Trng i hc khoa hc x hi v nhn vn Khoa trit hc B mn lgic hc

Gio trnh Lgc hc i cng

H ni - 2007 Trng i hc khoa hc x hi v nhn vn Khoa trit hc B mn lgic hc

1

Gio trnh Lgc hc i cng tp th tc gi: ts. Nguyn thy vn ts. Nguyn anh tun

H ni - 2007

2

Bi 1 Nhp mn lgc hc 1. i tng ca lgc hc 1.1. c th ca lgc hc nh l khoa hc Tn gi Lgc hc c ngun gc t mt t c Hy lp l Logos vn c hai ngha: Th nht, l t, li ni, cu, quy tc vit; Th hai, l t tng, ngh, s suy t. Xut hin trong trit hc c i nh l tng th thng nht cc tri thc khoa hc v th gii, ngay t thi c lgc hc c xem l hnh thc c th, hnh thc duy l ca trit hc - phn bit vi trit hc t nhin v o c hc (trit hc x hi). Cng pht trin, lgc hc cng tr thnh b mn phc tp. V th, nhng giai on lch s khc nhau cc nh t tng nh gi khc nhau v n. Mt s ngi coi lgc hc l mt phng tin k thut - cng c thc tin ca t tng (b cng c). Nhng ngi khc li coi n l mt ngh thut c bit - ngh thut suy ngh v lp lun. Nhng ngi khc na li thy n nh l mt kiu h iu chnh - tng th cc quy tc, quy nh v chun mc ca hot ng tr c (b quy tc). Thm ch tng c c hnh dung n nh mt th y khoa c th - phng tin lm lnh mnh l tnh. L gch hc l mt khoa hc c th bi khch th ca n l t duy. y l khoa hc v t duy. Tuy nhin, t duy li l khch th nghin cu khng ch ca ring mt lgc hc, m cn ca nhiu khoa hc khc nh : trit hc, tm l hc, sinh l hc thn kinh cp cao, iu khin hc, ngn ng hc v .v.. Vy L gch hc nghin cu t duy khc cc ngnh khoa hc khc cng nghin cu t duy ch no? Trit hc vi b phn quan trng l nhn thc lun nghin cu t duy trong tng th nhm gii quyt vn trit hc c bn l quan h ca t duy con ngi vi th gii xung quanh, tri thc ca con ngi v n c ng tin cy hay khng.

3

Tm l hc nghin cu t duy nh mt trong cc qu trnh tm l chng hn cm xc, ch, v. v., vch ra s tng tc ca t duy vi cc qu trnh y, phn tch cc ng c thc y hot ng t tng ca con ngi, lm r nhng nt c th ca t duy tr em, ngi ln, nhng ngi tm l bnh thng v ca c nhng ngi c cc lch lc tm l. Sinh l hc hot ng thn kinh cp cao nghin cu cc qu trnh vt cht, sinh l din ra v cc bn cu i no, vch ra cc tnh quy lut ca cc qu trnh y, cc c ch sinh - l - ho ca chng. iu khin hc vch ra nhng tnh quy lut chung ca hin tng iu khin v lin h trong c th sng, trong cc thit b k thut, nht l trong t duy con ngi, phn t duy trc ht gn vi hot ng iu khin. Ngn ng hc ch ra mi lin h cht ch ca t duy vi ngn ng, s thng nht v khc bit ca chng, s tng tc ca chng vi nhau, vch ra cc phng thc th hin t tng nh cc phng tin ngn ng. Cn lgc hc xem xt t duy di gc chc nng v cu trc ca n, t pha vai tr v ngha ca t duy nh l phng tin nhn thc nhm t ti chn l, t s phn tch cu trc t duy v cc mi lin h gia cc b phn ca n. l i tng ring, c th ca lgc hc. V th, c th nh ngha lgc hc l khoa hc v cc hnh thc v cc quy lut ca t duy ng n dn n chn l. 1.2. T duy vi t cch l khch th ca lgc hc T duy l h thng hu c c nhng tin v iu kin xut hin ca n, c cu thnh t nhng b phn lin h vi nhau. Trc ht, cn thit phi nu c trng chung ca t duy vi t cch l khch th ca lgc hc. Mt cch chung nht: T duy l s phn nh gin tip v khi qut hin thc khch quan vo u c con ngi, c thc hin bi con ngi x hi trong qu trnh hot ng thc tin ci bin th gii xung quanh.

4

Th nht, nh ngha trn cho bit, cc t tng sinh ra trong u c con ngi khng phi mt cch tu v tn ti khng phi t n, m phi c th gii hin thc lm c s tt yu, chng ph thuc vo th gii y, c xc nh bi hin thc y. Th hai, nh ngha nu trn vch ra tnh cht ph thuc c th ca t duy vo hin thc. T duy l phn nh ca hin thc, tc l s ti to ci vt cht trong ci t tng. C. Mc ch r: ci nim chng qua ch l ci vt cht c em chuyn vo u c con ngi v c ci bin i trong 1. V nu nh bn thn hin thc mang tnh h thng, tc l cu thnh t tp hp v lng cc h thng khc nhau, th t duy l h thng phn nh ton din, trong nhng yu t ca n cng lin h v tng tc vi nhau mt cch xc nh. Th ba, nh ngha ch ra phng thc phn nh - khng phi l trc tip nh cc gic quan, m gin tip trn c s nhng tri thc c. khng phi l s phn nh i tng ring r, m l s phn nh c tnh cht khi qut, bao hm tp hp cc thuc tnh bn cht ca i tng. Th t, nh ngha xc nhn c s trc tip v gn gi nht ca t duy: khng phi l bn thn hin thc nh n vn c, m l s bin i, ci bin n bi con ngi trong qu trnh lao ng - l thc tin x hi. L s phn nh ca hin thc, t duy ng thi c tnh tch cc. N l phng tin nh hng con ngi trong th gii xung quanh, l iu kin v kt qu ca tn ti ngi. Xut hin trn c s hot ng lao ng sn xut vt cht ca con ngi, t duy tc ng tr li hot ng . Trong qu trnh ny t duy t ci t tng li bin thnh ci vt cht (i tng ho), ho thn vo nhng vt phm lao ng ngy cng phc tp v a dng. T duy dng nh sng to ra thin nhin th hai. V nu nh nhn loi trong sut thi k sinh sng trn tri t c th lm thay i cn bn din mo ca hnh tinh, chim lnh b mt v nhng lp su ca n, nhng khong khng v i dng bao la, my chc nm gn y li bay vo v tr, th vai tr quyt nh l thuc v t duy con ngi.

1

C. Mc, Ph. nghen: Ton tp, t. 23, Nxb. Chnh tr quc gia, H ni, 1993, tr. 35. 5

ng thi t duy khng phi n gin l kh nng phn nh nht thnh bt bin, khng phi l tm gng phn chiu gin n v th gii. N t thn bin i v pht trin khng ngng. Chnh y th hin s tham gia ca t duy vo s tng tc ph bin nh l ci ngun tin ho ca V tr. T trng thi ban u cha pht trin, mang tnh vt th - biu tng, n cng ngy cng tr nn l s phn nh gin tip v khi qut (cng tru tng). Th gii t tng ngy cng chn chn, phong ph v giu c thm ln. T duy cng thm nhp su thm vo nhng b mt ca V tr, cun ht vo qu o ca mnh lp rng hn cc i tng hin thc. Cc ht nh hn ca to nh th gii v nhng b phn c quy m ngy mt ln hn ca V tr ln lt chu l mnh trc t duy. Cc kh nng phn nh ca n cng ngy cng mnh ln v trng thnh nh s dng cc thit b k thut mi ngy mi mi - cc dng c nh knh hin vi in t, my gia tc, knh thin vn t trn mt t v trn v tr, v. v.. n mt trnh pht trin nht nh t duy t nhin ca con ngi dng nh vt ln thnh tr tu nhn to, t duy my. 1.3. Mi quan h gia t duy v ngn ng T duy con ngi nh l h thng phn nh lun gn lin, thng nht hu c vi ngn ng. Ngn ng l hin thc trc tip ca t duy, l s vt cht ho ca n vo li ni v ch vit. Nu ton b hin thc khch quan l ngun gc ca ni dung t duy, th ton b ngn ng l phng tin chuyn ti ni dung . Ngn ng xut hin cng vi x hi trong qu trnh lao ng v t duy. C. Mc v Ph. nghen nhn xt: Ngay t u tinh thn phi chu mt iu bt hnh l b vy bn bi vt cht th hin y di hnh thc nhng lp khng kh chuyn ng, nhng m thanh, ni tm li l th hin di hnh thc ngn ng. Ngn ng cng tn ti xa nh thc; ngn ng l thc hin thc, thc tin2. Tin sinh hc ca n l nhng phng tin m thanh giao tip vn c ng vt bc cao. Cn ngn ng i vo cuc sng chnh bi nhu cu nhn thc ca con ngi v th gii xung quanh v nhu cu giao tip vi nhau.

2

C. Mc, Ph. nghen, H t tng c. Tp I. C. Mc, Ph. nghen: Ton tp, t.3, Nxb. Chnh tr quc gia, H ni, 1995, tr. 39. 6

Ngn ng l h thng tn hiu ton din th hin cc t tng - u tin di dng cc t hp m thanh, sau di dng cc k t. Ngn ng gi vai tr l phng tin thu nhn v cng c cc tri thc, lu gi v truyn li chng cho nhng ngi khc. Tuy nhin, s thng nht ca t duy v ngn ng khng loi tr nhng khc bit cn bn gia chng. T duy mang tnh cht ton nhn loi. N thng nht tt c mi ngi khng ph thuc vo trnh pht trin x hi ca h, vo ch , vo chng tc, dn tc, v th x hi. N c cu trc thng nht, nhng hnh thc c ngha chung, chu s tc ng ca nhng quy lut chung (nu khng th ngi ta thuc cc chng tc khc nhau trn th gii khng th hiu nhau). Trn tri t tht l nhiu ting ni: c vo 8 nghn. V mi ngn ng u c ngun t vng ring, nhng quy lut cu to c bit, ng php ring. Nhng nhng khc bit y ch mang tnh tng i. S thng nht ca t duy tt c mi ngi quy nh c s thng nht xc nh ca tt c cc ngn ng trn th gii. Chng cng c mt s kt cu chung, u c th phn tch c thnh cc t v cc t ghp, chng c kh nng kt hp a dng vi nhau tng ng vi cc quy tc xc nh th hin cc t tng. Ngn ng lun cng pht trin vi s tin b ca x hi, lao ng v t duy. T nhng m thanh ti thiu (c bn), cn cha phn thnh cc m tit n nhng t hp du hiu ngy cng phc tp th hin s phong ph v chiu su ngy cng tng ca cc t tng - l xu hng chung ca s pht trin ny. Kt qu ca nhng qu trnh a dng - sinh thm nhng ngn ng mi v mt i nhng ngn ng c, s tch ra ca mt s ngn ng v s xch li gn nhau hay hp nht ca cc ngn ng, s hon thin v ci bin mt s ngn ng khc - lm nn din mo cc ngn ng hin i ngy nay. Cng nh ch th ca chng l cc dn tc, ngn ng cng c cc trnh pht trin khc nhau. Cng vi cc ngn ng t nhin v trn c s ca chng sinh ra ngn ng nhn to (hnh thc). l nhng h thng tn hiu c bit xut hin khng phi t pht, m c ch to nn, chng hn, bi ton hc. Mt s ngn ng trong s chng gn lin vi t duy my.

7

Lgc hc bn cnh ngn ng t nhin, cn s dng c ngn ng nhn to, chuyn ngnh - di dng cc biu tng lgc (cc cng thc, cc hnh v, cc bng, cc du ch ci v cc du hiu khc) th hin ngn gn, chnh xc, n ngha cc t tng, cc mi lin h a dng ca chng. 1. 4. Ni dung v hnh thc ca t tng Mi i tng u c ni dung v hnh thc nm trong s thng nht v tng tc vi nhau. Ni dung c hiu l tng th cc b phn v qu trnh lin h vi nhau mt cch xc nh to nn i tng. V d, tng th cc qu trnh trao i cht, cc qu trnh ln ln, pht trin, sinh si l ni dung ca s sng. Cn hnh thc l phng thc lin h cc b phn v qu trnh cu thnh nn ni dung. V d, hnh dng bn ngoi, t chc bn trong ca c th sng. Cc phng thc lin h khc nhau ca vt cht v cc qu trnh l gii cho s a dng v cng ca gii hu c trn tri t. T duy cng c ni dung v cc hnh thc, nhng kh c th. Nu nh ni dung ca cc i tng nm trong chnh chng, th t duy li khng c ni dung ring, khng c sinh ra mt cch tu tin, m vn l h thng phn nh, n khai thc ni dung ca mnh t th gii bn ngoi. Hin thc c phn nh, l ni dung ca t duy. Nh vy, ni dung ca t duy l ton b s phong ph cc t tng v th gii xung quanh, l nhng tri thc c th v th gii y. C t duy kinh nghim thng thng, ln t duy khoa hc l lun nh l phng thc cao nht nh hng con ngi trong th gii, u cu thnh t nhng tri thc nh th. Hnh thc ca t duy hay hnh thc lgc, l kt cu ca t tng, l phng thc lin h cc b phn ca t tng. l ci, m cc t tng cho d khc nhau bao nhiu v ni dung c th, th trong vn tng t nhau. Ci chung trong nhng mnh rt khc nhau v ni dung, kiu nh: mi gio s u l nh khoa hc v sng Hng ra bin ng, chnh l kt cu ca chng. Cc mnh c xy dng theo mt hnh mu thng nht: chng khng nh v mt iu g . V l cu trc lgc thng nht ca chng.

8

Nhng hnh thc t tng chung v rng nht c lgc hc nghin cu l khi nim, phn on, suy lun, v chng minh. Cng nh ni dung, cc hnh thc ny khng phi do chnh t duy sinh ra, m l s phn nh cc mi lin h cu trc chung gia cc i tng hin thc. c mt quan nim s b v cc hnh thc lgc ca t duy, hy ly vi nhm t tng lm v d. Bt u t nhng t tng n gin c din t bng cc t hnh tinh, cy ci, nh trit hc. D nhn ra l chng rt khc nhau v ni dung: t tng th nht phn nh cc i tng ca gii v c, t tng th hai - cc i tng ca th gii hu c, cn th ba - ca i sng x hi. Nhng chng c im chung: mi trng hp u suy ngm v mt nhm cc i tng nhng du hiu chung v bn cht nht ca chng. Ci cng cn l cu trc c th, hay hnh thc lgc ca chng. Chng hn, khi ni hnh tinh, chng ta m ch khng phi tri t, sao Th, hay sao Ho trong tnh c th v bn sc ring ca n, m tt c cc hnh tinh ni chung. V chng ta li suy ngm v ci lin kt chng vo mt nhm, ng thi phn bit chng vi cc nhm khc nh cc v sao, cc v tinh ca hnh tinh. Cn vi cy ci, chng ta cng khng hiu v mt loi cy, hay mt ci cy c th no, khng phi l cy tre, cy thng, cy bch n..., m l cy ci ni chung nhng nt chung v c trng hn c. Cn nh trit hc - cng khng phi l mt c nhn c th: Hghen, Aristt, Cant, v. v., m l nh trit hc ni chung, in hnh cho tt c cc nh trit hc. Hnh thc t tng nh th c gi l khi nim. Tip tc vi nhng t tng phc tp hn so vi cc v d trc nh: mi hnh tinh quay t Ty sang ng, mi cy ci l thc vt, mt s nh khoa hc khng l nh trit hc. Cc t tng ny cn khc nhau hn na v ni dung. Nhng y cng hin hin mt ci g y chung: mi mt trong chng c ci, m t tng ni v, v ci, m chnh n c ni ln. Kt cu nh vy ca t tng, hnh thc lgc ca n c gi l phn on. Chng ta xt tip nhng t tng cn phc tp hn. Trong lgc hc, trc quan v phn tch cho thun tin chng c trnh by nh sau:

9

Mi hnh tinh quay t Ty sang ng Sao Ho l hnh tinh. Suy ra, sao ho quay t Ty sang ng. Mi cy ci l thc vt Tre l cy ci. Suy ra, tre l thc vt Nhng t tng va c dn ra ngy cng a dng v phong ph hn v ni dung. Nhng khng v th m loi tr mt s thng nht v kt cu ca chng, ch, mt t tng mi c rt ra t hai phn on lin h vi nhau mt cch xc nh. Kt cu hay hnh thc lgc nh th ca t tng gi l suy lun. Cui cng chng ta cn c th dn ra cc v d v chng minh c s dng cc khoa hc khc nhau, v ch ra l, tuy ni dung khc nhau, nhng chng cng c kt cu chung, tc l mt hnh thc lgc nh nhau. Trong qu trnh t duy, ni dung v hnh thc ca t tng khng tn ti tch ri nhau, m lin h hu c vi nhau. Mi lin h y th hin ch, khng v khng th c cc t tng tuyt i phi hnh thc, cng nh khng v khng th c hnh thc lgc thun tu, phi ni dung. Chnh ni dung xc nh hnh thc, cn hnh thc th khng ch ph thuc vo ni dung, m cn c tc ng ngc tr li n. Ni dung cc t tng cng phong ph, th hnh thc ca chng cng phc tp. Mt khc, vic t tng c phn nh hin thc chn thc hay khng cng ph thuc khng t vo hnh thc (kt cu) ca t tng. Trong hot ng nhn thc, mt ni dung c th c cc hnh thc lgc khc nhau, mt khc, mt hnh thc lgc c th cha ng trong mnh nhng ni dung khng ging nhau. ng ngc nhin l, ton b tri thc phong ph khng k xit m nhn loi tch lu c cho n ngy nay, rt cc u c cha ht trong bn hnh thc c bn - khi nim, phn on, suy lun, chng minh. V th gii cng c cu to chnh l nh vy, bin chng ca tnh a dng v s thng nht ca n l nh vy. Ch c hn mt trm nguyn t ho hc m to hp nn ton b gii t nhin v c v hu c, k c cc hp cht nhn to do con ngi ch ra. T by mu

10

c bn to nn ton b s a sc mu ca hin thc xung quanh. T mt vi chc ch ci ngi ta vit ra v lng cc cun sch, bo ch ca cc dn tc, t vi nt nhc - l tt c cc giai iu ca cuc sng. Tnh c lp tng i ca hnh thc lgc, s khng ph thuc ca n vo ni dung c th ca t tng cn to ra kh nng thun li tru tng ho kha cnh ni dung ca t tng, tnh ton vi cc hnh thc lgc v phn tch chng. Chnh iu quy nh s tn ti ca khoa hc lgc. iu cng gii thch cho tn gi ca mt nhnh ca n - lgc hc hnh thc. Nhng iu hon ton khng c ngha l, dng nh n b lp y bi ch ngha hnh thc, b tch ra khi cc qu trnh hin thc ca t duy v cao vai tr ca hnh thc lm gim ngha ca ni dung. Lgc hc cng l khoa hc mang ni dung su sc. Nhng tnh tch cc ca hnh thc lgc so vi ni dung lm cho vic phn tch n tr thnh cn thit. Tt c cc hnh thc t duy m lgc hc nghin cu c ci chung nht l chng b tc i tnh trc quan v u gn cht vi ngn ng. ng thi chng khc hn nhau c v chc nng, ln v cu trc. S khc nhau ch yu ca chng vi t cch cc kt cu t tng l phc tp ca chng. l nhng trnh cu trc khc nhau ca t duy. Khi nim, trong khi l hnh thc t duy tng i c lp, th tham gia vo phn on nh l b phn cu thnh. Phn on, n lt mnh, trong khi l hnh thc kh c lp, th ng thi cng l b phn hp thnh ca suy lun. Cn suy lun li l phn hp thnh ca chng minh. Nh vy, chng l cc hnh thc khng n gin ng cnh nhau, m l th bc ca nhau. V theo ngha ny chng tng t nh cp cu trc ca vt cht - cc ht c bn, cc nguyn t, cc phn t, v cc vt th. Tuy nhin iu cng hon ton khng c ngha l, trong qu trnh t duy cc khi nim c to nn u tin, t chng lin kt li vi nhau to thnh phn on, ri sau cc phn on kt hp vi nhau mi sinh ra suy lun. Chnh cc khi nim, trong khi l tng i n gin hn c, li c hnh thnh nh l kt qu ca t duy tru tng phc tp v di lu, m tham gia vo cng vic c c cc phn on, suy lun v chng minh. Cc phn on n lt mnh li c xy p t cc

11

khi nim. Cng chnh xc nh vy, cc phn on nhp vo cc suy lun, cn nhng phn on mi li l kt qu ca suy lun. iu ny th hin tnh cht bin chng su sc ca cc hnh thc t duy trong qu trnh nhn thc. 1.5. Mi lin h ca cc hnh thc lgc. Quy lut ca t duy Vn th hin cc hnh thc khc nhau, nhng trong qu trnh vn hnh t duy lun tun theo nhng quy lut xc nh. Cho nn, quy lut t duy hay, quy lut lgic cng l phm tr c bn ca lgic hc. Nh bit, th gii l chnh th thng nht lin kt vi nhau. Tnh lin h l thuc tnh ph bin ca cc phn t cu thnh nn n. l kh nng cc i tng khng tn ti ring r, bit lp, m cng nhau, lin kt vi nhau theo cch xc nh, nhp vo mi lin h nht nh, to thnh cc chnh th. Cc mi lin h nh th rt a dng v mang tnh khch quan. Chng c th l bn trong hay bn ngoi, bn cht hay khng bn cht, tt yu hay ngu nhin v. v.. Quy lut l mt trong cc dng lin h. Nhng khng phi mi mi lin h u l quy lut. Ni chung, quy lut c hiu l mi lin h bn trong, bn cht v tt yu gia cc i tng, lun lp li khp ni trong nhng iu kin xc nh. Mi khoa hc u nghin cu nhng quy lut ca i tng ca mnh. Chng hn, vt l hc nghin cu cc quy lut bo ton v chuyn ho nng lng, nh lut vn vt hp dn, cc nh lut in t v. v.. Sinh hc nghin cu quy lut thng nht ca c th vi mi trng; quy lut di truyn v bin d v. v.. Lut hc nghin cu cc quy lut xut hin v pht trin nh nc, php quyn v. v.. T duy cng c tnh cht lin h. Nhng tnh lin h ca n khc v cht, v cc phn t cu trc y khng phi l bn thn cc s vt, m ch l cc t tng, tri thc phn nh v cc s vt. Mi lin h gia cc ngh, cc t tng chnh l cc hnh thc lgc. Nhng t tng lin h vi nhau theo cch nht nh, to ra t nhng hiu bit t n gin nht, cho n cc h thng tri thc (nh trong cc khoa hc) v n tn th gii quan tc l h thng chung nht cc quan im, quan nim v chnh th th gii v quan h ca con ngi vi th gii y. Mi lin h gia cc t tng cng l c trng quan trng ca t duy nh l h thng nh phn phc tp.

12

V t duy c ni dung v hnh thc, cho nn nhng mi lin h y c hai kiu: lin h ni dung v lin h hnh thc. Chng hn, trong mnh H Ni l th mi lin h ni dung l ch, t tng v thnh ph c th (H Ni) tng quan vi t tng v cc thnh ph c th (cc th ). Nhng cn c mi lin h khc l lin h hnh thc gia chnh cc hnh thc ca t tng ( v d ny l gia cc khi nim). N c th hin nh h t l - dng ch s tham gia ca mt i tng vo nhm i tng, v suy ra, s ra nhp ca mt khi nim vo khi nim khc, nhng khng chim trn n. S thay i ni dung ca mnh lun lm thay i mi lin h ni dung, cn mi lin h hnh thc vn gi nguyn. Chng hn, trong cc mnh vt cht l hin thc khch quan..., t duy l phn nh ca hin thc... th mi lin h ni dung mi ln mi mi, cn mi lin h hnh thc vn nh mnh u tin. V lgic hc nghin cu nhng mi lin h kiu y gia cc hnh thc ca t tng, gc li ni dung c th ca chng, cho nn nhng mi lin h y c gi l mi lin h lgic. Chng cng c rt nhiu: l nhng mi lin h gia cc du hiu trong khi nim v gia chnh cc khi nim, gia cc b phn ca phn on v gia cc phn on vi nhau, gia cc b phn ca suy lun v gia cc suy lun. V d, mi lin h gia cc phn on c th hin bng cc lin t v, hoc, nu... th, khng phi. Chng phn nh nhng mi lin h hin thc, khch quan gia cc i tng nh lin kt, phn tch, quy nh nhn qu v. v.. Mt s mi lin h lgic c bit hp thnh quy lut ca t duy. Chng cng mang tnh cht chung, ph bin, tc l c cc t tng khc nhau v ni dung nhng c cu trc nh nhau. C nhng quy lut tc ng mi hnh thc t duy, chi phi ton b hot ng t tng ca con ngi c gi l nhng quy lut c bn ca t duy. Thiu chng th khng th c t duy, v chng phn nh nhng thuc tnh, nhng mi lin h v quan h cn bn, su sc v chung nht ca th gii khch quan m t duy con ngi hng n. V c hai phng thc t duy phn nh i tng cc trng thi khc nhau ca i tng cho nn cc quy lut c bn ca t duy li c phn ra lm hai nhm: cc quy lut t duy hnh thc v cc quy lut t duy bin chng, tuy mi nhm tc

13

ng lnh vc t duy khc nhau, nhng chng khng tch ri nhau, m lun quan h gn b vi nhau. Cc quy lut t duy hnh thc c bn l lut ng nht, lut mu thun, lut bi trung, lut l do y . Cc quy lut ny c gi l c bn v ngoi l do mang tnh cht chung, tng qut nht i vi mi t duy, th chng cn quy nh c s tc ng ca cc quy lut khc, khng c bn, ch tc ng nh l hnh thc biu hin ca chng. Nhng quy lut khng c bn trong t duy hnh thc l quy lut quan h ngc (nghch bin) gia ni hm v ngoi din ca khi nim, quy tc chu din ca cc thut ng trong phn on n, cc quy tc lin kt cc phn on n thnh cc phn on phc v mi quan h qua li ca chng vi nhau, cc quy tc v loi hnh, kiu v cc bin th khc nhau ca tam on lun v. v.. Chng ch tc ng c gii hn mt s hnh thc t duy xc nh. Chng ta cn trnh hai thi cc khi xem xt mi quan h gia cc quy lut lgic vi hin thc: ng nht chng vi cc quy lut ca hin thc, hoc t i lp vi hin thc, tch ri chng khi hin thc. Mun vy, ta cn ch ti cc c im sau ca quy lut lgic: 1) Tt c cc quy lut do lgic hc hnh thc khm ph ra l cc quy lut ca t duy, ch khng phi l cc quy lut ca chnh hin thc, mc d l phn nh ca chng. Trong lch s lgic hc nhiu khi ngi ta xem nh tnh c th v cht ca cc quy lut t duy hnh thc, coi chng nh l cc quy lut va ca t duy, va ca s vt. V d, lut ng nht c hiu khng ch nh quy lut m bo tnh xc nh nht qun ca t tng, m cn nh quy lut bt bin ca cc s vt; lut mu thun nh l s ph nh khng nhng cc mu thun lgic, m cn c cc mu thun khch quan ca chnh hin thc; lut l do y - nh l quy lut khng ch v tnh c c s ca cc t tng, m cn v tnh b ch nh ca cc s vt bi cc lc lng siu nhin no . 2) Cc quy lut ca t duy cng mang tnh cht khch quan, tc l tn ti v tc ng trong t duy khng ph thuc vo mun ca con ngi. Chng c con ngi nhn thc v s dng vo thc tin t duy. C s khch quan ca nhng quy

14

lut y chnh l tnh xc nh v cht, cc mi lin h mang tnh tt yu, tnh b ch nh nhn qu v. v., ca cc i tng. Cn phi nhn mnh iu l v, trong lch s lgic hc i khi c ngi xem chng nh nhng quy lut ca t duy thun tu khng c lin h g vi hin thc. 3) Cn phn bit nhng i hi rt ra t s tc ng ca cc quy lut lgic vi chnh nhng quy lut y tc ng khch quan trong t duy. Nhng i hi y thc ra l cc chun mc t duy, hay cc nguyn tc, c chnh con ngi rt ra m bo cho nhn thc t ti chn l. 4) Tt c cc quy lut lgic u lin h ni ti vi nhau v nm trong s thng nht hu c. S thng nht y m bo cho s tng thch ca t duy vi hin thc, v suy ra, l tin tinh thn cho hot ng thc tin t hiu qu. 1. 6. Tnh chn thc v tnh ng n ca t duy Lgc hc l khoa hc v t duy ng n dn n chn l. V t duy c ni dung v hnh thc ca n nn vic phn bit cc khi nim tnh chn thc v tnh ng n gn lin vi nhng kha cnh ny: tnh chn thc gn vi ni dung ca cc t tng, cn tnh ng n gn vi cc hnh thc. Tnh chn thc ca t duy l thuc tnh phi sinh ca n t chn l. Ta thng hiu chn l l ni dung t tng tng thch vi chnh hin thc (m iu rt cc c kim tra bng thc tin). Nu nh t tng khng tng thch v ni dung vi hin thc, th l t duy sai lm. Nh vy, tnh chn thc ca t duy l thuc tnh cn bn ca n th hin trong quan h vi hin thc, l thuc tnh ti to li hin thc nh n vn c, tng thch vi n v ni dung, biu th kh nng ca t duy t ti chn l. Cn sai lm, gi di l thuc tnh ca t duy xuyn tc, lm bin dng ni dung y. Tnh chn thc b quyt nh bi chuyn t duy l phn nh ca hin thc. Tnh gi di - bi s tn ti ca t duy l tng i c lp, v do vy n c th xa ri v thm ch mu thun vi hin thc. Cn tnh ng n ca t duy li l thuc tnh cn bn khc, nhng cng c th hin trong quan h vi hin thc. l kh nng t duy ti to trong cu trc ca

15

t tng cu trc khch quan ca hin thc, ph hp vi quan h thc gia cc i tng. Tnh khng ng n ca t duy l kh nng n xuyn tc nhng lin h cu trc ca cc i tng. Vy, tnh ng n ca t tng ph thuc trc ht vo vic nhng hnh thc ca t duy c din t ng cu to ca hin thc khng? Mt khc, c mt t duy chn thc th ni dung phn nh ca n phi ph hp vi hin thc (tc l trc ht phi m bo tnh chn thc). Nh vy, mt t duy chn thc ngoi vic th hin tnh hnh thc ca t tng th cn bao hm c vic phn nh chn thc v hin thc khch quan. Mt t duy ng n cha hn chn thc (mi ch ph hp vi hnh thc phn nh), nhng mt t duy chn thc ng nhin phi l t duy ng n. Nh vy, tnh chn thc ca cc phn on xut pht cha l iu kin thu c kt lun chn thc. iu kin cn thit khc l tnh ng n ca mi lin h ln nhau gia chng, hay chnh l vic tun th cc quy tc ca nhn thc. V d: Mi nh trit hc u l nh khoa hc. ng A - l nh trit hc. Suy ra, ng A l nh khoa hc. Suy lun trn c xy dng ng, v kt lun c suy ra t cc tin l cc phn on chn thc v tun th cc quy tc ca nhn thc. V d : Mi nh trit hc u l nh khoa hc. ng A - l nh khoa hc. Suy ra, ng A l nh trit hc. Kt lun nh th c th l sai, v suy lun c xy dng mc d vi cc phn on chn thc nhng vi phm vo cc quy tc ca t duy ng n. ng A l nh khoa hc, nhng cha chc l nh trit hc. Lgc hc hnh thc nhn chung t quan tm n ni dung c th ca cc t tng v v vy, khng trc tip nghin cu cch thc t ti chn l. iu c ngha l n khng nghin cu phng thc m bo tnh chn thc ca t duy. S l v l khi t cho lgc hc hnh thc cu hi ci g chn thc?. D nhin, lgc hc

16

hnh thc cng bn n tnh chn thc hay gi di ca cc lun im c nghin cu. Tuy nhin, n tp trung ch vo tnh ng n ca t duy. Cho nn, vn c bn ca lgc hc hnh thc l tnh ng n ca t duy. Cn bn thn cc cu trc lgc c xt c lp vi ni dung cu thnh nn chng. Lgc hc hnh thc ch c nhim v phn tch t duy ng n vi mt s c trng quan trng nht l tnh xc nh, tnh nht qun, tnh khng mu thun v tnh chng minh c. Tnh xc nh l thuc tnh ca t duy ng n ti to li trong cu trc ca t tng tnh xc nh v cht ca cc i tng, tnh bn vng tng i ca chng. N th hin trong tnh chnh xc ca cc t tng, s r rng, tng minh v gi tr lgc ca cc t tng phn nh v i tng. Tnh nht qun l thuc tnh ca t duy ng n ti to li trong kt cu t tng nhng mi lin h cu trc vn c bn thn hin thc, kh nng tun theo lgc cc s vt. N c biu hin qua s ng nht ca t tng vi chnh n trong qu trnh phn nh i tng. Tnh phi mu thun m bo cho t duy s thng nht ca t tng trong vic rt ra tt c cc h qu t lun im c. N l thuc tnh ca t duy ng n nhm ti to li hin thc chnh nhng thi im xc nh m t duy hng ti nhn thc. Tnh chng minh c l thuc tnh ca t duy ng n phn nh nhng lin h nhn qu ca cc i tng khch quan. N biu hin tnh c c s ca t tng, vic thit lp tnh chn thc hay gi di ca t tng trn c s cc t tng khc v. v.. Nhng c trng trn khng phi c nu ra tu tin, m l sn phm tc ng qua li ca con ngi vi th gii bn ngoi trong qu trnh lao ng. Khng nn ng nht chng vi nhng thuc tnh cn bn ca hin thc cng nh khng nn tch ri chng vi nhng thuc tnh y. Lgc hc xy dng cc quy tc, ng thi vch ra nhng sai lm lgc do t duy mc phi. Chng khc vi nhng sai lm thc t ch, chng th hin trong kt cu cc t tng, trong cc mi lin h gia chng. Lgc hc phn tch chng

17

trnh trong qu trnh t duy tip sau, cn nu nh chng c, th tm ra v loi b chng. Sai lm lgc chnh l nhng vt nhiu lon trn ng ti chn l. 2. Lc s pht trin ca lgc hc 2.1. S xut hin v cc giai on pht trin ca lgc hc hnh thc truyn thng Lgc hc c lch s lu di v phong ph gn lin vi lch s pht trin x hi ni chung. S xut hin ca lgc hc nh l l thuyt v t duy ch c sau thc tin suy ngh bao nghn nm ca con ngi. Cng vi s pht trin ca lao ng sn xut vt cht, con ngi hon thin v pht trin dn cc kh nng suy ngh, m trc tin l kh nng tru tng ho v suy lun. iu dn n vic bin t duy cng cc hnh thc v quy lut ca n thnh khch th nghin cu. Nhng vn lgc l t xut hin trong suy t ca ngi c i t hn 2.500 nm trc y, u tin n v Trung Quc. Sau chng c vch tho y hn Hy Lp v La M. Dn d cc tri thc lgc cht ch mi tp hp thnh h thng, mi c nh hnh thnh mt khoa hc c lp. C hai nguyn nhn c bn lm xut hin lgc hc. Th nht, s ra i v pht trin ban u ca cc khoa hc, trc ht l ca ton hc. Qu trnh xy ra vo khong th k th VI trc cng nguyn (TCN) v pht trin mnh nht Hy Lp c i. Sinh ra trong cuc u tranh vi thn thoi v tn gio, khoa hc da c s trn t duy duy l i hi phi c suy lun v chng minh. T ny sinh s tt yu nghin cu bn cht ca t duy nh l phng tin nhn thc. Lc u lgc hc cn ny sinh nh l vch ra v lun chng nhng i hi m t duy khoa hc phi tun th thu c kt qu tng thch vi hin thc. Nguyn nhn quan trng th hai l s pht trin ca thut hng bin trong iu kin dn ch ca Hy Lp c i. Din gi v i ngi La M Xixern (106 - 43 TCN), khi ni v sc mnh v bin ca nh din thuyt c nng lc thn thnh - ni nhng li c cnh, nhn mnh, i l: ng ta c th an ton c mt ngay ni k

18

th c v trang; bng li ni ca mnh c th khi dy s bt bnh ca ng loi, c th thc tnh nhn dn cn yu hn thc hin nhng chin cng hin hch... Bn cnh nhng bi pht biu chnh tr long trng th s a dng cc v x n cng thc y vic tm ra cch ni nhng li c sc thuyt phc. Cc bi pht biu trc to c chun b k lng cng bc l sc mnh to ln lm kinh ngc ngi nghe. N buc ngi ta phi nghing v kin ny, t b kin khc, rt ra nhng kt lun ny hay phn bc nhng lun im khc. Ngi sng lp lgc hc - cha ca lgc hc l trit gia ln ca Hy Lp c i, nh hc gi - bch khoa Arixtt (384 - 322 TCN). Tuy nhin, chnh nh trit hc v t nhin hc c i Hy Lp mcrit (khong 460-370 TCN) mi l ngi u tin trnh by lgc hc tng i c h thng. Trong nhiu tc phm ng khng ch vch ra bn cht, cc hnh thc c bn ca nhn thc v tiu chun chn l, m cn ch ra vai tr to ln ca cc suy lun lgc trong nhn thc, phn loi cc phn on, ph phn mnh m mt s dng suy lun v bc u vch tho lgc quy np lgc ca tri thc kinh nghim. Arixtt vit nhiu cng trnh v lgc hc m sau ny c gi bng tn chung l B cng c. Tiu im trong tt c cc suy t lgc ca ng l suy lun v chng minh din dch. N c vch tho vi su sc v cn thn n mc xuyn qua b dy ca bit bao th k, ngy nay v c bn vn gi nguyn ngha. Arixtt cn phn loi cc phm tr - nhng khi nim chung nht, v gn gi vi phn loi ca mcrit v phn on. ng pht biu ba quy lut c bn ca t duy - lut ng nht, lut cm mu thun, lut bi trung. Hc thuyt lgc ca Arixtt c sc ch: di dng phi thai n bao hm, v thc cht, tt c nhng phn mc, tro lu, cc kiu ca lgc hc hin i - xc sut, biu tng, bin chng. ng ra bn thn Arixtt khng gi khoa hc do ng sng lp ra l lgc hc, m l phn tch hc, mc d cng c s dng thut ng lgc. Cn bn thn thut ng lgc hc tr thnh danh t khoa hc vo thi im mun hn - th k th III TCN. Tng thch vi hai ngha ca t c Hy Lp: Logos (t tng, t), thut ng y cng biu th hai iu: ngh thut suy ngh - bin chng, v ngh thut tu t hc. Cng vi s tin b

19

ca cc tri thc khoa hc, sau ny n mi c dng biu th h vn ring ca lgc hc, cn php bin chng v tu t hc tch ra thnh nhng lnh vc tri thc c lp. L s khi qut khng l thc tin t duy trc , lgc hc Arixtt nh hng mnh m n s pht trin sau ny ca thc tin y, trc tin l n nhn thc khoa hc. Chng hn, clit (khong 322 - 283 TCN) do n tng mnh m ca lgc hc ny vit tc phm: Nhng c s ca hnh hc. l tng kt v i s pht trin ca ton hc Hy Lp ba th k trc, cng phng php din dch xy dng l thuyt khoa hc th hin sc mnh v ch. nh gi ngha lch s cng trnh ca clit nh l s ng dng thc t ca lgc hc, Anhxtanh nhn mnh rng, tc phm ng kinh ngc y cho tr tu loi ngi mt nim tin ht sc cn thit vo bn thn, lm c s cho hot ng v sau ny ca h. Lgc hc Arixtt cng nh hng ng k n thut hng bin. S a dng ca cc trng hp tranh ci c quy v s duy nht cc bin th v c cc nh hng bin s dng rng ri trong pht biu ca mnh. n lt mnh bn thn lgc hc cng c pht trin tip Hy Lp v cc nc khc, phng ng cng nh phng Ty. C s pht trin y, mt mt l do thc tin t duy khng ngng c hon thin v lm phong ph thm, mt khc, do s thm nhp ngy cng su vo bn cht cc qu trnh suy ngh. S pht trin ca lgc hc biu hin khng ch s kin gii ngy cng y v chnh xc h cc vn c khi , m cn s m rng lin tc i tng ca lgc hc do vic a vo phn tch nhng vn mi ngy mi mi. iu c th hin u tin nht, chng hn, vic chi tit ho v khi qut ho thuyt din dch ca Arixtt. Cng vi vic tng cng vch tho l thuyt suy lun t cc phn on n, th nhng hnh thc suy lun din dch mi - t cc phn on phc - cng c nghin cu. V d nh, lgc hc ca cc nh khc k (Zenn, Khrixip - th k III TCN). Vo thi trung c vn cc khi nim chung c tm nh hng x hi ln. Cuc tranh ci v chng ko di hng vi trm nm gia cc nh duy danh v duy thc.

20

n thi phc hng lgc hc lm vo cuc khng hong thc s. N c nh gi l lgc t duy nhn to da trn nim tin, i lp vi t duy t nhin da trn trc gic v biu tng. Giai on mi, cao hn nhiu trong s pht trin ca lgc hc bt u t th k XVII. Giai on ny gn b hu c vi vic xy dng lgc hc quy np. Cc qu trnh a dng thu nhn nhng tri thc chung trn c s ti liu kinh nghim tch lu mi ngy cng c phn nh trong lgc hc mi ny. Nh trit hc v t nhin hc kit xut ngi Anh Ph. Bcn (1561 - 1626) l ngi thc c v th hin y hn c nhu cu phi thu nhn nhng tri thc nh th. ng cn l ngi khi xng lgc quy np. ... Lgc hc ang c, l v dng trong vic em li tri thc mi 3. V th Bcn vit B cng c Mi nh l gii php ca B cng c Arixtt. Trong tc phm ny ng trnh by lgc quy np, trong tp trung ch ch yu n vic vch tho cc phng php quy np xc nh s ph thuc nhn qu gia cc hin tng. chnh l cng lao to ln ca Bcn. Tuy nhin, hc thuyt quy np do ng xy dng li khng phi l s ph nh lgc hc trc , m cng lm phong ph v pht trin n. Chnh hc thuyt thc y vic xy dng l thuyt suy lun tng qut. Bi v, quy np v din dch khng loi tr nhau, m i hi ln nhau v nm trong s thng nht hu c. Lgc quy np v sau ny c nh trit hc ngi Anh z. Mill (1806-1873) h thng ho v pht trin thm trong tc phm hai tp H thng lgc hc tam on lun v quy np. N nh hng cn bn n s pht trin tip theo ca nhn thc khoa hc, thc y nhn thc ny vn ti tm cao mi. Nhng nhu cu ca nhn thc khoa hc khng ch v phng php quy np, m cn v phng php din dch, vo th k XVII c nh trit hc ngi Php R. cc (1596 - 1650) nhn din y hn c. Trong tc phm Lun v phng php ca mnh, da trn c s nhng d liu ton hc, ng nhn mnh ngha ca din dch nh l phng php nhn thc khoa hc c bn.

3

Ph. Bcn. Ton tp, t. 2. Nxb. T tng M., 1978. Tr. 13. 21

Nhng ngi theo cc tu vin Por - Roiale l A. Arn v P. Nhikn vit tc phm Lgc hc, hay ngh thut t duy. Tc phm ny ni ting di tn gi Lgc hc Por - Roiale v trong thi gian rt di c s dng nh l sch gio khoa ca mn lgic hc. Trong tc phm cc tc gi vt xa ranh gii ca lgc hc truyn thng v ch nhiu n phng php lun nhn thc khoa hc, n lgc ca pht minh. Lgc hc c cc ng xem nh cng c nhn thc khoa hc. Vic to ra nhng lgc hc m rng kiu y tr thnh im c th th k XIX XX. Cc tc gi Nga cng c ng gp xng ng vo s pht trin ca lgc hc truyn thng. Chng hn, ngay t nhng kin gii u tin v lgc hc khong th k th X thy c nhng c lp ch gii cc tc phm ca Arixtt v ca cc nh t tng khc. M. Lmnxp (1711 - 1765) v A. Raixev (1749 - 1802) nu nhng quan im lgc c sc. Cc nghin cu lgc Nga n r vo cui th k XIX. Chng hn nh M. Karinxki (1840 -1917) xy dng l thuyt chung v suy lun - k c din dch v quy np. Cc cng trnh ca ngi hc tr ca ng l L. Rutcvxki (1859 - 1920) cng u tp trung bn v cc kiu suy lun c bn. Cn X. Povarnhin (1870 - 1952) hng ti vic vch tho l thuyt chung v cc quan h lgc. 2.2. S xut hin v pht trin ca lgc ton Cuc cch mng thc s trong cc nghin cu lgc din vo na sau th k XIX vi s ra i ca lgc ton, chnh n m ra mt thi k mi, phi c in trong s pht trin ca lgc hc. Nhng phi thai ca lgc ton c ngay t Arixtt, cng nh cc nh khc k k tc ng, di dng cc yu t ca lgc v t, l thuyt cc suy lun tnh thi v lgc mnh . Tuy nhin, vic vch tho cc vn ca n mt cch c h thng ch c tin hnh mun hn rt nhiu v sau ny. Nhng thnh tu ngy cng nhiu ca ton hc v s thm nhp ca cc phng php ton vo nhng khoa hc khc nhau ngay na sau th k XIX t ra hai vn c bn. Th nht, l ng dng lgc hc lun chng cho ton hc; th

22

hai, l ton hc ho lgc hc. G. Lepnt - nh trit hc v ton hc ln ngi c (1646 - 1716) c su sc v bc u thnh cng trong vic gii quyt nhng vn nu trn. Do vy, v thc cht ng l ngi khi xng lgc ton. Lepnit m c n ngy cc nh khoa hc s khng phi lm cc nghin cu thc nghim, m ch tnh ton bng cy bt. Nhm mc ch ng hng ti pht minh ra ngn ng biu tng vn nng vi k vng nh c th duy l ho mi khoa hc thc nghim. Theo ng, tri thc mi s l kt qu do tnh ton lgc mang li. Nhng t tng ca Lpnit t nhiu pht trin th k XVIII v na u th k XIX. Tuy nhin, nhng iu kin thun li nht cho s pht trin ca lgc ton ch c c na sau th k XIX. n thi im ny vic ton hc ho cc khoa hc kh tin b, cn trong bn thn ton hc li ny sinh nhng vn mi cn bn ca vic lun chng cho n. Nh ton hc v lgc hc ngi Anh z. Bun (1815 1864) trong cc cng trnh ca mnh u ng dng ton hc vo lgc hc. ng tin hnh phn tch ton hc i vi l thuyt suy lun, vch tho php tnh lgc (i s Bun). Nh ton hc v lgc hc ngi c G. Frege (1848 - 1925) ng dng lgc hc nghin cu ton hc v cc c s ca n. Nh vic tnh ton m rng cc v t ng xy dng c h thng s hc hnh thc ho. Nh trit hc, lgc hc, ton hc ngi Anh B. Russell (1872 - 1970) kt hp vi A. Uaithed (1861 - 1947) trong tc phm c bn ba tp Cc nguyn tc ca ton hc, vi mc ch lun chng cho ton v mt lgc c thc hin di hnh thc h thng ho vic xy dng din dch tin cho lgc hc. Vy l t y m ra giai on mi, giai on hin i trong s pht trin ca lgc hc. Nt c bit quan trng ca giai on ny l vic vch tho v s dng nhng phng php mi nhm gii quyt nhng vn lgc truyn thng. l s vch tho v ng dng ngn ng nhn to, ngn ng hnh thc ho - ngn ng ca cc biu tng, tc l cc ch ci v cc k hiu khc. Ngi ta phn bit hai dng php tnh lgc: php tnh mnh v php tnh v t. Dng th nht cho php tm gc li cu trc bn trong ca cc phn on, cn

23

dng th hai tnh n cu trc ny, tng ng l ngn ng biu tng c lm giu thm, c b sung bng nhng k hiu mi. Kh m nh gi ht ngha ca cc k hiu biu tng trong lgc hc. G. Frege so snh n vi vic pht minh ra knh thin vn v knh hin vi. Cn nh trit hc ngi c G. Klau (1912-1974) cho rng vic to ra ngn ng hnh thc ho i vi k thut suy lun lgc c mt ngha tng t nh trong sn xut ngi ta chuyn t sn xut th cng sang sn xut bng my. Xut hin trn c s lgc hc hnh thc truyn thng, lgc ton, mt mt, lm chnh xc ho, lm su sc v phong ph thm nhng quan nim trc y v cc hnh thc v quy lut lgc, c bit trong l thuyt suy lun, mt khc, li m rng v lm giu ng k h vn lgc. Lgc hc hin i l h thng tri thc pht trin cao v rt phc tp. N bao gm rt nhiu trng phi, rt nhiu lgc hc ring r, tng i c lp vi nhau, song cng ngy cng th hin y hn nhng i hi ca thc tin, cui cng phn nh s a dng v phc tp ca th gii xung quanh, s thng nht v a dng ca chnh t duy v th gii. Lgc ton ngy cng c ng dng rng ri trong cc khoa hc khc - khng ch trong ton hc, m cn trong vt l hc, trong sinh hc, iu khin hc, kinh t hc, ngn ng hc... N dn n s xut hin ca nhiu lnh vc tri thc mi. Vai tr ca lgc hc hin i trong sn xut cng th hin rt r. Trong khi m ra kh nng dng nh t ng ho c qu trnh suy lun, n cho php chuyn giao mt s chc nng t duy cho cc thit b k thut. Cc kt qu ca n cng ngy cng c ng dng rng ri trong k thut. Lgc hc hin i khng ch l cng c ca t duy chnh xc, m cn l t duy ca cng c chnh xc, ca t ng ho in ton. Nhng nhu cu ngy cng tng ca tin b khoa hc - k thut ang thc y s pht trin nhanh tip theo ca lgc hc hin i. 2.3. S hnh thnh v pht trin ca lgc hc bin chng Nu nh c lgc hc truyn thng (Arixtt) v lgc ton - u l nhng nc thang khc nhau v cht trong s pht trin ca chnh lgc hc hnh thc, th lgc hc bin chng li l nhnh quan trng khc ca lgc hc hin i nh l khoa hc

24

v t duy. Mt ln na quay v vi khi u ca lgc hc, c th thy, ngay t Arixtt t ra v c gii quyt mt lot nhng vn c bn ca lgc hc bin chng - vn phn nh mu thun hin thc vo cc khi nim, vn tng quan ci ring v ci chung, s vt v khi nim v n v. v.. Nhng yu t ca lgc bin chng dn c tch lu trong cc cng trnh ca cc nh t tng k tip v c bit biu hin r rng trong cc tc phm ca Bcn, Hpx, cc, Lepnit. Tuy nhin, nh l khoa hc lgc tng i c lp, khc v cht vi lgc hnh thc bi cch tip cn ring vi t duy, lgc bin chng bt u c nh hnh ch vo cui th k XVIII - u th k XIX. iu ny trc ht cng gn lin vi s tin b ca cc khoa hc. Trong s pht trin ca cc khoa hc, cng ngy cng r ra mt giai on mi: t cc khoa hc v i tng c sn, hnh thnh, chng cng ngy cng bin thnh nhng khoa hc v cc qu trnh, v ngun gc v s pht trin ca cc i tng y, cng nh v mi lin h v lin kt chng vo mt chnh th. Phng php nghin cu v t duy siu hnh thng lnh trc gn lin vi vic xem xt c lp cc i tng v cc hin tng ca hin thc, ngoi mi lin h, s bin i v pht trin ca chng, bc vo mu thun ngy cng gay gt vi nhng thnh tu khoa hc. Phng php mi, bin chng, cao hn, da trn cc nguyn l mi lin h ph bin v s pht trin, tr thnh ngn c ca thi i. iu cn c thi thc bi s pht trin ngy cng nng ng ca x hi, s pht trin ngy cng lm ni r hn mi lin h v tc ng qua li ca tt c cc mt trong i sng x hi, nhng mu thun hin thc gia chng. Trong iu kin vn cc quy lut ca t duy bin chng ni ln rt r. Ngi u tin c thc a php bin chng vo lgc hc l nh trit hc ngi c I. Cant (1724 - 1804). Khi qut li lch s nhiu th k pht trin ca lgc hc t Arixtt, Cant tng kt li nhng kt qu ca s pht trin y. Khc vi mt s ngi tin bi ca mnh, Cant khng ph nhn nhng thnh tu ca n. Ngc li, ng cn cho rng lgc hc t c nhng thnh tu ng k, v n t c nhng thng li y l nh xc nh c cc ranh gii ca mnh, cn bn thn

25

nhng ranh gii y b quy nh bi chuyn, n l khoa hc trnh by chi tit v chng minh cht ch nhng quy tc hnh thc ca mi t duy...4. Nhng ngay phm cht hin nhin y ca lgc hc, Cant cng vn pht hin ra thiu st c bn ca n l cc kh nng hn ch lm n kh c th tr thnh phng tin ca nhn thc hin thc v kim tra kt qu. V th cng vi lgc hc chung, m ln u tin trong lch s Cant cn gi l lgc hnh thc ( tn gi y c gi cho n tn ngy nay), th cn phi c mt th lgc hc c bit, hay siu nghim. ng thy nhim v ch yu ca lgc hc siu nghim l nghin cu cc hnh thc thc s c bn ca t duy, nh phm tr, tc l nhng khi nim chung nht. Chng ta khng th suy ngh v bt k i tng no theo cch no khc, ngoi nh cc phm tr...5. Chng l iu kin ca mi kinh nghim v th m mang tnh cht tin nghim, trc kinh nghim. l nhng phm tr khng gian v thi gian, s lng v cht lng, nguyn nhn v h qu, tt yu v ngu nhin v cc phm tr bin chng khc, m vic s dng chng dng nh khng tun theo nhng i hi ca cc lut ng nht v cm mu thun. Cant l ngi u tin pht hin ra tnh cht mu thun thc s, bin chng su sc ca t duy con ngi. Nhn , ng hng ti vic vch tho nhng ch dn tng ng cho cc nh khoa hc. Mc d t ra nh vy nhng nguyn tc ca lgc hc mi vi vn trung tm l vn mu thun bin chng, song Cant li cha trnh by n mt cch c h thng. ng cng khng vch ra c mi tng quan thc s ca n vi lgc hc hnh thc, m hn th na cn c t i lp lgc hc ny vi lgc hc kia. Hghen (1770 - 1831) tip tc honh trng vch tho ra h thng chnh th lgc bin chng mi. Trong cng trnh c bn Khoa hc lgc ng khm ph ra mu thun nn tng gia cc l thuyt lgc hin c vi thc tin hin thc ca t duy m thi im ny t ti nhng nh cao ng k. ng tm ra phng tin gii quyt mu thun ny bng cch to nn h thng lgc hc mi di dng c th, tn gio thn b. Tiu im l bin chng ca t duy trong ton b tnh phc tp v mu thun ca n. Hghen nghin cu li bn cht ca t duy, cc hnh4 5

Cngt I. Ton tp. Nxb. T tng M., 1963-1966, t. 3, tr. 83. Sd, tr. 214. 26

thc v quy lut ca n. Nhn y ng kt lun Php bin chng cu thnh nn bn cht ca chnh t duy, cc quy lut v hnh thc ca n, rng vi t cch l l tnh n cn phi ph nh chnh mnh, phi ri vo mu thun6. ng thy nhim v ca mnh l phi tm ra phng thc gii quyt cc mu thun y. Hghen ph phn mnh m lgc hc thng thng trc y v s chung thu ca n vi phng php nhn thc siu hnh. Nhng trong khi ph phn ng i xa n mc ph nhn cc nguyn tc da trn c s lut ng nht v lut cm mu thun. Xuyn tc mi quan h thc gia lgc hc hnh thc v lgc hc bin chng, Hghen khng thc c y rng, nh th l ng ging mt n rt nng vo lgc hc hnh thc, km hm hn s pht trin tip theo ca n. Nhng vn ca lgc bin chng, tng quan ca n vi lgc hnh thc c C. Mc (1818 - 1883) v Ph. nghen (1820 - 1895) tip tc c th ho v pht trin trong cc cng trnh ca mnh. S dng di sn tinh thn phong ph nht do trit hc, cc khoa hc t nhin v khoa hc x hi tch lu, cc ng xy dng h thng lgc hc mi, duy vt bin chng, v ho thn n vo nhng tc phm nh T bn ca C. Mc, Chng uyrinh, Bin chng ca t nhin ca Ph. nghen v. v.. T nhng quan im trit hc chung y C. Mc v Ph. nghen nh gi hc thuyt v t duy v cc quy lut ca n - lgc hc v php bin chng. Cc ng khng ph nhn ngha ca lgc hc hnh thc, khng coi n l v ngha, nhng nhn mnh tnh lch s ca n. Chng hn, Ph. nghen cho rng t duy l lun mi mt thi i l sn phm lch s, nhng thi im khc nhau c nhng hnh thc v ng thi ni dung rt khc nhau. Suy ra, khoa hc v t duy, cng nh mi khoa hc khc, l khoa hc lch s, khoa hc v s pht trin lch s ca t duy con ngi7. Hc thuyt v cc quy lut ca t duy, theo Ph. nghen, hon ton khng l chn l c xc lp nht thnh bt bin: Bn thn lgc hc hnh thc vn cn, bt u t Arixtt n nay, l v i ca cc cuc tranh ci khc lit8.

6

Hghen. Bch khoa th cc khoa hc trit hc, gm 3 tp, Nxb. T tng, M. 1974-1977, t. 1, tr. 96 7 C. Mc, Ph. nghen, Ton tp, t. 20, Nxb. Chnh tr Quc gia., H., 1994, tr. 487. 8 Sd, tr. 487. 27

Cn lin quan n lgc bin chng, th ngay Arixtt nghin cu nhng hnh thc cn bn nht ca t duy bin chng9. Khi ni v trit hc c ng thi hon b Hghen, Ph. nghen coi s quay tr v php bin chng nh l hnh thc cao nht ca t duy l cng hin v i nht ca n. ng thi, C. Mc v Ph. nghen cng ch ra s khc bit v cht su sc gia hc thuyt bin chng ca mnh vi hc thuyt bin chng Hghen: Hghen n l duy tm, cn php bin chng mc-xt l duy vt, n xem xt t duy, cc hnh thc v quy lut ca n nh l s phn nh th gii bn ngoi. Khi vch ra mi tng quan thc gia lgc hc hnh thc v lgc hc bin chng, Ph. nghen cng ch ra l chng khng loi tr ln nhau. Lgc hnh thc l cn, nhng cha . V th m cng cn c lgc bin chng. Khi phn i vic coi lgc hnh thc v hn th na, php bin chng l cng c chng minh n gin, ng cng nhn mnh: Ngay c lgc hnh thc, trc ht, cng l mt phng php tm kim nhng kt qu mi, tin t ci bit n ci cha bit; th php bin chng cng vy, nhng vi mt ngha cn cao hn nhiu, v php bin chng ph v ci chn tri nh hp ca lgc hnh thc, ng thi li cha ng mm mng ca mt th gii quan rng ln hn10. Ph. nghen so snh tng quan gia lgc hnh thc v lgc bin chng vi tng quan ca ton hc ph thng vi ton hc cao cp - ton hc cc i lng bt bin vi ton hc cc i lng kh bin. C. Mc trong tc phm T bn ng dng lgc bin chng vo vic phn tch x hi ng i vi ng. Tuy nhin nhng cng trnh chuyn v lgc bin chng u cha c C. Mc v Ph. nghen vit ra. S hnh thnh lgc bin chng nh l khoa hc vn tip tc cc nc khc nhau vo cui th k XIX v trong ton b th k XX. Nga vic vch tho mt s vn ca lgc bin chng, mi tng quan ca n vi lgc hnh thc c G. Plkhanv (1856 - 1918) v V. I. Lnin (1870 - 1924) thc hin. G. Plkhanv trong khi chng li nhng k ph nhn lgc bin chng, vch ra mi tng quan ca n vi lgc hnh thc nh sau: Nu nh ng yn l9 10

Sd, tr. 34. Sdd, tr. 191-192. 28

trng hp ring ca vn ng, th cng vy t duy theo cc quy tc ca lgc hnh thc (tun theo cc quy lut c bn ca t tng) l trng hp ring ca t duy bin chng11. ng cho rng, php bin chng khng thay th lgc hnh thc, m ch lt i khi n nhng quy lut mang ngha tuyt i do cc nh siu hnh hc gn vo12. Trong tc phm Li bn v cng on... V. I. Lnin ch ra s khc nhau c tnh nguyn tc gia lgc hnh thc v lgc bin chng. Lgc hnh thc ly nhng nh ngha hnh thc, c ch o bi ci thng thng v hay p vo mt, ri ch hn ch bng ci . Lgc bin chng i hi i xa hn. Trong mi lin h y V. I. Lnin nu ln nhng i hi c bn ca lgc bin chng: 1) phn tch ton din ( thc s bit c i tng, cn phi thu tm, phi nghin cu mi mt ca n, mi mi lin h v cc khu trung gian); 2) phi tnh n s pht trin (nghin cu i tng trong s pht trin, t vn ng... bin i ca n); 3) lin h vi thc tin (ton b thc tin loi ngi cn phi c phn nh vo s xc nh y v i tng nh l tiu chun ca chn l, v nh l cng c xc nh thc tin mi lin h ca i tng vi ci, m con ngi cn); 4) tnh c th ca cch tip cn (khng c chn l tru tng, chn l lun lun c th)13. C rt nhiu ch dn phong ph v lgc bin chng (v hnh thc) trong Bt k trit hc ca V. I. Lnin. Trong nhng thp k cui y Lin X c mt s nhng cng trnh nghin cu nhm trnh by lgc bin chng mt cch h thng. Cc cng trnh c tin hnh trn hai hng ln. Th nht, ln theo s khm ph cc tnh quy lut ca s phn nh hin thc ang pht trin, cc mu thun khch quan ca n vo t duy con ngi, th hai, khm ph cc tnh quy lut ca s pht trin chnh t duy, ca bin chng ring ca n.

11 12 13

G. Plkhanv. Tc phm trit hc chn lc, gm 5 t., Nxb. T tng, M., t. 3, tr. 81. Sd. tr. 83. V. I. Lnin. Ton tp. T. 42, Nxb, Tin b, Matxcva, 1978, tr. 364. 29

Trong iu kin cch mng khoa hc - k thut, khi khoa hc ang vn ln nhng tm cao pht trin mi, su sc hn v vai tr ca t duy bin chng ang gia tng, th nhu cu i vi lgc hc bin chng cng ngy cng tng ln. 3. ngha ca lgc hc 3.1. ngha x hi v cc chc nng c bn ca lgc hc Xut hin do nhng nhu cu cp thit ca x hi v pht trin cng vi n, lgc hc lun c nh hng mnh m ngc tr li x hi. ngha x hi v vai tr ca n trong x hi c xc nh bi bn cht v v tr m n chim gi trong h thng vn ho chung. y vn ho ni chung c hiu l tng th cc gi tr do ton nhn loi tch lu. Trong ngm hiu khng ch cc kt qu hot ng vt cht v tinh thn ca con ngi, m cn c nhng phng tin ca hot ng y v nhng phng thc thc hin n. Nh r, lgc hc thuc v thnh t tinh thn ca vn ho v ch c thng qua thnh t y n mi c th bng cch ny hay khc ho thn vo cc b phn ca vn ho vt cht. Trong khi l mt trong nhng khoa hc quan trng v c xa nht, n l phn khng th thiu trong i gia nh cc khoa hc to nn ht nhn tr tu ca vn ho tinh thn, v cng vi cc khoa hc khc thc hin nhng chc nng a dng, y trch nhim trong x hi. Bn cht v c th su sc ca lgc hc th hin trong nhng chc nng x hi c bn sau: a) Chc nng nhn thc. Nh mi khoa hc, lgc hc cng khm ph v nghin cu cc quy lut khch quan, nhng ch vi mt s khc bit cn bn l, nhng quy lut y khng phi l ca th gii bn ngoi, m l ca t duy. Theo ngha ny, trong khi gi v tr quan trng trong h thng nhn thc v th gii, n cng thc hin chc nng chung l nhn thc, tc l gii thch v d bo. N c gng l gii cc hin tng v qu trnh t duy, trn c s d bo xem trong nhng iu kin nh th no c th t ti nhng tri thc chn thc v nhng hu qu no xy ra khi suy lun khng ng. b) Chc nng th gii quan. Lgc hc l khoa hc c bit. Nu trong cc khoa hc t nhin v x hi, t duy ch l phng tin nhn thc hin thc, th trong

30

lgc hc, n li l mc ch trc tip ca nhn thc. V th, trong khi vch ra nhng tnh quy lut ca t duy nh l mt trong nhng lnh vc nghin cu quan trng nht cng vi t nhin v x hi, th khoa hc ny gp phn quan trng vo vic gii quyt vn c bn ca trit hc l quan h t duy vi tn ti. Suy ra, n tham gia hnh thnh th gii quan cho mi ngi, tc l tng th nhng quan im khi qut v th gii trong chnh th v v quan h ca con ngi vi th gii y. Theo ngha lgc hc c chc nng th gii quan. c) Chc nng phng php lun. Cng nh mi hc thuyt ni chung, l thuyt lgc, trong khi l kt qu ca nhn thc trc v khch th ca mnh, tr thnh phng tin, v do vy, tr thnh phng php ca vic tip tc nhn thc n. Nhng, nh mt l thuyt rng nghin cu qu trnh t duy biu hin trong mi khoa hc, nn lgc hc cn m bo cho chng phng php nhn thc xc nh. iu l ng i vi lgc hc hnh thc truyn thng, m cn bn ca n l l thuyt suy lun v chng minh cung cp cho cc khoa hc phng php thu c tri thc l lun, th li cng ng hn i vi lgc ton ang vch tho ra nhng phng php ton ring ngy cng mi hn gii quyt cc nhim v nhn thc. V iu cng c bit ng vi lgc bin chng, m nhng i hi ca n, v thc cht, l nhng yu cu ca phng php bin chng, chung hn ang c nhiu khoa hc s dng. d) Chc nng t tng h. Sinh ra v pht trin trong x hi phn ho giai cp, lgc hc cha khi no ng trung lp trong cuc u tranh t tng. N l phng tin quan trng lun chng cho mt h t tng, l v kh u tranh vi h t tng khc. Trong bn thn n lun din ra s i u t tng ca cc tro lu trit hc quan trng nht - ch ngha duy vt v ch ngha duy tm, php bin chng v php siu hnh. iu th hin chc nng t tng h ca n. Lgc hc lun thc hin nhng chc nng quan trng nht ca mnh, tt c cc giai on pht trin, mc d chng th hin khc nhau theo thi gian khc nhau. Trong iu kin hin nay vai tr v ngha ca n c bit gia tng. iu l do hai bi cnh c bn sau.

31

Th nht, l do c th ca giai on pht trin x hi hin nay quyt nh. y l giai on tng cng mnh m vai tr ca cc khoa hc trong s pht trin mi mt i sng x hi, n thm nhp vo tt c cc lnh vc i sng x hi. Tng ng vi iu l s tng cng ngha ca lgc hc nghin cu cc phng tin v cc tnh quy lut ca nhn thc khoa hc. Vai tr ca khoa hc, v do vy, ca lgc hc, cng rt quan trng nc ta. Qu ln ch ngha x hi i hi phi suy ngm cc qu trnh x hi - kinh t mi phc tp v a dng nht. Th hai, l do cc nhu cu pht trin ca cch mng khoa hc - k thut. Cuc cch mng y c ngha l khoa hc v k thut ang chuyn ln giai on pht trin mi v cht v cao hn, khi ngha ca t duy tru tng c tng cng. V nh vy cng phi gia tng ngha ca lgc hc nghin cu cu trc, cc hnh thc v cc quy lut ca n. Nhu cu i vi lgc hc, c bit l lgc ton v lgc bin chng, tr nn ngy cng cp thit nc ta - trong giai on trin khai mi ca cch mng khoa hc - k thut gn lin vi vic vi tnh ho rng ri nn sn xut, qun l, trong iu kin k thut thng tin v nhng xu hng khc mi nht ca n chuyn sang pht trin v chiu su. 3.2. Vai tr ca lgc hc trong vic hnh thnh vn ho lgc ca con ngi Vn ho ca tng ngi gn lin vi vn ho chung ton x hi. l nhng phng tin, phng thc v kt qu hot ng vt cht hay tinh thn ca con ngi vn i hi phi c nhng mi lin h xc nh vi nhau. y bao gm vn ho lao ng, ngh ngi, giao tip, vn ho chnh tr, vn ho o c v php quyn, vn ho thm m v. v.. Vy vn ho lgc nm trong mi quan h no vi nhng vn ho nu trn? Khng nn xem n nh l thm mt trong s cc vn ho y. ng ra, n thm nhp vo tng vn ho trong s nu, nhp vo chng thnh ra phn khng th tch ri. Cng tng t nh, khng th c bt c th vn ho no nu thiu ngn ng, th cng vy, khng th c bt k hot ng vt cht hay tinh thn no ca con ngi m li thiu t duy. T m vn ho lgc c ngha c bit trong i sng mi ngi c vn ho.

32

Vy, vn ho lgc l vn ho ca t duy c th hin trong vn ho ca li ni v ch vit. N bao gm: a) Tng s tri thc v cc phng tin ca hot ng tinh thn, v cc hnh thc v quy lut ca n; b) Vic bit s dng nhng tri thc y vo thc tin t duy - bit da trn nhng khi nim, bit thc hin nhng thao tc lgc ng, bit xy dng cc suy lun, chng minh v bc b. c) Thi quen phn tch cc t tng, c ca ring mnh, ln ca ngi khc la chn cch suy lun hp l nht, ngn nga nhng sai lm lgc, cn nu nh c chng th tm thy v loi b chng i. D nhin, vic rn luyn vn ho lgc l cng vic di lu v y kh khn. Lgc hc c ngha rt ln trong vic rn luyn y. Khi ni v ngha ca lgc hc, cn phi trnh hai thi cc: hoc l nh gi n qu cao, hoc l nh gi thp n. Mt mt, khng nn cho rng dng nh lgc hc dy ta bit suy ngh. y l s cng iu qu ng. Lgc hc khng dy ta suy ngh, cng nh sinh l hc khng dy chng ta tiu ho thc n. T duy cng l qu trnh khch quan nh tiu ho thc n vy. Bn thn vic s dng lgc hc i hi phi c hai iu kin cn thit: th nht, l c mt kh nng t duy nht nh, v th hai, mt s tri thc nht nh. Con ngi suy ngh, v suy ngh lc ng, lc sai t lu trc khi lgc hc xut hin. Bn thn lgc hc xut hin ch nh s tng kt thc tin t duy ng n. Ngay nh hng bin ni ting c i mxphen cho rng, con ngi chng ta bm sinh bit trnh by s vic th no, v chng minh hoc bc b iu cn thit. V thi nay c rt nhiu ngi khng bit lgc hc mt cch t gic, vn suy ngh v lp lun kh ng. Nhng iu khng c ngha l c th thiu n vn c. y li l ri sang thi cc khc: ph nhn hay lm gim nh ngha ca n, nh gi khng ng mc. Trn thc t, nu ta mun t tng ca mnh din bin sun s ng n khng ch nhng suy lun n gin, thng ngy, m cn trong nhng suy lun l thuyt phc tp, th rt cn phi c tri thc lgc hc. Vic nghin cu lgc hc cho php kim

33

sot cht ch t duy t pha hnh thc, kt cu ca n, kim tra tnh ng n ca n, bo trc c nhng sai lm lgc hay pht hin v sa cha chng. Trong mi tng quan ny n ging vi ng php, bi vic lnh hi ng php cho php phn tch ngn ng ni hay vit, cnh bo c trc nhng sai lm ng php hay khn trng tm ra v sa cha chng. ngha ca lgc hc cn c quy nh bi chuyn, cc sai lm lgc rt hay b mc phi - thng xuyn hn rt nhiu so vi nhiu ngi ang ngh, khi cho rng dng nh vn ho t duy l phm cht bm sinh ca mi ngi. Khng phi vy, cng nh mi vn ho khc, n cng cn phi c kin tr hc tp lnh hi. T suy ra, mc d khng th hc suy ngh nh lgc hc, nhng vn c phi nghin cu, hc tp lgc hc. i vi chng ta ngha chnh ca n l n tng cng nhng kh nng t duy ca chng ta v lm cho t duy tr nn hp l hn, cng ging nh tri thc sinh l hc gip chng ta n ung iu v hp l hn khng hi d dy, tit kim m vn m bo sc kho tt nht. Tt nhin, i vi nhng ngi khc nhau vi nhng trnh t duy pht trin khc nhau th lgc hc c ngha khc nhau - kiu nh ton hc cao cp i vi hc sinh ph thng v i vi ngi k thut vin. Nhng trong mi trng hp, ngi nhit thnh nghin cu n c u th hn nhng ngi cha bit n. Cn ngi thc c nhng thiu ht trong t duy ca mnh, c th pht trin v hon thin thm cho n nh cc bi tp lgc. Lepnit hon ton ng khi cho rng nu nh cc nh khoa hc cng c gng nghin cu lgc hc nh cc nhc cng nghin cu m nhc, th h c th sng to ra nhng iu rt k diu. Thm ch c Hghen, khi vch tho lgc hc bin chng v nhn tin khm ph ra s hn ch ca lgc hc hnh thc, cng vn c cho l cn thit phi nhn mnh ngha ca lgc hnh thc: khng nghi ng g na, nghin cu lgc hnh thc mang li ci li nhn tin; s nghin cu y lm trong sng tr tu14.

14

Hghen, Bch khoa th cc khoa hc trit hc, Nxb. T tng, M. t. 1, tr. 115. 34

Chng ta thy, lgc hc mc khc nhau u cn cho con ngi nhng thi i lch s khc nhau nht. Do tnh khi qut v tnh tru tng cao, n c lin quan n tt c cc lnh vc khoa hc v k thut c th. V cho d cc lnh vc y c khc nhau v c th n th no chng na, th cc quy lut v quy tc ca t duy m chng u da vo, l thng nht. Tht ra, cng nh vic chuyn gia dinh dng c th cung cp cho ta thng tin bt k v chuyn phi n ung th no, nhng khng th n ung thay ta, khng th tiu ho gip ta, cng vy nh lgc hc c th cung cp nhng thng tin phong ph nht v cch t duy ng n, nhng khng th ngh thay nhng ai khng chu t mnh hc suy ngh cho ng.

35

Cu hi tho lun v n tp 1) Trnh by cc ngha khc nhau ca thut ng lgc? Lgc hc quan tm n ngha no ca thut ng ? Cho v d v phn tch. 2) T duy v t duy ng n l g? Th no l l gc ca t duy, th no l gc ca t duy hnh thc? 3) Th no l ni dung, hnh thc ca t duy? Phn bit tnh chn thc v tnh ng n ca t duy nh th no? 4) Hy trnh by i tng, phng php nghin cu ca l gch hc hnh thc. 5) Trnh by ngn gn v lch s xut hin v pht trin ca lgc hc. Phn bit cc nhnh lgc hc: lgc hnh thc truyn thng, lgc ton v lgc bin chng. 6) Trnh by v vai tr, cc chc nng ca lgc hc. Nu r ngha ca lgc hc v ca vic hc tp lgc hc.

36

Bi 2 Khi nim 1. Quan nim chung v khi nim 1.1. nh ngha v khi nim S xut hin ca cc khi nim mang tnh quy lut khch quan ca s hnh thnh v pht trin t duy con ngi. S xut hin y i hi phi c tnh tt yu khch quan v kh nng nh l nhng tin v iu kin. Tnh tt yu ca khi nim gn cht ch vi hot ng sn xut vt cht ca con ngi. Trong qu trnh ny con ngi thng xuyn ng phi mu thun khng trnh khi - gia s a dng n v hn cc i tng hin thc vi nhu cu nm bt c chng nhm mc ch tc ng c hiu qu ln gii t nhin v i sng x hi. Mun vy th phi nhn thc v khu u tin ca nhn thc, cng nh phng tin gii quyt mu thun trn l khi nim. Kh nng khch quan ca s xut hin v tn ti cc khi nim trong t duy l tnh cht vt th ca th gii xung quanh, tc l s hin tn trong th gii nhng i tng c tnh xc nh v cht. Tt c cc i tng u cu thnh t cc b phn lin h vi nhau theo cc cch khc nhau, v c nhng thuc tnh khc nhau. Cc thuc tnh li c nhiu loi: c nhng thuc tnh ch c mt s vt, chng c gi l thuc tnh n nht v do l thuc tnh khc bit. Nh chng m nhn thc con ngi c th phn bit s khc nhau gia cc i tng (i tng y v trong sut gio trnh ny c hiu khng ch l ngi, s vt, hin tng, qu trnh c th, m cn c nhng tnh cht, mi lin h v quan h...) V d: c s sng l thuc tnh khc bit ca tri t, nh n m ta c th phn bit s khc nhau ca tri t vi cc hnh tinh khc cng trong h mt tri. C nhng thuc tnh cng tn ti nhiu i tng, chng c gi l nhng thuc tnh chung. V d: trao i cht l thuc tnh ca mi c th sng. Chnh nh chng m ngi ta bit c nhng i tng ang xt cng mt lp hay khc lp, lm hnh thnh nn khi nim v lp i tng . C nhng thuc tnh

37

l bn cht, th hin bn cht ca i tng m nu thiu chng th i tng khng cn nh n vn c. V d: c ba cnh bng nhau l thuc tnh bn cht ca mi tam gic u, thiu n th tam gic khng th c coi l u. Thuc tnh chung ca lp i tng c th cng l thuc tnh bn cht ca n. Nhng c nhng thuc tnh chung khng phi l bn cht, v c hay khng c chng th i tng vn tn ti vi t cch l n. V d:chiu di cc cnh bng 5 cm khng phi l thuc tnh bn cht ca tam gic u, v n khng quyt nh i tng c phi l tam gic u hay khng. Thuc tnh bn cht ca i tng c th tn ti trong mt i tng, hay mt lp i tng, n lm i tng hay lp i tng ny khc vi nhng i tng hay lp i tng khc. Thuc tnh nh th c gi l thuc tnh bn cht khc bit. Cn cc thuc tnh bn cht m thuc v nhiu i tng khng trong cng mt lp c gi l nhng thuc tnh bn cht khng khc bit. Chng hn, i vi lp hnh ch nht thuc tnh c to thnh bi 4 on thng l chung, bn cht, nhng khng phi l thuc tnh khc bit, v thuc tnh ny khng ch tn ti lp hnh ch nht, m cn mi t gic khc. Cn thuc tnh c bn gc vung va l thuc tnh chung bn cht ca lp hnh ch nht, va l thuc tnh khc bit ca lp ny. Nh c thuc tnh chung bn cht khc bit ny m ngi ta c th phn bit s khc nhau gia hnh ch nht vi cc t gic khc. Do cc i tng lun nm trong mi lin h vi nhau, nn nhng thuc tnh ca chng cng khng c lp, tch ri nhau, m lin h vi nhau, nh th con ngi mi c th so snh, i chiu chng vi nhau trong qu trnh xy dng khi nim. Bn thn cc loi thuc tnh nu trn tn ti khch quan, khng ph thuc vo thc con ngi, nh chnh cc i tng vy. Nhng chng l ra trong qu trnh nhn thc v c con ngi ghi nhn, tr thnh cc du hiu ca i tng. Nh vy, du hiu chnh l ngh ca con ngi v thuc tnh. Cc du hiu ny cng c chia thnh n nht v chung; bn cht v khng bn cht; khc bit v khng khc bit tng ng vi s phn chia cc thuc tnh ca i tng nh trn.

38

Nh vy, vic lm r ngun gc khi nim cho php vch ra bn cht thc s ca n. Khi nim - l hnh thc c bn ca t duy phn nh gin tip v khi qut i tng thng qua nhng du hiu bn cht khc bit ca chng. S pht trin kh nng nhn thc ca con ngi trng vi vic, t tng vn ng t nhng khi nim u tin n gin nht n nhng khi nim cng rng v su sc hn phn nh ngy cng y hin thc hn. 1.2. Cc chc nng c bn ca khi nim Khi nim thc hin hai chc nng c bn. Th nht, l chc nng nhn thc. Cc thnh tu ca hot ng nhn thc, hot ng tru tng ho ca con ngi u tp trung c ng trong cc khi nim. Vn l kt qu ca qu trnh nhn thc trc, th sau chng li lm phng tin ca hnh trnh nhn thc tip theo. iu c thc hin trn c s thao tc lgc ph bin nh, quy i tng mi v khi nim bit. Nhng tri thc kinh nghim tch lu c h thng ho li, c lm su sc v chnh xc ho thm, ri sau chuyn thnh khi nim khoa hc. Khng c cc khi nim th cng khng c khoa hc. Ngy nay chng ta sng trong th gii rng ln khng ch ca cc s vt, m cn ca cc khi nim tng ng. Chng c s dng rng ri trong t duy hng ngy. Mi ngnh khoa hc u xy dng h khi nim ca mnh to nn b my khi nim ca n. Th hai, l chc nng giao tip. Con ngi cng c nhng tri thc ca mnh di dng cc khi nim, ri trao i chng vi nhng ngi khc trong qu trnh hot ng cng nhau, chuyn giao chng cho cc th h sau. Nh vy l thc hin s di truyn x hi ca kin thc, m bo tnh k tha tinh thn gia cc th h. 2. Khi nim v t L s phn nh ca hin thc khch quan, khi nim c mi quan h vi t. Nu khi nim l mt hnh thc ca t duy, mt phm tr lgc hc, th t l phm tr ngn ng hc, n l s quy c c tnh cht ring bit ca mi cng ng, mi dn

39

tc, l phng tin ngn ng gn kt t tng, lu gi, cng nh truyn li cho nhng ngi khc. Ni cch khc, t l c s vt cht ca khi nim. Khng th c khi nim ngoi t. Khi nim c hnh thnh trn c s nhng t xc nh c ngha. Ngha ca t thng c dng chuyn ti ni dung ca khi nim. Mi khi nim u c th hin bng mt t hay cm t; v d: sinh vin, hoa hng, giai cp, cng nhn, nc CHXHCN Vit nam... Tuy c bn thng nht vi nhau v ni dung v ngha, nhng khi nim v t khng tuyt i ng nht vi nhau, khi nim bao gi cng c din t qua t, nhng khng phi t no cng th hin khi nim. V th khng th thay i ni dung ca khi nim bng m v ngha ca cc t khc nhau. Mt t c th din t ni dung ca mt s khi nim khc nhau. y l hin tng ng m khc ngha khng trnh khi trong ngn ng. Cn phi s dng chng mt cch thn trng, nu khng t duy rt d mc sai lm lgc nh nh tro khi nim. Ngc li, mt khi nim c th c din t bng nhiu t - gi l hin tng ng ngha khc m. S phong ph ca t vng lm cho ngn ng th hin khi nim mang tnh linh hot, n c th lt t nhng sc thi khc t duy khc nhau cng mt ni dung phn nh, song ng thi n cng cha kh nng t duy mc li lgc: ln ln khi nim. Lgc hc hin i ang hng ti xy dng mt h thng ngn ng nhn to hon chnh c th din t chnh xc v n ngha h thng khi nim trong t duy. 3. Cc phng php c bn thnh lp khi nim Vic hnh thnh nn khi nim l qu trnh th hin tnh tch cc v sng to ca ch th nhn thc. khng phi l mt qu trnh gin n, trc tip, m l kt qu ca hot ng nhn thc v hot ng thc tin ca con ngi, thng qua cc phng php lgc nh: so snh, phn tch, tng hp, tru tng ho, khi qut ho. So snh l i chiu trong t tng s ging nhau v khc nhau ca cc i tng t tm ra nhng du hiu chung, bn cht ca lp i tng lm tin cho s hnh thnh nhng khi nim chung v lp .

40

Phn tch l phn chia trong t tng i tng nhn thc thnh nhng b phn v nghin cu tng b phn . Phng php ny gip cho t duy c c ci nhn c th, chnh xc v cc b phn ca i tng nhn thc. Tng hp l lin kt trong t tng nhng b phn i tng vo mt chnh th. Tng hp v phn tch l hai phng php ngc nhau, nhng li hp nht vi nhau trong mt th thng nht, b sung cho nhau. Phng php tng hp gip cho t duy c ci nhn tng th v i tng. Tru tng ho l qu trnh t tng tch cc du hiu v i tng nhn thc thnh cc du hiu bn cht v khng bn cht, ch tp trung nghin cu du hiu bn cht m tm thi khng tnh n cc du hiu khc. Khi qut ho l lin kt trong t tng nhng i tng ging nhau, nhm chng li trn c s nhng du hiu chung bn cht thnh mt lp. Tt c cc phng php lgc trn u lin h cht ch vi nhau, mi phng php to thnh mt khu trong qu trnh thng nht. Kt qu ca qu trnh l ta thu c nhng t tng c ni dung phong ph, a dng, th hin di mt hnh thc chung thng nht l khi nim. Tm li, qu trnh hnh thnh khi nim chnh l qu trnh t duy sng lc nhng tri thc v i tng nhn thc, b qua nhng tri thc b ngoi, khng bn cht, ngu nhin i vo nhng tri thc c tnh bn cht, chung, quan trng nht ca i tng. 4. Kt cu lgc ca khi nim Mi khi nim u c to thnh t 2 b phn: ni hm v ngoi din. 4.1. Ni hm ca khi nim chnh l ni dung ca khi nim c xt di dng chia nh thnh nhng du hiu bn cht khc bit, gip phn bit i tng m n phn nh vi nhng i tng khc. Nh vy, ni hm c trng cho khi nim v mt cht. C th biu din ni hm ca khi nim nh sau: A(b, c, d,...), trong A l khi nim ni chung, cn b, c, d,... - l nhng thuc tnh ca i tng c khi nim phn nh. Cn ch rng, s khc nhau gia khi nim v du hiu ch l tng i: ci trong khi nim ny l du hiu, th khi ng ring c th l khi nim c lp c

41

nhng du hiu ca mnh. Theo ngha ny c th ni, ni hm ca khi nim t n li c cng hp t... cc khi nim! Nhng khng l nghch l, m l s th hin mi lin h qua li su sc v s thng nht ca cc khi nim phn nh mi lin h khch quan v s thng nht ca th gii. Chng ch khc nhau phc tp cu trc ca chng m thi. Cng cn phi lu rng, nhng du hiu c khi nim ghi nhn khng tn ti tch bit nhau, m lin h gn b vi nhau to thnh h thng chnh th. V tnh h thng ca hin thc cng c phn nh c im ny. V d: khi nim php lut: Php lut l h thng cc quy tc x x chung do nh nc ban hnh hoc tha nhn, th hin ch ca giai cp thng tr v c bo m thc hin bng sc mnh cng ch ca nh nc. Trong khi nim lut php nu trn, ni hm ca n gm nhng du hiu c bn sau: - Quy tc ng x chung th hin ch ca giai cp thng tr. - Do c quan nh nc c thm quyn ban hnh hoc tha nhn. - c m bo thc hin bi nh nc. Nh vy, ni hm ca khi nim l ch cha nhng du hiu bn cht khc bit ca i tng, n cho ta bit i tng cn nhn thc l g v khc cc i tng khc ch no? Cc du hiu ca ni hm khi nim c hai loi: du hiu loi, tc l du hiu chung bn cht cho ton b lp cc i tng, v cc du hiu chng l du hiu chung, bn cht ch cho mt i tng hoc lp nh hn cc i tng v lm cho n khc vi cc i tng khc ca cng lp. Thng thng, khi nu cc du hiu bn cht ca i tng, ta thng nu trc nhng du hiu chung, bn cht i din cho ton b lp i tng, ri mi n nhng du hiu ngy cng khc bit, c th hn ch thuc v i tng m khi nim ang phn nh. S lng cc du hiu cng nhiu th ni hm cng phong ph. 4.2. Ngoi din ca khi nim l tp hp i tng hin thc mang cc du hiu chung, bn cht c nu trong ni hm. Vy ngoi din ca khi nim chnh

42

l phm vi i tng m khi nim phn nh v c trng cho khi nim v mt lng, do vy c th lit k chnh xc cc i tng thuc ngoi din, nu s lng l hu hn v tng i khng nhiu, cn khng th c th m t ngoi din da vo cc du hiu ni hm. Quan h gia i tng vi ngoi din l quan h gia phn t vi tp hp, trong mi mt i tng l mt phn t ca tp hp. V d: Khi nim sinh vin Vit nam c ngoi din l ton b nhng ngi Vit nam ang hc cc trng i hc, cao ng. Vic xc nh ngoi din ca khi nim cho ta bit u l nhng i tng m khi nim phn nh. S lng cc i tng ny cng nhiu th ngoi din ca khi nim cng rng. 4.3. Quan h gia ni hm v ngoi din ca khi nim Vic phn tch ni hm v ngoi din nh trn cho thy chng quan h mt thit vi nhau. Tng ng vi ni hm xc nh ca mt khi nim l mt ngoi din xc nh. l quan h ngc (nghch bin): ni hm cng phong ph, cng nhiu du hiu bn cht bao nhiu th ngoi din cng hp, cng t i tng c phn nh by nhiu. Ngc li, ngoi din ca khi nim cng rng, cng c nhiu i tng phn nh th ni hm ca khi nim cng ngho nn, cng t cc du hiu bn cht by nhiu. Nhng khi nim c ngoi din rng nht c gi l cc phm tr, cn cc khi nim c ni hm phong ph nht thng phn nh mt i tng c th, xc nh. Tuy nhin, cng cn lu rng quy lut quan h ngc gia ni hm v ngoi din ca khi nim ch tc ng khi t duy phn nh nhng i tng tn ti mt phm cht xc nh, trong trng thi tnh ti tng i. S tc ng ca n ng vi nhng khi nim bao hm cc khi nim khc v th hin trong thao tc lgc m rng v thu hp khi nim (xem mc 7). 5. Phn loi khi nim C th phn loi khi nim cn c vo ni hm v ngoi din ca n: 5.1. Phn loi khi nim theo ni hm a) Khi nim c th v tru tng. Khi nim c th l khi nim phn nh i tng hay lp i tng hin thc, tn ti mt cch c lp tng i trong tnh

43

chnh th cc mt, cc thuc tnh, tnh cht ca n . V d: lp hc, to nh, hoa hng... Khi nim tru tng l khi nim phn nh tnh cht, quan h ca cc i tng, m khng tn ti c lp nu thiu cc i tng y: l , khim tn, bng nhau... Thng khng c khi nim tru tng thun tu di dng s nhiu. Tuy nhin, tu thuc vo cch s dng, vo vn cnh m khi nim c th v tru tng c th chuyn ho ln nhau. b) Khi nim khng nh v khi nim ph nh. Khi nim khng nh l khi nim nhn mnh s hin din ca cc i tng, cc thuc tnh hay cc quan h ca chng. V d: c vn ho, c dn ch, vn minh... Khi nim ph nh nhn mnh s khng tn ti ca i tng, thuc tnh hay quan h ca chng phm cht ang xt. V d: v vn ho, mt dn ch, v k lut... c) Khi nim tng quan v khng tng quan. Khi nim tng quan l khi nim ch mang y ni dung khi ng trong quan h vi khi nim khc cng cp. V d: m - con, thy gio - hc sinh, ng - chu v. v.. Khi nim khng tng quan l nhng khi nim phn nh cc i tng c th tn ti c lp tng i, khng ph thuc vo s tn ti ca i tng khc, v do vy c y ni dung khi ng c lp. V d: con ngi, x hi. 5.2. Phn loi khi nim theo ngoi din a) Khi nim tp hp v khng tp hp. Khi nim tp hp l nhng khi nim phn nh v mt lp i tng ng nht c coi nh mt chnh th thng nht. V d: rng, i bng , hm i... Tuy nhin, ni hm ca n khng phi l tng s ni hm ca cc khi nim phn nh v tng i tng to thnh lp. Ni hm ch th hin nhng du hiu ca c lp i tng. V d: ni hm ca khi nim hm i khng th hin tng con tu v tng con tu cng cha phi l hm i, mc d hm i c to thnh t lp i tng l nhng con tu.

44

Khi nim khng tp hp l khi nim trong mi i tng ring r c cp ti mt cch c lp. N chnh l tng phn t ca khi nim tp hp. V d: khi nim cy, con tu, "tng cu th ca i bng"... c trng ca khi nim khng tp hp l ni hm ca n c th quy v cho mi i tng nm trong ngoi din ca khi nim . V d: khi nim cy c ni hm l nhng du hiu ca lp cy ni chung, ng thi n cng c th hin tng loi cy c th trong lp i tng . Tuy nhin, s phn loi nu trn cng ch l tng i v bn thn mi khi nim khng tp hp tim tng l khi nim tp hp v ngc li. b) Khi nim o (rng) v khi nim thc. Khi nim o (rng) l nhng khi nim khng xc nh c ngoi din hoc l nhng khi nim c ngoi din bng khng. V d: ng c vnh cu, qu, rng... Khi nim thc l nhng khi nim m ngoi din c t nht mt i tng. n lt mnh, khi nim thc li c chia ra thnh: c) Khi nim chung v khi nim n nht. Khi nim chung l nhng khi nim m ngoi din c t hai i tng tr ln. c th l khi nim chung hu hn, nu xc nh c s lng i tng trong ngoi din. V d: Gio vin dy gii ngoi ng, Ngi Vit nam, Sinh vin Vit nam... c th l khi nim chung v hn, nu kh hoc khng xc nh c chnh xc s lng i tng trong ngoi din. V d: hnh tinh, t bo, "s chn"... Khi nim n nht l khi nim m ngoi din ch c mt i tng. V d: tri t, H Ch Minh, H ni. Cng c khi khi nim n nht c hiu nh mt lp i tng c phn nh nh l mt chnh th thng nht (chnh l khi nim tp hp). V d: Lin hp quc, h mt tri. Vic chia cc khi nim ra thnh cc loi theo ni hm v ngoi din c ngha quan trng i vi t duy. N cho php trong h thng rt nhiu khi nim c

45

cc khoa hc v cuc sng tch lu, ta c th tch ra nhng nhm ln, hu hn v ph bin nht, gip t duy thm chnh xc v tng minh. 6. Quan h gia cc khi nim Trong hot ng nhn thc, cc khi nim c hnh thnh rt a dng vi ni hm v ngoi din khc nhau, nhng gia chng li lun c quan h mt thit vi nhau. S a dng ca cc quan h y cng c th c phn loi da trn ni hm v ngoi din ca khi nim. Cn c vo ni hm ca khi nim c hai loi quan h c bn gia cc khi nim - so snh c v khng so snh c. Tng ng s c cc khi nim l so snh c v khng so snh c. Nhng khi nim so snh l nhng khi nim m trong ni hm ca chng cch ny hay khc c nhng du hiu bn cht chung. Lgc hnh thc ch yu nghin cu quan h gia cc khi nim so snh theo ngoi din. Nu cn c vo ngoi din ca khi nim th quan h gia cc khi nim c chia lm hai loi: quan h iu ho v khng iu ho. 6.1. Quan h iu ho l quan h gia nhng khi nim m ngoi din ca chng c t nht mt i tng chung nhau. Nh vy, quan h iu ho li gm c cc quan h sau: a) Quan h ng nht (trng nhau). L quan h gia nhng khi nim m ngoi din ca chng hon ton trng nhau, nhng ni hm ca chng vn phn bit. Nu dng hnh trn -ler biu din quan h ng nht ca hai khi nim A v B, th hnh v l nh sau (Hnh 1): V d: Khi nim H Ch Minh v khi nim Ngi c bn tuyn ngn c lp khai sinh ra nc Vit nam dn ch Cng ho. Hai khi nim ny c coi l ng A, B nht vi nhau, v ngoi din ca chng hon ton trng nhau, cng ch v mt i tng xc nh1l Bc H. Nhng ni hm ca hai khi nim ny khng phi l mt, Hnh chng c nhng sc thi khc nhau. Nh vy, trong quan h ng nht, nu mt i tng bt k no thuc v ngoi din ca khi nim ny th cng ng thi n phi thuc v ngoi din ca khi nim kia v ngc li.

46

b) Quan h bao hm (l thuc). L quan h gia nhng khi nim m ngoi din ca khi nim ny l ton b ngoi din ca nhng khi nim kia, nhng khng ngc li. Khi nim th nht gi l khi nim b bao hm, cn khi nim th hai gi l khi nim bao hm. V d: Khi nim sinh vin (A) v khi nim sinh vin HQG (B). y l hai khi nim nm trong quan h bao hm v mt khi nim c ngoi din rng hn (khi nim "sinh vin") v mt khi nim c ngoi din nh hn, b bao hm trong ngoi din A B ca khi nim kia (khi nim sinh vin HQG) (Hnh 2). Quan h ny cn c gi l quan h loi - chng. Trong , khi nim c Hnh 2 ngoi din rng hn gi l khi nim loi, cn khi nim c ngoi din hp hn gi l khi nim chng. Tuy nhin, s phn chia ny cng rt tng i. Mt khi nim trong quan h vi nhiu khi nim khc nhau c th l khi nim loi trong quan h ny, nhng l khi nim chng trong quan h khc v ngc li. Tr nhng khi nim c bit nh khi nim n nht v phm tr. c) Quan h giao nhau. L quan h gia cc khi nim m mt phn ngoi din ca khi nim ny l mt phn ngoi din ca nhng khi nim khc. giao nhau, v ngoi din ca chng c mt phn trng nhau, phn trng nhau trong ngoi din ca hai khi nim ny l nhng ngi l ng vin ng thi l sinh vin.A B

d: Khi nim sinh vin (A) v khi nim ng vin (B). Hai khi nim ny nm trong quan h

(Hnh 3) Hnh 3 Trong quan h giao nhau, xc nh phn trng nhau, ta phi xc nh nhng i tng va mang du hiu c phn nh trong ni hm ca khi nim ny va mang du hiu c phn nh trong ni hm ca khi nim kia. 6.2. Quan h khng iu ho l quan h gia nhng khi nim m ngoi din ca chng khng c phn no trng nhau. Quan h ny gm cc loi sau:

47

a) Quan h ngang hng (cng b bao hm): L quan h gia cc khi nim chng m ngoi din ca chng tch ri nhau v cng l thuc ngoi din ca khi nim loi. (Hnh 4) V d: Khi nim "ng vt" (A) v khi nim "Thc vt" (B). y l hai khi nim chng m ngoi din ca chng tch ri nhau v cng l thuc ngoi din ca khi B A nim loi "Sinh vt" (C). Hnh 4 h i lp: l quan h gia nhng khi nim m ni hm ca b) Quan chng c nhng du hiu tri ngc nhau, nhng tng ngoi din ca chng bao gi cng nh hn ngoi din ca khi nim loi chung ca chng. (Hnh 5) V d: Khi nim "mu trng" (A) v khi nim "mu en" (C) trong khi nim "mu A sc". HayBkhi nim "v sn" (A) v khi nim "t sn" (C) trong khi nim "giai cp". Trong , A v C l cc khi nim i lp ch chim cc cc trong phm vi ca khi nim loi chung ca chng v khng loi tr cc khi nim trung gian kiu nh Hnh 5 B. c) Quan h mu thun: l quan h gia nhng khi nim c ni hm khng ch tri ngc m cn loi tr nhau v tng ngoi din ca chng bao gi cng ng bng ngoi din ca mt khi nim loi chung. (Hnh 6): V d: Khi nim "mu trng" (A) v "mu khng trng" (B), khi nim "chin tranh chnh ngha" (A) v khi nim "chin tranh phi ngha" (B). -------B A C

C

Hnh 6 Thc cht nhng khi nim nm trong quan h mu thun l nhng khi nim ph nh ln nhau (chnh xc hn, th l quan h gia mt khi nim l khng nh v mt khi nim l ph nh n). Quan h gia cc khi nim c phn loi nh trn cng ch l tng i. Trong thc t th y mi ch l nhng quan h ph bin v in hnh nht.

48

7. Cc thao tc logc i vi khi nim 7.1. M rng v thu hp khi nim Trong s cc thao tc lgc x l ni hm v ngoi din ca khi nim c lgc hnh thc xem xt c hai thao tc thng dng lin h cht ch vi nhau, l m rng v thu hp khi nim. Quan h bao hm loi chng l c s ca cc thao tc ny. S tc ng ca quy lut quan h ngc (nghch bin) gia ni hm v ngoi din ca khi nim c th hin trc tip cc thao tc ny. a) M rng khi nim l thao tc lgc, trong t khi nim c ngoi din nh hn (chng) chuyn sang khi nim c ngoi din ln hn (loi). Ni cch khc, chnh l thao tc gip thu c mt khi nim mi bng cch m rng ngoi din ca khi nim cho trc. Nhng khi nim ng sau bao gi cng phi bao hm nhng khi nim ng trc . V d: m rng khi nim ng vt ta thu c khi nim sinh vtv.v.. Trong khoa hc, phm tr chnh l khi nim c m rng nht, m trn n khng cn khi nim no rng hn. V theo ngha ny th phm tr chnh l gii hn ca m rng khi nim. Khi m rng khi nim cn lu rng vic ny ch ng khi t tng vn ng t khi nim chng sang khi nim loi. b) Thu hp khi nim l thao tc lgc ngc vi m rng khi nim, trong t khi nim c ngoi din ln hn (loi) ta chuyn n khi nim c ngoi din nh hn (chng) tng ng. chnh l thao tc gip nhn c khi nim mi bng cch thu hp ngoi din ca khi nim cho trc. V d: thu hp khi nim t gic ta thu c khi nim hnh bnh hnh v. v. Gii hn ca vic thu hp khi nim l khi nim n nht, l nhng khi nim chng nh nht. V d: thu hp khi nim sinh vin ta c khi nim sinh vinA

Nguyn no .

B C

Hnh 7

49

C th din t thao tc m rng v thu hp khi nim theo (hnh 7). Trong s ny, nu i t khi nim A n khi nim C th l thao tc thu hp khi nim, cn nu i t C n A th l thao tc m rng khi nim. Vic thc hin thao tc m rng v thu hp khi nim c ngha gip t duy cng c nhng kin thc chung v ring thu c v i tng, ng thi l phng thc lm cho t duy xc nh khi phn nh hin thc. 7.2. Php nh ngha khi nim Nh phn tch trn, cu to cn bn nht ca khi nim l ni hm v ngoi din. Nhng chng thng b che du sau v bc ngn t ca khi nim. V th trong thc tin t duy khng t khi chng ta buc phi vch r c ni hm ln ngoi din ca khi nim. Thao tc th nht gi l nh ngha khi nim, cn thao tc th hai - phn chia khi nim. a) Bn cht ca nh ngha khi nim: l thao tc lgc nhm vch ra nhng du hiu c bn nht ca ni hm khi nim. V d: ta mun nh ngha khi nim hnh vung - ni hm ca khi nim ny gm rt nhiu du hiu nh: l mt hnh hnh hc phng; l mt hnh c to thnh bi 4 on thng; c cc gc vung, c cc cnh bng nhau... trong s chng c nhng du hiu khng ch thuc v hnh vung nh, du hiu c to thnh bi 4 on thng; c nhng du hiu ch thuc v hnh vung m khng c bt k hnh no khc nh c cc cnh bng nhau v cc gc vung; c cc ng cho bng nhau, vung gc vi nhau v chia i mi ng ti giao im ca chng. Chnh chng l nhng du hiu c bn nht phn bit hnh vung khng ch vi cc hnh khc, m trn thc t cn ch r phm vi i tng tip cn t tch ra i tng cn nh ngha. Nh vy, du hiu c bn nht l nhng du hiu quy nh bn cht ca i tng nhn thc, lm cn c suy ra cc du hiu khc ca i tng, ng thi gip ta phn bit c i tng cn nh ngha vi i tng khc.

50

Cng cn lu rng nu mt khi nim bao gi cng phi th hin thng qua ngn ng th nhim v khc ca nh ngha chnh l lm r ngha ca t, ca thut ng. Nh vy, t duy dng n thao tc nh ngha khi nim trong hai trng hp: hoc khi cn tng kt nhng mt bn cht ca i tng nhn thc, v d khi C. Mc nh ngha x hi l sn phm ca s tc ng qua li gia con ngi th chnh l s tng kt nhng kt qu nghin cu cc mt bn cht, ph bin nht ca x hi; hoc khi cn lm r ngha ca thut ng s dng. V d: "Danh t l t dng ch tn ngi v vt". Tm li, c s khch quan ca nh ngha chnh l s xc nh v cht ca cc i tng hin thc. Xt n cng nh ngha phi gii p: i tng cn nh ngha l g? Khi nim cn phi c nh ngha mt trong ba trng hp c bn sau: Th nht, tng kt im ch yu sau s nhn thc bn cht i tng; th hai, cn nh ngha khi s dng nhng khi nim m ngi khc cn cha bit ni hm; th ba, nh ngha cng cn khi s dng cc t bit nhng li c dng ngha mi. b) Cu to v cc chc nng ca php nh ngha - Mi nh ngha khoa hc u gm 2 b phn: khi nim c nh ngha v khi nim dng nh ngha. Khi nim c nh ngha (definiendum = Dfd) l khi nim m ta phi vch r ni hm c bn ca n ra. V d: trong nh ngha: hnh ch nht l hnh bnh hnh c 1 gc vung th khi nim hnh ch nht l khi nim c nh ngha. Khi nim dng nh ngha (definiens = Dfn) l khi nim c nhng du hiu chung v c bn cu thnh ni hm ca khi nim c nh ngha. V d: trong nh ngha hnh ch nht trn th khi nim hnh bnh hnh c 1 gc vung chnh l khi nim dng nh ngha. Mi lin h lgc gia khi nim c nh ngha v khi nim dng nh ngha c th hin nh t l hay du gch ngang "-".

51

- Chc nng ca nh ngha khi nim l vch r ni hm ca khi nim c nh ngha; phn bit i tng cn nh ngha vi nhng i tng khc. c) Cc kiu nh ngha - Cn c vo i tng c nh ngha, th nh ngha c chia thnh: nh ngha thc v nh ngha duy danh. * nh ngha thc l nh ngha v chnh i tng bng cch ch ra nhng du hiu c bn nht trong ni hm ca khi nim c nh ngha. V d: Con ngi l ng vt bc cao c nng lc t duy. * nh ngha duy danh l nh ngha vch ra ngha ca t biu th i tng. V d: Hin php c gi l o lut c bn ca mt quc gia. Nh vy, nh ngha duy danh chnh l thao tc t tn cho i tng. - Cn c vo tnh cht ca khi nim dng nh ngha th nh ngha gm cc kiu: * nh ngha qua loi gn nht v khc bit chng - l kiu nh ngha trong phi ch ra khi nim loi gn nht cha khi nim cn nh ngha, ri sau vch ra nhng du hiu khc bit ca khi nim cn nh ngha so vi khi nim . V d: Hnh ch nht l hnh bnh hnh c mt gc vung. Con ngi l ng vt bc cao c nng lc t duy. y l kiu nh ngha c dng tng i ph bin trong khoa hc v n ngn gn. Nhng c nhng khi nim cn nh ngha l rng nht khin ta khng tm c khi nim loi ca n; hoc khng tm c thuc tnh khc bit c th ca i tng m khi nim cn nh ngha phn nh. Trong cc trng hp cn phi c nhng kiu nh ngha khc ph hp hn. * nh ngha theo quan h: l kiu nh ngha trong ngi ta ch ra mt khi nim i lp vi khi nim cn nh ngha v nu r mi quan h gia cc i tng m hai khi nim phn nh. Kiu nh ngha ny thng c dng khi cn nh ngha nhng khi nim c ngoi din rng nht - nht l cc phm tr. V d: Hin tng l bn cht c th hin ra.

52

* nh ngha theo ngun gc: l kiu nh ngha m trong ngi ta vch ra ngun gc hoc phng thc to ra i tng m khi nim cn nh ngha phn nh. V d: "Tam gic l mt hnh c to thnh bi ba on thng gp khc khp kn". Kiu nh ngha ny c tc dng lm r ngun gc pht sinh ca i tng. Tuy nhin, trong thc t th khng phi bt c i tng no cng c th ch r c xut x, ngun gc v cch thc sinh thnh, v th kiu nh ngha ny ch yu hay gp trong cc ngnh khoa hc t nhin. Ngoi cc kiu nh ngha c bn nu trn, cn c cc kiu nh ngha sau: + M t l kiu nh ngha bng cch lit k cc du hiu khc bit bn ngoi ca i tng nhm phn bit n vi cc i tng khc. V d: ng vt sng di nc l loi th bng mang v c b phn dng bi. Dng c bit ca kiu nh ngha m t ny l nh ngha nu ra mt vi c trng quan trng ca i tng qua gip phn bit c s khc nhau ca i tng ny vi i tng khc. V d: Nc nguyn cht l cht lng khng mu, khng mi, khng v v trong sut. + So snh: l kiu nh ngha trong du hiu ca khi nim c nu ra bng cch so snh n vi cc du hiu tng t khi nim khc bit. V d: Ti nh m ba mi (so snh thun). n ng nng ni ging khi n b su sc nh ci ng tru (so snh ngc). d) Cc quy tc nh ngha - nh ngha phi cn i: Ngoi din ca khi nim dng nh ngha (Dfn) phi trng vi ngoi din ca khi nim c nh ngha (Dfd): ngd Dfn ngd Dfd. V d: khi nh ngha: tam gic u l tam gic c ba cnh bng nhau th y khi nim c nh ngha tam gic u c ngoi din ng bng ngoi din ca khi nim tam gic c ba cnh bng nhau.

53

nh ngha cn i th hin mi quan h ng nht gia khi nim c nh ngha vi khi nim dng nh ngha. S vi phm quy tc trn s dn n cc li sau: + nh ngha qu rng: Khi ngoi din ca khi nim dng nh ngha ln hn ngoi din ca khi nim c nh ngha. (ngd Dfn > ngd Dfd), tc l ngoi din ca khi nim cn nh ngha b bao hm trong ngoi din ca khi nim dng nh ngha. V d: tam gic u l tam gic. + nh ngha qu hp: khi ngoi din ca khi nim dng nh ngha nh hn ngoi din ca khi nim c nh ngha, (ngd Dfn < ngdDfd). Hai khi nim ny vn nm trong quan h bao hm, nhng lc ny khi nim dng nh ngha l khi nim b bao hm. V d: Sinh vin l nhng ngi ang hc trng i hc Quc gia. + nh ngha va qu rng, va qu hp: mang li khi nim va khng bao qut c ht cc i tng tho mn ni hm ca n va bao gm c nhng i tng khng tho mn ni hm . (V d: Sinh vin l nhng ngi ang hc H Ni). - Khng c nh ngha vng quanh. y l kiu nh ngha, trong khi nim dng nh ngha li c xc nh ni hm thng qua khi nim cn nh ngha, hoc ni hm ca khi nim cn nh ngha li c gii thch thng qua nhng khi nim khc m ni hm cn cha r rng. V d: T duy lgc l t duy mt cch lgc. Ch l i; i l ch. - Trnh dng mnh ph nh trong nh ngha. Quy tc ny yu cu trong mt nh ngha khoa hc nn hn ch vic dng nh ngha bng ph nh ( Dfd khng l Dfn hoc Dfd l khng phi Dfn). Bi vic dng n rt d dn n vic khng lm r ni hm ca khi nim c nh ngha. Trong khoa hc ch c th dng nh ngha l mt mnh ph nh khi phi ng thi tho mn hai iu kin:

54

Th nht, khi nim dng nh ngha v khi nim c nh ngha phi nm trong quan h mu thun. Th hai, ni hm ca khi nim dng nh ngha c lm r bng nh ngha khng nh. V d: trong lut hc, c nh ngha v ti sn vi hai loi l ng sn v bt ng sn, khi nh ngha bt ng sn l nhng ti sn khng th di chuyn, di i c, th rt ngn thao tc trong t duy khi phi nh ngha khi nim ng sn ta hon ton c th nh ngha: ng sn l khng phi bt ng sn. - nh ngha phi tng minh: tc l nh ngha r rng, chnh xc, ngn gn. Quy tc ny yu cu nhng thut ng c s dng trong nh ngha phi ngn gn, r v n ngha, trnh dng nhng t ng mp m, a ngha, hoc l nhng t v von so snh d to ra hiu lm v i tng c nh ngha. V d: Ch ngha cng sn l thin ng ca nhn loi. Tr em l mm non ca t nc. Vic vn dng tt cc quy tc nh ngha l iu kin cn, nhng cha l xy dng cc nh ngha khoa hc cht ch ph hp vi hin thc. Cc quy tc y c rt ra trn c s phn tch cc nh ngha c sn, tn ti. Tuy nhin, nh lch s khoa hc chng t, nh ngha khng ch l kt qu hot ng nhn thc, m cn l qu trnh phc tp, rt lu di, v bn cht i tng khng nm trn b mt, m n du sau v lng cc hin tng v to nn c s su sc ca chng. V vy c mt nh ngha tt rt cn phi am hiu tinh tng v i tng quan tm. 7.3. Php phn chia khi nim a) Ngun gc v bn cht ca phn chia khi nim Nu nh ngha khi nim l thao tc nhm vo ni hm ca khi nim, th phn chia khi nim li l thao tc nhm vo ngoi din ca khi nim vch ra ngoi din ca cc khi nim chng trong khi nim loi theo mt cn c xc nh. Phn chia khi nim vi t cch l thao tc lgc cng gn b cht ch vi hot ng thc tin ca con ngi. Trong qu trnh lao ng con ngi u tin phn x cc i tng ra thnh cc b phn, chia nhau nhng th khai thc c, phn phi

55

chng gia cc thnh vin ca b tc, b lc. V s lp li rt nhiu ln nhng thao tc thc tin y, c cng c vo trong thc, sinh ra v dn nh hnh kh nng chia x trong t tng nhm cc i tng thnh nhng nhm nh hn. Tng t vi hot ng thc tin thao tc lgc ny cng ly phn chia lm tn gi (nguyn t latinh Davisio) c ngha l phn chia, phn phi, phn pht. ng thi cn c c ngha l phn chia t tng, phn chia lgc. V d: khi chia khi nim lut theo tiu ch v lnh vc tc ng s thu c cc khi nim thnh phn nh: lut kinh t, lut lao ng, lut t ai... S d c th phn chia khi nim c l v, mt tnh xc nh v cht (l c s ca php nh ngha) ca cc i tng hin thc c th th hin nhng hnh thc khc nhau. iu ph thuc vo quan h qua li ca i tng vi cc i tng khc, vo mc bin i v pht trin ca n. S hin hu ca cc hnh thc th hin nh th l c s khch quan ca phn chia. Nu nh ngha tr li cu hi: i tng l g?, th phn chia tr li cho cu hi: i tng y c nhng hnh thc no? Nhn chung, phn chia khi nim cn trong 3 trng hp. Th nht, khi phi vch ra khng ch bn cht ca t duy, m cn c cc hnh thc th hin v pht trin ca n na. Th hai, khi ngi i thoi khng r lnh vc ng dng ca khi nim. Th ba, i khi do tnh a ngha ca t no (trng hp cc t ng m khc ngha). Ch ra cc ngha ca n v thc cht l phn chia khi nim. Trong phn chia, cn phn bit vic phn chia khi nim nh l vch ra cc khi nim chng trong khi nim loi vi vic ch ra cc b phn trong mt chnh th. y l hai thao tc c nhng im khc bit m khng phi lc no ngi ta cng lm r c. b) Cu to ca php phn chia: gm 3 b phn l khi nim b phn chia, c s ca php phn chia, nhng khi nim thu c sau phn chia. - Khi nim b phn chia: l khi nim loi m t ta vch ch ra cc khi nim chng cha trong n (k hiu l A).

56

- C s phn chia: l cn c, du hiu, m da vo ta chia khi nim loi ra thnh cc khi nim chng trong . Khi thc hin thao tc phn chia khi nim cn lu l vic la chn c s phn chia s quyt nh gi tr khoa hc v thc tin ca php phn chia. Mt khc, cng cn phn bit phn chia khi nim nh l vic vch ra cc khi nim chng b bao cha trong khi nim loi vi vic chia mt chnh th thnh cc b phn. V d: phn chia khi nim Ngi ta c th da vo rt nhiu cn c nh: gii tnh, la tui, quc tch... - Cc khi nim chng thnh phn: l cc khi nim thu c sau khi phn chia (k hiu l A1, A2, ... An). V d: khi phn chia khi nim Ngi theo cn c l mu da s c cc khi nim ngi da trng, da vng, da en, da . c) Chc nng ca php phn chia: vch ch ra nhng i tng nm trong ngoi din ca khi nim b phn chia. d) Cc quy tc phn chia khi nim - Phn chia phi cn i. Ngoi din ca khi nim b phn chia phi bng tng ngoi din ca cc khi nim sau phn chia: A A1+ A2 +...+ An. Vi phm quy tc ny s dn n mt trong cc li sau: + Chia thiu thnh phn: khi khng ch ra cc khi nim chng trong khi nim b phn chia. Tng ngoi din ca cc khi nim thu c sau phn chia nh hn ngoi din ca khi nim b phn chia: A1+ A2 +...+ An < A V d: chia khi nim Ngi theo c s mu da m ch thu c hai khi nim thnh phn l ngi da trng v ngi da vng, trong khi loi ngi cn c 2 mu da khc na. + Chia tha thnh phn: khi cc khi nim chng thnh phn thu c tha ra so vi ngoi din ca khi nim loi b phn chia: A1+ A2 +...+ An > A V d: chia khi nim nguyn t ho hc thnh cc khi nim kim loi, phi kim v khong cht, trong v d ny khi nim khong cht l thnh phn tha ca khi nim nguyn t ho hc.57

+ Phn chia va tha va thiu thnh phn khi ngoi din ca cc khi nim thnh phn thu c khng ng bng ngoi din ca khi nim b chia: A1+ A2 +...+ An A V d: Chia khi nim sinh vin thnh sinh vin gii, sinh vin kh, sinh vin c nng lc nghin cu khoa hc. - Phn chia phi cng mt c s. Phi gi nguyn cn c phn chia trong sut qu trnh phn chia. iu ny c ngha l khng phi ch c mt c s phn chia duy nht cho mt khi nim, m tu vo i tng v mc ch ca php phn chia ta c th la chn cc cn c phn chia khc. Nhng khi bt u chia th ch c php chn mt cn c v phi chia xong cn c y mi c chuyn sang cn c khc. Khi cn c phn chia b i gia chng l vi phm quy tc ny. V d: chia khi nim Lch s theo giai on ta thu c cc khi nim thnh phn nh khi nim lch s c i, lch s cn i, lch s t nhin v.v., th khi nim lch s t nhin khng cng c s vi cc khi nim trn. Khi vi phm quy tc ny cng chnh l vi phm quy tc mt kh nng th 3. - Cc khi nim thu c sau phn chia phi ngang hng: ngoi din ca chng phi tch ri nhau. Ngc li th s l vi phm quy tc ny. V d: khi phn chia khi nim khoa hc thnh khoa hc t nhin, khoa hc x hi v ton hc, th y khi nim ton hc b bao hm trong khi nim khoa hc t nhin. - Phn chia phi lin tc, cng cp : khi phn chia th phi t khi nim loi vch ra cc khi nim chng gn nht. Nu quy tc ny b vi phm, th s mc li phn chia nhy vt. V d: trong php phn chia va nu trn th khi nim khoa hc ton hc cng l mt khi nim b nhy vt, khi nim ny khng cng cp vi cc khi nim thnh phn cn li. e) Cc kiu phn chia khi nim

58

- Phn chia theo du hiu bin i: l phn chia cc khi nim loi thnh cc khi nim chng, sao cho mi chng vn gi c du hiu no ca loi, ng thi li c nhng du hiu bn cht ca chng. C s phn chia c th l du hiu bn cht hay khng bn cht, du hiu ni dung hay thun tu hnh thc bn ngoi. V d: phn chia khi nim lch s thnh cc khi nim lch s t nhin, lch s x hi, lch s t tng; hoc chia khi nim Ngi thnh ngi da trng, ngi da en, ngi da mu... - Phn i khi nim: l chia ngoi din ca khi nim thnh hai phn mu thun, loi tr nhau. y mi du hiu ca phn ny s khng c trong phn cn li V d: phn chia khi nim ng vt theo kiu phn i ta thu c ng vt c xng sng v ng vt khng xng sng, khi nim s t nhin chia thnh s chn v s khng chn... Khi thc hin thao tc phn i khi nim th lun phi thc hin n theo mt c s nht nh v lun phi m bo tnh cn i. - Phn nhm khi nim: l sp xp cc i tng thnh cc lp theo s ging nhau gia chng, sao cho cc lp ny c v tr xc nh i vi cc lp khc. Phn nhm chnh l mt dng phn chia c bit, da vo du hiu bn cht phn chia lin tip t khi nim loi n khi nim chng theo cc quy tc phn chia. V d: nh vic phn nhm cc nguyn t ho hc trong bng tun hon Mendeleev; phn nhm hc sinh trong mt lp hc cn c vo lc hc thnh hc sinh xut sc, gii, kh, trung bnh, yu. C 2 kiu phn nhm: phn nhm t nhin v phn nhm b tr. + Phn nhm t nhin: l sp xp cc i tng theo lp xc nh da vo du hiu bn cht ca chng. y l hnh thc phn nhm cho php xc nh thuc tnh ca i tng m khng cn kim tra bng thc nghim. Kiu phn nhm ny thng c s dng nhiu trong cc khoa hc nh: sinh hc, ho hc, ngn ng hc... + Phn nhm b tr: l kiu phn nhm da vo cc du hiu bn ngoi khng bn cht ca i tng, nhng li c ch cho vic tm kim i tng.

59

V d: lp th mc sch trong th vin theo tn tc gi, tn sch, hay theo ting (ngn ng). g) S thng nht ca phn chia v nh ngha. tin nghin cu cc thao tc vi khi nim, chng ta kho st nh ngha v phn chia tch ring nhau. Nhng trong thc tin t duy sinh ng chng nm trong s thng nht, lin h qua li v tng tc ln nhau. S d nh vy l do c s thng nht ni hm v ngoi din khi nim c vch m nh nh ngha v phn chia. S thng nht v tng tc qua li ca cc thao tc lgc y th hin trn hai mt. Mt