GEOPARK Gra w. Anny - tekst opracowania

Sosnowiec, luty 2010 r.

PASTWOWY INSTYTUT GEOLOGICZNY - PASTWOWY INSTYTUT BADAWCZY

ODDZIA GRNOLSKI im. St. Doktorowicza-Hrebnickiego

41-200 SOSNOWIEC, ul. Krlowej Jadwigi 1

Pawe Woniak, Rafa Sikora, Krzysztof Laso, Marek Markowiak, Janusz Haisig, Joachim Szulc, Hans Hagdorn

Geopark Gra w. Anny udokumentowanie i propozycja jego

ochrony

pkt. pl.: 21.3111.0801.00.0

Kierownik tematu: Dyrektor OG PIG-PIB: mgr Pawe Woniak dr Lidia Razowska-Jaworek

1

SPIS TRECI SPIS TRECI ............................................................................................................................. 1 I WSTP .................................................................................................................................... 3 II GRA w. ANNY ................................................................................................................. 4 III HISTORIA BADA GEOLOGICZNYCH.......................................................................... 7 IV BUDOWA GEOLOGICZNA OBSZARU ........................................................................... 8 V TRIAS OBSZARU LSKA .............................................................................................. 12

HISTORIA ROZWOJU BASENU ...................................................................................... 12 LITOSTRATYGRAFIA ...................................................................................................... 13

VI HISTORIA WULKANU NA GRZE w. ANNY............................................................ 15 VII ZAKRES PRAC ................................................................................................................ 17 VIII OPISY ODSONI (OBIEKTW).............................................................................. 19

1. KAMIENIOOM LIGOTA DOLNA.............................................................................. 19 2. LIGOCKA GRA KAMIENNA..................................................................................... 22

LIGOCKA GRA 1 POJEDYNCZE BLOKI ............................................................................ 22 LIGOCKA GRA 2 PKA SKALNA .................................................................................. 23 LIGOCKA GRA 3 ODSONICIA 1-3 ............................................................................... 24

3. BIESIEC SKAKI W WYSOCKIM LESIE ................................................................ 26 4. BIESIEC JASKINIA CHEMSKA.............................................................................. 27 5. BIESIEC ODSONICIE PRZY AUTOSTRADZIE.................................................. 28 6. BIESIEC ODSONICIE WARSTW GRADASKICH.................................... 30 7. TRZY BUKI LEJE KRASOWE ............................................................................... 31 8. WYSOKA OMIK ....................................................................................................... 33 9. OKOLICE DAWNEGO PGR LENIK LEJE KRASOWE ..................................... 35 10. GRA w. ANNY NEFELINIT ODSONICIE PRZY BAZYLICE .................. 38 11. GRA W. ANNY MUSZLOWIEC TEREBRATULOWY..................................... 39 12. GRA w. ANNY AMFITEATR ODSONIECIE ZA DAWNYMI TOALETAMI.............................................................................................................................................. 41 13. GRA W. ANNY AMFITEATR CIANA GWNA ....................................... 44 14. GRA w. ANNY DOLINA KROWIOKA .............................................................. 48 15. GRA W. ANNY KAMIENIOOM NEFELINITU............................................... 50

Brekcja tufowo-lawowa ................................................................................................... 51 Wapienie triasu................................................................................................................. 52 Soczewa jaspisu i kontakt nefelinit-wapie ..................................................................... 54 Supy nefelinitowe............................................................................................................ 55 Piaskowce i margle kredowe............................................................................................ 57

16. PORBA WYWIERZYSKO SIEDEM RDE.................................................. 61 17. LENICA MARTWICA WAPIENNA ...................................................................... 63

IX INNE CIEKAWE OBIEKTY I ODSONICIA............................................................... 64 GROTA Z LOURDES ......................................................................................................... 64 PYTY Z RHIZOCORALLIUM......................................................................................... 65 OMY WAPIENI W KADUBCU .................................................................................... 67 STANOWISKO ARCHEOLOGICZNE W OKOLICACH WYSOKIEJ............................ 68

X WYNIKI BADA LABORATORYJNYCH ...................................................................... 68 RET ...................................................................................................................................... 69 WARSTWY GOGOLISKIE: ............................................................................................ 69 WARSTWY GORADASKIE: ..................................................................................... 70 WARSTWY TEREBRATULOWE: .................................................................................... 70 WARSTWY KARCHOWICKIE:........................................................................................ 71

2

LEJ KRASOWY W LIGOCIE DOLNEJ: ........................................................................... 71 MARTWICA........................................................................................................................ 81 KAMIENIOOM NEFELINITU PIROKLASTYKI i NEFELINIT:............................... 81

PIROKLASTYKI:............................................................................................................ 81 NEFELINIT ..................................................................................................................... 82

KAMIENIOOM NEFELINITU JASPIS i WAPIENIE KARCHOWICKIE (KONTAKT):....................................................................................................................... 83

JASPIS ............................................................................................................................. 83 WAPIE KARCHOWICKI: ........................................................................................... 84

BADANIA GEOCHEMICZNE:.......................................................................................... 89 NEFELINIT: .................................................................................................................... 89 ZWIETRZELINA NEFELINITU: ................................................................................... 90 UTWORY PIROKLASTYCZNE: ................................................................................... 91 WAPIE KARCHOWICKI (KAMIENIOOM NEFELINITU): .................................. 91 KONTAKT NEFELINITU Z WAPIENIAMI: ................................................................ 91 PIASKOWCE................................................................................................................... 92 KONTAKT NEFELINITU Z PIASKOWCAMI: ............................................................ 92 JASPIS ............................................................................................................................. 92 KONTAKT WAPIENI Z JASPISEM:............................................................................. 93 WAPIENIE WARSTW GOGOLISKICH: ................................................................... 93 WAPIENIE WARSTW GRADASKICH:............................................................. 93 WAPIENIE WARSTW TEREBRATULOWYCH:......................................................... 93

XI PRZEBIEG SZLAKU EDUKACYJNEGO...................................................................... 107 XII TABLICE EDUKACYJNE............................................................................................. 109

PODSUMOWANIE: ...................................................................................................... 111 XIII SPIS LITERATURY...................................................................................................... 112 XIV SPIS ZACZNIKW: ................................................................................................ 115

3

I WSTP Nieoywione komponenty rodowiska przyrodniczego, byy do niedawna cakowicie pomijane w pojawiajcych si waloryzacjach i operatach zasobw abiotycznych, dotyczcych rnych obszarw na terenie caego kraju. Stanowiska geologiczne, odsonite w trakcie eksploatacji surowcw skalnych, klasyfikowane byy jako miejsca silnie zdegradowane. Zainteresowanie wskiej grupy hobbystw budziy jedynie te, z ktrych mona byo pozyska kolekcjonerskie okazy ska, mineraw, czy skamieniaoci. Sytuacja ta ulega stopniowo zmianie. Coraz czciej obszary zaniechanej eksploatacji powierzchniowej, wykorzystywane s jako poligony badawcze dla studentw geologii oraz jako obiekty turystyczne, umoliwiajce czenie szeroko pojtej edukacji z przyjemnym spdzaniem czasu. Turystyka to przemys XXI wieku. Z opracowa ONZ wynika, e w najbliszej przyszoci okoo 30% osb zatrudnionych pracowa bdzie w dziedzinach bezporednio lub porednio zwizanych z turystyk. Ju dzisiaj pod wzgldem obrotw finansowych na wiecie plasuje si ona na trzecim miejscu, tu za przemysem paliwowo-energetycznym i samochodowym. W warunkach podnoszenia oglnego wyksztacenia spoeczestw, obok typowej turystyki wypoczynkowej i krajoznawczej, pojawiaj si potrzeby bardziej wyrafinowane, zaspokajane przez turystyk kwalifikowan midzy innymi dynamicznie rozwijajc si geoturystyk. Geoturystyka od lat promowana przez geologw - powoli znajduje swoje miejsce na mapie polskich dziaa turystycznych. Niestety, czsto jest postrzegana jako dziedzina wysoko specjalistyczna, niezbyt dochodowa i nudna... Cakowicie niesusznie! Przykady wielu krajw pokazuj, jak w pozornie nieatrakcyjnych regionach, rozpoznane i odpowiednio opisane stanowiska geologiczne pomagaj stworzy ofert rekreacyjn, ktra przyciga tumy turystw i przynosi pokane efekty ekonomiczne. Naley jednak pamita, e niezaprzeczalne prawo czowieka do korzystania ze rodowiska naturalnego jest nierozerwalnie zwizane z odpowiedzialnoci za jego stan Wiedza o rodowisku jest podstaw jego ochrony. Aby zrozumie sens ochrony danego komponentu (kamienioom, odkrywka, skaa), konieczne jest poznanie oraz dostrzeenie jego wartoci. I to jest niejednokrotnie najtrudniejsze. S oczywicie rzadkie stworzenia, wyjtkowe obiekty i spektakularne miejsca o walorach ktrych, nikogo nie trzeba przekonywa broni si same. Tych jest jednak na Ziemi niewiele. Znacznie wicej jest takich, ktrych pikno i wyjtkowo jest ukryta, nie narzucajca si, dyskretna, a jednak rwnie niezwykle wartociowa. Gra w. Anny i jej okolice, z uwagi na skupienie na stosunkowo niewielkim obszarze rnorodnych zjawisk geologicznych, ma doskonae predyspozycje by sta si jednym z waniejszych punktw geoturystycznych w Polsce. Projektowany Geopark bdzie te w pewnym sensie form promocji nauk o Ziemi. Obiekt ten umoliwi spojrzenie w przyszo naszej planety poprzez pryzmat procesw, ktre ksztatoway jej rodowisko w przeszoci. Odkrywanie tajemnic Ziemi, zapoznanie si z treci planowanych tablic, a take bliski kontakt z geologi w terenie, pozwoli rozbudzi, szczeglnie wrd modego pokolenia, ch poznania najbliszego otoczenia i wiata. Bdzie te atrakcyjnym miejscem przeprowadzenia lekcji przyrody lub geografii, ktre na dugo zapadn w pamici modziey. Zakadamy te, e wpynie na zwikszenie samej aktywnoci turystycznej w regionie oraz przyczyni si do jego rozwoju gospodarczego. W przedstawionym opracowaniu zawarlimy wyniki naszych bada i obserwacji, poczynionych podczas prac terenowych i laboratoryjnych, wykonywanych w latach 2008 2010. Poniewa planowany Geopark przeznaczony bdzie dla szerokiej grupy spoeczestwa, staralimy si przeoy specjalistyczne opisy geologiczne na jzyk popularno-naukowy. Zaoylimy, e informacje zawarte w tekcie stanowicym tre tablic

4

edukacyjnych, powinny by atwo przyswajalne, prezentujc jednoczenie wysoki poziom merytoryczny. W kadym kamieniu, ycie utrwalio pasjonujce historie. Trzeba tylko nauczy si je odczytywa. Zapraszamy do korzystania z otwartej dla kadego ksigi przyrody, ktrej pradzieje zapisane s seriami ska na Grze w. Anny. Pawe Woniak Rafa Sikora Marek Markowiak Krzysztof Laso Janusz Haisig Joachim Szulc Hans Hagdorn

II GRA w. ANNY Gra w. Anny - 400 m n.p.m. (fot. 1) pooona jest w zachodniej czci Wyyny lskiej. Tworzy najwysze wzniesieniem Grzbietu Chemu rozcigajcego si z pnocnego-zachodu na poudniowy-wschd, ktrego dugo wynosi okoo 20 km, a szeroko okoo 5 km (Marcinek 1977). Znacznie wystajcy ponad otaczajcy teren Grzbiet Chemu zapada na poudnie i zachd w kierunku doliny Odry. Wschodnie jego zbocze jest nieco mniej strome, za pnocne, agodnie przechodzi w Rwnin Opolsk.

Fot. 1. Gra w. Anny (M. Markowiak) W zrnicowanej morfologii Grzbietu Chemu obok Gry w. Anny (400m n.p.m.), znajduje si szereg mniejszych wzniesie. Do charakterystycznych nale: pooona w zachodniej czci grzbietu Ligocka Gra Kamienna (326m n.p.m.), Biesiec (350m n.p.m.), Wysocki Las (385m n.p.m.), Stoki (308m n.p.m.) oraz Bukowy Br (308m n.p.m.). W 1988 r. utworzono tu Park Krajobrazowy Gra w. Anny o powierzchni 5,15 ha, ktry w 1993 r. doczy do 15 najcenniejszych rejonw Polski, znajdujcych si na Licie wiatowego Dziedzictwa UNESCO. Administracyjnie obszar parku pooony jest we wschodniej czci wojewdztwa opolskiego na pograniczu powiatw: Strzelce Opolskie i Krapkowice oraz gmin: Lenica, Gogolin, Strzelce Opolskie, Zdzieszowice i Ujazd. Gra w. Anny oraz pooona na niej miejscowo o tej samej nazwie, nale do gminy Lenica w powiecie Strzelce Opolskie. Przez omawiany teren przebiega autostrada A-4, dzielca park na cz pnocn i poudniow.

5

Wczeniejsze nazwy Gry w. Anny to: Chem (wzgrze, wzniesienie), Gra Chemowa, Gra Chemska, Wysoka Gra, Gra w. Jerzego (od znajdujcej si tu niegdy kapliczki w. Jerzego), wita Anna (witojaska, witoanieska lub Annaberg) i Sankt Annaberg. Obecna nazwa pochodzi od imienia patronki kocioa i klasztoru franciszkaskiego znajdujcego si w centrum miejscowoci o tej samej nazwie. Ludzie od dawna zastanawiali si skd 400-metrowe wzniesienie nagle wzio si w cakiem paskiej okolicy? Do ciekawej odpowiedzi na to pytanie udzieli poeta epicki, ksidz Norbert Boczyk, ktry w swoim dziele z 1886 r. pisze, e Gra Chemska dlatego oderwaa si w dniach Potopu od masywu Gr Olbrzymich, aby Bolesawowi Chrobremu wytyczy drog na zachd. W ten sposb nabiera ona znaczenia politycznego symbolu, a skdind wiemy, e w tradycji ludowej traktowano j jako miejsce kultu religijnego pogaskich Sowian na lsku (Janikowska-Skwara 1980). Poza charakterem kultowym Gra w. Anny zajmuje szczeglne miejsce take w historii lska. Tutaj w 1921 r. rozegraa si zwyciska bitwa powstacw lskich (III Powstanie lskie) z wojskami niemieckimi (Niederliski 1981). Pomimo tego faktu, gra na kolejne 24 lata znalaza si w granicach pastwa niemieckiego. Jednym z obiektw, silniej zwizanym z krajobrazem Gry w. Anny, jest pomnik Czynu Powstaczego duta Xawerego Dunikowskiego (fot. 2). Stan on w miejscu, gdzie przed II wojn wiatow Niemcy wybudowali mauzoleum nazistowskie (Niedwiedzki i Zarankiewicz 2007). Adolf Hitler, ju jako kanclerz III Rzeszy, do energicznie przystpi do wznoszenia monumentalnych budowli, ktre propagowayby si i potg narodu niemieckiego. Na Grze w. Anny powsta w latach 1934 1938 duy kompleks architektoniczny, ktry skada si z amfiteatru skalnego, mauzoleum, schroniska modzieowego oraz otaczajcego cao parku z licznymi ciekami spacerowymi. Autorami gwnej czci projektu byli berliscy architekci Franz Bhmer i Georg Petrich. Samo mauzoleum byo dzieem Roberta Tischnera, ktry nada mu militarny charakter. Cylindryczna budowla z potnymi przyporami przypominaa z daleka wie czogu (fot. 3).

Fot. 2. Amfiteatr zdjcie z 2009 r. (M. Markowiak) Fot. 3. Pierwsze mauzoleum zdjcie zrobione w latach 1938 1939, kolekcja pocztwek

(J. Szulc)

2 3

6

Wejcie do mauzoleum prowadzio przez masywne drzwi od strony zachodniej. Obiekt skada si z dwch czci. Nisza, wykuta w skale nazywana bya Hal Zmarych. Sta w niej posg wojownika, a w niszach bocznych umieszczone byy sarkofagi z prochami niemieckich onierzy. Hala wysza pokryta bya kopu z latarni na granitowej konstrukcji. ciany ozdobiono kolorow (przewanie zot) mozaik przedstawiajc ora i swastyk. Oficjalnego otwarcia pomnika dokonano 22 maja 1938 r. (Niedwiedzki i Zarankiewicz 2007). Historia niemieckiego mauzoleum koczy si 16 padziernika 1945 r. To wanie wtedy, podczas pierwszych po wojnie powiatowych doynek, ktre poczone byy ze zlotem Weteranw Powsta lskich, obiekt zosta wysadzony w powietrze. Po wielu latach, na jego miejscu stana rzeba Xawerego Dunikowskiego. Dunikowski, w pierwszym projekcie zakada wykorzystanie stromej ciany urwiska (nad ktrym stan pniej pomnik) i umieszczenie na niej paskorzeby przedstawiajcej ucznikw sowiaskich. Koncepcja dotyczca charakteru i znaczenia dziea zmieniaa si kilkakrotnie, ale po wielu latach pracy, artysta zrealizowa sw myl twrcz pomnik Bojownikw o Wolno i Demokracj, symbol Wyzwolenia lska (Niederliski 1981). Monumentalna rzeba w charakterystyczny dla Dunikowskiego sposb opiera si na formach ksztatowanych przy pomocy wielkich paszczyzn skadajcych si na zwart bry (do jego wybudowania zuyto 260 m3 granitu o wadze 782 t.). Na podecie stoj cztery filary zwieczone architrawem. Zewntrzne ciany pylonw pokryte s scenami ilustrujcymi dzieje walk wyzwoleczych ludu lskiego w cigu wiekw. Przy wewntrznych cianach pylonw, cztery dwumetrowe postacie z granitu, otaczaj znajdujcy si porodku znicz, na ktrym wykuty jest lski Krzy Powstaczy i Krzy Grunwaldu. Osiem gw u zbiegu pylonw przedstawia typy ludzi lskich gowy szlachetne, pene zacitoci i skupienia. Wiodce z trzech stron schody cz monument z obszernym placem (Szypowska 1969). Znajdujcy si poniej kamienny amfiteatr moe pomieci od 7 tysicy (miejsca siedzce) do 23 000 osb (miejsca stojce). Pierwszego, uroczystego otwarcia dokonano wraz z otwarciem pomnika-mauzoleum w maju 1939 r. Brali w nim udzia przedstawiciele wysokich wadz NSDAP (Niederliski 1981). Honorowym gociem mia te by sam kanclerz III Rzeszy, ale w zwizku z rzekomym, planowanym na jego osob zamachem, odwoa swj przyjazd. Obok wanych historycznych, kulturowych i kultowych miejsc (okoo 200 zabytkw) na obszarze parku krajobrazowego podziwia mona bogactwo ywej przyrody, midzy innymi najdalej na zachd wysunite stanowisko trzmieliny brodawkowej, 832 gatunkw rolin naczyniowych, roliny kserotermiczne, rzadkie okazy bezkrgowcw, ptakw lgowych, ptakw drapienych (od myszooww zwyczajnych po kobuzy), 4 gatunki nietoperzy, sowy, dzicioy oraz wiele gatunkw lenych ssakw. Zbocza Gry w. Anny pokryte s lasem bukowym i bukowo-dbowym, spotykane s te do znacznych rozmiarw modrzewie zwane na lsku brzymami (Szypowska 1969). Dua rnorodno przyrodnicza zwizana jest ze specyficznym i staym mikroklimatem (dugie lato, dua wilgotno powietrza), na ktry wpyw ma uksztatowanie terenu parku. Niewtpliwie morfologia Gry w. Anny zwizana jest z charakterystyczn budow geologiczn tego miejsca, a znajdujce si w obrbie parku odsonicia stanowi kolejn atrakcj turystyczn - ciekawe pomniki przyrody nieoywionej (geologicznej). Pod wzgldem geologicznym Gra w. Anny jest wyjtkowym miejscem, gdzie na maym obszarze obserwuje si morskie utwory triasu i kredy z rozwinitymi na triasie powierzchniami zrwna, kalder wulkaniczn oraz zrby i rowy tektoniczne, a take niewielkie jaskinie krasowe.

7

III HISTORIA BADA GEOLOGICZNYCH Utwory triasowe na Grnym lsku zostay rozpoznane jako jedne z pierwszych w Polsce. Maj one ju ponad 100 letni histori bada, ktre przeprowadzono w licznych odsoniciach o duym znaczeniu naukowym i poznawczym. Zaowocowao to, powstaniem ju od poowy XIX w., istotnych artykuw geologicznych i paleontologicznych, z ktrymi zwizane s nazwiska najwybitniejszych badaczy - Eck (1865), Roemer (1870), Grich (1887), Volz (1901), Wysogrski (1904), Ahlburg (1906), Rycki (1924), Assmann (1913, 1926, 1929, 1932a, 1933, 1944) i Siedlecki (1949, 1952). Osady wapienia muszlowego, poddane we wschodniej czci regionu grnolskiego wtrnym przeobraeniom, na Opolszczynie, a szczeglnie w rejonie Gry w. Anny, wyksztacone s w postaci niezmienionej, lub przeobraonej tylko w niewielkim stopniu. Nie powinien nas dziwi fakt, e opisane ju do dawno temu ich charakterystyczne cechy litologiczne do dzi stanowi podstaw regionalnej startygrafii. To wanie z tego obszaru pochodz stratotypy takich wydziele jak - warstwy gogoliskie, gradaskie, a take diploporowe, zwane dawniej dolomitami jemielnickimi. Std te mamy pierwsze opisy triasu grnego w typowej facji kajpru i retyku (Assmann 1926; 1929). Wiele uwagi powicono take wulkanizmowi Gry w. Anny, reprezentowanemu przez skay wylewne i piroklastyczne oraz blokom ska triasowych i kredowych tkwicych w ich masie. Obserwujc wzajemne stosunki, a take pooenie blokw w obrbie wulkanitw, Rode (1934) stwierdzi, e ukad ten mg powsta w wyniku zapadnicia si wulkanicznej kaldery. Wiek bazaltw okreli na miocen, przyjmujc jednorazow erupcj lawy. Kamienioomy Gry w. Anny i Gogolina, stay si ponadto podstaw opracowa przez Assmanna (1944) stratygrafii i paleontologii retu i dolnego wapienia muszlowego, ktre to prace traktowano jako punkt odniesienia w badaniach analogicznych utworw w caej Polsce i we wschodnich Niemczech. Wyrobiska w Gogolinie byy te jednym z waniejszych europejskich stanowisk paleontologicznych. Odkryte tu skamieniaoci triasowych gadw morskich pozwoliy ustanowi wiele nowych taksonw. Zaniechanie eksploatacji wapieni i nefelinitw (okrelanych wwczas jako bazalty) w latach midzywojennych, spowodowao stopniow degradacj odkrywek. Duy kamienioom przy pnocnym murze klasztoru w. Anny cakowicie zasypano ju na przeomie XIX i XX w. Tylko jeden, tzw. Amfiteatr, zagospodarowany przez Niemcw jako miejsce patriotycznych zjazdw, utrzymywany by we wzgldnym porzdku. Jednak prowadzenie w nim bada naukowych i pobieranie prbek byo prawie niemoliwe. Wpywa na to masowy ruch turystyczny. Masowy ruch turystyczny utrudnia jednak prowadzenie systematycznych bada naukowych.... Pniejsze badania, rozpoczte po 1945 r. i trwajce praktycznie do poowy lat 50-tych XX w., nie wniosy znaczcych danych w poznaniu osadw triasu grnolskiego. Sytuacja ta zmienia si dziki profilom uzyskanym z otworw wiertniczych, ktre posadowione byy gwnie w pnocnej i pnocno-zachodniej czci Grnego lska. W rejonie Gry witej Anny realizowano gwnie prace petrograficzne. Jedno z waniejszych opracowa dotyczcych wulkanitw, przedstawia Chodyniecka (1967). Autorka zaliczya opisywane tu wczeniej bazalty do nefelinitw. Dziki wykonanym badaniom paleomagnetycznym i izotopowym (Kruczyk i in. 1977a, 1977b; Birkenmajer i in. 1977a), stwierdzone zostay dwie fazy wulkanizmu oraz ustalono gboko zalegania komory magmowej. Ponadto Bodzioch (1987), zinterpretowa pochodzenie Gry w. Anny, jako gboko zerodowanej kaldery. W swojej publikacji nie uwzgldni jednak wynikw bada Kruczyk i in (1977a, b). Dua rnorodno geologiczna odsoni wystpujcych na Grze w. Anny oraz w jej okolicy, spowodowaa w ostatnich kilkunastu latach wzrost zainteresowania tym

8

obszarem, odnotowany zarwno w sferze naukowej, jak i turystycznej. Pojawiy si kolejne istotne publikacje (Niedwiedzki 1993a, b; 1994). Kompleksowe badania utworw triasu polskiego, a szczeglnie grnolskiego, odnoszone do przebudowy Oceanu Zachodniej Tetydy przedstawi Szulc (2000). W rejonie Gry w. Anny odbyway si take, wane konferencje naukowe krajowe i midzynarodowe (Woniak i in. 2005; Szulc i Becker Eds. 2007) oraz liczne praktyki studenckie. Z myl o wszystkich mionikach nauk o Ziemi, a take przedstawicielach dynamicznie rozwijajc si nowej gazi turystyki tzw. geoturystyki, staraniami pracownikw Parku Krajobrazowego Gra w. Anny wytyczono ciek dydaktyczn w obrbie kamienioomu nefelinitw (Zarankiewicz i in. 2006). Dodatkowo pojawia si bardzo ciekawa i utrzymana na wysokim poziomie merytoryczny publikacja popularno-naukowa Niedwiedzkiego i Zarankiewicza (2007). ciana gwna kamienioomu Amfiteatr (1973 1974). Zdjcie wykonane podczas prac terenowych przez S. Kotlickiego, byego pracownika Oddziau Grnolskiego PIG-PIB.

IV BUDOWA GEOLOGICZNA OBSZARU

Najstarsze widoczne na powierzchni skay poudniowej Opolszczyzny, to utwory grnego dewonu i dolnego karbonu. Ich najwiksze odsonicia spotka mona w Grach Opawskich, ale drobne odkrywki zlokalizowane s w okolicach Gubczyc (zwaszcza w gbszych dolinach rzecznych), Toszka (Gra Zamkowa fot. 4) i w yrowej (koo remizy straackiej, obecnie przykryte gleb i zwietrzelin).

Fot. 4. Wychodnie kulmu Toszek, Gra Zamkowa. Zdjcie z 1997 r. Obecnie praktycznie niewidoczne i zastawione dodatkowo budynkiem gospodarczym (J. Jureczka PIG-PIB OG)

9

Klastyczne utwory dolnokarboskie (kulm), reprezentowane s przez osady fliszowe (Unrug 1974). Tworz je gwnie szaro-oliwkowe piaskowce i muowce, z podrzdnym udziaem zlepiecw. Osady te zawieraj do liczne odciski rolin karboskich, redeponowanych wraz materiaem klastycznym z obszarw rdowych, pooonych na poudnie i zachd od basenu kulmu. Przewanie s to uwglone szcztki odyg skrzypw i paproci, rzadziej fragmenty lici, czy te nasion (tzw. sieczka rolinna). Cay pakiet ska formowa si w gbokowodnym, oceanicznym zbiorniku, cho lecym do blisko ldw. Rzeki dostarczay piasek i mu (pochodzcy z niszczenia ska na ldzie), ktry zdeponowany zosta w strefie przybrzenej na szelfie. Co pewien czas gromadzony tam materia, pod wpywem np. trzsie ziemi albo sztormw, spywa po stoku kontynentalnym w gbsze partie oceanu. W trakcie spywu dochodzio do selekcji ziaren pod wzgldem wielkoci i w konsekwencji na dnie basenu oceanicznego powstaway powtarzajce si sekwencje awic: zlepieniecpiaskowiecmuowiec-iowiec. Na powierzchni zwietrzaego i miejscami zerodowanego kulmu, le niezgodnie osady pstrego piaskowca o zmiennej miszoci, wynoszcej od 0 do 30 m. S to utwory limniczno-fluwialne klimatu gorcego i psuchego (Woniak i in. 2005). Rozpoczynaj si czerwonymi piaskowcami (std charakterystyczna barwa gruntw ornych w pobliu Zakrzowa i Jasiony), ktre przechodz w gr w pstre muowce z wkadkami ewaporatw. Wyej spotyka si dolomity i margle dolomityczne z miszymi pokadami gipsu, ktry miejscami tworzy niewielkie struktury diapirowe (fot. 5). Struktury takie mona byo obserwowa w odsoniciach powstaych podczas prac budowlanych przy autostradzie A-4, w rejonie na poudnie od Zakrzowa. Ponadto, dolomity przepenione s muszlowcami Costatoria costata wskazujcymi na ich recki wiek. czna miszo retu wynosi ok. 70 m. Sekwencja wapienia muszlowego, typowego dla tej czci basenu germaskiego, obejmuje utwory od dolnych warstw gogoliskich po doln cz warstw karchowickich,

tworzc kompleks o miszoci okoo 90 m. Skay te mona obserwowa w licznych odsoniciach opisanych z rejonu Gry w. Anny. Seri rozpoczynaj wapienie, wapienie margliste i margle warstw gogoliskich o miszoci okoo 50 m. S to cienkoawicowe wapienie pelityczne, muszlowcowe i krynoidowe, barwy beowej lub jasnoszarej, czsto laminowane (Woniak i in., 2005).

Fot. 5. Wysad gipsowy (J. Szulc) Dolne warstwy gogoliskie (warstwy z Pecten i Dadocrinus) reprezentuj osady otwartego morza o normalnym zasoleniu, zwizane z pierwszym pulsem transgresywnym. Nastpujca po nim stagnacja poziomu morza staa si przyczyn stopniowego wypycenia zbiornika i depozycji ewaporatw. Po ich rozpuszczeniu, zostay charakterystyczne porowate horyzonty tzw. wapieni komrkowych. Wyznaczaj one granic midzy dolnymi, a grnymi warstwami gogoliskimi. Te ostatnie zwizane s z zaawansowan transgresj, w optimum ktrej, doszo do masowego pojawienia si fauny alpejskiej w zbiorniku germaskim. Stagnacja fazy transgresywnej i postpujce spycenie doprowadziy do depozycji onkolitowo-bioklastycznych diun, przemieszczanych gwnie poprzez fale sztormowe. Osady warstw gradaskich tworz 18 metrowy kompleks ska gruboawicowych o miszoci od 0,8 do 1,5 m. S to wapienie pelityczne i drobnodetrytyczne barwy beowo-szarej, bez skadnikw terygenicznych.

10

Kolejny cykl transgresywny rozpocz si wraz z depozycj gbokich osadw warstw terebratulowych, zastpionych pniej strukturami raf gbkowo-koralowcowych warstw karchowickich. Warstwy terebratulowe odznaczaj si wiksz marglistoci i czsto falistym uawiceniem. S to gwnie wapienie muszlowcowe ze szcztkami ramienionogw. W dolnej czci kompleksu uwydatnia si gruba awica wapienia krynoidowego. Miszo warstw terebratulowych wynosi okoo 7,0 m, grubo awic 0,4 1,0 m. Warstwy karchowickie, wystpujce ponad warstwami terebratulowymi, tworz kompleks gruboawicowych wapieni o miszoci okoo 10 m. S to wapienie pelityczne, bez skadnikw terygenicznych, barwy jasnoszarej lub tawej. Stropowa cz wapieni warstw karchowickich jest zrekrystalizowana i skrasowiaa (Woniak i in. 2005). Oglnowiatowy trend obniania poziomu oceanw doprowadzi do stopniowego wycofania si morza z rejonu opolskiego pod koniec rodkowego triasu (okoo 228 - 230 mln lat temu). Powrciy wwczas warunki znane z wczesnego triasu nizinne ldy o suchym, gorcym klimacie, z okresowo zanikajcymi jeziorami i rzekami. Wskutek odparowania, woda w wysychajcych jeziorach bya mocno sona, stad te wytrcay si z niej sole gipsy, a sporadycznie take krysztaki halitu (soli kamiennej). Powstay wtedy grube kompleksy czerwonawych rzecznych piaskowcw i jeziornych iowcw. W bardziej wilgotnych okresach, na brzegach rzek i jezior, rozwijaa si bujna rolinno skrzypw, drzew iglastych i paproci, na ktrej eroway may zwierzta, a na nich wielkie pazy i gady. W kilku miejscach na Opolszczynie wystpiy krtkotrwae warunki sprzyjajce zachowaniu ich szkieletw i muszli. Przykady znamy z okolic wsi Lisw, ale najcenniejsze i najsawniejsze opisano w 2000 r. z Krasiejowa koo Ozimka. Znakomicie zachowane i niezwykle liczne czaszki oraz due fragmenty szkieletu pozaczaszkowego, stay si oglnowiatow sensacj. W Krasiejowie wydobyto ponad 100 wielkich czaszek (przekraczajcych 0,5 m) drapienych pazw tarczogowych (Dzik i Sulej 2004). Odkryto take szkielety ryboernego gada, ktrego czaszka osigaa 70 cm, a szacowana dugo ciaa dochodzia do 3,5 m (fitozaur). Najcenniejszym znaleziskiem s jednak szcztki dinozauromorfa, ktremu nadano nazw Sileaurus opolensis (lski jaszczur z Opola). W okolicach Gry witej Anny obserwuje si brak modszych osadw triasu, ktre ulegy erozji w czasie dugiej emersji obszaru, midzy pnym triasem, a pn kred. Utworw jury i kredy dolnej nie ma prawie na caej Opolszczynie. Nastpne wiekowo osady to piaskowce glaukonitowe cenomanu i margle turonu. Margle datowane s na podstawie skamieniaoci may (midzy innymi inoceramw), ramienionogw, jeowcw i gbek, charakterystycznych dla grnej kredy (Niedwiedzki 1994). Margle i wapienie, zaliczane wiekowo do podjednostek kredy: turonu i koniaku, byy przedmiotem eksploatacji w kamienioomach Opola, a pojawiajce si w niewielkich patach, znane s take z okolic Gubczyc (np. Boguchwaw, Nowa Cerekiew) i Gry w. Anny. Opisane w kamienioomie nefelinitu (Gra w. Anny), utwory kredy grnej nie wystpuj in situ. Zachoway si w postaci wielkich blokw, zatopionych w lawie wulkanicznej (Niedwiedzki 1994). Bazujc na podstawie pomiarw Rodego (1934) czn miszo pokrywy kredowej szacuje si na minimum 38 m (Woniak i in. 2005). Za wyjtkiem paleogeskich nefelinitw w wikszej czci Opolszczyzny nie ma ska reprezentujcych dolny odcinek ery kenozoicznej. Co prawda Assmann (1932), cytuje w swoim opracowaniu spostrzeenie Frecha, jakoby wrd porwakw ska osadowych w lawach stoka Gry w. Anny, byy te bloki piaskw i iw paleogeskich z faun morsk, jednak informacji tej nie da si obecnie potwierdzi. Fadowanie Karpat i ich nasuwanie od poudnia na obszar lska, spowodowao ugicie i spkanie ska, obcionych grotworem karpackim. Jedno z tych pkni byo na tyle gbokie, e umoliwio wydobycie si pynnej magmy na powierzchni i utworzenie

11

stoka wulkanicznego Gry w. Anny. Miao to miejsce okoo 27 mln lat temu (Birkenmajer i Pcskay 2002). Jednoczenie na caym przedpolu Karpat utworzyy si do gbokie rowy tektoniczne i uskoki, zaznaczajce si w morfologii terenu jako obnienia i wyniesienia, urozmaicajce rzeb obszaru strzeleckiego. Lecy na poudnie od Gry w. Anny rw tektoniczny by tak gboki, e 12 mln lat temu, w miocenie, od wschodu, czyli od strefy karpackiej, wtargno nim morze tworzc w pasie Gliwic Kdzierzyna przesmyk morski. Morze mioceskie nie przekroczyo jednak Garbu Chema, z wyniesionym ju stokiem wulkanicznym Gry w. Anny, tak e teren pooony na pnoc od garbu nie zosta przez nie zalany. Tworzyy si tu natomiast, w warunkach dosy wilgotnego i ciepego klimatu, liczne formy krasowe, najczciej rozlege leje sigajce do kilkuset metrw szerokoci i kilkudziesiciu metrw gbokoci. Obecnie dobrze zachowane i widoczne leje krasowe napotka mona w kamienioomie w Ligocie Dolnej. Wypeniaj je czerwone osady rezydualne typu terra rosa, zawierajce konkrecje wodorotlenkw elaza. Niektre z konkrecji maj pokrj obleczonych ziaren i reprezentuj tzw. rudy bobowe. Czasami, w obrbie zamknitych lejw formoway si mae zbiorniki wodne z bogat flor i mikroflor (np. w Tarnowie Opolskim). Te wanie szcztki florystyczne wskazuj na mioceski wiek tworzenia i wypenie form krasowych, bdcy nastpnym w sukcesji utworem geologicznym, zachowanym w rejonie Gry w. Anny. Utwory zaliczane do neogenu, pojawiaj si take w podou osadw czwartorzdowych w odlegoci okoo 3,5 km od na poudniowy zachd od szczytu Gry witej Anny. Reprezentowane s przez warstwy poznaskie okoo 100 metrowy kompleks naprzemianlegych warstw iw, mukw, piaskw lub wirw. W spgu przewaaj ciemnoszare i zielonkawe iy przewarstwione mukami. Wysz cz warstw poznaskich stanowi tzw. iy pomieniste smugowane i pstre o bardzo zmiennym zabarwieniu, z wkadkami piaskw i wirw, niekiedy z konkrecjami elazistymi. Wiek tych osadw okrelono na miocen - sarmat (Sadowska 1975). Dugotrwaa erozja, trwajca przez kilkadziesit milionw lat paleogenu i neogenu, a potem czwartorzdu, wycia w mikkich iach grnego triasu rozleg dolin, leca na pnoc od Garbu Chemskiego, ktra mona uzna za pradolin Maej Panwi wczesnej wielkiej rzeki (fig. 1). Odra w owym czasie bya jedynie jej podrzdnym dopywem. Fig. 1. Pradolina Maej Panwi. 1 aluwia pra-Maej Panwi; 2 kreda; 3- kajper; 4 wapie

muszlowy.

12

Starsze osady czwartorzdowe zachoway si jedynie w obnieniach okalajcych od pnocy i poudnia Grzbiet Chemu. W rejonie Lenicy Lichyni, reprezentuj je gliny zwaowe zlodowacenia poudniowopolskiego (630 tys. lat), ktre przykryte s z kolei moren denn zlodowacenia rodkowopolskiego (300 tys. lat). Te ostatnie utwory, wystpuj take na pnoc od Gry w. Anny, gdzie zawieraj zarwno materia skandynawski jak i lokalny (od kulmu, przez pstry piakowiec, wapie muszlowy, kajper, jur, kred). Assmann (1932a) wspomina te o otoczakach skrzemionkowanych drzew kredowych znalezionych w okolicy Dolnej. Osadami najmodszego zlodowacenia (Wisy), s niewtpliwie lessy przykrywajce Garb Chema. Tworz one warstw o zmiennej gruboci od 2 do 7 m. Lessy zawieraj liczne konkrecje wapienne (kukieki) oraz limaki ldowe Helix hispida i Succinea oblonga. Do osadw holocenu zalicza si powszechnie wystpujcy materia deluwialny. Najciekawszym utworem holoceskim s martwice wapienne wystpujce w Lenicy. Przyjmuje si, e tworzyy si one, podobnie jak w innych miejscach Wyyny lsko-Krakowskiej, w czasie od atlantyckiego optimum klimatycznego (8 tys. lat BP) do okoo 2000 lat temu.

V TRIAS OBSZARU LSKA HISTORIA ROZWOJU BASENU We wczesnym triasie teren lska pooony by w cigu wyniesie oddzielajcych stref oceanu Tetydy od jej pnocnego obszaru marginalnego, nazywanego basenem germaskim. Rejon Gry w. Anny, ktry dzisiaj znajduje si na szerokoci geograficznej 50o27, lea znacznie bardziej na poudnie (ponad 3000 km od obecnego pooenia), w okolicy Zwrotnika Raka (23o szerokoci geograficznej). Lokalizacja ta implikowaa dominacj suchego i gorcego klimatu przez prawie cay okres triasu. Powstaway wwczas osady kontynentalne, o typowej dla ppustynnych terenw czerwonej barwie. Rzeki i jeziora wypeniay si wod w okresie rzadkich, ale ulewnych deszczy, w pozostaym czasie byy wyschnite. Jak wynika z danych bada sedymentologicznych, paleontologicznych i magnetostratygraficznych, z kocem wczesnego triasu wody oceaniczne przekroczyy stref grzbietu poprzez system obnie i cienin, rozwinitych na reaktywowanych uskokach hercyskich strefy morawsko-lskiej. W triasie rodkowym dotary a po obszar obecnego Morza Pnocnego i Angli (fig. 2 i 3). Doprowadzi to do stopniowego zalania wczeniejszych ldw i utworzenia rozlegego, cho pytkiego morza, tzw. Morza Germaskiego. W Polsce utrzymao si ono przez 15 mln lat. Akwen ten by w znacznym stopniu izolowany od lecego na poudniu oceanu Tetydy przez wielkie wyspy. Trzy wskie i dugie cieniny, w dodatku czasami zanikajce, nie wystarczay do atwej wymiany wd i organizmw pomidzy basenami, tote faun Morza Germaskiego cechuje pokany endemizm, stwierdzony midzy innymi w utworach kamienioomu Ligoty Dolnej i Gry w. Anny. W wikszoci wystpujcych tu skalnych formacji ponad poowa gatunkw, to formy znane wycznie z Opolszczyzny albo tylko z basenu germaskiego. Najwaniejsza z trzech cienin zaczynaa si wanie na lsku, w rejonie czeskiej Ostrawy, skd prowadzia na poudnie, ku oceanowi. Dlatego te w opolskich skaach mona znale wicej zwierzcych koci z odlegego oceanu poudniowego, ni w Niemczech, czy w rejonie witokrzyskim. rodkowotriasowa transgresja morska (wapie muszlowy) osigna swoje maksimum w anizyku, ktry wyrnia szczeglnie duy udzia fauny tetydzkiej oraz powstaniem najstarszych na wiecie, datowanych raf koralowcowych mezozoiku, budujcych tzw. warstwy karchowickie.

13

Fig. 2. Paleogeograficzne pooenie obszaru lska (kropka) w rodkowym triasie

(wg Szulc 2000, zmienione). FL Ld Fennosarmacki, VB Masyw Windelicko-Czeski, NCA Alpy Pn. SA Alpy Poudniowe.

Fig. 3. Paleogeograficzne pooenie obszaru Polski w rodkowym triasie: Okres schyku anizyku cechuje regresja morska, ktra na obszarze Polski poudniowej zaznaczya si tworzeniem wapieni i dolomitw z ewaporatami, charakterystycznymi dla rodkowego wapienia muszlowego. W czasie nastpnej transgresji, powsta kolejny kompleks osadw wapiennych tzw. grnego wapienia muszlowego, wykazujcy jednak kilkukrotnie mniejsz miszo od kompleksu dolnego wapienia muszlowego. Wynikao to przede wszystkim z ruchw wypitrzajcych, prowadzcych do spycenia, a nastpnie wynurzenia obszaru lsko-krakowskiego, co znajduje swj zapis w powstaniu mieszanych osadw, wglanowo-klastycznych najwyszego wapienia muszlowego oraz erozji starszych osadw trwajcej do pocztkw pnego triasu - karniku. Osady triasu grnego wskazuj na przemienne fazy sedymentacji pytkomorskiej i ldowej z ewaporatami oraz okresami silnej erozji (np. piaskowca trzcinowego), zwizanej z wczesnokimeryjskimi ruchami tektonicznymi. Stopniowe zwilgotnienie klimatu w noryku, zwizane byo z dryftem omawianego obszaru na pnoc. Spowodowao to zanik ewaporatw i tworzenie osadw efemerycznych rzek roztokowych, formujcych pstre utwory rwni muowcowych, znanych miedzy innymi z bogatych brekcji kostnych z Krasiejowa, czy Lipia lskiego. U schyku triasu, w retyku, doszo do dalszej pluwializacji klimatu, a w zwizku z tym, oywienia procesw erozji. LITOSTRATYGRAFIA: Sukcesja litostratygraficzna triasu lskiego jest klasycznie trjdzielna i wynika z zarysowanej powyej historii basenu sedymentacyjnego (fig. 4). Profil triasu rozpoczyna si osadami ldowymi pstrego piaskowca, ktre poprzez sekwencje ewaporatowe retu

Fig. 2 Fig. 3

14

przechodz w wapienie i dolomity wapienia muszlowego. Grny trias zdominowany jest przez osady ldowe kajpru. Fig. 4. Schemat stratygrafii osadw triasu lskiego.

15

Fig. 5. Mapka paleogeograficzna utworw dolnego wapienia muszlowego warstwy terebratulowe.

Trias lski ley w rejonie strzeleckim niezgodnie na rnych utworach paleozoiku, gwnie na osadach dolnego karbonu, wyksztaconego tu w tzw. facji kulmu (gbokowodnych piaskowcw i muowcw). Czste okresy wynurze ska spod powierzchni wody, potencjalnie winny sprzyja procesom diagenezy meteorycznej, a zwaszcza krasowieniu utworw wglanowych, tak triasowych jak i starszych. Ze wzgldu jednak na generalnie suchy klimat procesy te ograniczone byy do krasowienia (i dolomityzacji) w strefie mieszania wd meteorycznych i morskich (np. na wyspie Starych Glin) oraz rozwoju krasu powierzchniowego. Ich intensywniejszy przebieg cechowa bardziej wilgotne interway triasu dolnego i retyku.

VI HISTORIA WULKANU NA GRZE w. ANNY Wulkan na terenie dzisiejszej Gry w. Anny pojawi si w pnym paleogenie. Dowiody tego datowania radiometryczne nefelinitw, przeprowadzone przez Birkenmajera i Pcskaya (2002). Gbokie pknicia ska, przez ktre pierwszy raz wydobya si pynna magma, powstay w wyniku ugicia i obcienia obszaru lska fadujcymi si i nasuwajcymi od poudnia Karpatami. W okresie tym skay triasowe przykryte byy kilkudziesiciometrow pokryw osadw kredowych, na ktrych spocza podstawa nowego wulkanu. Wypywom lawy towarzyszyy wyrzuty materiau piroklastycznego popioy (tufy) i bomby wulkaniczne, a nawet fragmenty nefelinitu wyrwane przez eksplozj ze cian wulkanu (ostrokrawdziste kawaki nefelinitu widoczne w obrbie brekcji piroklastycznej kamienioom). Rozbudowujcy si stoek zoony by z powtarzajcych si i lecych naprzemianlegle

16

warstw lawy i popiow. Jego wspczesnym odpowiednikiem moe by Wezuwiusz, jednak formujcy si w paleogenie stoek na Grze w. Anny, by od niego znacznie mniejszy. Cakowita erozja pokrywy kredowej i lecego na niej stoka nastpia po oligocenie. Konusowaty ksztat dzisiejszego szczytu Gry w. Anny zbudowanego z wulkanitw, nie ma nic wsplnego z pierwszym, prawdziwym stokiem. Jest to twardzielec fragment komina wypeniony bardziej odpornym na wietrzenie nefelinitem - denudowany wolniej ni otaczajce go wapienie i tufy wulkaniczne (por. Rode 1934). Jednoczenie erozja pokrywy kredowej w neogenie wskazuje, e najwysza powierzchnia zrwnania na Grzbiecie Chema, rozwinita na triasie i opisana jako paleogeska (Piasecki 1968), jest w istocie neogesk, tak jak i nisze powierzchnie (Niedwiedzki 1993a). Wielkie bloki ska osadowych zmienione termicznie na granicy z wulkanitami i zachowane kilkadziesit metrw poniej podstawy wulkanu wiadcz o tym, e badane wystpienie jest pozostaoci gboko zerodowanej kaldery (por. Rode 1934). Szczegowy model jej rozwoju (Niedwiedzki 1994) jest czciowo nieaktualny, gdy bazowa na stwierdzonej przez Kruczyk i in. (1977b) dwufazowoci wulkanizmu (szat i akwitan). Nowe badania (Birkenmajer i Pcskay 2002) wykazay, e wulkanity datowane na akwitan (Kruczyk i in. 1977b) maj wiek 27 mln lat (szat), a wic s rwnowiekowe ze starsz" generacj. Obie generacje" wulkanitw miay t sam, odwrcon, magnetyzacj. Tym niemniej koncepcja wulkanu tufowego z wylewami lawy dopiero w drugiej fazie (Rode 1934) wydaje si sabo uzasadniona, gdy jedynym argumentem byo przecicie tufu przez dajk nefelinitow. Ultrazasadowy wulkanizm raczej wyklucza powstanie czysto tufowych stokw, zwaszcza e w piroklastykach z Gry w. Anny znajduj si bloki nefelinitw, co wskazuje na mieszany efuzywno-erupcyjny wulkanizm. Przez cay czas zdecydowanie dominowaa jednak dziaalno efuzywna. Wyrzut mg by spowodowany przejciowym wzbogaceniem lawy w krzemionk, pochodzc ze ska mezozoicznych tworzcych ciany przewodu wulkanicznego. We wspczesnych wulkanach o silnie zasadowym skadzie lawy, opisywane s warstwy piroklastykw w obrbie serii lawowych (uczickij 1971) i nie wie si to z wulkanami tufowymi. Dlatego uwaamy, e na Grze w. Anny istnia stratowulkan. Pierwszym etapem w jego rozwoju byo powstanie w oligocenie (szat) wulkanu lawowego. W tym okresie tworzyy si rwnie sille intrudujce w pobliu granicy ska triasu i kredy. Po tysicach lat aktywnoci, doszo do gbokiego zapadnicia pustej komory wulkanu i utworzenia w jego centralnej czci kaldery. Podczas zapadania wielkie bloki nefelinitu, tufu i ska osadowych (trias i kreda), oderwane zostay od poziomu swojego pierwotnego wystpowania i przesunite w gb ziemi, kilkadziesit metrw poniej powierzchni terenu. Po okresie spokoju i erozji resztek stoka we wczesnym akwitanie, udokumentowano drug faz jego aktywnoci 21 3 mln lat (Kruczyk i in. 1977b). W peryferyjnej czci kaldery dochodzi do powstania nowego wulkanu lawowego, przy czym od gwnego pnia odchodzi kilka bocznych kanaw. Niektre, pogrone wczeniej bloki ska kredowych poddane zostay powtrnie oddziaywaniom metamorfizmu termicznego na kontakcie z law. W ostatnim etapie zaznaczaj si wpywy dziaalnoci hydrotermalnej, wrd spkanych ska kry gorce roztwory wodne, bdce reliktem zakoczonej aktywnoci wulkanicznej. Postpujca rwnoczenie erozja prowadzi do stopniowego zniszczenie pokrywy ska kredowych oraz rozwinitego na niej stoka Gry w. Anny. Kruczyk i in. (1977a) oszacowali gboko komory magmowej, ktra znajdowa si miaa okoo 50 km pod powierzchnia terenu. Poniewa strefa niecigoci Moho w rejonie Gry w. Anny przebiega na gbokoci okoo 31 km (Skudrzyk 1973), podana przez nich odlego - 50 km, dotyczy raczej poziomu generowania magmy, a wic pooenia ogniska wulkanicznego. Musiao ono znajdowa si w obrbie paszcza Ziemi, co tumaczyoby skad law. Sama komora zlokalizowana bya natomiast do pytko, a w efekcie jej zapadnicia

17

utworzya si kaldera. To katastrofalne zdarzenie zainicjoway ruchy tektoniczne zwizane ze stref uskokow Odry (Niedwiedzki 1994). Autor ten opisuje system rwnolenikowych uskokw schodowych stanowicych pnocna krawd rowu Kdzierzyna. Ponadto dzieli wielkie bloki tektoniczne, wystpujce w rejonie Gry w. Anny na jednostki mniejszego rzdu zrby i rowy.

VII ZAKRES PRAC We wstpnym etapie realizacji opracowania wykonany zosta przegld istniejcych zasobw dostpnej literatury i rde informacji kartograficznej (mapy, zdjcia lotnicze itp.), tematycznie zwizanych z projektowanym przedsiwziciem. Umoliwio to przygotowanie planu dziaa geologicznych, ktre podzielone zostay na trzy gwne etapy - prace terenowe, laboratoryjne i kameralne. W ramach prac terenowych przeprowadzono szczegowe zdjcie geologiczne w skali 1:10000 na obszarze planowanego Geoparku (powierzchnia okoo 29 km2), obejmujcego Gr w. Anny i jej najblisze otoczenie. W celu waciwego udokumentowania mapy odwiercono 216 rcznych sond kartujcych o redniej gbokoci 3 m oraz 27 otworw sond mechaniczn o gbokoci od kilku do okoo 20 m (fot. 6). Sondy mechaniczne dokumentuj osady czwartorzdowe oraz ich podoe. Ponadto wykonano 200 km marszrut. W trakcie prac terenowych przeprowadzono wstpn wizj lokaln (fot. 7), podczas ktrej sporzdzono karty inwentaryzacyjne odsoni (fig. 6). Zawieraj one podstawowe informacje dotyczce lokalizacji obiektu, jego aktualnego stanu, a take krtki opis geologiczny i ocen walorw atrakcyjnoci turystycznej, naukowej i dydaktycznej (za. 1). Przegld kart inwentaryzacyjnych pozwoli wyoni najciekawsze odsonicia, ktre wczone zostay do planowanej cieki edukacyjnej. W kluczowych punktach pobrano prbki do bada petrograficznych, mineralogicznych, paleontologicznych, sedymentologicznych i geochemicznych. Wykonano take pomiary GPS oraz liczne fotografie dokumentacyjne. Wytyczony zosta rwnie przebieg szlaku edukacyjnego, a take miejsca posadowienia tablic informacyjnych.

Fot. 6. Prace kartograficzne sondy mechaniczne (R. Sikora) Fot. 7. Prace terenowe jedna z pierwszych wizyt w kamienioomie nefelinitu (R. Sikora)

Prace laboratoryjne polegay w gwnej mierze na maceracji pobranych prbek skalnych oraz w pniejszym okresie, na przygotowaniu pytek cienkich i zgadw. Prbki poddano analizie mikrofacjalnej w celu wyrnienia gwnych komponentw utworw wglanowych, ultrastruktur i mikroskamieniaoci oraz obserwacji rodzaju i stopnia

6 7

18

zaawansowania procesw diagenetycznych tak wczesnych jak i pnych. Przeprowadzono take badania petrograficzne, mineralogiczne i geochemiczne wystpujcych w rejonie Gry w. Anny ska wulkanicznych. Pozwoliy one na odtworzenie rodowiska i warunkw ich powstawania. Podobnym badaniom poddane zostay kontaktujce w obrbie kamienioomu z wulkanitami skay osadowe. Otrzymane wyniki posuyy do okrelenia genezy wystpujcej tu mineralizacji wtrnej. Prace kameralne polegay na oznaczaniu materiau mikropaleontologicznego oraz przeprowadzaniu analizy mikrofacjalnej (rozpoznanie zespow charakterystycznej fauny). Opracowano take przekroje i mapy geologiczne rejonu Gry w. Anny w skali 1:10000 - bez utworw czwartorzdowych oraz geomorfologiczn (za. 2). S one edytowane w programie CorelDraw. Na bazie zgromadzonej podczas bada i prac terenowych dokumentacji naukowej oraz fotograficznej, zaprojektowano tablice edukacyjne (za. 3). Zawieraj one plan Geoparku z zaznaczon tras cieki edukacyjnej i kolejnymi stanowiskami obserwacyjnymi oraz opisy danych punktw zobrazowane fotografiami, rekonstrukcjami i schematami, umoliwiajcymi atwe przyswojenie treci merytorycznej. Przygotowano take projekt folderu informacyjnego, ktry bdzie pewnego rodzaju przewodnikiem, uatwiajcym zwiedzanie planowanego Geoparku. Fig. 6. Mapa lokalizacyjna obiektw, dla ktrych sporzdzono karty inwentaryzacyjne.

19

VIII OPISY ODSONI (OBIEKTW)

1. KAMIENIOOM LIGOTA DOLNA LOKALIZACJA: Kamienioom Ligota Dolna (KIO Nr 1) zlokalizowany jest okoo 350 m na poudniowy-wschd od miejscowoci o tej samej nazwie, w bezporednim ssiedztwie rezerwatu florystycznego z rzadk rolinnoci stepow i kserotermiczn. Kamienioom jest wasnoci prywatn. Zajmuje pnocn cz stoku wzniesienia Ligocka Gra Kamienna (323 m n.p.m.). Do wyrobiska prowadzi droga gruntowa (stan zadowalajcy) od strony Ligoty Dolnej. Punktem charakterystycznym jest okazay i dobrze zachowany piec wapienniczy z paskorzeb przedstawiajc Ikara bohatera starogreckiego mitu (pamitka ku czci lotnika, ktry zgin na skutek zderzenia z piecem w 1932 r. lub 1938 r.). OPIS PROFILU ODSONICIA (OBIEKTU): Kamienioom w Ligocie Dolnej zaoony zosta jeszcze przed II wojn wiatow.

Intensywna dziaalno grnicza miaa miejsce w latach 70. i 80. XX w. wydobywano wapie na potrzeby drogownictwa i przemysu wapienniczego (Niedwiedzki i Zarankiewicz 2007; Gobek 2009). Postp prac grniczych prowadzony by w kierunku poudniowym (wcinanie si w zbocze wzniesienia). Eksploatacj zatrzymano w 1994 r. W opuszczonym dzi kamienioomie widoczna jest 10 metrowa sukcesja grnych warstw gogoliskich poziom dolny (fot. 8) oraz 5, maksymalnie 8 metrowa spgowej czci warstw gradaskich (fot. 9) reprezentujcych osady triasu rodkowego poziom grny (fig. 7). Dugo odsonicia wynosi okoo 250 m. Profil warstw gogoliskich (formacja gogoliska) tworz cienko uwarstwione (miszo od 2 do 4 cm) osady margliste, przeawicone horyzontami drobnoziarnistych wapieni o wyranie zmiennej gruboci (z lekko zaburzonymi falicie powierzchniami dolnymi i grnymi poszczeglnych warstewek). Wkadki wapieni wykazuj z reguy ograniczony zasig lateralny, do rozmiaru 1 metrowej rynny (fot. 10), normaln gradacj ziarna (przykadowo od intraklastw o rednicy 1 - 2 cm do pelitu) oraz charakterystyczne i dobrze widoczne warstwowanie kopuowe (hummocky cross stratification), wskazujce na ich burzow genez.

Fig. 7. Profil litologiczny.

20

Generalnie w caym odsoniciu obserwuje si spadek udziau margli na rzecz wapieni w miar przesuwania si w grne czci profilu. Poza tym warto nadmieni, e w spgowych partiach widocznych w obrbie kamienioomu warstw gogoliskich wystpuj wkadki margliste z dobrze zachowanymi odciskami napawionych rolin ldowych, ktre nie pojawiaj si ju wyej. W wyszej czci odsonicia do powszechnie spotykane s mae bentoniczne, gwnie z gatunku Plagiostoma striatum oraz odziki (mniej liczne) reprezentujce formy nektoniczne (fot. 11). Warstwy gogoliskie przechodz do nagle w kalkarenitowe wapienie reprezentujce warstwy gradaskie. Zmienia si do wyranie kolor skay (jest janiejszy) i grubo poszczeglnych awic. Prbki zawieraj bogaty, pokruszony materia biogeniczny muszle i onkoidy (fig. 8). Utwory warstw gradaskich (poziom grny kamienioomu), zdominowane s przez kalcysiltyty i kalkarenity, wykazujce warstwowanie przektne (najczciej kopuowe). Strop wkadek tempestytowych, ujty jest w charakterystyczne riplemarki symetryczne, pokrywajce do du powierzchni spgu poziomu grnego. Tworz dugie (miejscami do 12 m) falicie powyginane grzbiety o przebiegu zblionym do linii N-S, z lekkim odchyleniem na E (od 10o do 15o). Ich wysoko dochodzi do kilku centymetrw, a widoczne czasami rozstpy do kilkudziesiciu centymetrw (fot 12). Uwzgldniajc wysoko, amplitud riplemarkw oraz grubo ziarna w ich obrbie, mona przyj, e s one produktem falowania oscylacyjnego - typowego dla schykowej fazy sztormu, sigajcego dna na gbokoci okoo 15 - 20 m pod powierzchni wody. Generalnie sukcesja widoczna w kamienioomie Ligota Dolna jest typowa dla TST-HST (transgressive system tracts highstand system tracts), gdzie warstwy gogoliskie reprezentuj TST, za warstwy gradanskie s utworem typowym dla HST. W kategorii analizy rozwoju transgresji morskiej omawiana sukcesja reprezentuje faz transgresji postpujcej na gbokiej rampie wglanowej (warstwy gogoliskie) oraz faz stabilizacji poziomu morza (HST) stowarzyszonego ze stopniowym wypenianiem osadami i spyceniem zbiornika do gbokoci umoliwiajcej oddziaywanie falowaniu burzowemu. Warstwy gradaskie, zbudowane s ze zbioturbowanych, drobnoziarnistych wapieni (kalcylutyty, kalcysiltyty), przeawiconych przektnie warstwowanymi kalkarenitami, najczciej zwieczonymi riplemarkami oscylacyjnymi. Charakter warstwowania przektnego (HCS) jednoznacznie w tym przypadku wskazuje na falowanie i prdowanie sztormowe jako gwny czynnik sedymentacji. Wapienie triasu rozpoznane w kamienioomie Ligota Dolna, pocite s w kilku miejscach lejami krasowymi o gbokoci dochodzcej do 5 metrw i szerokoci do 7 metrw. Najwikszy z nich znajduje si w pnocnej czci wyrobiska, w obrbie warstw gogoliskich (poziom dolny). Forma ta rozwina si w cianie zbudowanej ze rednio i cienko uawiconych wapieni na skutek rozpuszczania tych ska przez roztwory krce wzdu naturalnych pkni i szczelin, w warunkach dosy wilgotnego i ciepego klimatu (fot. 13). Leje wypenione s czerwonawym osadami rezydualnymi typu terra rosa, zoonymi z ziaren kwarcu i mieszanki ilasto-organicznej. Zawieraj take konkrecje wodorotlenkw elaza. Niektre z konkrecji maj pokrj gadkich ziaren i reprezentuj tzw. rudy bobowe. W lejach, jak np. w nieodlegym Tarnowie Opolskim, formoway si epizodycznie mae zbiorniki wodne z bogat flor i mikroflor. Te wanie szcztki florystyczne pozwalaj okreli wiek ich tworzenia na mioceski. STAN ODSONICIA (OBIEKTU): Kamienioom wymaga niewielkiego przygotowania do ewentualnej ekspozycji. Naley przeprowadzi prace porzdkowe - wycicie krzakw, szczeglnie w dolnej czci przy leju krasowym, usunicie mieci oraz zwietrzeliny pokrywajcej powierzchni

21

z riplemarkami na poziomie grnym. Zwiedzajc wyrobisko naley zachowa szczegln ostrono przy bezporednim podchodzeniu do cian istnieje moliwo obrywania si blokw skalnych z wyszych partii odsonicia. Trzeba take zamontowa barierki ochronne przy krawdzi poziomu grnego w okolicach wystpie riplemarkw. Walory obiektu dobrze zachowany profil, rnorodno form i zjawisk geologicznych, wystpowanie skamieniaoci.

Fot. 8. Warstwy gogoliskie dolny poziom kamienioomu (R. Sikora) Fot. 9. Warstwy gradaskie grny poziom kamienioomu (R. Sikora)

Fot. 10. Kocio wirowy (gutter cust) widok w odsoniciu i naszlif (J. Szulc)

Fot. 11. odzik (Nautiloidea) z wyszej czci profilu warstw gogoliskich (J. Szulc) Fig. 8. Rekonstrukcja biocenozy - grne warstwy gogoliskie (H. Hagdorn)

8 9

22

Fot. 12. Riplemarki (R. Sikora)

Fot. 13. Lej krasowy niszy poziom kamienioomu w Ligocie Dolnej (R. Sikora)

2. LIGOCKA GRA KAMIENNA Podczas prac terenowych prowadzonych w rejonie Ligoty Dolnej opisano trzy obiekty geologiczne, ktrym nadano robocze nazwy - Ligocka Gra 1 pojedyncze bloki (KIO Nr 2), Ligocka Gra 2 pka skalna (KIO Nr 3) oraz Ligocka Gra 3 odsonicia 1-3 (KIO Nr 4, 5, 6). S to wychodnie ska wglanowych (wapienie warstwy gradaskie), pojawiajce si wzdu krawdzi morfologicznej ostaca denudacyjnego Ligocka Gra Kamienna (o zaoeniach tektonicznych) i jego rozwiniciu w kierunku wschodnim (zalesione wzniesieni o wysokoci 320,7 m n.p.m.). LIGOCKA GRA 1 POJEDYNCZE BLOKI LOKALIZACJA: Wychodnie skalne (pojedyncze bloki - KIO Nr 2) u podna wyranego wzniesienia o charakterze ostaca denudacyjnego - Ligocka Gra Kamienna (326 m n.p.m.) wystpujce przy krawdzi w jego poudniowo-zachodniej czci. Zlokalizowane s w odlegoci okoo

23

150 - 180 m na pnoc od pasa drogowego autostrady A-4 i okoo 1,2 km na poudnie od zabudowa miejscowoci Ligota Dolna, na terenie rezerwatu florystycznego z rzadk rolinnoci stepow i kserotermiczn. Do odsonicia dotrze mona drog gruntow od strony Ligoty Dolnej prowadzc do nieczynnego kamienioomu wapienia, a nastpnie uda si na poudnie w kierunku silnie zalesionego wzniesienia. Sabo widoczne bloki skalne wyaniaj si po jego lewej stronie za zniszczonym potem z drutu kolczastego. W miejsce to mona take dotrze zielonym szlakiem turystycznym. Wejcie na szlak znajduje si przy drodze publicznej Ligota Dolna Oleszka (przed pasem autostrady A-4), okoo 400 m od drogi gruntowej prowadzcej do kamienioomu. OPIS PROFILU ODSONICIA (OBIEKTU): Pojedyncze bloki skalne wystpujce u podna wzniesienia Ligockiej Gry Kamiennej. S to zazwyczaj mae fragmenty (wielko okoo 1,0 - 1,2 m, sporadycznie 2,0 - 2,5 m) litych, gruboawicowych wapieni charakterystycznych dla warstw gradaskich (trias rodkowy). Miszo awic, widocznych w obrbie poszczeglnych blokw, jest zmienna. Wynosi od okoo 10 - 15 cm w przypadku wapieni ziarnistych do okoo 30 - 40 cm w przypadku warstw zbioturbowanych. Niektre fragmenty ska zbioturbowanych s do mocno zwietrzae. Na powierzchniach litych blokw wapieni kalkarenitowych widoczne jest lokalnie chaotyczne warstwowanie przektne (typowe dla sztormowej turbulencji wody). STAN ODSONICIA (OBIEKTU): Miejsce praktycznie niedostpne, gsto zaronite kolczast rolinnoci krzewiast i drzewiast. Podczas penetracji naukowej zaleca si ostrone poruszanie w obrbie rumoszu skalnego. Biorc pod uwag nisk ocen atrakcyjnoci turystyczno-estetycznej oraz naukowej i dydaktycznej opisywanych wychodni wapieni, nie przewiduje si wczenia ich do projektowanej cieki edukacyjnej Geoparku Gra w. Anny. LIGOCKA GRA 2 PKA SKALNA LOKALIZACJA: Wychodnie wapieni triasu rodkowego (warstwy gradaskie) tworz tu charakterystyczn pk skaln w szczytowych partiach Ligockiej Gry Kamiennej (323 m n.p.m.). Pasko lece odcinki warstw widoczne s przy krawdzi wzniesienia w jego poudniowo-zachodniej czci (KIO Nr 3). Miejsce to znajduje si w odlegoci okoo 150 - 180 m na pnoc od pasa drogowego autostrady A-4 i okoo 1,2 km na poudnie od zabudowa miejscowoci Ligota Dolna, na terenie rezerwatu florystycznego (60 m w kierunku poudniowo-wschodnim od obiektu Ligocka Gra 1 pojedyncze bloki). Do odsonicia dotrze mona drog gruntow od strony Ligoty Dolnej, prowadzc do nieczynnego kamienioomu wapienia, a nastpnie uda si na poudnie w kierunku silnie zalesionego wzniesienia. Pka skalna znajduje si w jego szczytowych partiach. W miejsce to mona take dotrze zielonym szlakiem turystycznym. Wejcie na szlak znajduje si przy drodze publicznej Ligota Dolna Oleszka (przed pasem autostrady A-4), okoo 400 m od drogi gruntowej prowadzcej do kamienioomu. OPIS PROFILU ODSONICIA (OBIEKTU): Wychodnie litych, jasnoszarych, gruboawicowych wapieni triasu rodkowego (warstwy gradaskie) tworz w opisywanym miejscu strom i wysok cian - szczeglnie od strony poudniowej wzniesienia (fot. 14) Dugo odsonicia wynosi okoo 4 m, a wysoko od krawdzi do podstawy okoo 6 m.

24

Fot. 14. Ligocka Gra 2 pka skalna (M. Markowiak) Poszczeglne awice (grna cz pki skalnej) zalegaj w charakterystycznym, pytowym i schodkowym uoeniu (efekt rozpadu na granicach zmian litologicznych). Ich grubo jest zmienna i wynosi rednio okoo 15 cm w przypadku wapieni ziarnistych oraz 30 cm w warstwach zbioturbowanych (pomiar z grnych partii odsonicia). W obrbie cieszych awic widoczne jest lokalnie warstwowanie przektne. U podna odsonicia zalega rumosz skalny. Obserwujc z opisywanego miejsca prg strukturalny w kierunku wschodnim i zachodnim, mona dostrzec kolejne, mocno zaronite murawami i krzewami, pojedyncze lub tworzce kilku-, a nawet kilkunastometrowe cigi wychodni wapieni. Tworz one, od strony wierzchokowej, ambony pionowo schodzce w d stoku. Bardzo trudny teren uniemoliwia dokadne obserwacje. STAN ODSONICIA (OBIEKTU): Teren bardzo trudny. Zaleca si zachowanie szczeglnej ostronoci podczas poruszania si w obrbie i przy krawdzi progu skalnego penetracja naukowa. Dodatkowo obszar poronity jest gst, kolczasta rolinnoci krzewiast i drzewiast. Przygotowanie obiektu na potrzeby ruchu turystycznego wymaga duych nakadw prac porzdkowych i zabezpieczajcych. Biorc pod uwag nisk ocen atrakcyjnoci turystyczno-estetycznej oraz naukowej i dydaktycznej wychodni, nie przewiduje si wczenia tego miejsca do projektowanej cieki edukacyjnej Geoparku Gra w. Anny. LIGOCKA GRA 3 ODSONICIA 1-3 LOKALIZACJA: Wychodnie ska wglanowych triasu rodkowego Ligocka Gra 3 odsonicia 1-3 widoczne s w szczytowych partiach zalesionego wzniesienie (320,7 m n.p.m.), stanowicego przeduenie w kierunku wschodnim Ligockiej Gry Kamiennej. Znajduj si one okoo 250 - 300 m na wschd od granic rezerwatu Ligota Dolna oraz okoo 150 m na pnoc od pasa autostrady A-4. Dojcie od strony Ligoty Dolnej drog prowadzc do kamienioomu, nastpnie w kierunku poudniowym, a do osignicia zielonego szlaku turystycznego (biegnie wzdu granicy rezerwatu florystycznego), a w miejscu, gdzie zakrca on wyranie na pnoc, naley skierowa si w stron rezerwatu Biesiec. Istnieje te moliwo bezporedniego wejcia na szlak, ktre znajduje si po lewej stronie drogi Ligota Dolna Oleszka (przed pasem autostrady A-4), okoo 400 m od drogi gruntowej prowadzcej do kamienioomu.

25

OPIS PROFILU ODSONICIA (OBIEKTU): Wystpienia wapieni triasu rodkowego koncentruj si wzdu krawdzi erozyjnej zalesionego buczyn wzniesienia w jego poudniowej czci. S to trzy naturalne, izolowane wzgldem siebie odsonicia rozwinite na przestrzeni 25 m, ktrym w opracowaniu nadano nazwy: Ligocka Gra 3 odsonicie 1 (KIO Nr 4) - wysoko 1,5 m, dugo 3,5 m; Ligocka Gra 3 odsonicie 2 (KIO Nr 5) wysoko okoo 4 m, dugo 6,0 7,0 m oraz Ligocka Gra 3 odsonicie 3(KIO Nr 6) wysoko okoo 4,5 m, dugo cakowita cian okoo 15 m. We wszystkich stwierdzono obecno ska typowych dla warstw gradaskich. Najpeniejszy profil warstw gradaskich opisano w odsoniciu 3 (fot. 15). Tworzy go zwarty pakiet, lecych prawie poziomo chaotycznie przektnie warstwowanych wapieni ziarnistych oraz intensywnie zbioturbowanych, gruzowatych wapieni drobnoziarnistych. Orientacja przestrzenna warstw 130/5o. Miszo poszczeglnych awic jest zmienna - od kilku centymetrw do okoo15 - 20 cm w obrbie wapieni onkoidowych oraz od 60 do 100 cm w warstwach zbioturbowanych (fig. 9).

Warstwy tempestytowe wykazuj erozyjn baz z podlegymi osadami, bd to z podobnymi kalkarenitami, bd te ze zbioturbowanymi kalcylutytami. Wrd komponentw kalkarenitw dominuj bioklasty maowe oraz krynoidowe.

Na uwag zasuguje rwnie obecno dobrze widocznych - szczeglnie na zwietrzaych powierzchniach granic awic bioturbacyjnych i laminowanych kanaw ucieczkowych (fot. 16). S zazwyczaj proste, prawie pionowe, rzadziej przebiegaj ukonie wzgldem powierzchni ograniczajcej dan awic. Osigaj niekiedy dugo dochodzc do 12 15 cm. Znacz drog ucieczki organizmw (najprawdopodobniej infauny) pogrzebanych przez warstw burzow. W masie skalnej spotykane s take, rozproszone, pojedyncze fragmenty czonw odyg liliowcw (trochity). Fig. 9. Profil litologiczny.

STAN ODSONICIA (OBIEKTU): Odsonicie 3, mylone do czsto z podobnymi wychodniami w rezerwacie Biesiec, spenia wszystkie warunki obiektu, ktry moe sta si w przyszoci jednym z waniejszych punktw planowanej cieki edukacyjnej w obrbie Geoparku Gra w. Anny. Naley jedynie usun ze ska porastajc je sezonowo rolinno. Zwiedzajc i penetrujc odsonicie trzeba jednak zachowa ostrono przy bezporednim podchodzeniu do czoa cian istnieje niewielkie ryzyko osypywania si drobnych blokw skalnych z grnych partii profilu, a take podczas poruszania si w obrbie niewysokiej, naturalnie utworzonej pki skalnej. Walory obiektu atwy dostp, dobrze zachowany profil, wystpowanie ciekawych skamieniaoci ladowych kanay ucieczkowe.

26

Fot. 15. Ligocka Gra 3 osonicie 3 (M. Markowiak i J. Szulc)

Fot. 16. Kanay ucieczkowe (M. Markowiak i J. Szulc)

3. BIESIEC SKAKI W WYSOCKIM LESIE LOKALIZACJA: Wychodnie wapieni triasu rodkowego (dolny wapie muszlowy - warstwy gradaskie) zlokalizowane s w partiach szczytowych zalesionego (Wysocki Las) wzniesienia (zbocze zachodnie), w obrbie rezerwatu Biesiec, okoo 400 m na pnocny-wschd od pasa autostrady A-4 i okoo 700 m na poudniowy-zachd od zabudowa miejscowoci Ligota Grna. Do odsonicia dotrze mona zielonym szlakiem turystycznym od strony Gry witej Anny oraz Ligoty Dolnej. Lena droga odbijajca od zielonego szlaku turystycznego i prowadzca w gr pod skaki znajduj si w odlegoci okoo 900 m od skrzyowania Trzy Buki - idc od Gry w. Anny (zakrt w prawo) i okoo 1,2 km od kamienioomu w Ligocie Dolnej (zakrt w lewo). OPIS PROFILU ODSONICIA (OBIEKTU): Pojedyncze, izolowane wzgldem siebie, niewielkie bloki skalne (wielko maksymalnie dochodzi do 50 cm) odsaniajce si na zachodnim stoku wzniesienia w jego

MM JS

MM JS

27

szczytowych partiach (KIO Nr 7). S to fragmenty grubo uawiconych wapieni ziarnistych (rednia miszo okoo 20 cm) oraz do mocno zwietrzaych wapieni bioturbacyjnych. W obrbie wapieni ziarnistych spotyka si strefy ze sabo widocznym warstwowaniem przektnym. Wychodnie stanowi najprawdopodobniej kontynuacj profilu warstw gradaskich opisanych przy autostradzie A-4 i na Biecu. STAN ODSONICIA (OBIEKTU): Miejsce wychodni wapieni w Wysockim Lesie jest mao atrakcyjne pod wzgldem turystyczno-estetycznym (trudny dostp, mae odsonicie). Biorc take pod uwag nisk ocen atrakcyjnoci naukowej i dydaktycznej obiektu, nie przewiduje si wczenia go do projektowanej cieki edukacyjnej Geoparku Gra w. Anny.

4. BIESIEC JASKINIA CHEMSKA LOKALIZACJA: Jaskinia Chemska (KIO Nr 8), spotykana take w literaturze pod nazw Jaskinia Ligocka, zlokalizowana jest na pnocno-zachodnim zboczu zalesionego wzniesienia, w odlegoci okoo 500 m na poudnie od ostatnich zabudowa miejscowoci Ligota Grna. Dojcie i odszukanie jaskini jest trudne, cho w pobliu przebiega niebieski szlak turystyczny. Najlepiej wej na szlak od strony Ligoty Grnej (przeduenie ul. Wiejskiej) i po okoo 500 m skrci w lewo sabo widoczna cieka lena, ktra prowadzi pocztkowo w d, by nastpnie skierowa si do ostro w gor. Otwr rozwinity jest w leju zapadliskowym w szczytowych partiach gry, okoo 200 m w linii prostej od niebieskiego szlaku. OPIS PROFILU ODSONICIA (OBIEKTU): Gwny otwr wejciowy znajduje si w obrbie wyduonego leja zapadliskowego o gbokoci okoo 3m. Jest owalny i ciasny - rednica 80 90 cm, wysoko okoo 50 cm (fot. 17). Po przeciwlegej stronie leja, znajduje si drugi, wikszy i szerszy, przypominajcy swoim ksztatem wyduony trjkt rwnoramienny. Prowadzi on do niewielkiej studni (gboko okoo 3,5 m) wypenionej glinami deluwialnymi. Jaskinia ma charakter typowej jaskini szczelinowej powstaej przez krasowe rozmycie uskoku o poudnikowym przebiegu charakterystycznym dla sieci uskokowej tej czci Wyyny lskiej. Skada si ona si z dwch komr. Grna jest do mocno zniszczona, a jej strop zamykaj gliny z fragmentami zwietrzeliny i duego gruzu wapiennego. W dolnej komorze rozwina si wska studnia (gboko 4 m) wypeniona w najniszym punkcie namuliskiem i gruzem skalnym (Boda 1990). Dugo dostpnych korytarz wynosi okoo 12 m (wraz z partiami niedostpnymi dla czowieka dugo moe zwikszy si do okoo 23 m). Cig gwny przebiega na linii NE-SW. Szeroko korytarzy jest zmienna i waha si w granicach od 0,2 do 1,2 m. Wysoko okoo 4 m. Deniwelacja co najmniej 7 m. Brak typowej szaty naciekowej. Porwnujc cechy morfologiczne jaskini oraz charakter wypeniajcych j osadw (gliny z okruchami skay macierzystej) z innymi formami krasowymi omawianego regionu, mona uzna, e powstaa ona w paleogenie. Sprzyja temu, panujcy wwczas gorcy i wilgotny klimat. Jaskinia Chemska rozwina si w ulegajcych krasowieniu wapieniach triasu rodkowego warstwach gradaskich (fot. 18). STAN ODSONICIA (OBIEKTU): Jaskinia nie spenia podstawowych warunkw umoliwiajcych wczenie jej do szeroko pojtego ruchu turystycznego. W chwili obecnej dostp moliwy jest jedynie w celu

28

prowadzenia bada naukowych. Znajduje si w trudnym terenie, penetracja wymaga specjalistycznego sprztu speleologicznego. Obiekt jest stosunkowo may i pozbawiony szaty naciekowej. Z powodu przewanie ciasnych cigw moe zainteresowa tylko niewielk grup mionikw sportw ekstremalnych. Poza tym, wstp do jaskini jest sezonowo zabroniony, poniewa stanowi ona miejsce dla zimowej hibernacji nietoperzy (inf. ustna B. Wielgosik). Informacje dotyczce rozwoju i budowy Jaskini Chemskiej (bez podawania dokadnej lokalizacji) zawarte bd w treci przygotowywanej tablicy edukacyjnej powiconej zjawiskom krasowym wystpujcym na obszarze projektowanego Geoparku.

Fot. 17. Otwr wejciowy do Jaskini Chemskiej zaznaczony strzak (M. Markowiak)

Fot. 18. Utwory wapieni triasu rodkowego, w ktrych rozwina si Jaskinia Chemska. Najprawdopodobniej s to wapienie warstw gradaskich (P. Woniak)

5. BIESIEC ODSONICIE PRZY AUTOSTRADZIE LOKALIZACJA: Wychodnie wapieni triasu rodkowego (dolny wapie muszlowy - warstwy gradaskie) zlokalizowane s na granicy pasa drogowego autostrady A-4 u podna zalesionego wzniesienia Biesiec (350 m n.p.m.), okoo 2 km na poudnie od miejscowoci Ligota Grna i okoo 3 km na poudniowy-zachd od miejscowoci Wysoka. W poblie obiekt dotrze mona zielonym szlakiem turystycznym od strony Gry witej Anny oraz Ligoty Dolnej. W miejscu skrzyowania drg lenych, zwanym Trzy Buki, naley skrci ze szlaku w lewo - idc od strony Gry w. Anny lub w prawo idc od strony Ligoty Dolnej. Wybrukowana kostk granitow droga, doprowadza do charakterystycznego przejcia nad autostrad. Od tego momentu naley skierowa si wzdu autostrady na ciek len,

29

ktra prowadzi do rezerwatu Biesiec. Odsonicie zlokalizowane jest okoo 150 m od mostu, za siatk ogrodzeniow. OPIS PROFILU ODSONICIA (OBIEKTU):

W antropogenicznym odsoniciu nasypu autostrady A-4 (fot. 19), zlokalizowany jest okoo 2 metrowy profil warstw gradaskich (KIO Nr 9). Buduj go lece prawie poziomo, masywne, gruboawicowe, tawe wapienie pytowe, ktre obserwowa mona na odcinku okoo 60 m (fig. 10). Miszo poszczeglnych warstw jest zmienna. Wynosi rednio od 15 do 20 cm dla awic wapieni kalkarenitowych oraz od 40 do 50 cm dla awic drobnoziarnistych wapieni zbioturbowanych tzw. osad adnej pogody (fot. 20). Niekiedy skaa pocita jest drobnymi ykami, wypenionymi biaym kalcytem. Walorem odsonicia jest bardzo dobrze widoczne kopuowe warstwowanie przektne, dowodzce sztormowego mechanizmu transportu i depozycji wapieni (gwnie krynoidowych) warstw gradaskich (fot. 21, 22). Oprcz tego, bardzo wyranie zaznaczaj si erozyjne kontakty kolejnych warstw, a take gradacyjne przejcie w drobnoziarniste, zbioturbowane wapienie, reprezentujce spokojne rodowisko depozycji. Fauna nieliczna, sabo zrnicowana stwierdzono jedynie obecno pojedynczych, rozproszonych trochitw, zazwyczaj w obrbie pasko-rwnolegle warstwowanych wapieni. Spgowa cz odsonicia przykryta jest do grub zwietrzelin. Fig. 10. Profil litologiczny.

STAN ODSONICIA (OBIEKTU): Mimo niewtpliwych walorw dydaktycznych obiekt ten nie zostanie wczony do projektowanej cieki edukacyjnej, poniewa znajduje si w wydzielonym pasie autostrady odgrodzonym siatk. W chwili obecnej dostp moliwy jest jedynie w celu prowadzenia bada naukowych. Informacje dotyczce najciekawszych fragmentw odsonicia oraz ich zdjcia, zawarte bd w treci przygotowywanej tablicy edukacyjnej, zlokalizowanej obok wychodniach warstw gradaskich na wzgrzu Biesiec, ktre stanowi wysz cz profilu opisanego przy autostradzie.

Fot. 19. Odsonicie przy autostradzie (M. Markowiak) Fot. 20. Wkadka tempestytu ze spgiem erozyjnym (przektnie warstwowana) wrd

drobnoziarnistych, gruzowych osadw adnej pogody (J. Szulc)

19 20

30

Fot. 21, 22. Erozyjne granice warstw i kopuowe warstwowanie przektne (J. Szulc)

6. BIESIEC ODSONICIE WARSTW GRADASKICH LOKALIZACJA: Wychodnie wapieni triasu rodkowego (dolny wapie muszlowy - warstwy gradaskie) zlokalizowane na szczycie zalesionego wzniesienia w obrbie rezerwatu Biesiec, kilkadziesit metrw na pnoc od pasa autostrady A-4, okoo 1,2 km na poudniowy-zachd od terenw zabudowa miejscowoci Ligota Grna i okoo 3 km na poudniowy-zachd od miejscowoci Wysoka. Do odsonicia dotrze mona zielonym szlakiem turystycznym od strony Gry witej Anny oraz Ligoty Dolnej. W miejscu skrzyowania drg lenych, zwanym Trzy Buki, naley skrci ze szlaku w lewo - idc od strony Gry w. Anny lub w prawo idc od strony Ligoty Dolnej. Wybrukowana kostk granitow droga, doprowadza do charakterystycznego przejcia nad autostrad. Od tego momentu naley skierowa si na zachd. Po przejciu okoo 400 m wyran ciek len, ktra prowadzi do rezerwatu Biesiec, dochodzimy do odsonicia. OPIS PROFILU ODSONICIA (OBIEKTU): Wychodnie ska wglanowych triasu rodkowego pojawiaj si

w szczytowych partiach zalesionego buczyn wzniesienia (ostaniec denudacyjny o wysokoci okoo 40 m), ktre znajduje si na obszarze rezerwatu Biesiec (KIO Nr 10). S to grubo uwarstwione wapienie pytowe (rednia miszo okoo 25 cm, w przypadku awic zbioturbowanych - maksymalnie 70 cm) zaliczane do warstw gradaskich (fot. 23, 24). Wysoko odsonicia wynosi okoo 3 m, dugo okoo 6 m. Ich cech charakterystyczn jest alternacja przektnie warstwowanych, ziarnistych wapieni onkoidowych ze zbioturbowanymi, gruzowatymi wapieniami drobnoziarnistymi kalcylutyty (fig. 11). Warstwowanie przektne ma charakter kopuowy (hummocky cross stratification -

21 22

Fig. 11. Profil litologiczny.

31

HCS), co dowodzi jego sztormowej genezy. Osady drobnoziarniste s intensywnie przerobione i zaburzone w wyniku penetracji przez organizmy yjce kiedy w ich obrbie. Powstay w warunkach spokojnej depozycji (osady adnej pogody), umoliwiajcych bujny rozwj infauny. Rozpatrujc czas osadzania poszczeglnych skadowych caego pakietu, warstwy ziarniste tworzyy si w czasie krtkich (kilkugodzinnych-kilkudniowych) epizodw burzowych, a warstwy drobnoziarniste w cigu kilkuset-kilku tysicy lat. Generalnie, omawiana sekwencja reprezentuje rodowisko pycizn morskich, oddalonych od brzegu (offshore bar) i poddanych przerabianiu i transportowi w czasie falowania sztormowego. Fauna nieliczna, sabo zrnicowana stwierdzono obecno pojedynczych, rozproszonych trochitw. Skaki tworzce rezerwat Biesiec, tworz charakterystyczn ostrog, ograniczon stromymi skarpami. Wydaje si, e rzeba taka moe mie zaoenia tektoniczne, co potwierdzaby rwnolenikowy ukad obnie obrzeajcych ostrog. Taki bowiem przebieg ma dua cz trzeciorzdowych uskokw rejonu Garbu Chema. STAN ODSONICIA (OBIEKTU): Stanowisko na Biecu wymaga przeprowadzenia niewielkich prac porzdkowych i zabezpieczajcych usunicie mieci, wycicie sezonowo wzrastajcej rolinnoci, zamontowanie barierki ochronnej przy czole ostrogi skalnej. Dojcie i penetracja odsonicia nie sprawia problemw. Zaleca si jednak ostrone poruszanie w obrbie rumoszu skalnego i w pobliu stromych skarp. Walory obiektu wysoka ocena atrakcyjnoci turystyczno-estetycznej oraz dydaktycznej, dobrze zachowany profil, rnorodno form geologicznych warstwy bioturbacyjne i laminowane, wystpowanie skamieniaoci.

Fot. 23, 24. Odsonicie warstw gradaskich na Biecu (M. Markowiak)

7. TRZY BUKI LEJE KRASOWE LOKALIZACJA: Skupisko trzech lejw krasowych znajduje si w pobliu kapliczki w. Huberta, w okolicach lenego skrzyowania drg przy tzw. Trzech Bukach, na obszarze Wysockiego Lasu. Do obiektw dotrze mona niebieskim szlakiem turystycznym od strony Gry w. Anny. Pierwszy, duy lej krasowy (KIO Nr 12) znajduje si w odlegoci okoo 1 km od wiatraka na Wysockiej Grze, po prawej stronie szlaku, 20 m przed kapliczk. Drugi, mniejszy, ale gbszy, okoo 200 m (w linii prostej) na pnoc od kapliczki (KIO Nr 13). W miejscu, gdzie szlak niebieski krzyuje si z len, dobrze utrzymana drog, naley skrci

23 24

32

w prawo, w kierunku pnocno-wschodnim. Lej rozwinity jest tu przy lewej stronie drogi, 180 m od skrzyowania. W okolicach kapliczki w. Huberta opisano jeszcze skupisko 3 lub 4, poczonych ze sob lejw krasowych (KIO Nr 11). S one jednak do mocno zniszczone i zaronite. Obiekt, tworzcy obecnie jedno zapadlisko o nieregularnym ksztacie, zlokalizowany jest w odlegoci okoo 150 180 m na zachd od skrzyowania szlaku niebieskiego z drog, w okolicy kapliczki. Dokadna lokalizacja odczyt z pomiaru GPS podana jest na karcie inwentaryzacyjnej odsonicie. Biorc pod uwag nisk ocen turystyczno-estetyczn, naukow i dydaktyczn obiektu, nie przewiduje si wczenia go do przygotowywanej cieki dydaktycznej. OPIS PROFILU ODSONICIA (OBIEKTU): W rejonie kapliczki w. Huberta stwierdzono obecno trzech miejsc, w ktrych rozwiny si leje krasowe. Dwa z nich (KIO Nr 12 i 13) speniaj warunki, ktre pozwalaj na wczenie ich do projektowanej cieki edukacyjnej. (KIO Nr 12) Duy, typowy lej krasowy o kolistym, lekko wyduonym, eliptycznym ksztacie (fot. 25). Wymiary okoo 12 (dusza o) na 7 m, przy gbokoci dochodzcej do 3,5 m. Jest to do stara forma o zatartych miejscami zboczach w odcinkach dobrze widocznych, ciany leja nachylone s pod ktem okoo 20o. Dno lekko spaszczone, wycielone glin rezydualn. Stoki symetryczne. Obiekt w niewielkim stopniu poronity jest lasem wierkowo-bukowym bez podszycia. (KIO Nr 13) Bardzo adnie wyksztacony lej krasowy o kolistym ksztacie (rednica okoo 8 m) i do duej gbokoci wynoszcej okoo 5 m (fot. 26). ciany dobrze zachowane, symetryczne. Nachylenie stokw strome, okoo 35 - 40o. Dno ostre, bez wypenienia. Lej rozwinity jest w terenie poronitym lasem wierkowo-bukowym bez podszycia. Wszystkie opisywane leje krasowe s suche, co wiadczy moe o istniejcych w obrbie ich den otwartych kanaw, ktrymi woda opadowa i roztopowa odprowadzana jest w gb ziemi. Ponadto, zaoone s w miejscach wzmoonej infiltracji, ktrym sprzyja budowa geologiczna obszaru wystpowanie podziemnych szczelin, a zwaszcza ich krzyowanie si. Proces erozji jest tu uatwiony, poniewa w podou wystpuj podatne na krasowienie wapienie i margle triasu rodkowego. STAN ODSONICIA (OBIEKTU): Leje krasowe tworz dobrze widoczne, stokowate zagbienia. Przygotowanie ich do ewentualnej ekspozycji w przyszoci nie wymaga duych nakadw prac. Zaleca si usunicie krzakw i sezonowo pojawiajcej si rolinnoci, szczeglnie zarastajcej gbszy lej krasowy. Dojcie i penetracja obiektw nie sprawia trudnoci. Teren w okolicach kapliczki w. Huberta jest dobrze zagospodarowany zorganizowane miejsce na ognisko, awki. Moe to by punkt rekreacyjny (przerwa niadaniowa, obiadowa) podczas duszej wycieczki pieszej lub rowerowej (np. Ligota Dolna Kamienioom nefelinitu na Grze w. Anny).

33

Fot. 25. Lej krasowy - KIO Nr 12 (M. Markowiak)

Fot. 26. Lej krasowy KIO 13 (M. Markowiak)

8. WYSOKA OMIK LOKALIZACJA: omik wapieni triasu rodkowego warstw gradaskich znajduje si w okolicach miejscowoci Wysoka. Poruszajc si ul. Strzeleck (Wysoka Gra w. Anny) w kierunku poudniowym, naley skrci w prawo (zachd) w drog asfaltow bezporednio przy budynku nr 54A. Po okoo 200 m, ponownie skrcamy w prawo w pierwsz moliw drog poln. omik wapieni znajduje si okoo 100 m dalej w obrbie gstego zbiorowiska drzew po prawej stronie drogi. Wejcie od strony pnocnej do trudne i strome.

34

OPIS PROFILU ODSONICIA (OBIEKTU): W omiku w okolicach Wysokiej (KIO Nr 32) stwierdzono okoo 7 m profil grnej czci warstw gradaskich (do stropu brakuje kilkudziesiciu centymetrw) z dobrze widocznymi, podwietrzaymi strukturami sedymentacyjnymi (np. podgicia warstw typu

tipi) i bioturbacyjnymi. Skay wyksztacone s w postaci grubo uwarstwionych wapieni pytowych (fot. 27, 28). rednia miszo awic wynosi okoo 25 cm, a w przypadku awic zbioturbowanych dochodzi maksymalnie do 60 cm. Ich cech charakterystyczn jest alternacja przektnie warstwowanych, ziarnistych wapieni onkoidowych ze zbioturbowanymi, gruzowatymi wapieniami drobnoziarnistymi kalcylutyty (fig. 12). Warstwowanie przektne ma charakter kopuowy (hummocky cross stratification - HCS), co dowodzi jego sztormowej genezy. Osady drobnoziarniste s intensywnie przerobione w wyniku penetracji przez organizmy yjce w ich obrbie. Powstay w warunkach spokojnej depozycji (osady adnej pogody), umoliwiajcych bujny rozwj infauny. Generalnie, omawiana sekwencja reprezentuje rodowisko pycizn morskich, oddalonych od brzegu (offshore bar) i poddanych przerabianiu i transportowi w czasie falowania sztormowego. Oprcz skamieniaoci ladowych stwierdzono obecno pojedynczych, rozproszonych trochitw, zazwyczaj w obrbie pasko-rwnolegle warstwowanych wapieni onkoidowych. Fig. 12. Profil litologiczny.

STAN ODSONICIA (OBIEKTU): Mimo niewtpliwych walorw dydaktycznych obiekt ten nie zostanie wczony do projektowanej cieki edukacyjnej. W chwili obecnej dostp do odsonicia jest utrudniony. Przygotowanie obiektu do ewentualnej ekspozycji wymaga przeprowadzenia prac porzdkowych, w tym wycicia gstego zadrzewienia. Podobnie wyksztacone warstwy gradaskie rozpoznano w okolicach Bieca i Ligockiej Gry. Informacje dotyczce najciekawszych fragmentw profilu z omiku w Wysokiej zawarte bd w treci przygotowywanej tablicy edukacyjnej, ktra ustawiona zostanie w okolicach wzgrza Biesiec.

35

Fot. 27, 28 Wapienie warstw gradaskich omik w Wysokiej (J. Szulc)

9. OKOLICE DAWNEGO PGR LENIK LEJE KRASOWE LOKALIZACJA: Skupisko piciu lejw krasowych rozwinitych w pobliu ruin dawnego PGR Lenik. Do obiektw dotrze mona czerwonym szlakiem turystycznym od Gry w. Anny (do pokonania odcinek wynoszcy okoo 1700 m) lub krtsz tras, od miejscowoci yrowa wejcie przy folwarku (okoo 500 m). Leje krasowe 1 i 2 (KIO Nr 14 i 15) rozwiny si w krawdziowej czci lasu, tu przy czerwonym szlaku turystycznym okoo 100 m na poudniowy-zachd od ruin dawnego PGR-u Lenik. Kolejne (KIO Nr 16, 17 i 18) zlokalizowane s okoo 200 m na pnocny-wschd od leja krasowego 2, w okolicach kapliczki w. Teresy. Dostp utrudniony obiekty te znajduj si w obrbie gruntw ornych. OPIS PROFILU ODSONICIA (OBIEKTU): (KIO Nr 14) Niewielki (rednica okoo 3 m), sabo widoczny lej krasowy, wypeniony lessami (fot. 29). ciany przewanie zatarte. W odcinkach dobrze widocznych nachylone s pod ktem okoo 20o. Dno spaszczone. Gboko okoo 1,5 m. Obiekt mocno zaronity rolinnoci drzewiasta i krzaczast. (KIO Nr 15) Lej krasowy o wyduonym, eliptycznym ksztacie (fot. 30). Dusza o okoo 7 m, krtsza okoo 4 m. Gboko okoo 2,0 2,5 m. ciany boczne symetryczne, do wyrane i strome. Nachylenie stokw okoo 30 - 35o. Dno spaszczone. Lej wypeniony jest lessami. Obiekt w niewielkim stopniu poronity jest lasem bukowym bez podszycia. (KIO Nr 16) Owalny, silnie zaronity lej krasowy rozwinity w obrbie gruntw ornych dawnego PGR-u Lenik (fot. 31). Dusza o okoo 6 m. Gboko okoo 1,0 m. ciany mocno zatarte i zniszczone niwelacja i czciowe zasypanie obiektu jest skutkiem wykonywanych w tym rejonie mechanicznych prac rolnych. Dno paskie. Dostp utrudniony. (KIO Nr 17) Eliptyczny, lej krasowy wypeniony lessem i glinami (fot. 32). Dusza rednica dochodzi maksymalnie do 12 m, krtsza do okoo 6 m. ciany symetryczne, zatarte i czciowo zniszczone w wyniku prowadzonej mechanicznie dziaalnoci gospodarczej. Nachylenie stokw okoo 25 - 30o. Pierwotnie obiekt mg by duo wikszy. Dno spaszczone. Gboko okoo 2 m. Dostp utrudniony. (KIO Nr 18) Duy, lekko eliptyczny lej krasowy wypeniony lessem (fot. 33). Wymiary obiektu wynosz okoo 25 x 20 m, przy gbokoci w najniszym punkcie okoo

28

27

36

8 m. ciany symetryczne, dobrze zachowane, od strony pl zniszczone w wyniku prowadzonej, mechanicznej uprawy gruntw. Nachylenie stokw strome, okoo 35 - 40o. Pierwotnie obiekt mg by duo wikszy. Dno spaszczone. Wyksztacona w wyniku dziaalnoci tektonicznej i procesw krasowych rzeba okolic dawnego PGR-u Lenik ulega w plejstocenie zamaskowaniu skaami osadowymi naniesionymi przez lodowiec podczas zlodowacenia poudniowopolskiego (karpackiego) i rodkowopolskiego (Odry). Po deglacjacji zostaa ponownie odsonita i do dzi wyranie eksponuje si w krajobrazie (np. liczne dolinki krasowe kilkadziesit metrw na pnocny-zachd od ruin PGR Lenik). Ponowne zasypanie form wczeniejszych nastpio w okresie peryglacjau na przeomie plejstocenu i holocenu. W warunkach wiecznej zmarzliny uformoway si rozlege pokrywy osadw lessowych, ktre wypeniy czciowo struktury erozyjne (krasowe) i denudacyjne (polodowcowe). Obecnie poza kilkoma naturalnymi (Ligocka Gra, Biesiec) i antropogenicznymi (kamienioomy w Ligocie Dolnej i na Grze w. Anny oraz stanowisko Biesiec autostrada) wychodniami wapieni, obszar pokryty jest warstw lessw oraz zwietrzeliny. Wszystkie, opisane w okolicy dawnego PGR-u Lenik leje krasowe, s suche. W obrbie ich den istniej najprawdopodobniej drone kanay, ktrymi woda opadowa i roztopowa odprowadzana jest w gb ziemi. Rozwiny si w miejscach wzmoonej infiltracji, ktrym sprzyja wystpowanie w podou ska wglanowych triasu rodkowego. Liniowe uoenie lejw krasowych, szczeglnie dobrze widoczne w przypadku obiektw zlokalizowanych w obrbie gruntw ornych, jest nastpstwem wystpujcych gbiej szczelin i/lub uskokw. Maj one przebieg zbliony do poudnikowego - NE-SW, charakterystyczny dla caej sieci uskokowej mezoregionu Chem, nalecego do Wyyny lskiej. Ponadto, kierunek ten naladuj gbokie niekiedy doliny i wwozy, rozwinite w bezporednim ssiedztwie PGR-u Lenik na caym obszarze Rezerwatu Lesiska. Powstawaniu dolin, oprcz gbokich pkni i rozpadlin w podou, sprzyja take charakter ska. W wystpujcych to grubych, atwo krasowiejcych wapieniach i marglach rozwiny si liczne formy rzeby krasowej odkrytej - wwozy. Czasami osigaj one do znaczne rozmiary dochodzce do okoo 200 m dugoci. S one niestety zaronite gstymi krzakami i drzewami (fot. 34). Przygotowanie ich do ruchu turystycznego wymagaoby wielkich nakadw prac porzdkowych. Dlatego, miejsca te, nie zostan wczone do planowanej cieki edukacyjnej. Najciekawsze spostrzeenia i informacje, ktre zgromadzilimy podczas penetracji terenu, zawarte zostan w treci projektowanej tablicy, ktra ustawiona bdzie w okolicy wikszego leja krasowego przy czerwonym szlaku turystycznym. STAN ODSONICIA (OBIEKTU): Biorc pod uwag ocen atrakcyjnoci turystyczno-estetycznej oraz lokalizacj opisanych lejw krasowych w rejonie ruin dawnego PGR-u Lenik tylko jeden z nich wczony zostanie do przygotowywanej w ramach projektu cieki edukacyjnej (KIO Nr 15). Dojcie i penetracja obiektu nie sprawia trudnoci. Przygotowanie leja do ewentualnej ekspozycji w przyszoci nie wymaga duych nakadw prac porzdkowych (wycinka sezonowo wzrastajcej rolinnoci, usunicie mieci). Pozostae s mocno zaronite, a dodatkowo, dostp do nich jest ograniczony szczeglnie w przypadku lejw rozwinitych w obrbie gruntw ornych.

37

Fot. 29 i 30. Lej krasowy 1 i 2 przy czerwonym szlaku turystycznym (M. Markowiak)

Fot. 31, 32 i 33. Leje krasowy 1, 2 i 3 rozwinite w obrbie gruntw ornych dawnego PGR Lenik (M. Markowiak)

Fot. 34. Doliny krasowe w okolicach dawnego PGR Lenik (M. Markowiak)

29 30

31 32

33

34

38

10. GRA w. ANNY NEFELINIT ODSONICIE PRZY BAZYLICE LOKALIZACJA: Antropogeniczne odsonicia nefelinitw znajduj si przy ul. Szkolnej w pobliu bazyliki na samym szczycie Gry w. Anny. Pierwsze z nich, mniejsze (KIO Nr 19), widoczne jest za potem muru klasztornego okoo 60 m od budynku Szkolnego Schroniska Modzieowego. Kolejne, lepiej zachowane i wiksze (KIO Nr 20), usytuowane jest w zboczu gry, tu przy gwnych schodach do bazyliki, okoo 20 m dalej. OPIS PROFILU ODSONICIA (OBIEKTU): W odsoniciach dobrze widoczne s ciemnoszare nefelinity o regularnym, pytowym, skonym ciosie termicznym (fot. 35). Picio- lub szecioboczne supy nachylaj si pod ktem okoo 30o. Ich wielko jest rna, rednio zawiera si w granicach 15 30 cm. W mniejszym odsoniciu zapadaj na poudnie, w wikszym (wysoko 5 m, szeroko 5 m, gboko 4 m), usytuowanym przy schodach bazyliki, kierunek ich zapadania jest przeciwstawny pnoc. Zmian azymutu obserwuje si na stosunkowo niewielkiej odlego