•
• ,
29
B O Š K O V I E V A
I KANTOVA
FILOZOFIJA PRIRODE
GlENOVEVtA SLADE
S v e u i l i š t e u Zagrebu
Centar za povijesne znano·s ti
Odjel za povijest filozofije
Izvorni znanstveni tekst,
1
ljanja m e h a n L k e i d i n a m L k e tteorije tvari
jav
aj a 'se raJdilkrulna flzi,ka;1Jna teorij a J'OsiJpa R u e r a B o š i k o v i a . 'TIradicio-
nalna Kartezijeva priJrodna fiiloooflija prostora ·kao :plenuma u
~ o j e m
sila moe d}elovati
novoj .prirodnoj fU01ZQlfiji, · i j i
jie pristaša
Prema
Newtonu
sLla dj e1uje kroo pra1Za.n prostor na udaljenos:t. PO nj egovu zalkonu
gravi'tacije
s I ~ l a
je i z m e u dva tijela p r i v U a i n a i mijenja se obrnUlto
' r a ~ j : e r n o
s kvadraltom udaljenosti,
aU
ono što je B O Š l k o v , a najviiše
nadahnulo
i navelo na r a ~ t š J j a n j e i što predsta vlja njegov g[avlIli
doprilIlos prirodnoj fillozoifiji, je'st OIdbojIIla sila, ikoja djellluje na mailu
lUdalij enosrt i kOlj a ŠIto je IUldailj enOls't manj a \Sve vllše ra:Slte doO u beslko-
n a 1 n o s i t . Svoju
cjeilolk'UlplIlu filozofiju, iaiko se ona .razvija;la \pos't:UlPno
B o š k ' O v L izlae u dje1u Theoria Philosophiae Naturalis tiskanom u
B e u
god. 1758, a potom u isprav[j.ernom i dopunjenom izdMlju u
Venecij i godine 1763.
Metodoloolki, duh B o ~ o v e v e
Teorije s H n i j j je Descantesovim
Principia
ne,goH
NewtonOIvim, iaiko j,e i s l t o f ~ i l k a J n o i ,prir.odnofilo-
zofl;j ski B o š i ~ o v i neusPQlredivo srodnij'i NewtoIl u neg,oli Desc,arltesu.
S U n o s t Deslca'rtesu proizilazI iz B o š k o v i e v a uvjerenja,
da
se sve fizi-
kacr:ne pojave mogu iiZ'Vlesti iz rasporeda, si<la i gi,ba'l1j a
t o a i k a tvari.
Nj,egova ISU oibjta,šnjen\ja mnogih posebnih pojava, Ikao i Delslc.alr1te,s:Q va,
viš.e kvalit.attvna negoli kvantit:alt.ivna. Uvodi mnQštvo hipoteza, da
bi
i mnogo
r a z H i t o s t i od De'slcartelsa. Njegovo je 'razilaganje više m a t e r r n a l t i 1 i k o i
egiZaik:tnije od Del.3lcartesova. Sma·tra da j e Descair:te;sova zamisao p.le-
numa pUJka umna
f ~ l k c i j a .
U J)rvilh šest l a n o v a svoje Teorije Boško-
v i sam izlae u e m u je s l i n o s t njegovet,eorlije s Newto\Ilovom i
LeilblIliJzO'vom, a u e m u ra:ztlilka. Njegove su nep.rot'eil1e t o k e
s U n e
LelbnizoYlan monadama, a uzajamne slle, koje m e u njima djelJujru
Djelo s latlnskog prevela
Jakov
S t l i p i š i , Zagroeb 1974; nav;odi pr1ema
njoe:govu pr.ijevodu.
3
Slade
G., B o ~ k o v i 6 e v ( J
i
Kantova
proširenja su
razi1.iJktUje
po tome,
ŠIto svojte t o k e smaJtra 1sltovrSlIlima li što
p o r i ' e principium indiscer-
nibil ium
razlloga.
da se razUkuje od
Newtona u
;t'ome što upotreb lj a va odfboj ne sile i'sto taiko kao 1 r i v J a n e
(iako Je V 1 e Newton n a g a a o o pOISIoojanju takvih \Sila u svojtim Pi
tanjima Optike). B o § k o v i millsli, da
je njegovo
n a j v e e
d o s t i g l I l u e ,
po kOjem je nadmrušrio Newtona, u tome šito je sveo
s've pojave na
jie
o p e n i l t i j i i
sna,miji nego
i ~ o j i
od Nelwtonovih prinlClilPa. M e U l t 1 m , B o š l k o v i pri
znaje
da ZIIlanstreno najviiš'e idUlgUf}e Newtonu 1 Leifbn:irzu, dok s'e pre
ma deik:al'ltovlCima ulgllavnom odnosi negativno.
Theoria je poddjeljena tU Itri d1ijela. U prvom dije[u ~ 1 a e
o p u
:fie:iJkwltnu teoriju. U tom dijelu ra,zvija teoriju Itvari i sila. U drugom
dije[u t u m a i
o p e zalkone ravnotee i gLbwnj.a -   t o a k a imalsa.
Ti zaikoni spadaju u mtehaniJku i
i z v o e
se iz jednog principa, prd-
m j e n j u j u i Lsiu meltodu. Ovaj dlflugi dio m a t e m a t i k i razvija O t , p e
prilIlciJpe i ~ l o e n e u prvom
dijelu. Rae:ni p o u c i l o g i ~ e SIlI posiljedice
njegovih osnovnih princ.ilPa. U , t r e e m
dijelu teorija je primijenjena
u fizici.
B o š l k o v i e v a se teorija moe ukratko ovalko saeti. SvemirsIka je
tvar 'SaJstavljena od k o n a i n o g broja neprdtelll1h
t o a i k a .
P r i ' v l r u : n e 1
odbojlIle stle, koje su samo funkcija
udruljenosti, djeluju i z m e u tih
t o a I k a ,prema
jednom jedinom zalkonu :siila. Sve opaajne pojav:e pri
rode mogiu 'Se razjasntiti samo na temeilju rasporeda i glbanja ovih
t O a I k a i sila koje m e u
njima
 lruUl n U
1 pliva u njemu.« Theoria, 7). B o š : k o v i g r a [ i t ~ k i kriivUJljom
prtilkazuje svoj o p i zalkon sila. Na a;p:scisi je m e U J s o b n a udaljelloS't
dviju t o a l k a (\tvari) a na om1na
1
ti sUe i z m e u njih kao fUIIl kctje uda
ljenost:i. Od:bojne :SIU :Siile \Sm)ještene na 'jtednu stranlu osl (:ptOlztMvnu),
a p r i v l a , J 1 l e sile na dI'1U g.u stranu (negaltiv:nu). Zakon siJla daje
slije
d e u vVSlt krhnUllje. Kad udruljenoot dvijlU t o a I k a postaje skoro nUlla,
krfiV1Uilja se p r ~ b l I 1 a ~ v a ordilIlati a s i m l p r o t i 1 k i na odbojnoj s'urani aps
eise. U drugoj krajnols'tli, kad se udaJ}enos1t dviju i o : a i k a pribliava
lIleie:mj ernosti, krivulj a ISe
p r ~ b U a va ajp'sc,isikao asimptota s p r i v l a n e
strane. ~ e u tih
dviju
krrujnooti
neko
li ko pUlta, neprekidna je, i nema daljnjih a sdmptota. Na OIIlim
uda
[jenostima na kojima sila prelazi od p r i v l a n e u odibojnu o d r e e n j e
n e e htti
ni
za p r i v [ a , · e n j e
ni
za
sve r a z H ~ t e prirodne pojave.
M e u t i m
o d r e e n o s t
ove
kriViUllje
miWl1ra
1
puta
sijeca apscisu.
a . k
niti O 1 p e n i t i oblik lUkova se ne zlIla.
Š'tovtše, ne
IMla se sigurno da l i siWe .ostaju p r i v I a t n e a ; s h l l l l p t o t i 1 k i prlb1iavaj i
se .osi kad se udaljenost.i pritbliavaju n e i ~ m j e l " n o s t i , aH zna se da
to
vai za udwljenosti v e e od onih S u n e v a
sustava z(bog
e m p i t r i j ~ e
vwljanoSiti Newtonova z1llkona gravHa>Cije Theoria, 10). B o š k o v i se
t a l k o e r ne izjašnjava dokraja je 11 ova lmivuJlja a1g,ebansJka
(v'lilo
vd-
 
Slade, G., B o § k o v t e v a i
Kantova
SOlkog
reda) ili t r a n s ~ e n d e n t a l n a . U1kolilko se
njegova
ramm:atralIljem o p , e naravi krivulje
metodološki B o š k o v i je blii
Descartesu
New,tonovE mate
m r u t j i l l k i m
zak:onima gibanja.
N a e l o O neprotel11o:siti tvruri i zakon sila dvije su teme[jne htpOlterze
B o š : k o v i e v e
teorije, ali one nisu iskalZanekao
a ~ s i o m i iz kojih
se sve
wvodi, v e i IzvoOdi iz zakona neprodornos:ti i
n ~ p ' r e l k i n u t o s t i .
Ova paik
dva zrukona
utemJjiUje na empi'rijlSlkoj
i
m e t a f i z i i k o j pOd[OlZi, a zalk:onu ne,p,reikinutosti pri tom p o s v e u J j e
osobiltu pa.nju. B O l š I k o v i kae, da je došao do sIvoje teorije
1745.
godine,
kad
impullZivne djelrutJnoslti
i zalkona
Theoria, 16-18). Prije LspUivanja tog protuJS;lovJja kOje vodi u sr
nrjegove teorije, vaflja
da
svaka , k o l i i l i : n a dQ\k pre lazi iz jedne
v e U i n e
u drugu
moOra p r i J e i sve m e u v e 1 i i n e i:slte v r S l t e . ~ Theoria, 32). Empilrijsiki
dokaz ovog zaJkona doibiva se n J u t n i , s t i , k o m i n d u ~ c i j o m .
Geometrij
S k:oO t u m a e n j e njegove primjene, t a l k o e r je
indu\klti\11no.
Theoria,
natura per sal.tum tieri. Moe se ta'kooler rarzmo
triti loka;lno gibanje, u kojem se prijel3Jz iz jednog m j e ~ : t a u
dll'Ulgo
uvtl jek odvija na kontinuiralIl n a i n . Proširenom ind.ukcijom
mOgJu
se
obuhvrutiJti sva gibanja
koja proilZ.laze iz graviJtalcije, e l a s t i n o s t i i
maglIletISke shle. Konttnui1te't
je s a u v a n u ovim gibanjima jer ;ga
i
sNe
ŠIto
ih proizvode t a l k o e r u v a j u , što
je
je
funlkcija ooa"ljenosti. K o n a n o siva ka f , i z i r i k a po
java, koja se moe zamilsliti u v a kon.it,inuitett, i
ne
slu
a j , za koji on ne bi vaio Theoria, 39). B o š l k o v i indwktivno d ~ a -
zuje
pOltlP U11U i neipotIPunu tndiUlkcijru.
Rruzlae, da bi dolk.az bio sna-an
tj. da
izvod bio strog, in
d : u ~ c i j a mOIra biJti ,potpuna u tom smdLsi1u što mora ~ e l t i u obzir svaiki
m : o g u t
s l u a j . TaJkvoj indulkciji »:nema mjesta u u t ' v r i ' v a n j u pritrod
nm zaJkona.« Theoria, 40). InduJkciju koja je umjesna OIpi-suje ovalko:
, ~ I m a
neka
induUtcija u šlrem sm1s[u koja, da bi se mogla primi
jendJti, mora biti takva
svega talkav za)kon otkrije u
svim onim : s i U a j e v i m a koje moemo poo1tav'ilti na vagu
radi ilSIpi
'tivanja da l i se on zaislta odrava, a da takvih
s l u a j e v a ne bude.
Zatim je
moemo primijeniitl i na OSItale s l u a j e r v e kojl
na prvi
pogiled sadre su:prortnootli, aU koje su takve da ih, nrukon ŠIto
Slrno 'st:var
ta
  kvim zakonom, mrukar nije m o g u e neJposlredno sazna'ti mogu l i
se njime dovesIti u Sklad. AJko postoje ti uvj'elti, indUlkcija se moca
5mrutra
1
ti pogodnom za u t v r i v a n j e
zrukona.« Theoria, 40
Tome se dodalje uvjet da se u prošf.rivalIlju indlukelje i preko granice
oSjetiilinog opaaja mora r a ~ l i i k o v a t i i 1 Z m e u
rupsolutnih svoj:stava
 
32 Slade, G., B o š k o v i e v a i Kantova . Prilozi 11 1-2) , str.
29-81,
su
n e J p r o n i ' n o S l t
i prote2nos't, i rella'tivnih svoj'stava, kao
npr. veiUkog i maQo.g tijela. Samo se apsolUltna svojstva mOglu prOlši
rovati i na nezamj.etJIjivO'. Na nešto k r a i
n a i n prilkazama je iIslta vrSlt
iJndulkti:vnih doikaznih Taz,log a , pri u t v r i v a n j u valljanosti zakona
ne
p r O l I l i n o s t i tvari
Theoria, 40-42).
Daj1e se i m e i t r u f i 2 1 ' : k i d O l k a ~ zakona kontinutteta, ali ne izaikOlna
n e p ~ o n i n o . s b i .
Dokae:
aris'toteJovski. Za dodirne isje1cke ne
prelkinUltih nizova ima samo jedna zaj d n i : k a
g r a n ~ c a , npr. » l t o , k a
koja dijte1i dva 1 J s j e k a n e l P r ~ k L n U i t e crlte ne posjeduje niikaJkvlU di
menziju. Ne postoje dvije sUlSljedne kont:ilflluirane t o k e od kojih bi
 
l S j e k a , jer
dvije sUISQjedne kontirnuirane nedjeljlve i n ~ p r o t e n e
t o i k e ne mogu
postojaiM, a da Theoria, 48) ne d o e diO m e u s ' o b l n e ikomipenetracLje
i neikog stapanja u jedno.
» S t i n l O ,
vrijeme je .pr:imjer takvog kOlllti
nutranog nie;a«. 'Zato » i z m e , u IPlrlethodnog ikOIIl'tinutranog ' v r e ~ : n e n a
i ,onoga koje za njiim ne:pOts-redno slijedi postloji samo jedan trenu;ta'k,
lkotji je nedje,ljf.va gram.ic,a jednog i drugog vreanena« Theoria,
49).
primjelr je
ona vr:Sit k o l l i i n a koja n moe imati dvije
; r ~ n e v e i U i n e u isto vrijeIne, j er za ove
k o H l n e
ne moe biti nalgle
IProm}ene koja bi narUlšava,la kontinuite,t. »Naime u olnom tre:nultlku
u kojem bi trebalo d o i do Slkolka i do prelkida niza nekim trenUJtnim
prirastom
morale bi pOSltojruti dViije v e l 1 i i n e , i to posiljednja prethOtd
nog i prva
s l i j e d e 1 e g
niza«
Theoria,
obj;ašlIljavaju zalšto se lolkamo gibanje
mora
Zlbtvalti po kontinuiranoj
crti. Uzmimo da j e glibanje po crti pre kinuto na n e i ~ o j t o k i . Moe
se pre'tpostaviJti da taj prekJid dijeU put gibanja u dva dijeila. Onda
vremensiki trlenJultalk
,kald
je g i J b a j . u e ltijello na p o e l t l k i U
d'ru:gog dijeila
crte koji slijedi neposredno iza prelldda, mora bUi ili ie;a ili u ilsto
vrijeme iU prije V1remenSikog trenutka u
kojem
se
t o k i
prvog dijeila. U prvom s l ' l l a j u , to zah.t:ije'va da
pOISItoji
ogra
n i l e n o
Vlri jeme, u Ikoj-em tijelo nije n i J ~ d j e , što je p i r o t u r j e , n o . U dru
g,om s l u a j u , t i J e ~ o bi tre·ballo imati dva r a z i l i , i l t a gibanja u iSltom
ItrelIlUltlku Šito jie . t a : k o e r n e m o g u e A u
t r e t e r r n
s I l u a j I U , tijelo ne bi
:imaJlo sam'o dva r a z l i i t a
gLbanja u i:sltom tr€llllutlku, nego i u ogra
n i e n o m intervalu V1remenaš,to je svakaiko n e m o g , u e . Zibog toga
[olkalna gibanje tijela
mora b]ti pokonltinuiranoj crti, p r i l a g o u j u i
Se time lZIal {iolIlu k o n t i n u i ~ t e t a Theoria, 50). O i i t o , m e t a i f i r z ; i , k l O op 'lav
a n j e za kona kontinuilteta nije o p a
a . p s t r a ~ t n . a dedulkcija, v e se
sa,stoji u pOtkazivanju da on mora Vlrijedi'ti na temeljima priori za
vane f ~ t i k e k o l i i n e . Svrha j e ovih poj d i n a 1 I 1 h l 1 doka2a da se po
kae da je prema definiciji ovih r a z l i J . i t i h ' k o H i l I l a l o g L k i z a k l l j u a k
da one neprekidno vaIliraj u.
Ka'k,av spoZlIlajno-lteorijlSlki status ima za,kon kont.inuiJteta? -
d ~ t i ' v n i
dokaz pravi ga empirijskim zaikonom, aU B O l Š l k o v i mu daje
Viši s,.a'tu:s
pobrinuo
i
za m e t . a f i l z ( k i
dokaz.
ne
 
Slade G., B o š k o v i e v a i Kantova .   Prilozi 11 1-2) , str.
29-81,
Zagreb
(1985) 33
»zalkon konltinuirteta V I l S I t Q se os[anja
na indukci1u i m e t t a f i z i k i do
kaz.« Ne daje i pak i z r i : i t t i mertarfliziloki doka.z za svoj z a ~ o n o si1am'a.
Ra:z[ozi upotr1j
b l j eni da bi se izveo. zakon sila koje djeQuju na
daljinu iz zalkona kontinuiteta i
n e p r o n i
 
vr[o su uvjeI'11jivi. BOIš-
i k o v d l najlprije
w t v l r u j e da a ~ o po:s'toj:i alktual1no djellovanje po dodi'ru
m:edlu g L b a j u i m se di'jelovim.a tvari, onda
se
kI š;i iU z a l ~ O f I l kQn1titnui-
telta iili zaikon n e p r o n i n o s t i .
»Zamis.limo, dva jednaIka tije[a, koja se gibaju. na iJstQm pravcu
u iSitQm .sm1je'ru. Ne:ka 'Ono kOje prethodi ima stupanj brziin.e 6,
a ono .što ga slijedi stupanj bm,ine
12.
u neposredni dodir s prvim, btt e numo
da u onom trenutku u kojem d(j],azi do dodi'ra, PQ
1
sljednj-e MjeJo
umanji s'voju brzinu, a prvo da je p o v e a , i to j,edno 1 d'rugo
slkOlkovilto,
9, a drugo
od 6 na 9 berz Lkalkva POIsltlulPnog pri'jel'3.lZa bmine od 11 i 7, 10 i 8
i 9 1/2 1 8 1/2
iltd.« Theoria, 18).
U S'vaJkom taJkvom s [ u l a j u djelovanj a po irmJpuJ.:su tli dod:iI'1u zakon
kOlI1ltlinuilteta
bio. bi pirek 1Šen uiko[lko ne bi doši10 dQkom p,eneltra.cije,
jer bi se proie;vela o g r a n i l e n a brzina i gubiitak o g r a n i , e t n . e brz:i:ne u
isltom nedjeiljivom t'renutlku vrem,ena. K o m p e n : e t r ~ c i j e ne moe bilt>
jer jezrukon n e I P 1 r o n i n o l S t i
dolkazan indUlkicij om i gotQVO svi
f i z , i . a l r i
priznaju valljanosrt 'Ovog zaikQna.
da a.ko za.koni kontinui'te1t:a
i neprodornos.tl vrijede, onda nema impule;lvne kontruktne dJela1tnos:ti
m e u g i b a j u l i m dij eJovima 'tvari. POŠlto su ta
dva z a ~ o n a
U l t V l r e n a ,
iz.rodli se z a l k l j l u a k , da su
Jedine sUe koje djeLuju u pri'rodi one koje
djei1uju
P Q j a ; a v a j u
i prošiI'1uju od l a . n a 63 nadaUje. Indu'kJci
jorn je U i s t ; a ; n o ~ l j e n o i razma tranjima u raiSlpraVlljanju o zakonu kon
tinuiteta, da tijelo. u odredienoon trenutku mo,e imaiti samo jednu
h l I ~ i n l U , nilkalko dvije. z toga se pa,lji'vo izvodi, d,a dje,}oV'anje
po im
l1lijel1ima p o v r e u j e
zalkon k<mtinuilte'ta
Zruttm se LSlPituju pOIsljedice pobijanja djelovanja
po dodiru. Osnovna
pOSIljedica jelSIt da se b r ~ i n e dvaju t i j ~ . a koja se p r L b l i ~ a v a j l U jedno.
drulgome moraju p o e i t i miJenja,u prije dodira. To z n a , i promjenu
u stanju gi:banja u
bar jednom od Ujela
kontinuitelta dovoljno
je novom indulkcijom
usmjerene siile. le; rte m-
dukicije proizlazi PII'IDCilP aJre1Je r e a ~ c i j e Theoria, 74).
Talkva urzajamlna stUlprotno UlSmjerena sila po svojoj naravi sama od
s,elbe U l t j e i e
na tijela da se uzajamno p o v l a e jedno od drugog'a i
zove se odbojnoon.
si1ruma. Prema
navedenQm
ptI'llmjeru moe se p o v e a t i brzina drugog tijela od 12 do sva,kog v e e g
 
34 Slade, G., B o ~ k o V i e v a Kantova
• • , Prilozi 11 (1-2), str. 29-81, Zagreb 1985)
dvaju tijiela mora b e s ' k o n a : n o por.asti, kad se
udaljenost m e u njima
smanj
'I'alko j e u t v L r e n o da se kmvulj a stla a s i m p t o t i J n o prLbliava
»Q5i sia.a« u smtje l1l r 3 . l S l w e odlboj n oSltl kad se udalj'enos.t i ~ e u oba
tije la pribliava n1išltici Theoria,
77). S dru:ge
strane, empirijski u:s-
pjEID zakona g·ravirtacije dokwzuje da sile m e u tijeliJma, ne ostaju
odlbojne kad
p o v e , a . Ukratko, na veli1kim
uJdailjenOSltiltna postoji I p r ~ v i l a n a
si:1a
ljenosti na ljeSItvici našeg
silStema pozna'to je
se 1m"i-
vilija sUa prLblta:va apsc1lsi (:»osi lU oo[jenootli«) a l S i m p t o t i l n o
na
p r l i v J a f l I l O j strani. Op:Sitoj:noot tm dviju aS:imlptota na suprotnim
stra
nama aps,c:i se doikazuje da krtvuilja sila mora s j e i a\p scisu bar
jed
nom da bi se wbJegl0 m:šenjekontinuiteta Theoria, 78). Na uda
ljenoSltima za koje je zalkon gravltac.ije bio emrpirij:Slki p o t v r e n , zna
se i prilbHni obluk k'rIvUJlje.
To je hipe1r bola
stiUlpnja s ordina
ltIama u obrnutom rwzmje,ru s kvadra1t:ima udalljenosti Theoria, 78).
EVialli taitivno r a z m a t r a j u I mnogle pojave kao što su i s ~ a r a v a n j e te
k u i n a , k l j u : a n } e , fermen1tacija
i
kao što
je vosak, B o š l k . o v i < polku:šava p o k ~ t i kako lm"iVlulja mnogo puta sd-
j e e a PSCiISU,
tj. veliiki broj pUlta, i3.lko se t o a n broj
ne moe odrediJt1
uvijek nejasan i
B O Š K O v d
tspl,tuje
ciju, kQju se moe izvesti alko
se zna pod kojim ,kut omkrrvu:lja
s i j e e
os, xe la:tivna st.rm,j.na lulkoV1a i re,iaiti,vna povrrŠina. koje su ' O b u h v a e n e
ramnim
U
dijellu, 'Ova
rarunat.r:allja
su
primi
jenjena U objašnjavanju posebnm f i z t i k : i h pojava. S tim u vezi vrulja
opet nagtl:asLti kaJko je B o S k ' O v i uvjeren da je ova lm':ivu l.ja s1le do
V101jna da priJkae sve
koonibinadij e
I t o a ; k a , što vodI do v:elilkih m a l t e m a t i i k i h . 'k:OffilPIliK:aclja, svaika
mo
svoje
sil1.ta što se
tiih t o a k a . Ta pret/posta
v.ka
sve
siJle
posebni s l u a j e v i siJla iiUkomlbinac'ija si:la danih 'kri'V'u1ljom, i n i sve
siJe u p.riJrodi
s l U I a j e v , i m ' a
djelatIIlosti na da[jinu.
Ovaj pa,k problem vodli ~ r a vno k problemu osnovn:ilh eJemenata
tvari. Neposredni z a l k l j u a l k
B o š I k o v I e v j:est
da se dijelovi rtvall'i ne
dodiruju
jer kad bi bdil.i
sG.OOEmi b e k o n a n o
vel1lke odlbojne stle ra:stJ,eraJe bi njih ove dJijelove.
T r e i z a . l k : l j l l a k o prvim
elementima tvruri više je
jedinstven BOO-
k o v 1 l e v vlastiti z a k l j u a : k
negoli prva dva.
B o š k O V 1 i naime m i k l j u u j e
da su prvi
DoIkazi
p0011jpiliu z a k i l j u a l k da su
prv1elementl tvafli neprote:ni.
PlrettPootai\Tka da su prvi elementi
neprotemi ne , p o v r e u j e kont1nu1tet
p r e ~ a e n j u iz
iPravnog prOSItora, gdje je g u s t o a jednalka niJŠltlci, u
pIrostor u kojem ima t vari pa je i g i U s t o . a k o n a n e v e U i n e . C i j e J
prOOltoll" j e kon tinu1rani valkuum. > jedna t o k a tvari za;uzima samo
j ednu jedinu t o k u lP'rostora, a ta j e
t o k a
.prostora nedj
elj'iva
granica
iZmedu
prethodnog
 
Slade, G., B o k o V i e v a
i Kantova .  
Prilozi 11 1-2) , str.
29-81, Zagreb (1985) 35
I I teorij i krutih proteInih ellernenata, jaV ja se p r O l b ~ e m da »se
g u l S l t o a
Mjeila moe umanJivatd u b e s i k o n a n o s t , 8.ili da
se
ne moe p o v : e a r v a J t i
osim
do o d i r e e n e granice, pri kojoj se
zakon
naJpUJsMti. Ponajlprije iz toga proizlae;i da se tsta neprelkinuta
e s t i c a
moe dijeUtti u b e ~ b r o j manjih e s t i c a , kOje se stoga m o g ~ u raSIPmiJtti.
po pros.t,OO'IU ma k'aKo veUkom, ta;ko da ne bude nijedne od
njih
za
od
nje ud ruljena. Na
<taj n a 1 i n , a.ko je obujam l l kojem je ista m,aJsa ra's
pnšena
i to
u
billo kojem omj r u , g U J S t o a se
smanjuj e u irstom
zatim.i d,rugo:
i m
sve , e s t i c e d o u
u
d o d i ~ ,
g u s t o a se ne moe diaIje p o v e ' a v a l t i . « Theoria, 89 . Premda,
ako su prvi elementi
g u s t o a
danog obUjma m,oe p o v e - a v,ati u belSlko-
n a : n o s t
doda vanj em prviJh
da
su o'vi nepToteIli,
sVaJki k o n a n i obujam moe sadravaltd više nj h nego billo koj a od
r e e n a
k o n a r i I l a gornja granica. Osim toga ieor1ja ne protenosti je
t a k o e r prilkladna » da se 5valki IkoegziJStentni Ik:ont:inuum ellilluilnira
iz prirode, zbog koj eg
su se, da ga p r o t t U l I I l a e , fi lozofi dosad i te
ika:ko narzmojiU,
i to gotov,o ~ a J l l d n o . Stoga
niti
u
besko
i-zvoditi
i k a J k ~ o stvarno dije[jenj.e b i a , ntti , e osItati u
z ~ a J k u
piJt.anje je lli broJ dljelov,a stva'rno raooi'jeljenLh ili koji se
moglU
dije
Uti k o n a a n illi b ~ S 1 k o n a l : a n , nLt:i e viJše bilti drugih b e r l l b t ~ o j n i h :pita
nja
koja
S U dosad m l u i J l a filooofe II Vezi
sa l o o e . n O š u ~ o n t t n u r u m a .
Alko su naime temeljni elem eniti mater1ije posve neprotene i nedje
lji
ve t o k e , koje su m e U J s o i b n o odijelJene nekim razma,kom, u svalkoj
e
ma:si bilti o d r e , e n broj
t o a k a :
sve e naime udaJjenOtSlti bilU ogra
n i l e n e . « Theoria, 90 .
U 1I."rusplIavama De natura, et usu injiniltorum ac i.njinite par-
vorum (1741) i De lege continuitatis (1754) B O Š i k o v i je ~ U i Š a o po
~ a Z a t i da
nema o d r e e n i h i n f l i n . i t ~ i J n a ; l i I 1 i h razmaka i da su sv:i ak
tualno p o s t o j e i razmacli k o n a n i , a la toga slijedi da je broj,
t o a l k a
u
o d r e e n o j maJsi
k o n a a n . Kontinuitet upOItrelblja,va samo u gibanju.
Zalkon se upotreb[ja va u vez1
onih k o U i n a
koje m'i'jenjaju
SVQju
ve
H m u ruli elementti tvari niM mijenjaju svoju v e U i n u , uliti su I I bilo
kojem
pogledu
promjenljivi,
i prema tome, m(kon nLti je potreban,
niti je prekršen od samth elemenata. DaJjnji je z a k I l j u . a t k
o osnovnim
elementdma· tvari
navodi
z a ; k J j u l a k
od
su nelki nega.tirviIla P'O-
bij-anja ,tvrIdnje da su elementi r a ~ n ' O v r t s n i iiIi heterogeni. Jedan a1'giU-
ment ovisi o zaikonu sila. Krivulja sila je jednaka i l l s"Vojim d'vjema
rusimptotiooim granama za
nepro
n i u i i pod utjecajem graviltacijSikog djetlovamja. Postoji boobroj pUlta
vLše kriV'UJja »koje se, b u d u i da .se razM.lkluj:u u oSlta;lim d'ijelovima,
raziikuju veoma i u 'Ovim krajnjim, negoli onIh kOje se ta,ko tijesno
po'k la.paju sam'O u posljednjim.« TheOria, 9 2 ) ~
 
 
36 Slade
G. B o ~ k o v i c e v a
i
Kantova
29-81, Zagreb 1985)
svojim dijelovima da se r ~ l i i k u j u
m e u istov}etntm krajnos:t1ma.
Još se jedan ddkatz izvodi iz s U n o s t i tjeleisa. B u l d u i da se ralS pored
elemenata ( , t o a k a ) u prostoIiu za r a 0 U i t a ItJelesa r a ~ i l k u j e , da i sa
mi elementi
nilsu s l i n i , t,}elesa ne bi
mogla biti tako sJ:Mna kao što
jesu. LajibnicovSlk:i prigovOori iJstovlrsn()lsti:i na
,temelju n a l e i l i a dovolj-
nog raziloga i razno'lilkooti pobijaju se s obrazrralgan}em. Uzima se sli
/kovita am.aJogija
sknj igama,
, i J m .
a, slovima i t o k a m a , da bi se
zaolkruit1li razlozi za ovaj
z a l k l j u a k .
Moe
se
tilS
kartstva :prema kojem se tilska S V 3 J ~ O slovo k o niz sitnih, s H n i h , c m h l 1
t o I k i c a . Sve r i j e i u knjizi obl1tkovame SlU od dvadeset i e t ' i r i slova
albecede. Taiko
se mOJe
knjigama samo
k1roz r ~ s p o r e d mnogih s l U n i J h cmnih t o a i k a . Anallogija
se prilka1Ziuje
ovako: knjige odgovaraju krupnim tj elestm a, razne SUIP
stance p r o n a . e n e k e m t j l S i k o m analizom odgovara'ju r i j e i m a , dalljnja
/kemijsIka anwliz:a otAkriva nekoJIilko OSiIlOVillih o o t i c a koj e
odgovaraju
slovima, i k o n n o t o ~ k e od kojih su sastavlljena slova odgovaraju
jednostavnim, i:SItovrsnim prvim elemen.Mma tvari.
Too upotpunjava o p u
sli ku
B O : š i k o v i e v e teorije. Iz za'kona kon
tiJllui.tata i n e p f 1 o n i J n o s i t iz'veQ je i ~ r a v n i m n a i n o m OIpsenu teoriju
f ' i 0 i l k i i h
poj.ava: Tvar se sastOji od
o g r a n i e n o g
brOja prym eileme-
v e su jednostavni 1 i:st,o
v,rtsni. I z m e u t ih t o a l k a : ' , e l e m · e m . , a t a uzajamne sile djelujiU na dalljtnu
pra
O ~ I ' I t n o p o v e ~ u j i U . i parove ellemenata. V e l i i i n a tilh sUa samo
je
fu nkJcija druljine. POisto-j/i veHka s t i i I l o s t i z m e u B o š l k o v , i ' e v a i Des
c a ~ t e : s o v a o p e g nac;rtta. Povijesno, Des carte:sova je filozofija pri·rode
iiZvornija ld B
l s k o v i
eve, 3I1'ije teorijski B o š l k o v i e v a filozofija
nad
m o n i j a . Jasnija
je, jednostavnija i dOisljednija. Des:calttes z r u p o d n j e
teorijom
fluida,
za1t'im
prella:zi
su
rooovLto opisane
k O V i
suprotno tome p o i n j e s teorijom e s t i c a i ne
nrupUIŠ:ta je
i beskorisna, nikada ne prilbtjegava teoriji flui1da. DelSlcantes uvodi bes
krajne dopunisik:e
h ~ p o i t e z e
u v ~ i s obUkom svojm e l s t i c a . Bošlkovi-
e v ' i temeljni elementi ostaju jednostavni ineproteni.
G r a , u
e s I t i -
ca, t u m i iz prostorne r a S l p o d j e ~ e i rruslporeda t o a l k : a - e l e m e n a t a ld
kojih se one
sastoje. Dok Descartes forma]no o ~ r a n i J a v a svoju teori
jiU
na
k i i f i e m a t ~ u ,
lalko z ~ p r a v o uvodi
s1ile, B ( ) s k o v i , i z r i l i r t o i J u i
svoju
Jt·eoriju d i J n a m l i t k O
t n
i time
njenu m o OIbJašnjavanja. Koje
mjesto zauzima
n a ; e l o d j e l o v a m j a u dailjinu u susltaVlU? O i l t o je
da
je to n a ' e , l o
temeQjni z a l k . l j U J r u k izveden iz zakona nepronilonosti i
kontinU1te.ta.
B o š i k o v i tvf1di da
mehanika
niti u predaji nije bilila o g r a n i e n a
na
djelovanje.impuLsom
kao
što se to vidi iz AIfuimedova rada na
r a v n o t . e i , G ~ l i J : e j e v a nasilobodnom
padu,
Huy.genso va na cenrtra lnlm
sUama u krunOj pU ta:nji nebe,skih tiJela i centrima oschlac.ijle, i,
dakalk.o, Newtonova na gravirtaciji.
 
Slade, G., B o ~ k o v i e v a i
Kantova
Zagreb 1985) 37
u a v a n j e siJa koje proirzvode g1banlje i promJene g1lbalIlja prema op-
i m zakonima, i
veil1:ka je pogre'ška poistOVjetIti
m e h a l I l i k o djle lo
vanje
toliko shva'tJj'iv,e i razgovje1tne i n1:su tajanstvenije od onih nepo'Slred
nog dodira
1 ~ 9 ) .
Truko B o š k o v i nedvOlsmiSileno .pobija
stav
u svom znamenitom
plS1Illu od 25. v e l j a e 1692/3. Richardu BentJeyu
ill kojem kae,
zo:fslke be,smi Srr:ice.
BOIŠikovM ipalk pravi raz lilk;u m m e u
» m a , t e m a t . i . l k o g dodiIra« i »[1-
~ i l k O l g dodira« Theoria, 130).
M a l t e m a l t t k i d o d i J r ~ m e r u dva dijela
d o g a a se kad
je uda
apsoluitno'j nUll .
F i z i i k i se dodi1r zbiva kad je udaJjenos,t mediu njima p.remalla da
bd se mog[a
j e i s ~ a J k o dalljnje
pribliavanje.
On odbija m o g u n o o t bilo kakvog
m a r t e m a t i ' k . o g
dodira m m e u bilo
koja dva
s.amo m o g u n o s t
v e i i opIstojnost f i z i l i ~ o g dodira m e u t:ijerrima. on
uvodi 'Ovu raiZU k,u, da bd se mogao posluiM r i j e i m . a u O i b i a j e n i m a u
a > r ~ k J s i , ma kalko one bile
neege;alkJtne u f'izi kallnim Ls'tra'i'vanjima. Ali
ovaj ustuIPak ne u ; t : j e t e na nj<etgov o.snovni sta'v da se krajnja prvo-
bitna p o e i l a tvalri ne dodi,ruju, a to je za ka.r:teztjanske m e l h a n i ' a r e
bRa
vLše
iJurzija
negoli
:stvIarnoSit.
Kad
B O I š k o v L Uipotreb[j-ava ie;raiZ »sile koje djeluju na d'3.lljoLnu« u
pozitivnom sm,i,Sllu, oo o b l n o
misli »sirre k Qlje su· samo. funlkclje da-
[jine«.
toldJko je koliko moemo zna'ti njima em.pir:iljISiki i firzilkaJnQ. BošlkQ
v i m i J S l i da dailjnJe QlbjalŠtIljenje kQje l,ei s onu stil"1alIl U njegOova zalko
na
siilca, ne bi mogilIO biti emlpirijske naravi. Traliiti posIj ednjl n a , i l I l
d'je[ovanj a sm.a n a . e n i h u .pdr,odl za njega j e m e l t a : f i ~ l [ { a neempi-
rijiska
z a d a a . Njeg'Ov je stav o .tQm potpuno. jasan u dodatku
Teorije. U njemu
gov zakQn sUa, dnosn
0, alko netlko t,ra O I P · e n i t i j u temiju iz koje
bi
se taj zakQn mogao. irzve.s't'i .i raz,jasnLM, on ne m,Qoo na to pitanje
ocLgovorHii na emplrij,Slki n a i n .
M e U l t i m , positoje d ~ i j e n e d O l S ~ j e d l l l o 5 t i u B o š l k o v i e v i m iskamma
~ ) r o b l e m u naravi sUa. Ponekad sie w a , a New:tonovu s t a ~ prema
kQjem se siile koje su poznrute samo kao funlkc:tje dallj:ine ne
mogu
rruzumje:tii u f:tiZ1 kalnom smi swu. Taiko u J a n u 9. kad raspr:aV1lja o
p . r i v l a n o s t i i odbojnosM šiljalka
e l a f s ; t : t : n o g petra šhljcl se p r i v U a i e ,
ikad je pero nategnuto, a odbijaju
s'e,
kad
k l l j l U , k u kae:
~ M e u t i m ja
se ovdje n e u zau;stla'vl jati na f ' i z l ~ Q m uzroku te
Ipojav,e. ZaulStavi,t u
nunosti
prtbUavanja
i uda,ljavanja, kQja n u ~ n O f S t t pri r a ~ U L t i m udaljenostima pdk:a
 
38 Slade, G.,
 
Pod
.nazivom » , f : i z i f k i mz:rOlk« podrazumijeva e m ~ ) l r i j s i k i , a ne drugi
p r ~ s t U l p n e m o g . u I l o S l t i spoznaje posljednjeg
m e t a J f ~ 1 i k o g
n a i n a dje
lovanja.
Druga
se nedosljednOISt sasItoji u suprotnoj izja i od prve,
tj. ta ne<ioSllj.oonO'st p o i i V S . u tSkazu: da bl se
zn3.lle sUe
kao funare,ije
punom
smislu.
Kao
što
se
a:'azaJbire ]z U a n a 10:2. B o š k o v i i n i se
~ e 1 i
e r n p i r t i ~ k i
problem nego m e t a l f 1 r z J k l , kad se ptta da l i jedan dio t'vari izravno
proizvodi
u l n a k
na d'rUlgi kroz prazan proSItor. on elU r e i da
je
dov'o:ljno znati da su shle :po kojima dv'a dijela tvari m e u s o b n o
dje
IrI.
NedoSlljedno
ta1j stav, a u
su
prvo
bitna p o e l a ,tva,ri neprotema.
Islkaz da 'Su prvobitna p o e l a tvari
o g . r a n i l e n a po broju i neprotena ,prvobno
je milŠljentako da bude
e m p i r i k i tS1kaz o f i z l ' k a m sastavu svijeta.
Svijet
se SalStoIji od ovi'h
prvobttnm p o e l a koja lebdle u praznom prostoru. N i i e g d'rugog nema.
Ovaj Slta1v,
nunu ,posljedicu da
ment,i djeluju
jedan na dI'lUgi ne samo sile m a t e m a l t i k o g obl1ika f IrJ,
nego
su
na
istim
Ulpot,rijebtljene da UlSitanove
JSastav I t v ~ I I i , daJk'le slile Ikoje fwi kallIlo dje'luju u da1;jLnu. Posljednjilm
iskalZom
milsJi
se
na s l : i j e d e e : A
izravno u t j e , e na giJbarnje B,
A 1
neposrednim« misli se da nema
m o g u n o s t i da se ovo d:jelovanje sv,ede na niz
djelovanja
po dodiJr:u.
o š k o v i saano na d va mjesta wrij ekom govori o
silama
u
e : r r u p 1 r i k a m
f i z i k o m smilSi1u Theoria, 10.3, 128). u-
prort;no
tomu
m e u t i m
govori o tomu
da ne postoje dva
dijeO.a tvarl koja bi se d·odiriJva[a. Ned'vosm]slen je
njegov stav o
f . i l Z i l k o m sastavu t'vari. Zbog nJegova naiglašavanja t,eo
rije tvari kao k o n a n o g Skupa neprotenih t o a l k a , ova se
nedosljed
nost moe zanemariM i i s t a i da B o š i k o v i UlPotrelbJ.jtava f i J Z i ~ k i prin
c i/p
djelovanja. u dalji+1u. Uikratko, ruko se . i j e J . o v i tvatri ne dodiruju
i aJko u svemiru nema n i l e g
dI'1ugog osim tvari, ka,ko mogu siQe koje
'Se
ne:go1i shle ko:je f i z 1 : k i
djeluju u
daljinu? B O Š l k o v i e r v stav,
prema
kojemu jie f i z i l k o
djelovanje u da
je opravdan l
Na 1lZvj<esitam. kvaU:t3.ttivan n a . i n ,
B O Š l k o v i J e v a
teorija
Ei1n'Steinove genera,tlzacije Newtonove teorije, ali
i n j
i n i
samo kv,alitaJtiv'llo ujedno je i sla ba t o \ k , a njegove teorijle. Jedini dio
njegove krivuJje, za ,koju moe od.rediJti delf·tniltivne 'kvantilt3.Jtlvne od
nose jest upravo
za1konu,
Šito
z n a i da njegova generaliz3.lcija nema o d r e e n i em pi1rijslki z n a a j -
iz nje ne
Zarnim[ji'va
je
B O Š l k o v t e v a obradba j ednog s p e ~ U J l a ; t l W l o g proble
ma teorije gravlta·cije. U osamnaestom s t o l j e u su neki misliOCi sma
trali, da se n e p o m : i n o s t zvijezda
 
Kantova ••
,.Prilozi
11
rav1tacije, Jer, ne bi l po 'Ovoj t,eoriji trebailJe ove
zvijezde , p r l l l ~ U l jedna dI iUlWo.j i s vremenom se
stoptti
u
jednu
ma,su?
edan
je odgovor na
to da :se
svemir , b e s ' k o n a ' n o protee u svim prav
e:ima, i da je zvijero.a s t a j a ; L c a j.ednako p r i v l a , e n a u svim pra'v
e,ima, aU B o š k ' O v L to odbi1ja, jer se ne moe zam'ilSlit.i,
da apsolutna
b e s k o n a n o Sit aktuaflno postoji,
kao
Šito
to
zaihitfjeva b e s k o n a l n a pr'O
t e ~ n o s l t materijalIIlog svemi,ra. On se slae s onima, ~ o j i rjeišavaju tu
p o t e š l k o u
p o z i v a j u i se na goleme daQjine zvije'OOa s t a j a - i c a ~ b o g
ikiojih je n e m o g u l e prom,atra:ti nj.ihova g,ilbalI1ja a 1 k i »na:kon golemog
niza
vjekova.« (Theoria, 404). Uslijed u o p a ' v a n j a probllema zvijee:da
 
maslU.
B o I š l k o v t l .
rj
elŠa
va taj probllem na nov n a i n prJooava.j i pri .tom da j e nj egov'O
rješenje
uda
1
ljelI1ost.i,
mnogo v e o j od bHo koje UIl1uta'r našeg S u n . e v o g sustava,
.krivulja
opet
p r i j e , e QS prema odibojlI1oj strani i nastavi se om'Otavati 'Oko
nje u b e : s i k o n a n o s t . Na taj n a i n svemir bl bio podiljeljen na r a . z J i r i : t e
sUJSitave, koji
se nikad
uništenja svemLra bio bi ri,ješen
(Theoria,
405). Ma ,koliko ta\kvih
zvjezdanih susta'va postojalo, tvarni svem.ir je za B o š l k o v i , a uvijek
I l r o n a a n , j.eT je br-Qj t o a k a - e l e m e n a t a tvari k o n a a l I l .
Da bi se mog[o saetI B o l § k o v l e v u
U\POt:Delbu prmcipa djelovanja
na dailjinu u obJiku
va,Jija
proširiti
neke
SIPelkul3.ltivnih stavova, onda se i n i
da je Newton ~ z n a n s t v e n i j i « od
nj:i.ih d'vojice. NewtOlI1 oprezno bi,l·o što z a l k 1 j . U t ~ u j e i odrelšito dljeli em
piri}ski
provjerene z a k i l j u l k e od nepodupl'ItLh hip.QItelZa. B o š k o v i ta
kodler smatra
da
je v 8 t n a opsenog m a i t e r i j a ~ a ,prilkazanog u nJego
v'oj Teoriji z n a ~ s t v e n o utemeJjena. Nacrt dedu(lreije
svih prirodnih
pojava ilZ m e : h a n i , l k i : h prln,cipa, k Oj:i. je Nerwton nagovijestio u svom
Predgovoru prvog
izdanja Principia,
 
r o v i i n i se,
vjeruj
dulkcije bude
zrukon
uzajamnih sUa m a i t e m a t i l k o g oblilka JrJ New
ton u sIPomenutom Predgovoru n a l g a a da d ed.U kcij a moe ov1:si,ti o
l>'m;vjelSlIlim shlama po ~ o j , i m ' a su e s l t i l c e ti jeJa ~ b o g dosad neporznatih
uzroka, ili m e u s o b n o tjerane jedna prema
drugoj i
Ali New
ton
ne bi po'tvrdilo da je B o š l k o v i uspio pod,IOIbno i l Z v ~ š i t t i nalert. Boš
k o v i e v a su i z v o e n j a ·kvaLi:ta;tlvna i obtluju nedokazanim h]pote2a
ma. P o r z ; i v a j u i se na svoj
zakon uzajamnih s :la , daje njegov pa·ra
m e t r i n i oblik samo u v e . p o t v r e l I 1 o m
s l u a j u tee. Nijiednom od nje
g.ovih o p i . h izvoda ne prua
m o g u n ' O s t
o d g o v a r a j u e g kvalI1ltiltaltiv
nog p r e d v i a n j a ili objalŠ/Iljenja konfkiretni:h poja,va. Metodološiki,
ob
e g i
dijela
Desca'l'Itesovih
 
4 Slade G. B o § k o v i e v a i
Kantova
tonovih Principia. Nema obradbe u
B O Š l k o v i e v o J
rruSiPravi š.to bi se
mogila UJSipol'iedilti s k i l a ' s i n o m QbradbQm S u n e v a SUISttalva u NeWlto
novoj Knjizi. M e u t i m B o š k o v i spelkulativno nadLlarzi NeWltona.
Newton je
ostao pri
da se
u z r o n a obj,a:šInjenja sila za se
i n i da djeluju u druljj.nu
mogu
ml
l
šljenjem pokUIŠao je i p r Q n a , i .pQum.ani putolkaz za takvQ
objašnje-
m a i t i \ k i zakon
sila i e t i r i temelljna svojsitva prvih p o e l a tva:ri, te
j s i v a ~ , o dalljnje , t r a ~ e n j e ue;fQlka i
poslj oonjeg
'Osn,ovnih silla besmisteno. Newtonovo
e
p r 1 H n Q je sputano
~ a r t e z i j a r u s k i m m e n a n i l \ k i m ideawOtIn
da
su svi n a , i n i djelOIvanja do-
dirni i impulzivni.
B O I š l k , o v L
je išao za novim ideailOlIll - da sve stle
u prirodi imaju m a t e m a t : L l k i
QibUk f l r / . Nijedan ,od ,oV'ih idea[a ne
more se prliIJlIj erenQ patlkirlj elPiJti i s ~ u s l t v e n i m ' i n j enicama u ono vI'l1-
jem,e PQzna1tima u
p ~ ] r o d n o j
fiJozOlfij'i, aili kao nalcrt za daljnje znan-
stveno istraivanje, B o Š 1 k o v ' i J moda još radikalnije
od NewtOlna raz-
dv aja
s p ~ u l a l t i V i n o znansitv,eno mišljenje
od sipe k'uIa>tivnog metta:ft
z ' i 1 k o g .
Njegova teorija pOSIta'vija traganje za U'vije:k t o n i j i m i o p e
ni t ijim m a t e m a t t l k i m formullama kQlje
,opisuju odnose fiziikainih. su-
s:tava kao skuIPov a t o a k a z a d a o m fiziike, umjesto tralganja za
tva,r-
nim i netvarn:im pos,r'ednic.ima kQj.i »uzroikuju« ,ove odnOIse. Za Boš-
  k Q v i a
su
odnosi
tilh
njhl1Qve sIkJonosti, da se
m e u s o b n o p r l V l l a 1 e i odbijaju, a te
sroIonQ
I
B o š i k o v i tvrdi
da su ove sNe samo funikci.j e udaljienosti, bilo bi ne-
t o n Q
z a l m l j ' U ~ t i da Je
,on
djelovanja
u
dalj inu na m a i t e m a t i l k i i l i k i n e m a : t , i ' k i princip. J,er osim št'Q upo-
treblJava za kQn sila da bi utvrdiQ kalkQ ne opstoje dva dijela tV'ari
š,tQ
se dodi.il'luju, Q1n t a i k o e ' r
tvrdi, da s
Da je zalkon
djelovanja
u
dalj inu sveo samo na k i n e m ' r u t l 1 k e sudove, biJJ.o bi nuno,
da je derfl
brzine,
ub-manja, polQlaja i obliika
t o a k a - e f l e m e n a t a , aUto nije u i n i o . Napos1jeltlku, S'YQjim zalkonom
o o a ~ a m n i h
sila,
u i n i o je f ~ i l k a l n i princlp djeIovanj,a
u
dalJinu bit i
sVQje fizikailne teorije.
ObriJ.S B o š k Q v i e v e , o p e teorije i njegova obj.ašnjenja Q:vjeSlIlth
pojava s v j e d o e o tome
da
d i n a m t k e teorije
tvari. On u cijelosti ,odbacuj e
~ a I ' l t e z : i j a n S l k i m e h a n i : k i
ideM s b po
vezi s
d i n a m i l l k o m jJi m e h a n i k o m
a1temalti'vQm
pri
Qibja1šnja
vanju
o d r e e n i h poJava, pOSItOji probiliem. U m , e h a n i ' k i m .
teQrijama,
nep["1odornoSlt tvari se o b i i n o sm:atra temeJ.jnim svojst'vom tva,ri, koje
se ne
mQe dalJe objasntiti. U d i n a m t i k i m
teorijama
to
nije
,osnovno
svojSJtvo, negQ se izvocH kao u n a k ]z oonovnth sila tvari. U Boš ko
v i ' e v o j teoriji, ne moe posItojati
p r Q n i i n o s t
i z m e u dviju t o a k a
t vari,je:r
i m se
one l t H · ; ~ b l i ~ a v a . j ' U
jedna drugoj, Slila kojom se
uza-
se u ibes'k:oIla,ooost. Bam PQj1am t'vrurd ~ a -
 
,
piOljm'om
osnovnih sila. Radi'kaIna d J . n a m . L l k a teorija,
Ikoja je i z a ~ v l a l 1 a OVlU me,tamoll'lforziU fjz.ilke, ne Samo što tV(l KH da
je neJednOililko gi,banje dijel10va tvari p r o U l z r o e n o
p : r i V i l a n i m i o -
bojnim sUama, nego a J k milsU da sama
tva.r nij e ništa d:l'Iugo dolli
susltav siJla rasipodijeJ jeniih u prosItoru. Taj je stav posUje B o š k o v i a
:Kant pokušao najjasnije
~ r a z : i t i . U B o ~ k o v i , e v o j teoriji tv,rumi svemir
opiisa.n je kalO siUlsltav sna s K O n 8 . l n L m broj em poseibniih t o a i k a . Taj
o g r a n i , e n i
g k ~ t o a I k a ipos[jednji
j;e trag t,radiJCionalne m e h a n i k e
teorije
tva,ri u B o : š ~ o ~ i e v u sustavu. Ovim t O l ~ a m a , po seibi i odjelito
od n j i h o ~ i h sHa, ne p:rilpilsuj:u se nilkalkva tradicionailna S'vojstva tva
ri, kao što su prOitenosit
i n a p r o n i , n o . s t . NJihova je jedlina funikcija
da
slue kao 3.lptstra ktne jedinke, kOjima se mogu p r i r e i k o n a i n e
sille. Da bi se dobHa potpuna
d i n a m i , k a
teorija, potrelbno je samo
eMminilralti ove t o i k e . Taj j e korruk U i i n i o Kant.
USIPr kos ,temeljniim rarzHlkama i z m e u
B o š k o v i a i Kanta, zajed
n i 1 i k o im je poš:tovanje prema NeWltonovoj prirodnoj f i l o ~ o f i j i . Kant
g,riadi svoje pojmove prirodne
sVDjom
t r a n s l c e n d e ~ t a l n o m
f ' i . l ( ) ~ o f i ' j o m moe dati
m e l t a f l z i , k i t em.err j
potDeban za obje ktivnu primjlenu mat€matiike na prirodnu znanO'st.
Ovo Je u e n j e pogla,vito razradio u djeil.u Metaphysi.sche
Anja:ngs-
178
1
Krit iku i s t o g uma (p.rvo
~ d a i l l j e 1781, drUJgo 1787) i
Prolegomena za
(178.3), sadI'i gotovo sive stavove Kanoo,va
zre'la p r o m ~ š l i j a n j : a ; H : l o z o f l i j I S ~ i h IPrincilpa prd.rodne znlanos1Ji. Nema po
tvrde zato da j e Kanit poznavao B O š 1 k o v i e v u prirooo:1u fiil.ozolfij
u iako
kao temeljnu za svoju teoriju tva'ri.
Kantova poltvrda d jelovanjra na
daljinu (aU i djeJovanja po do
diru), usko je vetZa:rla s
n j e g o ~ o m alpriOlrnom teorijom tvari
i giibanja.
Ova je teorija,
kao m e t a l f i z i I k i temelj
prirodnih znanosti, oviJS:na
uma.
KaiIllt ob.razlale da »pra va« prirodna znanoot mOIra imati temeJ.je
u al)'riornim pr1nc.ipim:a koji posjeduju a p o d i i k t i . l l t u
iZIvjesnost, nu
I I t s t o j matematici
i fizici, u stvari, doi'sta postoje takvi princilpi. P o l a z e i od i n I j e n i c e
njLhova ,postojanja Prolegomena z a p o i n j u
S l p O t z n a j n o t e o r i j \ S I ~ U
a n a W i ~ u
znanja. Pod
p:rincilPima misU na
s i n t e i t i , i k e tv,rdnje apriori,
a ne na a n a [ t t i J l k e . M o g u n o S l t i postojanje takV1ih. principa temelj su
Klantove 'Spoznajne Iteorije. R;aZlumije se da su pojmovi a priori ilsto
t'OIUko '\nami za Kanta ko:1iko i principi, aU ovdje je naglasak na prin
Cipima, a ne na pojmoV'im a. Krit ika ne polazi od principa kao i -
njenice, aU tvrdi da su oni
nuni
 
G.
B o § k o v i e v a i Kantova .  • Prilozi 11 1-2) , str. 29-81, Zagreb 1985)
Na kraju e t v r t o g l a n a Prolegomena Kant
kae dia »Stvar stoji
s r e o m tako, da mi, ruko i
ne
moemo p r i h : ~ a M t i , da je m·etalfizilkakao
Q;nanoot
~ l I l j : s l k a , ipa1k moemo p o ~ d a n o ~ e i da su neke s i n l t e t 1 k e
S/POznaje a priori ZJbUj'Ske i dane, naime i s r t a matema:t1ka i i s t a
pr:irodlIla :tmanost .
ISe sva-
kalko priznaju kao .potpuno prmaM i a p o d l l k t l n o wvJe'sni dljeUom na
osnovi samog
alii
koji 'Su u n a t o .tome n e ~ a v i s n , i od i s . ~ u S J t v a . Mi dairole imamo
bar
nekoliiko nOOS\Porno s i n t e t , i , ~ k i J 1 spozlIlaja a priori pa ne smijemo pi
truti
da l i su
m o g u e (jer su one zbilljlske), nego samo: k,ako
'su mo
g ; u e , da bJJsmo iJZ p . r i n c i ~ a m o g u n o S I t i danih
Slpoz:naja
m o g u n o s t
sv;ih ostalih«.
KaJko
ovaj navod p o k ~ u j e, za Kanta je n e o ~ p o : m a i n j e n 1 c . a da
u i s t o j ma'teanaltre'i
postoje
nejpobltni s i n t e t i I k i
priniC1 pi. U L t a v o j
Prolegomeni ne pootlOji
opra
to
smatra da e
svatko
tlko p o s j e d U i j e V l 1 s t o znanje maltematiike i f:jziJke to prmrutL
B u d u i da ti p r i n c ~ p i posItoje, nj'ihove se
m o g u n o s t i
spoonaju a jor-
tiori. Taiko, se za Kanta, gJarvna z a d 8 . l a k r i ' t i 1 k e fUozOlfije sIvodi na
to da pokae
kako su ovi prtncilpl m O g 1 w i . RJešenjem ovog prob[ema,
~ o Kantu, o d r e u j e se
t o n a granica
objektivne
S1poonraje.
Metodu
Pr:olegomena naziva » a n a J . . L t ] ~ o m « , što ne vaJJa zamijeniti S »anali-
t i k i m «
kada Je rij

o a n r u 1 i 1 t i k i m sudov:im.a.
U ovom djellu
e n i ,
te da
se analiziira samo uVjete njihov'ih m , Q g u n o s t l . Po v.las:ti-
tim
r i j e i m a :
» . . m O ~ U i n o s t takvi'h sudova ne slIni,jemo ovdje tek
traiti, tj. pitati da su m o g u i . Ima ih dosta,koj i su z,atsta dani,
i Ws nepobi'tnom i z v j e s n o š l u , a kwko metodia koje se sada drimo
treiba da bude a n a U t i , . k a , z r u p o e t e m o s ttm e, da jie talk va s i n t e t t 1 k a ,
ali
umska S i P o ~ n a j a
~ b m j l S k a . Ali zatim
mi i patk
moramo i : s t ~ a i t i
temelj ove m o g ; u n o S J t i i pttati: ,kaiko j e ta spoznaja m o g u a da bismo
na osnovi princtpa njene m o g u n o s t i mogU odrecUti
uvjete
rprimjene
te
opseg i granice te pria:nj ene. Prava, sa škollSikom p r e c i J z n o š u ~ r a -
ena z a d a a do
ikoje sve
stoja.
}est dalIde: kako su s ' L 1 I t e t i k i
sudovi
(Lbld., sitr. 29).
a priori nisu zb I j
ski, moOra se
p r o n a i nelki o p i d O l k ~ njihove nunosti. Svojim s L n t e t i k l m pos
;tulplkom Kant d01ka Zluje njihovu nunost za m o g 1 u n O l s t i.skltSltva koje
e
,
priori. »Oda kle bi naime sa
mo LSlkuSitvo uze10 svoju s i J ~ U l r n o s . t Kad bi sva pravi[a, prema kojima
se ono
odvija, uvijek opet bLla em pirij.ska,
d ~ k l e s l u a j n a ? Stoga
·teŠiko da bi se moglo dopus.tlti da ta pravi:la vae kao
neka
379).
Sa stajaUšt'a Kritike m o g u n o s t s i n t e t t l k t : h princLpa a priori do-
kazama je tvrdnjom da su ti principi numn uVl}et
m o g u n o s t i
iskustva
 
S l a d ~ . G. B o š k o v i e v a
i Kantova . ••• PriZmi 11 1-2) str. 29-81,
Zagreb
O I P e n i l t o ,
pa
m O g U n o s t d
samog predIIlleta i s l ~ U l S t v a . (Ibid., A
108, B
19'7).
Kant ,tvroi da paiIllCLpi a priori niJka:d ne mogu p r o i ~ a r z i t i
iz 115-
kius tw, jer i samo isiklUlstvo o ~ i J s i o njima. Alko se tl
nuni uvjeti ~ l o -
ne, ] ~ u s l t v o se svodi na pUJki kaos zamjedibi i osj.eta. Jednom r i j e : j u ,
iako je metoda r a l I D i i t a , ka.'ko za
Krit iku tako i za Prolegomena gJav
ni :se prob[em moe s v e ' ~ t i na
j edno pirtanje: Kaiko
\ t i k i sudovi
a P riori m o g u i (Ibid., B 19).
E. A d i C l k ~ s
p r i m j e u j e da osobito u dr-ugom lztdanju Kriti ke po
stoje odilomcikoji pokazuju
Kant pretpostavaja postojanje sin
I t , e t i k i ( h sudova a priori prije nego
što
]znosi
s i l n J b e t t l k l
dokae; nj'ihove
i n j e n t n e opstojnosti. Stavove
Prolegomena
sadre i prvi dijelovi
Kritike. .A ko se pregleda neike o ,tih u l o m a ) ~ a mogu se n a i neki
rz:iIlaJllIs,tveni stavoVii za kOje je Kant mi sUo da 'Su s t n t e t i l n : i a priori.
Ali pretgiled talkviih manje va'nilh uloma:ka u koj:mna se s i n t e t , i k i
prin
ctpi
a
priori
koriste kao
primjeri, nisu z n a , a j n i za gJavnu
temu
pdkarz;,a.ti
p r 1 n e ~ p i
postoje, i mogu samo
Dl'iugi 'Odsjelk Uvoda drUlgog izdanja
ima
e n e spoznaje a priori a
ni n a j o b i n i j i um nije nikad bez nj ih (Lbid.,
B 3 .
U drugom l a n u ovog od:s1j eka: .»Da ipak: za,iJsta ima talktvi(h nunih
i
st,rogome smLs[u o p i h , dalkJle i s t i h sudova
a priori to je laiko
poikooalt1. Ako se h o e primj er
iz znanosti, onda vaJja da se samo
Qsvmemo na sva
matema'tike. Alko se takav primjer h o e iz
o J b i J n e
r ' a ~ u m s i k e primjene, onda
za
to
moe
pOSll ULtd n a , e l o da svaika
promjena mor'a imati Ineki U1Zrok« (]b1d., B 48).
Upeitom
odlsjeku Kant daje dva primjera s i l I l : t e t l i k o g matema
t i J k o . g suda:
a r i t m , e t i i l k i sud, da je 7 5 = 12, i geometri1jsko n a e J o
da je
pravale n a j k r a a
uda1jenost i z m e u dviju t o a k a . To nisu osam
ljen:i primjerI. Kant tvrdi da su
 
i n j e n i c u ,
da je rrnatemati'ka s i I l J t e t i ~ k a a priori korlJs:Vi i Transcen-
dentalna estetika jer Je ta i n j e n ' k a
osnov1ea za tra.nooenden;talno
I b U l m a e n j e pojma prostora. (]bid., B 40-41 .
TranscendentaJno b u m a , e n j e nekog
pojma
jašnjenje da se p o m o u njega
mogu razumje'tl i d ~ u g i s i n i t e t i k i poj
movi a priori. Za t u r r n a i e n j , e pojma prostora, aipriorui kara\klter geo
metriije smaltra se
r a ~ u m , l j i v o m i n j e n i c o m .
Kant tv'rdi da se m o g u -
nost geome t,rije 'kao
s i n t e t i l i k e
znanost,i a priori moe u i n i t i ra
  zumJji'Vom samo
i s t o g obUka zora,
kao oibtliika izvanj,Sike osje
ti ljnosti ikojim se s h v a a prostor. ProsItor kao i s t i obliik zora nuan
je uVjet geometrije. Od prvenstvene je va.nosti u o i t i
da transcen
delI1taJno objalšnjenje
naravi
p r o ~ t o r a ovisi o pret'bodnoj pretpostavci
da je geometrija s i n t e t , i i k a a
priori 1 da je ono ne
stvara. Z rupravo ,
jednom i z r j e : : n o m
 
 
B o ~ k o v i e v a
i
Kantova
str. 29-81, Zagreb 1985)
~ G e o m e t r i j a p()ISiooj.ano , p r o l a ~ i
kroz
srve
vrste
potrebe da filozofija
nog
odnosi
samo
je pros.tOor
i f S t oba.ik zora, i gdje geo
metlrijsko
znanje,
posjeduje
neposrednu
o e v i d n o s t , predme;ti su o d r e e n i , što se t i J e njihova Q l b l ~ k a , kroz zna
nJe priori lU ZOI'U« (,]b'iti.,
A 87, B 120).
od v e · e je v a i ~ n ( ) l s t i za ra8jp·ravu Kantov
aSVim na i s 1 t u fizim.
U
SIPomenutom navodu drugog odlsje1ka n j e g o ~ a Uvoda drugom wdanju
<ID tvrdi.da
~ o j i k3lle promijena
m o ~ a
imruti uzrok,
poznat i o b i n o m s h v a a n j u k o
s i n t e t i ~ i sud priori. U
pe'tom 00-
sj-eiku on iznOSi da
priirodne znanoSIti ga'dra'vaju s i n t e t i r k e sudove
priori kao prinCipe. Oba navedena pr.MTI'jera proiZilaze iz za kona o
postojanosti (odranju) trvari: u svim promjenama tvarnog svijeta,
k o l i l n ' S l k i 'tvar oSItaje nepromlj enjena, i iz Newtonova t , r e e g zako
na: pri
B 17-18).
U jednoj biilje1šci pri dnu šestog odsjeka, Kant priznaje da se
moe
pos
umnja'ti da je i s t a priJrodna znanost m o g u a ali ta'kvi
Slk:eptici
trebaju samo . p r o u i t i razna n a e l a fiziJke, kao npr. dva na
vedena (]bId.,
B 2'1).
Nada lje, kao Šito tran'scenden'ta.lno OIbjaJšnjem.je pros.tora uzima
kao i n j enicu alprlornika.ralk:ter geometrij e, .trako i t'ra,I1SiCendenlta;lno
t u m a e n j e vremena uzima kao
l n j e n i l c ' U
POSltOjanje s i n t e : t < i l k i l h po-
U l a . k a a priori u o p e m na,uku o gibanju.
Kant
tv.rdi da su arpodiik
t l l k i .pouloci teorije gibanja samo ralZum,}j'ivi ako je vrijeme prilkalZano
kao t s t i -oblik unurtralŠl ljelg osjetilnog zora (Ibid., B 48-B ~ 9 ) .
NaposJJetku moe
se spomenuti
i ~ d a n j u
koji1 se nalazi neposredno ispred t ~ S l c e n d e n t a l n e d e d u ~ c i j e k3.ite
gorlja. U tom dodaitku
Kant
kr1tizira e m p i r i j S l ~ u spoznajnu ·teoriJu
Lockea i Humea.
kae da ,se njiihoYo g[edLš'te ne m00e IUlslkJlad[ti
sa zbiljom znanSltvlene spoznaije a priori naime i J S I t · o m
mat·emat1lkom
jer
njihovo
gJedtŠlte pobijaju i n j e n i c e
(Lb-id., B
Ovih nelkoliko primj
era nema namrjeru p o k a ~ t i zašto Karut dri
da
vruljani
s i n t e t i l i k i
sudovi a priori znanstvene spoznaj.e pos·toje. Oni
s mo komretno p o k ~ u j u da th KaI1lt
smatra
i n j e n i c o m . To je 10
g i a n razlog njegova zaihtjeva da su ov.i p o u c i nuni uvjet iskustva
U : O I J ) e .
Qpravdranje ove
tvrdnje nalazi
Ana.litike principa.
pretlposita'V1kom da .temelljni ; p r i n c ~ p i
svrake prave
ti ap'I'iorni
z n a , a j (:bez a ~ g u m e n t a i ,primj-era). Kant z a t p O i n j e svoje
Anta.ngs.grilnde razma1t.ranjem
Q P e g pojma p.riJrod,e. ~ P r 1 r - o d a « po nje-
: Izdanje Berlinske
sv.
 
Slade. G .• B o ~ k o v i e v a i Kantova .   Prilozi 11 (1..,-2), str. 29-81, Zagreb (1985) 45
mlU
ima materijaInD i f..ormrulno z n a · e n j e . FomnaJlno,
z n a , i
prvi, unu-
tirrušlllj'i prrmciJp s'vega što p ~ i ~ a d a oplSt.ojnostli neke S l t ' v a ~ i Anjangs-
griln.de, Predgovor).
U
tom SillliSilu, » ~ r i l r o d a je otpstojnoSlt stvari U:k.oJJlko su
one odre-
e n e O I p ' i m rzak:.onima.« Proleg.omena, 14, IStIr. 50-51).
U Anjangsg;runde malt1elrJjalno je z ~ ) . a l e n j e r i j e i p r . r o d a va:mije.
U tOlffi .smislu, pri.roda je s v e ~ u p a n oo1r »sviih sitvari ukoUk.o Dne
mogu bUi predmeti nalših osjetila, i pr emat.ome i : s ~ u S I t N a , ukratk.o
cjelOlkJupnoS t 'Svih pojava OISjetiJlnog svijeta, uz i i S I k J l j u · e n j e svih ne
OISjet:ilnih .objekata
Ovaj je is kaz
p r i i l i i n . o bltz'ak u . o i o i . a j e n . . o j upotrebi r i j e i
»1Pr1Jroda«.
Ali treba h s : t a i da pri.r.od.a nije s v e U ' ~ U l P n o s t sltvari po sebi, v e sve
UiWpnoo,t predmeta koj a j e z a m i j e e n a
p o m o u
dva n a , i n a nalše osje
t:iilinostl, 1;j.
dvaju OIblUka
govaraju UJIlutrašnjem i vanj'SlkOllll .olSjetilu. ObjelkItivna se SlPoonaja
moe p o i s t i 1 : i samo p . o m o u Dva dva
obUka ~ o r a , jer da priiroda ni'je
S'veUlkrupno.st predmeta slpO zna,tiih
zorovicrna i s i n t e t ; i l k o m djelrutnosti
uJr..a, v e z/bir
sitvari .o sebi tj. neovisnilh .o zoru, priroda bi ostala pot
;PUJIlO neSlpozna;tl}i va i n e p r i s 1 t u l P a n . a znanosti.
Priroda
se u OV OIIn
smiisi1u r i j e i , p1rema gila1vnoj razUci naše
os}etllln.os1t1, dijeli I I dva
gl:a'vna di'j'ela Dd kojih jedan sadlri predmete vanj.skog a drugi pred
met
unutlfa&njeg .osjetila. z toga proizlazi m o g u n o s t dvostruIke pri
rodne nauke, .o tijelu i D duši, od kOji'h prva pr.omaltra
p r o t e ~ n u
a
dru:ga
m i S l I e u prirodu Anjangsgrunde,
P r e d . g ~ . o v o r ) . Nauka Lehre)
je znanost kad s a i n j a va jedan sUStti3;V prema princiJpima Uil'edene
cjeJine Sipozna e, i j i .su .priIllC:iIP:i iU empirijslki ili rrucionalni. Ak.o su
iprinci.pi Hi a
to historijsika prirodna
znanostt. Alko oll
ne bi ni trebalo naziv:at1
Z I I l M l O Š , U , v e
jednos,t,alVno hilStorijsikim
znanost je illi pra'va Hi neprava.
Ona
je prava, ruko svoj predlmett o b r a u j e prema prLnclpima a
priori.
se moe nazvati samo Dna znan.ost koja
ima a p o d 1 , k , t i l l k u izvjesnoSIt,
a t.o nikad
n moe bUi S i l U a j kod znanosti i j i su princ'i[pi samo
emrpirij'ski. Primjer nepraive znanosti
p.o Kan tu j e ~ m t j a (odnosi se
na
ikemliju 18. s t o l j e a ) .
PrilIlc:ipi
kemije
birou nunolSit
470-471).
na
pr.incipima
ekstremni
su
{zn.anosti koji se u p.otPUinost:i
~ o d i
iz ;principa priori l narziva se
» ' ~ s t i m « od onog dijela koji o V ~ S i i o e m p i r i j ~ i m p.odacima (ilbid., sm-.
468-469).
 
  6 Slade, G., B o ~ k o v t 6 e v a i Kantova . •. , prilozi 11
1-2) , str. 29-81, Zagreb 1985)
Racionalne
Anjan.g:sgriln.de ruti drugdje.
p r i v U a : n e
stle koja dje,luje na daJljinu i od:bojne
s ll:e koja djeluje
dijeLu fie;ike, 'kaji Kant
naziva »meitia;fizl.ikom tjelesne prirode«.
U
Krit ici se u srtroem smJSilu Ulpotreblj.ava r i j e » i s t « . U
Uvodu
drugog
je
potpuno
neovislIla o iskiustvu. Taiko je, npr. p o u k da svaka promjena ima
uzrok,
aprioran, aU nije t s t , .j er pojam promjene p r , o ~ a z 1 iz iskustva.
M e ' 1 : M ' i z ; ~ k a It\jelesne
prirode
oviiSi
i
nije
1 J S l t a u .tom smi,slu, v e u smrslu ,u ,kojem Kant O\T U m j e
U J p o t ~ e b l j a v a u Anjangsgrilnde, jer su Joj pri:nctpi a
priori, a to 'je
~ a f u : t j e v za i , s t o u .
PO Kantu se naime
mogu praviti s t n t e t : t k i sudovi
a priori
o em pi:rijs\kim pojmovima.
 
f 1 . Z i l k i
tli fiWooofijlsQct 'i m a J t e m a . t l i k i dLo. M a t e I n ; a J t i k i
dio S 8 i i n j a v a
pr.imije-
njena m a t t e m a t 1 l k a . i l s t a lSpoznaJja koja p r o i z J a ~ i mz pojmova naziva se
i s t o m
f i i l . o ~ o f l j o m iU m e
1
t3;f'iziJrom,
spoznaja
IlJa
i k . O I 1 i s , t J : ' l U J k ~ i j i
pojmova p o m o r u pll ilkazLvalIlja predmet:a u
nekom ZJOIl'U
priori zove se matemruti kom Anjangsgrilnde, str. 469).
Ovo je razli/kovanje z n a a j n o za spoonajnoteorijSlku
anamu
Kan
tovih Anjangsgrilnde. Kant o tam.e govori u dijelu Krit ike koji se bavi
;t,ranscendentalnom metod'om.
FLlozOlfSlkom
spoznajom ~ i v m o ono što z u m S l t j e e od pojmova.
a
m r u t e m a t t i k o znanje
j e ono što ramum st e kOI}isitrukcijom pojmova.
Konstruirati :poj:am ~ n a i
p r e d o L t l zor a priori koji tom pojrmu odigo-
vaIra. Za
k o n s t I ~ ~ c l j u
nelkog po}ma p o t ~ e b a n je, stoga, neempi:rljslki
ZQr, koji :prdJkamuje predmet, 8.11 i 'koji ilpak kao konstrukcIja pojma op-
e p r e d o d ~ b e ) mora izrazi;ti u p r e d o d ~ b i nešto što
O p e n L t o
v,rijedi za
koji
ak o
se kons.tru-
ira trokut
p r e d o a v a j u i
pre<ia:ne t koji odJgovara ovom pojmu bUo
pukom uoibrazHj1om u i s t o m zoru, Lli potp.uno a priori nalknadno na
pa'Pilru t a k o e r em piri j slkom zoru, a u oba S I 1 u a j a potpUJIlO
a
priori
bez i ~ v o r n i l k a uzetog iz i , ~ u : s t v a . Poseban je lik nacl'1tan na papiru
em
pkijlS'ki, ali ipaik slui i1ztraavanju pojma bez ikakve štete po nj
egoViU
kon
mnoga
o d J r e e n j a ,
kao npr.
nica i 'kutova, salSVim sporedna, ove ra,mLke ne mijenjaju pojam
trokuta i mogu se zanemariIti Krritika
A 713-714, B
741-742).
PM'adLgma j e m r u t e m ' a t ~ k e konstrukcije, po
Kan
tu
raznih
kao
postulati.
da nekom f1[ozofu pojam.
t rdklUJta l zapita
(IbM., A 716, B 744).
 
1-2) , str. 29--81
Zagreb 1985) 47
pojam istog
EukUdovi elementi, Iknjiga 1
Def'irnicilja
21). Kant dri d a k o l i ~ o g o d fil1000f razma-uao pulki p()Ijam tr()kiuta,
on n1.ikad n e e
riješiiti odnos koH kutov;i nekog trolkuta imaju prema
pravom kutu. Ta se dva pojm,a razlillwju i on nema terminus tertius
da
p r i j e e s jednog na d,rulgi. Moe obja'šnjavait,i svaiki pojedimi pojam
koUko h o e , aU ih ne moe povezati. Nasuprot tome, alko zad.amo ,taj
prolblem .geometri,ku, on e odm,ruh konstmuirati trokut,
to
jes.t, konIkret
ni predmet, billo da ga predstavi u i s t o m
ZOIiU u sivojoj u o b r a r z i l l j . billo
e m p i r i j ' ~ k i na papiru .Alko izvede jednu st,ranu trokuta i k<mSitnnrra
;pravac
,kroz
jedan od vrhova koji je parail:elan sa suprotnom Siwanom
t.r()lkwta, moe Ulbrzo n a i rjeišenje problema. Fi:}.ooof ne s,tie nikamo
ra:zma;tranjem s,ad'raja P'Ojmova, dOlk e m a t e m a l t i a r
simlbolickom
'konstruiklclijom d o i do pravog rješenja.
U ovom je s l u a j u , empir1jlska i p t r e d ' O d ~ b a 'kons1trUikcije dana o b i -
nim
simbolima aIl1gelbre, t j. znaooovima z brajanja, odurzimanja i mno
enja.
Inte.Je:ktua1na n a d m o m a t e m a U a r a p o t j e e iz njegova monO/pola
nad ,predmetima danima a priori u zoru. J ediJni su l , s t i
oblici
zora
pro
s'tor i v r i j ~ m e ,
i sam.o .oni mogu dati o b j e ~ k i t e
a
priori za m a 1 t e m a l t t k e
p j m o v e k o U i n e i
prostornih
da.ti predme1te
in concreto. KonstrUJkc1je su stoga njemu zabrrunjene i preos,taje mu
samo anailiza pojmova.
8.lpravo, fiJozlOf nijle potpunIO
. o g ~ a n i e n na p i U ~ U analizu
pojmova
priori. Postoje druge d'vlje m o g u n o s t i kOje konstituiraju razd.iobu
m e t a f ~ i l ' k o g dij
ella
znanosti.
lPrva je m o g u n o s t m-anscendentailna i s v e o p a metrufiztk.a. Za ovaj
tmnJSCendentaJni
d to
meta/f'izlilke o d r e e n i predmeti ni su dani priori
u zoru. Transcendentalna metrufizika p r o u a v a
predmete
u o p e i ti
me ' O d r e u j e uvjete svalkog m o g i u e g lSikustva. Translcendenta;1ni p o U I C i
OV e metla:fliJZlike nlisu a J n a i l l i t t i l k i v e s i n l w t t l k i a piriori jer oni daju pra
VIlla
pr ema 'koj.ima s'e e m p i r i j ~ i trali s i n ' t e t i ( ~ k o j e l . i m ' s t v ' O (empiri j
skih)
.je jeci'inlStvo
numo da
ibi 1:Sk us'tlvo bNo m o g l U J e .
Iako su
td p o u o i l S I i . r n t e i t U k i a priori, oni
su
pl'1ij:e
~ negO lli
m a . t e m a ; t i I l k i , jer pUlko ,propisivanje zaikona koji
vladaju
uvjetima mo
g u e g dJskW31tva :ne s a i n j a v a ikOIlJStrul1roi'ju pojmova.
Uvlje'ti
primjene
pojmova na pojave o o D e e n i su, aIli ne i srtvarna kOlliSitrlUlkclja pojmova
Krit ika,
Temeljni dio 'Ove .tranooendenta;}.ne meta:fizike pri.rode lllPra'Vo je
ono što je o b r a e n o
u
poltpuni poplis svih temelj
nllh pojmova kojt s a i n j a V i a j l U
i s t u
spoonaj.u, a tJablica princ1pa daje
pra'vila rza objelklti,Vll1u [pIrimjenu kategorija
na pOjaive, t j emp:rrijlSke
zamjedibe.
  8 Slade, G.,
B o š k o v i e v a
i Kantova •   Prilozi 11 1-2), str. 29-81, Zagreb
1985)
TrubrlJica p r i T I l c ' ~ p a izvedena jz t3.lblice ka,tegorija, daje sve temeljne
principe i s t o g razumijevanja ukJOIlilko
se ruktmaline p r e d o d ~ b e dane
u
zoru zanemare. Ako ih se razmot,ri moe se izvesti :Uz
,talbl1ca
matemruttke i pr1rncipe
A 1 6 1 B 200).
M e u t i m Krit ika ne daje potpuni t,ranscendentallne f]lo-
zofije. Irzostav;ljena je podrobna
anaJiza temeljnih pojmova i
popis l s i t i h izvedenih pojmova.
Druga je
f i i ~ o ~ o ] j s J k a
m o g u n O l s t da se
uzme nelki empirijslki
e n j e da se
osim
onoga što lei u tom e m l p i ~ i j s k o m pojmu ništa drugo
ne posudi iz iSlkusltva
848, B 876 .
U tom s l u a j u , b u d u i
da je predm'e,t koji je stvorio emlPir1js:ki
pojam dan
pUlke
analize pOjma i iSipunirM s i : n . t e t . 1 l i k e s u d o v e o njemu. Ovi sudovi
mogu
bilti
ja'1ne metafilzike sa stoj i .se u primjeni
.pojmova 1 p rine pa t,ranscenden-
tailne me,talf.izllke,'koji su L z g r a e n i za pl"edmete O I p e n 1 t o na predmet,
ikao što je to ,tvar,
koji je
dva
OIsjetHnooti, vanj.ske i unutrašnje, i pojmovi dvaju predmeta iz
ikojih . p f i o ~ l Z l a ~ e n.ajvamije .Slpecijalne meta.ifizi ke.
Kao
OdnOSillO,
s u l ~ l a d n o , empirijski pojam m i \ S J . e e g
b i a Antangsgirunde, str. 470).
Ovdje je predmet r a ~ a t r a n j a prven'sbveno specijalna me
1
taif1zi'ka
tee pot
punosti ali je ona n e m o g U l a
ikako
za
taJko
filZiikIU. Razlog je ,tomu
ŠitO
me;ta.fjz,ilka predmet p . r o u a v a samo u .sikladu
sa
milš.lj
znanosti
ralZlIlla
traju predm,et v l e r :prema. tome kaik.va. SlU
»dla:tla« II
ZlOO \U
pirljiska), a ona su
b e . s l k o n a . n a
u svojoJ mnog:(jstrukos.tL Metalf1ztka
mi:silikoji su 'ko-
poO broju. Ta bIUlca izvedenih kateg,orija u Krit ici
daje v r ~ t u
 
ea sadrava sve
se sva
o d r e e n j a priori pojma tva,ri
o p e n i : t o mogu svesti u e , t i r i vl'Is1te: k O l i i n a , k a k v o a , odnos i
n a i n .
Z a d a a je
metalfiziIke t
j le.leSln
e pr1rod,e
ovu
e t v e r o \ S l t i r u k J u [ l a ~ [ o ( b f U .
Metrufizi:ka je noona za pr1fiodnu. znanost J,erda}e z a ~ o n e i nune
p.rLnciipe opSltojnosrti
stvari iH
predm·eta,
rupr. tvari.
Matema tiJka
to ne daje, jer ops tojnost neke stvari za r ~ u od njelZine m o g l U -
nosti, nilkad ne m oe b1t:t
dana
zakon odranja tvari koji u speci-
jalnoj mebaflMzici rt;var'i
proiellazi
 
Slade G. B o A k o v i e v a
i
Zagreb
(1985)
9
dentalne) metaifilZike koji tvIdi da se pricr.'odnim procesima nijedna .sup
stancija ne m,oe stvorUi nilti unišit,iti. Drug'O, z d je
metafilZilke
da-ti principe a priori k'On'strulreija ,kojima se slui ma:tema,tika.
Zbog pomanjkanja dobro utemelj ene metalfilZilke m a , t e m a l 1 i i a r i
su
uveU i 'kori:stHi u fizici pojmove koji presiu svako m o g u e i s ~ u s t v ' O .
Pximama je funkcija .specijailne metafizike u odnosu
na
pozitivnu
pri:rOdnu ZiIlanost, da p r ~ b a v i s ~ l o p
temeljnih pojm'Ova
p o u k na
koj ima ma'tema,tiika o ~ sigurno g,radtt.t I I post,Uipiku razvi:tka ne:ke
znanost,i, a da ipa1k pri ,tom ostane u .g.ranilcama m O g ' w e g iS1kU Sltva.
po
jam praznog p r o S i t o ~ a je, po Kantu, primjer praznog pOljma tj. pojma
koji nadiJalZi i S ~ U S ' t v o , jer prazni
prosto.r nilkad ne moe biti predmet
oSjeftt[nO g
zrenja, nUl se o ~ i ~ v e g , t i ir ?:
predmeta koji
tIO je,su.
Ovo
je pri'mjer l o g i ~ i l d i : s t O g pojma š,to ga m a 1 t e m a 1 t i a ' r , kDji ne
pozn.aje k r L t i k u meitalfilZi1ku, uvodi u prirodnu znanost.
PiQrz:i t[lvnia j:e
nrug,lašav.a
nunost
matematlike, t ' V r d e l da u sv,akoj specija,lnQij
nauci,
kaD npr. nauci o
t v ~ r i , ima samo ,toliko prave prirodne znanosti kolikO'
u njoj ima primij enjene maltemaltiike.
Da
bi se mO/gilO' spozna,ti
a priori neku o d r e , e n u stvar Lli predmet,
amo Šito
urelba je spoznaM z njene
i s t e (lf1z.i:mme) m l O g 1 U -
 Ilosti.
Kant m O g i u n o s t i . T o : n i j e je r e l i
~ l Z t b h l j n e m o g u n o s t i « , u smi:slu sPOIsobnos,ti da bude prilkarzana I I ZoOru.
Spoznaja a p.riori f i r z ~ k r u l n e
m o g u n o : s l t i
neike stvari u koOntradi,s
ItinkiCi'ji s njezinom puikom l o g i i k o m
m o g u n o s t i , moe se p o s t t . i jedi
no konstruiranjem pojma te stvari, tj. zorom a priori koji odgovaira
pojmu, a
Ukratko, matematiika je nuna za konstruiranje pooiotivne Siporz-
najne g r a e prave prirodne znano's·tL Fillozofija je nUeJna da dade
susta'vni s,kmp pojmova i p d n c ~ p a , koje m a t e m a t . i : . a . r moe korisItiti i
ikOji ne presiu 1skustvo. Ptrvenstvena je
z a d a · a m ' e t ~ f i ~ i ' k i h
pri,ncipa
Iti3.1bUci
kategOrija i t1me Odredi elemente
kons't'ruikcije koji su nuni za gradnju m a t e m a t i k e firziike, a koja je
cijela u sk1ladu s iskustvom. Kod prijelaza na upotrehu kategorija da
bi se p o m o u
njih pronaišla s p e c r f i n a o d r e e n j a
tvari nailazi prob
samo nalkon što je sUlpsUI Ili,ran
pod
funlkcije :suda, ka'ko .se moe prikazruti bilo koje svojstvo tva
ri kao o p e , bUna i nuno prije sU'p:sumi,ranja tj.
'kaiko i gdje p o e t i .
Kruko August Stadler
p r i m j e u j e , Kant
rješava ovaj probllem usputnom
prLmj edlborn koja ne zadovolja va. Kant kae: »Die Grundbes'timm,ung
eines Et,was, das ein
Be
konnen
Am diese ftihrt auch der Vers,tand ane llbrige P.radfkat,e
der
Malte,rie,
476-477). Stadle
 
50 Slade, G., B o ~ k o v i e v a i
Kantova
lt e e lliunOSlt kOja se
tVl11di? Tko nas l i da
osJetila mogulbit'i
I8IfilC iTarna
sanro preiko gLbamlja? Kad
\S,e :uvodi neft{o rt em eljlllo o d , r e e l l l j e O IlJda se
ml
ipa'k ne mOOemo \Umiriti IpUlkom i n j e n i o o m , v e moOramo rzahJUje
vaM nekoO nJeno l e g ' ~ t i m i . r a n J j e.
KonacnoO
tse
O ibJa:šnjenj:a«. (K llnts Theorie der
Ma,terie, L e t i ~ i g , 1883, str. 6).
B u d u i da Kant u Krit ici nekolikO
puta
wveden
e m ~ i r i j s l k i te da nije i s t i a priori sa stajaliiš,ta
Pred-
govora
Anjangsgrilnde o l d n o s i z m e u pojmOV1a tvari i gl:banja ~ b u -
njuje. Temeljno O ' d r e e n j e nekog ~ J . I e d m e ' t a vanjSkog
OISjeta mora da
pO'
KBlntu,
jer
samo na .taj n a i n mO'e vanj,sko O'SjethlO' biJtl
ruf icira.no. Je l i ova ~ v . r d n j a
a n a J l : t 1 l l k a ,
s i n t e l t L l k a a priori tli s i n . t e t i i k a
a posteriori? Ne rnglleda s i l l l t e t i l k a a priori, jer nije ma,tema,ti6ki pou-
a k , i nj ena j e m o g u n o s , t va;lijanog s i t n t e t i i ~ k o m e t a f i z i , l k o g p o u ' k a is-
k l j ' u e n a
tVlrdnjom koja
,kat·egorija.
Ako je s i n t e t i l k a
a posteriori, Kant je prek išio zah'tjev prema l ~ o j e m u Angjangsgrilnde
UiZimaju pojam tvalf1i samO' ill iskustv,a a sve drugo ra Zvijaju prem a
principima
a
priori. Jedina je m o g u n o s t da je
sud a n a l i t i I k i , jer
Kant kae da pojam
u sebi PO jam predmeta
vanj-
skog osjetila, a O'vaj pruk U J k Q j u u j e PO jam giJbanja.
]paJk
nije sasvim j:asna narav oVle temeljne pretpostaV1ke Kantovih
Antangsgrilnde. P r m v a a n j e ove temeljne pretpostavIke S vodi
cijelu
na i s t u ill. primijenjenu teoriju .gLbanja.
Kant
na:ime odbaJcuje m o g : u n o s . t da
bi empiTi jslka
b L a I I
svom teme,lju mogla bit i prava prirodna znanO st. Os-
taje daJkle
Metaphysische An-
jangsgrilnde der Na.turwissenschajt ~ a ; o na'1l\l{la i l i
teorija gibanja mo-
raju btti sprovedeni kroz e t v e r o s t , r u k u podjelu talblice kaite.gorija. Su-
kladnO toOme u PIrvom
se
dljeQu
tvar razmatra samO' kaO' k o U i n a
gi-
banja
Blpstrahira;no od svaike n j e z . L n e k 3 . l k v o e . Ovo daje teori ju foro-
nomlj:e. U drugom dijellu gihanje oo' [ azma:tra kao
dio
k a k v o e tva,['tj.
» . . • Ipod imenom ill'etke p r v o l m . o g L b a j u e si:le«
(Antangsgrilnde,
str.
Ov-
dje se giiba;nje rae;ma,ta.-a :kao k a J ~ v o a u odnosu na drugo r e c i p r o n O '
g1Jba.nje, l l i t o n i j e , tvar s'e s OVE d i n a m i k i m kvaJ.Ueitom obda renostl
izvornom s1JIO m gibanj a ram.rnatra u r e c ~ r o n o m gibanju . U e , t v r . t o m
se <Lij,elu pod na slovom fen.O menOllogilja razmaltr a tvar rtl g'LbalIljiU
Hi m l-
da U je :u svom
O I d i l e e n j u \ka;O
pojava vanjskog oS.j:e1tliJ.la o d r e e n a .Imo m l Q g u a , :SJtViarllia hli nuna.
OVe T a ~ d i o b e s a i n j a v a J u e t i r i dijela Anjangsgrilnde. U dr,UJgom
dijelu Metaphysische Anjangsgrilnde der Dyna,mi,k Kant r,allvija s,voje
glledi šte o dje1O vanju u da;lj. U prvom dijelu Metaphysis.che Antangs-
grilnde
der Phor )lJ1,omie, prO m.atranO i , s t O foronomijski hli i n e m a t l k i ,
tvar
je
samO'
B u d u i
da foronomija r a s p r a ' ~ l j a samo O
gibanju tvari, swbjekt gtbanja, tj. tvaa
nem,a drugih svoj-stava osim IS'voj stva gtbanja. Stoga
S e oroje prou-
a v a
 
Slade, G., BoA o v i e v a i Kantova Prilozi 11 1-2) , str. 29-81, Zagreb (1985)
51
Prostor u kojem se tvar giba a.-ella:tiV1an je, tvaran illi
iIslklus1Nen,
alko
mO'ra
sQirti, i kQji se stoga ne gilba, i s t i i apsolutni prostor An/angsgrilnde,
st\ ". 480).
ne more btti predmet
samo
danog
pll'dblem ovog dijela Ikako
m a t e m a t l l l k i
lkon Sltrui ratl poljam Ig1Lbanja saJSltavldenag
iz dlva dli vd.lŠe gLbramja.
a-
pravO' r i j e je o Zlakonu paroru1e1ograma za Zbrajanje veIk tora pooIllaltog
u mehanici. B r ~ i n e ([kao vekltori) mogu
se
po
tom
za'konu
~ b r . a j a t i .
Kant je poIkUlŠao odgovoriti na pUa:nje zašto se brzine mogu Zlbra-
jat . OdgO'vor na to s a : L n j a v a jedini p o u a k fO'ronomije. Kant prvo
definira
gthanje
koje
zad.ani o d r e e n i prostoOr.
Osobitije
all
onO' proizlazi kao poseban s L u a j irz razmatranja o m8.Jtematici i kQn-
strU kciji pojmova. KOll'struir3.ltl sastaV1ljeno giJbanje z n a i jednoot:av-
no
od dva Lli
više danih gLbanja ujedinjenih u
n e e m g ~ b a j U e m Ibid., Objašnjenje
IV
Sltr. 486).
Z I I l a a j n a je nega/tivna tvrdnja da
ta konstrUlkclja ne mO'e ovisi,tl
o
'kO'Je ih pro1z
jer ta
konstrnlkclija moOra nasta'ti priori a o d r e e n a opstojnost takvlh
silla moe bLti dana samo u islkUJstvu.
Kant p r i m J e u j e da
s.e sastav/ljena gibanja proiJzvedena fizVka[nim
uzrocim,a odnosno Slill.aIDl.la ne mogu ,temellJi;to wloo.it i akO' se pr.ethodno
ne
utvrdi kako se gLbanja kao pUlke k o U i t n e
mogu slaga.td i saisItavijati
i : s t . q malterna i k i .
Glede a:pstrahLranja svih urz;roka giJbanja, KantO'v
se
postupruk
sla
e s u Q b i ; a j e n i m postupcima kinematike i foronomlje. M e w t i m Kan
tO'va je
foronomija v1še
o g r a n 1 e n a od moderne kinematike. PO njemu
[Qronomija p r o u a v a samo pra:voCtrtno gilbanje, jer se u
gibanju
po
potrebno
SItaIno
sur
488, 495).
Katnt u foronomiJl r a r z m a ~ t r a samo
j e d n o l i n o
gjJbanje po pravcu
i Ito i : n i ISe i Stog razloga.
Naiimle, : b u d l u . 1 da
razlog 'promjene : v , e l i i n e
gLbanja mora potjecati od nell{og drug'og U2lr,OIka a ne pukog prostora,
Kant i s k ~ ' j u u j e iz foronomije pojam u . b r ~ a n J a .
U suvremenoj mehanici, sustavi o g r a n i l e n i na jednOIliko gtban}e
po pravcu tr 8.ZIJli8.l1lra'jiU s.e v1še IUSttatiCIi negoli ukiJnemwtilci. Meootim u
vezi s
Kantovim o g r a n i e n j e m foronom.ije vaJja napomenutI
da
nl
Newton ni Lagrange nisu imaU ;pravi pojam k i i l 1 e m ~ t i k e .
U ovakvom sklopu :problema prinCip Grundsatz) Kantove foro
 
5
Slade, G., B o § k o v t e v a
i Kantova .
giibanj:e nekog rtijela u nelrom proSitoru k10ji m.irtuje, iJli
kao gibanje
proo1Jol'la rtl ISU\POO1mom 5lll jeru od ltiljela koje mirru je ( L b J d . , Princip,
str.
487).
PrinciJp odgoV'ara relaUvnosti gtbanja
u o b i J a j e n o j I I
(kinemat1c1.
Navedena I"aIZlIlabranja pripremaju temeQjni p o u a Q { foronomije.
P o u a l k ,tvrdi da se sas'tav dvaju gtbanja moOe Slhvattti samo na SIlije-
d e i n a ' m : jedno se od njih
s h v a a ,kao giJb.anje onoga što se gilba u
relativno) apsolultnom prostoru, a drugo,
kao
g ~ b a n j e rellativnog pro
stora, a ne onoga ~ t o Se gtba. ]sto tvrdli prtnc1ip (]bid., P o u a J k I, str.
490). .
što se
sa;stav dvaju gi,brunja illi
brzina u i,stom prostoru ne moe prilkaizati osjetilno. U v o e n j e m re,la
tivnog i apsolutnog prostora, sastav se dvaju giJbanja moe shvaititi
a
priori u zor.u. K.:ant se trudi pokazruti da se na ovaj n a 1 i n dva gi-
banja mogu prilkazati kao sadrana u t r e , e m , a ne da jedno giibanje
m ~ j e l I l l j a dmUlgo da ibi IProiJZ'veJlo
t r e e .
K.:aldbi oo dolkazni (postUlpalk Taz-
vijao u tom srnj eru, p o u a - k bi bio m e h a n i k i a
ne
foronomijski
iU
I,
Primjedlba 1, IStr. 493).
U v o o o i j e dvaju \Pl"OStora (l'Ielatdvnog t apsolutnog) f iuma je joer
su brzine intenzivne a ne ekstenzivne k O l l i l l n e , tj. »dijelovi« bmiille
ne
lee
jedan
rittci Kan ~ h r
eikSltenzivnom
' k o l i i n o m onu gdje predod'bu cjelline
o m o g U a v a pre
dodba njezinilh dijelova,J.{Oja joj
nuno stoga mora prethoditi
A 162,
B 203).
Stoga se dvije bl'lZID·e mogu sastaviti sarmo pOSlI'elClno tj. taiko da
ih se pr'ilkae kao
gibanja
u I l ~ l i : i l t i m pl'1ostorima. Prema Itemeijnom
principu, moie se koristiti geome'trij'Slka podudarnost (,kong.ruencija) i
motriti jedno gilbanje kao gtbanje re,lativnog prostora u s:upro1;nom
smjeru. Gibanje tijela
se p r e d o i t i
'kao
relativnom
prostoru.
T3,lkv,o
je zorno prikaa;iva
njtebrzina kao eklStenzivne l r o l i l J u e s a d a m , o g l U e , jer se S'v;akJa,
od
njiih
moe .smlatrati kao ruktualno gibanje koje p r o t j e e u nekom o d r e e n o m
vremenu. U o d r e e n o m vremenu ,tijelo prelazi dio o d r e e n o g p r a ~ a u
~ d n o s u na
8.lpsolUltnl
dlruJgog
O t i . r e e n o g praVi a u odnosu na tij.e[o.
Na
pravac pre
zakonu paralelograma. Dobiveni vektor predstavlja sas
tavljeno gtbanje tijela koje
se k r e e u zadanom vremenu, što je eks-
t e n ~ i v n i pr1kaz njegove stvarne brzine Antangsgrilnde, P o u a k I,
dOkaz, str. 492-493; Primjedba 2, str. 493-494).
P I r o s u u j u i
dokazni poS'tupak, potll'ebno je napomenutI što je za
Kanta ,glavni problem.
segrmena;ta
dvaju pravaca moe geornetrijSlk:i konstruirati t r e i kao njihov veiktor,
odnosno njihov zbrOj. Tu konstrUkciju
on
Nje
gov je problem kako pok8. Zati da se brzine mogu prikazati kao pravci
tj. t r e t ~ r a t i kao ekstenzivne k o l i i n e . U suv,remenij.em postupku našla
ibi 'se
jer
Kantova Prilozi
1985)
53
odnosa l operaciJa zbrajanja zadovoljavaju ~ v j e s n e aJksiome mjerenja,
bmine se mQgu tret irat i kaD vektor ' k O l l t i n a . KaDit. postupa
d r U J k i j e .
Prvo,
v e dia zor pro
stora a priori
bude m o g u za sva'ku bl'1Zinu ni gib