7

R O C Z N I K T O R U Ń S K I T O M 40 R O K 2013

Geneza i pierwsza faza budowy kościoła

św. Jakuba w Toruniu w pierwszej połowie

XIV wieku

Monika Wierzbicka

Toruń

Kościół św. Jakuba w Toruniu, znajdujący się na nowomiejskiej

Starówce, jest perłą gotyckiej architektury. Zachował się w niemal

niezmienionej formie od czasów średniowiecza. Określany jest jako

„najdoskonalsze europejskie wcielenie kamiennej architektury prze-

tłumaczonej na cegłę”1. Kościół świętojakubski różni się od reszty

gotyckich świątyń znajdujących się w Toruniu przede wszystkim przez

zastosowanie układu bazylikowego, w którym nawy boczne są niższe

od nawy głównej. Mimo swej monumentalności kościół św. Jakuba,

dzięki wielu pięknym zdobieniom, wydaje się delikatny i pełen wdzię-

ku. Kiedy przyjrzymy się świątyni z zewnątrz, możemy zobaczyć takie

wyjątkowe elementy architektoniczne, jak na przykład łuk odporowy,

który zachował się nad zakrystią. Z tego czasu jest jedynym w Toru-

niu. Kościół jest godny podziwu nie tylko ze względu na walory ze-

wnętrzne, ale również wewnętrzne, choćby z racji wspaniałych za-

chowanych średniowiecznych malowideł naściennych przedstawiają-

cych świętych oraz wydarzenia biblijne.

Poniżej przedstawiono zagadnienie istnienia domniemanej pierw-

szej świątyni nowotoruńskiej (sprzed 1309 r.) oraz najwcześniejszy etap

budowy obecnego kościoła, wraz z problemem fundacji i wezwania.

–––––––––– 1 K. Kluczwajd, Kościół św. Jakuba Apostoła w Toruniu – 700 lat świątyni (1309–

–2009), Toruń 2010, s. 13.

8

Pierwotna świątynia nowomiejska i parafia

Lokacja Nowego Miasta Torunia nastąpiła w roku 12642. Kwestią

sporną są natomiast daty rozpoczęcia budowy kościoła oraz powstania

tamtejszej parafii. Niestety, zagadnienia te są trudne do ustalenia. Mi-

mo iż data rozpoczęcia budowy wzmiankowana jest na inskrypcji

obiegającej wnętrze prezbiterium3, to wielu badaczy twierdzi, że przed

rokiem 1309 istniała w tym miejscu przynajmniej drewniana kaplicz-

ka4. Zastanawiające jest bowiem, dlaczego Nowe Miasto Toruń miało-

by tak długo istnieć bez własnego kościoła. Najbardziej kontrowersyj-

na teza na temat budowy pierwotnej świątyni była sformułowana przez

jednego z dawniejszych jej badaczy, Ottona Freymutha. Zwrócił on

uwagę na liczne sprzeczności kompozycyjne w obecnej bryle kościoła

św. Jakuba. Analiza tych różnic doprowadziła go do wniosku, iż budo-

wę świątyni rozpoczęto najwcześniej prawdopodobnie w 1253, a naj-

później w 1264 r.5 Uznał on zatem, że świątynię zaczęto budować

jeszcze przed lokacją Nowego Miasta Torunia. Twierdził ponadto, że

miała ona służyć już osadnictwu przedlokacyjnemu. Według powyż-

szego badacza, pierwotna świątynia nowomiejska była trójnawowa,

a każda z owych naw składała się z trzech przęseł. Od strony wschod-

niej miało również istnieć trójprzęsłowe prezbiterium, a od strony

zachodniej, podobnie jak dziś, wieża. Według niego dopiero w roku

1309 zaczęto budowę nowego, wyższego prezbiterium6.

–––––––––– 2 Przywilej lokacyjny dla Nowego Miasta Torunia z 13 sierpnia 1264 roku, [w:]

Przywileje lokacyjne Torunia, pod red. K. Ciesielskiej, Toruń 2008, s. 41. 3 „ANNO DOMINI MILLESIMO TRICENTESIMO NONO INCHOATVM EST

OPVS IN HON[OREM SANC]TI IACOBI APOSTOLI MAIORIS AD QUOD CVM

PIA MANV AD[IVTRI]CE [V]ENER[A]BILIS D[OMINVS HERMANNVS EPI-

SCOPV]S POSVIT PRIMVM LAPIDEM QVEM DEVS AD ETERNAM IHE-

RVZALEM PERDVCAT AME[N]” – Urkundenbuch des Bisthums Culm (dalej:

UBC), bearb. v. C.P. Woelky, Bd. 1, Danzig 1885 –1887, nr 163. 4 Podsumowanie dotychczasowych poglądów na ten temat w: K. Kluczwajd, Ko-

ściół św. Jakuba, s. 18. 5 O. Freymuth, Untersuchungen zur mittelalterlichen Baugeschichte der Neustäd-

ter Pfarrkirche St. Jakobi zu Thorn, [w:] Thorn Königin der Weichsel 1231–1981,

hrsg. v. B. Jähnig, P. Letkemann, Göttingen 1981, s. 98. 6 Ibid., s. 83.

9

Mimo iż niektóre stwierdzenia O. Freymutha wydają się interesują-

ce, do dziś żaden z badaczy nie potwierdził prawdziwości jego kon-

cepcji tak wczesnego powstania kościoła św. Jakuba. Antoni Czacha-

rowski, wskazując na rok 1309 jako początek budowy murowanej

świątyni, stwierdził, iż wcześniej tamtejsi parafianie korzystali z pro-

wizorycznej kaplicy7. Jednakże badacz ten nie powołał się na żadną

wzmiankę źródłową, aby udowodnić swoją tezę. O istniejącym przed

rokiem 1309 kościele pisał również Jerzy Więckowiak. Sugerował on,

że budowa prezbiterium, datowana na 1309 rok, nie była równoznacz-

na z początkiem wznoszenia kościoła. Uważał on, że wznoszenie świą-

tyni zostało zapoczątkowane jeszcze w czwartej ćwierci XIII w.8, jed-

nakże nie rozwinął swojej tezy na temat owej datacji. Tomasz Jasiński

także nawiązał do tematu drewnianej kapliczki rzekomo istniejącej

przed 1309 r. Uznał za prawdopodobne, że w miejscu dzisiejszego

kościoła pierwotnie stanął drewniany kościółek, który rozebrano na

krótko przed rozpoczęciem budowy murowanego prezbiterium9. Moż-

liwość istnienia drewnianej kaplicy, która znajdowałaby się w miejscu

dzisiejszego murowanego kościoła, przyjmowała również Anna Błaże-

jewska. Zaznaczyła jednak, że nie ma żadnych wzmianek pisanych ani

też materialnych śladów tego kościoła, które pochodziłyby z XIII w.

Nie odrzuciła jednakże prawdopodobieństwa istnienia wcześniejszej

drewnianej świątyni, gdyż według niej w przeciwnym razie mieszcza-

nie Nowego Miasta Torunia przez ponad pięćdziesiąt lat funkcjonowa-

liby bez własnego kościoła10

. Teorię o istnieniu kaplicy przed rokiem

1309 poparła również archeolog Krystyna Sulkowska-Tuszyńska.

Podczas badań przeprowadzonych w 2008 r. przy kościele św. Jakuba

odkryto bowiem fundamenty przypór bocznych świątyni. Okazało się,

iż jedna z przypór ma fundament nieprzebiegający zgodnie z nadziem-

ną częścią, lecz ułożony prostopadle do ściany świątyni. Badaczka

–––––––––– 7 A. Czacharowski, Toruń średniowieczny (do roku 1454), [w:] Toruń dawny i dzi-

siejszy, pod red. M. Biskupa, Warszawa 1983, s. 84.

8 J. Więckowiak, Kościół św. Jakuba w Toruniu, grafika i rysunek, Toruń 1988, s. 19.

9 T. Jasiński, Toruń XIII–XIV wieku – lokacja miast toruńskich i początki ich roz-

woju (1231 – około 1350), [w:] Historia Torunia, t. I: W czasach średniowiecza (do

roku 1454), pod red. M. Biskupa, Toruń 1999, s. 147. 10 A. Błażejewska, Dzieje sztuki Torunia, Toruń 2009, s. 64.

10

sugerowała, że mógłby to być fundament starszego kościoła, który

byłby zbudowany na innym planie niż obecna świątynia. Uznała po-

nadto, że elementy wcześniejszego kościoła mogły posłużyć przy bu-

dowie młodszej świątyni wznoszonej od około 1309 r. Ponadto autor-

ka wspomniała, że budowa nawet najmniejszego kościółka w średnio-

wieczu trwała latami, a co za tym idzie, gdyby przed rokiem 1309 istnia-

ła w tym miejscu świątynia, prawdopodobnie zaczęto by ją wznosić

krótko po lokacji Nowego Miasta Torunia. K. Sulkowska-Tuszyńska

zaznaczyła jednak, iż teza ta nie ma solidnych podstaw źródłowych11

.

Uczona ta nic nie wspomniała na temat badań przeprowadzonych na

odkopanych fundamentach oraz nie podała żadnych danych dotyczą-

cych próby datacji znajdujących się tam znalezisk. Innego zdania na

temat istnienia kościoła przed rokiem 1309 jest Lidia Grzeszkiewicz-

Kotlewska, która w roku 2000 sprawowała nadzór nad badaniami ar-

chitektoniczno-antropologicznymi przeprowadzonymi w krypcie znaj-

dującej się pod prezbiterium kościoła św. Jakuba. Ich powodem był

zablokowany kanał wentylacyjny wprowadzający powietrze do krypty,

w wyniku czego zbierała się w niej woda. Archeolodzy mieli za zadanie

odblokować ten kanał, a przy okazji przeprowadzono pobieżne badania

krypty. L. Grzeszkiewicz-Kotlewska w sprawozdaniu z nich wspomnia-

ła, że nie znaleziono żadnych śladów, które świadczyłyby o istnieniu

w tym miejscu wcześniejszej świątyni12

. Należy jednak zauważyć, iż

przeprowadzone poszukiwania nie były wystarczająco dokładne, gdyż

nie dotyczyły całego obszaru krypty, lecz tylko małego fragmentu

posadzki. Sądzę, że na tej podstawie trudno wysuwać jakiekolwiek

wnioski na temat wcześniejszej świątyni. Należy również brać pod

uwagę możliwość, iż znajdowała się ona w innym miejscu niż dzisiej-

sze prezbiterium. Ponadto nigdy nie przeprowadzono dokładnych ba-

dań archeologicznych pod całym kościołem św. Jakuba.

–––––––––– 11 K. Sulkowska-Tuszyńska, Apud terram, ante ecclesiam – niezapisane karty ko-

ścioła i parafii św. Jakuba, Pomerania Antiqua, t. 23, 2010, s. 266-268. 12 L. Grzeszkiewicz-Kotlewska, Sprawozdanie z badań architektoniczno-antropo-

logicznych krypty w kościele św. Jakuba w Toruniu, maszynopis w posiadaniu kon-

serwatora zabytków.

11

Jak zasygnalizowano wyżej, niektórzy uczeni biorą pod uwagę

możliwość istnienia drewnianej świątyni przed rokiem 1309, jednakże

nie widać, by ktokolwiek oprócz O. Freymutha skłaniał się ku teorii

o istnieniu tego kościoła jeszcze przed lokacją Nowego Miasta Toru-

nia. Należy jednak zauważyć, że nawet sama teza o jakiejś tamtejszej

świątyni funkcjonuje w sferze domysłów, gdyż dotąd brak jakichkol-

wiek dowodów na jej istnienie w tym miejscu. Owszem, możliwe jest,

iż została ona rozebrana przed budową murowanego kościoła, jednak-

że sądzę, że wówczas przetrwałyby po niej jakieś ślady. Jedynym spo-

sobem, aby dowiedzieć się czegokolwiek na ten temat, jest przeprowa-

dzenie szczegółowych badań archeologicznych, nie tylko bezpośrednio

pod prezbiterium, ale również pod całą świątynią. Pozostaje oczywi-

ście pytanie, gdzie w 2. połowie XIII w. mieszkańcy Nowego Miasta

Torunia korzystali z posługi duszpasterskiej? Sądzę, iż mogli uczęszczać

do pobliskich kościołów znajdujących się już w tym czasie w Starym

Mieście Toruniu: św. Mikołaja13

, Świętych Janów14

czy Najświętszej

Marii Panny15

. Można zatem przypuszczać, że zaraz po powstaniu

miasta nie było naglącej potrzeby budowania drewnianej kaplicy, sko-

ro w sąsiedztwie istniały inne kościoły, z których mieszkańcy Nowego

Miasta Torunia mogliby korzystać. Być może dopiero z czasem poja-

wiła się konieczność budowy nowej świątyni. Sądzę, iż właśnie wów-

czas postanowiono o budowie murowanego kościoła.

Kwestia daty powstania parafii św. Jakuba wydaje się nieco ła-

twiejsza do rozwiązania. Jako jeden z pierwszych badaczy temat ten

pobieżnie poruszył między innymi Julius Emil Wernicke, podając rok

1304. Wskazał przy tym, iż data ta pojawia się w aktach wizytacyj-

nych z końca XVIII w.16

Późniejszy badacz, Tomasz Jasiński, również

wskazał na akta wizytacyjne z roku 1798, które według niego jasno

–––––––––– 13 Z. Kruszelnicki, Toruń nie istniejący, Warszawa-Poznań-Toruń 1987, s. 9. 14 M. Rumiński, Kościół p.w. św. Jana Chrzciciela i św. Jana Ewangelisty w życiu

duchowym społeczności miasta, [w:] Dzieje i skarby kościoła świętojańskiego w Toru-

niu, pod red. K. Kluczwajd, M. Woźniaka, Toruń 2002, s. 18. 15 J. Domasłowski, J. Jarzewicz, Kościół Najświętszej Marii Panny w Toruniu, To-

ruń 1998, s. 7-8. 16 J. E. Wernicke, Geschichte Thorns aus Urkunden. Dokumenten und Hand-

schriften, Bd 1-2, Thorn 1842, s. 41.

12

określają czas erygowania parafii. Jednakże dalsze sugestie powyższe-

go badacza na temat tej daty nie wydają się trafne. Twierdził on mia-

nowicie, że rok 1304 jest bardzo możliwy, gdyż rok wcześniej (1303 r.)

krajowy mistrz pruski Konrad Sack podjął postanowienia regulujące

prawa Nowego Miasta Torunia17

. Jednakże w przywileju lokacyjnym

Nowego Miasta Torunia z 1303 r. nie ma wzmianki o utworzeniu para-

fii nowotoruńskiej, gdyż poruszone w nim zostały kwestie zrównania

praw Nowego oraz Starego Miasta Torunia18

. Katarzyna Kluczwajd

również uznała, iż rok 1304 jest jasno określony w zapisach wizytacji

pochodzących z 1798 r.19

Podobnie jak T. Jasiński i K. Kluczwajd,

także W. Rozynkowski powołał się na akta wizytacyjne z roku 1798,

które znajdują się obecnie w Archiwum Diecezjalnym w Pelplinie.

Wskazał on na postanowienia Konrada Sacka z roku 1303, przemawia-

jące za rokiem 1304 jako datą erygowania parafii20

. Powtarzana przez

badaczy teza, jakoby dokument wystawiony przez mistrza krajowego

w 1303 r. miał wskazywać na powstanie parafii rok później, jest jed-

nak zbyt daleko idąca. Jak wspomniano wyżej, brak w nim jakiejkol-

wiek wzmianki na ten temat. Porusza on jedynie problem zrównania

praw mieszczan Starego i Nowego Miasta Torunia w kwestii połowu

ryb, warzenia piwa czy prowadzenia uboju, o sprawach kościelnych

nie wspominając ani słowem21

. Sądzę jednak, iż mocną przesłanką za

erygowaniem parafii w roku 1304 mogłyby być informacje zawarte we

wspomnianych wyżej aktach wizytacyjnych z roku 1798, znajdujących

się w Archiwum Diecezjalnym w Pelplinie. Niestety, ich treść nie jest

mi znana, a żaden z badaczy nie przywołał expressis verbis zawartych

w nich informacji.

W sumie można zakładać, że parafia św. Jakuba została utworzona

przynajmniej dla Nowego Miasta Torunia. Nieznane są dokładne dane

na temat jej zasięgu, gdyż nie zachowały się żadne informujące o tym

średniowieczne źródła pisane. Prawdopodobnie jednak parafia św. Jaku-

–––––––––– 17 T. Jasiński, Toruń XIII–XIV wieku, s. 147. 18 Przywilej lokacyjny dla Nowego Miasta, s. 69-70. 19 K. Kluczwajd, Kościół św. Jakuba, s. 62. 20 W. Rozynkowski, Powstanie i rozwój sieci parafialnej w diecezji chełmińskiej

w czasach panowania zakonu krzyżackiego, Toruń 2000, s. 80. 21 Przywilej lokacyjny dla Nowego Miasta, s. 69-70.

13

ba obejmowała teren nowo powstałego miasta oraz najbliższe tereny

podmiejskie. Określając jej zasięg, nie można zapominać o najważniej-

szych budynkach znajdujących się w Nowym Mieście Toruniu, gdyż

wchodziły one zapewne w skład parafii św. Jakuba. Należał do nich

przede wszystkim klasztor cysterek-benedyktynek, znajdujący się bez-

pośrednio przy świątyni. Prawdopodobnie powstał on jeszcze przed

wybudowaniem kościoła. Pierwsze informacje, które wiązały wyżej

wymieniony klasztor z kościołem, dotyczyły przekazania mu patronatu

nad świątynią przez zakon krzyżacki w 1345 r.22

Również w bliskiej

odległości od kościoła znajdowały się szkoła parafialna oraz szpital

św. Piotra i Pawła. Na temat tej pierwszej zachowało się nieco wzmia-

nek źródłowych, zawierających informacje m.in. o położeniu szkoły na

rogu przy kościele św. Jakuba23

. Ponadto do parafii należał prawdopo-

dobnie kościół św. Katarzyny, znajdujący się na przedmieściach pod

Bramą Dobrzyńską24

. Sądzę, iż miejsca te miały duży wpływ na życie

wiernych oraz funkcjonowanie parafii w Nowym Mieście Toruniu.

Pierwsza faza budowy murowanego kościoła

1. Budowa prezbiterium

W pierwszej fazie budowy murowanego kościoła św. Jakuba

wzniesiono prezbiterium. W kwestii datacji rozpoczęcia jego wzno-

szenia wszyscy badacze są zgodni25

. Do dzisiaj zachowała się bowiem

–––––––––– 22 UBC, Bd. 1, nr 281. 23 „Das erbe ist gelegen kei gen der schule obir In s. Jacobengassen” – 1429 r. –

Księga ławnicza Nowego Miasta Torunia (1387–1450) (dalej: KŁNMT), wyd. K. Cie-

sielska, Toruń 1973, nr 1339; „Niclos Ortke hod gehad in besitczunge, gelegin in

s. Jacobisgassin, gelegin kegin der schulin obir” – 1439 r., ibid., nr 1879. 24 Z. Knothe, Tam gdzie mówią wieki, [w:] Kościół i parafia św. Jakuba w Toru-

niu, pod red. M. Dereżyńskiego, Toruń 1938, s. 35. 25 Z. Knothe, Kościół św. Jakuba, [w:] Kościół i parafia św. Jakuba w Toruniu,

s. 19; A. Czacharowski, op. cit., s. 84; J. Więckowiak, Kościół św. Jakuba w Toruniu,

Toruń 1984, s. 4; tenże, Kościół św. Jakuba w Toruniu, grafika i rysunek, s. 5;

T. Jasiński, op. cit., s. 147; W. Rozynkowski, op. cit., s. 80; L. Krantz-Domasłowska,

J. Domasłowski, Kościół świętego Jakuba w Toruniu, Toruń 2001, s. 9; A. Błażejew-

ska, op. cit., s. 64; K. Kluczwajd, Kościół świętego Jakuba, s. 18.

14

średniowieczna inskrypcja w jego wnętrzu. Napis ten sformowany za

pomocą glazurowanych cegiełek jasno określa datę początków budowy

tej części kościoła. Inskrypcję w 2. połowie XIX w. odczytał i opubli-

kował Carl Peter Woelky: „ANNO DOMINI MILLESIMO TRICEN-

TESIMO NONO INCHOATVM EST OPVS IN HON[OREM

SANC]TI IACOBI APOSTOLI MAIORIS AD QUOD CVM PIA

MANV AD[IVTRI]CE [V]ENER[A]BILIS D[OMINVS HER-

MANNVS EPISCOPV]S POSVIT PRIMVM LAPIDEM QVEM DEVS

AD ETERNAM IHERVZALEM PERDVCAT AME[N]”26

. W treści

inskrypcji dokładnie zaznaczono, że kamień węgielny pod budowę

kościoła położył biskup Herman w roku 1309. Data ta uchodzi więc za

bezsprzeczną i jak dotąd nikt jej nie podważył.

Dość ciekawym problemem okazuje się kształt prezbiterium, a do-

kładnie nietypowe zamknięcie wschodniej partii chóru. W kościele św.

Jakuba można bowiem zaobserwować, obok skośnie ustawionych przy-

pór narożnych, również skośne ustawienia poprzedzającej je pary27

.

Teresa Mroczko twierdziła, iż taki układ skarp narożnych, które są

w tym przypadku zdublowane, świadczy o tym, że prezbiterium w pier-

wotnej koncepcji miało być krótsze. Uważała ponadto, że jego wydłu-

żenie mogło być związane z nieplanowanym wcześniej pseudopoligo-

nalnym sklepieniem wschodniego przęsła chóru28

. Również jeden ze

starszych badaczy kościoła św. Jakuba, O. Freymuth, twierdził, iż taki

układ skarp bocznych jest pozostałością po pierwotnym rozplanowa-

niu trzynastowiecznego kościoła, który następnie zmodyfikowano do

dzisiejszej postaci29

. Kwestię tę poruszyli także Liliana Krantz-Do-

masłowska i Jerzy Domasłowski, twierdząc, że takie ustawienie przed-

ostatniej pary przypór miało sprawiać wrażenie wielobocznego, czyli

poligonalnego30

.

–––––––––– 26 UBC, Bd. 1, nr 163. 27 A. Soćko, Trzy etapy budowy chóru kościoła p.w. Św. Jakuba w Toruniu, [w:]

Dzieje i skarby kościoła świętojakubskiego w Toruniu, pod red. K. Kluczwajd, Toruń

2010, s. 51. 28 T. Mroczko, Architektura gotycka na ziemi chełmińskiej, Warszawa 1980, s. 167. 29 O. Freymuth, op. cit., s. 64-67. 30 L. Krantz-Domasłowska, J. Domasłowski, op. cit., s. 39.

15

Il. 1. Kościół św. Jakuba wg A. Soćki: A – rekonstrukcja I etapu reali-

zacji (wariant 1), kółkami oznaczone zostały przypory, o których jest

mowa, B – rekonstrukcja I etapu realizacji (wariant 2), C – III (zreali-

zowany), D – rekonstrukcja II etapu realizacji – A. Soćko, Trzy etapy

budowy, s. 50

Ostatnio Adam Soćko starał się w prosty sposób wyjaśnić problem

zdublowanych par przypór. Twierdził on, że układ ten nie jest nad-

zwyczajny i nie wynika z rozbudowy czy jakiejkolwiek modyfikacji

chóru. Uważał, że był on od początku budowy zamierzony. A. Soćko

odrzucał zatem tezę T. Mroczko, która twierdziła, że pierwotnie pla-

nowane prezbiterium miało być krótsze. Zgodził się jedynie z koncep-

cją, iż podczas budowy prezbiterium dokonywano pewnych zmian,

jednakże modyfikacje te nie dotyczyły wznoszenia skarp bocznych,

16

lecz zasklepienia chóru31

. Badacz ten uważał, że błąd T. Mroczko wy-

nikał z korzystania przez nią ze starszego, niezbyt dokładnego planu

kościoła, na którym dwie ostatnie pary przypór ustawione są równole-

gle, pod tym samym kątem. Zauważył, że w rzeczywistości przed-

ostatnia para przypór ustawiona jest pod nieco innym kątem niż ostat-

nia. Natomiast sposób ich ustawienia dokładnie odpowiada linii roz-

chodzenia się żeber istniejącego dziś sklepienia. Zatem nie było ono

rozbudowywane, lecz planowane w takim właśnie kształcie, by wyglą-

dało z zewnątrz na poligonalne (wieloboczne)32

(il.1A).

Adam Soćko poruszył również problem wyglądu pierwotnego pre-

zbiterium. Według niego zmiany architektoniczne zaszły także we

wnętrzu budowli. Różnice wynikają z wyglądu służek – wąskich ko-

lumienek przylegających do ściany i połączonych z żebrami sklepie-

nia. Przede wszystkim porównał wygląd dzisiejszych służek z tymi,

które udokumentowane zostały na zdjęciach w 1887 r.33

(il. 2). Na

fotografii owe kolumienki były skute do wysokości 4– 4,5 m od po-

ziomu posadzki. Potem zostały one zrekonstruowane i współcześnie

sięgają aż do posadzki (il. 3). Wyjątkiem są dwie, różniące się od resz-

ty kształtem (wszystkie są w kształcie wałka, a te dwie akurat są wie-

loboczne), gdyż urywają się w połowie. Poniżej znajdują się wizerunki

świętych Jakuba i Filipa, a poniżej malowideł służka biegnie aż do

posadzki, jednakże już o zmienionym kształcie – wałka34

.

Według A. Soćki jest wielce prawdopodobne, iż zrekonstruowane

służki odzwierciedlają stan średniowieczny, można zatem na tej pod-

stawie również spróbować odtworzyć wygląd sklepienia chóru. Można

przyjąć, że w pierwotnej wersji zamierzano zasklepić prezbiterium trze-

ma przęsłami sklepień krzyżowo-żebrowych. Być może tylko w posze-

rzonym przęśle wschodnim planowano utworzyć pseudopoligonalne

sklepienie żebrowe składające się z ośmiu części35

(il. 1). Linia żeber

łącząca się z przedostatnią parą przypór narożnych sprawia wrażenie

–––––––––– 31 A. Soćko, op. cit., s. 54. 32 Ibid., s. 54. 33 Ibid., s. 57. 34 Ibid., s. 58. 35 Ibid., s. 60.

17

Il. 2. Wnętrze prezbiterium kościoła pw. św. Jakuba, 1887 r.

– A. Soćko, Trzy etapy budowy, s. 57

18

Il. 3. Współczesne wnętrze chóru kościoła św. Jakuba; kółka

wskazują na służki, których na fotografii z 1887 r. nie widać

– A. Soćko, Trzy etapy budowy, s. 57

19

pseudopoligonalnego zamknięcia, nie tylko wewnątrz chóru, lecz rów-

nież na zewnątrz. Autor uważał, iż za taką rekonstrukcją przemawia

także rozmieszczenie okien znajdujących się po wschodniej stronie

prezbiterium. Dwie pary okien w ścianach wzdłużnych chóru są węż-

sze od reszty, tak samo jak boczne okna ściany wschodniej. Taki układ

został dostosowany do planowanego przebiegu żeber. Sklepienie sze-

ściodzielne zostało więc zmodyfikowane do istniejącego do dziś krzy-

żowo-żebrowego o czterech polach36

.

Podsumowując powyższe spostrzeżenia należałoby uznać, iż praw-

dopodobnie wygląd pierwotnego prezbiterium niewiele zmienił się w

ciągu wieków. Różnice polegają przede wszystkim na innym przebie-

gu niektórych służek. Natomiast kwestia wyglądu pierwotnego skle-

pienia jest trudna do rozstrzygnięcia. A. Soćko próbował je zrekon-

struować, jednakże wobec braku jakichkolwiek wzmianek źródłowych

oraz danych materialnych rozważania tego badacza należy traktować

jako hipotetyczne. Jak zauważył sam autor, zmiany te nie były duże.

Trudne do udowodnienia są również koncepcje T. Mroczko na temat

przekształceń wprowadzanych już w trakcie budowy prezbiterium, bądź

O. Freymutha dotycząca pozostałości po trzynastowiecznym kościele.

Problemem do ustalenia pozostaje także data zakończenia budowy

chóru. J. Adamski, zajmując się sklepieniem prezbiterium, wspomniał,

że zostało ono przykryte więźbą dachową prawdopodobnie w 1317 r.37

Datę tę podał również Christofer Herrmann, powołując się na prze-

prowadzone badania dendrochronologiczne. Według niego dają one

podstawę do dokładnego określenia czasu powstania dachu. Jednakże

nie wyjaśnił, kto i kiedy przeprowadził takie badania. Ponadto nie

przywołał żadnych źródeł, które mogłyby potwierdzić tezę o pokryciu

dachem prezbiterium w 1317 r. Zasadnicze prace przy budowie tej

części kościoła określił natomiast na około 1320 r.38

Datę tę podała też

K. Kluczwajd, dokładnie prezentując etapy budowy kościoła39

.

–––––––––– 36 Ibid., s. 69. 37 J. Adamski, Pseudopoligonalne sklepienie w chórze kościoła p.w. Św. Jakuba

w Toruniu, [w:] Dzieje i skarby kościoła świętojakubskiego w Toruniu, s. 74. 38 C. Herrmann, Mittelalterliche Architektur im Preussenland. Untersuchungen zur

Frage der Kunstlandschaft und Geographie, Petersburg-Olsztyn 2007, s. 160. 39 K. Kluczwajd, Kościół świętego Jakuba, s. 62.

20

2. Fundacja

W 1264 r. nastąpiła lokacja Nowego Miasta Torunia, którego zało-

życielem był zakon krzyżacki40

. Niektórzy z badaczy uważają, że już

przy planowaniu ulic miasta wyznaczono teren pod budowę kościoła

parafialnego41

. Murowaną świątynię pw. św. Jakuba, według inskryp-

cji znajdującej się wewnątrz prezbiterium, zaczęto budować w roku

130942

. Jednym z najważniejszych pytań, które się tu pojawia, jest

problem fundacji. Ponieważ nie zachował się do dziś odpowiedni do-

kument, trudno ustalić, kto ufundował kościół parafialny Nowego

Miasta Torunia. Interesujące jest również, skąd nowo powstałe miasto

miało fundusze, by rozpocząć budowę świątyni i w ciągu kilkudziesię-

ciu lat ukończyć to monumentalne dzieło? Owszem, od lokacji miasta

do budowy murowanego prezbiterium minęło około czterdziestu pię-

ciu lat, jednakże czy wówczas mieszczanie byliby w stanie udźwignąć

finansowy i organizacyjny ciężar wznoszenia tak dużej świątyni?

W tej kwestii zdania uczonych są podzielone. Jeden z pierwszych

badaczy kościoła świętego Jakuba, Konrad Steinbrecht, twierdził, iż

Zakon w swych szeregach miał nie tylko osoby wyszkolone wojskowo,

lecz również biegłych w nauce i sztuce, którzy mieli wpływ na budowę

kościoła. Badacz ten zdecydowanie wskazywał na zakon krzyżacki jako

fundatora oraz budowniczego świątyni43

. Arthur Semrau również opo-

wiadał się za zakonem krzyżackim jako fundatorem. Twierdził on po-

nadto, że Zakon nie tylko przekazał pieniądze na wznoszenie kościoła,

lecz miał też wgląd w plany budowy oraz wpływ na wybór architek-

tów44

. Także Marian Kutzner opowiadał się za Krzyżakami jako fun-

–––––––––– 40 Przywilej lokacyjny dla Nowego Miasta, s. 41. 41 L. Krantz-Domasłowska, J. Domasłowski, op.cit., s. 25; K. Kluczwajd, op. cit., s. 18. 42 „ANNO DOMINI MILLESIMO TRICENTESIMO NONO INCHOATVM EST

OPVS IN HON[OREM SANC]TI IACOBI APOSTOLI MAIORIS AD QUOD CVM

PIA MANV AD[IVTRI]CE [V]ENER[A]BILIS D[OMINVS HERMANNVS EPI-

SCOPV]S POSVIT PRIMVM LAPIDEM QVEM DEVS AD ETERNAM IHE-

RVZALEM PERDVCAT AME[N]” – UBC, Bd. 1, nr 163. 43 K. Steinbrecht, Thorn im Mittelalter, Berlin 1885, s. 27. 44 A. Semrau, Die Neustadt Thorn während ihrer Selbstständigkeit 1264–1454,

Mitteilungen des Coppernicus-Vereins für Wissenschaft und Kunst zu Thorn, H.37,

1929, s. 23.

21

datorami świątyni nowomiejskiej. W swej pracy zaznaczył, iż Zakon

nie ograniczył swych obowiązków do finansowania budowy, lecz pro-

wadził ją zatrudniając własnego architekta wraz z całym zespołem wy-

konawczym45

. Podobne poglądy przedstawił również Jerzy Więckowiak

w swych monografiach dotyczących kościoła św. Jakuba. Twierdził on,

że świątynia została wzniesiona z inicjatywy Zakonu. Uważał także, że

Krzyżacy nie tylko sprawowali opiekę patronacką nad kościołem, ale

mieli też własnego architekta bądź nawet zespół wykonawczy, przy

pomocy którego prowadzili budowę. Mało tego, uważał ponadto, iż

jest bardzo prawdopodobne, że Zakon z własnej cegielni dostarczał

materiały do budowy świątyni46

. Badacz ten wskazywał także na pro-

blemy Nowego Miasta związane z usamodzielnieniem się, co miałoby

być potwierdzeniem przypuszczenia, że zakon krzyżacki w całości

ufundował świątynię, gdyż nowo powstałego miasta nie byłoby stać na

budowę kościoła47

. J. Więckowiak wysunął również tezę, że Krzyżacy,

zachowując prawo patronatu nad farą nowomiejską, traktowali ją jako

swój kościół zamkowy. Na potwierdzenie tej teorii przywoływał przy-

kład fary w Brodnicy, gdzie – jak sądził – zastosowano praktykę łą-

czenia funkcji kościoła zamkowego z farą. Podobieństwo do Torunia

miało wynikać nie tylko z ulokowania świątyni w pobliżu zamku, lecz

również wyposażenia jej w obszerną zakrystię, która miała być skarb-

cem, wielką emporę – kaplicę usytuowaną na piętrze wieży zachodniej,

a także z ulokowania w sąsiedztwie pomieszczeń przeznaczonych na

rzekome archiwum oraz skarbiec zamkowy. Sugerował ponadto, iż

prezbiterium mogło służyć jako oratorium zamkowe, gdyż jego układ

wewnętrzny jest bardzo podobny do kaplic zamkowych w Lochstädt,

Malborku czy Radzyniu48

. Także L. Krantz-Domasłowska popierała tezę

o krzyżackiej fundacji kościoła. Twierdziła ona, iż Zakon występował

jako fundator parafii, która była pod jego patronatem. Badaczka po-

równała sytuację kościoła Świętych Janów w Starym Mieście Toruniu

–––––––––– 45 M. Kutzner, Lubecki styl architektury gotyckiego kościoła św. Jakuba w Toru-

niu, [w:] Sztuka Torunia i ziemi chełmińskiej 1233 –1815, pod red. J. Poklewskiego,

Warszawa 1986, s. 61. 46 J. Więckowiak, Kościół św. Jakuba w Toruniu, grafika i rysunek, s. 7. 47 J. Więckowiak, Kościół św. Jakuba w Toruniu, s. 3. 48 J. Więckowiak, Kościół św. Jakuba w Toruniu, grafika i rysunek, s. 13.

22

oraz św. Jakuba w Nowym Mieście Toruniu. Zauważyła, że w odno-

wionym przywileju lokacyjnym z roku 1251 jest mowa o uposażeniu

parafii oraz prawie patronatu nad nią. Nie zaznaczyła jednak, że doty-

czyło to tylko Starego Miasta Torunia. Nieco dalej wspomniała, iż

w roku 1345 zakon krzyżacki przekazał prawo patronatu nad kościo-

łem zakonowi żeńskiemu (benedyktynkom?), co miałoby świadczyć

o tym, że kościół należał do Krzyżaków49

. Poza tym uważała, podobnie

jak wcześniejsi badacze, iż rola Zakonu nie ograniczała się do finanso-

wego wsparcia budowy, lecz miała charakter decyzyjny. Sądziła, że

Krzyżacy, sprowadzając i opłacając architekta, wyrażali własne upodo-

bania artystyczne i świątynia ta pozostawała w ten sposób w opozycji

do realizowanych budowli kościoła pw. św. Jana Chrzciciela i św. Jana

Ewangelisty, który został ufundowany w dużej mierze przez Radę Sta-

rego Miasta Torunia50

. Katarzyna Kluczwajd, opowiadając się za krzy-

żacką fundacją, twierdziła, że Krzyżacy mogli korzystać z wysokiej

wieży kościoła51

. Niestety nie wyjaśniła, do jakich celów wieża ta mo-

głaby służyć Zakonowi. Należy zauważyć, iż w bliskiej odległości ko-

ścioła znajdował się zamek krzyżacki, gdzie również istniała wysoka

wieża. Także Jerzy Frycz opowiadał się za krzyżacką fundacją kościo-

ła św. Jakuba. Twierdził on, że chór świątyni niewątpliwie budował

architekt krzyżacki, gdyż widać podobieństwa w konstrukcji świątyni

oraz zamków w Toruniu i Radzyniu52

.

Większość tez wymienionych tutaj badaczy łatwo obalić. Kwestia

korzystania przez Krzyżaków z wieży kościoła św. Jakuba podana

przez K. Kluczwajd wydaje się nieprawdopodobna. Wieże w zakon-

nych zamkach były wystarczająco wysokie, by można było obserwo-

wać okolice ze wszystkich stron. Sądzę, iż Zakon nie musiał korzystać

z okolicznych (np. wieży kościoła św. Jakuba bądź ratusza Starego

–––––––––– 49 L. Krantz-Domasłowska, Dwa miasta – dwa kościoły, [w:] Dzieje i skarby ko-

ścioła świętojańskiego w Toruniu, s. 218; por. Z. Brochwicz, M. Górzyńska, P. Połom,

J. Wiklendt, Materiały i techniki malarskie średniowiecznych malowideł ściennych w ko-

ściele św. Jakuba w Toruniu, Toruń 1988, s. 5. 50 L. Krantz-Domasłowska, Dwa miasta, s. 218. 51 K. Kluczwajd, Kościół świętego Jakuba, s. 20. 52 J. Frycz, Gotycka architektura Torunia, [w:] Sztuka Torunia i ziemi chełmińskiej

1233 –1815, s. 39.

23

Miasta Torunia), gdyż (jak już wspomniano), miał taką w swoim zam-

ku. L. Krantz-Domasłowska na dowód tezy o krzyżackiej fundacji poda-

ła, że Zakon przekazał prawo patronatu zakonowi żeńskiemu (bene-

dyktynek?), dlatego też miałby być właścicielem kościoła. Z tym rów-

nież trudno się zgodzić, gdyż Krzyżacy mogliby posiadać tylko i wy-

łącznie prawo patronatu, nie będąc zarazem właścicielem świątyni.

Ponadto argument, jakoby w odnowionym przywileju chełmińskim

z roku 1251 była mowa o uposażaniu parafii w kościoły, także jest

nieprawdziwy. Owszem, w dokumencie tym jest mowa o uposażaniu,

ale w łany ziemi, a nie w świątynie53

. Ponadto przywilej ten dotyczy

Starego Miasta Torunia, co nie oznacza, iż w przypadku Nowego Miasta

było tak samo. J. Więckowiak porównywał kościół św. Jakuba z farą

w Brodnicy. Jednak również to twierdzenie nie przekonuje. Przede

wszystkim jeden przykład rzekomego łączenia fary z kościołem zam-

kowym, na co w gruncie rzeczy nie można wskazać żadnych dowo-

dów, to zbyt mało, by twierdzić, że Zakon miał taki zwyczaj. Zresztą

w pracy tego badacza brak przypisów, a co za tym idzie – odniesień do

źródeł i literatury, co działa niestety na jego niekorzyść.

Druga grupa uczonych opowiadała się za mieszczańską fundacją

fary nowomiejskiej. Gwido Chmarzyński próbował przeforsować taką

tezę, wskazując na różnice między toruńskimi halami kościelnymi

a kościołem św. Jakuba54

. Niestety, nie wyjaśnił, jakie znaczenie mia-

łyby owe różnice dla fundacji akurat tej świątyni. Ponadto nie podał,

które dokładnie „hale kościelne” miał na myśli. Kolejnym z badaczy

popierającym koncepcję fundacji mieszczańskiej był Marian Arszyń-

ski. Badacz ten w przeciwieństwie do G. Chmarzyńskiego przywoły-

wał konkretne argumenty. Przede wszystkim, odwołując się do odno-

wionego przywileju lokacyjnego z 1251 r., stwierdził, iż fakt zacho-

wania przez zakon krzyżacki patronatu nad świątyniami nie oznacza,

że to on je budował i uposażał. Przytoczył przy tej okazji fragment,

w którym Krzyżacy zaznaczyli, iż podarowali miastu teren na parafię,

–––––––––– 53 Przywilej chełmiński odnowiony 1 października 1251 roku, oprac. K. Zielińska-

Melkowska, [w:] Przywilej chełmiński 1233 i 1251, pod red. Z. Zdrójkowskiego, Toruń

1986, s. 40. 54 G. Chmarzyński, Sztuka w Toruniu – zarys dziejów, Toruń 1934, s. 21.

24

ale zatrzymali dla siebie prawo patronatu oraz możliwość wyboru ple-

banów55

. Przywołał również jeden przykład, gdzie Krzyżacy mieli

wpływ na wznoszenie kościoła. Dotyczyło to budowy świątyni św.

Jana w Gdańsku. Kwestią sporną okazała się zbyt wysoka wieża ko-

ścioła. M. Arszyński doszedł do wniosku, iż Zakon nie uczestniczył

bezpośrednio w procesie budowy świątyń, gdyż gdyby tak było, na

pewno wiedziałby, że w Gdańsku zamierzano wybudować wysoką wie-

żę56

. Podobne stanowisko zajęła również Anna Błażejewska, która opo-

wiadała się za mieszczańską fundacją kościoła św. Jakuba. Stwierdziła

ona, iż z prawem patronatu nie wiązało się zaangażowanie w proces

budowlany57

. Przyrównała ponadto wygląd kościoła św. Jakuba do świą-

tyń farnych w innych miastach krzyżackich – w Brodnicy, Chełmnie,

Nowym Mieście Lubawskim, Bartoszycach oraz Kętrzynie, stwierdza-

jąc, że świątynia nowotoruńska bez wątpienia różniła się od kościołów

budowanych w tych ośrodkach. Zaznaczyła przy tym, iż te akurat bu-

dowle były zazwyczaj wznoszone według swoistego szablonu: były

zwarte, solidne, praktyczne, o surowej monumentalności58

. Różnice

w bryle kościołów przedstawione przez badaczkę miały zapewne do-

wieść, że budowniczym świątyni w Nowym Mieście Toruniu nie był

zakon krzyżacki. Gdyby nim był, prawdopodobnie byłyby one do sie-

bie podobne, niczym wznoszone przez niego zamki.

Problem, czy kościół św. Jakuba ufundowany został przez Zakon,

czy przez mieszczan jest więc trudny do rozstrzygnięcia. Powodem

tego jest przede wszystkim brak odpowiedniego dokumentu fundacyj-

nego bądź jakiejkolwiek udokumentowanej wzmianki na temat funda-

cji fary nowotoruńskiej. Koncepcja, jakoby zakon krzyżacki był funda-

torem świątyni, pojawia się wraz z pytaniem, skąd nowo powstałe

miasto miałoby pozyskać środki na budowę kościoła parafialnego?

Najprostszym rozwiązaniem jest tu więc władca, gdyż to on wówczas

posiadał fundusze, które mógłby przeznaczyć na budowę. Ponadto był

–––––––––– 55 M. Arszyński, Stosunki między zakonem krzyżackim a społeczeństwem w świetle

rozważań nad organizacją budowy kościołów parafialnych w Prusach, [w:] Zakon krzy-

żacki a społeczeństwo państwa w Prusach, pod red. Z. H. Nowaka, Toruń 1995, s. 169. 56 Ibid., s. 174. 57 A. Błażejewska, Dzieje sztuki, s. 68. 58 Ibid., s. 68.

25

fundatorem miasta i jako dbający o mieszczan założyciel mógł się

postarać również o wzniesienie w nim świątyni. Teoria ta, mimo iż

najprostsza do sformułowania, jest jednakże mało przekonująca. Upo-

sażanie przez władcę miasta, o którym na podstawie przywileju cheł-

mińskiego pisała L. Krantz-Domasłowska, dotyczyło tylko i wyłącznie

ziemi w kontekście terenu Starego Miasta. Ponadto poruszoną przez

badaczkę kwestię patronatu oraz jego przekazanie zakonowi żeńskie-

mu (benedyktynek?) również łatwo obalić. Posiadanie bowiem patro-

natu nad farą, o czym także jest mowa w przywileju chełmińskim, nie

było równoznaczne z jej budową59

. Jeśli chodzi o teorie wcześniej-

szych badaczy: A. Semraua, K. Steinbrechta oraz M. Kutznera, jakoby

Zakon miał nie tylko finansować budowę świątyni, ale również wyko-

rzystywać przy tym swoich architektów, nie da się ich udowodnić. Nie

ma żadnej udokumentowanej wzmianki na temat zaangażowania się

Zakonu w budowę kościoła, dlatego te akurat teorie można uznać za

zbyt daleko idące.

Bardziej prawdopodobna wydaje się teza wysunięta przez drugą

grupę badaczy, jakoby kościół został ufundowany przez mieszczan.

W Starym Mieście Toruniu kościół parafialny pw. św. Jana Chrzcicie-

la i św. Jana Ewangelisty mógł być ufundowany przez Radę Miasta60

.

Trudno natomiast ustalić, w jaki sposób mieszczanie mogliby zebrać

fundusze na wzniesienie tak monumentalnej świątyni. Jednakże jeśli

zauważymy, iż budowa taka w całości trwała dziesiątki lat, fundacja

mieszczańska przestaje być mało prawdopodobna. Należy również

zauważyć, że pewne części świątyni, jak np. kaplice, miały swoich

prywatnych fundatorów. Jest możliwe, iż było ich więcej, co mogło

mieć wpływ na proces wznoszenia kościoła.

3. Wezwanie

Wezwanie, czyli inaczej patrocinium, prawdopodobnie zaczęto na-

dawać kościołom około IV w. Wznoszono wówczas świątynie ku czci

związanych z nimi biskupów bądź w dużej mierze poświęcano je ––––––––––

59 Por. W. Rozynkowski, Patronat nad parafiami w średniowiecznej diecezji cheł-

mińskiej, Roczniki Humanistyczne, t. 49, 2001, z. 2, s. 125. 60 L. Krantz-Domasłowska, Dwa miasta, s. 215.

26

Chrystusowi i Jego Matce. Szybko rozpowszechniły się również we-

zwania apostołów oraz pierwszych męczenników61

. Ci ostatni przez

długi czas byli jedynymi czczonymi przez chrześcijan świętymi, gdyż

to właśnie oni przez swe cierpienie najbardziej przypominali Chrystusa.

Święty Jakub Większy był pierwszym męczennikiem kościoła, a drugim

po św. Szczepanie. Został stracony w 44 r. z rozkazu Heroda62

. Jest on

patronem m.in. pielgrzymów, dlatego często był przedstawiany w stro-

ju pielgrzyma, w kapeluszu, z bukłakiem, kijem pielgrzymim, torbą,

księgą, muszlą oraz mieczem symbolizującym męczeństwo. Święty

Jakub stał się patronem Hiszpanii (w Santiago de Compostela znajduje

się jego grób) i Portugalii. Patronował kilku zakonom walczącym z is-

lamem, był opiekunem nie tylko pielgrzymów, lecz również m.in. wo-

jowników, szpitali, sierot, aptekarzy i farmaceutów63

. Kult świętego

Jakuba Większego rozpowszechnił się także w całej Europie oraz w

Polsce już we wczesnym średniowieczu, dlatego też bardzo często

w tym okresie był on przywoływany w wezwaniach kościołów64

.

W Nowym Mieście Toruniu na początku XIV w. wzniesiono świą-

tynię, która miała zostać poświęcona świętemu Jakubowi. Niestety, nie

zachował się do dziś ani dokument fundacyjny, ani konsekracyjny

kościoła, które oficjalnie wymieniałyby patrona świątyni65

. Brak ta-

kich przekazów utrudnia nam rozróżnienie, którego konkretnie święte-

go Jakuba miano wówczas na myśli. Należy bowiem zauważyć, iż

wśród uczniów Chrystusa było dwóch Jakubów. Jeden z nich nazywa-

ny był Jakubem Większym bądź Starszym, drugi zaś Jakubem Mniej-

szym bądź Młodszym66

. Ten drugi był bliskim krewnym Chrystusa.

–––––––––– 61 A. Witkowska, Titulus ecclesiae. Wezwania współczesnych kościołów katedral-

nych w Polsce, Warszawa 1999, s. 49. 62 J. Le Goff, Człowiek średniowiecza, tłum. M. Radożycka-Paoletti, Warszawa-

Gdańsk 1996, s. 393. 63 U. Janiecka-Krzywda, Patron – atrybut – symbol, Poznań 1999, s.106, 110, 113,

116; K. Kluczwajd, Kościół św. Jakuba, s. 12. 64 W. Rozynkowski, Średniowieczne przejawy kultu św. Jakuba na Pomorzu – wy-

brane zagadnienia, [w:] Drogi św. Jakuba na obszarze krajów południowego wybrze-

ża Bałtyku, pod red. W. Rozynkowskiego, A. Zajączkowskiej, Lębork 2010, s. 20. 65 W. Rozynkowski, Święty Jakub Apostoł – patron kościoła i parafii, [w:] Dzieje

i skarby kościoła świętojakubskiego w Toruniu, s. 11. 66 W. Rozynkowski, Średniowieczne przejawy, s. 20.

27

Zginął strącony z muru okalającego świątynię w Jerozolimie po uka-

mienowaniu z polecenia arcykapłana Annasza. Św. Jakub Młodszy stał

się patronem dekarzy. Przedstawiany był przede wszystkim z halabar-

dą, kamieniami, kijanką, księgą, torbą podróżną i mieczem67

.

W toruńskim kościele Nowego Miasta zachowały się dwie orygi-

nalne czternastowieczne inskrypcje wspominające, czyjej czci został

on poświęcony. Pierwszą, znajdującą się wewnątrz prezbiterium, od-

czytał Carl Peter Woelky: „ANNO DOMINI MILLESIMO TRICEN-

TESIMO NONO INCHOATVM EST OPVS IN HON[OREM

SANC]TI IACOBI APOSTOLI MAIORIS AD QUOD CVM PIA

MANV AD[IVTRI]CE [V]ENER[A]BILIS D[OMINVS HER-

MANNVS EPISCOPV]S POSVIT PRIMVM LAPIDEM QVEM

DEVS AD ETERNAM IHERVZALEM PERDVCAT AME[N]”68

.

Inskrypcja ta jasno określa, kogo wybrano na patrona świątyni. Wielu

autorów opracowań dotyczących jej historii, w oparciu o powyższy

zapis, bez zastrzeżeń przyjmowało, iż patronem był św. Jakub Więk-

szy. Jednakże należałoby się również przyjrzeć inskrypcji, która za-

chowała się od strony zewnętrznej prezbiterium. Napis ten także opu-

blikował C. P. Woelky: „[BENE]DIC DOMI[NE DOMVM ISTAM

E]T OMNES HABITANTES IN ILLA SIT IN EA SANITAS EST

CONSECRA[NDVS] CHORVS [HIC] ET PERFICIENDVS AD

LAVDEM SANCTI IACOBI PARITER QVE PHILIPPI IN QVO

LAVDANDVS DEVS EST ET GLORIFICANDVS AD QVEM SVB-

SIDIVM SI QVIS PORREXIT ILLVM NON VIVAT TRISTE SET

TV BENEFAC SIBI CRISTE HVNC BARATRI PENA NON LEDAT

SED AD AMENA TV VENIE VENA DVCAS [E]T VIRGO SERE-

NA [E]T BONITAS CRISTI TRAHAT ILLVM DE NECE TRIST[I]

AMEN”69

. W powyższej inskrypcji najbardziej interesujące w świetle

prowadzonych tu analiz jest stwierdzenie, iż chór Domu Bożego po-

święcono szczególnej czci dwóch świętych, Jakuba i Filipa, których

potraktowano jako równorzędnych patronów. W świetle więc tego

przekazu jedną z kwestii spornych staje się faktyczny pierwotny pa-

–––––––––– 67 U. Janiecka-Krzywda, Patron, s. 45. 68 UBC, Bd. 1, nr 163. 69 Ibid., nr 163.

28

tron świątyni. Z drugiej inskrypcji wynika bowiem, iż prezbiterium

miało dwóch patronów: Filipa i Jakuba. Tym razem nie wspomniano

już, niestety, którego Jakuba miano na myśli. W. Rozynkowski zauwa-

żył, iż przy analizie źródeł pisanych nierzadko zdarzają się problemy

z rozróżnianiem Jakubów, gdyż w przekazach średniowiecznych czę-

sto mówi się tylko ogólnie o św. Jakubie. Jednakże istotny jest tu fakt,

że w wezwaniach Jakub Młodszy występował często w towarzystwie

św. Filipa70

. Dowodem na tę tezę może być fakt istnienia już w śre-

dniowieczu święta Filipa i Jakuba Młodszego przypadającego pierw-

szego maja71

. Czy możliwe jest zatem, że kościół w Toruniu w pierw-

szym okresie swojego istnienia miał trzech patronów? Aleksandra

Witkowska zauważyła, iż wraz z rozwojem kultu świętych pojawił się

również zwyczaj nadawania dodatkowych wezwań. Ponadto niekiedy

wyodrębniano dwie kategorie wezwań: pierwszorzędne – principalis

oraz drugorzędne – secundaris72

. Czy zatem w przypadku kościoła

świętego Jakuba można mówić o podobnej praktyce? Sądzę, że jest to

możliwe, jednakże nadal trudne do udowodnienia. Ponadto, jeśli zało-

żylibyśmy, iż kościół miał trzech patronów, należałoby odpowiedzieć

na pytanie, kiedy nastąpiła zmiana wezwania z ograniczeniem patro-

nów tylko do jednego – św. Jakuba Starszego. A. Witkowska przyj-

mowała, że takie przekształcenia mogły następować m.in. na skutek

zmiennych losów świątyni w okresie reformacji73

. Wiadomo, że w tym

czasie ewangelicy w Prusach przejęli wiele toruńskich kościołów, w tym

świętego Jakuba74

. Mogło być zatem i tak, iż po ponownym przejęciu

świątyni przez katolików jeszcze raz konsekrowano kościół, zachowu-

jąc w wezwaniu jedynie świętego Jakuba Większego. Wówczas zmia-

na patrocinium nastąpiłaby w okresie nowożytnym.

Należy jednak zauważyć, że już w najstarszych źródłach pisanych

w przypadku wezwania świątyni nowomiejskiej wspominano ogólnie

o świętym Jakubie. W Księdze ławniczej Nowego Miasta Torunia już

–––––––––– 70 W. Rozynkowski, Średniowieczne przejawy, s. 20. 71 Chronologia Polska, pod red. B. Włodarskiego, Warszawa 2007, wyd. 1, s. 135. 72 A. Witkowska, op. cit, s. 55. 73 Ibid., s. 55. 74 L. Krantz-Domasłowska, J. Domasłowski, Kościół świętego Jakuba, s. 14.

29

pod rokiem 1406 jest wzmianka o posiadaniu przez tamtejszego miesz-

czanina Samuela czynszu z kamienicy znajdującej się na rogu kościoła

św. Jakuba75

. W kolejnym zapisie wspomniany został kapłan przy

kościele św. Jakuba76

. Pod rokiem 1410 w tej samej Księdze ławniczej

również znajduje się fragment, w którym wymieniono wezwanie ko-

ścioła św. Jakuba77

. Także w Księdze kamlarii Miasta Torunia pod

rokiem 1458 pojawia się wzmianka informująca o wezwaniu wyłącz-

nie świętego Jakuba78

. Podobną sytuację można zaobserwować również

pod rokiem 146379

. Potwierdzenia tych spostrzeżeń przynoszą też infor-

macje zawarte w niepublikowanych piętnastowiecznych źródłach znaj-

dujących się w Archiwum Państwowym w Toruniu, gdzie pojawia się

tylko wezwanie św. Jakuba. Przykładem może być dokument z 1440 r.

mówiący o przekazaniu pieniędzy odpustowych do tamtejszej świąty-

ni80

. Łatwo zauważyć, że we wszystkich przytoczonych przeze mnie

wzmiankach wspominano w wezwaniu wyłącznie świętego Jakuba.

Pierwsza informacja na ten temat, znajdująca się w Księdze ławniczej,

pochodzi z 1406 r., a wówczas – jak wynika z ustaleń historyków

–––––––––– 75 KŁNMT, nr 318. 76 KŁNMT, nr 345. 77 „Man sal wissen, das Platczenteyg Michil hat schichtunge und teylung gesessin

also daz her 16 mr. hat an Stenczlaw erbe, des becker by Sinte Jacobe und alle sin gutˮ

– KŁNMT, nr 451. 78 „Ouch hat der rath vornuget der kirchen S. Jacobi dy 15 mr. und 19 sc., dy man

schuldig was Jacob Freytage wegen mit dem obgeschreben fronenhuze und dem czinse

der doroffe was nem lich 3 mr. geringes, halb of Ostern, halb of Michaelis. Actum

feria IIII In de Vincentii ut Supra [6 IV 1463]ˮ – Księga kamlarii Miasta Torunia,

1453 –1495 (dalej: KKMT), wyd. K. Mikulski, K. Kopiński, J. Tandecki, Toruń 2007,

s. 151. 79 „Uff dys geld hat der rath beczalt 15 mr. geringes mit dem czinse der off

fronenhuze, was den hat der rath der kirchen S. Jacobi abgetreten und obirgeben.

Actum feria VI in die Vincentii anno LXVIII [6 VI 1458]ˮ – KKMT, s. 152. 80 „…Welch summa geldis vorgeschreben von dem inlegen den ablaß czuvordinen

den die Heilige kirche hat gegeben in unsir pfarrekirchen czu santé Jocob vorsammelt

ist gekomen das vorgenante geld und gulden haben unß die ersamen wer Ratmanne der

Aldenstat thorun gantcz und gar czu vollir genuge ume unfir flessigen bethe willen

wedirgegeben und geantwort in sulchir undirscheid das wir en die egenante sunne

geldis gantcz und gar wenne sie dorume gemanet warden wedir geben sullen…ˮ –

Archiwum Państwowe w Toruniu (dalej: APT), Katalog I, nr 956.

30

sztuki – kościół nadal nie był jeszcze ukończony81

. Dlaczego więc

pomijano świętego Filipa, którego przywołano we wcześniejszej in-

skrypcji? W. Rozynkowski przyjmował, iż św. Filip oraz św. Jakub

Młodszy nie byli patronami świątyni82

. Niestety, nie odniósł się do

treści inskrypcji z 1309 r., gdzie pierwszego z nich wzmiankowano w

tym właśnie charakterze. W. Rozynkowski wyjaśnił jedynie, że przez

pojęcie chóru Domu Bożego należałoby rozumieć wznoszone wów-

czas prezbiterium. Czy możliwe jest, by cały kościół poświęcony był

świętemu Jakubowi Starszemu, a tylko prezbiterium miało innych

patronów – św. Filipa i św. Jakuba Młodszego? Trudno stwierdzić, czy

dzielenie świątyni przy okazji patrocinium na dwie części podlegające

czci innych patronów byłoby w ogóle możliwe. Bardziej prawdopo-

dobne wydaje się założenie, iż prezbiterium oddano dodatkowo pod

opiekę obu świętych, których kult szybko rozprzestrzeniał się w okre-

sie średniowiecza. Zastanawiający jest również fakt, że postacie świę-

tego Jakuba Starszego i świętego Filipa zostały w kościele przedsta-

wione na średniowiecznych malowidłach naściennych z około 1380 –

1390 r. Można je dostrzec w prezbiterium, gdzie zachowały się do

dziś. Postacie świętych namalowano naprzeciw siebie – świętego Ja-

kuba Starszego na ścianie północnej, a świętego Filipa na południo-

wej83

. Niektórzy z badaczy uważają, iż wizerunki te mogły przedsta-

wiać patronów kościoła. Jednakże należy zauważyć, że w prezbiterium

obok obu tych świętych znajdowało się jeszcze malowidło przedsta-

wiające św. Pawła. Zostało ono przeniesione przed 1939 r. do Pelpli-

na, gdzie jest przechowywane w zbiorach diecezjalnych84

. Zatem nie

można rozpatrywać malowideł w prezbiterium w kontekście patronów

świątyni. Zresztą wizerunek Jakuba Starszego znajduje się nie tylko w

prezbiterium, gdyż podobny, datowany na lata 1375 –1390, jest rów-

nież pod wieżą. Zastanawiające jest więc, dlaczego nie ukazano ni-

gdzie Jakuba Młodszego? Gdyby był on jednym z patronów świątyni,

–––––––––– 81 Na ten temat por. K. Kluczwajd, Kościół św. Jakuba, s. 62. 82 W. Rozynkowski, Święty Jakub, s. 13. 83 L. Krantz-Domasłowska, J. Domasłowski, op. cit., s. 32. 84 Z. Brochwicz, M. Górzyńska, P. Połom, J. Wiklendt, Materiały i techniki malar-

skie, s. 10; Gotyckie malowidła ścienne w kościele św. Jakuba w Toruniu, Problematy-

ka badawczo-konserwatorska, pod red. M. Woźniaka, Toruń 2001, s. 17.

31

zachowałyby się także jego wizerunki. Czy możliwe zatem, iż w niety-

powy sposób zestawiono w wezwaniu świętych Filipa i Jakuba Star-

szego? Uważam, że taką teorię można wziąć pod uwagę. W tej sytuacji

święty Filip byłby dodatkowym patronem. Być może więc głównym

patronem świątyni był św. Jakub Starszy, dodatkowym zaś św. Filip.

Teoria ta jest jednak trudna do udowodnienia z powodu braku jakich-

kolwiek pisanych wzmianek źródłowych na ten temat pochodzących

ze średniowiecza.

Dodatkowym dowodem na to, że św. Jakub Starszy był już przy-

najmniej w XV w. głównym patronem kościoła, są przylegające do nie-

go ulice, które już po 1400 r. nosiły nazwy z odwołaniami do wezwania

świątyni. Przylegały one do niej z trzech stron: wschodniej, północnej

i zachodniej. W źródłach określane były w następujący sposób:

– Za kościołem św. Jakuba (strona wschodnia, ulica dziś nie istnie-

je) – „hinder der kirchen sente Jacobe” (1420 r.), „hinder sinte Jacob”

(1432 r.), „hinder sente Jocob” (1446 r.), „hinder sinte Jocob” (1449 r.),

„hinter S. Jacobs Kirchhoffe” (1566 r.), „bey S. Jacob Kirche” (1569 –

1578), „an der Stadt Mauer hinder S. Jacobs Kirche” (1618 –1636),

„hinter S Jacob Kirche am Wall” (1626 r.), „hinter der Schule am Wall

(an der Stadtmauer)” (1627 –1632), „hinter S. Jacob Kirche” (1565–

1640), „hinter der S. Jacobs Kirche” (1597–1649)85

.

– Przy kościele św. Jakuba (strona północna, obecnie ulica Szpital-

na) – „keygen s. Jacobiskirche” (1431 r.), „keygin s. Jacobiskirche”

(1431 r.), „Ken synte Jocubis” (1437 r.), „bey s. Jocobskirche” (1446–

1449), „bey sinte Jocobe” (1438 r.) „bey sente Jocob” (1443 r.),

„entkegen dem kyrchen s. Jacob” (1526 r.), „gegen S. Jacobs Kirch-

hoff uber” (1559 r.), „keygen S. Jacob Kirche” (1585 –1613), „dem

S. Jacobs Kirche uber” (1625 r.), „bey S. Jacobs Kirche” (1584 –1631),

„bey dem S. Jacobs Kirche” (1590 –1681)86

.

– Św. Jakuba (strona zachodnia, nazwa zachowała się do dzisiaj):

„s. Jacobgasse” (1560 –1600), „Jacobsstrasse” (1564 r.), „am s. Jacob

Thor” (1625 –1635), „am Jacobs Thor” (1626 –1646), „bey s. Jacob

–––––––––– 85 K. Mikulski, Przestrzeń i społeczeństwo Torunia od końca XIV do początku

XVIII wieku, Toruń 1999, s. 382. 86 Ibid., s. 372.

32

Thor” (1523 –1625), „Jacobsgassen” (1600 –1652)87

. Ulica św. Jakuba,

wzmiankowana najwcześniej po roku 1520, prawdopodobnie w latach

wcześniejszych funkcjonowała pod tą samą nazwą.

Ulice te, których nazwy zapewne zaczęły powstawać jeszcze przed

1420 r., są kolejnym dowodem na to, iż powoływano się wyłącznie na

św. Jakuba. Oczywiście w tym przypadku również nie zaznaczano,

którego z nich miano na myśli, jednakże wiele wskazuje na to, iż ko-

ściół jak i ulice odnosiły się do św. Jakuba Starszego.

Kolejne odwołanie do tej postaci znalazło się na dzwonie pocho-

dzącym z XV w. Początkowo znajdował się on w omawianej świątyni,

jednak w 1703 r. został wywieziony do Uppsali, gdzie znajduje się do

dziś. Napis na dzwonie brzmi: „hilf got maria berot vnde der liebe her

sinte iokob”88

.

W przypadku wezwania kościoła właściwe jest także pytanie, kto

mógł być inicjatorem takiego patrocinium. Ponieważ nie zachował się

dokument kościoła, kwestia ta pozostaje w sferze domysłów. Według

W. Rozynkowskiego możliwe jest, że na wybór patrona świątyni miał

wpływ zakon krzyżacki. To on właśnie był fundatorem Nowego Mia-

sta Torunia i zapewne do 1345 r. sprawował prawo patronatu nad ko-

ściołem89

. Jednakże św. Jakub Starszy był również bardzo popularny

w środowisku miast hanzeatyckich, a na tych terenach kościoły często

nosiły wezwania św. Jakuba, św. Mikołaja oraz maryjne. W. Rozyn-

kowski zaznaczył, że prawdopodobnie to nowi osadnicy przybywający

z terenów Śląska oraz Górnej Saksonii i Turyngii mogli przynieść ze

sobą do Torunia kult św. Jakuba Starszego90

.

Interesujące jest także, w jaki sposób wezwanie kościoła oddziały-

wało na najbliższą okolicę. Jak wspomniano wyżej, nawiązywały do

niego otaczające go ulice. Nosiły one nazwy: św. Jakuba, Przy koście-

le św. Jakuba oraz Za kościołem św. Jakuba. Ponadto w niedalekiej

odległości znajdowała się również jedna z bram prowadzących do

miasta, która także nosiła nazwę św. Jakuba. Możliwe jest, iż wezwa-

–––––––––– 87 Ibid., s. 378. 88 K. M. Kowalski, Inskrypcje na dzwonach gotyckich w Prusach, Gdańsk 2006, s. 368. 89 W. Rozynkowski, Święty Jakub, s. 16. 90 Ibid., s. 17.

33

nie kościoła oddziaływało też na obiegowe nazywanie przez mieszczan

zakonnic, które miały swoją siedzibę przy kościele św. Jakuba. W jed-

nym ze źródeł z 1360 r. znajduje się bowiem wzmianka o klasztorze

sióstr przebywających w kościele św. Jakuba91

. Być może były one tak

dalece związane z tą świątynią, że zaczęto je określać jako „te w świę-

tym Jakubie”, mimo iż klasztor znajdował się obok kościoła.

Zakończenie

Pomimo rzetelnej kwerendy przeprowadzonej w Archiwum Pań-

stwowym w Toruniu nie udało mi się niestety odnaleźć żadnych no-

wych średniowiecznych źródeł pisanych na temat kościoła św. Jakuba,

które pozwoliłyby spojrzeć na historię świątyni w nieco innym niż

dotychczas świetle. Co prawda początki obecnego kościoła są jasno

określone w inskrypcjach widniejących w prezbiterium, jednakże po-

jawiają się również sugestie uczonych starających się udowodnić ist-

nienie chociażby drewnianego kościółka, który miałby stać w miejscu

dzisiejszej świątyni przed 1309 r. Jest to oczywiście trudne do udo-

wodnienia z powodu braku wzmianek źródłowych na ten temat. Jedy-

ną możliwością jest przeprowadzenie szczegółowych badań archeolo-

gicznych na terenie przykościelnym oraz pod powierzchnią całej świą-

tyni. A takie, jak dotąd, nie doszły do skutku.

Niemalże każda z kwestii dotyczących kościoła jest bardzo pro-

blematyczna. Nie jest do końca pewne, kto mógł być fundatorem świą-

tyni. W literaturze dominują dwa poglądy: o fundacji krzyżackiej oraz

mieszczańskiej. Ta pierwsza byłaby łatwym sposobem na rozwiązanie

problemu, gdyż Zakon posiadał wystarczające fundusze na wzniesie-

nie świątyni. Jednakże Krzyżacy nie mieli w zwyczaju budować miej-

skich kościołów parafialnych, dlatego też pojawiła się teoria o funda-

cji mieszczańskiej. Wraz z tą tezą uwidoczniło się pytanie, skąd nowo

powstałe miasto miało fundusze na budowę kościoła parafialnego?

Jest to pytanie, na które prawdopodobnie nigdy nie uzyskamy jedno-

znacznej odpowiedzi.

–––––––––– 91 UBC, Bd. 1, nr 306.

34

Problem wezwania wydaje się na pierwszy rzut oka łatwiejszy do

rozwiązania, gdyż na murach świątyni zachował się średniowieczny

majuskułowy fryz inskrypcyjny, w którym wymieniono patronów

świątyni. Niestety, i ta kwestia nie jest jednoznaczna. Św. Jakub jako

patron pojawiał się we wszystkich późniejszych średniowiecznych

wzmiankach źródłowych. Natomiast nie odnalazłam takich informacji

o św. Filipie, o którym przecież również była mowa w napisie in-

skrypcyjnym obiegającym prezbiterium od zewnątrz. Na pytanie, co

stało się z wezwaniem św. Filipa i w jakich latach przestało ono funk-

cjonować, nie jesteśmy w stanie jednoznacznie odpowiedzieć. Dzieje

kościoła św. Jakuba w średniowieczu są pełne trudnych do rozwiąza-

nia zagadek. Niektóre z nich mogłyby być rozświetlone przez badania

archeologiczne przeprowadzone pod całą świątynią, ale to dopiero

kwestia przyszłości.

The origin and the first stage of the construction of St. James’

Church in Toruń in the first half of the 14th

century

St. James’ Church situated in Toruń’s New Market (Rynek Nowomiejski)

is a pearl of Gothic architecture. According to the inscription in the presby-

tery, its cornerstone was laid by the bishop Herman in 1309. It is likely that

the presbytery has not changed significantly over the centuries. On the basis of

photographs and drawings one may notice slight differences in the layout of

some buttresses found in the presbytery, the construction of which was com-

pleted in approximately 1320. It is hard to state whether there was a chapel

prior to the erection of the brick church. Many researchers are astonished by

the fact that the city established in 1264 did not have its own temple for almost

half a century. Unfortunately, no source evidence to confirm the thesis has

been found so far. The issue of the original church constructed before the

erection of St. James’ Church is not the only issue which is hard to prove.

Other questions involve the foundation and the dedication of the church. The

question of the foundation splits researchers down the middle: those who sup-

port the thesis that the church was founded by burghers and those who main-

tain that it was founded by the Teutonic Order. The dedication of the church

becomes a controversial issue if we juxtapose two inscriptions from the inside

and from the outside of the presbytery, as they probably bear different patron

names. Almost every question concerning the church is problematic. Some of

35

them might be explained by archeological research conducted beneath the

whole church, which may be undertaken in the future.

Die Entstehungsgeschichte und die erste Phase des Baus der Kir-

che des St. Jakobs in Thorn in der ersten Hälfte des vierzehnten

Jahrhunderts

Die Kirche des St. Jakobs, die sich auf dem Neuen Stadtmarkt befindet, ist

ein Juwel der gotischen Architektur. Der Grundstein des Gebäudes, wurde

gemäß einer Inschrift, die um den Altarraum herum platziert ist, vom Bischoff

Hermann im Jahr 1309 gelegt. Angeblich hat sich das Erscheinungsbild dieses

Teils der Kirche nicht viel im Laufe der Jahrhunderte verändert. Basierend auf

den Fotografien und Zeichnungen findet man nur sehr geringe Unterschiede

im Verlauf einiger Dienstbündel, die sich in der Kirche befinden. Der Bau des

Altarraums wurde ca. 1320 zu Ende geführt. Schwer nachweisbar ist, ob vor

dem Bau einer Backsteinkirche an dieser Stelle wenigstens eine Kapelle exis-

tierte. Viele Forscher sind überrascht, dass die Stadt, die seit dem Jahr 1264

existierte, keine eigene Kirche über fast ein halbes Jahrhundert besaß. So

entstand das Konzept einer früheren Holzkirche, die an der Stelle der heutigen

Kirche stehen sollte. Leider gibt es keine Beweise für diese These. Die Frage

nach der früheren Kirche ist nicht die einzige, die schwer beweisbar ist. Die

nächsten Fragen betreffen die Finanzierung und den Schutzheiligen der Kir-

che. Das Problem der Finanzierung der Kirche teilt die Forscher in zwei

Gruppen auf: die einen sprechen von der Finanzierung durch das Bürgertum,

die anderen von der Finanzierung durch den Deutschen Orden. Der Schutzhei-

lige, bleibt aber der Streitfall, wenn wir zwei Inschriften, die bis heute erhalten

sind, vergleichen: die aus dem Inneren des Altersraums und die, die außerhalb

des Altarraums platziert ist, weil wahrscheinlich auf diesen zwei Inschriften

zwei verschiedene Schutzheilige der Kirche genannten wurden. Fast jeder

Streitfall im Falle der Kirche ist sehr problematisch. Einige von ihnen könn-

ten durch archäologische Forschungen im Rahmen des gesamten Tempels

gelöst werden, aber das ist etwas, was erst in der Zukunft geschehen wird.