoảnhruộng[828].

Trongmùagặt hái, cácvụ lạmdụng tái diễnđềuđặn.Khôngchịumótlúa,cácbăngđảng thựcsựđếncướpgần trọnhoa lợi.Họkhôngvừa lòngvớiviệclượmcácgiélúamàngườigặtbỏsót,màđợichongườigặtbóđượcbónàolấybónấy.Cácchủlúađểmặcchochúngcướpvàkhôngdámkhiếunại,vìcácviênchứchàngxãvàcácquanlạicấpdướikhôngchịunghelờihọ,sợgặpphảikhókhănvớicácpháibộ[829].

CáctínđồGiaTôgiáocũnglợidụngmùagặtđểtìmcáchthỏamãn,mộtcáchbấthợppháp,cácyêusáchcủahọtrongcácvụtranhchấp.Vềviệcnày,họ được các thừa sai ủng hộ và nhất là được các linhmục người bản xứkhuyếnkhích.

Gầnnhưchắcchắnkhôngbị trừngphạt,họtìmcáchbiếnthànhluật lệ,thànhchủthuyết,mộtbiệnphápmàngườibảnxứtrướckiachỉdùngtrongnhững trường hợp hiếmhoi và rất nguy hiểm.Cách đó là thuê người đếnnằmvạtrongđấtđaiđangtranhchấphaytrongnhànhữngngườiđangkiệncáovớimình.Ýđồcủahọlàbuộccácquanphảiđếnngaytạichỗmỗikhihọthuêngườinằmvạ,hay,trầmtrọnghơn,họdùngbạolựcđểcướphoamầutrướckhiphápluậtphánxử.ĐólànhữnglềlốimàtínđồGiaTôrấtthườngsử dụng trongmùa gặt, nguyên nhân thường xuyên của những rối loạn ởnôngthôn.“Chắcchắnhọkhôngdámlaomìnhvàonhữngcuộcbiểudươnglựclượngnhưvậy,khôngdámphạmnhữnghànhviđồibạinhưvậy,tómlại,khôngdámđedọadânchúngđãkhiếphọ,nếuhọkhôngcảmthấyđượcchechởbởithếlựccủamộtsốgiáosĩthừasaiPháp;cácgiáosĩnàyđãphạmlỗilầmlớnlànghehọvàtintheolờinóicủahọ.”[830]

Sauđâylàmộtvàivụkhác:Mộtgiáosĩthừasaikhôngbiếtdođâunắmđượctrongtaycácchứngtừ

sởhữucủamộtnôngdângiàucóđãbịántùvàtịchthutàisản;ôngkhôngchịunộpcácchứngtừđóchochínhquyềnđịaphươngdùđãđượcyêucầu.Đếnmùathuhoạch,đượcvịgiáosĩnàyxúigiục,cáctínđồGiaTôgiáokéođếngặtcácđámruộngmàtòaánđãchophéplàngtạmgiữ.Kếtquả:ẩuđả,xôxát[831].

Mộtthừasaikhácnổitiếngthamlamvàhammuốntấtcảnhữnggìdínhlíutớisởhữuruộngđất,đãgâykhiếpđảmđếnnỗinhữngngườikhôngtheoGiaTôgiáophảitìmcáchtránhgặpôngtatrênđườngvàvộivãchạytrốnkhithoángthấyôngta[832].

Mộtthừasaikhácnữađãcanthiệpvàomộtvụbuônlậuthuốcphiệnbằngcách ngăn trở không cho nhân chứng ra làm chứng trước tòa án bản xứ.Nhữngngườimớihọcđạo,liêncantrongmộtvụkhác,đểtránhbịtruytố,đãvàotrốntrongpháibộ,tạiđóhọđượchưởng“quyềntịnạn”thậtsự[833].

Khônglàmsaotríchdẫnhếtđượcnhữngvụviệctươngtự.Brière,KhâmsứTrungkỳ,viết:“CácsựcốnàylàrấttiêubiểuvàchothấykhárõràngtầmvóccủaảnhhưởngcánhânvàtrựctiếpcủacácgiáosĩthừasaitrêntínđồGiaTôgiáo.BởivìphươngphápcủaPháibộtruyềngiáo,cáchxửthếcủaPháibộởđâucũngđồngnhất,ởđâucũnggiốngnhau.”[834]

Mộtcơnlốccảiđạotriệtđểthổivàomọigiáokhu,cácvụcảiđạodiễnramột cáchnhanh,nhiềuvà lắmkhi tập thể.Thếnhưngcácvụmới cải đạonày,ngoạitrừvàitrườnghợpđặcbiệthiếmhoi,đềuxảyranơinhữngngườicórắcrốivềtiềnbạc,hoặcvìcáclýdokháckhônglấygìcaoquí.Nhữnggiáosĩthừasaivàcáclinhmụcbảnxứđượcđánhgiátùytheosốngườicảiđạomàhọ thựchiệnđược;vì thếhọ ít ngầnngại trongviệc lựa chọncácphươngcách[835].

Chúngtôichọnhaivídụtiêubiểunhất:Giữa lúc rối loạn,viênChánh tổngởThượngLôi (HàTĩnh)bịcác“kẻ

làm loạn” ám sát tại tư gia.Các hương chứcđã không làmgì cả để ngănchậncác“kẻlàmloạn”vàolàng,vìvậyhọsợbịtruytố.Độmộtphầnbadânlàngcảiđạo,vàdosựcanthiệpcủaPháibộ,làngkhỏibịtrừngphạt.Nhưngdùcácthừasaiđãhếtsứccốgắng,sốdâncònlạivẫnkhôngmuốntheoGiaTôgiáo.Thấyrằngcáccốgắngcủamìnhvôích,linhmụcMagat,ngườiđiềukhiểngiáokhuhuyệnThạchHà,muốnlấyvềchomìnhítnhấtbangôichùatronglàng.Ôngtaralệnhchoconchiêntriệthạhaitrongbangôichùavàđốn hết cây chung quanh, các vật liệu lấy được thìmang về xây nhà thờChúacùngnhàởchothầygiảng.ViênTrihuyệnkhôngchốngđốicôngtrìnhpháhoạinàydolệnhcủacácgiáosĩthừasai,vàđãhợpthứchóaviệclàmđóbằngmộtbảnán[836].

VụsauđâydoviênCôngsứởVinh(NghệAn)kểlại,trongthưđềngày22tháng4năm1891gởichogiámmụcPineau,ĐạidiệnTòathánhtạivùngNamBắckỳ:

“ChúngtôitừLươngđếnYênTrạchngàythứba31tháng3.RờiLươngkhoảngnửagiờ,chúngtôigặpdânlàngKimLiênđợichúngtôitrênđường,vừa khóc lóc vừa trình cho chúng tôi các lời khiếu nại chống linh mụcKlingler.

“Mộtngôichùa thậtđẹp,đượcdựng lên từhơnmột thếkỷ,nằmởvenđường,nămngoáiđãbịràokínvàtừkhiđóbịbiếnthànhđồnbótcủaGiaTôgiáo.HìnhnhưmộtvàitínđồGiaTôcóyêucầulinhmụcKlinglerđếnlậpmộtđồnbóttạilàng.Họépbuộcnhữngngườikháctronglàngphảicảiđạonhưhọ,phảinhườngngôichùađểlàmđồnbót;đồnbótnàycóthểđượcdựnglênnơikhácnếulinhmụcKlinglercómộttítôntrọnglòngsùngkínhtôngiáocủanhữngPhậttử.HiệnnaychỉcòncóbốnngườitronglàngtheoGiaTôgiáo.Tấtcảnhữngngườikhácđềunóivớitôirằnghọkhôngmuốntheo,họđã theochỉvìhọbịngượcđãivàbịđedọađuổi rakhỏi làngbởinhữngngườiđãcầuviệnvịthừasainày...

“Tôiđếnviếngngôichùa,vàiphầnđãbịđậpphá,và tạiđó tôi thấycó

mộtcáicùm;dânlàngxácnhậnvớitôilàhọthườngbịcùmởđódolệnhcủavịthầygiảngvàcủacáctínđồmớitheoởKimLiênhayởBảoNham:đólànhữngngườiđòihọphảicảiđạo,phảinhườngngôichùavàđấtcủachùa,phải nộp các đồ tịch thu và lương thực. Vị thầy giảng cómặt tại chỗ vàkhônggiải thíchđượcgìvới tôicả,chỉmộtmực trả lời rằngông tachỉ làngườithụủycủalinhmụcKlingler.”

RấtđôngdânlàngXuânSơn,YênLong,TrungHậu,vànhiềulàngkhác:SơnLa,VănLâm,LưuSơn,LệNghĩa,BộtĐa,KiềuLiên,ThọLão,YênLãng...cũngđónđợiviênKhâmsứvàđệtrìnhchoôngtanhữngkhiếunạitươngtựnhưthếkhiôngtađiqua[837].

Nhữngvụviệcnhưvậykhôngphảichỉxảyraởriêngmộttỉnh:tỉnhnàocũngcó,nhấtlàởBìnhThuận,PhúYên,BìnhĐịnh,HàTĩnhvàNghệAn.Giớichứcthuộcđịarấtlongạivềtìnhtrạngnàycùngnhữnghậuquảcủanóđốivới anninh trongxứ,nhưnghọkhôngdámđươngđầuvớiPháibộvìngại sứcmạnh của Phái bộ. Trước hết là sứcmạnh tinh thần: thế lựcmànhữnggiáosĩthừasaigâynêntrênmộtphầnđángkểdânchúng,hoặchọpthànhcả làngquanhhọ,hoặc tảnmác trongcác trung tâmgiàucónhất (ởNamkỳ), làđiềukhôngthểchốicãiđược.Kếđếnlàsứcmạnhkinhtế: tàisảnmàPháibộ tích tụđượcởĐôngDương to lớnđếnnỗingaycả chínhquyềnthuộcđịacũnglongại[838].Sauhếtlàsứcmạnhchínhtrị:chỉriêngởBắckỳ,Pháibộcótrongtaybacơquantuyêntruyềncóthếlực:cáctờbáoAvenir du Tonkin, Courrier d’Hai-Phong và Indochine Française[839]. Ýthứcvềsứcmạnhcủamình,Pháibộđốixửvớichínhquyềnbằngcáchlấysứcchọisức,buộcchínhquyềnphảinghetháiđộvàđườnglốicủamình,canthiệpvàođời sốngchính trị,vàonhữngcuộcbầucửcácHộiđồngThịxãcũngnhưvàocáccuộctuyểncửđạidiệnchoThượngHộiđồngThuộcđịa;thànhviêncủaHộiđồng,DeMontpezat,làtaychâncủaPháibộ[840].ChínhquyềnsợPháibộ,nhữngaichốnglạihaytiếtlộhànhđộngcủaPháibộliềnbịnghiềnnátngay[841];Pháibộcó“mọiphươngtiện,kểcảvànhấtlànhữngphương tiện không lương thiện, để bứng đi một viên Công sứ gây trởngại”[842].ĐạiúyMonet,rấtrànhvềhậutrườngcủachínhtrịĐôngDương,đãphảiviếtrằngchínhlinhmụcRobert,mộtđạitưbản,TổngquảncủaPháibộvàGiámđốcthựcsựcủatờAvenirduTonkin,mớilàToànquyềnthựcsựởĐôngDương[843].

Thậtlàkỳlạ, triếtgiaChallayeviết,“chínhnhữngđạidiệncủamộttôngiáocủatìnhthươngđãdunhậpcáctưtưởngtànbạocủahậnthùvàomộtdântộcngoạigiáohếtsứchiềnlànhvàhiếuhòa.”[844]

•••Phảiđợiđếnnăm1945,saukhiViệtNamtuyênbốđộclập,Giáohộimới

ýthứcđượcnguycơvềhànhđộngcủamìnhvàvềsựcầnthiếtphảihòanhậpvàovậnmạngcủadântộc.Trongdòngcuốncủatràolưuyêunướctiếptheotuyênngônđộclập,bốngiámmụcngườiViệtlậptứcchọnlậptrường:ngày23tháng9năm1945,họviếtchoGiáohoàngPieXIIđể,nhândanh“dântộcViệtNam”, cầu xin “sự ban phước lành, lòng đại lượng cùng các lời cầunguyện cho nền độc lậpmà dân tộc này vừa chiếm được và đang bảo vệbằngmọigiá.”[845]

TờBulletin desMissions (Kỷ yếu của các Phái bộ) cũng nhanh chóngchọntháiđộtươngtựvàviết:“CácconchiênngườiViệtNambiếtrằngđâylàvấnđềliênquanđếncảtươnglaicủatôngiáohọ.Nếuhọchứngtỏđượclòngyêunướccủahọtrướcmắtcảnước,chắcchắnhọsẽlấpđượccáihốsâuđangcònngăncáchhọvớiđồngbàokhôngtheoGiaTôgiáocủahọ.Nếuhọkhước từ,họ sẽ làmchocáihốđó trởnênkhông thểvượtquađược.Bổnphậnđãthấyrõràng;chỉcòntheođómàhànhđộng.Đasốconchiênđãlựachọn.Đượccácgiámmụccủagiốngnòihọsoisángvàủnghộ,họkhôngcònmuốnphạmlỗilầmcủanhữngngườiđitrướctrongthếkỷvừaqua.HọdứtkhoátkhôngchịulàmhạiđứctincủamìnhbằngcáchdínhlíuvớiChínhquốc.HọmuốnbảovệsựđộclậpcủaGiaTôgiáobằngcáchlàmviệccùngvớiđồngbàokhôngtheoGiaTôgiáocủahọchochínhnghĩađộclậpcủaTổquốchọ.”[846]

Những lời lẽcaoquí,đầy thôngminhvà trí tuệnày,đếnnayvẫnchưamấttínhthờisự.Bởivìngàyhômnayvấnđềdântộcđượcđặtrakhẩnthiếthơnbaogiờhếtkhimàxu thế toàncầuhóaxâmnhậpkhôngđổmộtgiọtmáucácthànhquáchquốcgia,khibiêngiớilãnhthổkhôngcònlàmvướngmắcgìmấynữacácthếlựctôngiáo,tàichánh,khikháiniệm‘bênngoài-bên trong’bịxóanhòacùngvớisựxóanhòacủabiêngiới.Nếukhôngcónhữngđầuócthôngminhđểđốiphóvớixuthếtoàncầuhóanày,hoặcđộclậpsẽchỉcònlàdanhtừsuông,hoặcxãhộisẽtựđộngnổraphảnứngbằngcáchxácnhậnđâulà“ngoài”đâulà“trong”,vàkhiđóchỉcòncựcđoannàychốnglạicựcđoankia,vớinhữnghậuquảmàaicũngcóthểtưởngtượng.

Hiểubiếtthậtrõquákhứđểlàmchủtươnglai.


Ngoài cácvănkiện thưkhốđượcdùng làm tư liệucănbảnchonghiêncứunày,sauđây làcácsáchvàcácbàinghiêncứuchính.Xemthêmsáchbáoghitrongcácchúthíchởcuốitrangsách.

I.CÁCBÀINGHIÊNCỨUTRONGCÁCTẠPCHÍ:F. Charles-Roux: Évêques français de jadis et expansion coloniale

française”, La Nouvelle Revue Française d’Outre-Mer, số 7 và 8, 7 và8/1954.

F.Charles-Roux:Leproblèmechrétiendevantlaconsciencecoloniale,LaNouvelleRevueFrançaised’Outre-Mer,bộmới,số9,9/1953.

F. Charles-Roux: De quelques reproches adressés à la colonisationfrançaise,LaNouvelleRevueFrançaised’Outre-Mer,11/1953.

F. Charles-Roux: Expansion coloniale et christianisme, La NouvelleRevueFrançaised’Outre-Mer,10/1953.

J.Folliet:Lapenséecatholiqueetlacolonisation,RythmesduMonde,số1,1949.

G. Hardy: Théories de la colonisation moderne et principes chrétiens,RythmesduMonde,số1,1949.

Delacommune:L’Églisemissionnaireetl’Unionfrançaise,Esprit,sốđặcbiệt,7/1949.

J-Marie Sédès: Les leçons de la méthodologie comparée, Rythmes duMonde,số1,1949.

Giám mục H. Chappoulie: L’Église missionnaire et les nationalismesautochtones,RythmesduMonde,số1,1949.

Linh mục Colin: Catholicisme et colonisation, Bulletin catholiqueinternational,3/1927.

G.D.Vicedom:Milieu social et jeunesEglises,Mondenon chrétien, số20,10&11/1951.

Guibal: Les catholiques au Vietnam, Hội thảo tại Centre d’étudesasiatiquesetafricains,1953.

Méjean:L’ÉglisecatholiqueetlaFranced’Outre-Mer,L’AnnéePolitiqueetÉconomque,số133-134,11&12/1956.

Méjean:SemainesSocialesdeMarseille.

Méjean:Correspondance de Félix-Faure touchant les affaires coloniales(1882-1898),Revued’HistoiredesColonies,T.XVII,1955,tamcánguyệtthứnhất.

Méjean:Administrateursd’Indochine,Revued’HistoiredesColonies,số137,1952.

II.CÁCSÁCH:A.Nghiêncứutổngquát:G. Hanotaux: Histoire des colonies françaises et de l’expansion de la

Francedanslemonde,TậpV:L’Indeetl’Indochine,Paris,1932.R. Maunier: Sociologie coloniale, Domat-Montchrestien, 3 tập, Paris,

1936-42.P. Leroy-Beaulieu:De la colonisation chez les peuples modernes,

Guillaumin,ấnbảnthứnhất,Paris,1874.Panikkar:L’Asieetladominationoccidentale,Seuil,Paris,1953.H.Cordier:LaFranceetl’AngleterreenIndochineetenChine,1903.P.Renouvin:Laquestiond’Extrême-Orient,Hachette,Paris,1946.H. Labouret: Colonisation, Colonialisme, Décolonisation, Larose, Paris,

1952.H. Deschamps: Les méthodes et les doctrines coloniales de la France,

Colin,Paris,1953.R.F. Betts: Assimilation and Association in French Colonial Theory,

1890-1914,NewYork,1961.R.Delavignette,Ch.A. Julien:Les constructeurs de la France d’Outre-

Mer,Corréa,Paris,1946.H.Brunschwig:Histoiredelacolonisationeuropéenne(1815-1914),Les

CoursdeDroit,Paris,1948-1949.H.Brunschwig:Mythes et réalités de l’impérialisme français,A.Colin,

Paris,1960.G. Hardy: Le problème religieux dans l’Empire français, P.U.F, Paris,

1940.A.H.Rowbotham:MissionaryandMandarin,TheJesuitsattheCourtof

China,California,1942.C.G.Monteunis:LaFrancechrétienneenExtrême-Orient,Paris,1897.L.Joly:Lechristianismeetl’Extrême-Orient,2tập,Paris,1907.

A. Siegfried, A. Latreille: Les forces religieuses et la vie politique, A.Colin,Paris,1951.

G.Goyau:LaFrancemissionnairedans lescinqpartiesdumonde,Soc.del’histoirenationale,Paris,1948.

A.Launay:HistoiregénéraledelaSociétédesMissionsÉtrangères,3tập,Téqui,Paris,1894.

A.Launay:LesmissionnairesfrançaisauTonkin,J.Briquet,Paris,Lyon,1900.

K.S. Latourette: AHistory of Expansion of Christianity, 7 tập, tậpVI:The great century A.D. 1800-1914 in Northern Africa and Asia, London,1933.

R.Delavignette: Christianisme et Colonialisme,Arthème Fayard, Paris,1960.

P. Lesourd: L’oeuvre civilisatrice et scientifique des missionnairescatholiquesdanslescoloniesfrançaises,Desclée,DeBrouweretCie,Paris,1931.

R.Guiscard:Doctrinecatholiqueetcolonisation,Larose,Paris,1937.F.Challaye:Lechristianismeetnous,Rieder,Paris,1932.F.Challaye:Souvenirsurlacolonisation,Picart,Paris,1935.E.deKeyser:LegrandpérildelaFrancemissionnaire,Tallandier,Paris,

1930.P.Boelle:LeprotectoratdesmissionscatholiquesenChineetlapolitique

delaFranceenExtrême-Orient,Paris,1899.F.VanRaveschot:LaFranc-maçonnerieauTonkinetlesagissementsdes

missionnairesenExtrême-Orient,Paris,1906.Camille Paris: Du rôle néfaste joué par lesMissions en Annam, Paris,

1897.Camille Paris:Missionnaires d’Asie.Oeuvre néfaste des congrégations.

Leprotectoratdeschrétiens,Paris,1905.B.NghiêncứuvềViệtNam1.VềlịchsửViệtNamJ. Chesneaux: Contributions à l’histoire de la nation vietnamienne,

EditionsSociales,Paris,1955.P.Isoart:Lephénomènenationalvietnamien,LibrairieGénéraledeDroit

etdeJurisprudence,Paris,1961.LêThànhKhôi:LeVietnam.Histoireetcivilisation,Minuit,Paris,1955.Schreiner:Abrégéd’histoired’Annam,SàiGòn,1906.2.VềlịchsửxâmchiếmthuộcđịaP. Cultru: Histoire de la Cochinchine française, des origines à 1883,

Challamel,Paris,1910.G. Taboulet: La geste française en Indochine, 2 tập, Andrien

Maisonneuve,Paris,1955.J. Sylvestre: La politique française en Indochine, Kỷ yếu của Trường

KhoahọcChínhtrị,từ15/7/1895đến15/6/1898,tậpX-XIII.E.Millot:LeTonkin,Challamel,Paris,1888.J.Dupuis:LeTonkinde1872à1886,Challamel,Paris,1910.P.Vial:LespremièresannéesdelaCochinchine,2tập,Challamel,Paris,

1889.P.Louvet:LaCochinchinereligieuse,2tập,Challamel,Paris,1885.A.Masson:CorrespondancepolitiqueducommandantRivièreauTonkin,

Editionsd’Artetd’Histoire,Paris,1933.J.Marquet,J.Norel:L’occupationduTonkinpar laFrance,Publications

delaSociétédesEtudesindochinoises,SàiGòn,1936.J.Marquet, J.Norel:Ledrame tonkinois,Publicationsde laSociétédes

Etudesindochinoises,SàiGòn,1938.A.Rivière:L’expéditionduTonkin.Lesresponsabilités,2tập,E.Bloch,

Paris,1885-1888.F.RomanetduCaillaud:Histoiredel’interventionfrançaiseauTonkinde

1873à1874,Paris,1887.3.VềlịchsửchínhtrịvàchếđộthuộcđịaDeLanessan:LacolonisationfrançaiseenIndochine,Alcan,Paris,1895.DeLanessan:L’Indochinefrançaise,Alcan,Paris,1889.DeLanessan:Lesmissionsetleurprotectorat,Alcan,Paris,1907.DeLanessan:Principesdecolonisation,Alcan,Paris,1897.P.Doumer:Situationdel’Indochine,HàNội,1902.A.Duchêne:Unministretropoublié:Chasseloup-Laubat,Soc.d’éditeurs

géographiques,maritimesetcoloniales,,Paris,1932.

P.Boudet:Chasseloup-LaubatetlapolitiquecolonialeduSecondEmpire(Letraitéde1864entrelaFranceetl’Annam),SàiGòn,1947.

F.Perrot:Lasociétéannamite.CommentlaFranceapriscontactaveclasociétéannamite,Luậnánluậthọc,1902.

V.Groffier:Héros trop oubliés de notre épopée coloniale,Desclée,DeBrouweretCie,Lille,1908.

J.Chailley:PaulBertauTonkin,Charpentier,Paris,1887.A. de Pouvourville: Les défenses de l’Indochine et la politique

d’association,Paris,Harvard,1890.J.Ferry:LeTonkinetlamère-patrie,Paris,Havard,1890.P.Monet:FrançaisetAnnamites,P.U.F.,Paris,1925.P.Monet:FrançaisetAnnamits:entredeuxfeux,Rieder,1928.P.Monet:Lesjauniers,Gallimard,Paris,1930.J.delaRoche:IndochinaandFrenchcolonialpolicy,Paris,1945.A.Métin:L’Indochineetl’Opinion,Dunod,Paris,1916.Le Myre de Vilers: La politique coloniale française depuis 1830,

PublicationsdelaNouvelleRevue,Paris,1913.

[1]ChristianismeetcolonialismeauVietNam,1857-1914.[2] Trích dẫn bởi P. Lesourd, L’oeuvre civilisatrice et scientifique des

missionnairescatholiquesdanslescoloniesfrançaises,Avant-proposdeS.EMgr. Chaptal, Préface de M. Gabriel Hanotaux, Ministre des AffairesEtrangères,Paris,DescléedeBrouwer,1931,Introduction.

[3]LeMonde13/1/1968.Chúngtôidùngtừki-tôkhibướcquagiaiđoạnhiệntại.Đểnóivềchuyệncủathếkỷ19,chúngtôidùngtừphổthônglàGiaTôđểdịchcatholiquevàThiênChúađểdịchchrétien.

[4] F. Charles-Roux, Evêques français de jadis et expansion colonialefrançaise,LaNouvelleRevueFrançaised’Outre-Mer,No7et8,juillet-août1954.

[5]F.Charles-Roux,Leproblèmechrétiendevantlaconsciencecoloniale,LaNouvelleRevueFrançaised’Outre-Mer,nouvellesérie,No9,Septembre1953.

[6]P.Lesourd,sáchđãdẫn.[7]R.Guiscard,Doctrinecatholiqueetcolonisation,Paris,Larose,1937,

trang1.[8] R.P Delos, L’expansion coloniale est-elle légitime?, Guiscard trích

trongsáchđãdẫn.[9]Guiscard,nhưtrên.[10]J.Folliet,Lapenséecatholiqueetlacolonisation,Rythmedumonde,

N°1,1949.[11] K.M Panikkar, L’Asie et la domination occidentale, Paris, Seuil,

1953,trang43-44.[12]R.Maunier,Sociologiecoloniale,Paris,Domat-Montchrétien,1936,

T.2,trang62-63.[13]FélicienChallaye,Lechristianismeetnous,Paris,Rieder,1932,trang

286.[14] Georges Hardy, Théories de la colonisation moderne et principes

chrétiens,Rythmesdumonde,No1,1949.[15]Nhưtrên.[16]Nhưtrên.

[17]R.PDelos,đãdẫn.[18]R.PDelos,đãdẫn.[19]Guiscardđãdẫn.[20]Correspondant,số25/1/1931.[21] P. Leroy-Beaulieu, De la colonisation chez les peuples modernes,

Paris,Guillaumin,1874,trang655.[22]G.Hardy,đãdẫn.[23] Trích dẫn bởi Phạm Quỳnh trong Avenir du Tonkin, No 9631,

21/5/1928.[24] Michelet, Introduction à l’histoire universelle, trích dẫn bởi H.

Labouret, Colonisation, colonialisme, décolonisation, Paris, Larose, 1952,trang85và86.

[25]H.Labouret,đãdẫn,trang86.[26]SemainessocialesdeMarseille,trang158.[27]G.Hardy,đãdẫn.[28] Delacommune, L’Eglise missionnaire et l’Union française, Esprit,

numérospécial,juillet1949.[29]G.NCurzon,ProblemsoftheFar-East,London,1894,trang309.[30]Comted’Harcourt,LapremièreambassadefrançaiseenChine,Revue

desdeuxmondes,1/6/1862,trang673.[31]AvenirduTonkin,No8323,25/12/1923.[32]Panikkar,đãdẫn,trang380.[33]Joly,đãdẫn,trang273.[34]Panikkar,trang372.[35]Nhưtrên.[36]TríchdẫntrongAvenirduTonkin,No8146,29/5/1923.[37]A.SiefriedetA.Latreille,Les forces religieuseset laviepolitique,

Paris, A. Colin, 1951, trang 117. Nước Đức, do một ký kết đặc biệt vớiVatican, tựbảovệ thừasaicủahọtừ1891, thếvai trò trướcđâydànhcho

nướcPháp.[38]G.Goyau, La Francemissionnaire dans les cinq parties dumonde,

Paris,Sociétédel’HistoireNationale,1948,T.II,trang325.[39]AndrienLaunay,LesmissionnairesfrançaisauTonkin,Paris,Lyon,

J.Briquet,1900,trang224.[40] Les missions catholiques au 19è siècle, Les Missions catholiques,

Bulletinhebdomadairedel’oeuvredelapropagationdelaFoi,26/6/1891.[41]L.Joly,Lechristianismeetl’Extrême-Orient,Paris,1907.[42] Louis-Eugène Louvet, Les missions catholiques au 19è siècle, vừa

dẫn.[43]Joly,đãdẫn,trang262.[44]Joly,đãdẫn,trang274và276.[45]Louvet,đãdẫn.[46]TríchdẫnbởiGuiscardđãnóiởtrên.[47]Nhưtrên.[48]K.SLatourette,AhistoryofexpansionofChristianity,7vol.London,

1933.[49]SosánhvớingôntừcủagiáohoàngLéonXIIItrướcđó(1898).Nói

về“nhiệmvụcủaThượngĐế”mànướcPhápnhậnlãnhởCậnĐông,LéonXIIIphán:“NướcPhápcómộtnhiệmvụđặcbiệtởvùngĐông,màThượngĐếđã traocho:mộtnhiệmvụcaoquýđãđượctruynhậnkhôngnhữngtừthựctếlâuđờimàcòntừnhữnghiệpướcquốctế,nhưBộTruyềnGiáocủatađãcôngnhận trongTuyênBốngày25/5/1888.TòaThánhkhôngmuốnđộngđếntàisảnvinhquangmànướcPhápđãnhậntừtổtiênvàchắchẳnsẽcòngiữlâudàibằngcáchluônluônchứngtỏxứngđángvớinhiệmvụcủamình”(ThưcủagiáohoàngLéonXIIIngày20/8/1898đểtrảlờichohồngyLangénieux, do P.Boell dẫn ởLe protectorat desmissions catholiques enChineetlapolitiquedelaFranceenExtrême-Orient,Paris1899,trang52).Hoặc,cũngtừLéonXIII,“TổquốcPhápvinhquangmàThượngĐếđãlựachọnđểđitiênphongtrướcmọidântộc,câythậptựtrêntay...”(F.Charles-Rouxdẫnởbàiviếtđãnóitrên).

[50]Mộttổchứckhépkín,hoạtđộngcótínhcáchbímật,màNhàthờxemnhưthùnghịch.

[51]P.Lesourd,đãdẫn.[52]EnChine, lasociétédesmissionsétrangères,AvenirduTonkin,No

9144,1/10/1926.[53]Morse,InternationalrelationsoftheChineseEmpire,T.I,trang220.[54] Mgr Chappoulie, L’Eglise missionnaire et les nationalismes

autochtones,Rythmesdumonde,No1,1949.XemthêmDelacommune,bàiđãdẫn.

[55]Guiscard,bàiđãdẫn.[56] Trích dẫn bởi Jean-Marie Sédès, Les leçons de la méthodologie

comparée,Rythmesdumonde,No1,1949.[57]LeMonde29/12/1966.[58]Cordier,HistoiregénéraledelaChine,tậpIII;dẫnbởiJ.Chesneaux,

trong Contribution à l’histoire de la nation vietnamienne, Paris, EditionsSociales,1955,trg.55.

[59]Nhưtrên.[60]P. Isoart,Lephénomènenationalvietnamien,Paris,L.G.D.J.,1961,

trg.83.[61]ThưkhốcủaBộNgoạigiao,châuÁ,tập27,tờ136-137.[62] Silvestre, La politique française en Indochine, Kỷ yếu của Trường

KhoahọcChínhtrị,1895.[63] Ghi chú về cuộc viễn chinhNam kỳ, Thư khố Bộ Pháp quốcHải

ngoại,A00(13)hộp1.[64] P. Renouvin: La question d’Extrême-Orient, Hachette, Paris, 1946,

trg.66.[65]Cultru:HistoiredelaCochinchinefrançaise,Challamel,Paris,1920,

trg.61.[66]ThưkhốQuốcgia(HồsơHảiquân),BB4752B.[67]TứclàViệtNam.[68]ThưcủaBộ trưởngNgoạigiaogởiBộ trưởngHảiquân&Thương

mại,ThưkhốBộNgoạigiao,châuÁ,tập27,tờ300.

[69] Thư khốBộTruyền giáoHải ngoại, thư của linhmụcHuc và linhmục Libois, dẫn bởi Ph. Franchini trong La genèse de l’affaire deCochinchine,luậnvănDES,Sorbonne.

[70] Thư khố Bộ Truyền giáo Hải ngoại, thư gởi giám mục ThomineDesmazures,ngày30/7/1858,dẫnbởiPh.Franchini,trongluậnvănđãghi.

[71]ThưkhốBộNgoạigiao,tập27.[72]ChúngtôitìmthấyởAix-en-ProvencetrongThưkhốTrungươngvề

Đôngdương(HồsơcácĐôđốc)11.106/1.[73]LuậnđiệuxuyêntạcchomụcđíchxúigiụcxâmlượcViệtNamtrong

luậncươngcủalinhmụcLegranddelaLinge.[74]Xemchúthích73ởtrang43.[75]TờUnivers,18/11/1857.[76]TờUnivers,3và7/12/1857.[77]TờUnivers,28,29và30/4/1857.[78]Correspondant,25/12/1857.ĐángnóilàphetựdocủatờJournaldes

Débats không hoàn toàn chống đối chính sách xâm lược, nhưng họ chú ýtrướchếtđếnquyềnlợikinhtế,dođóquanđiểmhơiônhòa.Nhữngngườitựdokhác,nhưCh.Lavollée,chỉtríchcácthừasaivàlênánhọlàmuốnmộtcuộcThánhchiếnđểcứuvớtGiáohộimớisinhcủahọ:“MộtquốcgiaGiaTômuốntruyềnđạovớikhígiớisẽcóthểbịlôikéođixahơn.TừNamkỳ,sẽ dẫn đến Nhật Bản v.v...” (Ch. Lavollée: La politique de la France enAsie).

[79]Biênbảnbuổihọpthứnhất,củaUỷbanNamkỳ,ThưkhốQuốcgia(HồsơHảiquân),BB4752B.

[80]ThưcủagiámmụcRetordgởiôngKleczkowski, sao lại trongcôngvăn ngày 22/10/1857 củaĐô đốc Rigault, Thư khốQuốc gia (Hồ sơHảiquân),BB4752.

[81]Biênbảnbuổihọpthứsáu.[82](*)Trongnguyênvănkhôngđểđơnvịgì.[83]Biênbảnbuổihọpthứhai.[84]Nhưtrên,xemphầntrìnhbàycủaFleuryvềnhữngquyềnlợikinhtế.

[85]Biênbảnbuổihọpthứba.[86]Biênbảnbuổihọpthứhai.[87]Xemcôngvănngày31/12/1855củapháibộPháptạiTrungQuốcgởi

Bộ trưởngNgoại giao,TrungQuốc 1855-1856, tập 17; thư của giámmụcRetordgởiôngKleczkowskitrongcôngvăncủaĐôđốcRigault,đãnêu.

[88]Biênbảnbuổihọpthứba,củaUỷbanNamkỳ.[89]Nhưtrên.[90]Nhưtrên.[91]LegranddelaLiraye,luậncươngđãdẫn.[92]ThưcủagiámmụcRetordgởiôngKleczbukowski,đãnêu.[93]TrảlờicủalinhmụcHuc,biênbảnbuổihọpthứnăm.[94]Biênbảnbuổihọpthứsáu.[95] Triều Lê trước triều Nguyễn. Xem công văn ngày 31/12/1855 của

PháibộPháptạiTrungQuốcgởiBộtrưởngNgoạigiao,ThưkhốBộNgoạigiao,TrungQuốc1855-1856,tập17(tintứcdolinhmụcLiboiscungcấp).XemthêmthưcủagiámmụcRetorddẫntrên.

[96]Biênbảnbuổihọpthứsáu.[97]VàichitiếtkháccủakếhoạchviễnchinhdoUỷbanđềnghị:2.600

quân,15đạibác,6pháohạm,chiphídựtrùlà2.861.212quan(thờiđó).[98]Biênbảnbuổihọpthứba.[99]Brunschwig:Mythesetréalitésdel’impérialismefrançais,A.Colin,

Paris,1960,trg.10.[100]Biênbảnbuổihọpthứba,củaUỷbanNamkỳ.[101]Nhưtrên.[102]Nhưtrên.[103] Bản luận cương này đề ngày 20/3/1857, Thư khốBộNgoại giao,

Luậncương&Tàiliệu,châuÁ,tập27,tờ292-328.[104] Gaston Raindre, Đại sứ Pháp: Les papiers inédits du Comte

Walewski,trênRevuedeFrance,số5,1/3/1925.

[105]ThưkhốQuốcgia(HồsơHảiquân),BB1045:BộtrưởngHảiquân&ThuộcđịagởiĐôđốcRigaultdeGenouilly(ngày25/11/1857).

[106]MậtthưcủaBộtrưởngNgoạigiaogởiBộtrưởngHảiquân&Thuộcđịa,ngày25/11/1857,ThưkhốQuốcgia(HồsơHảiquân),BB4749.

[107]ThưkhốBộNgoạigiao,vănthưchínhtrị,TrungQuốc,tập25(côngvăncủaBátướcGros,2/8/1858).

[108]TríchtừthưcủaĐôđốcRigaultdeGenouillygởiôngDeLesseps,ThưkhốBộNgoạigiao,Luậncương&Tàiliệu,châuÁ,tập27,tờ328.

[109]BátướcGros,CôngsứToànquyềnPháptạiBắcKinh.[110]Rigault gởiBộ trưởngBộHải quân&Thuộc địa, 27/6/1857,Thư

khốQuốcgia(HồsơHảiquân),BB4752.[111]Năm1848,giámmụcPorcadeđềcửôngtalàmChỉhuytrưởngcuộc

viễnchinh(nếucó)ởĐôngÁ.ĐượcbổnhiệmChỉhuytrưởnghạmđộiPhápđiTrungQuốcđểhổtrợBátướcGros,trướckhiđiôngđếnthămcácgiámđốc Chủng viện của Bộ Truyền giáo Hải ngoại Paris (theo Cordier: LapolitiquecolonialedelaFrancesousleSecondEmpire).

[112]ĐôđốcRigaultgởiBộtrưởngHảiquân&Thuộcđịa,8/9/1857,ThưkhốQuốcgia(HồsơHảiquân),BB4752.Xemthêmcôngvăn(nhưtrên)đềngày4/10/1857,Thưkhố(nhưtrên).

[113]Nhưtrên.[114]ĐôđốcRigaultgởiBộ trưởngHảiquân&Thuộcđịa,12/10/1857,

Thưkhố(nhưtrên).[115]VềquanđiểmcủaBourboulon,xemcôngvănngày1/9/1857,Thư

khốBộNgoạigiao,Vănthưchínhtrị,TrungQuốc,tập20;vàcôngvănngày11/11/1857, Thư khố (như trên), tập 22, Bourboulon viết: “Tôi không tinrằngmìnhlầm...khinghĩrằngnềnbảohộmàHoàngđếmuốnbanchođạoGiaTôbằngcáchbảovệsựhiệnhữuvàkhuyếnkhíchsựpháttriển-vànhưvậy làcũngđểbảovệvàkhuyếnkhíchnềnvănminh thậtsự- trongvùngnày cũng làmục tiêu có tầmquan trọng lớn trongmắt của chính phủ củaHoàngđế”.

[116]Đô đốcRigault gởiBộ trưởngHải quân&Thuộc địa, 26/2/1858,ThưkhốQuốcgia(HồsơHảiquân),BB4760.

[117] Đô đốc Rigault gởi Bộ trưởng Hải quân & Thuộc địa, ngày

25/3/1858,Thưkhố(nhưtrên).[118] Đô đốc Rigault gởi Bộ trưởng Hải quân & Thuộc địa, ngày

26/1/1858,Thưkhố(nhưtrên).[119] Đô đốc Rigault gởi Bộ trưởng Hải quân & Thuộc địa, ngày

29/1/1859,Thưkhố(nhưtrên),BB4769.[120]BộtrưởngHảiquân&ThuộcđịacủaNapoléonIII,13/4/1858,Thư

khốQuốcgia(HồsơHảiquân),BB4770.[121] Xem Le Moniteur Universel, 25/1/1858, 2/11/1858, 6/11/1858,

25/11/1858vànhấtlà15/12/1858.[122]GhichúkhôngđềngàycủaBộNgoạigiaovề sựhợp táccủaTây

BanNhatrongvụNamkỳ,ThưkhốBộNgoạigiao,châuÁ,tập27,tờ525-534.

[123]Dẫntừmộtmậtthư,1/12/1858,củamộtngườikhôngbiếttêngởiBộtrưởngNgoạigiao,Thưkhố(nhưtrên),tờ402.

[124]TòaĐạisứTâyBanNhagởiBộNgoạigiao,Thưkhố(nhưtrên),tập28,tờ151-154.

[125]Tài liệudogiámmụcRetordgởiKleczkowski,ThưkhốQuốcgia(HồsơHảiquân),BB4752.

[126]ThưkhốQuốcgia,BB4752.[127] Ghi chú vềNam kỳ củaG.Aubaret, Thư khốBộ Pháp quốcHải

ngoại,A00(2)hộpI.[128]GhichúvềcuộcviễnchinhNamkỳ,khôngđềngày,khôngcótên

tácgiả,cólẽđượcviếtbởimộtsĩquancaocấptrongbộthammưucủaĐôđốcBonard,ThưkhốBộPhápquốcHảingoại,A00 (3)hộp I.Xem thêmcôngvăncủaRigaultdeGenouillyngày17/9/1857:“Dùcónhững lờihứacủagiámmụcPellerin,khôngmộtconchiênnàođếnvớichúngta,đếnnỗichúngtakhôngthểliênlạcgìvớinhữngthừasaitrongnộiđịadùrằng,theongườitanói,cónhiềuvịchỉởcáchĐàNẵng5,6dặm;vìthế,mọithứđềumùmịtvềcácvùngphụcậncủaKinhđô”.

[129]GhichúvềNamkỳcủaAnbaret,đãdẫn.[130]Nhưtrên.[131]Nhưtrên.

[132]ThưkhốQuốcgia(HồsơHảiquân)BB4769.[133]Nhưtrên,BB4769.[134]Vănthưngày15/1/1859,nhưtrên,BB4769.[135]Vănthưngày17/9/1858,nhưtrên,BB4760.[136]Người tanói rằngcáchoa tiêunàyđãhướngdẫncác tàu tuầncủa

VuatrêncácsôngởHuế,họđượcchởđếntừBắckỳbởitàuPrimanguetlàtàuđặcbiệtpháirarướchọ.NênlưuýrằngĐôđốcRigaultdeGenouillyrấtkínhnểgiámmụcRetordvìsựhiểubiếtvềViệtNamcủaôngnàyrấtquíbáuchoRigault(xemcácvănthưngày30/7/1858và18/12/1858,BB4760).Trái lại,Rigault thường thanphiềnvềgiámmụcPellerincùngnhững thừasaidướiquyềnôngnày,màtheoRigault làkhôngbiếtgìcảvềxứsởnày:“Mọicâuhỏitôinêulênvớihọđềukhôngđượcgiảiđápthỏađáng,nhấtlàcáccâuhỏiliênquanđếnviệclưuthôngtrêncácsôngcủaVươngquốcAnNam”(vănthưngày30/7/1858).

[137]Vănthưngày29/1/1859,ThưkhốQuốcgia,HồsơHảiquân,BB4769.

[138] Văn thư ngày 3/12/1858, như trên, BB4 760; và ngày 29/1/1859,BB4769.

[139]Vănthưngày29/1/1859,đãdẫn.[140]Nhưtrên.[141]Nhưtrên.[142]Nhưtrên.[143]Nhưtrên.[144]Cácvănthưngày29/1/1859,10/6/1859,15/7/1859,16/8/1859.[145]Vănthưngày29/1/1859,đãdẫn.[146]VănthưcủaĐôđốcRigaultngày14/3/1859,BB4769.[147]Vănthưngày28/2/1859,BB4769.Đôđốcthêmtrongvănthưngày

14/3/1859 (như trên): “Vềmặt này cũng như vềmặt khác, các con chiênkhôngđếngiúpđỡchúngta,luônluôngiữkhoảngcách,rõràngđólàmộttháiđộđãchọn”.

[148]Vănthưngày28/2/1859,đãdẫn.

[149]Vănthưngày16/5/1859,BB4769.[150]Vănthưngày27/6/1859,nhưtrên.[151]Vănthưngày15/7/1859,nhưtrên.[152]Nhưtrên.[153]Vănthưngày16/5/1859,BB4769.[154]Vănthưngày10/6/1859,nhưtrên.[155]Vănthưngày16/5/1859,đãdẫn.[156]ChỉthịcủaBộTrưởngHảiquân&Thuộcđịa,ngày24/2/1859,BB4

1045.[157]Vănthưngày10/6/1859,đãdẫn.[158]ChỉthịcủaBộHảiquân&Thuộcđịa,ngày8/4/1859,BB41045.[159]Vănthưngày10/6/1859,đãdẫn.[160]Vănthưngày4/8/1859,BB4769.[161]Vănthưngày10/6/1859,đãdẫn.[162]Nhưtrên.[163] Báo cáo của Thiếu tá Jauréguiberry gởi Đô đốc R. de Genouilly,

30/5/1859,trongvănthưngày10/6/1859,đãdẫn.[164]Vănthưngày15/7/1859,BB4769.[165]Vănthưngày27/6/1859,nhưtrên.[166]ĐôđốcR.deGenouillylúcnàocũngnghĩchếđộbảohộlàkếtquả

tấtnhiêncủacuộcviễnchinh.Chiếudẫnvănthưngày26/1/1858,BB4760:“Đằngkhác,Ngàikhôngthểnghĩrằngtôikhôngtậnlựclàmchomụctiêucủa Chính phủ của Hoàng đế thành công đếnmức tối đa”; văn thư ngày6/7/1858(BB4760):“Tôiphảisuytínhvềmụctiêuphảinhắmđến,mụctiêuđưađếnnềnbảohộ”.

[167]Vănthưngày4/8/1859,BB4769.[168]Nhưtrên.[169]Nhưtrên.

[170]Vănthưngày21/9/1859,nhưtrên.[171]Vănthưngày5/9/1859,nhưtrên.[172]Vănthưngày21/9/1859,đãdẫn.[173]Nhưtrên.[174]Vănthưngày16/8/1859,nhưtrên.[175]ChỉthịcủaBộTrưởngHảiquân&Thuộcđịa,ngày25/8/1859,BB4

1045.[176]VănthưcủaĐôđốcPagengày19/11/1859,BB4777.[177]Vănthưngày14/12/1859,nhưtrên.[178]Vănthưngày20/10/1859,nhưtrên.[179]Vănthưngày14/12/1859,nhưtrên.[180]Nhưtrên.[181]Vănthưngày29/12/1859,BB4777.[182]Câunàynằmtrongmộtbàihịchnhằmthôngbáovớitoànquốccác

nguyênnhâncủachiếntranh.BàihịchnàyđượccácSứgiảcủaHuếtraochoĐôđốcPage(xemvănthưngày29/12/1859,đãdẫn).

[183]Cùngvănthưvừanêu.[184]Cùngvănthưvừanêu.[185]Vănthưngày14/12/1859,đãdẫn.[186]Vănthưngày25/12/1859,BB4777,tờ37.[187]Nhưtrên.[188]Nhưtrên.[189]ThưcủaĐôđốcPagegởiTưlệnhQuânđộiViệtNam,15/12/1859,

BB4777.[190]Vănthưngày30/1/1860,nhưtrên.[191]Nhưtrên.[192]Tuyênbốngày2/2/1860,nhưtrên.

[193]Nhưtrên.[194]Vănthưngày16/1/1860,nhưtrên.[195]ChỉthịcủaBộtrưởngHảiquângởiĐôđốcCharnerngày28/2/1860,

BB4767.[196]Chỉthịngày24/7/1860,nhưtrên.[197]ThưkhốQuốcgia(HồsơHảiquân),BB4767.[198] Trận đánh này đã gây nhiều thương vong cho phía Việt Nam, vì

ngườiPhápđãsửdụngmộtlựclượngquantrọng.PhíaPháp-TâyBanNha,TướngVasseigne,tưlệnhLụcquânPháp,vàĐạitáGuitterez,tưlệnhđoànquânviễnchinhTâyBanNha,đềubịthương.

[199]Vănthưngày29/3/1861,BB4788.[200]Vănthưngày22/12/1860,nhưtrên.[201]Nhưtrên.[202] Silvestre: La politique française dans l’Indochine, Annales de

l’Écolelibredessciencespolitiques,15/5/1896,trang291.[203]Chỉthịngày26/2/1861.ThưvàchỉthịgởiĐôđốcCharner,Thưkhố

BộPhápquốcHảingoại,A30(1),hộp10.[204]Nhưtrên.[205]ThưcủaCharnergởiSứgiảNguyễnBáNghi,ngày2/4/1861,Thư

khốQuốcgia,BB4788.[206]ThưcủaNguyễnBáNghigởiCharner,ngày2tháng2nămTựĐức

thứ14,nhưtrên.[207]ThưcủaNguyễnBáNghigửiCharner,ngày30/3/1861.[208]ThưcủaNguyễnBáNghigửiCharner,ngày24/5nămTựĐứcthứ

14,tờ532.[209]ThưcủaNguyễnBáNghigửiCharner,ngày8/6nămTựĐứcthứ14

(28/7/1861).[210]Vănthưngày29/4/1861và13/5/1861củaCharner,nhưtrên,tờ470

và478.[211]Vănthưngày29/3/1861,nhưtrên.

[212]Vănthưngày27/5/1861,nhưtrên,tờ503.[213]Vănthưngày27/5/1861,nhưtrên,tờ458.[214] Thư của Charner gởi giám mục tại Sài Gòn, D’Isauropolis, ngày

8/10/1861,BB4793,tờ464.[215]ChỉthịcủaChasseloup-LaubatgởiBonard,ngày25(hay26)/8/1861,

ThưkhốBộPhápquốcHảingoại,A30(1),hộp10.Trướcđó,Chasseloup-LaubatcũngđãviếtviệcđóchoCharner:“Chúngtalàquốcgiahànghảiduynhấtchưacắmcờtrongcácbiểnđó.Tôihyvọngrằngchúngtasẽkhôngmấtthì giờ chờ đợi, và tôi vui về tất cả những gì trọng đại mà ông đã thựchiện...”(thưngày26/5/1861,nhưtrên).

[216]TạpchíQuarterlyRewiew,số232,năm1865.[217]ThưkhốBộHảiquân,SH,hộp81.[218]Vănthưmậtngày8/9/1862,ThưkhốBộNgoạigiao,châuÁ,Luận

cương&Tài liệu, tập28, tờ 168-171.Điều I củaHiệpướcqui định: “Từnay,giữaHoàngđếPhápvàNữhoàngTâyBanNha,mộtbên,vớiVuaAnNam,bênkhác,sẽcómộtnềnhòabìnhvĩnhviễn;tìnhhữunghịsẽhoàntoànvàvĩnhviễngiữacôngdâncủabanước,dùsốngởbấtcứđâu”.

[219] Văn thư ngày 1/8/1862, Thư khố Bộ Ngoại giao, châu Á, Luậncương&Tàiliệu,tập28,tờ191-197.

[220]Vănthưngày20/10/1862,nhưtrên,tờ181.[221]Vănthưmậtngày8/9/1862,đãdẫn.[222]Vănthưngày6/10/1862,nhưtrên,tờ174-175.[223]ThưkhốBộNgoạigiao,châuÁ,Luậncương&Tàiliệu,tập28,tờ

179.[224]ThưtừcủaBonardliênhệđếnnhữngthừasai,đếnnaychưađược

côngbố.[225]ThưkhốBộNgoạigiao,châuÁ,Luậncương&Tàiliệu,tập28,tờ

85-88.[226]Nhưtrên,tờ201-203.Bứcthưkýtên:“PedroLêDuyPhụng;giám

mụcHitlarioAlcazardịch.[227]ThưcủagiámmụcH.AlcazargởiĐôđốcBonard,nhưtrên,tờ204-

205.

[228]Vănthưngày1/12/1862,ThưkhốBộPhápquốcHảingoại,A30(3),hộp10.

[229]Nhưtrên.[230]ThưcủaBonardgởigiámmụcH.Alcazar,28/11/1862,nhưtrên,tờ

206.[231]TòaĐạisứTâyBanNhaởParisgởiBộNgoạigiao,6/11/1862,như

trên,tờ151-154.[232]Vănthưngày8/9/1862,đãdẫn.[233]ThưkhốBộNgoạigiao,châuÁ,Luậncương&Tàiliệu,tập28,tờ

174-175.[234]Nhưtrên,tờ181.[235]Nhưtrên,tờ150(thưđềngày24/10/1862).[236]Đó làmột luận cương, gởi choBonard, củamột trongnhữngứng

viêncủagiámmụcPellerin.Chúngtabiếtrằngnhữngngườithuộcphegiámmụcnàyủnghộcháunội củaHoàng tửCảnh (concảcủaVuaGiaLong)trongkhinhữngthừasaiởBắckỳlạiủnghộmộtngườitựnhậnlàhậuduệnhàLê.CảhainhómnàyđềunhắmlậtđổVuaTựĐức(xemvănthưngày10/12/1862,nhưtrên,tờ212,vàluậncươngkèmtheovănthưnày,tờ214-219).

[237]Vănthưmậtngày1/12/1862,nhưtrên,tờ199-200.[238]Vănthưngày10/12/1862,tờ212,đãdẫn.[239]ThưkhốQuốcgia(HồsơHảiquân),BB4812.[240]ThưkhốBộPhápquốcHảingoại,A30(3),hộp10.[241]Tái bút củamột bức thưngày10/12/1862 củaChasseloup-Laubat,

ThưkhốQuốcgia,BB4812.[242]“Phan,Lâmmãiquốc,Triềuđìnhkhidân”.BịTựĐứcvàTriềuđình

bỏrơi,dânchúngmiềnNammộtmìnhchiếnđấumộtcáchcanđảmđểcứuvãnsựtoànvẹnđấtnước.

[243]ThưcủaThượngthưphụtráchNgoạigiaoHuếgởiBonard,ngày11tháng7nămTựĐứcthứ15,ThưkhốBộNgoạigiao,châuÁ,Luậncương&Tàiliệu,tập28,tờ221-224.

[244]Vănthưngày18/12/1862,nhưtrên,tờ221-224.[245]Vănthưngày27/1/1863,nhưtrên,tờ295và318.[246]Vănthưngày18/12/1862,đãdẫn.[247]Vănthưngày27/1/1863,đãdẫn.[248]ThưkhốBộNgoạigiao,châuÁ,Luậncương&Tàiliệu,tập28,tờ

403-404.[249]Delvaux:L’AmbassadedePhanThanhGiản,d’aprèslesdocuments

français,đăngtrongBulletindesAmisduVieuxHué,năm1926,cáctrg.69-80.

[250] J. Chesneaux: Contribution à l’histoire de la nation vietnamienne,Paris,Nxb.ÉditionsSociales,1955,trg.111.

[251] A. Duchêne: Un ministre trop oublié: Chasseloup-Laubat, Paris,Nxb. Société d’Éditions géographiques maritimes et coloniales, 1932, trg.206.

[252]A.Duchêne:sđd.,trg.207.[253]BộtrưởngNgoạigiaogởiĐôđốcLaGrandière,9/1/1864,Thưkhố

BộNgoạigiao,tập29,tờ44-48.[254]XemA.Duchêne:sđd.[255] Aubaret gởi Bộ trưởng Ngoại giao, ngày 16/7/1864, Thư khố Bộ

Ngoạigiao,tập29,tờ135-138.[256]Nhưtrên,ngày18/7/1864,nhưtrên,tờ142-144.[257]Vănthưngày16/17/1864và18/7/1864,dẫntrên.[258]Nhưtrên.[259]ÔngnàyviếtthưchoĐôđốcLaGrandère,trướckhiAubaretlêntàu

điHuế,đểyêucầudànhmọisựdễdàngchonhânviênngoạigiaocủaôngtatrongsứvụ(xemthưcủaD.deLhuysgởiLaGrandière,9/1/1864,ThưkhốBộNgoạigiao,tập29,tờ46-48).

[260] Văn thư ngày 9/6/1864, Thư khố Bộ Ngoại giao, tập 29, tờ 102.Cũngxemcácvănthưngày30/6/1864,tờ115,ngày27/7/1864,tờ169-171,ngày6/7/1864,tờ190v.v...

[261]ThưđặcbiệtcủaLaGrandière,30/12/1863,tờ174.[262]Aubaretkhôngđồngý lắmvềđiểmnày.Ông ta tuyênbố:“thật là

mộtsailầmtrầmtrọngnếutinrằngđasốngườiAnNamthíchsốngdướisựđôhộcủachúngta;tôinhấtquyếtxácnhậnđiềungượclạivàtôinóithêm,vớimộtítxấuhổ,làlòngtincủahọnơilờihứacủachúngtađãbịlunglaytrầmtrọng”(vănthưngày24/7/1864,tờ165-167).

[263]GhichúvềNamkỳnhằmduytrìHiệpước1862vàviệckhôngphêchuẩn Hiệp ước được ký ở Huế năm 1864, của Chasseloup-Laubat, ngày4/9/1864,ThưkhốBộNgoạigiao,tập29,tờ196-236.

[264]ThưcủagiámmụcLefèbvregởi linhmụcPernot,ngày27/9/1864,trích bởi Taboulet trong Bulletin de la société des Études Indochinoises,1943,tậpXVIII,số4,tamcánguyệtthứtư.GiámmụcSohierlàgiámmụcởHuế,vàgiámmụcGauthierlàgiámmụcởNamBắckỳ.

[265]Trongdiễn văn đọc trướcQuốc hội năm1864, nămđó ngân sáchkhôngbỏramộtxuchoNamkỳ,NapoléonIIIđãloanbáocácýđịnhthaythếmộtmộng ước xâm lăng bằngmột kinh doanh buôn bán (Brunchwig:Histoiredelacolonisationeuropéenne).

[266]A.Duchêne:Unministretropoublié:Chasseloup-Laubat,trg.201.[267]ChỉthịgởiĐôđốcBonard,25(hay26?)/8/1861,ThưkhốBộPháp

quốcHảingoại,A30(1),hộp10.[268]ThưviếttaygởiĐôđốcBonard,ngày10/10/1862,nhưtrên.[269]ChỉthịgởiGiámđốcThuộcđịa,ngày2/11/1962,nhưtrên,D00(3),

hộp48.Chođếnngàynày,mọivấnđềNamkỳđềuđượcgiảiquyếttạiVănphòngBộ trưởngbởichínhBộ trưởngChasseloup-Laubat, rồigiao lạichoGiámđốcThuộcđịacùngvớicácchỉthịđạicươngrấtđángchúýđểtheođómàgiảiquyếtvấnđềNamkỳ.

[270]ThưgởiDelarbre,ngày14/2/1862,dẫnbởiDuchêne trongsáchđãghi,trg.171.

[271] Thư viết tay, ngày 17/9/1865, Thư khố Bộ Pháp quốcHải ngoại,A30(1),hộp10.

[272]Thưviếttayngày18/4/1864,cùngchỉdẫn.“VănminhGiaTôgiáo”,cácchữnàyluônluônxuấthiệndướingòibútcủaChasseloup-Laubat.XemcácthưviếttaygởiLaGrandière,10/7/1864,10/11/1864,18/11/1864v.v...

[273] Xem Brunschwig: Histoire de la colonisation européenne 1814-1914,Paris,LesCoursdeDroit,1948-1949.

[274]Thưviếttayngày17/9/1865gởiLaGrandière,cùngchỉdẫn.[275]Thưviếttayngày18/11/1864gởiLaGrandière,cùngchỉdẫn.[276]Thưviếttayngày17/6/1865gởiLaGrandière,cùngchỉdẫn.[277]ChỉthịgởiĐôđốcBonard,25(hay26?)/8/1861,ThưkhốBộPháp

quốcHảingoại,A30(1),hộp10.“Tôngiáosẽđếnlàmcôngtrìnhcủanó”,Bộtrưởngviết.

[278]A.Duchêne:sđd.,trg.207;[279] Thư từ và báo cáo củaĐô đốcBonard (1861-1863), Thư khốBộ

PhápquốcHảingoại,A00(2),hộp1.[280]LuậncươngvềtìnhhìnhchínhtrịNamkỳ,ThưkhốBộPhápquốc

Hảingoại,A00(2),hộp1.[281] Sylvestre: Politique française dans l’Indochine, Kỷ yếu của Ecole

libredesSciencesPolitique,1896,trg.200.[282]Louvet:ViedeMgrPuginier,HàNội,1894,trg.91.[283]Louvet:LaCochinchinereligieuse,Paris,ChallamelAîné,1885,tập

II,trg.319.[284]Louvet:sđd.,cáctrg.319-321.[285]Nhưtrên.[286]Chesneaux:Contributionàl’histoiredelanationvietnamienne,trg.

115.[287]Nhưtrên.[288]Cultru:sáchđãdẫn,trg.189.[289]Trướckhi chiếmKỳHòa, gạobánmột quan tiền40 lít; rồi bán5

quantiềnchongườiHoavàngườiÂuchâu,vàcácngườinàychuyểnsangTrungQuốc(xemP.Vial,trg.118).

[290]P.VialLespremièresannéesdelaCochinchineColonieFrançaise,Paris,ChallamelAîné,ChallamelAîné,1874,cáctrg.109-118.

[291]P.Vial:nhưtrên,trg.196.

[292]GhichúvềcơsởcủachúngtaởNamkỳ,30/4/1864,củaĐạitáHảiquânJ.D’Ariès,ThưkhốBộPhápquốcHảingoại,A00(3),hộp1.

[293] R. Postel, cựu Thẩm phán ở Sài Gòn: À travers la Cochinchine,Paris,1887,trg.91.Đểbiếtsựbạotàncủacácvụđànápnày,xemCultru,sđd. các trg. 259-303; Le Myre de Vilers: Les institutions civiles de laCochinchine,trg.67.

[294]Nhưtrên.[295]DẫnbởiChesneaux,sđd.,trg.115-116.[296] Thư củaĐại úyHải quânAnsart, phụ tá của LaGrandière, ngày

25/4/1863,ThưkhốQuốcgia,C16121-128.[297]Nhưtrên.[298]Chỉ thịcủaBộ trưởnggởiLaGrandière,ngày17/2/1863,Thưkhố

BộPhápquốcHảingoại,A30(1)hộp10.[299]Văn thư củaBonard gởiBộ trưởng, ngày 27/2/1862, Thư khốBộ

PhápquốcHảingoại,A00(2)hộp1.[300]LuậncươngvềtìnhhìnhchínhtrịởNamkỳ,ThưkhốBộPhápquốc

Hảingoại,A00(2)hộp1.LuậncươngnàydoAubaretviết,lúcđólàphụtácủaBonard,cóghichúthêmcủaBonardnóirõvớiBộtrưởnglànhậnxétvàkinhnghiệmcủaôngtahoàntoànphùhợpvớiýkiếncủaAubarettrìnhbày(xemthêmvănthưcủaBonard,ngày27/2/1862,đãdẫn).

[301]GhichúvềNamkỳ,ThưkhốBộPhápquốcHảingoại,A00(2)hộp1.

[302]Luận cương củaĐôđốcBonard gởiHoàngđế,ThưkhốBộPhápquốcHảingoại,A00(3)hộp1.

[303]Vănthưngày30/5/1864,ThưkhốBộPhápquốcHảingoại,A30(6)hộp10.

[304]ThưkhốBộPhápquốcHảingoại,A30(8)hộp11.[305]Văn thưngày15/12/1867,ThưkhốBộPhápquốcHảingoại,A30

(11)hộp11.[306]ThưcủaĐạiúyHảiquânAnsart,ngày25/4/1863,đãnêu.[307]LuậncươngvềtìnhhìnhchínhtrịởNamkỳcủaAubaret,đãnêu.

[308]XemthưtừvàbáocáocủaBonard(1861-1863),ThưkhốBộPhápquốcHảingoại,A30(3)hộp10.

[309]Ghichúvềgiáodục trungcấpvà trườngtrunghọcđượclậpởSàiGòn, do linhmụcWibaux,ThưkhốTrungươngvềĐôngDương (Aix enProvence),cácĐôđốc12203.

[310]Nhưtrên.[311]BáocáovềtìnhtrạngtôngiáovàgiáodụcởThuộcđịa(10/12/1863),

gởiĐôđốcLaGrandière,cùngchỉdẫntrên.[312]Báocáonăm1863,ThưkhốBộPhápquốcHảingoại,A20(2)hộp

4.[313]ThưkhốTrungươngvềĐôngDương,cácĐôđốc12203.[314]Vănthưngày2/3/1869,ThưkhốBộHảiquân,BB4899.[315]Vănthưngày13/9/1869,nhưtrên.[316]Thưviếttay(28/10/1863)củalinhmụcGernot,thừasailovềMục

vụ Tông đồ, gởi Đại úyHải quânAnsart, Thư khố Trung ương vềĐôngDương,GG12196/4.Chuôngcủachùasắctứ(chùamàvuathườngđilễ)lẽraphảiđượcgiaochonhàthờChúamớixây,nhưngĐạitáPalancacủaTâyBanNhađãlấyvàgởiđiManila,ôngtakhôngbiếtngườitadùngchuôngđểlàmgì.

[317]Louvet:LaCochinchinereligieuse,đãnêu,trg.442.[318]Louvet:nhưtrên,trg.444.[319] Tình hình Phái bộ Truyền giáo ở Tây Nam kỳ, báo cáo ngày

1/1/1879củagiámmụctạiSàiGòn,ThưkhốTrungươngvềĐôngDương,cácĐôđốc12179.

[320]ThưkhốBộPhápquốcHảingoại,A30(8)hộp11.[321] Cornulier-Lecunière gởi Bộ trưởng, ngày 20/6/1870, Thư khố Bộ

HảiquânBB4899.[322]Louvet:sđd.trg.324.[323]ThưcủagiámmụcAlcazar,ĐạidiệnTòathánhởĐôngBắckỳgởi

Đô đốc La Grandière, ngày 23/12/1863, Thư khố Trung ương về ĐôngDương,cácĐôđốc12194.

[324] Thư giámmụcLefèbvre gởi linhmục Pernot,Đại diện Phái bộ ởHồngKông, ngày27/9/1864, tríchbởiTaboulet trong:Quelques lettres deMgrLefèbvre,BSEI,1943,tậpXVIII,số4,tamcánguyệtthứtư.

[325] Theo thư viết tay, ngày 10/4/1862, của giám mục Lefèbvre gởiBonard,ThưkhốTrungươngvềĐôngDương,cácĐôđốc12219.

[326]Chỉ thịcủaĐôđốcOhier,ngày8/6/1869,gởiChỉhuytrưởnghạmđội trongvùngbiểnTrungQuốcvàNhậtBản,ThưkhốQuốcgia (TàisảnHảiquân),BB4876.

[327]Vănthưngày30/4/1863,ThưkhốBộPhápquốcHảingoại,A30(6)hộp10.

[328]Vănthưngày30/5/1864,cùngchỉdẫntrên.[329]Thưđặcbiệtngày28/8/1864,cùngchỉdẫntrên.[330]Báo cáo về tôn giáo và giáo dục ởThuộc địa, 1863,Thư khốBộ

PhápquốcHảingoại,A20(2)hộp4.[331]TómtắtbáocáocủaLaGrandière,1/1864,ThưkhốQuốcgia(Tài

sảnHảiquân),BB4834.[332]Văn thưngày27/10/1868,ThưkhốBộPhápquốcHảingoại,A20

(9)hộp4.[333]Vănthưngày15/7/1869,ThưkhốQuốcgia(TàisảnHảiquân),BB4

876.[334] Văn thư ngày 24/5/1870, Thư khốBộ Pháp quốcHải ngoại, A20

(13)hộp4.[335]Vănthưngày1/2/1873,ThưkhốBộPhápquốcHảingoại,A20(14)

hộp5.[336]VănthưcủaOhierngày28/8/1969,A20(8)hộp4;vàbáocáohằng

năm,A20(7)hộp4.[337]VănthưcủaĐôđốcDupréngày1/2/1873,đãnêutrên.[338]Ông tađãcầuviện sựcan thiệpcủaquânnhàThanhđểchống lại

quânđộicủaNguyễnHuệ.[339]J.Chesneaux:sđd.,trg.50.[340]GhichúvềNamkỳ,ThưkhốBộNgoạigiao,Áchâu,ĐôngDươngI

(1807-1861).[341]VănthưgởiBộtrưởng,ThưkhốQuốcgia(HồsơHảiquân),BB4

752.[342]Louvet:sđd.,trg.2.[343]GhichúvềNamkỳ,đãghitrên.[344]RheinartgởiĐôđốcDupré,14/4/1874,ThưkhốTrungươngĐông

Dương,cácĐôđốc,13506,số4.[345]VănthưcủaDeCourcygởiBộtrưởngNgoạigiao.[346]MaCao,31/12/1855,ThưkhốBộNgoạigiao,TrungQuốc,1855-

1856,tập7.[347]ThưcủagiámmụcRetordgởiKleczkowski,kèmtrongvănthưngày

4/10/1857củaĐôđốcRigault,ThưkhốQuốcgia(TàisảnHảiquân),BB4752.

[348]Xemvănthưcủaôngngày16/5/1859,ThưkhốQuốcgia(HồsơHảiquân),BB4769:“...Vìthế,cólẽrấtlợikhichiếmmộtđiểmởBắckỳvớihyvọngkhíchđộnglênmộtcuộcnổidậyquantrọng,nhưngsẽphảiđểnhữngtàunàoởlạinơichiếmđóngmàkhôngrơivàotìnhtrạngbấtđộng?”

[349]ĐốichiếucácthưgởiĐôđốcCharnercủacáclinhmụcMinh,Bình,Thái,Khoa.LinhmụcMinh,ĐạidiệncủagiáođoàncủagiámmụcGauthier,ngườiĐạidiệncủaTòathánhtạiphíaNamBắckỳ,viết:“Tôitinchắcrằngdù thếnàoVuaAnNamcũngkhôngchịukhuấtphục tronghòabình.Và,thậtvậy,sựtintưởngnàyđãđượcxácnghiệm,vìmộtchỉdụmớiđâykêugọitấtcảnhữngngườikhônngoanvànhắcnhởtấtcảcácquantàibađứnglênchốngngườiÂuchâu...Vềviệc tiếp tụccuộcviễnchinh, tôinghĩrằngnếuđemchiếntranhđếncáctỉnhBắckỳ,thìnênlàmgấp,vìhiệncónhiềungườiđangchuẩnbịđểgiữvữngcácnơimàtasẽchiếmđóng.CònnếulàmchiếntranhởNamkỳ,thìsẽkhôngaiđếnvớiNgàiđểbảotồnnhữnggìNgàisẽ làm, và nhưvậymọi việc sẽ kéo dài, các con chiên thì ngày thêmđaukhổ.” (ThưkhốQuốcgia,Hồ sơHảiquân,BB4788).Các linhmụckháccũngviếttheocùngchiềuhướngnhưvậy.

[350] Ví dụ như, đối chiếu với thư của giámmục Puginier gởiĐô đốcOhier ngày 23/6/1869; thư của giám mục Croc gởi Đô đốc Ohier ngày14/5/1868; thưcủagiámmụcSohiergởiĐôđốcOhierngày4/7/1868; thưcủagiámmụcGauthiergởiĐôđốcDupréngày12/2/1873,19/2/1873v.v...

[351]Báocáongày16/2/1872,củaHạm trưởngSenezvềchuyếnđicủatàuBouraynetừSàiGònđếnphíaBắcBắckỳ,ThưkhốBộHảiquân,BB4964.

[352]DuprégởiBộtrưởngHảiquânvàThuộcđịa,22/12/1872,ThưkhốBộPhápquốcHảingoại,A30(18)hộp12.

[353]Cùngvănthưtrên.[354]ThưkhốBộNgoạigiao,ĐôngDương1871-1873,tập31,trg.142.[355]BộtrưởngNgoạigiaogởiBộtrưởngHảiquân,22/2/1873,Thưkhố

BộPhápquốcHảingoại,A30(18)hộp12.[356]ThưkhốBộPhápquốcHảingoại,nhưtrên.[357]DuprégởiBộtrưởngHảiquân,17/3/1873,vănthưđượcBộxemlà

quantrọng,ThưkhốBộPhápquốcHảingoại,nhưtrên.[358]BộtrưởngThuộcđịagởiBộtrưởngNgoạigiao,8/5/1873,Thưkhố

BộPhápquốcHảingoại,nhưtrên.[359]BộtrưởngNgoạigiaogởiBộtrưởngThuộcđịa,18/6/1873,Thưkhố

BộPhápquốcHảingoại,nhưtrên.[360] GiámmụcGauthier gởiDupré, 12/2/1873 và 19/2/1873, cùng chỉ

dẫnnhưtrên.[361]DuprégởiBộtrưởngThuộcđịa,19/5/1873,cùngchỉdẫnnhưtrên.[362]CùngthưcủaDuprégửichoBộtrưởngngày7/7/1873,cùngchỉdẫn

nhưtrên.[363]ThưkhốBộPhápquốcHảingoại,cùngchỉdẫnnhưtrên.[364] Trung tá Hải quân Senez, Chỉ huy trưởng tàu Bourayne, viết cho

ChínhphủHuếđểgởigắmDupuis:“TôiđượcThốngsứSàiGònchophépnóivớiquívị:ChínhphủPhápsẽrấthàilòngkhithấyChínhquyềnAnNamchophépôngDupuisđiVânNamngangqualãnhthổcủaquívịđểthiếtlậpcác quan hệ buôn bánmới”. Thư đề ngày 19/11/1872, Thư khố Bộ PhápquốcHảingoại,A60(1),hộp24.

[365]Điện tínngày28/7/1873, tríchdẫn trongBulletinde laSociétédesEtudesIndochinoises,lụccánguyệt2,1947.

[366]DuprégởiBộtrưởngThuộcđịa,28/7/1873(vănthưmật),ThưkhốBộPhápquốcHảingoại,A60(1),hộp24.

[367]TríchdẫnbởiArmandRivière, trongL’expéditionduTonkin.Lesresponsabilités,trg.3&4,Nxb.Bloch,Paris,1885.

[368]Điệntínngày8/9/1873,ThưkhốBộNgoạigiao,châuÁ,tập31,tờ217;ThưkhốBộPhápquốcHảingoại,A30(18),hộp12.

[369]BộtrưởngNgoạigiaogởiBộtrưởngThuộcđịa,29/9/1873,ThưkhốBộPhápquốcHảingoại,nhưtrên.

[370]BộtrưởngHảiquângởiDupré,8/1873(ngàykhôngđọcđược),ThưkhốBộPhápquốcHảingoại,nhưtrên.

[371]DuprégởiBộtrưởngHảiquân,11/9/1873,ThưkhốBộPhápquốcHảingoại,nhưtrên.

[372]NguyênbảnthưcủaBộtrưởngHảiquângởiDupré,khôngđềngày,cùngchỉdẫnnhưtrên.

[373]DuprégởiThượng thưphụ tráchNgoạigiaocủaHuế,11/10/1873,cùngchỉdẫnnhưtrên.

[374]Dupré gởiBộ trưởngHải quân, 7/10/1873 và 8/11/1873, cùng chỉdẫnnhưtrên.

[375]DuprégởiGarnier,10/10/1873,cùngchỉdẫnnhưtrên.[376]VấnđềBắckỳvàNamkỳ,ThưkhốBộPhápquốcHảingoại,như

trên.[377]NguyênbảnthưkhôngđềngàycủaBộtrưởngHảiquângởiDupré,

ThưkhốBộPhápquốcHảingoại,nhưtrên.[378]Garniergởichoanh,8/10/1873,ThưkhốBộPhápquốcHảingoại,

A60(3),hộp24.[379] Báo La Sentinelle du Midi, số 842, 19/2/1874; tờ Courrier de

Saỉgon,số23,5/11/1873.[380]ThưkhốBộPhápquốcHảingoại,A60(3),hộp24.[381]J.MarquetvàJ.Norel,L’occupationduTonkinparlaFrance(1873-

1874),SàiGòn,1936,trg.43.[382]DẫnbởiE.Millot,trongLeTonkin,Nxb.Challamel,Paris,1888.[383]DẫnbởiE.Millot,nhưtrên.

[384]DuprégởiBộtrưởngHảiquân,22/12/1873,ThưkhốBộPhápquốcHảingoại,A30(19),hộp12.

[385]BộtrưởngHảiquângởiBộtrưởngNgoạigiao,14/12/1873,ThưkhốBộPhápquốcHảingoại,A30(19),hộp12.

[386]BộtrưởngHảiquângởiDupré,23/10/1873,ThưkhốBộPhápquốcHảingoại,A30(18),hộp12.

[387]Nhưtrên.[388]Điện tín ngày14/12/1873,ThưkhốBộPhápquốcHải ngoại, như

trên.[389]DuprécóthảoluậntrướcvớiMillotmộtkếhoạchcanthiệpđểủng

hộphecánhnhàLê(đốichiếuChesneaux,trongsáchđãdẫn,trg.122).[390]DuprégởiGarnier,4/12/1873,cùngchỉdẫn.[391]DuprégởiBộtrưởng,1/12/1873,cùngchỉdẫn.[392] Thư của Harmand gởi Esmez, 1/1/1874, trích dẫn bởi J. Dupuis,

trongLeTonkinde1872à1886,Challamel,Paris,1910,cáctrg.233vàkếtiếp.

[393]ThưcủaJuleHarmandgởisửgiaMaybon,dẫnbởiJ.MarquetvàJ.Norel,trongLedrametonkinois(1873-74),HàNội,1938,trg.195.

[394]“Jeter l’argentàpleinemain”,GarniernóivớiHarmand,đốichiếubáocáocủaHarmand,15/1/1874,ThưkhốTrungương,ĐôngDương,cácĐôđốc,11.689,bảnsố32.

[395] Balézeau gởi viên chỉ huy tàu Décrès, 4/1/1874, Thư khố Trungương,ĐôngDương,cácĐôđốc,11.689/9.

[396]DẫnbởiJ.MarquetvàJ.Norel,trongsáchđãdẫn,trg.107.[397]Nhưtrên.[398]HarmandgởiTestardduCosquer,ThưkhốBộPhápquốcHảingoại,

A00(10),hộp1.[399]GarniergởiGiámmụcPuginier(bảnthảo)Ke-Mot,26/10/1873,Thư

khốTrungương,ĐôngDương,cácĐôđốc,12.491/1.[400]GiámmụcPuginiergởiDupré,HàNội13/11/1873,ThưkhốTrung

ương,ĐôngDương,cácĐôđốc,12.491/2.

[401]GiámmụcGauthiergởiGarnier,NamBắckỳ7/11/1873,dẫnbởiJ.MarquetvàJ.Norel,trongsáchđãdẫn,trg.48.

[402]Cácgiáo sĩTâyBanNhaDòngĐaMinh (Dominicain), từManilađếnBắckỳnăm1673,theolờikêugọicủacácgiámmụcPháp.Họquảntrị4giáophận:BùiChu,KẻSặt,BắcNinhvàTháiBình,tứclàvùngtảngạnsôngHồng.

[403] Giám mục Colomer gởi Dupré (bằng tiếng Tây Ban Nha),17/11/1873,ThưkhốTrungương,ĐôngDương,cácĐôđốc,12.491/3;dịchsangPhápngữbởiJ.MarquetvàJ.Norel,trongsáchđãdẫn,trg.50.

[404] Giám mục Colomer gởi Garnier (bằng tiếng Tây Ban Nha),18/11/1873,Thư khốTrungương,ĐôngDương, cácĐô đốc, 12.491/5; J.MarquetvàJ.NoreldịchsangtiếngPháp,trongsáchđãdẫn,trg.51.

[405]GarniergởigiámmụcColomer,24/11/1973,ThưkhốTrungương,ĐôngDương,cácĐôđốc,12.491.

[406] Giám mục Colomer gởi Garnier (bằng tiếng Tây Ban Nha),26/11/1873,ThưkhốTrungương,ĐôngDương,cácĐôđốc,12.491/7.

[407] Giám mục Colomer gởi Garnier (bằng tiếng Tây Ban Nha),4/12/1873, Thư khố Trung ương, Đông Dương, các Đô đốc, 12.491/9. J.MarquetvàJ.Noreldịchra tiếngPháp, trongsáchđãdẫn,các trg.52,53,54.

[408]ĐoạnnàyviếtbằngtiếngViệtnhiềuchỗsai(theongườidịchratiếngPháp).

[409]GiámmụcRianoHòagởiGarnier,6/12/1873,ThưkhốTrungương,ĐôngDương, cácĐô đốc, 12.491/9. J.Marquet và J. Norel dịch ra tiếngPháp,trongsáchđãdẫn,cáctrg.54và55.

[410]Xembáo cáo củaBalny gởiGarnier, 6/12 và 9/12/1873,Thư khốTrungương,ĐôngDương,cácĐôđốc,12.491/13.

[411]ThưgiámmụcCézongởiHarmand,15/12/1873 (bằng tiếngViệt),ThưkhốTrungương,ĐôngDương,cácĐôđốc,12.491/13.

[412]CácsĩquanPhápgọibấtcứaichốnghọlàpirates(cướpbiển)haybrigands(cướpcạn).

[413]HarmandgởiTestard,16/1/1874,ThưkhốBộPhápquốcHảingoại,A00(10),hộp1.

[414]BáocáocủaHarmandchoGarnier,22/12/1873,dẫnbởiJ.MarquetvàJ.Norel,trongL’occupationfrançaiseauTonkin,trg.112.

[415] Harmand gởiGarnier, 23/12/187, dẫn bởi J.Marquet và J. Norel,trongsáchđãdẫn,trg.115.

[416]PhilastregởiDupré,15/1/1874,ThưkhốTrungương,ĐôngDương,cácĐôđốc,11.689/30.

[417] Harmand gởiGarnier, 23/12/187, dẫn bởi J.Marquet và J. Norel,trongsáchđãdẫn,cáctrg.112và113.

[418]RheinartgởiDupré,14/4/1874,ThưkhốTrungương,ĐôngDương,cácĐôđốc,13.506/4.


[420]PhilastregởiDupré,19/1/1874,nhưtrên.[421]Ví dụ như phái bộ củaGoudard ởKẻ Sở.Viên sĩ quan này sung

sướngvìđãsanbằnglàngKimLũ.ĐốichiếubáocáocủaGoudard,ChỉhuytrưởngPhânđộiởKẻSở,29/1/1874,ThưkhốTrungương,ĐôngDương,cácĐôđốc,11.689/54.

[422]ChữPháplàPréfet.[423] Báo cáo của Harmand, 24/1/1874, Thư khố Trung ương, Đông

Dương,cácĐôđốc,11.689/45.[424]Nhưtrên.[425]RheinartgởiĐôđốcKrantz,14/4/1874,ThưkhốTrungương,Đông

Dương,cácĐôđốc,13.506/4.[426] Báo cáo của Balézeau, 4/1/1874, và báo cáo của Philastre,

15/1/1874,ThưkhốTrungương,ĐôngDương,cácĐôđốc,11.689/30.[427]Bộ trưởngHải quân gởiDupré, 7/1/1874,Thư khốBộPháp quốc

Hảingoại,A30(19),hộp12.[428]DẫnbởiJ.MarquetvàJ.Norel,trongLedrametonkinois,cáctrg.15

và16.[429] Philastre gởi Dupré, 18/12/1873, Thư khố Trung ương, Đông

Dương,cácĐôđốc,11.689/3.

[430]Nhưtrên.[431]PhụtáTổngđốc.[432]PhilastregởiDupré,nhưtrên.[433]Nhưtrên.[434]PhilastregởiDupré,5/1/1874,ThưkhốTrungương,ĐôngDương,

cácĐôđốc,11.689/14.[435]Nhưtrên.[436]Nhưtrên.[437]Nhưtrên.[438]DẫnbởiG.Taboulet,sáchđãdẫn,cáctrg.731-733.[439]TrưởngphòngVụbảnxứMotygởiGiámđốcNộivụ,25/12/1873,

ThưkhốBộPhápquốcHảingoại,A30(19),hộp12.LinhmụcLouvet,trongmộtsáchviếtvềđờigiámmụcPuginier,đãcăncứvàonhữngghichépcủaôngnàymàviếtnhưsau:“[NgườiPhápởtrong]tìnhtrạngmấthếttinhthần.ÔngBain,lúcđólàquyềnchỉhuynóivớigiámmụcPuginier:‘Thưagiámmục,vìGarnierchết,tôisẽtứckhắcralệnhrútlêntàuxuốngHảiPhòng,vàtừđóvềSàiGòn’.Giámmụctrảlời:‘Ôngbạn,ôngbạnđangmệtmỏiquáđấy,hãyăncáiđã,rồichúngtasẽnóichuyệnvềtìnhhình’.Khiviêntânchỉhuyhơilạisức,giámmụcnói:‘ÔngGarnierđãchết;đólàmộttổnthấtlớn,nhưngdùsaochúngtachỉthiếucó5ngườikhiđiểmdanh;nhưvậycácôngvẫncònmạnhnhưsánghômnay.NếuôngrờiHàNội,tứclàviễnchinhđãthấtbại,vàcólẽôngkhôngđếnđượcHảiPhòng;hơnnữamộtsựbỏcuộcvộivãsẽlàmộtônhụccholácờPháp’.ÔngBainnói:‘Nhưngquânđộiđãmấthếttinhthần.Giámmụctrảlời:ÔnghãykêugọiđếnlòngtậntụycủaDupuis;ôngấysẽgiúpôngrakhỏinhữngkhókhănđầu tiên,vàkhiđượcông ấy ủng hộ, ông sẽ làm chủ được tình hình, trước cũng như sau hoạnnạn’.ÔngBaindodựkhôngchịukêugọiDupuistrợgiúp.ChínhgiámmụcPuginierđãtựđứngrakêuDupuisvàothành...”.DẫnbởiJ.Dupuis,trongLeTonkinde1872à1886.Histoirepolitique,Challamel,Paris,1910,các trg.191và192.

[440]Điều2, đoạn3 củaThỏaướcngày29/12/1873,ThưkhốBộPhápquốcHảingoại,A30(19),hộp12.

[441]ThưgiámmụcPuginiergởiPhilastre,18/1/1874,dẫnbởiJ.MarquetvàJ.Norel,trongsáchđãdẫn,trg.150.

[442]ThưgiámmụcGauthier,28/1/1874,dẫnbởiJ.MarquetvàJ.Norel,trongsáchđãdẫn,cáctrg.152-153.

[443]ThưgiámmụcPuginiergởiPhilastre,18/1/1874,ghitrên.[444] Thư giámmục Puginier gởi Philastre, 28/1/1874, Thư khố Trung

ương,ĐôngDương,cácĐôđốc,11.689/51.[445]ThưgiámmụcPuginiergởiPhilastre,18/1/1874,ghitrên.[446]PhilastregởiDupré,8/1/1874,ThưkhốTrungương,ĐôngDương,

cácĐôđốc,11.689/18.[447]PhilastregởiDupré,15/1/1874,ThưkhốTrungương,ĐôngDương,

cácĐôđốc,11.689/30.[448]Nhưtrên.[449]ThưgiámmụcPuginiergởiPhilastre,28/1/1874,đãghi.[450] Philastre gởiDupré, 6/1 và 2/2/1874,Thư khốTrungương,Đông

Dương,cácĐôđốc,11.689/76&69.[451]PhilastregởiDupré,15/1/1874,đãghi.[452]PhilastregởigiámmụcPuginier,17/1/1874,ThưkhốTrungương,

ĐôngDương,cácĐôđốc,11.689.[453]Nhưtrên.[454]PhilastregởiDupré,2/2/1874,ThưkhốTrungương,ĐôngDương,

cácĐôđốc,11.689/69.[455]PhilastregởiDupré,15/1/1874,đãghi.Cầnnóithêmrằngcácgiám

mụcTâyBanNha(nhưColomer)vàcácgiámmụcPhápởHuế(nhưSohier)ôn hòa hơn các giámmụcPhápởBắc, và, cũngnhưPhilastre, họ tin ở ýmuốnhòabìnhcủaTriềuđìnhHuế.ĐốichiếuthưcủaPhilastregởiDupré,19/1/1874,cácĐôđốc,11.689/37.


[457]Nhưtrên.[458]Nhưtrên.[459]PhilastregởiDupré,15/1/1874,đãghi.

[460]TuyênbốcủaNguyễnVănTường,nămTựĐứcthứ26,thángchạp,mồng hai (19/1/1874), Thư khố Trung ương, Đông Dương, các Đô đốc,11.689/40.

[461]PhilastregởiDupré,8/1/1874,ThưkhốTrungương,ĐôngDương,cácĐôđốc,11.689/18(xemthêmbản44).

[462]XemthưGiámmụcPuginier,18/1/1874,đãghi.[463]PhilastregởiDupré,5/1/1874,đãghi.[464]PhilastregởiDupré,19/1/1874,ThưkhốTrungương,ĐôngDương,

cácĐôđốc,11.689/39.[465] Philastre gởi Dupré (thư mật), 19/1/1874, Thư khố Trung ương,

ĐôngDương,cácĐôđốc,11.689/37.[466]DuprégởiBộtrưởngHảiquân,26/2/1874,ThưkhốBộPhápquốc

Hảingoại,A30(19),hộp12.[467] Thư giámmụcColombert gởiDupré, 23/12/1873,Thư khốTrung

ương,ĐôngDương, cácĐô đốc, 10.795.Đô đốcmời các giámmụcmỗingườithảomộtdựánvềKhoảnliênhệđếnvấnđềtôngiáo.ĐốichiếudựáncủaGiámmụcPuginier,ThưkhốTrungương,ĐôngDương, cácĐôđốc,11.688/7; dự án của Giám mục Colomer, Thư khố Trung ương, ĐôngDương,cácĐôđốc,11.688/8.

[468]Côngbáo,Débatparlementaire,5/8/1874.[469]BộtrưởngHảiquângởiBộtrưởngNgoạigiao,29/9/1874,Thưkhố

BộPhápquốcHảingoại,A30(21),hộp13.[470] Văn thư Đại sứ Pháp cạnh Tòa thánh gởi Bộ trưởngNgoại giao,

28/10/1874, Thư khố Bộ Pháp quốc Hải ngoại, A 30 (20), hộp 12. Xemthêm, về vấn đề này: thưBộ trưởngNgoại giao gởiBộ trưởngHải quân,4/11/1874, cùng chỉ dẫn; thưBộ trưởngHải quân gởi Thống sứNam kỳ,20/11/1874,cácĐôđốc11.649.

[471] Pigneau de Béhain, giámmục vùng Adran, là người đã giúp GiaLongtrongviệckhôiphụcVươngquốc.

[472]TênViệtNamcủacácsĩquanPhápđãgiúpGiaLong.[473]ThưkhốTrungương,cácĐôđốc,12.768/3.[474]Văn thưRheinart gởiĐôđốcDuperré, 2/10/1875,ThưkhốTrung

ương,cácĐôđốc,12.772/1.[475]VănthưRheinartgởiĐôđốcDuperré,ThưkhốTrungương,cácĐô

đốc,12.769/2;ThưviệnBộPhápquốcHảingoại,A30(25),hộp13.[476]VănthưRheinartgởiĐôđốcDuperré,2/10/1875,đãdẫn.[477]Nhưtrên.[478]Văn thưRheinart gởiĐôđốcDuperré, 9/10/1875,ThưkhốTrung

ương,cácĐôđốc,12.774.[479]VănthưRheinartgởiĐôđốcDuperré,16/10/1875,ThưkhốTrung

ương,cácĐôđốc,12.774.[480] Trong bản dịch ra tiếng Pháp, chữ ‘đạo’ này được dịch bằng chữ

religion.Cách dịch này, theo thú nhận của chínhRheinart là không đúng.Thậtvậy,chữ‘đạo’này,trongcâu“đạoquânthầnphụtử”,phảiđượcdịchlàdevoir(bổnphận),chứkhôngthểđượcdịchlàtôngiáo(religion).

[481]ThưkhốTrungương,cácĐôđốc,12.774.[482]VănthưRheinartgởiĐôđốcDuperré,9/10/1875,đãdẫn.[483]DuperrégởiRheinart,25/9/1875,ThưviệnBộPhápquốcHảingoại,

A30(25),hộp13.[484] Duperré gởi Bộ trưởng Hải quân, 13/11/1875, Thư viện Bộ Pháp

quốcHảingoại,A30(25),hộp13.[485]ĐiệntíncủaBộHảiquânvàThuộcđịa,cùngchỉdẫnnhưtrên.[486]ThưkhốTrungương,cácĐôđốc,12.776/9.[487] Philastre gởiDupré, 5/1/1874, Thư khố Trung ương, cácĐô đốc,

11.689/14.[488]RheinartgởiThượngthưphụtráchNgoạigiaocủaHuế,27/10/1875,

ThưkhốTrungương,cácĐôđốc,12.776/3.[489] Rheinart gởi Duperré, 23/10/1875, Thư khố Trung ương, các Đô

đốc,12.775.[490] Rheinart gởi Duperré, 23/10/1875, Thư khố Trung ương, các Đô

đốc,12.774.[491]ĐồiLongThọcóhìnhconrồngmàmạchcủanólạinằmngayởnơi

màRheinartmuốn cất sứ quán của ông ta.Theo tín ngưỡngxưa củaViệt

Nam,“longmạch”làchỗthiêng:nếulongmạchcủadònghọnàobịthươngtổnthìcảdònghọđóhaylớphậuduệsẽbịtaihọa.

[492]ThưkhốTrungương,cácĐôđốc,12.774.ThôngdịchviêncủatòaKhâmsứđãdịchratiếngPhápbảnvănnàymộtcáchvộivã.Vănthểcủacácbảnvăncủavuathườnglàkhódịch[ratiếngPháp].

[493] Tóm lược này được soạn bởi Philastre, lúc đó đang tạm thayRheinartlàKhâmsứởHuế,ThưkhốTrungương,cácĐôđốc,10.468/1.

[494]ThưkhốTrungương,cácĐôđốc,10.445/2.[495]RheinartgởiDuperré,7/10/1876,ThưkhốTrungương,cácĐôđốc,

12.821/1.[496]RheinartgởiDuperré,30/9/1876,ThưkhốTrungương,cácĐôđốc,

12.820/1.[497]Nhưtrên.[498]PhilastregởiDuperré,1/8/1877,nhưtrên.[499]PhilastregởiĐôđốcLafont,19/2/1879,ThưkhốTrungương,các

Đôđốc,12.870.[500]Nhưtrên.[501]ĐừngnhầmlẫnnhàNhovớiquanlại.MọiquanlạiđềulànhàNho,

nhưngcácnhàNhocóthểkhôngchịuđithiđểralàmquan.[502]Đây là lýdo tạisaocácnhàNhomuốntànsát tấtcảnhữngngười

theođạoGiaTô,chínhvìnhữngngườinàytheoPhápvàgiúpPhápchiếm4tỉnhBắcbộ,đếnnỗinhữngthấtbạicủaChínhphủđềuquitráchchonhữngngườitheođạoGiaTô(thưgiámmụcSohiergởicácthôngngôncủaSứbộViệtNam,ThưkhốTrungương,cácĐôđốc,10.827).

[503]PhilastregởiĐôđốcLafont,4/3/1878,ThưkhốTrungương,cácĐôđốc,12.786.

[504]PhilastregởiĐôđốcLafont,7/3/1877và4/3/1878,ThưkhốTrungương,cácĐôđốc,10.451và12.839/1.




[508] Lãnh sự tạiHải Phòng gởiThống sứNamkỳ, 4/1/1877,Thư khốTrungương,cácĐôđốc,10.443/8.

[509]PhilastregởiĐôđốcLafont,4/3/1878,đãdẫn.[510]PhilastregởiĐôđốcLafont,7/3/1877,đãdẫn.[511]RheinartgởiThốngsứLeMyredeViler,19/8/1879,ThưkhốTrung

ương,cácĐôđốc,12.877.[512]Nhưtrên;vàRheinartgởiDuperré,28/10/1876,khôngcóchỉdẫn.[513]RheinartgởiLeMyredeViler,19/8/1879,đãdẫn.[514]RheinartgởiLeMyredeViler,24/9/1879,ThưkhốTrungương,các

Đôđốc,12.877.[515]PhilastregởiĐôđốcLafont,24/5/1877,số87(vụGeoffroyởKhánh

Hòa),ThưkhốTrungương,cácĐôđốc,10.462/1.[516]Nhưtrên.[517]RheinartgởiDuperré,28/10/1876,số248,nhưtrên.[518]BáocáocủaThiếu táDuchaffaut, 8/6/1878,ThưkhốTrungương,

cácĐôđốc,13.084.[519]PhilastregởiĐôđốcLafont,24/5/1877,đãdẫn.[520]Đểbiệnminhchocác lờibuộc tộicủahọ,các thừasaiđãgởicho

giớichứcPhápnhữngtàiliệumàhọnóilàhoặccủaTriềuđìnhHuếhoặccủacácquanlớn,trongđónêuracácphươngcáchđánhđổngườiPhápvànhữngngườitheođạoGiaTô(đốichiếuthưcủagiámmụcPuginiergởiRheinart,5/5/1874,ThưkhốBộPhápquốcHảingoại,A30(21),hộp13).

[521]Giámmục Puginier gởiRheinart, 5/5/1874, Thư khốTrung ương,cácĐôđốc,10.827.

[522]GiámmụcPuginiergởiĐôđốcKrantz,27/6/1874,ThưkhốBộPhápquốcHảingoại,A30(21),hộp13.

[523]Giámmục Puginier gởiRheinart, 4/4/1874, Thư khốTrung ương,cácĐôđốc,13.506/7.

[524]KrantzgởiBộtrưởngHảiquân,11/4/1874,ThưkhốBộPhápquốcHải ngoại, A 30 (21), hộp 13. Rheinart làmCông sứ ởHàNội trước khiđượcbổlàmKhâmsứởHuế.

[525] Rheinart gởi Dupré, 8/3/1870, Thư khố Trung ương, các Đô đốc,13.504/1.

[526]RheinartgởiKrantz,21/3/1874,ThưkhốTrungương,cácĐôđốc,13.505/1.

[527]TrongthưgởiRheinart,ngày5/5/1874(cácĐôđốc,13.511/1),giámmụckhuyênviênCôngsứPháptăngcườnglựclượngđồntrútạiHàNội-tráivớiHiệpước,vàđặtviênchỉhuyquânsựtạiHàNội-tráivớiquanđiểmcủaPhilastre.

[528]RheinartgởiDuperrré,9/10/1875,ThưkhốTrungương,cácĐôđốc,12.774.

[529]Rheinart gởiKrantz, 5/4/1874,Thư khốTrungương, cácĐô đốc,13.506/1.

[530]KrantzgởiBộtrưởngHảiquân,11/4/1874,ThưkhốBộPhápquốcHảingoại,A30(21),hộp13.ĐôđốcDupré, lúcbấygiờđangởParis, lạicho rằngviệc rútquânđónguyhiểmchoquyền lợicủanhữngngười theođạoGiaTôcũngnhưchouytíncủanướcPháp(thưKrantzgởihạmtrưởngtàuDécrès,8/4/1874,cùngchỉdẫn).

[531]KrantzgởihạmtrưởngtàuDécrès,8/4/1874,nhưtrên.[532]Nhưtrên.[533]Chúng ta thấy rằng,nơi câu cuối,KrantznhắmĐôđốcDuprémà

khôngnêuđíchdanh:giữahaiĐôđốcnàycómốibấthòasâuxa,vàKrantzbuộctộingườitiềnnhiệmcủaông,trongmộtbáocáomậtchoBộtrưởng,đãđể thuộc địa này “trongmột tình trạng không thể chịu được và đầy nguyhiểm”.(XembáocáomậtcủaKrantz,11/8/1874,vàtrảlờicủaDuprétrong“ghichúgởiBộtrưởngnhằmtrảlờibáocáomậtcủaĐôđốcKtantz”,cùngchỉdẫn).

[534]Nhưtrên.[535]KrantzgởiBộ trưởngHảiquân,11/4/1874,đãghi.Trongmột thư

gởiRheinart,giámmụcPuginierviết:“Tôi tin,vàkhôngphảikhôngcó lýdo,rằngngàiđangbịđedọa.SốítquânđộimàngàicóởHàNộicólẽcóthểcầmcựđượccuộctấncôngđầutiên,nhưngtrongtìnhtrạngkhôngthểnhận

đượcngaytiếpviện,sốquân40ngườicủangàikhôngthểgâylosợgìnhiềuchokẻthùđôngđảovốncómụcđíchxúigiụccảxứnổidậychốngngài”.(Thưngày5/5/1874).

[536]KrantzgởiBộ trưởngHảiquân,30/6/1874và14/7/1874, cùngchỉdẫn.

[537]KrantzgởiBộtrưởngHảiquân,12/8/1874,cùngchỉdẫn.[538]KrantzgởiBộtrưởngHảiquân,7/9/1874,cùngchỉdẫn.Nhưngcũng

nênnóirõ,dùgiúpChínhphủcủaTựĐức,KrantzvẫngiữkẽkhôngcôngkhaithùnghịchvớipheđảngnhàLê.

[539]TờAvenirduTonkin,số5284,28/8/1912.[540] Duperré gởi Bộ trưởng Hải quân, 30/12/1874, Thư khố Bộ Pháp

quốcHảingoại,A30(25),hộp13.[541]DuperrégởiBộtrưởngHảiquân,26/7/1876,ThưkhốBộPhápquốc

Hảingoại,A30(26),hộp14.[542]LafontgởiBộtrưởngHảiquân,26/1/1878,ThưkhốBộPhápquốc

Hảingoại,A30(30),hộp14.[543] Trong thư gởi Krantz, Bộ trưởngHải quân viết: “Quan điểm này

hình như, trong mức độ nào đó, là của giám mục Puginier, và tôi cũngthoáng thấy, trong thư từ liên lạcvớicácgiáosĩ thừasai,ýkiếndựng lênmộtngườiđòiphụchồiquyềnhànhcủatriềutrước,vàtìmsựủnghộtrongsốcácconchiên...Tôitưởngnêndặnphòngônghãysẵnsàngchốnglạimộtâmmưunhưthế”.(Thưngày21/9/1874,ThưkhốBộPhápquốcHảingoại,A30(21),hộp13).

[544]ThưBộtrưởngHảiquângởiKrantz,21/9/1874,đãnêu.[545]Rútlui,ởđây,phảiđượchiểulàngườiPhápphảirútrấtsớmcácđội

bảovệcủacáclãnhsự,cácviênchứcquanthuếđểgiaotoànbộchoChínhquyềnViệtNam,giảmbớtquyềnhạncủacácnhânviênngoạigiaohaycáclãnhsựchongangbằngquyềnhạnmàđồngnghiệpcủahọcóđượcởTrungQuốchayởNhậtBản,vàcuốicùnglà,đốivớingườiPháp,ViệtNamcũngđộclậpnhưhainướckia.

[546]Bộ trưởngNgoạigiaogởiBộ trưởngHảiquân,6/9/1877,ThưkhốBộPhápquốcHảingoại,A30(30),hộp14.


[548] Bộ trưởng Ngoại giao gởi Bộ trưởng Hải quân (khẩn mật),30/1/1880,ThưkhốBộPhápquốcHảingoại,A30(38),hộp15.

[549]Nhưtrên.[550]BộtrưởngHảiquângởiBộtrưởngNgoạigiao,24/3/1880,Thưkhố

BộPhápquốcHảingoại,A31(38),hộp15.[551]Trongsốcáctàiliệunày,phảikểđếnbáocáovềBắckỳdoLasserre,

cựuthưkýcủaFrancisGarnier,soạn theoyêucầucủaFreycinet,ThưkhốBộPhápquốcHảingoại,A00(10),hộp1.

[552]Thưviết taycủaFreycinet,26/7/1880,ThưkhốBộPhápquốcHảingoại,A30(38),hộp15.ThưkhốBộNgoạigiao,LuậncươngvàTàiliệu,châuÁ,tập36,trg.295.

[553] Khi lập chứcKhâm sứ, Triều đìnhHuế tỏ ýmuốn thấy Philastređượcbổnhiệmởchứcvụnày.Các thừasaivànhất làgiámmụcPuginierchốngđốiquyếtliệtsựbổnhiệmấy,màhọchorằng“ngườitakhôngthểđingược lại quyền lợi tôn giáo của các phái bộ truyền giáo tại AnNam vàquyềnlợicủanướcPháp”.TheogiámmụcPuginier,Philastrelàmộtkẻphảnquốc:“Khómàcókẻnào,ông tanói, có thể làmnhụcquốcgiachobằngPhilastređãlàmnhụcnướcPháptrướcmặtngườiAnNam”.(ThưgiámmụcPuginier,7/12/1874,ThưkhốBộPhápquốcHảingoại,A30(25),hộp13).Trướcsựchốngđốiquyếtliệtđó,ĐôđốcDuperré“khôngcòndámnàichođượcPhilastre”(điệnthưngày25/2/1875,ThưkhốBộPhápquốcHảingoại,cùngchỉdẫn).Rheinart,nguyênCôngsứPháptạiHàNội,cócảmtìnhcủacác thừasai tạiBắckỳ,đượcbổnhiệmvàochứcvụquan trọngnày.Năm1877,Rheinart nghỉ việc, và vì không tìm được nhân vật nào có đủ thẩmquyền,ngườitabuộcphảicửPhilastređếnHuế.


[555]“Vớitôi,chínhsáchmàPhilastretheođuổitrướckiaởHuếtuyệtđốicấmchúngtagởiôngấysangAnNam,nhấtlàtronghoàncảnhhiệnnay”.(ĐiệnvăncủaThốngsứNamkỳgởiBộtrưởngHảiquân,ThưkhốBộPhápquốcHảingoại,A30(40),hộp15).Trongmộtvăn thưkhác,LeMyredeVilersviết:“VìôngtaởHuếquálâu,suốtthờigianđóôngtakhôngtiếpxúcgìvớingườiÂu,chonênnhấtđịnhôngtađãchịuảnhhưởngcủamôitrườngnơiôngtasốngvà,vìlàmộttríthứcđồngthờilànhàngônngữhọc,ôngtalạicàngdễhộinhậpvàcónhiềuđiểmtiếpcậnvớivănminhvàconngườicủaxứAnNam”.(Vănthưngày26/7/1879,cùngchỉdẫn).

[556]Leroy-Beaulieu,trongDelacolonisationchezlespeuplesmodernes,1882.

[557]P.Isoart,sáchđãdẫn,trg.119.[558] Tờ Journal des Chambres de Commerce, 5/1883, dẫn bởi J.

Chesneaux,sđd.,trg.127.[559]ChỉthịgởichoTướngDeTrentinian(xửlýthườngvụtạiSàiGòn),

ThưkhốBộNgoạigiao,LuậncươngvàTài liệu, châuÁ, tập38, các trg.131-133.

[560]Nhưtrên.[561]ChỉthịgởichoRivière,ThưkhốBộNgoạigiao,LuậncươngvàTài

liệu,châuÁ,tập38,cáctrg.202-204.[562]RivièregởiBộtrưởngHảiquân,19/1/1882,ThưkhốBộPhápquốc

Hảingoại,A30(54),hộp16.[563]ThưkhốBộNgoạigiao,LuậncươngvàTàiliệu,châuÁ,tập38,trg.

325.[564] Le Myre de Vilers gởi Bộ trưởng Hải quân, 8/9/1882, Thư khố

Trungương,ĐôngDương,A30(55),hộp16.[565]SaukhikýcáchiệpướcBắckinhvớiAnhvàPháp,triềuđìnhnhà

Thanhchothànhlập,ngày20/1/1861,mộtcơquantrungươngchuyêntráchcácvấnđềthươngmạivàngoạigiaovớicáccườngquốcTâyphương, lấytên là“TổngLýCácQuốcThươngSựVụNhaMôn”,viết tắt là“Tổng lýNhamôn”:tiềnthâncủaBộNgoạigiaoTrungQuốc(ND).

[566]ThưkhốBộNgoạigiao,LuậncươngvàTàiliệu,châuÁ,tập39,cáctrg.363-364.

[567]VănthưNộicác,20/6/1882,tàiliệuNgoạigiao,BắckỳI,trg.244.[568]ViệcHộiđồngBộtrưởngchấpnhậncáckếhoạchcủaJauréguiberry,

kế hoạch hoàn toàn trái nghịch với chính sách củaLeMyre deVilers, tấtnhiênđưađếnviệctriệuhồiviênchứcnày,vàThomsonđượcbổsangthay.

[569]ThưkhốBộPhápquốcHảingoại,A30(56),hộp16.[570]Đạo luật này, khi xuất hiện trênCôngbáo, dưới dạng chính thức,

khôngcòncóĐiều2liênhệđếnchếđộbảohộ.Thượngviệnđãcắtbỏ,vớilýlẽduynhấtlàvìđiềunàydựtrùđặtcácchỉhuyquânsựdướiquyềncủa

TổngủyDânsự.[571]ThưkhốBộNgoạigiao,LuậncươngvàTàiliệu,châuÁ,tập42,trg.

283.[572]TheomộtđiệntíncủaThốngsứNamkỳ,gởiBộtrưởngHảiquân,

ngày10/12/1883,HiệpHòa“luônchứng tỏcảm tìnhvớiPháp”,đãbímậtpháichúlàTuyLýVương,niêntrưởngcủahoàngtộc,đếnTòasứPhápđểhỏiChampeauxlànếutrongtrườnghợpnguybiến,VuacóthểdựavàosựủnghộcủaPhápchăng.Champeauxtrả lờicó,vàmạnhdạnkhuyếnkhíchVuacứđốiđầuđốivớicáccậnthần.CuộcviếngthămnàylàmTriềuđìnhlongại,họlàmmọicáchđểbiếtnộidungcâuchuyện,nhưngkhôngđược.(ThưkhốBộPhápquốcHảingoại,A30(58),hộp16).

[573] Dẫn bởi R. Delavignette và Ch. André Julien, trong LesconstructionsdelaFranced’Outre-Mer,Paris,Corréa,1946,cáctrg.271và272.

[574]Lanessan,trongL’Indochinefrançaise,Paris,1889,trg.711.[575]ChỉTổngđốcHàNội,NguyễnHữuĐộ, ngã theo nhà cầmquyền

Phápvàotháng9/1883.[576]DẫnbởiA.Schreiner,trongAbrégéd’histoireannamite,trg.427.[577]Michelet,LesrebellesduNghệAn,Paris,1888,trg.221.[578]Gosselin,L’Empired’Annam,Paris,Périn,1904,trg.271.[579]Trongbài“L’Annampendantlaconquête,trênRevueindochinoise,

10/12/1900,cáctrg.1170-1172.[580]Baille,Souvenird’Annam(1886-1890),Paris,1891,trg.72.[581]TrongHistoiremilitairedel’Indochine,HàNội,1922,trg.136.[582] De Pouvourville, La politique indochinoise (1892-1893), Paris,

1894,trg.219.[583] A.L. Bouchet, Au Tonkin, Paris, 1930; Trung tá Péroz, Hors des

cheminsbattus,Paris,1908.[584]Chesneaux,Contribution à l’histoire de la nation viêtnamienne, đã

dẫn,trg.141.[585]Côngbáo,ThảoluậnQuốchội,19/12/1883.

[586]NhàThanhphủnhậnviệcHiệpướccódựliệumộtsựrútquântứcthìcủaquânđộihọkhỏiBắckỳ,nhưngườiPháptuyênbố.

[587]Mộtbiếncốđịaphương, tạiBặcLệngày23/6,giữaquânđộinhàThanhvàquânđộiPháp,ĐôđốcCourbetnắmlấycơhộiliềntấncông.Ôngtađổbộ lênđảoĐàiLoan,nãpháovàoPhúcChâu,mộtcảng lớnởmiềnNamTrungQuốcvàchiếmquầnđảoBànhHồ(?,Pescadores)đểbítđườnghànghảitiếptếgạochomiềnBắcTrungQuốc.

[588] Tướng Négrier, theo lệnh Paris muốn tạo sức ép trên các thươngthuyết đang tiến hành với Trung Quốc, đã xâm nhập vào lãnh thổ TrungQuốc,nhưngôngtakhôngởlạiđóđược,vìphảiđụngđộvớimộtlựclượngtolớnhơn.Tronglúcrútlui,ôngtabịthương,vàngườithaythếôngta,vìmấtbìnhtĩnh,đãralệnhtháochạyhỗnloạn,vàbỏLạngSơnngày28/3.

[589]Côngbáo,ThảoluậnQuốchội,ngày22/12/1885,trg.316.[590]TríchlạibởiF.Charles-Roux,trongbàiEvêquesfrançaisdejadiset

expansion coloniale française, trên La Nouvelle Revue française d’Outre-Mer,tháng7&8/1954.

[591]Côngbáo,ngày24/1/1896,TàiliệuQuốchội1717,trg.1608.[592] G. Hardy, Les problèmes religieux dans l’Empire français, Paris,

P.U.F.,1940.[593] Ghi chú về vấn đề Bắc kỳ, 3/1884, Thư khố Bộ Pháp quốc Hải

ngoại,A00(30)hayN.F.541.[594]Nhưtrên,3/1884&3/1887,cùngchỉdẫn.[595]J.L.Lanessan,LaMarseillaise,sốrangày14/5/1883.[596]Ghichúdùngđểnghiêncứuvềmộttrongcácgiaiđoạncủavấnđề

Bắc kỳ:Cuộc khởi nghĩa, 13/9/1886,ThưkhốTrungương,ĐôngDương,cácĐôđốc,11.782.

[597]TrêntậpsanLeTemps,10/12/1886.[598]TìnhhìnhBắckỳngày25/1/1891,ghichúgởiBộtrưởngHảiquân,

5/2/1891,ThưkhốBộPhápquốcHảingoại,A00(30),hộp2.[599] Văn thư Toàn quyền Picquet gởi Bộ trưởng, 28/6/1890, cùng chỉ

dẫn.[600]Báo cáongày27/3/1884 (ThưkhốTrungương,ĐôngDương, các

Đôđốc,11.624)vàNghiêncứuvề tìnhhìnhBắckỳngày10/6/1890 (ThưkhốBộPhápquốcHảingoại,A00(30),hộp2).

[601]Nghiên cứu về tình hìnhBắc kỳ ngày 10/6/1890, tài liệu gởiThứtrưởngThuộcđịangày26/7/1890.

[602] Ghi chú về vấn đề Bắc kỳ, 3/1884, Thư khố Bộ Pháp quốc Hảingoại,A00(30)hayN.F.541.

[603]Nhưtrên.[604]GhichúvềvấnđềBắckỳ,3/1887,cùngchỉdẫn.[605]Nhưtrên.[606]ChữviếtViệtNamcódạngkhágiốngvớichữviếtcủangườiTrung

Quốc.[607]ThưgiámmụcPuginiergởiBộtrưởngHảiquân,ThưkhốBộPháp

quốcHảingoại,A00(30)hayN.F.541.[608]F.Julien,L’AmiralCourbetd’aprèsseslettres,Paris,VictorPalmé,

1889,trg.264.LavigerielàTổnggiámmụctạiAlger,Hồngy,cócôngtrongchínhsáchthuộcđịaPháptạiAlgerie.

[609]Notespourleministre,4/4/1884,ThưkhốBộPhápquốcHảingoại,A00(30)hayN.F.541.NhữngphụcvụcủagiámmụcPuginiervàcủacácthừasaivàocácnăm1883và1884,cóghitrongcácthưvàbáocáosauđây:củaThiếu táBerthedeVilers (báocáo),cùngchỉdẫn;Đại táBadens (báocáo),cùngchỉdẫn;ĐôđốcMeyer,23/6/1883;ThiếutáFournier,9/7/1883;Đô đốc Courbet, 16/10/1883; Tướng Bouët, 24/7/1883; Tướng Bichot,14/9/1883và4/10/1883;ĐôđốcCourbet,10/1/1884và18/1/1884.

[610]Ghi chúvề tìnhhìnhchính trị vàkinh tếởBắckỳvàởAnNam,13/7/1887,ThưkhốBộPhápquốcHảingoại,A00(22),hộp2.

[611]Lanessan,Indochinefrançaise,Paris,1889,trg.715.[612]Lanessan,LacolonisationfrançaiseenIndochine,Paris,1895.[613]Nhưtrên.[614]Viênchứctrôngcoiviệcthuếvụ.[615]Lanessan,thưriêngvàmật,gởiBộtrưởngHảiquân,26/9/1894,Thư

khốBộPhápquốcHảingoại,A30(101),hộp21.Theoýchúngtôi,rấtcóthểrằngquanPhụchánhNguyễnVănTườngcóýbảotồnTrungkỳđểsau

nàycốlấylạiBắckỳnhờvàisựgiúpđỡcủaTrungQuốc;nhưngcóđủlýlẽđểtinrằngmẹcủaTựĐức,khiđềnghịnhưthếvớiHarmand,chỉnghĩđếnviệcbảovệanninhchonhàNguyễn.

[616]Lanessan,sđd.[617] Trong báo cáo “Progrèsmilitaire”, 19/10/1885, Thư khốBộ Pháp

quốcHảingoại,A82(6),hộp27kép.[618]J.Chailley,PaulBertauTonkin,cáctrg.75và76.[619]ThưcủamộtquanlạigởiGiámđốcDânsựvàChínhtrị,J.Chailley,

sđd.,trg.81.[620]J.Chailley,sđd.,cáctrg.293và294.[621]Nhưtrên,trg.127.[622] F. Ferrot, La société annamite. Comment la France a pris contact

aveclasociétéannamite,ThèseDroit,Paris,1902.[623] Richaud gởi Thứ trưởng Bộ Thuộc địa, 18/10/1888, Thư khố Bộ

PhápquốcHảingoại,A30(84),hộp19.[624]Nhưtrên.[625]Nhưtrên.[626]ThứtrưởngBộThuộcđịa(EugèneEtienne)gởiRichaud,18/4/1889,

cùngchỉdẫn.[627]RheinartgởiRichaud,24/11/1888,cùngchỉdẫn.[628] Rheinart gởi Richaud, 29/12/1888, Thư khố Bộ Pháp quốc Hải

ngoại,A30(85),hộp20.[629]RheinartgởiRichaud,9/2/1889,cùngchỉdẫn.[630]Côngbáo,ThảoluậnQuốchội,8/5/1885.[631]F.Perrot,trongLaSociétéannamite,đãdẫn,trg.136.[632]Nhưtrên.[633]TờLaRépublique, số rangày13/11/1886,ThưkhốBộPhápquốc

Hảingoại,A82(6),hộp27kép.[634]J.Chailley,trongPaulBertauTonkin,đãdẫn.

[635]Nhưtrên.[636]Nhưtrên.[637]Nhưtrên,cáctrg.130-134.[638]F.Perrot,sáchđãdẫn,trg.137.[639]RheinartgởiToànquyềnRichaud,9/2/1889,ThưkhốBộPhápquốc

Hảingoại,A30(85),hộp20.[640]BáocáoNotessurleTonkin,tháng3/1887,đãdẫn.[641]Morel,trongbài“LesfinancesduTonkin”,trênRevueindochinoise,

1909.[642]J.Chailley,PaulBert...,đãdẫn,trg.146.[643]CácnhậnxétcủaKlobukowski,trêncácghichúcủaLanessan,Thư

khốBộPhápquốcHảingoại,A00(22),hộp2.[644]J.Chailley,PaulBert...,đãdẫn,trg.25.[645] Thư tốimật gởiThứ trưởngThuộc địaDelaporte, 10/6/1888,Thư

khốBộPhápquốcHảingoại,A20(26),hộp6.[646]TrêntờLeVoltaire,cácsốrangày12,13,14,15,16và17/4/1888,

ThưkhốBộPhápquốcHảingoại,A30(85),hộp20.[647]RichaudgởiThứtrưởngThuộcđịa,16/1/1889,cùngchỉdẫn.[648]RichaudgởiThứtrưởngThuộcđịa,10/3/1889,cùngchỉdẫn.[649]Thưtốimật,10/6/1888,đãdẫn.[650]Nhưtrên.[651]Nhưtrên.[652]Nhưtrên.[653]Nhưtrên.[654]RichaudgởiThứtrưởngThuộcđịa,18/10/1888,ThưkhốBộPháp

quốcHảingoại,A30(84),hộp19.[655]Thưtốimật,10/6/1888,đãdẫn.[656]Thưngày18/10/1888,đãdẫn.

[657]Nhưtrên.[658]Thưtốimật,10/6/1888,đãdẫn.[659]Nhưtrên.[660]Thưngày18/10/1888,đãdẫn.[661]Thưtốimật,RichaudgởiThứtrưởngThuộcđịa,10/3/1889,Thưkhố

BộPhápquốcHảingoại,A30(85),hộp20.[662]Côngbáo,ThảoluậnQuốchội,29/2/1889.[663] “Nếuquívịmuốnđặt,nhưngười tamuốn làm,nhưngười tahăm

dọadântrongxứ,bêncạnhmỗiquanphủ,quanhuyệnmộtviênchứcdânsựPhápđểcanhchừng,thìrõrànglàquívịlàmchocảxứnổidậy”.

[664]Boulanger,BộtrưởngChiếntranh(1886-1887),quytụchungquanhôngkhuynhhướngbấtmãnvàmuốntrảthùĐức.Rấtđượclòngdânchúng,ôngđắccửmộtcáchvẻvang,địnhlàmđảochánhnăm1889,nhưngtừbỏýđịnhvàbỏ trốnquaBỉ rồi tự tửởđấy(trướcmồcủamộtngười tìnhnhâncũ).

[665]Xembài“Administrateursd’Indochine, trongRevued’HistoiredesColonies,số137,1952.

[666]Trungbộ,màngườiPhápgọilàAnNam,làphầnđấttrảitừThanhHóaởphíaBắcđếnBìnhThuậnởphíaNam.NhưngcácgiáosĩthừasaivẫncứtiếptụcxembatỉnhphíaBắcTrungbộlàthuộcBắcbộ:thậtvậy,Pháibộtruyềngiáocủahọtạibatỉnhđómangtên“PháibộtạiNamBắckỳ”.Năm1884,khitrảlạichoTriềuđìnhHuếmàThỏaước1883đãlấyđi,giámmụcFreppelđãphảnđốiquyếtliệtsựtrảlạinày,trongmộtphiênthảoluậntạiHạviện.Ông ta nói: “Hákhông sợ rằng, phầnNamBắckỳ đó, được trả choTrungkỳnhưthế,sẽtrởthànhnhưviệcmớixảyrađây,diễntrườngcủasựđàn áp tàn bạo các con chiên, là nhữngngười theoPháp sao?”(Côngbáo,ThảoluậnQuốchội,8/5/1885).

[667]VănthưThốngsứtạiNamkỳFilippinigởiBộtrưởngHảiquânvàThuộcđịa,22/8/1887,ThưkhốBộPhápquốcHảingoại,A00(22),hộp2.

[668]GhichúcủaKlobukowskibổsungchobáocáocủaLanessan,ThưkhốBộPhápquốcHảingoại,cùngchỉdẫn.

[669]AymoniergởiThốngsứtạiNamkỳ,21/12/1884,ThưkhốBộPhápquốcHảingoại,A30(75),hộp19.

[670] Aymonier gửi Khâm sứ Le Maire và Thống sứ tại Nam kỳ,27/1/1885,ThưkhốBộPhápquốcHảingoại,A30(75),hộp19.

[671]AymoniergởiThốngsứtạiNamkỳ,cùngchỉdẫn.[672]ĐiệnvănThống sứ tạiNamkỳgởiBộ trưởngHảiquân, cùngchỉ

dẫn.[673]Ghi chú (củaAymonier) về cácbiệnphápđểgiữNamkỳkhỏibị

khuấyđộngbởicuộckhởinghĩaởKhánhHòavàBìnhThuận,cùngchỉdẫn.[674]Nhưtrên.[675]ThốngsứtạiNamkỳgởiBộtrưởngHảiquân,27/8/1885,cùngchỉ

dẫn.[676]FilippinigởiBộtrưởngHảiquân,ThưkhốBộPhápquốcHảingoại,

A00(22),hộp2.[677]Nhưtrên.[678]BáocáoDânbiểuLanessangởiBộtrưởngNgoạigiaoFlomens,Thư

khốBộPhápquốcHảingoại,A00(22),hộp2.[679]ThưkhốBộPhápquốcHảingoại,A30(75),hộp19.[680]TrongmộtthưgởichoFilippini,PaulBertviết:“tôirấtsungsướng

vềbướcngoặt,mànhờông,đãxảyraởBìnhThuận...Rõrànglàhànhđộngcủaông,trongíthômnữa,sẽđưađếnkếtquảgiốngnhưThỏaướcHarmandmàtôithấyrấtlàkhônkhéo”.

[681]BáocáocủaDânbiểuLanessan,dẫntrên.[682]BáocáoAymonier,CôngsứtạiThuậnKhánh,gởiBộtrưởng,Thư

khốBộPhápquốcHảingoại,A30(75),hộp19.[683]Nhưtrên.[684]Nhưtrên.[685]Nhưtrên.[686]CácviênchứcnàyđượclựatrongsốtínđồGiaTôgiáo.Nhữngtên

tuổi nổi tiếng nhất là: Phủ Nghiêm ở Phan Thiết, Phủ Học ở Hòn Khói,HuyệnMiênởCamRanh.

[687]BáocáoLanessangởiBộtrưởngNgoạigiao,A00(22),hộp2.

[688]BáocáocủaAymonier,dẫntrên.[689]Xembài“Administrateursd’Indochine,đãdẫn.[690]KhâmsứBihourdgởiThốngsứFilippini,6/5/1887,A30(75),hộp

19.[691]BộtrưởngNgoạigiaogởiBộtrưởngHảiquân,17/10/1887,cùngchỉ

dẫn.[692]FilippinigởiBộtrưởngHảiquân,22/8/1887,A00(22),hộp2.[693]ThưkhốBộPhápquốcHảingoại,A00(32),hộp2.[694]ViênTướngchỉhuyquânđộiPháp tạiĐôngDương thuộcBộHải

quân, các thuộcđịa dưới quyền của cácToànquyền lại thuộcBộThươngmại.

[695]ChỉthịcủaToànquyềnPicquetgởiKhâmsứtạiBắckỳ,18/8/1890,A30(92),hộp20.

[696] Báo cáo mật Toàn quyền Picquet gởi Thứ trưởng Thuộc địa,26/12/1890,A30(93),hộp20.

[697] Văn thư ngày 2/9/1889, Thư khố Bộ Pháp quốcHải ngoại, A 30(92),hộp20.

[698]ToànquyềnPicquetgởiThứtrưởngThuộcđịa,25/8/1889,cùngchỉdẫn.

[699]TướngBichotgởiToànquyềnPicquet,5/8/1889,cùngchỉdẫn.[700]ToànquyềnPicquetgởiThứtrưởngThuộcđịa,16/9/1889,cùngchỉ

dẫn.[701]VănthưcủaToànquyềnPicquet,25/8/1889,đãdẫn.[702]Nhưtrên.[703]ĐốichiếubáocáomậtToànquyềnPicquetgởiThứ trưởngThuộc

địa,26/12/1890,A30(93),hộp20.[704]ĐốichiếuthảoluậnởHạviện,28/2/1889.[705]ThưkhốBộPhápquốcHảingoại,A00(30),hộp2.[706]ThưkhốBộPhápquốcHảingoại,A20(32),hộp6.

[707]ThưkhốBộPhápquốcHảingoại,A30(93),hộp20.[708]ThưkhốBộPhápquốcHảingoại,A20(34),hộp7.[709]Nhưtrên.[710]ThưkhốBộPhápquốcHảingoại,A20(32),hộp6.[711]Nhưtrên.[712]VềnhữnggìliênhệđếncáctỉnhBìnhĐịnh,PhúYên,KhánhHòa,

BìnhThuận,xembáocáocủaKhâmsứtạiTrungkỳ,ngày9/7/1890,đãdẫn.[713] Báo cáo của Toàn quyền, 1/4/1891, Thư khố Bộ Pháp quốc Hải

ngoại,A20(35),hộp7.[714]Xembài“Administrateursd’Indochine,đãdẫn.[715] Ghi chú về tình hình chính trị và kinh tế ở Bắc kỳ và Trung kỳ,

13/7/1887,ThưkhốBộPhápquốcHảingoại,A00(22),hộp2.[716]Nhưtrên.[717]Nhưtrên.[718] Báo cáo chính trị hằng tháng của Khâm sứ Bắc kỳ, tháng 2, 3,

4/1891.A20(35),hộp7.[719]Nhưtrên.[720] Ghi chú về tình hình chính trị và kinh tế ở Bắc kỳ và Trung kỳ,

13/7/1887,đãnêu.[721]BáocáocủaToànquyềnLanessan,2/4/1892,A20(37),hộp7.[722]BàđãgiaochoPhụchánhNguyễnTrọngHiệp,nhânkhiôngnàyở

Paris,tráchnhiệmthămdòChínhphủPhápvềvấnđềnày.[723]BáocáocủaChavassieux,xửlýToànquyền,gởiThứtrưởngThuộc

địa,26/7/1894,ThưkhốBộPhápquốcHảingoại,A20(41),hộp7.[724]Nhưtrên.[725]BáocáocủaToànquyềnLanessan,28/11/1891,A20(36),hộp7.[726] Thư riêng và mật của Lanessan gởi Thứ trưởng Thuộc địa,

26/9/1894,A30(101),hộp21.[727]Nhưtrên.

[728]BáocáocủaToànquyềnLanessan,28/11/1891,A20(36),hộp7.[729]ThưkhốBộPhápquốcHảingoại,A20(36),hộp7.[730] Thư củaVua gởiLanessan, trong báo cáo ngày 30/10/1891,A20

(36),hộp6.[731]BáocáocủaToànquyềnLanessan,30/10/1891,A20(36),hộp6.[732]ThưkhốBộPhápquốcHảingoại,A20(39),hộp7.[733]ThưkhốBộPhápquốcHảingoại,A20(37),hộp7.[734] Thư tối mật gởi Thứ trưởng Ngoại giao Lebon, 18/2/1894, A 20

(40),hộp7.[735] Xem báo cáo của Lanessan gởi Thứ trưởng Thuộc địa, ngày

30/9/1892,A30(92),hộp20.[736]XembáocáocủaLanessan,ngày11/11/1893,cùngchỉdẫn.[737] Thư riêng và mật của Lanessan gởi Thứ trưởng Thuộc địa,

26/9/1894,đãdẫn.[738] Thư tốimật của Chavassieux, xử lý Toàn quyền, gởi Thứ trưởng

Thuộcđịa,15/3/1894,,A20(40),hộp7.[739]BàicủaFélixFaure, trênRevued’HistoiredesColonies, tậpXLII,

1955,tamcánguyệtđầu.[740]ThưcủaRheinart,nguyênTổngKhâmsứ tạiTrungkỳvàBắckỳ,

gởiBộtrưởng,4/3/1895,A00(35)hộp2.Xemthêmthưmậtngày7/2/1894gởiThứtrưởngLebon,cũngđượcviếttheochiềuhướngđó.TheoviênxửlýToànquyền,sựkiểmsoátphải“trựctiếp,liêntục,khônglaychuyển,khônggiánđoạn,khôngyếuớt,vớitấtcảuyquyềncủavịđạidiệnnướcPhápbêncạnhmộtchínhphủÁchâu”.

[741] Các mẫu chuyện nhỏ dưới đây về cách xử sự của Khâm sứBoullochesẽchochúngtathấyrõhơntínhchấtcủaquanhệgiữa“nướcbảohộ”và“nướcđượcbảohộ”.

[742]Chesneaux,Contribution...,đãdẫn.[743]KếhoạchtổngquátcủaToànquyềnDoumer,22/3/1897,A20(46)

hộp8.[744]F.Perrot,sđd.,trg.148.

[745] Panikkar, L’Asie et la domination occidentale, Paris, Seuil, 1952,trg.202.

[746]Métin,L’Indochineet l’opinion,Paris,H.DunodetE.Pinat,1916,dẫnnhập.

[747]KếhoạchgiáodụcchoTổngủytạiBắckỳ.BảnđãđượcBộtrưởngNgoạigiaoxétduyệt,ThưkhốBộPhápquốcHảingoại,A11(7),hộp3.

[748]BảnviếttaycủabứcthưmậtcủaThốngsứFilippini,12/5/1886,Thưkhố Trung ương, Đông Dương, các Đô đốc, 11365. Do sự can thiệp củaFreycinet,HộiđồngThuộcđịa,trongphiênhọptháng3/1887,đãthôngquamộtkhoảntrợcấp50.000quanchocácPháibộtruyềngiáo(thamchiếuthưcủaThứtrưởngThuộcđịagởiBộtrưởngNgoạigiao,4/8/1887,ThưkhốBộPháp quốcHải ngoại,A 90 (9), hộp 28 kép; xem thêmvăn thư củaToànquyềnLeMyredeVilers,5/1/1882,vàvăn thưcủaĐại sứPhápbêncạnhTòathánhgởiBộtrưởngNgoạigiao,14/3/1882,cùngchỉdẫn).

[749]J.Challey,trongPaulBertauTonkin,cáctrg.111và112.[750]AvenirduTonkin,số8815,27/8/1925.[751]AvenirduTonkin,số8887,21/11/1925.[752]ThưkhốBộNgoạigiao,LuậncươngvàTàiliệu,châuÁ,tập81,các

trg.131-136.[753]ToànquyềnMerlin gởiBộ trưởngThuộcđịa, 4/11/1924,Thưkhố

Trungương,ĐôngDương,G.G.50.849.[754]ThưToànquyềnRousseaugởiBộtrưởngThuộcđịa,6/3/1924,Thư

khốBộPhápquốcHảingoại,A30(103),hộp21-XemthêmthưKhâmsứởBắc kỳ gởi Toàn quyền, 14/6/1924, Thư khố Trung ương, Đông Dương,G.G.50.849,vàbáocáocủaToànquyềnMerlin,đãnêu.

[755]ToànquyềnMerlin gởiBộ trưởngThuộcđịa, 4/11/1924,ThưkhốTrungương,ĐôngDương,G.G.50.849.

[756]TrênParis-Match,Nô-en1961,số662.[757]Vềđềtàinày,thậtlàthúvịkhilậtlạicácsốbáoAvenirduTonkin,

trongđócónhữngcâusau:“ĐứcGiáohoàngchú tâmđặcbiệtđếncườngquốcGiaTôgiáosốmột,đólànướcPháp.SựbànhtrướngthếlựccủaPháptrênthếgiớicómộttrợtátinhthầnvữngchắcvàduynhất,đólàĐứcGiáohoàng.SựthậtnàyđượcGambettathừanhận...Vàkẻgiảmộđạolàtôicũng

cóthểnóivớiquívịvềđiềumàtôibiếtchắc,đólàởthờiđạichúngta,mộtnhà cầmquyền,dùởTrungQuốchayởConstantinople, càngchứng tỏ làngườitựdotưtưởngthìlạicàngủnghộcôngkhaiquyềnlợiGiaTôgiáo.VềnhữnggìliênhệđếnlịchsửảnhhưởngPhápởĐôngDương,tôicóthểnóirằngnêndànhmộtvịtríđặcbiệtởđầuchươngchohaigiámmụcvàmộtkẻủnghộgiáosĩ:giámmụcP.deBéhaine,giámmụcPuginiervàkẻgiảmộđạoCourbet.Khôngcóbangườinày,đếnđúnglúc,thìtôicamđoanvớiquívịrằng,tôixinnóinhưtôinghĩvàdựatrêncáclýdovữngchắc,sẽkhôngcó...cáixứĐôngDươngthuộcPhápngàynayđâu,mongrằngnóithếkhônglàmmếchlòngai”(AvenirduTonkin,số7951,ngày2và3/10/1922).

[758]Lanessan,LacolonisationfrançaiseenIndochine,Paris,FélixAlcan,1895,trg.6.

[759] P. Monet, Français et Annamites. Entre deux feux, Paris, P.U.F.,1928,trg.127.

[760]Báocáochínhtrị,tamcánguyệtthứtư1910,ThưkhốBộPhápquốcHảingoại,A20(63),hộp10.

[761] Báo cáo Toàn quyền Klobukowski gởi Bộ trưởng Thuộc địa,24/8/1910,ThưkhốBộPhápquốcHảingoại,A20(63),hộp10.

[762]Côngbáo,ThảoluậnQuốchội,3/4/1909.[763] Avenir du Tonkin (bài “Les Annamites et nous”), số 4480,

22/2/1910.[764]Côngbáo,ThảoluậnQuốchội,3/4/1909.[765] Báo cáo của Messimy, trích dẫn bởi Avenir du Tonkin số 4478,

19/2/1910.[766]BáocáocủaKhâmsứChavassieuxgởiToànquyền,1/5/1889,Thư

khốBộPhápquốcHảingoại,D01(7),hộp48.[767]XembáocáocủaToànquyềngởiBộtrưởngThuộcđịa,24/9/1905,

A20(53),hộp9.[768]PhạmQuỳnh,Nouveauxessaisfranco-annamites,HàNội,1938,trg.

26.[769]Chesneaux,sđd.,trg.188.[770] Xem báo cáo của Toàn quyền Beau gởi Bộ trưởng Thuộc địa,

22/2/1906,A20(54),hộp9.

[771]“Theoquanđiểmtôi,Beauviết,đólàcáchtốtnhất,tôicònnóirằngđólàcáchduynhất,đểquânbìnhảnhhưởngcủacácđốithủcủachúngtatạiViễnĐông”.ThamchiếubáocáocủaBeau,7/2/1907,A20(56),hộp9.

[772]Báccáongày19/2/1908,A20(56),hộp9.[773] Trên tờ l’Action, ngày 21/8/1908, bài “Les instructions de M.

Klobukowski”.[774]Điệnvănngày13/10/1908,ThưkhốBộPhápquốcHảingoại,A30

(113),hộp21.[775] Diễn văn của Klobukowski đọc trước Vua An Nam, 12/10/1908,

cùngchỉdẫn.[776]Nhưtrên.[777]P.Isoart,sáchđãdẫn,trg.211.[778]P.Monet,FrançaisetAnnamites...,đãdẫn,trg.323.[779]AvenirduTonkin,số5170,14/6/1910.[780]AvenirduTonkin,số8034,11/1/1923.[781]L.Bonnafont,trongTrenteansdeTonkin,Paris,1924,trg.245.[782]“Kẻ làmđiều taihạinhấtchochúng ta (khi táchngườibảnxứrời

khỏichúngta)chắcchắnchínhlàBeau,ôngnàytinrằngsựviệcsẽtựdiễntiếnlấy”(AvenirduTonkin,số4487,2/3/1910).

[783]Báocáonăm1913.ThậtlàthúvịkhiđểýrằngcũngchínhôngDânbiểuViolettenổitiếngchốnggiáosĩnày,ôngVioltteđãchỉtríchđúngđắnhànhđộngcủacácpháibộGiaTôgiáoởĐôngDươngtrongcácbáocáocủamình,chínhôngấy,khilàmToànquyềnởAlgérie,lúcchủtọabuổilễdựngtượngHồngyLavigerieởAlger,đãkhôngngầnngạidùngnhữnglờilẽtuyệtmỹđểca tụngđức tin, lòngbácáivà tinh thầnyêunướccủaHồngynày(AvenirduTonkin,số8899,5/12/1925).

[784]Côngbáo,ThảoluậnQuốchội,3/4/1909.XemthêmcuộcchấtvấntrênchínhsáchcủaKlobukowski,22/2/1910.

[785]Nhưtrên.[786] A. Sarraut có hai lần nhiệm chức ở Đông Dương (15/11/1911 -

4/1/1914; 22/1/1917 - 21/5/1919), gián đoạn với hai lần xử lý củaVollenhovenvàcủaCharles.

[787]BáocáocủaToànquyềnSarrautgởiBộtrưởngThuộcđịa,ThưkhốBộPhápquốcHảingoại,A20(65),hộp10.

[788]Nhưtrên.[789]Nhưtrên.[790]Nhưtrên.[791] Báo cáo của Toàn quyềnKlobukowski gởi Bộ trưởng Thuộc địa,

ThưkhốBộPhápquốcHảingoại,A30(113),hộp21.[792]DẫnbởiP.Isoart,sđd.,trg.213.[793]Giámđốctờbáo,MarcDandolo,vàbộthammưucủaôngtacònlà

nhữngkiềudângiàucó.[794]DocácbiếncốtrầmtrọngvừaxảyraởTrungQuốc,tờAvenirđồng

ý“hưuchiến”vớiviênToànquyền,ngày24/7/1912. “Tuynhiên, báoxácđịnh,nếutôiđồngýhưuchiến,đólàvìtôimuốntỏrahòagiải,chứkhôngđểbịlừagạt”.

[795]AvenirduTonkin,số5185,ngày1&2/7/1912.[796]AvenirduTonkin,số5199,ngày14/9/1912.[797]AvenirduTonkin,số5150,ngày22/5/1912.[798]AvenirduTonkin,số5199,ngày14/9/1912.[799]AvenirduTonkin,số5150,ngày22/5/1912.[800]AvenirduTonkin,số5192,ngày11/7/1912.[801]AvenirduTonkin,ngày20/10/1912.[802]AvenirduTonkin,số5354,ngày20/11/1912.[803]ÁmchỉGourdon,GiámđốcSởHọcchánh.[804]ÁmchỉA.Sarraut.[805]TứclàA.Sarraut.[806]AvenirduTonkin,số5214,ngày7/8/1912.[807] Sự thực hoàn toàn không phải vậy. Chúng ta biết rằng, trước khi

Sarraut đến Việt Nam, nước này đã tràn ngập các tác phẩm củaMontesquieu,củaRousseau,Diderot,Voltaire...Cáctácphẩmđóđượcdịch

từcácbảnĐứcngữbởicácnhànhocảicáchTrungQuốc,nhấtlàbởiKhangHữuVimàảnhhưởng thật là lớnđốivới cácnhàNhoViệtNam.Vì chorằngcácbảndịchcủaKhangđều“thiênlệch”vàthấmđầyảnhhưởngĐức,nên,đểđánhđổảnhhưởngĐứcvàđưaảnhhưởngPhápvàothànhphầnưutúViệtNam,SarrautđịnhchothaythếcácbảndịchcủaKhangbằngcácbảnmớiđượcviếtcólợihơnchongườiPháp.Đểlàmviệcnày,ôngtađãsánglập tờNam Phong, qua trung gian của PhạmQuỳnh.Mục đích củaNamPhong được gói ghém trong tiểu tựa: “L’information française; La Francedevantlemonde;sonrôledanslaguerredesnations”.NamPhong,cơquantuyên truyền của Pháp, được hưởng trợ cấp 400 đồng Đông Dương mỗithángvàđặtdướisựkiểmsoátcủaMarty,ChánhVănphòngChínhtrịcủaPhủToànquyền.

[808]AvenirduTonkin,số5429,ngày26/2/1914.[809]AvenirduTonkin,số5192,ngày11/7/1912.[810]AvenirduTonkin,số5188,ngày5/7/1912.[811]AvenirduTonkin,số5185,ngày1-2/7/1912.[812]AvenirduTonkin,số5481,ngày29/4/1914.[813]AvenirduTonkin,số5506,ngày29/5/1914.[814]Nhưtrên.[815]BáocáoToànquyềnBeaugởiBộtrưởngThuộcđịa,7/2/1907,A20

(54)hộp9.[816]Nhưtrên.[817]NguyễnHữuKhang,Ngườitrí thứcvàvấnđềhaivănhóatạiViệt

Nam,chấmdứtthờiđạithựcdân,Paris,1948,trg.177.[818]Chesneaux,sđd.,trg.204.[819]AvenirduTonkin,số5467,ngày10/4/1913.[820]AvenirduTonkin,số5447,ngày19/3/1914.[821]AvenirduTonkin,số5476,ngày23/4/1914:“LànhữngngườiBắc

kỳkỳ cựu, chúng tôi có thể longạivề cáckhuynhhướngmàôngSarrautbiểu lộ khi đếnĐôngDương. Trước tiên chúng tôi nói lên nỗi lo sợ củamình,kếđếnchúngtôiđưaralờiphêbình.LònghăngháikiêntrìcủaôngSarraut,cùngvớisựchútâmvàtháiđộhiềnlànhcủaôngkhinghelờicấp

dưới-vàđôikhiđãkhôngngầnngạilàmtheokhiôngcholàđúng-chứngtỏmột bản chất vừa ngay thực, vừa cẩn trọng khiến từ nay chúng tôi tintưởngđược”.

[822]AvenirduTonkin,cácsốrangàyngày9/7/1925,1và10/11/1925.Tờ France-Indochine ngày 15/2/1924 viết: “Há không phải là điều bấtthườngkỳlạkhinướcAnh,mộtVươngquốc,đãbanhànhcácđịnhchếcộnghòacùngcácchếđộtựtrịrộngrãichocácthuộcđịacủahọ,thìnướcPháp,cộnghòavàdânchủ,lạicốgiữhìnhthứcquânchủtạicácxứgọilàbảohộvàduytrìcácthuộcđịadướisựgiámhộchặtchẽ”.

[823]Chesneaux,sđd.,cáctrg.33và60.[824] Tham chiếu báo cáo củaBrière,Khâm sứ tại Trung kỳ, gởi Toàn

quyền, 24/8/1896 và 16/9/1896, Thư khố Bộ Pháp quốc Hải ngoại, A 20(43),hộp8.

[825] Báo cáo của Brière, Khâm sứ tại Trung kỳ, gởi Toàn quyền,5/11/1896,A20(43),hộp8.

[826]BáocáocủaToànquyềnBeaugởiBộtrưởngThuộcđịa,17/12/1907,A20(54),hộp9.

[827]BáocáocủaKhâmsứtạiTrungkỳ,18/8/1887,ThưkhốTrungương,G.G.10508.CácquanlạithùnghịchvớinhữngngườitheođạoGiaTôliềnbị đổi đi hoặc bị bãi chức (Tham chiếu báo cáo củaToàn quyền Picquet,2/9/1889,A20(34)hộp7:sựbãichứcmộtTổngđốc).

[828]XembáocáocủaCôngsứởVinh,22/4/1891,vàbáocáocủaToànquyềnBideau,29/5/1891,A20(35),hộp7.

[829]BáocáocủaKhâmsứtạiTrungkỳ,5/11/1896,đãnêu.[830]Báocáochínhtrị tháng11&12/1896củaKhâmsứtạiTrungkỳ,A

20(48),hộp8.[831]Nhưtrên.[832]Nhưtrên.[833]Nhưtrên.[834]Nhưtrên.[835]BáocáocủaKhâmsứBrière,5/11/1896,đãnêu.[836]Nhưtrên.

[837]ThưkhốBộPhápquốcHảingoại,A20(35),hộp7.[838]Bảnviết taybáocáocủaToànquyềnPicquié,10/6/1910,Thưkhố

Trungương,G.G.15805;báocáocủaToànquyềnKlobukowski,10/8/1908,A30(113),hộp21.

[839]BáocáocủaToànquyềnKlobukowski, 10/8/1908,đãnêu;vàbáocáoBeau&KlobukowskigởiBộtrưởngThuộcđịa,1908,A11(10),hộp3.

[840]Nhưtrên.[841]F.Challaye, trongSouvenirsdelacolonisation,Paris,Picart,1935,

trg.29.RấtnênđọcsáchnàyđểhiểunhữnghoạtđộngcủacácgiáosĩthừasaiởĐôngDương.CũngxemP.Monet,FrançaisetAnnamites..., các trg.129,139,193,v.v...

[842] Báo cáomật của Công sứ Pháp tại Kontum, 20/2/1914, Thư khốTrungương,G.G.19194.

[843]P.Monet,sđd.,trg.48.CácsáchcủaMonetcũngnhưcủaChallaye,rấtnênxem.

[844]F.Challaye,sđd.,trg.8.[845]DẫnbởiGuibal,bàithamluậnLescatholiquesauVietnam,hộithảo

ởTrungtâmNghiêncứuÁchâuvàPhichâu,Paris,1953.[846]Nhưtrên.

Mụclục

Lờingườidịch


TÌNHHÌNHGIATÔGIÁOTẠIVIỆTNAMVÀBANGGIAOPHÁP-VIỆTTRƯỚC1857PHẦNMỘT:GIATÔGIÁOVÀCÔNGCUỘCXÂMCHIẾMNAMKỲ

CHƯƠNGI:CUỘCVIỄNCHINHNAMKỲ:MỘTVẤNĐỀTÔNGIÁOCHƯƠNGII:MẤTNAMKỲVÀTHỪANHẬNGIATÔGIÁOCHƯƠNGIII:NỀNTẢNGGIATÔGIÁOCỦAVIỆCTHIẾTLẬPCHẾĐỘTHUỘCĐỊAPHÁPỞNAMKỲ


CHƯƠNGIV:HUYỀNTHOẠIVỀTHUYẾTBẮCKỲLYKHAICHƯƠNGV:KẾHOẠCHXÂMLĂNGCỦAĐÔĐỐCDUPRÉCHƯƠNGVI:CUỘCVIỄNCHINHCỦAGARNIER,NỘICHIẾNVÀCHÍNHSÁCHCỦAPHILASTRECHƯƠNGVII:CÁCKHÓKHĂNTRONGVIỆCÁPDỤNGĐIỀU9CHƯƠNGVIII:TỪSỰBẢOTRỢĐẾNCHẾĐỘBẢOHỘ:HIỆPƯỚC1884

PHẦNBA:ẢNHHƯỞNGCỦACHÍNHSÁCHTHỪASAITRÊNVIỆCTỔCHỨCCHẾĐỘBẢOHỘ

CHƯƠNGIX:VĂNTHƯVÀTINTỨCTÌNHBÁOCỦAGIÁMMỤCPUGINIERCHƯƠNGX:TÁCHRỜIBẮCKỲKHỎINƯỚCANNAMCHƯƠNGXI:CHÍNHSÁCHTHỐNGTRỊ,XÂMLĂNGVÀSÁTNHẬP



Giáo Sĩ Thừa Sai - sachvui.com · giáo dục về kinh tế, xã hội, chính trị”, là...

Documents

Transcript of Giáo Sĩ Thừa Sai - sachvui.com · giáo dục về kinh tế, xã hội, chính trị”, là...