GEVHER DVANINDA KU LAR

BIRDS IN THE GEVHERIS DIVAN

Esra NER*

zet

Kular halk ve divan iirimizin vazgeilmez benzetme unsurlarndandr. Pek ok halk ve divan airi bata sevgilileri olmak zere eitli insanlarn birtakm zelliklerini farkl farkl kulara benzetmilerdir. Bu almada Trk Halk Edebiyatnda 17. yzyln nemli airlerinden olan Gevheri ve divanndaki ku isimleri, ku trleri, ismi geen kularn karladklar renkli hayaller dnyas ve ksaca kuun kltrmzdeki, sosyal hayatmzdaki, edebiyatmzdaki ve iirimizdeki yeri zerinde durulacaktr.

Anahtar Kelimeler: Gevheri , ku, iir, Trk Halk Edebiyat.

Abstract

Birds are indispensable components of metaphor in folk and classical Ottoman poetry. Many folk and classical Ottoman poets draw upon different kinds of birds as metaphors for especially their lovers and other characters concerning similarities of characteristics. In this work, Gevheri a marked 17th century, Ottoman folk poet, and names of birds, species of birds, tinted dream world that each bird correspondences to in his divan, and briefly the place of bird in our culture, social life, literature and poetry will be dwelt upon.

Key Words: Gevheri, bird, poem, Turkish Folk Liturature

* Fatih niversitesi Trk Dili ve Edebiyat retim Grevlisi

Uluslararas Sosyal Aratrmalar Dergisi The Journal of International Social Research

Volume 1/5 Fall 2008

Gevheri Divannda Kular 555

GR

Tm dnya mitolojileri insanln hayvanlar lemi ile olan ili kisinin takip edilemeyen devirlere kadar uzandn gstermektedir. lkel insan iinde yaad tabii ortam tanma srecinde iken, nleyemedii ve kar koyamad doa olaylar ile birlikte farkl bedenleri ve o zaman insan iin tek deer olan kendilerine has gleri ile hayvanlar izaha alm ve onlarla mcadeleye girmitir. Yine totemler (ongunlar) gsteriyor ki yzyllar sren bu mcadeleden ounlukla hayvanlar galip kmtr.1

Aslnda birka istisna dnda tamamnn zellii umaktan ibaret olan kular ilk alardan beri insanlar iin ekinilecek, korkulacak, tapnlacak, imrenilecek ve bilmece gibi zmlenecek esinlenecek yaratklar olmutur.2

Hz. dem dnyaya indirilmeden nce yeryznde bulunan iki canldan birinin bir ku (akbaba) olduuna inanmaktadr dou insan ve mitolojisi. Yine Ouz Kaann alt olunun altsnn da ongunu birer kutur. Yalnzca boy ongunlarndan deil, ynlerin ve zamann tanmlanmasndan dini ritellere kadar her alanda kulara rastlamak mmkndr. Gney ongunu kzl saksaan, on iki hayvanl Trk takviminde bat dairesinin zoomorfik timsalleri horoz ve tavuktur. Eski Trk dini amanizmin din liderleri olan kamlar, ayinler srasnda ku veya hayvan ekillerini taklit yolu ile yaplm elbiseler giyerler ve bu yolla o hayvanlarn da yardmn alarak ruh arrlard. Yakutlar en yksek ruhu tayan hayvann kartal olduuna inanyorlard.3 Eski Trk boylarnn kutsal sembolleri hep doan ve kartal nevinden yrtc kulardan oluuyordu. Ouz boylarnn ongunlar doan trndendi. Atillann kalkan zerinde de bir doan resmi vard. Bu, onun hkmdarlk armas idi. Macarlar bu kuu turul diye adlandrrd. Macar bilginleri arasnda kartaln en kuvvetli ku olduu inanc ile, kartal sembolne sahip kabilenin hkmdar olduuna dair baz nazariyeler ileri srenler de olmutur.4

Eski Trklerde kartal inanc mhim bir yer tutmaktayd. Orta Asyada M. 2000 balar olarak tarihlenen Kurat Kurgan iinde bir kartal penesine rastlanm, Kl-Tiginin bstnde serpuun n taraflarnda kanatlar ak bir kartal kabartmas yaplmtr. Bugnk eitli Asya Trk topluluklarnda da kartaln mhim yeri dikkat ekicidir. Yuvasn yaln

1 mr Ceylan ahkulu Sultan Bektai Tekkesi eyhi Mustafa Azbi Baba ve Murgnme Kasidesi, Journal Of Turksh Studies (Trklk Bilgisi Aratrmalar), Harvard University, Gnay Kut Armaan I-II, 2003, s. 232- 246 2 Ceylan, agm., 232 3 Ceylan, agm., 233 4 Bahaeddin gel, Trk Mitolojisi, , Ankara: 1971, s.592-593.

Uluslararas Sosyal Aratrmalar Dergisi The Journal of International Social Research

Volume 1/5 Fall 2008

556 Esra NER

kayalar zerine yapp ok ykseklerde uan Kartaln ayn zamanda avc kular trnde bulunmas ona bir kutsallk izafesine sebep tekil etmitir . 5

slamiyet sonrasnda baz velilerin kimi kularn ekline (donuna) girerek seyahat ettiklerini gryoruz. Ahmed Yesevinin menkabevi hayat ile ilgili kayda gre bir toplant iin kt seyahatte turna donuna girer. Yine Hac Bekta Veli ahin , Hac Turul doan klna girmektedir. Dede Korkut Kitabnda da pek ok ku ismi anlmaktadr. 6

Kuran- Kerimde de baz kularn ad zikredilmekte ve bu kularn Allahn ve gc ile havada durduu ve bundan ibret alnmas gerektii ifade edilmektedir. 7

Ku ilk nce semavi dinlerden Tevratda grlmektedir. Nuh Aleyhisselam tufann dinip dinmediini anlamak iin gemisinden bir gvercin uurur. Hazreti Muhammedin slamiyeti yaymaya alt srada Hira Da maarasnda rmceklerin rd a zerinde bir ift gvercin yuva yaparak peygamberi saklamtr.8

Trkler Mslmanl kabul ettikten ve tasavvuf Yesevilikle Trk hayatna girdikten sonra eski kltrlerle beslenmi inanlar yeni bir renk ve ekil almaya balamtr. Tasavvufa gre kular, gnlden gnle haber, makamdan makama sr tarlar. Dervilerin ruhu uyku srasnda ku ekline girip manevi makamlar dolar 9.

Osmanlda kubz denilen kuuluk yaygn bir ura halindeydi. yle ki Yenieri Oca aalarndan birinin ad turnac ba idi. Padiahn av kularn beslemek ve bytmekle grevli olan ikar aalar ise derecelerine gre akrc ba, ahinci ba, atmaca ba gibi snflara ayrlmtr . 10

Trk tarihinden kltrne sosyal yaantsndan sanatna, edebiyatna , iirine kadar geni bir yelpazede etkisini hissettiren, ku, erevesinde gerek Trk edebiyatnda gerekse Arap ve Fars edebiyatnda ciddi ve nemli eserler kaleme alnmtr.

Orta Dou slam edebiyatnda kular arasnda konumalara dayanan alegorik eserlerin banda byk ran airi ve mutasavvf Feridddin Attarn kaleme ald Mantku`t-Tayr gelmektedir. Bunlarn

5 brahim Kafesolu, Trk Milli Kltr,, stanbul,2006, s. 286. 6 Ceylan, agm, s.233. 7 Sami Akaln, Trk Folklorunda Kular,, Ankara: 1993, s.11 8 kr Elin , Halk Edebiyat Aratrmalar I, Ankara: 1997, s. 72. 9 Elin, age., s.72. 10 Ceylan, agm.., s. 234.

Uluslararas Sosyal Aratrmalar Dergisi The Journal of International Social Research

Volume 1/5 Fall 2008

Gevheri Divannda Kular 557

dnda Abdullah bn-i Mukaffann Risalett-Tayrndan Beydebadan yapt Arapa Kelile ve Dimne tercmesi, Trk edebiyatnda Glehrinin Mantkut-Tayr , Ali ir Nevainin Lisant-Tayr, Dervi emsettinin Deh Murgu, Zaifinin Glen-i Simurgu, Mnirinin Blblnamesi, mer Fuadinin Blbliyyesi ve brahim Gleninin Simurgnamesi bu alandaki kularla alakal mstakil eserlerdir.

Doayla hep i ie yaam ve bundan azami lezzet alm Trk insan yeryzn paylat hayvanlara onlarn trlerine, kabiliyetlerine, davranlarna gre farkl anlamlar atfetmitir. Ar gibi alkan, slk gibi yapkan vs. gibi benzetmeler yaplr. Ve yine kartal saltanat simgesi, baykuu lm habercisi, saksaan mjde postacs yapan insanlarn yorumlar ve onlara ykledii anlamlardr. Elbette bu kularn kendilerine atfedilen bu anlamlardan haberi yoktur.11 rnein insanlar arasnda herhangi bir ie ya da zellikle okula /niversiteye yeni balayanlar iin aylak deyimi kullanlr ki insan yorumu ve benzetmesinin ho bir rneidir.

Yine, bugnden rnek verecek olursak siyasi parti olan DSPnin sembol barn ve sevginin ifadesi, karl kabul edilen gvercindir. Keza ayn ekilde Hava Kuvvetlerinin amblemi de dnya folklorunda; esin, imparatorluk, ballk , inan, korkusuzluk, zgrlk, lmszlk, g, grkem gibi eitli anlamlara gelen kartaldr.

nsanolunun hayatnda kendisinin, duygu ve dncelerinin ifadesinde hayvanlar alemi arasndan seip bu kadar ok iledii belki de tek hayvan ku. yle ki ocuklara konulan isimlerden, fkralara, halk hikayelerine ve masallara; ataszlerinden, deyimlerden ikilemelere; manilerden, ninnilerden arklara, trklere; bilmecelerden tekerlemelere ve halk oyunlarna ve oradan ile, ky, semt isimlerine kadar pek ok karede ku motifine rastlamak mmkndr.12 Bununla birlikte sanat eserlerimize de damgasn vurmu ve motif olarak kullanlmtr ku.

Halk arasnda, bilhassa ocuklar arasnda , ku dili, diye bilinen bir konuma ekli vardr. Szcklerin balarna,sonlarna,ortalarna farkl heceler getirilerek yaplan bu ilgin konuma ekline farkl yrelerde, farkl ekillerde rastlamak mmkndr.

11 Akaln, age., s. 2. 12 Akaln, age., s. 39-69.

Uluslararas Sosyal Aratrmalar Dergisi The Journal of International Social Research

Volume 1/5 Fall 2008

558 Esra NER

Btn bunlarla birlikte ku, bugn hala pek ok insann evinde bulundurmaktan, beslemekten ve kendisiyle vakit geirmekten zevk ald birka hayvandan biridir.

GEVHER DVANINDA KU LAR

Kuun kltrmz, sosyal yaantmz, ksmen tarihimiz ve edebiyatmzdaki yeri ve nemine deinmenin ardndan, hayatmzn farkl karelerindeki varlndan ve yansmalarndan sz ettik. Edebiyatmzn pek ok rnnde olduu gibi nemli ve byk bir ksmn tekil eden iirde de ku motifi ska kullanlm ve iirimiz ku tan olduka fazla nasiplenmitir. ada Trk iirimizde, halk iirimizde, divan iirimizde farkl kular, farkl benzetmelerle ska anlmtr. Hatta Sami Akaln, zerindeki almalar henz bitmese bile eski Trk iirimizde de kuun varlndan bahsetmenin yanl olmayacandan sz etmektedir.

Divan iirimizde Arap, ran ve Hint kltr etkisiyle pek ok ku ismi