LUT CNH TRANHTc gi: PGS.TS. L Danh Vnh (Ch bin) Ths. Hong Xun Bc Ths. Nguyn Ngc Sn

GIO TRNH

Thng 6 nm 2010

GIO TRNH LUT CNH TRANHTc gi: PGS.TS. L Danh Vnh (Ch bin) Ths. Hong Xun Bc Ths. Nguyn Ngc Sn

MC LCLI GII THIU ....................................................................................................... 6 CHNG 1 ........................................................................................................... 10 TNG QUAN CHUNG V CNH TRANH ............................................................. 10 CHNH SCH CNH TRANH V LUT CNH TRANH ........................................ 10 I. TNG QUAN V CNH TRANH V CHNH SCH CNH TRANH ................... 10 1. Khi nim cnh tranh ........................................................................................ 10 2. Cc hnh thc tn ti ca cnh tranh ............................................................... 16 3. Khi nim chnh sch cnh tranh ..................................................................... 25 II. VAI TR, MC TIU CA LUT CNH TRANH ............................................... 31 1. Vai tr ca php lut cnh tranh....................................................................... 31 2. Mc tiu ca Lut Cnh tranh .......................................................................... 35 3. Mt s kt lun.................................................................................................. 43 III. LCH S S RA I CA PHP LUT CNH TRANH TRN TH GII ........ 44 1. Tng quan chung ............................................................................................. 44 2. Php lut cnh tranh ca Hoa K ..................................................................... 47 3. Php lut cnh tranh ca EC ............................................................................ 49 IV. MT S KHI NIM C BN TRONG PHP LUT CNH TRANH ............... 59 1. Sc mnh th trng ......................................................................................... 59 2. Khi nim th trng lin quan ......................................................................... 60 3. Ro cn gia nhp th trng ............................................................................. 70 CHNG 2 ........................................................................................................... 74 HNH VI THA THUN HN CH CNH TRANH............................................... 74 I. HNH VI THA THUN HN CH CNH TRANH............................................ 74 1. Khi nim, c im ca hnh vi tha thun hn ch cnh tranh .................. 74 2. Tha thun n nh gi hng ho, dch v mt cch trc tip hoc gin tip ............................................................ 78 3. Tha thun phn chia th trng tiu th, ngun cung cp hng ho, cung ng dch v (gi tt l tha thun phn chia th trng)............................. 81

2

4. Tha thun hn ch hoc kim sot s lng, khi lng sn xut, mua bn hng ho, dch v .................................................................................. 82 5. Tha thun hn ch pht trin k thut cng ngh, hn ch u t............... 84 6. Tha thun p t cho doanh nghip khc iu kin k kt hp ng mua, bn hng ho, dch v hoc buc doanh nghip khc chp nhn cc ngha v khng lin quan trc tip n i tng ca hp ng ................ 84 7. Tha thun ngn cn, km hm, khng cho doanh nghip khc tham gia th trng hoc pht trin kinh doanh ................................................... 86 8. Tha thun loi b khi th trng nhng doanh nghip khng phi l cc bn ca tha thun ................................................................. 90 9. Thng ng mt hoc cc bn tham gia tha thun thng thu trong vic cung cp hng ho, cung ng dch v ............................................... 91 II. NGUYN TC X L CC THA THUN HN CH CNH TRANH .............. 94 1. Cc tha thun hn ch cnh tranh b Lut Cnh tranh cm .......................... 94 2. Cc trng hp min tr................................................................................... 97 CHNG 3 ......................................................................................................... 103 HNH VI LM DNG V TR THNG LNH V V TR C QUYN NHM HN CH CNH TRANH ........................................................................ 103 I. NHNG VN CHUNG V HNH VI LM DNG V TR THNG LNH V V TR C QUYN NHM HN CH CNH TRANH .................................. 103 1. Khi nim, c im hnh vi lm dng .......................................................... 103 2. Xc nh v tr thng lnh th trng, v tr c quyn ...................................... 109 II. CC HNH VI LM DNG V TR THNG LNH, V TR C QUYN THEO LUT CNH TRANH ................................................................................ 118 1. Nhm hnh vi lm dng mang tnh bc lt .................................................... 118 2. Nhm hnh vi lm dng mang tnh c quyn.............................................. 132 3. Hnh vi lm dng ca doanh nghip c quyn ........................................... 143 4. Nguyn tc x l i vi cc hnh vi lm dng v tr thng lnh th trng, v tr c quyn hn ch cnh tranh .............................................................. 143 CHNG 4 ......................................................................................................... 146 HNH VI TP TRUNG KINH T .......................................................................... 146 I. BN CHT CA HNH VI TP TRUNG KINH T .......................................... 146 1. Qu trnh pht trin ca php lut

3

v hnh vi tp trung kinh t ti Vit Nam ............................................................ 146 2. Khi nim v c im ca cc hnh vi tp trung kinh t ............................. 148 3. Nguyn nhn v tc ng ca hnh vi tp trung kinh t i vi th trng cnh tranh ............................................................................... 150 4. Cc hnh thc tp trung kinh t ...................................................................... 155 II. KIM SOT HNH VI TP TRUNG KINH T THEO LUT CNH TRANH ..... 161 1 Nguyn tc x l i vi tp trung kinh t ....................................................... 161 2. Th tc thng bo v vic tp trung kinh t ................................................... 163 3. Cc bin php x l vi phm .......................................................................... 164 III. TH TC THC HIN CC TRNG HP MIN TR I VI CC THA THUN HN CH CNH TRANH V TP TRUNG KINH T.......... 165 1. Bn cht ca th tc min tr......................................................................... 165 2. Thm quyn xem xt v quyt nh cho hng min tr .............................. 166 3. Th tc thc hin ............................................................................................ 166 CHNG 5 ......................................................................................................... 169 PHP LUT V CHNG HNH VI CNH TRANH KHNG LNH MNH ................................................. 169 I. C IM CA HNH VI CNH TRANH KHNG LNH MNH.................... 169 1. Hnh vi cnh tranh ca doanh nghip trong qu trnh kinh doanh .............. 169 2. Hnh vi cnh tranh tri vi vi cc chun mc thng thng v o c kinh doanh ....................................................................................... 170 3. Hnh vi gy thit hi, c th gy thit hi n li ch ca Nh nc, doanh nghip khc v ngi tiu dng.............................................................. 171 II. HNH VI CNH TRANH KHNG LNH MNH TRONG LUT CNH TRANH.............................................................................. 173 1. Ch dn gy nhm ln ..................................................................................... 173 2. Hnh vi xm phm b mt kinh doanh............................................................ 175 3. p buc trong kinh doanh .............................................................................. 177 4. Gim pha doanh nghip khc ........................................................................ 178 5. Hnh vi gy ri hot ng kinh doanh ca ngi khc ................................. 180 6. Hnh vi qung co nhm cnh tranh khng lnh mnh ............................... 181 7. Khuyn mi nhm cnh tranh khng lnh mnh ........................................... 185 8. Phn bit i x trong hip hi ...................................................................... 187 9. Bn hng a cp bt chnh ............................................................................ 189

4

III. HNH VI CNH TRANH KHNG LNH MNH C QUY NH TRONG CC VN BN QUY PHM PHP LUT KHC ................................... 199 1. Cc hnh vi cnh tranh khng lnh mnh trong lnh vc gi ........................ 199 2. Cc hnh vi cnh tranh khng lnh mnh trong lnh vc qung co............ 203 3. Cc hnh vi cnh tranh khng lnh mnh trong lnh vc s hu cng nghip..................................................................... 203 CHNG 6 ......................................................................................................... 205 B MY THC THI LUT CNH TRANH V TH TC T TNG CNH TRANH ............................ 205 I. T CHC, B MY THC THI LUT CANH TRANH ...................................... 205 1. Yu cu ca Lut Cnh tranh v c quan thc thi Lut Cnh tranh .............. 205 2. Kinh nghim ca cc nc trong vic t chc c quan thc thi Lut Cnh tranh ....................................................................... 208 II. IU TRA, X L V VIC CNH TRANH ..................................................... 216 1. Cc nguyn tc chung trong t tng cnh tranh ........................................... 216 2. Quy trnh, thi hn iu tra ............................................................................. 220 3. Phin iu trn ................................................................................................ 221 4. Gii quyt khiu ni quyt nh x l v vic cnh tranh ............................... 223 5. X l vi phm php lut v cnh tranh ........................................................... 224 DANH MC TI LIU THAM KHO .................................................................... 226

DANH SCH T VIT TT CIDA: C quan pht trin quc t Canaa EU: Lin minh chu u EC: Cng ng chu u GATT: Hip nh chung v thng mi v thu quan OECD: T chc Hp tc v pht trin kinh t UNCTAD: Hi ngh Lin Hp Quc v thng mi v pht trin UN: Lin Hp Quc WTO: T chc Thng mi th gii

5

LI GII THIUPhp lut cnh tranh l lnh vc mi m trong khoa hc php l ca Vit Nam. Cc cng trnh khoa hc v lnh vc ny ch yu phc v cho cng tc xy dng Lut Cnh tranh. Trong cng tc o to bc i hc chuyn ngnh Lut hc, nhiu c s o to a mn hc Lut Cnh tranh vo chng trnh o to trong b mn Lut Kinh doanh (Lut Kinh t). Tuy nhin, vn cha c cc gio trnh chnh thc c bin son v cng b v vn ny. phc v cho cng tc o to chuyn ngnh Lut, i hc Kinh t - Lut thuc i hc Quc gia TP H Ch Minh mi ba tc gi: PGS. TS L Danh Vnh, Ths. . Nguyn Ngc Sn v Ths. Hong Xun Bc bin son gio trnh Lut Cnh tranh lm ti liu chnh thc ging dy cho sinh vin. Vic bin son v xut bn gio trnh ny l mt hot ng trong khun kh D n H tr thng mi a bin giai on III (EU Vit Nam - MUTRAP III) vi mc ch Tng cng nng lc ca cc bn lin quan n chnh sch cnh tranh nhm m bo mt sn chi bnh ng v cng bng cho mi doanh nghip, bo v ngi tiu dng thng qua vic thc thi Lut Cnh tranh. PGS. TS. L Danh Vnh l mt trong nhng chuyn gia hng u v Lut Cnh tranh. c o to tin s ti Lin X v ch nhim nhiu cng trnh khoa hc v thng mi v cc ti v php lut thng mi, PGS. TS. L Danh Vnh c Nh nc giao trng trch l Trng ban son tho Lut Cnh tranh t khi Lut c bt u xy dng cho n khi c Quc hi nc CHXHCN Vit Nam thng qua, l Th trng B Cng Thng trc tip ph trch vic thc thi Lut Canh tranh vo cuc sng. T ngy 8 thng 8 nm 2008, PGS. c Th tng Chnh ph b nhim lm Ch tch Hi ng Cnh tranh. Vi nhng g tch ly trong qu trnh son tho, thc thi Lut, PGS. mun chuyn ti tt c nhng nn tng l lun v vic ng dng kinh nghim ca cc nc vo cc quy nh ca Lut Cnh tranh thnh nhng kin thc chuyn su trong o to mn hc Lut Cnh tranh cho sinh vin chuyn ngnh Lut hc. V c bn, Lut Cnh tranh c Quc hi Nc Cng ha x hi ch ngha Vit Nam thng qua ngy 3 thng 12 nm 2004 c nhng im sng sau: Th nht, y l o lut u tin kt hp cc quy phm lut ni dung v quy phm lut hnh thc. Vi Lut Cnh tranh, t tng cnh tranh chnh thc ra i bn cnh cc lut t tng khc nh t tng hnh s, t tng dn s, t tng hnh chnh. Th hai, Lut Cnh tranh thnh lp mi cc thit ch thc thi Lut ln u tin c mt ti Vit Nam. l Cc Qun l cnh tranh v Hi ng Cnh tranh. Trong Hi ng Cnh tranh l mt thit ch kh c bit: l mt c quan hnh chnh nhng li c chc nng xt x c lp.

6

Tuy nhin, nu so vi cc ngnh lut khc, Lut Cnh tranh k c phm vi quc t, vn c lch s kh non tr. c bit trong bi cnh ton cu ha kinh t th gii hin nay, vic p dng Lut Cnh tranh ang t ra nhiu vn mi khng d c cu tr li trong mt sm mt chiu. D n hy vng gio trnh ny s l ti liu tham kho hu ch gp phn ph bin v nng cao nhn thc v php lut cnh tranh cng nh cch thc p dng Lut Cnh tranh ti Vit Nam. gio trnh c hon thin hn trong nhng ln xut bn sau, chng ti rt mong nhn c kin ng gp, ph bnh ca cc doanh nghip, cc nh qun l, cc nh nghin cu v ton th bn c.

Gim c d n

Nguyn Th Hong Thy

7

LI TC GI hn 4 nm tri qua k t khi Lut Cnh tranh Vit Nam chnh thc c hiu lc thi hnh. So vi kinh nghim mt trm hai mi nm ca Hoa K v nm mi hai nm ca Cng ng chu u trong vic thc thi php lut cnh tranh v kim sot c quyn th kinh nghim ca hn bn nm thc thi Lut Cnh tranh ca Vit Nam qu l khng ng k. Nhng mi ln c dp nhn li chng ng xy dng, ban hnh v thc thi Lut Cnh tranh Vit Nam, nay vi t cch Th trng B Cng Thng ph trch vic thc thi Lut Cnh tranh, trc tip lm Ch tch Hi ng Cnh tranh, ti vn thy nguyn nim thch th ngay t ngy bt tay xy dng Lut Cnh tranh u tin Vit Nam. Khi c giao nhim v lm Trng Ban son tho D n Lut Cnh tranh, ti vn gp khng t kh khn, bi ri. Vit Nam mi ch bc ra t nn kinh t k hoch ha khng lu, cch hiu v cnh tranh vn cn cha thng nht trong cc c quan qun l Nh nc, gii hc gi v cng ng doanh nghip. Trc tnh hnh , Ban son tho chng ti cho tp hp tt c cc cng trnh nghin cu ca hc gi trong nc v chnh sch cnh tranh, v kim sot c quyn v cnh tranh khng lnh mnh. Trn c s nghin cu k nhng g m gii hc gi Vit Nam tch ly c, chng ti trin khai ng thi ba hng, l t chc hi tho thu thp kin ca doanh nghip v thc trng cnh tranh trn th trng, t chc nghin cu kinh nghim nc ngoi v t chc r sot h thng php lut Vit Nam v vn ny. Vi s phi hp cht ch ca cng ng doanh nghip, cc hc gi trong nc v cc chuyn gia nc ngoi, Ban son tho hon thnh D n Lut ng thi hn Quc hi yu cu. chuyn ti c nhng g m mnh tch ly c trong qu trnh tham gia xy dng D n Lut, ti cng hai cng s l Ths. Nguyn Ngc Sn v Ths. Hong Xun Bc vit cun sch Php lut Cnh tranh ti Vit Nam. Sau , i hc Kinh t - Lut thuc i hc Quc gia TP H Ch Minh mi chng ti vit cun sch ny. . Chng ti v cng trn trng c hi ny v c dp chia s nhng suy ngh ca mnh v ni dung cng nh cch thc p dng Lut Cnh tranh trong mt ti liu tham kho chnh thc ca i hc Kinh t - Lut thuc i hc Quc gia TP H Ch Minh. Vic bin . son v xut bn gio trnh ny l mt hot ng trong khun kh D n H tr thng mi a bin giai on III (EU - Vit Nam - MUTRAP III) vi mc ch Tng cng nng lc ca cc bn lin quan n chnh sch cnh tranh nhm m bo mt sn chi bnh ng v cng bng cho mi doanh nghip, bo v ngi tiu dng thng qua vic thc thi Lut Cnh tranh.

8

Chng ti cng rt bit n nhiu ngi thn, bn b, ng nghip ca mnh trong sut qu trnh bin son ti liu ny. Chng ti cng xin chn thnh cm n D n H tr thng mi a bin giai on III (EU - Vit Nam - MUTRAP III) h tr kinh ph cho vic bin son v xut bn gio trnh ny. c bit, chng ti xin trn trng cm n PGS.TS. Nguyn Vn Lun cng nh Hi ng nghim thu cho nhiu kin qu bu trong vic tu chnh. Song do c nhng hiu bit hn ch nht nh, cun sch ny khng trch khi nhng khim khuyt. Nhng quan im, nhn nh trong cun sch ny k c nhng sai st l ca c nhn nhm tc gi. Chng ti mong nhn c s gp v trn trng cm n mi kin ph bnh c th hon thin hn trong ln xut bn sau. H Ni, thng 6 nm 2010 TM. Nhm tc gi

PGS. TS L Danh Vnh TH TRNG B CNG THNG CH TCH HI NG CNH TRANH

9

CHNG 1 TNG QUAN CHUNG V CNH TRANH, CHNH SCH CNH TRANH V LUT CNH TRANHI. TNG QUAN V CNH TRANH V CHNH SCH CNH TRANH

1Khi nim cnh tranh1.1. Khi nim, c trng ca cnh tranh a. Khi nim v cnh tranh Cng vi s thay i ca cc hnh thi kinh t x hi trong lch s pht trin ca x hi loi ngi, con ngi lun i tm ng lc pht trin trong cc hnh thi kinh t x hi. c thi k, th trng, cnh tranh v li nhun c coi nh l mt tri gn lin vi ch ngha t bn v b gt ra khi cng cuc xy dng th ch kinh t thi k k hoch ha tp trung. Lc , cc Nh nc x hi ch ngha coi vic nm gi sc mnh kinh t kt hp vi yu t k hoch tp trung nh l nhng ng lc c bn thc y s pht trin kinh t x hi, thc hin cng bng, dn ch v vn minh. Vi c trng ca nn kinh t chuyn i, Vit Nam thc s thc thi nhng nguyn l ca c ch th trng cha tng c bit n trong nn kinh t k hoch ho tp trung. Chng ta dn quen vi vic vn dng mt ng lc mi ca s pht trin l cnh tranh. Cnh tranh em li cho th trng v cho i sng x hi mt din mo mi, linh hot, a dng, phong ph v ngy cng pht trin, ng thi cng lm ny sinh nhiu vn x hi m trc y ngi ta ch tm thy trong sch v, nh ph sn, kinh doanh gian di, cnh tranh khng lnh mnh. Qua hn 20 nm pht trin nn kinh t th trng, cnh tranh khng cn mi m trong i sng kinh t - x hi v trong khoa hc php l ca Vit Nam. Song, trong cng tc lp php v thc thi php lut cnh tranh, chng ta cn qu t kinh nghim. V th, vic h thng ha cc l thuyt cnh tranh m cc nh kinh t hc, cc nh khoa hc php l xy dng qua gn 5 th k ca nn kinh t th trng l iu cn thit. Cho n nay, cc nh khoa hc dng nh cha th tho mn vi bt c khi nim no v cnh tranh. Bi l vi t cch l mt hin tng x hi ring c ca nn kinh t th trng, cnh tranh xut hin mi lnh vc, mi cng on ca qu trnh kinh doanh v gn lin vi bt c ch th no ang hot ng trn th trng. Do , cnh tranh c nhn nhn nhiu gc khc nhau ty thuc vo nh v hng tip cn ca cc nh khoa hc.

10

Vi t cch l ng lc ni ti trong mi mt ch th kinh doanh, cnh tranh c cun BlackLaw Dictionary din t l s n lc hoc hnh vi ca hai hay nhiu thng nhn nhm tranh ginh nhng li ch ging nhau t ch th th ba1. Vi t cch l hin tng x hi, theo cun T in Kinh doanh ca Anh xut bn nm 1992, cnh tranh c nh ngha l s ganh ua, s knh ch gia cc nh kinh doanh nhm tranh ginh cng mt loi ti nguyn hoc cng mt loi khch hng v pha mnh2. b. Nhng c trng c bn ca cnh tranh Mc d c nhn nhn di nhng gc khc nhau, song theo cc l thuyt v kinh t, cnh tranh l sn phm ring c ca nn kinh t th trng, l linh hn v l ng lc cho s pht trin ca th trng. T , cnh tranh c m t bi ba c trng cn bn sau y: Mt, cnh tranh l hin tng x hi din ra gia cc ch th kinh doanh Vi t cch l mt hin tng x hi, cnh tranh ch xut hin khi tn ti nhng tin nht nh sau y: - C s tn ti ca nhiu doanh nghip thuc cc thnh phn kinh t v cc hnh thc s hu khc nhau. Kinh t hc ch r cnh tranh l hot ng ca cc ch th kinh doanh nhm tranh ginh hoc m rng th trng, i hi phi c s tn ti ca nhiu doanh nghip trn th trng. Mt khi trong mt th trng nht nh no ch c mt doanh nghip tn ti th chc chn ni s khng c t cho cnh tranh ny sinh v pht trin. Mt khc, khi c s tn ti ca nhiu doanh nghip, song chng ch thuc v mt thnh phn kinh t duy nht th s cnh tranh chng cn ngha g. Cnh tranh ch thc s tr thnh ng lc thc y cc doanh nghip kinh doanh tt hn nu cc doanh nghip thuc v cc thnh phn kinh t khc nhau vi nhng li ch v tnh ton khc nhau3. - Cnh tranh ch c th tn ti nu nh cc ch th c quyn t do hnh x trn th trng. T do kh c, t do lp hi v t chu trch nhim s m bo cho cc doanh nghip c th ch ng tin hnh cc cuc tranh ginh tm c hi pht trin trn thng trng. Mi k hoch sp t cc hnh vi ng x, cho d c thc hin vi mc ch g i na, u hn ch kh nng sng to trong kinh doanh. Khi , mi sinh hot trong i sng kinh t s ging nh nhng ng thi ca cc din vin c o din sp t trong khi s t do, s c lp v t ch ca cc doanh nghip trong qu trnh tm kim kh nng sinh tn v pht trin trn thng trng khng c m bo. Hai, v mt hnh thc, cnh tranh l s ganh ua, s knh ch gia cc doanh nghip. Ni cch khc, cnh tranh suy cho cng l phng thc gii quyt mu thun v li ch tim nng gia cc nh kinh doanh vi vai tr quyt nh ca ngi tiu dng4. Trong kinh doanh, li nhun l ng lc cho s gia nhp th trng, l thc o s thnh t v l mc ch hng n ca cc doanh nghip. Kinh t chnh tr Macxt ch ra ngun gc ca li nhun l gi tr thng d m nh t bn tm kim c trong cc chu trnh ca qu trnh sn xut, chuyn ho gia tin - hng.Bryan A. Garner, Black Law Dictionary (St. Paul, 1999), tr 278. Dn theo ng V Hun, Php lut v kim sot c quyn v chng cnh tranh khng lnh mnh Vit Nam (NXB chnh tr quc gia, 2004), tr 19. (3) PGS. Nguyn Nh Pht, TS. Trn nh Ho, Cnh tranh v xy dng php lut cnh tranh hin nay Vit Nam (NXB Cng an nhn dn, 2001), chuyn Mt s c im ca nn kinh t th trng Vit Nam c nh hng ti Php lut cnh tranh ca PGS L Hng Hnh. (4) PGS. Nguyn Nh Pht & Ths. Bi Nguyn Khnh, Tin ti xy dng php lut v cnh tranh v chng c quyn trong iu kin chuyn sang nn kinh t th trng (H Ni: NXB Cng an nhn dn, 2001).(1) (2)

11

Trong chu trnh , khch hng v ngi tiu dng c vai tr l i din cho th trng, quyt nh gi tr thng d ca x hi s thuc v ai. mc th hng v li nhun ca mi nh kinh doanh s t l thun vi nng lc ca bn thn h trong vic p ng nhu cu ca khch hng, ngi tiu dng trong x hi. Hnh nh ca cnh tranh s c minh ha bng quan h tay ba gia cc doanh nghip vi nhau v vi khch hng. Cc doanh nghip ua nhau ly lng khch hng. Khch hng l ngi c quyn la chn ngi s cung ng sn phm cho mnh. Quan h ny cng s c m t tng t khi cc doanh nghip cng nhau tranh ginh mt ngun nguyn liu. Hin tng tranh ua nh vy c kinh t hc gi l cnh tranh trong th trng. Tng th on c s dng ganh ua c gi l hnh vi cnh tranh ca doanh nghip. Kt qu ca cuc cnh tranh trn th trng lm cho ngi chin thng m rng c th phn v tng li nhun, lm cho k thua cuc chu mt khch hng v phi ri khi th trng. Ba, mc ch ca cc doanh nghip tham gia cnh tranh l cng tranh ginh th trng mua hoc bn sn phm. Vi s gic gi ca li nhun, nh kinh doanh khi tham gia vo th trng lun ganh ua c th tranh ginh cc c hi tt nht nhm m rng th trng. Vi s gip ca ngi tiu dng, th trng s chn ra ngi thng cuc v trao cho h li ch m h mong mun. Trn th trng, cnh tranh ch xy ra gia cc doanh nghip c chung li ch tim nng v ngun nguyn liu u vo (cnh tranh mua); hoc v th trng u ra ca sn phm (cnh tranh bn) ca qu trnh sn xut. Vic c cng chung li ch tranh ginh lm cho cc doanh nghip tr thnh l i th ca nhau. L thuyt cnh tranh xc nh s tn ti ca cnh tranh gia cc doanh nghip theo hng xc nh s tn ti ca th trng lin quan i vi cc doanh nghip. Vic h c cng mt th trng lin quan lm cho h c cng mc ch v tr thnh i th cnh tranh ca nhau. Theo kinh nghim php l ca cc nc v theo Lut Cnh tranh Vit Nam, th trng lin quan bao gm th trng sn phm v th trng a l. Vic xc nh th trng lin quan suy cho cng l xc nh kh nng thay th cho nhau gia sn phm ca cc doanh nghip trn mt khu vc khng gian nht nh. Trong , kh nng thay th ca cc sn phm thng c m t bng tnh nng s dng, tnh cht l ho v gi c tng t nhau. Mi s khc bit ca mt trong ba du hiu v tnh nng s dng, tnh cht l ha v gi c s lm phn ho nhm khch hng tiu th v lm cho cc sn phm khng th thay th cho nhau. V d, ru Henessy ngoi nhp v ru g en cho d cng c tiu th trn th trng Vit Nam, cng c mc ch s dng ging nhau nhng khng th cng th trng lin quan do gi c v c tnh l ha ca chng khc nhau qu xa. Cc sn phm tng t nhau ca cc doanh nghip khc nhau khng th thay th cho nhau nu chng nhng vng th trng a l khc nhau v s khc nhau khng lm cho ngi tiu dng thay i thi quen s dng sn phm ca doanh

12

nghip ny bng sn phm tng t ca doanh nghip khc khng cng mt khu vc vi n, cho d c s thay i v gi c v cc iu kin mua bn c gy bt li cho ngi tiu dng. Ni tm li, ch khi no xc nh c cc doanh nghip cng trn mt th trng lin quan mi c th kt lun c rng cc doanh nghip l i th cnh tranh ca nhau. Khi h c chung khch hng hoc i tc tranh ginh, c chung mt ngun li ch hng n mi c cn nguyn ny sinh ra s ganh ua gia h vi nhau. Du hiu mc ch v li nhun v v th trng phn nh bn cht kinh t ca hin tng cnh tranh. T c th phn bit cnh tranh vi cc hin tng x hi khc c cng biu hin ca s ganh ua nh: thi u th thao hay cc cuc thi ua tranh dnh danh hiu khc trong i sng kinh t - x hi (v d cc cuc thi dnh danh hiu Sao vng t Vit). S ganh ua trong thi u th thao hay trong cc cuc thi tranh dnh danh hiu c th em li vinh quang cho k thng v ni bun cho ngi tht bi nhng li khng y ngi thua cuc i v pha cng ng trong kinh doanh hay trong i sng x hi. ng thi, cc bn trong cuc thi ua hay thi u tranh dnh nhng phn thng, danh hiu m Ban t chc cuc thi trao tng, ngi thng cuc c phn thng v nhng doanh nghip thua cuc ra v tay khng (khng mt g cho ngi thng). Cnh tranh em v th trng, khch hng v cc yu t kinh t ca th trng ca ngi thua cuc cho doanh nghip thng cuc. Mi quan h gia cc doanh nghip cnh tranh nhau trn thng trng lun a n kt qu bn tay v hnh ca th trng s ly li phn th trng, ly li cc yu t th trng nh vn, nguyn vt liu, lao ng ca ngi yu th v kinh doanh km hiu qu hn trao cho nhng doanh nghip c kh nng s dng hiu qu hn. Nh th, s c k mt v ngi c trong cuc cnh tranh. Ngi c s tip tc kinh doanh vi nhng g gt hi, cn doanh nghip thua cuc phi thu hp hot ng kinh doanh, thm ch phi ri b th trng. C th ni, vi c trng ny, cnh tranh c m t nh quy lut o thi rt t nhin din ra trn thng trng. 1.2. ngha ca cnh tranh Trong nn kinh t th trng, nu quan h cung cu l ct vt cht, gi c l din mo th cnh tranh l linh hn ca th trng5. Nh c cnh tranh, vi s thay i lin tc v nhu cu v vi bn tnh tham lam ca con ngi m nn kinh t th trng em li nhng bc pht trin nhy vt m loi ngi cha tng c c trong cc hnh thi kinh t trc . S ham mun khng c im dng i vi li nhun ca nh kinh doanh s mau chng tr thnh ng lc thc y h sng to khng mt mi, lm cho cnh tranh tr thnh ng lc ca s pht trin. Theo , cnh tranh c nhng vai tr c bn sau y: a. Cnh tranh p ng nhu cu ca ngi tiu dng Trong mi trng cnh tranh, ngi tiu dng c v tr trung tm, h c cung phng bi cc bn tham gia cnh tranh. Nhu cu ca h c p ng mt cch tt(5)

Cch din t ca PGS. Nguyn Nh Pht sd

13

nht m th trng c th cung ng, bi h l ngi c quyn b phiu bng ng tin quyt nh ai c tn ti v ai phi ra khi cuc chi. Ni khc i, cnh tranh m bo cho ngi tiu dng c c ci m h mun. Mt nguyn l ca th trng l u c nhu cu, c th kim c li nhun th c mt cc nh kinh doanh, ngi tiu dng khng cn phi sng trong tnh trng xp hng ch mua nhu yu phm nh thi k bao cp, m ngc li, nh kinh doanh lun tm n p ng nhu cu ca ngi tiu dng mt cch tt nht. Vi s ganh ua ca mi trng cnh tranh, cc doanh nghip lun tm mi cch h gi thnh sn phm nhm li ko khch hng v vi mnh. S tng tc gia nhu cu ca ngi tiu dng v kh nng p ng ca doanh nghip trong iu kin cnh tranh lm cho gi c hng ho v dch v t c mc r nht c th; cc doanh nghip c th tho mn nhu cu ca ngi tiu dng trong kh nng chi tiu ca h. Vi ngha , cnh tranh loi b mi kh nng bc lt ngi tiu dng t pha nh kinh doanh. Th trng l ni gp g gia s thch ca ngi tiu dng v kh nng p ng v trnh cng ngh ca ngi sn xut. Trong mi quan h , s thch ca ngi tiu dng l ng lc ch yu ca yu t cu; cng ngh s quyt nh v yu t cung ca th trng. Ty thuc vo kh nng ti chnh v nhu cu, ngi tiu dng s quyt nh vic s dng loi hng ho, dch v c th. Ph thuc vo nhng tnh ton v cng ngh, v chi phnh sn xut s quyt nh mc p ng nhu cu v loi sn phm, v gi v cht lng ca chng. Thc t cho thy, mc tha mn nhu cu ca ngi tiu dng ph thuc vo kh nng ti chnh, trnh cng ngh ca doanh nghip. Nhng g m doanh nghip cha th p ng s l cc xut t pha th trng doanh nghip ln k hoch cho tng lai. Do , c th ni nhu cu v s thch ca ngi tiu dng (i din cho th trng) c vai tr nh hng cho hot ng kinh doanh ca doanh nghip. Kinh t hc nh gi hiu qu ca mt th trng da vo kh nng p ng nhu cu cho ngi tiu dng. Th trng s c coi l hiu qu nu n cung cp hng ho, dch v n tay ngi tiu dng vi gi tr cao nht. Th trng s km hiu qu nu ch c mt ngi bn m c lp vi cc nh cnh tranh khc, cc khch hng khc. b. Cnh tranh c vai tr iu phi cc hot ng kinh doanh trn th trng Nh mt quy lut sinh tn ca t nhin, cnh tranh m bo phn phi thu nhp v cc ngun lc kinh t tp trung vo tay nhng doanh nghip gii, c kh nng v bn lnh trong kinh doanh. S tn ti ca cnh tranh s loi b nhng kh nng lm dng quyn lc th trng bc lt i th cnh tranh v bc lt khch hng. Vai tr iu phi ca cnh tranh th hin thng qua cc chu trnh ca qu trnh cnh tranh. Du bit rng, cnh tranh l mt chui cc quan h v hnh vi lin tc khng c im dng din ra trong i sng ca thng trng, song c cc l thuyt kinh t m t bng hnh nh pht trin ca cc chu trnh theo hnh xon c. Theo , chu trnh sau c mc cnh tranh v kh nng kinh doanh cao hn so vi chu trnh trc. Do , khi mt

14

chu trnh cnh tranh c gi nh l kt thc, ngi chin thng s c c th phn (km theo chng l ngun nguyn liu, vn v lao ng) ln hn im xut pht. Thnh qu ny li c s dng lm khi u cho giai on cnh tranh tip theo. C th, kt qu thc hin cc chin lc kinh doanh v cnh tranh hiu qu s lm cho doanh nghip c s tch t dn trong qu trnh kinh doanh nng cao dn v th ca ngi chin thng trn thng trng. Trong cuc cnh tranh dng nh c s hin din ca mt bn tay v hnh ly i mi ngun lc kinh t t nhng doanh nghip kinh doanh km hiu qu trao cho nhng ngi c kh nng s dng mt cch tt hn. S dch chuyn nh vy m bo cho cc gi tr kinh t ca th trng c s dng mt cch ti u. c. Cnh tranh m bo cho vic s dng cc ngun lc kinh t mt cch hiu qu nht Nhng n lc gim chi ph t gim gi thnh ca hng ho, dch v buc cc doanh nghip phi t t mnh vo nhng iu kin kinh doanh tit kim bng cch s dng mt cch hiu qu nht cc ngun lc m h c c. Mi s lng ph hoc tnh ton sai lm trong s dng nguyn vt liu u c th dn n nhng tht bi trong kinh doanh. Nhn tng th ca nn kinh t, cnh tranh l ng lc c bn gim s lng ph trong kinh doanh, gip cho mi ngun nguyn, nhin, vt liu c s dng ti u. d. Cnh tranh c tc dng thc y vic ng dng cc tin b khoa hc, k thut trong kinh doanh Nhu cu tm kim li nhun thc y cc doanh nghip khng ngng p dng cc tin b khoa hc, k thut tin tin nhm nng cao cht lng sn phm, gim chi ph sn xut p ng ngy cng tt hn i hi ca th trng, mong ginh phn thng v mnh. C nh th, cuc chy ua gia cc doanh nghip s thc y s pht trin khng ngng ca khoa hc, k thut trong i sng kinh t v x hi. Trn thc t, s thay i v pht trin lin tc ca cc th h my vi tnh v s pht trin ca h thng vin thng quc t hin i cho thy r vai tr ca cnh tranh trong vic thc y tin b khoa hc, k thut. . Cnh tranh kch thch s sng to, l ngun gc ca s i mi lin tc trong i sng kinh t - x hi Nn tng ca quy lut cnh tranh trn th trng l quyn t do trong kinh doanh v s c lp trong s hu v hot ng ca doanh nghip. Khi s t do kinh doanh b tiu dit, mi s thi ua ch l nhng cuc t hp theo phong tro, khng th l ng lc ch thc thc y s pht trin. Cnh tranh i hi Nh nc v php lut phi tn trng t do trong kinh doanh. Trong s t do kinh doanh, quyn c sng to trong khun kh tn trng li ch ca ch th khc v ca x hi lun c cao nh mt kim ch nam ca s pht trin. S sng to lm cho cnh tranh din ra lin tc theo

15

chiu hng gia tng ca quy m v nhp tng trng ca nn kinh t. Vic vng thiu s sng to s lm cho cnh tranh tr thnh nhng tua quay c lp i lp li cng mt mc , lm cho ngha ca cnh tranh - ng lc ca s pht trin s ch cn l nhng danh hiu so rng. S sng to khng mt mi ca con ngi trong cuc cnh tranh nhm p ng nhng nhu cu lun thay i qua nhiu th h lin tip l c s thc y s pht trin lin tc v i mi khng ngng. S i mi trong i sng kinh t c th hin thng qua nhng thay i trong c cu th trng, hnh thnh nhng ngnh ngh mi p ng nhng nhu cu ca i sng hin i, s pht trin lin tc ca khoa hc k thut, l s tin b trong nhn thc ca t duy con ngi v cc vn lin quan n kinh t - x hi. Vi ngha l ng lc thc y s pht trin ca nn kinh t, cnh tranh lun l i tng c php lut v cc chnh sch kinh t quan tm. Sau vi th k thng trm ca ca kinh t th trng v vi s chm dt ca c ch kinh t k hoch ho tp trung, con ngi ngy cng nhn thc ng n hn v bn cht v ngha ca cnh tranh i vi s pht trin chung ca i sng kinh t. Do , c nhiu n lc xy dng v tm kim nhng c ch thch hp duy tr v bo v cho cnh tranh c din ra theo ng chc nng ca n.

2Cc hnh thc tn ti ca cnh tranhTrong kinh t hc v trong khoa hc php l, cc nh khoa hc c nhiu cch phn loi cnh tranh khc nhau phc v cho nhim v nghin cu hoc cho cng tc xy dng chnh sch cnh tranh. 2.1. Cnh tranh t do v cnh tranh c s iu tit ca Nh nc Da vo vai tr iu tit ca Nh nc, cnh tranh c chia thnh hai loi: cnh tranh t do v cnh tranh c s iu tit ca Nh nc. a. Cnh tranh t do L thuyt v cnh tranh t do ra i vo thi k gi c t do vn ng ln xung theo s chi phi ca quan h cung cu, ca cc th lc th trng. Cng vi ch ngha t do trong thng mi, l thuyt t do cnh tranh l ngn c u tranh trc nhng nguy c can thip th bo t pha cng quyn vo i sng kinh doanh, t to mi trng cho ch ngha t bn pht trin trong nhng thi k u ca chng. mt chng mc nht nh, cc quan im v t do cnh tranh tn sng v to iu kin cho s sng to ca con ngi vt ra nhng quan nim c h ca t tng

16

phong kin trng nng. Khi nim cnh tranh t do c hiu t s phn tch cc chnh sch xy dng v duy tr th trng t do, theo th trng t do tn ti khi khng c s can thip ca Chnh ph v ti cc tc nhn cung cu c php hot ng t do6. Do , l thuyt v cnh tranh t do a ra m hnh cnh tranh m cc ch th tham gia cuc tranh ua hon ton ch ng v t do ch trong vic xy dng v thc hin cc chin lc, cc k hoch kinh doanh ca mnh. M hnh cnh tranh t do ra i cng vi quan im v bn tay v hnh do nh kinh t hc ngi Anh Adam Smith (1723-1790) xut. Theo Adam Smith, s pht trin kinh t ph thuc vo quy lut ca t nhin v cho rng trong cc hin tng t nhin lun tn ti mt trt t c th thy c qua quan st hoc bng cm gic o c. Do , c ch kinh t v php lut nn tun theo thay v i ngc li cc trt t t nhin ny. Trong tc phm Nghin cu v bn cht v ngun gc ca ci ca cc dn tc (1776), ng tn vinh vai tr iu tit th trng ca bn tay v hnh v cho rng, s t do t nhin sn sinh ra mt h thng iu tit cc quan h v cc li ch th trng n gin v r rng. Theo , khi chy theo li ch c nhn, mi ngi v tnh ng thi p ng li ch ca x hi, cho d trc h khng c nh ny (c ch ny c gi l s iu ho t nhin v li ch). V vy, h thng cnh tranh t do t n sn sinh nhng quyn lc cn thit iu tit v phn b cc ngun lc mt cch ti u. V vy, cng quyn khng cn phi can thip su vo i sng th trng7. Bn v cnh tranh t do, Adam Smith khng loi b vai tr ca Nh nc ra khi cc quan h trn thng trng. Mc d c sy cho t do kinh doanh v t do cnh tranh, nhng ng vn cao vai tr ca cng quyn trong vic m bo trt t th trng. Theo , th trng cn phi c s can thip ca Nh nc thng qua hai ni dung: Th nht, Nh nc cn phi bo v cc ngnh cng nghip cn non tr bng cc hng ro thu quan; Th hai, Nh nc phi thc hin ba chc nng l m bo an ninh, duy tr s cng bng, xy dng v bo v cc cng trnh cng cng. Ngy nay, l thuyt v m hnh cnh tranh t do s khai kiu ca Adam Smith c mt s ngi t xng l mn ca ng pht trin thnh nhiu trng phi khc nhau. S pht trin a dng v phc tp ca cc quan h trn thng trng vi s an xen ngy cng cht ch ca nhiu dng li ch lm ni bt s bt lc ca bn tay v hnh trong vic iu tit cnh tranh trn thng trng. M hnh cnh tranh t do khng cn l hnh thc cnh tranh l tng c xng tng v p dng trong thc t. Tuy nhin, gi tr lch s ca m hnh vn cn sng mi trong quan nim v trong thc ca loi ngi khi thit k cc m hnh th trng hoc m hnh cnh tranh trong thc t ca i sng kinh t - x hi hin i. b. Cnh tranh c s iu tit ca Nh nc Khc vi cnh tranh t do, cnh tranh c s iu tit ca Nh nc l hnh thc cnh tranh m Nh nc bng cc chnh sch v cng c php lut can thip vo iDavid W. Pearce, T in kinh t hc hin i (H Ni: ti bn ln 4, Nh xut bn chnh tr quc gia, 1999), tr 397. (7) David W. Pearce, sd, tr 950-952.(6)

17

sng th trng iu tit, hng cc quan h cnh tranh vn ng v pht trin trong mt trt t, m bo s pht trin cng bng v lnh mnh. Yu cu v s iu tit ca Nh nc i vi cnh tranh xut pht t nhn thc ca con ngi v mt tri ca cnh tranh t do v s bt lc ca bn tay v hnh trong vic iu tit i sng kinh t. Vi s gic gi ca li nhun v kh nng sng to nhng th php cnh tranh trong kinh doanh, cc doanh nghip khi tham gia thng trng khng ngng tin hnh ci tin v nng cao trnh cng ngh, trnh qun l lao ng, qun l sn xut kinh doanh p ng ngy cng tt hn nhu cu ca khch hng. Bn cnh nhng tnh ton nng cao kh nng kinh doanh mt cch chnh ng, cn pht sinh nhiu toan tnh khng lnh mnh nhm tiu dit i th chim lnh v tr thng tr th trng, gim bt sc p ca cnh tranh, nhiu th on chim ot th phn ca ngi khc mt cch bt chnh, la di khch hng trc li. Nhng biu hin khng lnh mnh y ngy cng pht trin c v s lng ln phc tp trong biu hin, lm nhim mi trng kinh doanh ca th trng. Trong khi , l thuyt v cnh tranh t do tn vinh kh nng t iu tit ca th trng v ca cnh tranh thng qua phng thc thng pht theo quy lut t nhin. Thc t li cho thy, kh nng iu tit cc quan h th trng ca bn tay v hnh dng nh ch thch hp v pht huy tc dng khi quan h cnh tranh v hp tc gia cc ch th l lnh mnh v cng bng. Mt khi nhng toan tnh i ngc li vi cc tiu chun o c len li vo cc quan h th bn tay v hnh cng b mt i tc dng. Bi l vi nhng ngi mong mun c c li nhun bt chp o c th cc bin php trng pht t nhin ca th trng v ca truyn thng, tp qun kinh doanh s khng th pht huy hiu qu. Trong trng hp ny, x hi v th trng cn phi c thm bn tay hu hnh ca mt th lc mnh, ng trn cc ch th kinh doanh (l nhng ch th c t cch php l bnh ng nhau), bng nhng cng c cn thit ngn chn, trng pht nhng hnh vi xm hi trt t cng bng ca th trng, khi phc nhng li ch chnh ng b xm hi. Lch s pht trin ca kinh t th trng chng minh cho nhng l l trn v cng t ra yu cu cho con ngi phi thay i nhn thc t cnh tranh t do sang cnh tranh c iu tit. Trong thi k u xy dng v pht trin th trng, Nh nc t bn cho d ng vai tr nh ngi gc m (theo cch miu t ca Macxit) hoc con ch canh ca (watch dog) - theo cch m t ca nhng ngi ch thuyt ca kinh t hc c in, cng nhn ra c cc tc hi ca nhng toan tnh li dng t do cnh tranh khng lnh mnh, hng trc li. V vy, ngay t nhng nm u ca th k XIX, cc Nh nc t bn vn dng mt vi nguyn tc ca dn lut x l cc hnh vi khng lnh mnh trong cnh tranh v xc nh trch nhim vt cht cho ngi vi phm khi phc li cc li ch chnh ng b xm hi. L thuyt v cnh tranh c iu tit c cc nh kinh t hc v lut hc pht trin thm mt bc khi nn kinh t t bn chuyn sang giai on pht trin t bn c quyn. S xut hin ca cc doanh nghip c quyn v hnh vi lm dng quyn lc th trng ca cc nh t bn dn n nhng cuc khng hong kinh t - x hi i hi Nh nc v php lut phi xut

18

hin nh mt i trng vi quyn lc kinh t ca cc nh c quyn nhm duy tr trt t v hn ch nhng khuyt tt m t do cnh tranh gy ra, ngn chn kh nng lm dng v tr c quyn ca nhng doanh nghip ang c vai tr thng tr. Cho n nay, hc thuyt v m hnh t do cnh tranh dng nh kt thc s mnh lch s ca n, bi hu ht cc nc u lm quen v hi lng vi m hnh cnh tranh c s iu tit ca Nh nc. L lun cng nh thc tin ca th trng phi lm r vn xc nh chnh xc mc v phng php, cng c can thip ca Nh nc iu tit mi trng cnh tranh nhm va bo v trt t cnh tranh va tn trng quyn t do v t ch ca cc doanh nghip trn thng trng. Mi s can thip mt cch th bo vo th trng va lm mo m din mo ca cnh tranh va xm hi n quyn t do ca cc ch th kinh doanh. C th ni, vic phn chia v nghin cu cnh tranh di cc m hnh cnh tranh t do v cnh tranh c iu tit lm sng t nhiu vn l lun l gii cho s xut hin ca Nh nc vo i sng cnh tranh, lm c s cho vic tm kim nhng phng tin iu tit th trng. 2.2. Cnh tranh hon ho, cnh tranh khng hon ho v c quyn Cn c vo tnh cht mc biu hin, cnh tranh c chia thnh cnh tranh hon ho, cnh tranh khng hon ho v c quyn. a. Cnh tranh hon ho Cnh tranh hon ho l hnh thc cnh tranh m ngi mua v ngi bn u khng c kh nng tc ng n gi c ca sn phm trn th trng. Trong hnh thi th trng cnh tranh hon ho, gi c ca sn phm hon ton do quan h cung cu, quy lut gi tr quyt nh; khng c s tn ti ca bt c kh nng hay quyn lc no c th chi phi cc quan h trn th trng. Phn tch cc yu t ca th trng, cc nh kinh t hc cho rng, cnh tranh hon ho s ch tn ti khi c 5 iu kin sau y: Mt, s lng doanh doanh nghip tham gia th trng v s lng khch hng rt ln, khng mt ai trong s h c kh nng tc ng n th trng. Do , th phn ca cc doanh nghip v kh nng tiu dng ca khch hng l khng ln; Hai, sn phm tham gia th trng phi ng nht, v s d bit trong sn phm l i tng ca th trng nn mc khc bit gia cc sn phm tng t c th to ra quyn lc cho tng doanh nghip mc nht nh; Ba, thng tin trn th trng l hon ho. Thng tin hon ho l vic nhng ngi tham gia th trng trong mt nn kinh t cnh tranh nhn bit c y v thy trc c gi c hin nay v tng lai cng nh v tr ca hng ho v dch v8. Mt khi thng tin th trng c coi l hon ho th c ngi mua v ngi bn u khng c c hi la di nhau nhm nng gi hay p gi sn phm; Bn, khng c s tn ti ca cc ro cn gia nhp th trng, iu ny c ngha l mt th trng cnh tranh hon ho lun tn ti s t do gia nhp ca cc doanh(8)

David W. Pearce, sd, tr 780.

19

nghip tim nng. Di nhng phn tch ca kinh t hc, t do gia nhp c hiu l cc doanh nghip hoc cc nh u t c th v s gia nhp vo th trng nu nh h quan st thy cc doanh nghip khc ang kim c li nhun nhiu hn li nhun bnh thng. Tc ng ca s gia nhp t do ny s lm cho ng cu ca mi doanh nghip c chiu hng i xung cho n khi mi doanh nghip ch kim c li nhun bnh thng, ti thi im m khng cn s kch thch no cho doanh nghip mun gia nhp9; Nm, cc yu t u vo ca quy trnh sn xut c lu thng t do v cc doanh nghip u c c hi nh nhau trong vic tip cn vi nhng yu t trn. Cc yu t u vo nh nguyn vt liu, lao ng u c kh nng nh hng n nng lc kinh doanh v quyt nh mt phn v tr ca nh kinh doanh trn th trng, bi l nu nh mt ngi c kh nng chi phi ngun nguyn liu u vo trong mt ngnh sn xut, chc chn h cng s khng ch s vn ng ca cc quan h sn xut trn th trng . V vy, iu kin v s cn bng ca cc yu t u vo m bo cho doanh nghip c v th ngang nhau v c hi ngang nhau trong vic trin khai cc chin lc kinh doanh. Nhn chung, nhng iu kin c cnh tranh hon ho l nhng tiu ch nhm gt b mi nguy c hnh thnh cc th mnh trn th trng, m bo khng mt ai (c ngi bn ln ngi mua) c th chi phi th trng. Vi m hnh th trng cnh tranh hon ho, cc nh kinh t hc xem kh nng ca cnh tranh tc ng n s vn hnh cc quan h th trng trong trng thi tnh. Ni cch khc, cnh tranh hon ho l hnh thc cnh tranh mang tnh l thuyt da trn nhng iu kin gi nh ca cc nh khoa hc, m khng tn ti trn thc t. S vn ng ca cc yu t trn th trng nh vn, nguyn liu, lao ng v th phn, kt hp vi bn tnh hay thay i ca ngi tiu dng lm cho th trng khng th ng thi tn ti cc iu kin ni trn. Cc sn phm s khng th ng nht trc s phong ph v a dng ca nhu cu tiu dng trong x hi, ngay c vi nhng mt hng ng nht do t nhin m c nh ng n, mui cng ang c xu hng a dng ha. Mt khc, s m rng khng ngng ca khi nim th trng sn phm ln th trng a l lm cho kh nng hon ho v thng tin l khng th xy ra. S vn ng khng ngng ca th trng ph nhn kh nng tn ti ca mt loi th trng tnh theo kiu l thuyt v cnh tranh hon ho. b. Cnh tranh khng hon ho Cnh tranh khng hon ho l hnh thc cnh tranh chim u th trong cc ngnh sn xut m , cc doanh nghip phn phi hoc sn xut c sc mnh v th lc c th chi phi gi c cc sn phm ca mnh trn th trng10. Theo T in kinh t hc hin i, cnh tranh khng hon ho ra i do s khuyt i mt trong nhng yu t to nn s hon ho ca th trng ( cp n phn cnh tranh hon ho). Trong thc t, hnh thc cnh tranh khng hon ho l hnh thc cnh tranh ph bin trn th trng, nhiu lnh vc, nhiu ngnh ca nn kinh t. Nu nh trong cnh tranh hon ho, khng c ai c kh nng chi phi th trng, th trong cnh(9)

(10)

David W. Pearce, sd, tr 779. PGS. Nguyn Nh Pht & Ths. Bi Nguyn Khnh, sd.

20

tranh khng hon ho, do cc iu kin s hon ho tn ti khng y nn mi thnh vin ca th trng u c mt mc quyn lc nht nh tc ng n gi c ca sn phm. Ty tng biu hin ca hnh thc cnh tranh ny m cch thc tc ng n gi c s l khc nhau. Kinh t hc chia cnh tranh khng hon ho thnh cnh tranh mang tnh c quyn v c quyn nhm: - Cnh tranh mang tnh c quyn L thuyt v hnh thc cnh tranh mang tnh c quyn gn lin vi cc cng trnh nghin cu ca nh kinh t hc ngi M Edward Chamberlin11 (1899-1967) v nh kinh t hc ngi Anh Joan V. Robinson12 (1903-1983). Mc d l nhng nh nghin cu c lp nhng trong cc tc phm cng b, hai nh khoa hc ny c nhiu quan im tng ng trong vic m t v hin tng cnh tranh mang tnh c quyn. Cnh tranh mang tnh c quyn l hnh thc cnh tranh sn phm, m mi doanh nghip u c mc c quyn nht nh v h c sn phm ca ring mnh. Mc d cc sn phm trn th trng c th thay th cho nhau, song cc doanh nghip lun n lc thc hin c bit ho sn phm ca mnh13. S thnh cng trong vic d bit ho sn phm ph hp vi s a dng v tnh hay thay i ca nhu cu th trng quyt nh mc c quyn v thnh cng ca doanh nghip. Cc tiu ch c s dng c bit ho sn phm thng l mu m, cht lng, nhn mc, dch v bn hng,. Chng ta c th tm thy s hin din ca cnh tranh mang tnh c quyn trong th trng ca cc ngnh nh ho m phm, may mc, t - c quyn nhm Trong c quyn nhm, hnh thc cnh tranh c tn ti trong mt s ngnh ch c mt s t nh sn xut v mi nh sn xut u nhn thc c rng gi c ca mnh khng ch ph thuc vo nng sut ca chnh mnh m cn ph thuc vo hot ng ca cc i th cnh tranh quan trong trong ngnh 14. m hnh c quyn nhm, ngi ta khng cn quan tm n tnh thun nht ca sn phm m nhn mnh n s lng thnh vin ca th trng, c th cng ngh ca mt s ngnh sn xut i hi quy m ti thiu c hiu qa ln n mc khng phi ai cng c th p ng. Ch mt s lng nh doanh nghip vi tim lc ti chnh v kh nng v cng ngh c th tham gia u t, v d nh sn xut t, cao su, thp, xi mng.v.v. Khi , s thay i v gi ca mi doanh nghip s nh hng trc tip n nhu cu i vi sn phm ca doanh nghip khc v ngc li. Mt khc, vic thay i sn lng ca doanh nghip s tc ng trc tip n quan h cung cu ca sn phm v tc ng n s thay i ca gi c sn phm. c. c quyn c quyn tn ti khi ch c mt doanh nghip duy nht sn xut hoc tiu th sn phm trn th trng m khng c s thay th t cc sn phm hoc cc ch th kinhVi tc phm L thuyt cnh tranh c quyn xut bn 1933. Kinh t hc v cnh tranh khng hon ho, xut bn nm 1933. Hnh thc cnh tranh mang tnh c quyn khuyt i yu t v tnh ng nht ca sn phm nn l khng hon ho. (14) ng V Hun, Chuyn v cnh tranh, chng cnh tranh khng lnh mnh v kim sot c quyn - Vin khoa hc php l - B T php (1996), tr 21.(11) (12) (13)

21

doanh khc. Khi c v tr c quyn, th trng s trao cho doanh nghip quyn lc ca mnh, kh nng tc ng n gi c th trng ca mt loi hng ho, dch v nht nh15. Nh vy, c quyn l mt thut ng ch vic mt doanh nghip no duy nht tn ti trn th trng m khng c i th cnh tranh. Doanh nghip c quyn c th c quyn ngun cung (c quyn bn) hoc c quyn cu (c quyn mua) trn th trng. C hai trng hp c quyn ny u em li cho doanh nghip c quyn kh nng khng ch ch ca i tc hoc ca khch hng, tc b kh nng la chn ca khch hng, buc h ch cn mt c may duy nht l c giao dch vi doanh nghip c quyn. Khi y, s chi phi ca doanh nghip c quyn n gi c v nhng iu kin thng mi khc d xy ra. Nhng nguyn nhn dn n s hnh thnh c quyn bao gm cc loi sau y: - c quyn hnh thnh t qu trnh cnh tranh. Vi t cch l kt qu ca qu trnh cnh tranh, c quyn c to ra bi s tch t dn theo c ch li nhun v cc ngun lc th trng c tch t dn vo doanh nghip chin thng. C nh th, s bi p v ngun lc qua thi gian cho doanh nghip chin thng v s ra i ca nhng doanh nghip tht bi hnh thnh nn th lc c quyn; - c quyn hnh thnh t yu cu ca cng ngh sn xut hoc yu cu v quy m ti thiu ca ngnh kinh t k thut. Theo , trong nhng ngnh kinh t nht nh ch c nhng nh u t nht nh p ng c yu cu v cng ngh hoc v s vn u t ti thiu mi c th u t kinh doanh c hiu qu. Nhng iu kin v cng ngh, v vn ti thiu loi b dn nhng ngi khng kh nng, dn n vic ch c mt nh u t no c th p ng c nhng iu kin v th trng trao cho ngi iu kin v tr c quyn. Trong i sng kinh t hin i, c th tm thy nhng ngnh c cc yu cu cng ngh cao v vn ln nh ch to my bay, du lch khng gian. - c quyn hnh thnh t s tn ti ca cc ro cn trn th trng (barrier). Cc ro cn bao gm s bo h ca Nh nc (bao gm bo h bng cc quyt nh hnh chnh cho cc doanh nghip Nh nc v bo h cc i tng thuc s hu cng nghip); s trung thnh ca khch hng; ro cn do li th chi ph tuyt i ca doanh nghip ang tn ti, lm cn tr s gia nhp th trng ca cc nh kinh doanh mi, t cng c v bo v v tr c quyn ca doanh nghip hin ang tn ti; - c quyn do s tch t tp trung kinh t. Tp trung kinh t din ra thng qua vic sp nhp, hp nht hoc mua li, lin doanh v nhng hnh thc khc (v d nh vic kim nhim v tr lnh o trong nhiu doanh nghip), vic mua li doanh nghip c th hiu l mua li ton b mt doanh nghip hoc mua mt lng ng k c phiu ca doanh nghip khc c th kim sot n. S tn ti ca doanh nghip c quyn c kh nng tp trung mi ngun lc th trng u t hoc pht trin nghin cu cng ngh, trin khai thc hin nhng d p u t i hi vn ln. Rt nhiu thnh tu kinh t v khoa hc k thut ca nhn loi trong th k XXI c thc hin di s ti tr ca cc doanh nghip hoc cc tp on c quyn.(15)

David W. Pearce, sd, tr 682

22

Tuy nhin, s xut hin ca c quyn trong i sng kinh t s trit tiu cnh tranh, c th gy ra nhng thit hi kh lng trc nh: - Ngi tiu dng rt d b bc lt bi vic doanh nghip c quyn t ra cc mc gi phi cnh tranh (cn gi l mc gi bc lt); - c quyn c th l nguyn nhn gy ra lng ph cho x hi bng cc chi ph m doanh nghip b ra cng c hoc duy tr c quyn bng mi gi; - c quyn c th bp mo chi ph sn xut. Doanh nghip c quyn t chu sc p cnh tranh so vi cc doanh nghip cnh tranh. Do nn sc p gim chi ph i vi doanh nghip c quyn cng thp hn nhiu so vi doanh nghip phi tn ti trong mi trng cnh tranh. Vi cng mt loi hng ho sn xut v cng mt lng hng ho cung cp cho ngi tiu dng, doanh nghip c quyn thng c chi ph cao hn so vi doanh nghip hot ng trong th trng cnh tranh; - c quyn to ra sc cho bn thn doanh nghip c quyn. V khng phi chu cc sc p t cnh tranh, nn cc doanh nghip c quyn khng c ng lc ci tin k thut, ct gim chi ph v u t pht trin cng ngh c bao bc bi hiu qu kinh t khng t kh nng kinh doanh m t v tr c quyn c th khin cho doanh nghip t bng lng vi nhng g h ang c. Nhng iu ni trn to ra sc nht nh cho doanh nghip. Nhng din bin xy ra i vi cc doanh nghip c quyn ca Vit Nam trong nhiu ngnh l v d in hnh. 2.3. Cnh tranh lnh mnh, cnh tranh khng lnh mnh v hn ch cnh tranh Da vo tnh lnh mnh v s tc ng ca hnh vi i vi th trng, cc hnh vi cnh tranh c chia lm 3 loi l cnh tranh lnh mnh, cnh tranh khng lnh mnh v hn ch cnh tranh. a. Hnh vi cnh tranh lnh mnh Theo cun Blacks Law Dictionary, cnh tranh lnh mnh c nh ngha l hnh thc cnh tranh cng khai, cng bng v ngay thng gia cc i th cnh tranh trong kinh doanh16. Lun l c mun ca cc doanh nghip c thi kinh doanh t t, ca nhng nh qun l kinh t, cnh tranh lnh mnh em li hiu qu ti u cho ngi tiu dng. Nui nng v t v cc nt p truyn thng vn hin vi nghn nm, nn kinh t la nc ca ngi Vit Nam cng phn nh nhng quan nim v cnh tranh lnh mnh trong hot ng giao lu thng mi. Nhng cu thnh ng bun c bn, bn c phng, s hnh thnh cc trung tm thng mi ln nh nht kinh k, nh ph hin cho thy cc thng nhn Vit Nam c thi quen yu mn s lnh mnh ca cnh tranh. Hin nay, l khi nim ch c ngha v mt l thuyt, cnh tranh lnh mnh khng phi l khi nim lut nh cho d bt c o lut cnh tranh no cng u hng n xy dng v hon thin mt th trng cnh tranh lnh mnh. Trong khoa hc php l, ngi ta cng cha c c bt c khi nim no v cnh tranh lnh mnh lm va lng tt c nhng nh khoa hc. Tuy nhin, cc nh khoa hc cng c mt s thng(16)

Bryan A.Garner, sd, tr 279.

23

nht khi a ra nhng c trng ca cnh tranh lnh mnh nh sau: - Cnh tranh bng tim nng vn c ca doanh nghip; - C mc ch thu ht khch hng; - Khng tri php lut v tp qun kinh doanh lnh mnh17. Cnh tranh lnh mnh em li cho ngi tiu dng cht lng sn phm ngy cng cao, s a dng sn phm theo nhu cu, gi c hp l; em li cho i sng kinh t x hi nhng thnh tu pht trin ca khoa hc k thut, s hp l trong vic s dng cc ngun lc kinh t nh: vn, lao ng, nguyn liu. i vi doanh nghip, cnh tranh lnh mnh s l trng ti cng bng la chn nhng nh kinh doanh c nng lc, bn lnh tn ti v kinh doanh hiu qu. b. Hnh vi cnh tranh khng lnh mnh iu 10 Bis Cng c Paris v bo h quyn s hu cng nghip quy nh: bt c hnh vi cnh tranh no tri vi cc hot ng thc tin, khng trung thc trong lnh vc cng nghip v thng mi u b coi l hnh vi cnh tranh khng lnh mnh. Do ra i t bn tnh hm li v ganh ua ca con ngi trong kinh doanh, cnh tranh lun c tnh hai mt. Di gc tch cc, cnh tranh em li cc li ch cho x hi, cho ngi tiu dng, cho doanh nghip. Song, chng mc no , khi nhu cu li nhun thc gic v cm d con ngi n vi nhng th on thi qu trong cnh tranh, th cc hnh vi cnh tranh y tr thnh ni m nh v c th gy ra nhiu hu qu bt li cho s pht trin, xm hi li ch chnh ng ca cc doanh nghip khc, ca ngi tiu dng. L thuyt cnh tranh gi l nhng hnh vi cnh tranh khng lnh mnh. Mc d c nhiu c gng, song php lut cc nc u khng th a ra c khi nim cnh tranh khng lnh mnh c th bao qut c mi biu hin trn thc t. V vy, nu c a ra khi nim cnh tranh khng lnh mnh, php lut ca cc nc cng phi km theo cc quy nh lit k tng hnh vi c th. L gii v iu ny, Ph Gio s Nguyn Nh Pht cho rng sc sng to bt tn ca cc nh kinh doanh lm cho phm vi ca hnh vi khng lnh mnh lun thay i bng s xut hin ca nhng th on bt chnh mi. Do , php lut vi tnh n nh tng i s mau tr thnh li thi trc thc t sinh ng ca th trng. Vi nhng l do , l thuyt v cnh tranh v php lut cnh tranh cho d c nhng cch thc tip cn c khc nhau, nhng h u c s thng nht v nhng cn c nhn dng cnh tranh khng lnh mnh. Theo , cnh tranh khng lnh mnh l hnh vi: - Nhm mc ch cnh tranh pht sinh trong kinh doanh; - Tri vi php lut cnh tranh hoc tp qun kinh doanh thng thng; - Gy thit hi cho i th hoc cho khch hng. c. Hnh vi hn ch cnh tranh Nu nh s bt thnh trong vic xy dng m hnh cnh tranh t do ch ra cho(17)

PGS. Nguyn Nh Pht Ths. Bi Nguyn Khnh, sd.

24

con ngi nhn bit c cc hnh vi cnh tranh khng lnh mnh, th nhng th on lng on th trng ca cc tp on kinh t t bn c quyn Hoa K vo cui th k XIX cnh bo cho con ngi v nguy c e da cnh tranh ca quyn lc th trng. Ban u, cc hnh vi lng on th trng gy hu qu xu n tnh hnh kinh t - x hi c coi l mt dng ca cnh tranh khng lnh mnh. Cho n nay, cc nh khoa hc tch nhm hnh vi hn ch cnh tranh ra khi khi nim cnh tranh khng lnh mnh do nhng thit hi m hnh vi ny xm hi v nhng biu hin khch quan ca chng. Mc d c thc hin t cc doanh nghip u mang bn cht bt chnh v c kh nng gy thit hi cho th trng hoc cho ch th khc, gia hnh vi hn ch cnh tranh v hnh vi cnh tranh khng lnh mnh c nhng khc bit c bn, theo , hnh vi hn ch cnh tranh lun hng n vic hnh thnh mt sc mnh th trng hoc tn dng sc mnh th trng lm cho tnh trng cnh tranh trn th trng b bin dng. C hai ni dung cn phi xc nh i vi hnh vi hn ch cnh tranh l: Th nht, ch th thc hin hnh vi c th l mt doanh nghip hoc mt nhm doanh nghip, cc doanh nghip ny hoc l c sc mnh th trng, hoc hng n vic hnh thnh nn sc mnh th trng bng cch tha thun hoc tp trung kinh t; Th hai, cc hnh vi c thc hin nhm mc tiu lm bin dng cnh tranh, s bin dng ca cnh tranh c th l lm thay i cu trc th trng, thay i tng quan cnh tranh gia cc doanh nghip, loi b i th, ngn cn i th tim nng lm gim i sc p cnh tranh hin c hoc s c, bc lt khch hng. Thng thng, hnh vi hn ch cnh tranh bao gm ba dng hnh vi l tha thun hn ch cnh tranh, lm dng v tr thng lnh hoc c quyn hn ch cnh tranh v tp trung kinh t. Nh vy, so vi hnh vi cnh tranh khng lnh mnh, th cc hnh vi hn ch cnh tranh c kh nng gy thit hi cao hn. ng thi do s xut hin ca quyn lc th trng nn cc bin php trng pht mang tnh dn s nh bi thng thit hai hay ci chnh cng khai s khng th pht huy hiu qu mt cch ti u. V l , cng quyn thng khng th s dng cng mt loi bin php trng pht ging nhau p dng cho c hai loi hnh vi trn.

3Khi nim chnh sch cnh tranh3.1. Yu cu iu tit ca Nh nc i vi cnh tranh Vai tr iu tit ca Nh nc i vi cnh tranh l kt qu ca s nhn thc i vi th trng v i vi cnh tranh. Mc d ngay t nhng ngy u khai sinh ra m hnh cnh tranh t do, nh kinh t hc li lc Adam Smith t vai tr ca Nh nc trong

25

mi quan h vi cnh tranh nh mt con ch canh ca (watch dog) cho th trng bng chc nng chng ngoi xm, m bo trt t x hi v cng bng trong li ch. Nhng sau , s ln ngi ca bn tay v hnh xo m nhng cnh bo ca ng i vi nhng bin dng ca th trng. V th vai tr ca Nh nc tr nn m nht i vi cnh tranh. Cho n nay, khi nhn thc v tnh hai mt ca cnh tranh khng cn nm trong cc l thuyt kinh t kinh in hay hin i m c kim chng bi thc t th trng th yu cu iu tit ca Nh nc li cng tr nn bc thit. Di gc l lun lut hc, vai tr iu tit ca Nh nc i vi cnh tranh c xc lp da trn cc quan im c bn sau y: Th nht, quan im v gii hn ca s t do. Ngay t thi c i, nh trit gia Hecralit tuyn b ta s gii phng cc ngi bng php lut. T tng v s t do khng ng ngha vi t do v chnh ph c xy dng v hon thin cng vi nhng u tranh ca loi ngi cho mt x hi cng bng v tt p hn. Theo , mi s t do qu trn v khng trt t u to ra nguy c tiu dit t do. Bi hnh vi t do qu trn ca mt ngi c th xm hi t do ca ngi khc v cui cng c hai u b mt t do. Kinh t th trng i hi phi c s tn ti ca t do, c nh th cc ngun lc th trng mi c th vn hnh tt v em li hiu qu cho s pht trin. Nhn thc v s t do lun gn lin vi nhu cu phi gt b cc biu hin nhn danh t do hy hoi s t do. S xut hin ca Nh nc v php lut s gii phng mi s kim to ca cc biu hin bt chnh i vi t do ca nhng ngi ang b xm hi. Th hai, khi ng ngoi i sng th trng, cc Nh nc t sn nhn thy c s bt lc ca bn tay v hnh trc nhng th on bt tn v bt chnh do con ngi thc hin ginh git li ch kinh t trong cnh tranh. L thuyt v kh nng iu tit th trng ca bn tay v hnh dng nh ch em li hiu qu ti u cho th trng khi cc quan h m quyn lc ca bn tay v hnh iu kin hon ton lnh mnh, khi cc nh kinh doanh l nhng chnh nhn qun t th cc quy lut ca th trng mi c th pht huy tc dng. Bn tay v hnh ca th trng ch c th thng cho ngi gii giang v tc i li ch ca ngi yu km trong kinh doanh, m khng th trng pht nhng nh kinh doanh c cc toan tnh khng lnh mnh. Cc cuc khng hong kinh t do nhng tp on c quyn vo cui th k 19, nhng yu sch i c bi thng do b chi xu ca cc doanh nghip, v.v cnh tnh cc Nh nc t sn, buc h phi xut hin vi bn tay hu hnh ca quyn lc cng duy tr trt t trong cnh tranh v bo v nhng li ch hp php ca doanh nghip. Th ba, tha nhn vai tr iu tit ca Nh nc nhng khng ph nhn gi tr ca bn tay v hnh m Adam Smith a ra cch y vi th k. Vai tr iu tit c gii hn ca Nh nc l s h tr t pha cng quyn cho bn tay v hnh ca th trng. Mi biu hin khng lnh mnh khng th b loi b bng quyn lc ca bn tay v hnh s b iu tit bi cc thit ch quyn lc ca bn tay hu hnh ca Nh nc. Ni vn v hn, cn phi c ci bt tay gia quyn lc th trng

26

v cng quyn trong vic iu tit cc quan h cnh tranh trn th trng. C ngha l, s can thip ca Nh nc lun phi tn trng cc quy lut chung vn c ca nn kinh t, trnh gy nguy c e da n s t do kinh doanh ca doanh nghip. V vy, trnh iu tit ca Nh nc i vi cnh tranh ph thuc vo s kho lo trong vic xc nh mc v s tinh t ca cc phng php iu tit m Nh nc s dng tc ng n cc quan h th trng. Cho n nay, tt c cc quc gia tha nhn v thc thi nn kinh t th trng u tha nhn vai tr iu tit ca Nh nc i vi cnh tranh. Trong cc l thuyt kinh t hin i hay nhng nh ch thuyt lm mi li cc l thuyt kinh t c in cng khng nh s tt yu v vai tr khng th thiu ca Nh nc trong i sng kinh doanh. S khc nhau ch l nhng nguyn tc c t ra trong vic cn nhc mc can thip ca cng quyn i vi th trng cnh tranh. Lch s pht trin ca lut cnh tranh trong gn hai th k qua cho thy nhng thay i theo chiu hng tch cc ca thc php l trong quan nim v phng cch iu tit th trng ca Nh nc hin i. Cc bin php m Nh nc s dng iu tit cnh tranh gi chung l chnh sch cnh tranh. 3.2. Khi nim chnh sch cnh tranh Chnh sch cnh tranh bao gm tt c cc bin php ca Nh nc nhm duy tr cnh tranh, mt mt ch ng to ra cc tin cho cnh tranh, m ca th trng, loi b cc barrier cn tr xm nhp th trng, mt khc thc thi cc bin php chng li cc chin lc hn ch cnh tranh ca cc doanh nghip18. Khi nim chnh sch cnh tranh theo cch hiu ny bao gm c php lut, c ch bo m thc hin, cng nh nhng bin php kinh t kch thch cnh tranh trn th trng. C mt cch hiu chnh sch cnh tranh theo ngha hp, theo n bao gm cc quy tc v quy nh nhm thc y cnh tranh trong mt nn kinh t quc dn, mt phn thng qua vic phn b c hiu qu hn ngun ti nguyn19. Vi cch hiu ny, php lut cnh tranh l ni dung c bn ca chnh sch cnh tranh. N bao gm cc quy nh chng cc hnh vi cnh tranh khng lnh mnh v nhng bin php chng cc hnh vi hn ch cnh tranh. Trong phm vi ca ni dung ny, chnh sch cnh tranh c gii thiu theo ngha rng, bao gm tng hp cc bin php xy dng mi trng cnh tranh trong i sng kinh t, cc bin php duy tr trt t cnh tranh lnh mnh, bo v li ch chnh ng ca doanh nghip v ngi tiu dng. Trong , ni dung quan trng ca php lut cnh tranh vi hai b phn cu thnh c bn l php lut chng cc hnh vi cnh tranh khng lnh mnh v php lut chng cc hnh vi hn ch cnh tranh. Theo ngha rng, chnh sch cnh tranh c xy dng da trn nhng c s khc nhau sau y: Mt, ch trng pht trin kinh t ca quc gia; , tnh hnh thc t ca i sng kinh t v tng quan cnh tranh gia cc thnh phn kinh t chnh trn th trng;L Vit Thi, Chnh sch cnh tranh mt cng c cn thit trong nn kinh t th trng trong Tp ch nghin cu kinh t s 221/1996, tr 28. (19) Walter Goode, T in chnh sch thng mi quc t (sch dch, NXB thng k, 1997), tr 58.(18)

27

Ba, xu th kinh t quc t hin i; Bn, tp qun kinh doanh truyn thng ca quc gia. iu lm cho chnh sch cnh tranh ca cc nc lun c nhng nt c th khc nhau. Thm ch ngay trong mt quc gia, chnh sch cnh tranh c nhim v v ni dung c thay i theo tng thi k. C th thy c nhng vn ni trn bng vic kho cu chnh sch cnh tranh ca mt s quc gia in hnh. Chnh ph Hoa K vi ch trng tha nhn t do cnh tranh, ngn nga s hnh thnh c quyn v lm dng sc mnh c quyn xm hi li ch ca cc ch th khc nn chnh sch cnh tranh ca nc ny bao gm lut chng c quyn, cc chnh sch kinh t khc (chnh sch thu, chnh sch bo h v h tr ti chnh, nghin cu, trin khai) thc y v bo v cnh tranh trn th trng. Trong khi , Vit Nam li ch trng xy dng th trng theo nh hng x hi ch ngha trong thnh phn kinh t quc doanh vi s hin hu ca cc doanh nghip Nh nc ng vai tr ch o. Do , chng ta xc nh s cn thit i vi c quyn ca doanh nghip Nh nc trong cc lnh vc thit yu, duy tr mt th trng cnh tranh c mc . Bn cnh , trong thc thi php lut cn tn ti nhiu s bt bnh ng gia cc doanh nghip thuc nhng thnh phn kinh t khc nhau, lm cho chnh sch cnh tranh ca Vit Nam s c nhiu ni dung c bit. Ti Nht Bn, yu t truyn thng trong tp qun kinh doanh c nh hng ln n chnh sch cnh tranh. Vn ho ca ngi Nht ng h cc doanh nghip tha thun vi nhau, thng nht hnh ng v chp nhn hn ch cnh tranh cho d gi th trng cao v mc ch n nh. Mt khc, sau chin tranh, th trng Nht bn cha tha nhn v ph bin quan nim cnh tranh vi ngha l s ganh ua t pht. H cho rng, cnh tranh l mt hnh thc qun l ca Nh nc, ch khng phi l mt nguyn tc t chc ca nn kinh t. V th chnh sch cnh tranh phi tp trung vo vic Chnh ph qun l cho c nhng ri ro v hn ch cnh tranh qu mc, Chnh ph phi kim sot s gia nhp th trng ca doanh nghip xy dng cnh tranh bng cch xc nh v cn i quan h cung cu20. V vai tr ca chnh sch cnh tranh, ty thuc vo iu kin kinh t x hi, mi quc gia khc nhau s trao cho chnh sch cnh tranh nhng nhim v khc nhau.Vi s n nh v u t, v trnh cng ngh v nhp tng trng kinh t, chnh sch cnh tranh ca Hoa K tp trung vo cc nhim v tng phc li cho ngi tiu dng v bo v qu trnh cnh tranh, tng hiu qu kinh t. i vi Vit Nam, cng cuc i mi din ra xp x hai mi nm, tui i th trng cn qu non tr, cc thit ch ca th trng cha hnh thnh y v cha ng b. Do , chnh sch cnh tranh cn tp trung vo vic xy dng mt th trng cnh tranh thc s v hng ti vic hnh thnh dn cc thit ch cn thit duy tr v bo v mi trng cnh tranh lnh mnh. Cc nhim v ni bt trong qu trnh l thu ht u t hnh thnh th trng cnh tranh; phn b cc yu t sn xut mt cch ti u, chuyn ngun lc x hi t ni km hiu qu sang ni hiu qu hn; xy dng mi trng kinh doanh v cnh tranh bnh ng; iu chnh hnh vi cnh tranh ca ccVin nghin cu qun l kinh t TW, Cc vn php l v th ch v chnh sch cnh tranh v kim sot c quyn kinh doanh (NXB Giao thng vn ti, 2001), tr 376-377.(20)

28

doanh nghip; bo v ngi tiu dng. 3.3. Ni dung ca chnh sch cnh tranh Vi vai tr xy dng mi trng cnh tranh si ng, lnh mnh khuyn khch cnh tranh pht trin v bo v s lnh mnh ca th trng, chnh sch cnh tranh lun bao gm cc nhm ni dung sau y: a. To lp v thc y cc c hi bnh ng v khng phn bit i x trong cnh tranh ca cc t chc, c nhn kinh doanh - Xa b cc phn bit i x v mt php l gia cc doanh nghip thuc mi thnh phn kinh t: - Xa b c ch hai gi gia doanh nghip trong nc v doanh nghip c vn u t nc ngoi; - Xa b u i thu v ti chnh doanh nghip (xy dng ngh nh chung v thu thu nhp doanh nghip, xa b mc hn ch chi ph qung co ca doanh nghip trong nc); - y mnh cng tc c phn ha doanh nghip Nh nc; - a cnh tranh vo nhng lnh vc thuc c quyn Nh nc (lnh vc in, lnh vc hng khng, lnh vc vin thng); - Minh bch ha hot ng ca c quan Nh nc cc cp ngn cn cc hnh vi can thip vo mi trng cnh tranh t cc c quan Nh nc; - y mnh hi nhp kinh t quc t. b. Bo v v khuyn khch cnh tranh lnh mnh - Xa b cc tr cp ca Nh nc vi doanh nghip, tch h tr tn dng thng mi ra khi h tr mang tnh chnh sch (thnh lp Ngn hng chnh sch chuyn cho vay xa i gim ngho); - T chc nhiu gii thng tn vinh doanh nghip hot ng tt (Sao , Sao vng t Vit); - Ci cch hnh chnh trong vic ng k bo h i tng s hu cng nghip; - To nhiu knh doanh nghip khiu ni v th tc hnh chnh; - To nhiu din n doanh nghip ln ting ci thin mi trng cnh tranh (qua Phng Thng mi v Cng nghip, qua hip hi ngnh ngh); - Xy dng cc thit ch mi bo v cnh tranh trn cc th trng c th. c. Ngn chn cc hnh vi hn ch cnh tranh v cnh tranh khng lnh mnh trn th trng - Lut ho cc n lc chng li hnh vi hn ch cnh tranh v cnh tranh khng lnh mnh. - Ban hnh y cc ch ti x l cc hnh vi vi phm php lut; - Xy dng cc thit ch mi x l hnh vi hn ch cnh tranh.

29

d. Bo v quyn v li ch hp php ca Nh nc, ca doanh nghip v ca ngi tiu dng bao gm: - Xy dng cc cng c bo h mi c quc t chp nhn (chng bn ph gi, chng tr cp, t v); - Xy dng cc cng c qun l mi c quc t chp nhn (thu tuyt i, hn ngch thu quan, giy php xut nhp khu t ng); - Xy dng cc tiu ch min tr trong Lut Cnh tranh. 3.4. Chnh sch cnh tranh v vn t do ha thng mi Cc nh ch php l ca GATT v WTO sau ny hng n vic tp trung xy dng mt h thng kinh t quc t trn c s nn tng ca nguyn l thng mi t do. Mc ch ca thng mi t do l gim thiu n mc thp nht s can thip ca Nh nc vo cc dng chy thng mi xuyn bin gii nhm xy dng mt th trng chung lnh mnh v bnh ng. Xy dng v pht trin mt th trng thng nht khng ng ngha vi vic xo b nhng c th v li th thng mi ca cc quc gia. Ngc li, thng mi t do to c hi cho s lin kt kinh t gia cc quc gia bng vic tp trung pht huy nhng li th thng mi ca mi nc. Bi l, khng mt quc gia no c tt c cc iu kin ging nhau v thin nhin, kh hu v thm ch l tp qun kinh doanh. Nhng khc bit y khin cho mi quc gia c c mt li th nht nh so vi nhng nc khc. Thng mi t do s chuyn nhng li th ring y thnh nng sut ti a cho tt c cc th trng. iu ny ch c th c c khi mi ro cn thng mi c tho b hng ho v t bn c th c lu thng t do. xy dng mt th trng t do trn phm vi ton cu hoc khu vc, cc ngha v php l pht sinh i vi cc quc gia ch yu l xo b cc ro cn thu quan cng nh phi thu quan, nhm m bo cho hng ho v dch v ca thng mi t do c th t do di chuyn qua bin gii. Vic nhng ro cn thu quan ang c xo b n mc khng cn s khc bit gia hng ho ni a v hng nhp khu v cc yu t lin quan n chi ph vn chuyn v thng tin lin lc ngy cng gim dn dn n s gia tng cc cp thng mi cng nh s l thuc ln nhau gia th trng ca cc quc gia21. Ngoi ra, qu trnh t do ho kinh t din ra hiu qu v em li cho th trng ca cc quc gia ng lc pht trin mi i hi s m ca, lm sch th trng bng cc cng c chnh sch v php l ph hp. Ch khi no cc phn th trng mi nc thc s lnh mnh th th trng chung c cu thnh t mi c th trnh c cc mm mng e do n s pht trin. V vn ny, c hai ni dung cn lm r nh sau: Th nht, s thc y ca li nhun v s bo h ca chnh sch t do ho thng mi l mm mng ny sinh cc toan tnh khng lnh mnh trn th trng, bao gm nhng hnh vi phn cnh tranh ca cc doanh nghip, nhng tnh ton lm dng v tr c quyn ca cc th lc ti chnh ln v s lin kt ca cc nhm doanh nghip hng thit lp mt sc mnh chung chi phi th trng. S tn ti v pht trin ca nhng hnh vi ni trn s lm gia tng nguy c e do n qu trnh hnh thnh th trng t do bi khng c bt c nh u t t t no liNguyn Ngc Sn, Php lut chng bn ph gi hng nhp khu ti Vit nam - nhng vn l lun v thc tin (NXB T php, 2005).(21)

30

mun ng tin ca mnh mo him trong mi trng kinh doanh b vn c v khng cng bng. Khi , cc li ch c th c c t qu trnh t do ho thng mi c th b v hiu nu php lut v cc chnh sch cnh tranh khng th bao trm ton b nn kinh t hoc tnh kh thi b hn ch. Mt khc, vi vai tr l c ch thit lp, duy tr v bo h cnh tranh, chnh sch cnh tranh gp phn thc y s hnh thnh cc quan h th trng cho i sng kinh t, hnh thnh c ch t iu chnh ca th trng l nhng thit ch c bn ca qu trnh t do ho thng mi. Ngoi ra, s xut hin cc th lc kinh t quc t vi tim lc ti chnh khng l v dy dn kinh nghim thng trng lun l mi lo ngi cho cc nc ang pht trin v nhu cu xy dng mt nn kinh t t ch, i hi cc quc gia ny phi thit k mt chnh sch cnh tranh hp l, mnh v khn kho i ph vi cc th on khng t t li dng s t do ho gia nhp hng chim lnh v chi phi th trng ca mnh. Nu cc chnh sch kinh t ni chung v chnh sch cnh tranh ni ring khng mnh th qu trnh hi nhp kinh t s ch l qu trnh mt chiu m thi. Ta n ti cao Hoa K nh gi, chnh sch cnh tranh, cc cng c iu tit cnh tranh nh l cng c bo tr cho qu trnh t do ho thng mi, v o Lut Sherman nh l mt iu l ton din cho thng mi t do nhm mc ch bo m cnh tranh t do v khng gy cn tr. Th hai, khi thc thi chnh sch thng mi t do v chnh sch cnh tranh cc nc lun phi m bo s h tr hi ho gia hai cng c ny, theo , vi ni dung l mt h thng hon chnh bao gm lut l, quy nh, hip nh quc t v cc quan im m phn c Chnh ph thng qua t c m ca th trng hp php, chnh sch thng mi t do s l c s hnh thnh mt mi trng cnh tranh sinh ng. Ngc li, vi vai tr duy tr v m bo s lnh mnh ca th trng, chnh sch cnh tranh s bo h cho qu trnh t do v bo v t do thng mi.

II. VAI TR, MC TIU CA LUT CNH TRANH

1Vai tr ca php lut cnh tranh1.1. To lp mi trng kinh doanh v cnh tranh bnh ng, t do C s php l quan trng to iu kin v bo m cho cnh tranh tn ti l cc quy nh v t do kinh doanh v quyn c tn ti bnh ng ca cc doanh nghip. Ch khi no c t do gia nhp th trng, t do giao kt v bo m quyn s hu th lc cc ch th tham gia th trng mi c nng lc quyt nh phng thc kinh doanh. Lc , cnh tranh mi c t tn ti v pht huy tc dng.

31

Vi t cch l lnh vc php lut c th ca nn kinh t th trng, php lut cnh tranh bo v cnh tranh bng cch chng li cc hnh vi cnh tranh khng lnh mnh v loi b mi hn ch cnh tranh trn th trng. Vai tr bo v th trng lnh mnh ca php lut c thc hin theo c ch sau y: - Trong th trng t do v lnh mnh, cc doanh nghip t quyt nh vic cung cp hng ho v dch v m khng chu bt c s chi phi no t pha Nh nc v cc doanh nghip khc. Ngi tiu dng mua nhng hng ho m h cn. Th trng a cc doanh nghip v ngi tiu dng n vi nhau. C ch th trng trong gi c thay i theo s vn ng ca cung cu quyt nh hnh vi ca cc doanh nghip v nhu cu ca ngi tiu dng. - Trong c ch th trng, cc doanh nghip gia nhp th trng theo mun, tn ti bng vic to ra li nhun, v phi cnh tranh nhau. Kt qu l, trong khi khi mt vi doanh nghip thnh cng th s c nhng doanh nghip phi gnh chu tn tht, thm ch l phi ri b th trng. y l quy tc t chu trch nhim ca cc doanh nghip v c tun th theo cc nguyn tc ca th trng. Tuy nhin, thc t th trng lun ny sinh nhng biu hin tiu cc t cnh tranh. Do nhng thi thc t nhu cu tm kim li nhun, bng nhng toan tnh khng ph hp vi truyn thng kinh doanh lnh mnh, nhng biu hin tiu cc xm hi trt t kinh doanh, e da hoc xm hi trc tip n li ch ca i th cnh tranh hoc ca ngi tiu dng. Cc hnh vi hn ch cnh tranh trc tip xm hi trt t kinh t, hy hoi cnh tranh v xm phm quyn t do kinh doanh lnh mnh ca cc doanh nghip khc. S hn lon ca th trng t nhng hnh vi bt chnh trong cnh tranh buc php lut v Nh nc vo cuc xp xp li trt t th trng cho ph hp vi nhng nguyn tc vn c ca n. S can thip ca Nh nc bng vic iu tit cnh tranh to ra chnh sch cnh tranh, thng qua vic xy dng php lut cnh tranh. - Php lut m bo loi tr nhng hnh vi phn cnh tranh trong vic ua tranh ginh li nhun trn th trng. T , bo v quyn t do kinh doanh ca cc thnh vin th trng, bo v mi trng cnh tranh, bo v s lnh mnh ca quan h th trng. 1.2. Bo v quyn li ca cc doanh nghip Vic cc doanh nghip chu s iu chnh ca php lut cnh tranh thng gy ra s hiu lm l lut cnh tranh ch em li li ch cho cng ng, cho ngi tiu dng m khng em li li ch cho cc doanh nghip. Tuy nhin, vic xo b mi kim ch khng ph hp i vi hot ng kinh doanh, php lut cnh tranh c mc ch m bo cho cc doanh nghip hot ng kinh doanh t do trn mt th trng t do. Vi mc ch bt chnh v vi nhng th php khng ng hong, tt c cc hnh vi bt chnh trong cnh tranh u l nhng bin tng ca cnh tranh, li dng t do xm hi n trt t cnh tranh trn th trng. Lc ny, cn c s hin din ca php lut cnh tranh lp li trt t th trng, gii phng cc doanh nghip khc ra khi s kim ta ca nhng biu hin khng lnh mnh. Mt khc, vi t cch l ni dung quan trng trong chnh sch cnh tranh, php

32

lut cnh tranh ngn chn cc doanh nghip thu li nhun bng vic thc hin hnh vi cnh tranh khng lnh mnh, nng cao nhn thc ca x hi v truyn thng kinh doanh bun c bn, bn c phng, khch l s nng ng, t ch, bo v quyn li chnh ng ca cc doanh nghip. 1.3. Bo v quyn li ca ngi tiu dng Trn th trng, nhu cu ca ngi tiu dng v kh nng ca cc doanh nghip cng nhau gii quyt ba vn c bn: sn xut ci g? sn xut cho ai? v sn xut nh th no?. Ging nh vic b phiu ca c tri trong cc cuc bu c, hnh vi la chn hng ho v dch v c cht lng, ph hp vi nhu cu v ti tin ca ngi tiu dng l nhng hng dn quan trng lin quan n hot ng kinh doanh cho cc doanh nghip. Quyn b phiu v la chn c gi l quyn ti cao, quyt nh v tr trung tm ca ngi tiu dng trn th trng m bt k doanh nghip no mun tn ti u phi cung phng. c th tn ti, cc doanh nghip lun tm mi phng cch v mi th on li ko khch hng mua sn phm ca mnh. Trn thc t, c nhiu trng hp, hnh vi ca doanh nghip cn l s xm phm, bc lt khch hng, th hin qua nhng ni dung sau y: - Trong quan h gia nh sn xut hoc cung ng sn phm v ngi tiu dng, th ngi tiu dng lun v tr bt li. Tuy l mc tiu hng n ca quan h th trng, l nh hng c bn cho hot ng sn xut v cung ng ca doanh nghip, nhu cu ca ngi tiu dng b khng ch bi kh nng p ng v chu s kim sot t cc doanh nghip. Cc nh sn xut v phn phi thng hiu bit v hng ho v dch v ca h hn ngi tiu dng. Cng vi s tin b ca khoa hc k thut, hng ho v dch v ngy cng a dng, phong ph p ng nhu cu tiu dng cho x hi hin i. C nhng trng hp, li dng s thiu hiu bit ca ngi tiu dng m cc doanh nghip cung cp cc hng ho km cht lng. Khi pht hin, ngi tiu dng khng th khiu ni hay kin tng v giao dch hnh thnh hon ton t nguyn. - Di gc php lut, cc giao dch gia ngi tiu dng v doanh nghip l kt qa ca nhng tha thun t nguyn. Ngi tiu dng c quyn t do la chn hng ho, la chn, thit lp giao dch vi ngi cung cp. Nhng tho thun hnh thnh v c hiu lc thi hnh lm cho ngi mua phi t hi lng vi nhng g mnh la chn. C nhiu trng hp vic thiu nhng thng tin v hng ho, s thuyt phc t nhng nh cung cp v nhng th on gian di, che lp nhng khim khuyt trong vic cung ng v trong tnh nng, kt cu ca sn phm dn n vic hnh thnh tha thun. Vic giao dch ca ngi tiu dng vi doanh nghip v hnh thc c hnh thnh theo s la chn v t nguyn ca ngi tiu dng. V th, nguyn tc trung thc trong kh c ca dn lut dng nh ch cn mang tnh hnh thc m khng th dng lm cn c php l bo v quyn li ca ngi b lng gt. Lc ny, s trung thc trong cnh tranh vi nhng thit ch cm on ca php lut cnh tranh nhm bo v s trung thc ca th trng v li ch ca ngi tiu dng.

33

- Cnh tranh vn l s ganh ua ly lng khch hng. Nhng hn ch t kh nng nhn bit tnh trung thc ca hnh vi kinh doanh, s pht trin khng ngng ca t duy sng to trong th php kinh doanh lm cho ngi tiu dng t v tr trung tm ca th trng thng c i tu bay giy bng cc khu hiu hoc th on tinh vi suy tn h ln vai tr ca thng . n khi thng tr v vi i sng thc mi hiu l b mc la. Cc hnh vi ngy cng a dng t nhng trng by, qung co sai s tht cho n nhng li ha thng gian di... Nhng hnh vi bt chnh ny nh hng n s la chn ca ngi tiu dng v xm hi n li ch ca nhng doanh nghip lm n chn chnh. - Khi cnh tranh gia cc doanh nghip b trit tiu bng nhng th on khng lnh mnh hoc bng s tch t, tp trung tt yu ca th trng, dng nh quyn la chn ca ngi tiu dng - quyn ti cao trn th trng b xm phm. H khng cn kh nng la chn v ch c mt loi sn phm do mt hoc mt nhm doanh nghip cung cp. Lc ny, quyn c p ng nhu cu ca ngi tiu dng, li ch chung ca x hi s b hn ch, b xm phm nghim trng v nhng li ch x hi s tr thnh siu li nhun cho doanh nghip c quyn. T , mt trong nhng vai tr ca php lut cnh tranh l bo v ngi tiu dng. Vai tr ny c th hin qua cc ni dung nh bo v ngi tiu dng trc nhng hp ng khng trung thc v khng cng bng theo hng phi sa i li cc iu khan khng cng bng; t ra cc quy nh trong vic m bo thng tin v sn phm, kim sot hot ng qung co, khuyn mi v ngn cm cc biu hin bt chnh trong cc lnh vc ny; quy nh trch nhim i vi nhng vi phm c th e da n quyn li ca ngi tiu dng. 1.4. Thc y tin trnh ton cu ho din ra nhanh chng v c hiu qu Qu trnh ton cu ha kinh t vi s ra i ca nhiu t chc kinh t quc t thc y s hnh thnh nn nhiu vng th trng khu vc v th gii rng ln thng qua vic xa b cc ro cn thu quan v phi thu quan. Quan h thng mi quc t c biu hin thng qua s dch chuyn cc ngun u t t bn v cc gi tr thng mi di hnh thc hng ho hoc dch v gia th trng ca cc nc vi nhau da trn quy ch ti hu quc (MFN) v quy ch i ng quc gia (NT). Hai quy ch ny m bo cho nguyn tc t do v bnh ng thc s pht huy c hiu qu trong thng mi quc t cng nh bo m cho hng ho c lu thng mt cch t do trn tinh thn khng phn bit i x. Mt khi s t do c cao nh l nguyn l bt kh xm phm vi s gic gi ca quy lut gi tr v bn tnh ca con ngi s xut hin nhng hnh vi cnh tranh t pht c thin hng thi qu, cc oan trong thng mi quc t - y chnh l mt tri ca t do ha thng mi. Nguyn tc cnh tranh lc ny khng ch th hin s ganh ua gia cc nh sn xut hng ho hoc cung ng dch v, m cn th hin s i u gia hai th trng, hai khu vc kinh t. Trong quan h thng mi quc t, nhng th lc kinh t quc t hay dng th on lm dng th mnh ti chnh chim ot v thao tng th trng ca nhng nc ang pht trin,

34

nhng nc c trnh pht trin thp hn, bng hai th on ph bin sau y: - Cc tp on kinh t a quc gia vi tim lc ti chnh khng l, v ang dng sc mnh ti chnh chim ot dn th trng cc nc m h u t. - Hin tng cp ot vn lin doanh ang din ra ph bin th trng ca cc nc ang pht trin. Trong bi cnh ca ton cu ho kinh t, s dch chuyn vn u t qua li gia cc th trng l mt trong nhng ni dung c bn ca chnh sch hi nhp m cc nc, khng phn bit trnh pht trin, ang theo ui. Trong quan h v u t vn, s lin kt gia vn u t t nc ngoi v cc ngun vn ni a l tt yu, l hnh thc quan trng ca hot ng u t quc t. Bn cnh nhng tc ng tch cc ca xu th u t quc t i vi qu trnh xy dng nhng khu vc th trng chung, xut hin nhng biu hin tiu cc: lin kt vn ri sau dng vn lin doanh u t tm kim, m rng th trng. Trong thi gian m rng th trng c hin tng bo l n khi bn lin doanh ni a khng th kham ni l v kh nng ti chnh c hn, dn n vic bn nc ngoi thu tm ton b vn lin doanh bng cch mua li phn gi tr vn ca bn lin doanh ni a. Cc v vic lin quan n cc lin doanh Vit Nam chuyn thnh doanh nghip 100% vn nc ngoi l nhng th d v biu hin tiu cc trong u t quc t. Trong bi cnh , vi t cch l cng c php l c s dng loi b cc biu hin khng lnh mnh trn th trng quc gia, php lut cnh tranh c ngha quan trng trong vic bo v s lnh mnh v kh nng pht trin t thn ca nn kinh t ni a, thc y tin trnh ton cu ho din ra nhanh chng, hiu qu trn tinh thn pht trin li th so snh ca tng th trng thnh vin.

2Mc tiu ca Lut Cnh tranh2.1. Duy tr tnh cnh tranh trn th trng Xt theo ngha rng, Lut Cnh tranh ra i l bo v qu trnh cnh tranh trong nn kinh t th trng. Cc quy phm ca lut cnh tranh c mc tiu tm cch pht huy cnh tranh hiu qu v khng b bp mo trn th trng. iu ny khng c ngha l trong mt nn kinh t th trng, tt c cc ngnh kinh t u b th cho cnh tranh t do, khng kim sot. Cc nc, ty theo trnh pht trin c th m ca cho cnh tranh cc phm vi khc nhau. cc nc pht trin, cc lnh vc nh dch v y t hoc cung cp cc tin ch c bn nh giao thng cng cng, in, gas, nc,.. phi chu s kim sot ca Chnh ph. cc nc ang pht trin, phm vi cc lnh vc chu s can thip ca Chnh ph thng ln hn, v d nh hng khng, khai thc khong sn, Ngoi ra, cc nc c th c quan im khc nhau v phm vi tc ng ca cc yu t x hi i vi th trng t do. V d, Hoa K

35

v Lin minh chu u, ngnh nng nghip c bo h thng qua cc bin php tr cp, tr gi v quyn mua can thip iu tit th trng v nh vy cc nc ny, th trng nng nghip l mt th trng tng phn vi nhng g m mt th trng cnh tranh yu cu. T gc kinh t c th ni mc tiu duy nht ca lut cnh tranh l duy tr tnh cnh tranh trn th trng. Tuy nhin, v tr ca Lut Cnh trnh khng n gin ch c vy. Nhiu kin cho rng nn theo ui mt phm vi mc tiu rng ln hn. 2.2. Tng cng hiu qu ca nn kinh t a. Duy tr cnh tranh hiu qu Nhiu nh kinh t cho rng mc tiu chnh ca lut cnh tranh l thc y v duy tr mt qu trnh cnh tranh hiu qu, t t c cch thc phn b hiu qu hn cc ngun lc22. Cc nh kinh t i theo cch tip cn ny thuc trng phi kinh t hc cng nghip v c bit l kinh t hc phc li. Cc nh kinh t ny tm cch chng minh ti sao cnh tranh li c cho l lm ra li ch ln nht cho x hi v t c hiu qu. c th hiu nhng vn ny tt hn trc tin chng ta cng nhau nghin cu qua mt s khi nim c bn ca kinh t hc vi m. b. Cc thut ng kinh t c bn - ng cong ca cu v thng d ca ngi tiu dng Ngi tiu dng khng ng nht v vn ha tiu dng. H c nhng u tin khc nhau, c thu nhp khc nhau v kt qu l s sn sng tr nhng mc gi khc nhau cho mt hng ha c th. Mc gi ti a m mt ngi tiu dng sn sng tr cho mt hng ha l mc gi c cc ca anh ta. Khi ngi tiu dng mua s lng hng ha cng ln th anh ta s phi tr cng t cho cc n v sn phm mua thm. V l thuyt, cc nh cung cp c th p mi ngi tiu dng chp nhn mt mc gi khc nhau nhng trn thc t, iu ny thng khng kh thi. Do , nh cung cp phi xem xt mi quan h gia s sn sng tr gi ca ngi tiu dng v s lng hng ha s c mua trn th trng mt cch tng th. Nu ch c nhng ngi mua sn sng tr gi cao c cung cp, s lng hng ho c sn xut s t hn trong trng hp nu ngi mua l ngi tr gi thp hn c cung cp. Tri li, bn c s lng hng ha ln hn th mc gi bn cn phi gim ph hp vi ngi mua ch sn sng tr gi thp. Mi quan h gia gi bn v lng cung c th hin bi ng cong ca cu th trng. ng cong cu thng thng c xung hng cho xung t tri sang phi. Nu chng ta gi s rng gi th trng l 500 ng chng ta c th thy mt s ngi tiu dng s ch phi tr 500 ng cho mt hng ho m h c th tr mc gi cao hn th. iu ny dn n mt hin tng c kinh t hc gi l thng d ca ngi tiu dng v c ch ra bi vng gch cho th 1. l s khc nhau gia mc gi sn sng tr ca ngi mua v mc gi th trng23. - co dn ca cuJ. Vickers and D. Hay, The Economics of Market Dominance in D. Hay and J. Vickers (eds.), The Economics of Market Dominance (OUP 1987), tr 2. , (23) The concept of comsumer surplus was fist described by Alfred Marshall, Principles of Economics, (8th edn., Macmillan, 1920).(22)

36

S lng ti mt lng hng ho c yu cu s tng khi gi gim (v ngc li) s ph thuc vo th trng ang nghin cu v co gin ca cu i vi sn phm. co gin gi ca cu o tnh nhy cm ca s lng hng ho c yu cu cn c vo gi. Cu s c cho l khng co gin nu mt lng tng v gi dn n vic gim khng ng k v cu. V d, cu i vi du m l khng co gin v trong nhiu lnh vc s dng du m khng c sn phm thay th c th thc hin chc nng tng t. Tri li, cu l co gin nu mt s tng gi dn n gim ng k v cu. V d, cu i vi t 4 ch l co gin.

Gi

Thng d ngi tiu dng Gi cnh tranh

S lng

ng cong ca cu v thng d ca ngi tiu dng gc k thut, co gin gi ca cu l s thay i phn trm v s lng ca mt sn phm c yu cu chia cho nhng thay i phn trm tng ng trong gi ca n. Kt qu s l mt s m v s gim cu s c th hin di dng s m t im xut pht. Nu cu vi mt sn phm no gim 2 phn trm l kt qu ca vic tng gi 1 phn trm, s thay i ca cu s c th hin l -2 phn trm. co gin ca cu khi s l -2 chia cho 1 (lng tng gi), bng -224. in hnh, co gin gim theo chiu i xung ca ng cu, do mc gi cao hn cu co gin hn. L thuyt kinh t t ng phn cch gia cu co gin v cu khng co ginCc nh kinh t thng th hin con s ny m khng dng du m (bi v n lun lun m). S m cng ln th co gin cng ln, v d, co gin l - 5 s ln hn co gin l -1.(24)

37

mc -1. Cu l co gin mc thp hn hay ni cch khc l m hn mc -1. Cu khng co gin trong khong -1 v 0. Nhng c mt iu, trn th trng khi m cu khng co gin, s thiu ht hng ho s dn n mc gi cao hn. Mt v ma tht bt c th li tt hn cho ngi sn xut lng thc so vi mt v ma bi thu. C th l v sng mui m sn lng c ph ca Brazil vo nm 1995 b gim st nhng v cung gim nn c ph li c gi25. V tr ca mt doanh nghip n l trn th trng s khc vi v tr ca tt c cc nh sn xut trn th trng nh mt th thng nht. Nh trn ni, nhu cu xng l khng co gin nhng gi cho bt k nhn hng no cng co gin. Nu Petrolimex c tng gi xng nhng Petro Vietnam khng lm nh vy, cc li xe s tm n cy xng ca Petro Vietnam v mua xng y. Tuy nhin, nu tt c ngi bn xng cng nhau thng nht tng gi xng, lng xng c yu cu c l s khng thay i nhiu. - co gin cho ca cu co gin ca cu o mi quan h gia gi ca sn phm v cu i vi sn phm y cn co gin gi cho ca cu li o nhu cu i vi mt sn phm (A) tng bao nhiu khi gi ca mt sn phm khc (B) tng ln. N c o bng s thay i phn trm v s lng c yu cu i vi sn phm A chia cho s tng ln v phn trm trong gi ca B. co gin cho ca cu c ngha v cng quan trng trong vic xc nh th trng sn phm lin quan. co gin gi cho l dng nu tng gi sn phm B dn n s tng v cu i vi sn phm A v iu ny cho thy rng A v B l cc sn phm thay th c cho nhau. S thiu ht c ph Vit Nam, d rng dn ti vic tng gi c ph, khng khin cho ngi tiu dng ngng mua c ph v khng lm cho ngi tiu dng chuyn sang mua ch. iu ny ch ra rng ngi tiu dng khng coi ch l mt sn phm thay th cho c ph v rng nhu cu c ph l khng co gin. Mt im quan trng cn lu l vic khi xem xt hai sn phm c th c s co gin gi cho theo mt hng ny v khng theo hng khc. Mc d ngi ung c ph c th khng mua ch khi gi c ph tng, iu ny khng c ngha l ngi ung ch khng mun mua c ph nu c s tng gi tng t i vi ch. Nu cc sn phm l b sung cho nhau ch khng phi l thay th nhau th ch s co gin gi cho c th m ch khng phi lun dng. Nu gi xng tng, cu i vi t ng c ln dng nhiu gas c th gim xung. - Ti a ho li nhun Kinh t hc phc li gi nh rng cc cng ty s hnh x mt cch hp l v theo cch no c th ti a ho li nhun26 cn trn thc t cc cng ty c lun lun hnh x nh vy khng th phi xem xt thm.27 C th l, vi mt cng ty c v tr c quyn, ban gim c c th thch mt cuc sng yn n ti a ho li nhun. Nhng vi cc hon cnh khc th cha chc th. Ch c iu chc chn l mtD. Begg, S. Fischer, and R. Dornbusch, Economics (7th edn., McGraw-Hill, 2003), tr 46. Li nhun chnh l s chnh lch gia tng chi ph sn xut hng ho, cung cp dch v v doanh thu thu c t vic bn hng ho dch v.(25) (26)

38

cng ty s khng b thua l trong di hn v nu th n chc chn s b ph sn. Cn nu mt cng ty khng em li li cho cc c ng ca n s hp dn i vi mt k chuyn mua li v s d dng tr thnh nn nhn trong mt phi v mua li cng ty. - Tnh kinh t nh quy m Tnh kinh t nh quy m xy ra khi chi ph sn xut bnh qun mt hng ho gim xung nu hng ho c sn xut vi s lng ln. Nu mt nh my ch sn xut mt sn phm khi sn phm phi gnh chu ton b chi ph xy dng v vn hnh nh my. Tuy nhin, nu nh my sn xut 10.000 sn phm th chi ph s c chia u cho 10.000 ch khng phi chia cho 1. Tt nhin l, mt s chi ph (chi ph kh bin) c th tng ln cng vi sn xut (v d nh nng lng, lao ng d rng chng c th khng tng t l vi s n v sn phm tng thm). Tuy nhin, c mt s chi ph c th khng tng, v d nh i vi vic giao hng, ngi li xe ti s c tr tin nh c v xng s tn nh c khng cn bit l xe ti ch y hng hay ch ch mt na trng ti. Tnh kinh t nh quy m c kt qu trong trng hp t c hiu qu trong sn xut v sn lng tng ln28. Tuy nhin, chc chn s n mt im khi m chi ph bnh qun ngng gim v khng cn thu c tnh kinh t nh quy m na. im c gi l quy m hiu qu ti thiu (MES). MES c ngha c bit ln vi lut cnh tranh v n c tc dng rt ln trong vic xc nh cu trc th trng. Trng hp MES l rt ln trong tng quan vi th trng, nh vic mt nh sn xut phi cung cp mt s lng ln sn phm trn th trng trc khi t c MES, khi ch mt s cng ty, c l ch mt cng ty c th hot ng hiu qu trn th trng. Tuy nhin, trn mt th trng cnh tranh, MES ch mc thp so vi tng cu th s c nhiu cng ty c th hot ng trn th trng . c. Hiu qu ng lc Ton b phn tch trn v hiu qu v khng hiu qu trong sn xut v phn b l khng ton din. Ngi ta khng nh rng im cn bng tnh ni m cng ngh l c nh v cc chi ph c lin quan n mt mc nht nh. Tuy nhin, trn thc t nhiu th trng l ng, pht trin lin tc vi vic ra i sn phm v cng ngh mi. Mt nh gi chnh xc hn v phc li ca ngi tiu dng s c c nu tc ng ca nhng i mi c tnh n. iu ny lin quan n vic chp nhnC mt lp lun v ch ny. Mt cng trnh c nh hng mnh l The Modern Corporation and Private Property ca A.A. Berle v G.C.Means (revised edn. 1968, Harcourt Brace and World, 1932). Tranh lun v ch ny l cun Corporate Power and Responsibility ca J.E. Parkinson (OUP 1993). S nghi ng ny pht sinh mt phn v s chia tch s hu t vic kim sot tt c cc dng cng ty tr cng ty nh , nht. Trong cc lp t chc phc tp to thnh cng vic kinh doanh hin i, cc quyt nh c th c a ra bi cc gim c v ngi iu hnh ang i din vi nhng s kin tng lai bt nh v mt s lng ln cc bin s. K vng ca h c th b t nhm ch, h c th khng thch nm ly ri ro, v h c th lo lng nht v s tn ti ca cng ty hay ca c nhn h hay s tng trng ca cng ty hn l li nhun. Qu trnh qun l cng ty c th theo ui chnh sch tho dng. y l l thuyt v hnh vi ca cng ty m tri vi l thuyt v ti a ho li nhun. Tho dng l khi qu trnh qun l thng qua nhng mc tiu nht nh v li nhun, v bn hng, vv v c gng p ng, nhng khng nht thit phi vt qu chng. Ban u, nhng mc tiu c th khng c t ra mc cao, do qu trnh qun l s khng coi l tht bi nu n khng t c nhng mc tiu ny, v s l khng sn sng vo v tr cn thit trong trng hp cc c ng yu cu mc tiu cao hn trong tng lai. Xem thm H. A. Simon, Theories of Decision-making in Economic and Behavioral Sciences (1959) 49 American Economic Review 253 v Parkinson, tr 66-7. (28) Tnh kinh t nh phm vi l cc nhn t (nh dy chuyn lp rp dng chung hay cn b kim nhim) c th gip cc cng ty tit kim chi ph bng vic sn xut nhiu loi hng ho hn l ch sn xut nhng sn phm c bit ca ring h.(27)

39

quan im trong ngn hn v sc mnh th trng ng k c th pht sinh nhng khng phi lc no sc mnh th trng cng c hi cho phc li ngi tiu dng. Nhng phn tch sau y ca mt nh kinh t s gii thch r iu 29. Trong vic phn tch phc li tnh ca sc mnh th trng, c bng chng l mt khon thua thit v thng d ngi tiu dng s xy ra trong trng hp ngi tiu dng sn sng tr chi ph bin th li khng c cung cp hng ha. S thc th iu ny cng thng xy ra khi c mt c quyn khng c iu tit li lm tng gi ln trn mc chi ph bin v cung cp. Vic tnh ton s khng hiu qu tnh m kt qu c phn tch cc kha cnh chi ph sn xut thc t so vi chi ph sn xut ti thiu (khng hiu qu v sn xut), v kha cnh gi c t trn chi ph bin v cung cp (khng hiu qu v phn b) Trong phn tch tnh ny c mt tng thua thit v phc li rt r rng gn vi vic lm dng sc mnh th trng. Vic phn tch tnh khng c kha cnh thi gian v n ang tm n mt trng thi cn bng. Mt phn tch nh th l khng th gii thch hoc bng s kt hp s pht trin cng ngh hoc bng s i mi qu trnh v sn phm, m ch lin quan n s phn b ngun lc trong bi cnh cng ngh c nh v chi ph c nh sn. Trong th gii thc, th trng sn phm tin ha lin tc theo thi gian do nhng pht hin cng ngh mi, s ra i ca nhng sn phm mi c ci tin. Nhng i mi sinh ra phc li do hiu qu ng lc. iu ny c ngha l mt phn tch phc li ng n v sc mnh th trng cn tnh n c hiu qu ng v hiu qu tnh - v bt c s kt hp no gia hai yu t ny. Trong trng hp cc kha cnh ca hiu qu ng c a vo phn tch cnh tranh, th s lm dng sc mnh th trng dn ti s thua thit v hiu qu phn b v s thua thit trong phc li ngi tiu dng c xc nh ch yu theo gi nh rng chi ph lin quan ca cng ty khng gim do s hp l ha sn xut hoc rng s i mi sn phm khng xy ra. Theo trng phi chu u, c th rt ra kt lun sau y: sc mnh th trng c th thc y tng nng sut, tng trng gi tr gia tng v gim chi ph ca qu trnh tng trng bt chp xu hng thp hn mc phn b ngun lc ti u trong cn bng tnh. Hiu qu ng c phn tch di kha cnh tng thng d bao gm thng d ngi tiu dng cng vi thng d ca nh sn xut, pht trin theo thi gian vi s ra i ca mt sn phm trong qu trnh i mi. Mt sn phm mi tha mn mt nhu cu m khng c nui dng trc . Nu sn phm c cung cp mc chi ph sn xut bin ngn hn th khi khng nh cung cp no b p c u t b vo qu trnh nghin cu v pht trin ban u. S phng vn ny ca nh cung cp c ngha l s khng c ng lc u t v pht trin sn phm mi. Thm ch trong tnh hung th trng cnh tranh, mt cng ty u t vo mt d n nu gi tr rng hin ti ca khon s thu v trong tng lai ph hp vi chi ph u t v nhng thua l ban u. nh gi ca cng ty cnh tranh s bao gm c s cn thit i vi t nht l mt t l thng thng li nhun nh trong iu kin cn bng. Nh cung cp s th trong vic c u t hay khng nu h sau ch kim c li nhun b(29)

D. Hildebrand, Trng phi Chu u trong lut canh tranh EC (2002) 25 World Competition 3, tr 8-9

40

p cho chi ph ban u ca mnh cng nh hon li nhng g u t. i mi sn phm ch xy ra nu cng ty kim c hn mc u t ban u. H s ch u t trn thc t nu h d tnh c s kim c nhiu li nhun. Tuy nhin, khon li nhun c ngha l t gi trn mc tng chi ph trung bnh ti thiu trong ngn hn hoc c nhng ro