Genetiği Değiştirilmiş Organizmalar(GDO) ve Biyogüvenlik Yasa Tasarısı

8/14/2019 Genetii Deitirilmi Organizmalar(GDO) ve Biyogvenlik Yasa Tasars

1/34

Ekonomi ve Sosyal Aratrmalar Dernei

Bykdere Cd. Naci Kasm Sk. No:3/1 Mecidiyeky ili stanbul

Tel: (212) 356 41 85-86 Faks: (212) 356 41 87

E-posta: [email protected]

Hazrlayan: Ali nal

Genetii Deitirilmi Organizmalar ve Biyogvenlik Yasa Tasars


2/34

Genetii Deitirilmi Organizmalar ve Biyogvenlik Yasa Tasarswww.ekopolitik.org

Ekonomi ve Sosyal Aratrmalar Dernegi | 2

indekilerGiri ............................................................................................................................................................... 3

Genetii Deitirilmi Organizmalar (GDO).................................................................................................. 4

GDOlu rnlerde Dnyada Mevcut Durum ........................................................................................... 4

GDOl rnlerin Potansiyel Faydalar ..................................................................................................... 7

GDOl rnlerin Potansiyel Zararlar .................................................................................................... 10

GDOlu rnlerin nsan ve Hayvan Salg zerine Olas Olumsuz Etkileri ............................................. 12

Avrupa Birlii ve Genetii Deitirilmi Organizmalar ................................................................................ 17

Trkiyede Durum ....................................................................................................................................... 18

Biyogvenlik Yasa Tasarsna Eletiriler ....................................................................................................... 19

Sonu ........................................................................................................................................................... 33


3/34



Giri

Molekler biyoloji ve gen teknolojinde sonyllarda ortaya kan gelimeler organizmalarn

genetik yaplarnn deitirilebilmesini olanakl

hale getirmitir. Bylelikle doal srete gen

deiimine uramayan canl trleri arasnda

gen deiimi ve organizmalarn genetik yaplar

belirli amalar dahilinde ekillendirilmeye

balanmtr. Bu almalar yardmyla daha

fazla miktarda ve daha kaliteli rn veren,

zararllara kar daha dayankl tarmsal rnler

elde edilmeye allmaktadr.

Tarmsal rnlerin retim miktarnda ve rn kalitesinde bu yntemler yardmyla art elde

edileceine ilikin beklentiler, zellikle son yllarda Genetii Deitirilmi Organizmalarn (GDO)

kullanmnda nemli oranda artlar yaanmasna neden olmutur. te yandan, GDOlarn

kullanmnn yaygnlamas ile birlikte, bu rnlerin evre ve insan sal zerinde olumsuz

etkileri olduuna ilikin iddilar bu alanda gerekletirilen bilimsel almalar ile desteklenmeye

balanmtr. Bu nedenle GDOlu rnlere kar lkemiz de dahil olmak zere pek ok lkede

bilinlendirme almalar balatlm ve bir ok farkl alandan sivil toplum rgtleri bir araya

gelerek kampanyalar balatmlardr.

GDOlu rnlerin risklerinin ortaya kmasyla bu rnlerin retimi ve tketiminde denetimi

salayabilmek asndan etkin bir biyogvenlik sisteminin kurulmas gerekmekte olup, bu

alandaki eksikliin giderilebilmesi iin lkemizde de Biyogvenlik Yasa Tasars hazrlanarak konu

TBMM gndemine tanmtr. yelik mzakelerin devam ettii AB lkelerinde GDOlu rnlerin

retimi ve kullanm alannda eitli kstlamalarn bulunmas, lkemizde de bu alandaki

mevzuatn AB ile uyumlu hale getirilmesini gerekli klmaktadr.

te bu noktada bu alma; GDOlu rnleri denetlemek amacyla oluturulan Biyogvenlik Yasa

Tasarsn deerlendirme kapsamna alarak, lkemiz tarmnn ve nesillerimizin gelecei iinhayati neme sahip olan bu yasa tasarsnn, daha etkin bir denetimi nasl salayabileceine

ilikin nerilerde bulunmay amalamaktadr. Bu hedefe ulamak iin; ncelikle dnyada

GDOlarn dnyada mevcut durumu, potansiyel yararlar ve zararlar zerinde durulmu

sonrasnda ise biyogvenlik kavramndan yola klarak ABde biyogvenlik alanndaki

dzenlemeler deerlendirlmitir. Yaplan bu analizler sonucu elde edilen veriler nda

Biyogvenlik Yasa Tasars zerinde deerlendirmelerde bulunulmutur.


4/34



Genetii Deitirilmi Organizmalar (GDO)

1996 ylndan itibaren Genetii Deitirilmi Organizmalara(GDO) sahip tarmsal rnlerin

dnya ticaretine girmesiyle birlikte GDOlar hakknda tartmalar, giderek artan biimde devam

etmektedir. GDOlar sadece tarmda deil tp alannda da (rnein baz alarda) kullanlmakta,

sanayi ve evre rnleri zerinde de bu tr rnlerin kullanma ilikin almalar devam

etmektedir. Konu zerinde yaplan tartmalar anlayabilmek ve deerlendirebilmek asndan

ncelikle, GDOnun ve karakteristiinin ne olduunun bilinmesi gerekmektedir. Genetii

Deitirilmi Organizmalar(GDO) en basit haliyle Dnya Saglk rgt(WHO) tarafndan,

Genetik kodlar (DNA) doal olmayan yollarla deitirilen organizmalar olarak

tanmlanmaktadr1. Gen teknolojisi veya genetik mhendislii (modern biyoteknoloji)

geleneksel ve slah edici yntemlerin tersine gdalarda rnn karakteristiini deitirmek iin

gen ve tr arasnda kopyalama ve transferler yaplmakta ve bylece gdalardaki organizmalarn

doal yaps deitirilmektedir. Organizmalarn bu yolla genetik olarak deitirilmesiyle ortaya

kan yeni trlere, genetik olarak deitirilmi organizma (genetically modified organisms-GMO)

denilmektedir. rnein, balktan alnan bir genin domatese nakledilmesiyle domatesin doal

yaps deimekte ve yeni bir zellik kazandrlmaktadr2. Dier bir ifadeyle, GDOlar;

biyoteknolojik yntemlerle canllarn sahip olduu gen dizilimleriyle oynanarak, mevcut

zelliklerinin deitirilmesi veya canllara yeni zellikler kazandrlmas ile elde edilen

organizmalara verilen isimdir.

GDOlu rnlerde Dnyada Mevcut Durum

ISAAA (International Service for the Acquisition of Agri-

Biotechnology Applications) verilerine gre; transgenik(GDO)

rnler ilk olarak 1996 ylnda retilmeye balanmlardr.

1996 ylndan 2008 yl sonuna kadar geen 13 yllk sre

ierisinde bu rnlerin toplam ekim alan 74 kat artarak 125

Milyon Hektara ulamtr. Bugn dnya genelinde 15 tanesi

gelimekte ve 10 tanesi gelimi lkeler arasnda olan toplam

25 lkede GDOlu rnlerin retilmesine onay vermi

1 World Health Organization. (Internet).(2009). Foods derived from modern technology: 20 questions on genetically modified foods.:http://www.who.int/foodsafety/publications/biotech/20questions/en/index.html

2Yanaz, S. (2008), Genetik Olarak Deitirilmi Organizmalar (GDO) Konusu ve Cartegena

Biyogvenlik Protokol. http://www.dtm.gov.tr/dtmadmin/upload/EAD/TanitimKoordinasyonDb/genetik.doc


5/34



bulunmaktadr. Bu lkelerin haricinde 30 lkede ise bu rnlerin gda ve yem amal kullanmna

ynelik ithalat onaylanm olup, bylelikle bu rnleri kullanan lke says toplam 55e

ulamtr.

Dnyada GDOlu Tarm rn reten lkeler ve Tarm AlanlarNo lke Tarm Alan rn Tr(Milyon Hektar)

1 ABD 62.5 Soya Fasulyesi,Msr,Pamuk,Kanola,eker

Pancar,Papaya,Alfalfa,Kabak

2 Arjantin 21.0 Soya Fasulyesi,Msr,Pamuk

3 Brezilya 15.8 Soya Fasulyesi,Msr,Pamuk

4 Hindistan 7.6 Pamuk

5 Kanada 7.6 Kanola,Msr,Soya Faslyesi, eker Pancar

6 in 3.8 Pamuk,Domates,Kavak,Petunya,Papaya,Tatl Biber

7 Paraguay 2.7 Soya Faslyesi

8 Gney Afrika 1.8 Msr,Soya Faslyesi,Pamuk

9 Uruguay 0.7 Soya Faslyesi,Msr

10 Bolivya 0.6 Soya Faslyesi

11 Filipinler 0.4 Msr

12 Avusturalya 0.2 Pamuk,Kanola,

13 Meksika 0.1 Msr,Soya Faslyesi

14 spanya 0.1 Msr

15 ili 0.1 Msr,Soya Faslyesi,Kanola

16 Kolombiya 0.1 Msr,Karanfil

17 Honduras 0.1 Msr

18 Burkina Faso 0.1 Msr

19 ek Cumhuriyeti 0.1 Msr20 Romanya 0.1 Msr

21 Portekiz 0.1 Msr

22 Almanya 0.1 Msr

23 Polanya 0.1 Msr

24 Slovakya 0.1 Msr

25 Msr 0.1 Msr

Kaynak: ISAAA- Clive James(2009) http://www.isaaa.org/resources/publications/briefs/39/executivesummary/default.html

1996-2008 yllar arasnda GDOlu rnlerin ekimi gerekletirilen tarm alanlarnn kmlatifbykl ise 800 milyon hektar gemitir. Kmlatif rakamn 2015 ylnda 1.6 milyon hektara

ulamas beklenmektedir. 2008 ylnda, Transgenik (GDO) tohumlarn Pazar deeri global olarak

7,5 Milyar ABD dolarna ulamtr. 19962008 yllarnda arasnda kmlatif olarak (GDO)

tohumlarn Pazar deeri ise toplam 50 Milyar ABD dolarna ulamtr. 2008 ylnda, 125 milyon

Ha. alanda Transgenik (GDO) rnleri reten 25 lkenin nfusu dnya nfusunun yaklak


6/34



yarsndan fazlasn (%55) oluturmakta ve bu alan dnya zerinde toplam 1,5 Milyar Ha. lk

ekilebilir tarm alanlarnn % 8 karlk gelmektedir. 19962007 yllar arasnda Transgenik (GDO)

rnleri reten reticilerin elde ettii ilave kmlatif ekonomik getiri ise 44 Milyar ABD

dolardr3. Yukarda yer alan tabloda Transgenik (GDO) rnleri reten 25 lke, retim alanlar

ve retilen bitki trleri yer almaktadr. ISAAA tarafndan GDOlu rnlerin 25 lkede retimiyapld ifade edilmesine ramen, yukardaki tabloda yer ald zere 12 lkede bu rnlerin

retiminin 100 bin hektar ve daha az alanda snrl rn eitlilii ile kontroll bir ekilde

gerekletirilmekte olduu grlmektedir. Ayrca dnyada gerekletirilen tarmsal ticari GDOlu

rn retimlerinin %96lk ksmnn ABD (%59), Arjantin (%20), Kanada (%7), Brezilya (%6) ve in

(%4) olmak zere sadece 5 lkede gerekletiriliyor olmas GDOlu rn retiminin kresel

boyutlarda olmadn ortaya koymaktadr4.

GDO rnlerinin en ok retildii ABDde zellikle soya ve msr ieren ilenmi gdalarn

%60ndan fazlas GDOlu rn iermektedir. GDOlu rnlerin ABDde yaygn kullanmnn,

rnlerin tketici tarafndan kabul edildiini gsterdii iddia edilse de gerekte ABDde

tketicilerin byk ounluu bu tr rnleri tkettiinin farknda deildir. GDOlu rn

reticilerinin ABDde yrtt etiketleme kart lobi, bu rnler iin arzu edilen etiketleme

taleplerini bastrmtr. ABDde 1997den bu yana yaplan pek ok anket, ABDlilerin etiketleme

istediini ve ayrca eer etiketleme yaplrsa, halkn byk ounluunun bu rnleri

yemeyeceini gstermektedir5. Avrupa

Birliinde yaplan bir aratrma sonular da

halkn bu rnlerin ak bir ekilde

etiketlenmesi konusunda ABDli tketiciler ile

benzer grlere sahip olduklarn ortaya

koymaktadr. Euro Barometer tarafndan

yaplan aratrmaya katlan tketicilerin

%74lik ksm GDOlu rnlerin ak bir

biimde etiketlenmeleri ynnde gr

bildirmiler ve hatta katlmclarn %53lk

3Ayrntl bilgi iin bkz. Global Status of Commercialized Biotech/GM Crops: 2008 http://www.isaaa.org/

4 Ayrntl bilgi iin bkz. Global Status of Commercialized Biotech/GM Crops: 2008 http://www.isaaa.org/

5 Cellini, F.ve digerleri(2004), Unintended Effects and Their Detection in Genetically Modified Crops, Food and Chemical Toxicology, 42, 1089-

1125,


7/34



ksm GDOlu olmayan rnleri satn almak iin daha fazla para deyebileceklerini ifade

etmilerdir6.

GDOl rnlerin Potansiyel Faydalar

Genetii deitirilmi organizmalar destekleyen zel endstri yeleri, gda teknolojisi

uzmanlar, gda ileyicileri, distribtrler, perakendeciler, gda uzmanlar, bilim insanlar, baz

tketiciler, Amerikal iftiler, dzenleme ajanslar, dnyadaki fakir ve a insanlar savunanlar

ile yeil devrim taraftarlar; genetik mhendislii teknolojisinin son yllarda ok kolaylatrldn

ve bu teknolojiyle, dnya populasyonunun giderek bymesi sonucu gerekli olan gda ve ilacn

byk boyutta retilebileceini dnmektedirler7. lave olarak, bu teknolojinin, hzl byyen,

hastalk, hava ve bceklere direnli, herbisitlere dayankl bitkisel rnlerin yan sra dahalezzetli, daha gvenli, daha verimli, daha besleyici, uzun mrl ve salk asndan daha faydal

bitkisel ve hayvansal rnlerin, endstriyel ve farmakolojik retime katk salayacak

organizmalarn elde edilmesi gibi potansiyel faydalara sahip olacan dnmektedirler8.

GDOlu rnlerin faydalar olup olmad konusunda bir gr birlii bulunmamakla birlikte, bu

rnleri destekleyenler tarafndan ortaya atlan potansiyel faydalar aada maddeler halinde

sralanmtr.

Besin Kalitesi ve Sala ynelik Faydalarn Artrlmas

Meyve ve Sebzelerin Raf mr ve Organoleptik Kalitelerinin Artrlmas

Bitkisel ve Hayvansal rn Veriminin Artrlmas

Yenilebilir A ve la retimi

Bio-fabrikalar ve Endstriyel Kullanm in rn Ham Materyali Olarak Kullanm

evresel Faydalar(Daha az tarm ilac kullanlmna olanak salamas vb.)

GDOlu rnlerin retilmesini ve yaygnlamasn destekleyen kurum ve organizasyonlarn

ortaya attklar iddialardan en nemlisi, hzla artan dnya nfusunun karlaabilecei alk

6 Ayrntl Bilgi in Bkz: http://ec.europa.eu/agriculture/publi/gmo/ch4.htm

7Uzogara,S.G(2006) The Impact of genetic Modification of Human Foods in 21.Century ,Biotechnology Advances,

18,179-206,200

8Trkiyede GDO, Bilim ve Teknik, 443, 36-43, 2004.


8/34



sorunlarna kar GDOlu rnler ile salanacak

retim artnn zm olabileceidir. Fakat bu

rnlerin retimine baland 1996 ylndan bu

yana GDOlu rn retilen tarm arazilerinde ve

elde edilen rn miktarnda art yaanmasnaramen, aln dnyann en nemli

problemlerinden birisi olmaya devam etmesi bu

savn okda doru olmadn ortaya koymaktadr.

Nitekim BM tarafndan getiimiz gnlerde

aklanan raporun verilerine gre, dnyada alk eken insan saysnn son yllarda hzla artarak

1 milyara ykselmi olmas, alk probleminin tarmsal retim miktar artndan daha ziyade

paylam problemlerinden kaynaklandn gzler nne sermektedir9.

GDOlu rnleri destekleyen kurum ve kurulular, bu teknolojinin, hzl byyen, hastalk, hava

ve bceklere direnli, herbisitlere dayankl bitkisel rnlerin yan sra daha lezzetli, daha

gvenli, daha verimli, daha besleyici, uzun mrl ve salk asndan daha faydal bitkisel ve

hayvansal rnlerin, endstriyel ve farmakolojik retime katk salayacak organizmalarn elde

edilmesi gibi potansiyel faydalara sahip olacan dnmektedirler. Genetii deitirilmi

organizmalar destekleyenler, insanla faydalarnn snrsz olduuna ve GDOlarn dnyann

nemli tarm, salk ve ekolojik problemlerini potansiyel olarak zebileceine inanmaktadrlar.

Ayrca, GDO kart dncelerin salk, evre ve gelimekte olan lkelerdeki iftilerin geimini

salamas gibi gereki olmayan korkulardan ziyade mantksz korkular ve ticareti koruma

siyasetinden kaynaklandn dnmektedirler10.

te yandan, Avrupa Birliinin yapt GDOlarn Tarm ve Gda Sektr zerindeki Ekonomik

Etkileri isimli bir aratrmann sonularna gre; GDOlar iddia edildii gibi tarmda verimlilik ve

retim art salamamaktadr. Aratrmada Bt msr ve GDOlu soya verimliliinde geleneksel

rnlere oranla yllara gre (1997-1999) %3-9 arasnda art ve azallar olmutur. Bunun, hava

durumu, ila kullanm gibi ok eitli sebepleri olabilecei ifade edilmektedir. Anlan almada

iftilere verimlilik asndan ciddi bir katk salamayan bu rnlerin ekim alanlarnn zellikle

ABDde niin hzla genilediinin yant aratrlmakta ve nedenler yle sralanmaktadr:

9Ayrntl Bilgi in Bkz: UN: World Hunger Reaches 1 Billion Mark,

http://abcnews.go.com/International/WireStory?id=7879289&page=1

10 Trkiyede GDO, Bilim ve Teknik, 443, 36-43, 2004.


9/34



Teknolojinin vaadettikleri: Teknolojiyi kontrol edenler iftilere ileride tm geleneksel

tarm rnlerinin yerini transgenik rnlere brakacan vaadetmektedirler. Bu vaat,

teknolojinin tohum tekellemesi ve rn patentlerine uygun gelimesi de dikkate

alndnda reticileri cezbetmektedir. Ayrca, teknoloji olumsuz iklim ve toprak

koullarnda retim vaat etmektedir.

Tohum irketlerinin tekellemenin boyutunu tohum kontrol ve rn patenti ile

snrlamayp spesifik GDOlar iin spesifik kimyasal ilalar retmeleri ve alcy bu

rnlerden almak zorunda brakmalar da nemli bir etken saylabilir. Nitekim 10 byk

tarmsal kimya firmasnn 6s (Novartis, Monsanto, Du Pont, Zeneca, AgrEvo ve Rhone

Poulenc) ayn zamanda ana tarmsal biyoteknoloji firmalar arasnda yer almaktadr.

Byk biyoteknoloji firmalar pazarlama stratejisi olarak dnyann en byk tahl ve gda

toptanclaryla ibirliine gitmekte (Monsanto/Cargill) ve bu yolla tarladan sofrayadatm zincirini kontrol etmeyi hedeflemektedirler.

ABD ynetimi GDOlarn gerek aratrlmas-gelitirilmesi, gerek retilmesi ve

pazarlanmas iin ciddi tevik ve kolaylklar salamaktadr.

Bu itibarla, GDO teknolojisinin kimyasal ila kullanmn azaltarak evreye byk katkda

bulunduu sav daha fazla aratrlmaya ve kantlanmaya gereksinim duymaktadr11. GDOlu

rnler ile ilgili olarak ne srlen savlardan birisi de bu rnlerin GDOlu olmayan rnlere

gre olduka byk maliyet avantaj salad ve iftinin lehine olduudur. Bu iddialara

ynelik olarak Iowa State niversitesinde 377 msr tarlas ve 800 ifti ile yaplan ciddi bir

akademik almann sonularna gre; transgenik msrda tohumluun GDOlu olmayan msra

gre %32 orannda daha pahalya mal olduu belirlenmitir12. GDOlu rnlerin verimlerinin

klasik rnlere gre daha yksek olduuna ynelik iddialar zerine gerekletirilen bilimsel

almalarda, bu rnlerin verim art salamadn gzler nne sermektedir. Wisconsin

niversitesi tarafndan ABDnin 8 kuzey eyaleyetinde gerekletirilen ve GDOlu soya faslyeleri

ile yaplan 40 verim denemesi sonucunda, GDOlu soyann veriminin klasik soyaya gre %14

11 Yanaz, S. (2008), Genetik Olarak Deitirilmi Organizmalar (GDO) Konusu ve Cartegena Biyogvenlik Protokol.

http://www.dtm.gov.tr/dtmadmin/upload/EAD/TanitimKoordinasyonDb/genetik.doc

12 Duffy M.(1999) Who Benefits from Biotechnology?, Iowa State University

http://www.econ.iastate.edu/research/webpapers/Who_Benefits_from_Biotech.pdf


10/34



orannda deiim gsterdii, ortalamada ise GDOlu soyann veriminin klasik soyaya gore %4

orannda daha az olduu kantlanmtr13.

GDOl rnlerin Potansiyel Zararlar

GDOlu rnlerin yaygnlamas ile birlikte, bu rnlerin evre,ekosistem ve insan salg

zerinde zararlar olduu ynnde gr ileri sren gruplardan bazlar bitki ve hayvanlardaki

genetik mhendisliinin her ekline tamamen kar olup, GDOlarn yasaklanmas konusunda

olduka kesin hkmlere sahiptirler. Dier bir kesim ise bu rnlerin insan ve evre saglna

olas olumsuz etkileri nedeniyle, retim ve ticaretinin sk bir ekilde denetlenmesi gerektiini

ifade etmektedirler. zellikle Avrupa Birlii lkelerindeki muhalifler GDOlarn dnya tarmn,

salgn ve ekolojisini tehdit edeceini dndklerinden bu gdalar franketayn gdalarolarak nitelendirmektedirler. Nitekim bu alanda gerekletirilen baz deneysel almalar GDOlu

rnlerin kullanm ile doal evrede olumsuz etkiler olabileceini ortaya koymaktadr14.

Bu almalarda elde edilen bulgular gnda GDOlu rnlerin evre ve doaya olumsuz etkileri

aada sralanmtr.

Gen Ka, Yabani Tozlama Yapay Gen Transferi ve Hibritleme

Sper Yabani Trlerin Ortaya kmas

Bitkilerde Dayanklln Gerilemesi

Zararllarda Dayankln Artmas

13 Oplinger, E.S., M.J. Martinka, and K.A. Schmitz( 1999) Performance of transgenetic soybeansnorthern U.S. p. 7477. In K.A. Kelling and

J.A.Wedberg (ed.) Proc. 1999 Wisconsin Fert., Aglime, and Pest Manage. Conf., Madison, WI. 1921 Jan. 1999. Coop. Ext., Univ. ofWisconsin

Ext., and College of Agric. and Life Sci., Madison, WI.

14 Aada Yer Alan Makaleler GDOlu rnlerin evre ve Doaya Olumsuz Etkileri Hakknda Gerekletirien

Akademik almalara rnek Olarak Gsterilebilinir.

Altieri,M.(2001). The Enviromental Risks of Transgenic Crops: An Agroecological Assesment, Department of

Environmental Science, Policy and Management, University of California, Berkeley, USA.

P.E ve N.C Ellstand(1996) Crop-to-Weed Gene Flow in the Genus Sorghum(Poaceae): Spontaneous Interspecific

Hybridization Between Johnsongrass, Sorghum halepense and crop sorghum, S.bicolor. American Journal of Botany

83:1153-1160

Palm C. ve digerleri(1996) Persistence in Soil of Transgenic Plant Produced Bacillus thuringiensis. Kurstaki delta

Endotoxin. Canadian Journal of Micro Biolology 42(12),1258-1262


11/34



Genetik Kirlenme Riski

Organizmalarn Genom Yapsndaki Etkileimden Doabileek Riskler

GDO Genlerinin Toprak ve Su Ekosisteme Geiinin Dourabilecei Riskler

Biyo eitlilie Etkileri

nsan ve Hayvan Salnda Meydana Gelebilecek Riskler.

Akademik almalar sonucu ortaya konulan bu riskler, GDOlu rnlerin ekolojik dengenin

bozulma tehlikesini artrmakta olduunu gstermektedir. Doal trlerde genetik eitliliin

kaybna, ekosistemdeki tr dalmnn ve dengenin bozularak genetik kaynaklar oluturan

yabani trlerin doal evolsyondan sapmalarna neden olabilecek bu riskler ayn zamanda,

lkemizinde arasnda bulunduu genetik kaynaklar zengin lkelerin gen kaynaklarnn tehdit

edilmesine yol amaktadr.

Bu rnlerin ekosistem zerinde yarataca olumsuz etkilere ek olarak, sosyo ekonomik

alanlarda bu rnlerin kullanmnn yaygnlamas ile baz riskler ortaya kmaktadr. GDOlu

retim alannda tarmsal biyo teknolojinin byk lde ABD kkenli firmalar tarafndan

gerekletiriliyor olmas, gelimekte olan lkeleri tarmsal alanda zamanla da baml hale

getirebilecektir. GDOlu tohumlarda uygulanan patent haklar, iftiye tohum alkoyma (seed

saving) imkan vermeyen szleme ve terminator gen teknolojisi uygulamalar yoluyla dnya

iftilerinin btnyle tohum reticisi birka ulus tesi irkete baml klnmasna neden

olabilecektir. Getiimiz on yl boyunca GDOlu bitkilere ilikin olarak alnan her drt patentden

be firmaya Dow, Dupont, Syngenta, Aventis ve Monsantoait olmas ve dnyada ekilenGDOlu tohumun % 90 tek bir firmann, Monsantonun tohumu olmas tohum gvenliini

olduka azaltan bir durumdur. Bylece, insanlk tarihinde belki de ilk kez GDOlu tarmsal rn

ve retim boyutunun genilemesi halinde- kresel gda arznn kontrol tohum tekelleri ve rn

patentleri yoluyla snrl sayda reticinin (firmann) eline geebilecektir15.

15 Yanaz S.(2006), Genetik Olarak Deitirilmi Organizmalar(GDO) Konusu ve Cartgena Biyogvenlik Protokol,

D Ticaret Mstearl thalat Genel Mdrl,

http://www.dtm.gov.tr/dtmadmin/upload/EAD/TanitimKoordinasyonDb/genetik.doc


12/34



GDOlu rnlerin nsan ve Hayvan Salg zerine

Olas Olumsuz Etkileri

Bitki zararllar ve haerelerden bitkilerin

korunmas amacyla GDOlu Msr ve Pamuk

tohumlar kendi bcek ilalarn ihtiva edecek

ekilde retilmektedirler. Bitki zararllar GDOlu

Msr ve Pamuk bitkilerinden bir srk bile alsalar

bu rnlerin ierisinde bulunan zehir bu zararllar ldrmektedir. Bu tr tohumlar reten

biyoteknoloji irketleri, tohumlarn genetik kodlarna ilenen bcek ilalarnn zararsz

olduklarn iddia etmektedirler. te yandan, GDOlu bitkilerin ierisine bceklerden koruma

salamas amacyla yerletirilmi olan biyoteknolojik toksin maddelerin konsantre olmalarndan

dolay, dier ilalama yntemlerine gre binlerce kat fazla oranda toksit madde

bulundurmaktadrlar. Yzeysel ilalama yntemlerinde ykama sonucu bu toksin maddelerin

byk ksm temizlenmesine ramen, GDOlu rnlerde toksin maddelerinin genlerde

bulunmasndan dolay temizlenme ans olmamaktadr. Bilimsel almalar toksit miktar

GDOlu rnlere gre ok daha az oranda bulunan ilalamalarn bile insan salna zararl

olduunu ortaya koymaktadr. ABDnin kuzeybat eyaletlerinde ingene gvesi olarak

adlandrlan zararly ldrmek iin uakla yaplan ilalama sonrasnda, blgedeki yaklak 500

kiinin alerji ve nezle problemleri yaam olduklar tesbit edilmitir16.

Yaplan almalarda GDOlu rnlerin ksrlk ve sakat doum riskini artrdna ynelik bulgular

elde edilmitir. Bu alanda Avrupa Gda Gvenlii Kurumu(European Food Safety Authority)tarafndan 2007 ylnda gerekletirilen aratrmada, GDOlu soya ile beslenen dii farelerden

doan bebek farelerin dierlerine gre daha kk olduklar ve byk bir ksmnn hafta

ierisinde ldkleri tesbit edilmitir17. GDOlu rnler alannda en nemli uzmanlardan olan Dr.

Arpad Pusztai, bu alanda gerekletirilen bilimsel almalarn tamamnda GDOlu rnlerin

almalara konu olan hayvanlarn baklk sisteminde deiikliklere yol atnn tesbit

edildiini aklamtr. Dnyann en byk GDOlu tohum reticilerinden olan Monsanto

tarafndan yaplan almada MON 863 olarak adlandrlan GDOlu msrlar ile 13 hafta boyunca

fareler beslenmi ve ad geen GDOlu rnn etkileri tesbit edilmitir. Bu almann

sonucunda MON 863 tohumu ile retilen msrlarn insan ve hayvan sal zerinde olumsuz bir

16Washington State Department of Health(1993), Report of health surveillance activities: Asian gypsy moth

control program, (Olympia, WA: Washington State Dept. of Health, 1993.

17Irina Ermakov(2007) Experimental Evidence of GMO Hazards, Presentation at Scientists for a GM Free Europe,

EU Parliament, Brussels.


13/34



etkiye sahip olmad ifade edilmekle birlikte, alma srasnda farelerin baklk sistemleri

zerinde deiiklilerin ortaya kmas GDOlu rnler hakknda phelerin artmasna neden olan

olduka nemli bir bulgudur18.

Monsanto tarafndan 2002 ylnda gerekletirilen alma sonularnda bu rnlerin insan vehayvan sal zerinde olumsuz bir etkiye sahip olmad ifade edilmi olmasna ramen, yine

MON 863 kod numaral tohumlarn etkileri zerine 2007 ylnda Fransz Caen niversitesi

tarafndan gerekletirilen almann sonular bu rnn salk zerinde ciddi olumsuz etkileri

olduunu gzler nne sermektedir. Caen niversitesi Bnyesindeki (Independent Research

and Genetic Engineering) aratrma entstitis tarafndan gerekletirilen almada, 90 gn

boyunca MON 863 ve NK 603 tohumu ile retilen GDOlu msrlar ile beslenen farelerin

hormonlarnda deiimler olduu gzlemlenmi ayrca bbrek ve karacigerlerinde zararl toksit

maddelerin olutuu tesbit edilmitir. almann sonunda erkek farelerin ortalama olarak

vuctlarnn %3.3 orannda kilo kaybna uradklar, yine vctta nemli oranda sodyum

kaybnn gerekletii, damar sertligine neden olan triglyceride ya orannn ise %24-%40

arasnda artm olduu tesbit edilmitir19. Bu aratrmaya ilikin sonularn aklanmasnn

ardndan Greenpeace tarafndan bu rnn bata Avrupa Birlii olmak zere hibir lkede

onaylanmamas gerektiini ifade eden bir aklamada bulunulmutur20. Yine ayn alanda talyan

hkmeti tarafndan 2008 yl Kasm aynda yaptrlan benzer ynde almada da, GDOlu

msrlarn farelerin baklk sistemi zerinde etkileri olduu ortaya konulmutur21.

2006 ylnda Hindistanda yaanan bir baka olay da GDOlu rnlerin lmcl etkilerini

ortaya koymaktadr. GDOlu Pamuk retimi yaplan tarlalarda hasattan sonra koyunlarn

otlatlmasn takiben binlerce koyun lmleri gereklemitir. l koyunlar zerinde

18John M. Burns(2002) 13-Week Dietary Subchronic Comparison Study with MON 863 Corn in Rats Preceded by a

1-Week Baseline Food Consumption Determination with PMI Certified Rodent Diet #5002, December 17,

2002 http://www.monsanto.com/monsanto/content/products/technicalandsafety/fullratstudy.pdf

19Ayrntl Bilgi in Bkz. Committee for Independent Research and Information on Genetic Engineering, Report on

NK 603 GM maize produced by Monsanto company

http://www.gefreebc.org/content/right_sidebar/articles/rat_maize_toxic_agian.pdf

http://www.nogw.com/download/_07_monsanto_gm_corn.pdf

20Ayrntl Bilgi in Bkz. Regulatory systems for GE crops a failure: the case of MON863

http://www.greenpeace.to/publications/MON863.pdf

21Alberto Finamore, et al(2008) Intestinal and Peripheral Immune Response to MON810 Maize Ingestion in

Weaning and Old Mice,J. Agric. Food Chem., 2008, 56 (23), pp 1153311539, November 14, 2008


14/34



yaplan incelemelerde hayvanlarn karacigerleri ve testislerinde siyahlklar ve bozulmalar

olduu tesbit edilmitir. ncelemenin sonular koyunlarn toksinler nedeniyle ldnu

ortaya koyarken, bu toksinlerinde ok byk olaslkla GDOlu Pamuk retimi yaplan

tarlalarda koyunlarn otlatlmasndan kaynakland aklanmtr22.

GDOlu rnlerin insan sal zerindeki olumsuz etkileri nedeniyle yasaklanmasna ynelik en

gncel aklamalardan birisi de 19 Mays 2009 tarihinde ABDnin tp alannda etkin

kurulularndan olan AAEM (The American Academy Of Environmental Medicine) tarafndan

gerekletirilmitir. Bu kurum tarafndan GDOlu rnlere kar moratoryum ilan edilmesi

gerektiini ifade eden bir basn bildirisi yaynlanmtr. Bildiride GDOlu gda rnlerinin

zehirlenmelere ve alerjilere yol at, baklk sistemi zerinde ciddi hasarlara neden olduu,

fizyolojik ve genetik salg bozduu ve bu nedenle bu rnlerin yasaklanmas gerektii ifade

edilmitir. Akademinin ynetim kurulu yesi Dr. Amy Dean tarafndan yaplan aklamada

ayrca, u ana kadar hayvanlar zerinde gerekletirilen bir ok bilimsel almann sonularnn

GDOlu gdalarn vcttaki bir ok farkl organa zararlar verdiinin kantlanm olduu ve bu

nedenle kamu salg ve hastalarn gvenlii asndan bu tr gdalarn yasaklanmas gerektii

ifade edilmitir. Aklamada bu rnlerin etiketlenmelerinin gerekliinin nemi ortaya

konurken, GDOlu rnlerin insan salg zerindeki olumsuz etkilerinin ortaya karlabilmesi

iin bamsz kurulular tarafndan daha fazla bilimsel alma gerekletirilmesinin nemi

vurgulanmtr.23

Biyogvenlik ve Birlemi Milletler Biyogvenlik (Cartegena) Protokol

GDOlu rnlerin retim ve ticaretinin, doal evreye ve sosyo-ekonomik yapya verebilecei

zararlar, bu organizmalarn retimi, doaya salnm ve kullanmnn biyo gvenlik dzenlemeleri

ile kontrol edilmesini gerekli klmaktadr.

Biyogvenlik, modern biyoteknoloji tekniklerinin uygulanmalarnn ve modern biyoteknoloji

rnlerinin insan sal ve biyolojik eitlilik zerine oluturabilecei olumsuz etkilerin

belirlenmesi(risk deerlendirme) ve belirlenen risklerin meydana gelme ihtimalinin ortadan

22Ayrntl Bilgi in Bkz: Mortality in Sheep Flocks after Grazing on BtCotton FieldsWarangal District, Andhra

Pradesh Report of the Preliminary Assessment, April 2006,

http://www.munlochygmvigil.org.uk/Mortality_in_Sheep.pdf

http://www.annadana.com/actu/fichiers/mortalitysheep.html

23AyrntlBilgi in Bkz. http://www.aaemonline.org/gmopressrelease.html


15/34



kaldrlmas ya da meydana gelme durumunda oluacak zararlarn kontrol altnda tutulmas iin

(risk ynetimi) alnmas ngrlen tedbirler eklinde tanmlanmaktadr24.

Biyolojik eitliliin korunmas ve srdrlebilir kullanmnn salanmas iin biyoteknoloji

uygulamalarndan kaynaklanabilecek olumsuzluklarn nlenmesine ynelik olarak hazrlanan ve2003 ylndan bu yana yrrlkte olan Birlemi Milletler Biyogvenlik (Cartagena) Protokol,

genetii deitirilmi organizmalarn (GDOlar) aratrlmas aamasndan, evreye salm ve

transit gei aamasna kadar evre ve insan salna gelebilecek risklerin nlenebilmesine

kadar geni bir kapsama sahip etkili bir hukuk belgedir. Protokoln kapsam; insan sal

zerindeki riskler de gz nnde bulundurularak, biyolojik eitliliin korunmas ve

srdrlebilir kullanm zerinde olumsuz etkilerde bulunabilecek tm deitirilmi canl

organizmalarn snrtesi hareketi, transit geii, muamelesi ve kullanlmas iin geerlidir25.

Protokol, GDOlarn iki kategorisini kapsamaktadr.

a. evreye kasti (bilinli) olarak braklacak GDOlar ( ekim amal tohumlar ve yetitirme

amal hayvanlar gibi).

b. Gda, yem veya ileme amal GDOlar (msr, pamuk, soya gibi hacimli -bulk- mallar).

Ayrca, Protokolde ilem (processing) konusu tanmlanmamtr. Bu nedenle Protokoln tekstil

retimi ile insanlar veya hayvanlar tarafndan tketilmeyen dier rnleri de kapsayabilecei

ynnde grler bulunmaktadr. Dier taraftan, protokol'de gda gvenlii (food safety)

konusu yer almamtr. lenmi gda rnleri de Protokol kapsam dnda braklmtr.

leri Bildirim Anlamas (m.7) Protokoln nemli mekanizmalarndan birisidir. Bilinli olarak

evreye salnacak GDOlarn ilk snr aan hareketinden nce izlenmesi zorunlu bir prosedrdr.

hracat ithalat lkeye ilk yklemeden nce (the first shipment) GDOlar tanmlayan yazl ve

ayrntl bilgi salamak zorundadr. thalat bilginin alndn 90 gn iinde kar tarafa yazl

olarak bildirecektir ve 270 gn amadan aka bu yklemeyi onayladn ya da ret etmesi

halinde de nedenlerini bildirecektir. Bununla birlikte, szkonusu sre ierisinde herhangi bir

24Eser, Vehbi(2000) Modern Biyoteknoloji Gelimelerinin I Altnda Dnya ve Trkiyede Tarm Kreselleme

Srecinde Biyoteknoloji ve Biyogvenlik Sempozyum Bildirileri, Ankara.

25Talu, N.(2005) Biyogvenlik (Cartagena) Protokol ve Trkiyede Durum, Biyogvenlik Protokol ve Biyolojik

eitlilik Szlemesinde Tevikler, TV Yayn, Ankara, 2005, s. 11-29.


16/34



karar bildirilmemesi ithalatn onay veya reddi anlamna gelmemektedir. leri Bildirim Anlamas

srecinden be tip GDO hari tutulmutur. Bunlar;

nsanlara ynelik eczaclk rnlerinin ou,

nc lkeye ynelik GDOlar,

Kapal kullanm amal GDOlar,

Gda, yem veya ileme amal GDOlar,

Taraflar toplantsnda gvenli olarak ilan edilen GDOlardr.

Cartegena Protokolne taraflar olan lkeler ileride bu kapsam geniletmeye karar verebilme

hakkna sahiptirler. Ayrca, bu kategorilerin anlan prosedrden hari tutulmas, lkelerin kendi

ithalat mevzuatnda dzenleme yapamayacaklar anlamna gelmemektedir.

lkeler risk deerlendirmesi (m.15) temeline dayanarak GDOlar ithal edip etmeyeceklerine

karar verebilme hakkna sahiptirler. Bu tr rnlerin ithalatna ynelik deerlendirmeler

GDOlarn insan sal zerindeki riskler de gz nnde bulundurularak, biyolojik eitliliin

korunmas ve srdrlebilir kullanm zerinde olabilecek potansiyel olumsuz etkilerin

tanmlanmas ve deerlendirilmesi amacyla, en az Protokoln 8. maddesinde istenen bilgilere

ve bilimsel olarak salam temellere dayanmas gerekmektedir. Ancak, ilgili bilimsel bilgilerin

yokluu veya yetersizlii durumunda, bir lke n nlem alma veya ihtiyat yaklamn

(precautionary approach) kullanarak GDOlarn ithalatn reddedebilecektir26.

Yukarda ayrntl olarak ele alnd zere BM Biyolojik eitlilik Anlamas'nn bir paras olan

Biyogvenlik Protokol'n (Cartagena Protokol) biyolojik trlln srdrlebilir kullanm ve

korunmasn olumsuz etkileyebilecek, ve insan sal asndan riskler yaratabilecek GDO

organizmalarn snrlar tesi tanmn, alp satmn ve kullanmn denetlemeyi ngren bir

anlamadr. Trkiye bu anlamaya imza atm lkelerden birisi olup, Biyolojik Gvenlige iliskin

Kartegena Protokoln Onaylayan 4898 sayl kanun 2003 ylnda TBMMde Kabul edilip

yaalamtr.

26 Yanaz S.(2006) a.g.m


17/34



Avrupa Birlii ve Genetii Deitirilmi Organizmalar

Avrupa Birliinde GDOlu rnlerin retimi,sat ve ithalat 2004 ylna kadar yasaklanmtr. Bu

tarihten sonra ABDnin Dnya Ticaret rgt araclyla kurduu basknn bir sonucu olarak,

Avrupa Birliinde, son derecede kat kontroller altnda, yalnzca birka eit GDOlu rnn yem

amal dalmna, ilenmesine ve ekimine, 2004 ylnda ye lkeler arasnda yaplan oylama ile

izin verilmitir27. 19 Mays 2004 tarihinde gerekletirilen oylamada, ABli bakanlarn oy okluu

(rlanda, Hollanda, Finlandiya, sve, ngiltere ve talyann olumlu oylar; Danimarka,

Yunanistan, Fransa, Lksemburg ve Avusturyann olumsuz oylar; Portekiz, Almanya ve

spanyann ekimser karar) ile Bt 11 tatl msr iin moratoryum kaldrlm ve ithalat ile ileme

amal kullanmna (retimi hari) 10 yllna onay verilmitir. Daha sonra NK 603 GM msr

eidine ileme ve yem amal ithalatna 10 yl iin ve nihayet Mon 810 Bt msrn 17 eidine

ABde retim izini de verilmitir.

Bu tarihten sonra Avrupa'da, 100 bin hektarn altnda olmak zere, yalnzca spanya,

Bulgaristan ve Almanyada transgenik msr ve Romanyada transgenik soya ekimi, son derecede

kontroll koullarda yaplmaya balanmtr. Slovakya, ek Cumhuriyeti, ve Polonyada ise yine

kontroll bir biimde deneme amacyla retim gerekletirilmektedir. Danimarka, sve, Norve

ve Avusturya bata olmak zere geriye kalan Avrupa lkeleri ise halen topraklarnda GDO

ekimine izin vermemektedir. Buna karlk, Birlik yesi lkelerde deiik rnlerde toplam 1500civarnda alan denemesi kurulduu bilinmektedir.

Her ne kadar baz GDOlu rnlerin ithalatna 2004 ylnda izin verilmi olmasna ramen,

Avrupa Birlii tarafndan biyogvenlik alannda denetimin salanmas iin kartlm kapsaml

direktifler bulunmaktadr. Avrupa Birliinin biyogvenlik konusunda 1990 ylnda kartt

kapsaml iki direktifi (ec/90/219-kapal artlarda kullanm- ve ec/90/220-evreye serbest

brakma-) konularn dzenlemektedir. 2003te yrrle giren ec/1829 ve ec/1830 sayl 2

direktif ise gda/yem amal ileme ile etiketleme ve izlenebilirlii kapsamaktadr. Sz edilen

mevzuat, olduka kat kurallar iermektedir.

27Bildirici Z.(2008)Genetii Deitirilmi Organizmalar (GDO) Ve Avrupa Birlii Uygulamalar

http://blog.bluzz.net/wp-content/uploads/2008/02/avrupa-birligi-ve-gdo.pdf


18/34



Dier yandan AB, gdalarn GDO ierdiine dair etiketlenmesinde istenilen Eik Deer orann

% 0.9da tutma kararll iindedir. Tm bunlara karn, gnmze kadar GDOlarn retim ve

gda/yem ileme amal dalmna yasak uygulayan AB, biyoteknoloji aratrmalarn ncelikli

konular iersine almtr. Ancak, bu gne kadar GDOlarn gda olarak kullanlmasna kar

yrtt politikalar nedeniyle, kendi biyoteknolojik aratrmalarn Gda-d kulanmalanlarna younlatrmtr. Bu aratrmalarn AB toplumu tarafndan da kabul grmesi iin,

biyoteknolojik aratrmalarn Beyaz Biyoteknoloji ve Yeil Biyoteknoloji olarak

isimlendirmitir. Beyaz biyoteknoloji ile hammadde ve atklarn biyolojik olarak temizlenmesi,

yeil biyoteknoloji ile optimize biyolojik hammaddelerin retilmesi planlanmaktadr. te

yandan, transgenik rnlerin evreye ve ekolojiye verebilecei zararlar azaltarak

transgeniklerin Gvenli retilmelerine zemin hazrlamak zere, transgenik, geleneksel ve

organik retimlerin beraber (bitiik retim alanlarnda) yaplmas halinde, zellikle gen

kalarnn nlenmesi iin ne tr etkin ve sabit kontrol sistemlerinin uygulanmas gerektii

aratrlmaktadr28.

AB'nin yaklam biyogvenlik kavram ile balantl olarak ortaya kmaktadr. Biyogvenlik

kavram, modern biyoteknoloji teknik, uygulama ve rnlerinin insan sal ve biyolojik eitlilik

zerinde oluturabilecei olumsuz etkilerin belirlenmesi srecini ve belirlenen risklerin

meydana gelme olaslnn ortadan kaldrlmas veya meydana gelmesi durumunda oluacak

zararlarn kontrol altnda tutulmas iin alnacak tedbirleri kapsamaktadr. Dnya ticaretinde iki

nemli taraf olan ABD ve AB'nin transgenik rnlerin retimi ve ticareti konusundaki farkl

uygulamalar dikkati ekmektedir. Transgenik rnlerin byk lde zel kesim Ar-Ge

almalar ile gelitirildii ABD'de konuya daha liberal bir yaklam sergilenirken, AB'de ise,

zellikle tketicinin evre ve salk kayglarnn n plana kmas nedeniyle etiketleme de dhil,

youn bir kamu dzenlemesine tabi olmaktadr 29.

Trkiyede Durum

lkemizde transgenik bitkilerin ithalt konusunda hukuk ve kurumsal alanda cidd boluklar,

bilimsel ve teknik adan da nemli lde yetersizlikler bulunmaktadr. Trkiyede GDO ieren

yerli rn retimi yoktur, ancak ithal edilen baz ham ve ilenmi rnlerin GDO ieripiermedii gda gvenlii asndan fiilen denetlenememektedir.

28Ziraat Mhendisleri Odas,Biyogvenlik Oda gr Bildirgesi,2005, http://www.zmo.org.tr

29Bildirici Z.(2008)Genetii Deitirilmi Organizmalar (GDO) Ve Avrupa Birlii Uygulamalar

http://blog.bluzz.net/wp-content/uploads/2008/02/avrupa-birligi-ve-gdo.pdf


19/34



GDOlu tohumlarn Trkiyede sat yasaklanm olsa da, bu tip rnlerin ithaltnn kontrol

yaplamamakta, giriler sadece beyana dayal olarak ve gmrklerde kontrolsz olarak cereyan

etmektedir. Her ne kadar GDO ve rnlerinin evreye kontrolsz salmna resmen izin

verilmemekte ise de, Trkiyede GDOlarn hukuk olmayan yollarla ekimini kontrol eden

denetim mekanizmalarnn varlndan sz etmek mmkn deildir. Bu alandaki aratrmagelitirme almalarnn ok yetersiz olmas ve teknik altyapnn eksiklii de (uzman, laboratuvar

vb.) bilinen bir gerektir. Ayrca, GDOlarn evreye bilinli olarak salm ve pazara srlmesi

konusunda Trkiyedeki mevcut hukuk dzenlemeler bugnk haliyle AB mevzuat ile uyumlu

deildir.

Trkiyede GDOlu rn retimi yasak olmasna ramen 1998 ylndan itibaren alan denemeleri

yaplmaya balanmtr. Deiik firmalar tarafndan ithal edilen rnlerde alan denemeleri Tarm

ve Ky leri Bakanl Aratrma Enstitleri tarafndan baz illerde yaplmtr. GD rnlerin alan

denemelerini takiben tescili, retime sokulmas ve gda zincirinde kullanlmas gndeme

gelecektir. Trkiyede i piyasada ilenerek rn halinde pazara srlen hammadde veya yurt

dndan ithal edilen ilenmi rnlerden nemli bir ksmnn GDO ieriine sahip olduu ileri

srlmektedir. zellikle msr ve soyann byk bir ksm ABD ve Arjantinden ithal edilmi olup

neredeyse tamamnn GDO ierikli olduu iddia edilmektedir. Ayrca 20ye yakn ilin

pazarlarndan alnan domates ve patateslerin GD rn olduu saptanmtr. Bunlarn hemen

hemen tm, Trkiyeye kaak yollarla giren GD tohumlarnn hibir denetime tabi tutulmadan

tarlalarda veya seralarda ekilmesi sonucunda retilmektedir30.

Trkiyenin zellikle, msr, buday, soya fasulyesi gibi tarm rnlerinin retim ve tketiminde,

GDO uygulamalar asndan okuluslu irketler tarafndan iyi bir pazar olarak grld dikkatealndnda; tarm, evre ve teknoloji politikalarnn btnleik bir anlayla deerlendirildii

ulusal bir biyogvenlik politikasna olan ihtiya giderek ortaya kmaktadr.

Biyogvenlik Yasa Tasarsna Eletiriler

lkemizde Biyogvenlik alannda yasal boluun giderilmesi amacyla, Eyll 2002-Eyll 2005

tarihleri arasnda "Ulusal Biyogvenlik erevesinin Gelitirilmesi" konulu UNEP/GEF projesi

gerekletirilmitir. Bu almann sonucunda bir "Ulusal Biyogvenlik Yasa Tasla" hazrlanm

olup tasarnn nmzdeki yasama dneminde TBMM genel kuruluna gelecei tahmin

edilmektedir. Mevcut yasa tasarsna ynelik bir ok farkl sivil toplum ve meslek rgt

30Kyak, S., Genetik Olarak Deitirilmi Gdalar, Cartagena Biyogvenlik Protokol ve Trkiyede Durum


20/34



tarafndan eletirilerde bulunulmutur. Yasa taslan deerlendirip konu zerine gr ve

nerilerini bildiren sivil toplum rgtlerinden birisi de Ziraat Mhendisleri Odasdr. Devam

eden ksmda, Ziraat Mhendisleri Odas tarafndan Biyogvenlik Yasa Tasarsna ynelik

eletirilere, konu hakknda kapsaml bilgiye sahip olunabilmesi asndan yer verilmitir.

BRNC KISIM

GENEL HKMLER

BRNC BLM : AMA, KAPSAM VE TANIMLAR

TANIMLAR

Madde 3- ) zleme balkl tanmnda yaplan dzenlemeye ek olarak geen tasarda da

belirtilmi ancak son taslak metinden karlm olan evreye serbest braklmasndan ve/veya

piyasaya srlmesindenibaresinin zellikle toprakla ve evreyle direkt temasa geecek GDOlu

rnlern izlenmesine imkan vereceini dnerek tekrar metne eklenmesi gerektiini

dnyoruz.

j) AB rehberinde yer alan Risk deerlendirme tanm nsanlarIn ve evrenin risk kaynana

maruz braklmasn takiben, tanmlanm artlar altnda olumsuz etkilerinin/olaylarn ortaya

kma boyutunun ve olabilirliinin ve belirsizliklerinin belirlendii deerlendirme srecidir. Risk

deerlendirme, zararn tanm ve zelliklerini, maruz kalma deerlendrmesini ve risklerin

zelliklerini ierir. Zarar, risk kaynann olumsuz etkiye sebep olma potansiyelidir.

Risk deerlendirme, GDOnun olumsuz etkilere sebep olabilecek zelliklerinin, bunlarn

potansiyel sonularnn, ortaya kma olaslnn belirlenmesi ve belirlenen her bir zelliin

sebep olabilecei riskin tahmin edilmesi basamaklarndan oluur. eklindedir.

Risk deerlendirme tanmna Biyolojik eitlilie, evreye, insan, hayvan bitki sal zerinde

oluabilecek olumsuz etkilerin, potansiyel zararlarn ve risklerin tm bilimsel esaslara gre

yaplacak deerlendirmeler tmcesinin eklenmesi yerinde olacaktIr. u anki taslakta, biyolojik

eitlilik zerinde oluabilecek zararlar gz ard edilerek risk deerlendirme tanm yaplmtr.

Bu tanm eksik ve AB rehberindeki risk deerlendirme tanmndan da uzaktr.

Dier bir husus da; tanmda geen potansiyel zarar ibaresidir. Geleneksel hukuk kavram

olarak zarar geni anlamyla maddi ve manevi zarar iine alacak ekilde u ekilde tanmlanr:

Hukuken himaye edilen maddi ve manevi varlklarn bunlara yaplan bir tecavzn vukuundan

nceki ve sonraki halleri arasndaki farktr. Genel hukukta zararn hem varlnn hem de

mktarnn saptanmasnda kural olarak br sorun kmamaktadr. zellikle eylere ynelik


21/34



zararn saptanmasnda, onlarn objektif deerinin, piyasada kendileri iin biilen deerin; bir

baka deile sat deeri esas alnr. Ancak evre hukukunun kendine zg yaps evre

hukukuna ilikin kavramlarn geleneksel hukuk kavramlaryla tanmlanabilmesini imknsz klar.

Bu nedenle de zarar kavram geleneksel hukukta olduu gibi tanmlanamaz. Zarar kavram

evrenin fiziksel, kimyasal ve biyolojik bozulmasndan yola karak evresel kirliliin yol atbiyolojik ve sala ilikin zarar ile maddesel zararn tipine; akut, kronik veya sonraki dneme

uzanan etkilere ve etkilenen alann zelliklerine gre deerlendirilmelidir. Yani yalnIzca mlkle

ve fiziksel btnlkle snrl kalInm bir zarar kavram evre hukuku asndan yeterli deildir. Bu

nedenle taslakta kullanIlan potansiyel zarar geleneksel hukukun kavramlaryla tanmlanamaz.

evre hukukunun gen bir hukuk dal olmas ve kavramlarnn yorumlanmasndaki zorluk gz

nne alnarak, uygulamada (hakimlerin yasay deerlendirmesi aamasnda) potansiyel zarar

kavramnn geleneksel hukuk kavramlaryla yorumlamas ihtimalinin nn kesmek amacyla,

kanun iinde ayrca bir potansiyel zarar tanmnn yer almas gerekir. Bu yolla, uygulamada

oluabilecek kavram kargaas engellenecei gibi kanunun uygulanmasnda evre hukukukavramlarnn genel uygulama bulmas gerektii ynnde bir anlay da perinlemi olacaktr.

l) Eski taslakta yer alan Basitletirilmi ilem: Yetkili birimin ithalatna ve/veya piyasaya

srlmesine izin verdii ve kullanm izni devam eden bir GDOnun ve/veya GDO rnnn ayn

muhteviyat ve kullanm amacyla ithalat ve/veya piyasaya srlmesi iin yaplan ikinci

bavurusundan itibaren uygulanmak zere ilk bavuruyu takiben yaplm risk deerlendirme

sonularnn gzden geirilerek sadece ihtiya duyulan analizlerin tekrarlanmasna dayal karar

verme srecini ieren izin ilemleri tanm u anki taslak metinde yer alan aklamadan daha

ak ve anlalrdr. AyrIca ilk bavuruyu takiben yaplm risk deerlendirme sonularnn

gzden geirilerek gerekli grldnde tekrar analizlerin yaplmasna imkn salamas

asndan da daha kabul edilebilir bir tanm olduunu dnyoruz. u anki taslakta yer alan

tanmda olduu gibi yalnzca daha nce yaplm risk deerlendirmesine dayal bir karar verme

sreci olmayIp yeni analizlerin yaplmasna imkan salamas aIsIndan da ihtiyat ilkesine daha

uygundur.

m) ABnin genetik olarak deitirilmi mikroorganizmalarn (GDOM) kapal kullanm konusunda

23 nisan 1990 tarih ve 90/219/EEC kodlu direktifinin amacI evre ve insan salnn kapal

kullanm gerekiren mikroorganizmalardan kaynaklanabilecek risklere kar korunmasdr.

GDOMlarn fiziksel ve biyolojik engellerle evre ile temasa gemesinin nlenmesini, direktifekinde belirtilen parametrelere gre risklerin belirlenmesi iin n deerlendirme yaplmasn ve

ye lkelerin sz konusu mikroorganizmalarn yarataca riskleri nleme yolunda nlemler

almasn gerektii belirtilmitir.

Sekizinci Be Yllk Kalknma Plannn Biyoteknoloji ve Biogvenlik zel htisas Komisyonu

Raporunun tanmlar blmnde kapal kullanm u ekilde tanmlanmtr:


22/34



Mikroorganizmalarn genetik olarak deitirilmesi ya da GDMOlarn retilmesi saklanmas

kullanlmas tanmas fiziksel korunaklar ya da bunlarla birlikte kimyasal ve/veya biyolojik

korunaklarla elden karlmasna ilikin her ilemin genel toplum ve evre ile temasnda

uygulanan snrlama Kanun taslann tanmlar ksmnda kapal kullanmn: GDOnun harici

evre ile etkileiminin engellenmesi amacyla kontrol edildii tesis olduu belirtilmitir. Ancakharici evre kavramnn kanun taslanda tanmlanmam, snrlar belli edilmemi bir alan

olmas nedeniyle, kapal kullanm teriminin tanmna kamu ile etkileimi ibaresinin de

eklenmesi gerekir.Bu ekilde Sekizinci Be Yllk Kalknma Plannda da belirtildii gibi genel

toplumu da gzeten geni bir tanmlama yaplm olacaktr. Ayrca kavramn ierii konusunda

daha geni bir yorumlamaya imkn salamas asndan da kamu ile etkileim ibaresinin

eklenmesi daha isabetli olacaktr.

) Ayrc kimlik bal altnda yaplan tanmlamaya, nceki taslakta belirtilen GDOnun ait

olduu zel ve /veya tzel kiilerle birlikte ayrc zellikleri ibaresinin eklenmesinin GDOlarn

ayrc zellikleri kadar ait olduu hukuk kiinin bilinmesini salamas asndan ayrca bir nemi

bulunmaktadr.Hukuk kiisinin bilinmesi sorumluluk hukuku asndan yardmc bir ileve de

sahip olacaktr. Bu nedenle de ayrc kimlik iinde GDOlarn kime ait olduu belirtilmelidir.

s) Deneysel evreye serbest brakma balndaki aklamann daha geni bir tanmlamaya

ihtiyac vardr. evreye serbest brakma teriminin ne protokolde ne de kanun tasla

iinde herhangi bir tanm bulunmamaktadr.

Sz edilen evrenin kapsam ve serbest brakmayla kastedilenin ne olduu tanmlanmaldr.

Sz edilen tanmlamalar yaplnca Deneysel evreye serbest brakma ile ifade edilenler okdaha ak ve anlalr olacandan uygulama asndan da kolaylk salayacaktr.

Bu maddeye yaplabilecek dier bir ek neri ise eski taslak metinde yer bulan ancak bu metinde

yer almayan izsrlebilirlik bal altndaki tanmn tekrar metne eklenmesi gerektiidir

zsrlebilirlik: evreye serbest braklan ve /veya piyasaya srlen bir GDOnun ve/veya

rnn ilk ithalatsna veya yurt iindeki ilk reticisine kadar her aamada geriye dnk

takibinin belirlenmesini ve tanmlanmas.

Bylece hem evreye serbest braklan hem de piyasaya srlen her tr GDOnun zarar ve

tehlikelerine kar gven ve tedbir salayc mekanizmann oluturabilmesi ve GDOlarn takip

edilebilirlii asndan da nemli ve gerekli olduu kansndayz.


23/34



KNC BLM : TEMEL ESASLAR

ZN

Madde 4- Hukukun insann evreyi etkileyen alanlarda dzenlemeler yapmas bu davranlara

ynelik yasaklar getirmesi ve oluan sorunlar iin nleyici ve giderici nitelikte reeteler

sunabilmesi ancak belirlenmi bilimsel verilerin varl halinde mmkndr. Bu durum zelliklede hukuk normlarnn objektif, genel ve belirlenebilir olmalar zorunluluu nedeniyle ve zellikle

yasaklayc normlar bakmndan kendini hissettirir. nk bu zellikler sk bir nedensellik

ilikisini ve bata ngrlebilirlik olmak zere birok temel ilkeyi beraberinde getirir. Ancak

evre sorunlarnn meydana getirecei zararlar hukukun genel zarar kavram iinde

tanmlanmas g, belirlenmesi ou zaman imkansz boyutlardadr. Verili bilimsel imkanlarn ve

gelimelerin meydana gelen evresel zararlara lt zarar kavram zaman ve dier

deikenler ile ou kez yetersiz kalmaktadr. Bu yetersiz ve belirsizlik nedeniyle de klasik

hukuk anlay bu alanlarda dzenleme yapmamakta yahut yapt dzenlemeler meydana

gelebilecek zararlar karsnda deersiz grlebilmektedir. Bu noktada ihtiyat prensibi zerindedurmak yerinde olacaktr: Hukuk kesin bulgular beklenene kadar, hareketsiz kalmak gibi bir yol

seemez; "tehlike" kavram esas alnarak, nlemler alnmaldr. htiyat ilkesinin z de budur;

yani, tehlikeyi, riski gze almak deil; tehlikeyi, riski dikkate alarak, nlemleri dnmektir .

Bylece risk ile ihtiyat arasndaki seimde bu ikincisinden yana tavr taknlmakla, riskten

kanlmaktadr.

htiyat ilkesi Cartagena Protokolnn de hukuki ilkelerindendir. Bu ilkeye gre: Gvenlik

konusunda bir bilimsel bilgi ya da uzla eksiklii olduunda, lkelerin GD organizmalarn

ithalatn ve kullanmn yasaklama ya da snrlandrma hakk vardr. Ancak 4. maddede ihtiyatprensibi erevesinde ele alnacak hususlar arasnda, ithalat, piyasaya srlme, kapal kullanm,

transit saylm olmasna karn retim aamasnn atlanmas GDO reticisi irketlere,

GDOlarla ilgili bilimsel verilerin yetersizlii ya da biyoteknolojinin hzla geliebilirlik zellii

bahane edilerek kurtulu yollar m salanmaya allmaktadr? sorusunu akllara getirmektedir

Tanmlar blmnde muamele bal ile; bata retim, evreye serbest brakma, piyasaya

srme, kullanma, ithalat, ihracat, tama, saklama, paketleme, etiketleme, depolama gibi, GDO

zerinde gerekletirilen herhangi bir faaliyet ve ilemi ifadesiyle retim kapsamda

zikredilirken, metnin izin bal altnda yer alan faaliyet alan bu kanun kapsamna giren GDO

ve/veya rnlerinin, ithalat, piyasaya srlmesi, kapal kullanm, transiti izne tabidir ifadesi,retim, depolama ve pazarlamay izin kapsam dna karmaktadr, bu husus anlalr deildir.

Yine izin bavururlarnn kabul iin ; nsan, hayvan, bitki ve evre sal ile gvenliinin tehdit

edilmemesi, tketicinin seme zgrlnn ortadan kaldrlmamas, evrenin materyal

dengesinin ve ekosistem ileyiinin istenmeyen bozulmasna neden olunmamas, GDOnun

kendisinin veya zelliklerinin istenmeyen ekilde evreye yaylmamas, yerel eitlerin

devamllnn tehlikeye drlmemesi gibi belirlenmi olan snrlamalar tespit edilebilirlii


24/34



mmkn ancak kamu menfaatinin halel grmesi durumunda geri dnlebilirlii, zararn telafi

edilebilirlii nerdeyse mmkn olmayan hususlardr.

Bu nedenle eski taslak tasarsnn 4. maddesinde bulunan fakat, son tasar taslann 4.

maddesinden karlan evreye serbest braklma ibaresinin taslan bu maddesine tekrar

eklenmesi gerekmektedir.Yine 4. maddenin nc fkrasnda saylan GDOlarn ve rnlerinin piyasaya srlmesi veya

kapal kullanm izni verilmesinde gz nne alnacak ilkelere daha nceki taslakta yer alan u

ifadelerin taslaa tekrar eklenmesi gerekmektedir:

geleneksel rnlerin retilmesi ibaresinin tasarya eklenerek geleneksel rnlerin

retilmesi ibaresinin veya tketicinin seme zgrlnn ortadan kaldrlmamas

eklinde dzenlenmesi,

evreye serbest braklmas planlanan ortamda, ekosistemin devamll iin nemli

canllarn veya korunan trlerin poplasyonlarnn bozulmamas,

hedef olmayan trlerin ortadan kalkmasna neden olunmamas, istenmeyen ekilde kendisinin veya zelliklerinin evreye yaylmamas,

Bata toprak verimi olmak zere, ekosistem ileyiinin ciddi veya daimi bozulmasna

neden olunmamas,

Taslan son halindeki 4. maddeyi, yukarda saylan bentleri, geniletici yorum yoluyla

kapsamna alabilecek ekilde dzenlemek yerine, yukardaki ibarelerin taslakta aka saylmas

yerinde olacaktr. idari yetki karmaasnn nlenmesi ve idarenin btnl ilkesi nedenleriyle

de insan hastalklarnn tehis ve tedavisinde kullanlan tbbi rnler ile veteriner tbbi

rnlerinin kanun kapsamndan ari tutulmasnn isabetli olmadn dnmekteyiz.

BAVURU VE DEERLENDRME

Madde 5- Bavuru ve Deerlendirme balkl 5. maddenin eski taslakta yer alan ancak bu

taslaktan karlm olan deerlendirmeye ilikin blme (2. fkra) Yaplan bir bavurunun

sonucu dier bir bavuru iin emsal tekil etmez cmlesinin tekrar eklenmesi ihtiyat ilkesinin

temelinde yer alan belirsizlik kavramnn iindeki bilinebilir bir olasl gsteren risk

kavramndan ayr olan ve bilinemeyen bir olaslk olgusunun simgeledii gerek bilinmezliinvarolmas nedeniyle nemlidir. Bilimsel belirsizliin meydana getirebilecei potansiyel evresel

zararlarn en aza indirilebilmesi asndan her bir bavurunun bir nceki bavurudan bamsz

olarak tekrar deerlendirilmesi gereklidir.


25/34



GZL BLG

Madde 6- Cartegena protokolnn gizli bilgi bal tayan 21. maddesinin (d) bendinde:

- Acil durumlarda uygulanacak olan her tr yntem ve planlar. bulunmaktadr. Ulusal

biyogvenlik kanun tasarsnda ise acil durumlarda uygulanacak olan yntem ile planlarnzeti ibaresi yer almtr. Bu elikinin giderilmesi ve gizli bilginin ieriinin daraltlmamas

asndan acil durumlarda uygulanacak yntem ve planlarla ilgili olarak zeti kelimesi

karlmaldr.

KATILIM: HALKIN BLGLENDRLMES ve KATILIMI

Madde 8- Katlm ilkesinin evre Hukuku asndan tanm bireylerin evresel ynetim

srecinde rol oynamalar, etkide bulunmalar ve bylelikle kendi yaamlarn ekillendirecek bu

sreci ynlendirmeleri. demektir. Etkide bulunmak ya da rol oynama ve ynlendirmenin

anlam bireylerin kendi gr ve nerilerini ortaya koymalar demektir. Katlm sistematik olarakiki balk altnda: evresel karar alm srecine katlm ve kararlarn uygulanmas srecinde

katlm olarak incelenir. Bu nedenlerle tasar taslanda yer bulan alnan kararlar zamannda

halka alr dzenlemesinden nce eski taslakta bulunmasna karn bu taslakta yer almayan:

GDOlar rnleri ve bunlarn gvenli muamelesi hakknda kamunun eitilmesi doru

bilgilendirmesi ve kamu bilincinin oluturulmas iin gerekli grlen tm dzenlemeler yaplr.

GDOyu piyasaya sren, tketicileri, reticileri ve kullanclar; biyogvenliin salanmas iin

GDOnun zellikleri hakknda bilgilendirmek ve GDOnun insan, hayvan, bitki ve evre saln

ve biyolojik eitlilii tehlikeye drmeyecek biimde tketilmesi, retilmesi ve kullanlmas

iin gerekli eitimi salar. Deerlendirmeye alnan ve kabul edilen bavurularla ilgili kararlar bilgideiim mekanizmas vastasyla duyurulur dzenlemesinin tekrar son taslakta yer almas

gerektiini dnmekteyiz. nk alnan kararlar kiilerin imdiki ve gelecek yaamlarn ya

dorudan ya dolaysyla etkileyen yani onlarn grlerinin de alnmasnn zorunlu olduu

kararlardr. Kiilerin yaam evrelerini yakndan ilgilendirmesi nedeniyle halkn balangtan

karar alma srecine dahil edilmeleri gereklidir. Bunun iin de halkn ncelikle bilgilendirilmesi ve

katlm hakknn ikametgh, yurttalk gibi snrlar sz konusu olmakszn kararlarn alnmas

aamasnda, halkn karar alma srelerine dahil edilmesi yerinde olacaktr. Yani alnan kararlarn

halka almas aamasndan nce karar alma srecinde halkn katlmnn salanmas, katlm

ilkesine ok daha uygun olacaktr.

SOSYOEKONOMK DEERLENDRME

Madde 9-Sosyoekonomik deerlendirme balkl 9. maddenin eski taslakta yer alan hali:

Bavuru hakknda karar verilmeden nce deerlendirilmek zere, GDO ve rnlerinin insan,

hayvan, bitki ve evre sal ve biyoeitlilik zerine etkileri ile rnnn evreye serbest


26/34



braklmas ve kullanlmas srecinde retici, tketici ve ifti zerindeki etkilerinden

kaynaklanan sosyoekonomik bedelleri belirlemek zere gerekli almalar bilimsel esaslara

dayanarak yaplr veya yaptrlr. Sosyoekonomik deerlendirmeler her bir bavuru iin ayr ayr

yaplr. Bir bavurunun sonucu dier bir bavuru iin emsal tekil etmez eklindedir. Dzenleme

bu hali ile hem her bir bavurunun dier bir bavuru iin emsal tekil etmemesi ni salamasasndan ihtiyat ilkesine daha uygun, hem de GDOlarn etkilerinin retici, tketici ve iftiler

iin bir bedeli olacan kabul etmesi asndan da daha gerekidir. Elbette burada bahsi geen

bedel kavram evre hukukunun kendine zel yaps ile deerlendirilip, bir maddi bedel

olmann tesinde; ok daha geni anlamlar olan ve zarar kavramndan bamsz olmayan bir

bedeldir.

KARAR VERME

Madde 10-Madde 10da karar verme sreci dzenlenmitir. Ancak karar verme srecinde etkin

olacak temel kriterler ayrca belirtilmemitir. Bir nceki tasarnn karar verme balkl 10.maddesinde yer alan Sosyal ekonomik deerlendirmeler de dikkate alnarak bavuru hakknda

karar verilir. cmlesi son tasarda yer bulmamtr.

10. maddenin 3. fkrasnda idareye verilen takdir hakknn yanl kullanmaya imkn salayacak

ekilde geniletildii grlmektedir. Yeni bilgi ve belgelerin ortaya kmas ve izin sahibinin

karardaki koullara uymadnn anlalmas, karar alnma srecini etkileyen ilemlerin sakatln

gsterir. dari ilemin sebebi o idari ilemden nce gelen idareyi o ilemi yapmaya sevk eden ve

nesnel hukuk kurallarnca belirlenmi bulunan bir etkendir.

dare bir ilem yaptnda o ilemi dayandrd sebebi ortaya koymak zorundadr. Sebebin

ortadan kalmas halinde alnan idari kararlar dayanaksz kalaca iin hukuka aykr olacaktr. Bu

halde kanun taslanda yer alan .. koullara uyulmamas halinde karar yeniden

deerlendirmeye alabilir. ibaresi hukuka aykr olarak alnabilecek kararlara imkn tanyan bir

takdir hakkn idareye vermektedir. Bu nedenle burada uygun olan dzenlemenin koullarn

yeni kan bilgi ve belgeler ve izin sahibinin karardaki koullara uymamas halinde karar iptal

edilir yahut geri alnr olduu kansndayz.

10. maddenin son fkrasnda nihai kararlar basl olarak ve/veya elektronik ortamda yaynlanr.Dzenlemesi ilgililer asndan ciddi bir tehlikeyi barndrmaktadr. Dzenleyici ilemlerde dava

ama sresi kararn yaymlanmas ile balar. Bu nedenle de kararlarn duyurulmas herkesin

ulaabilecei yollarla yaplmaldr. Elektronik ortamda kararlarn yaynlanmas hem tm

vatandalarn internet kullancs olabilmesinin imknszl hem de elektronik ortamda bilgi

aknn hzl ve kesintiye urayabilecek nitelikte olmas nedeniyle zor olacaktr.


27/34



Dzenlemede yer alan veya ibaresi ve olarak deitirilmesi nemlidir. Yaymlama yntemi

herkesin ulaabilecei yerel ve/veya ulusal gazetelerde olacak ekilde ve belirli srelerle

olmaldr. Aksi halde dzenleyici ilemlere kar alacak iptal davalarnda balayacak idari dava

ama sresi, karardan etkilenecek ve/veya ahsna uygulanacak ilgililerin internet kullancs

olmamas yahut elektronik ortamn kesintisi halinde (ilgili web sitesi adresinin grntverememesi, arzas) bilgi aknn verimli ekilde kullanlmas mmkn olamayacaktr. u anda

hazrlk aamalar devam eden e-devlet projesinin hazrlk aamas bitip, tm yurtta belirgin

bir sistem iinde yrtlmesi balanmadan yargsal yollara bavuru aralarnn internet yolu ile

salanmas salkl olmayacaktr.

YASAKLAR

Madde 11-Yasaklar bal altnda dzenlenen 11. maddenin (b) bendinde bahsi geen kk

ocuk kavram ile kastedilen ya grubu kanunda tanmlanmamtr. Bu ya grubunun tkettii

ek besinler nasl ve hangi kstaslarla belirlenecei de dzenlenmemitir. zellikle kk ocuk ekbesinlerinin belirlenmesi konusunda idarenin takdir yetkisini kullanabilecei yetki alan

belirtilmelidir. Alman Parlamentosu (Bundestag) tarafndan 26 Kasm 2004 tarihinde kabul

edilen kanunla GDO ve rnlerinin organik ya da konvansiyonel tarm yaplan alanlara

bulamasn engellemek zere baz yasaklar ve yaptrmlar ngrlmtr. Bu dzenlemeyle

paralel nitelikte olabilecek ekilde, (c) bendi iinde ... genetik eitlilik merkezleri ile Korunan

Alanlarna ve organik tarm yaplan alanlara... ek olarak konvansiyonel tarm yaplan alanlar

da eklenmesi GDOlarn topraklarnda yer almamas hususunda hassasiyet gsteren iftiler ve

Trkiye tarm asndan nemli ve gzden karlm bir noktadr.

ZLEME VE RN ANALZ

Madde 13-zleme ilemi Kurum tarafndan yapld gibi izin sahibinin de verecei raporlar

ekseninde desteklenerek yrtlmesi gereken bir ilem olmaldr. Bu yntem, hem izin sahibi

asndan iini rapor vermesi gereken bir faaliyet haline getirmesiyle kontroll faaliyetleri

salayc bir hal almas asndan, hem de Kurumun yapaca izleme faaliyetine yardmc, eksik

tamamlayc bir destekleme faaliyeti haline getirmesi asndan gereklidir. Kanun taslanda izin

sahibine yalnzca rnle ilgili risk ya da phelerin renilmesi halinde rapor etmeykmllnn getirilmesi, raporlama faaliyetinin suiistimalini getirebileceinden faaliyetin

tm hakknda rapor verilmesi daha salkl bir alma disiplini getirecektir. Btn hakknda

rapor dzenlenmesi Kurumun denetleyicilik grevine daha uygun den bir yntemdir. Bu yolla

birbirini dorulamayacak trde veriler btn iinden daha rahat seilebilecektir. zleme

faaliyetinin yaplmasndaki saik her idari faaliyette olduu gibi hukuki bir temelle kamu yararn

gerekletirmektir.


28/34



Maddede izleme faaliyetinin maksad (yani o hukuki ilem ile ondan beklenen nihai ama)

verilen koullara ve uyum programna uyulmasn salamak olduu belirilmitir. Ancak

incelenen son tasarda bir nceki tasarda olduu gibi bir yaptrm mekanizmas ngrlmedii

iin kural verilmi ancak kurala uyulmamas halinde uygulanacak yaptrm belirtilmemitir. Bunedenle ilk taslak metinde yer ald gibi izleme sonucunda izin sahibinin izin koullarna ve

uyum programna uymad tespit edildiinde izin iptal edilmelidir. Yani yaplan izleme

faaliyetinin amac, verilen izinlerin uygulanabilirliini denetlemek; gerektiinde izni iptal etmek

yahut uyarlarda bulunarak iznin hukuka uygunluunu denetlemek olmaldr.

ZNN PTAL

Madde 15-znin iptali bal tayan eski kanun taslann 15. maddesinde incelenen son

taslaktan farkl olarak izni iptal edilen GDO ve rnlerinin imhasnn uygun olma aranmaksznyani olas baka zararlara yol amadan ya da yaylmak suretiyle zararlarn artmasna imkn

vermeden yaplaca dzenlenmitir. Ancak incelenen son taslakta uygun olmaktan kastedilenin

ne olduu belirtilmedii gibi iznin iptal edilmesini gerektirecek zarar ve risklerle ilgili yeni bilgi

edinilmi olmasna karn imha edilme aamasnn hangi arta balandnn belirtilmemesi

nedeniyle de hukuki ngrlebilirlik ilkesine aykrdr.

ACL EYLEM PLANI

Madde 18- Acil eylem plan balkl 18. maddenin eski kanun taslandaki dzenlemesinde acileylem plan yalnzca yasa d/ama d hareketler ve/veya kullanm durumlar ile snrl

tutulmam; GDO ve rnleri ile bunlara ilikin her trl faaliyet nedeniyle ortaya kabilecek

olumsuz durumlar ibaresi kullanlarak incelenen taslak metindeki acil eylem plan ieriinden

daha geni bir alan tanmlanmtr. GDO ve rnleri ile kabilecek olumsuzluklar yalnz yasa d

kullanm halinde domayacaktr. Bilimsel belirsizlie paralel olarak gdolarn u anki bilimsel

verilerle dzenlenmi hukuk kuralarna uygun olmas, onlarn zararlara neden olmayaca

anlamna gelmez.

Bu nedenle taslaktaki dzenlemeye GDO ve rnleri ile bunlara ilikin her trl faaliyet

nedeniyle ortaya kabilecek olumsuz durumlar tmcesinin tekrar eklenmesinin uygun olacakansndayz.

KNC KISIM

KAPALI KULLANIM, PYASAYA SRME VE TRANST

KNC BLM

EVREYE SERBEST BIRAKMA AMACIYLA PYASAYA SRME

BAVURU


29/34



Madde 24- evreye serbest brakma kavramnn kanun iinde herhangi bir tanmnn

bulunmamas kavramn tanmlanabilmesinde ve uygulamada bu maddelerin uygulayclar

tarafndan yorumlanmasnda skntlara neden olabilecektir.

Eski taslak metinde retim amacyla yaplacak evreye serbest brakmak iin ithal edilecek GDO

ve rnlerinin her bir ithalatndan nce ithalat tarafndan bavuru yaplaca sylenmiken

incelenen son taslakta bavuru 1 kereye mahsus olarak ilk ithalat ncesine ekilmitir. Bu ciddi

deiiklik lkeye sokulmak istenen evreye serbest brakma amal GDO ve/veya rnlerinin

bavuru izin vs. prosedrn yani denetim ve kontrol mekanizmasn kolayca atlamasn

salayacaktr. Bu da evre ve insan saln dorudan etkileyecek GDOlarn yaratacaklar

etkilerin boyutlarnn bymesine neden olacaktr.

lke ierisinde gelitirilen GDO ve rnlerinin evreye salm amacyla piyasaya srlmesindennce, gelitirilen GDOnun risk deerlendirmeleri iin gerekli olan verileri elde etmek iin

yaplacak deneysel evreye serbest brakma ile ilgili olarak bir bavuru; daha sonra ise evreye

serbest brakma amacyla piyasaya srme izini iin ikinci bir bavuru yaplmas gerektii eski

taslakta yer almtr. u an incelenen son taslak ise 2. bavuru zorunluluuna yer vermemitir.

Bylece tek izin iinde hem risk deerlendirmeleri iin gerekli olan verileri elde edebilecek hem

de deneysel evreye brakmay yapabilecektir. Bu dzenlemenin usul ekonomisi asndan

uygun olduu sylenebilir ama ayn zamanda kontroln salanamamas asndan tehlikeli

olabilecei kansndayz.

RSK DEERLENDRME

Madde 29- Gda, yem, ileme ve tketim amacyla ithal edilecek ve/veya piyasaya srlecek

GDO ve rnlerinin risk deerlendirmesinde esas alnacak ilkeler eski kanun taslann 29.

maddesinde u ekilde belirtilmitir risk deerlendirmesi gda gvenlii ile evre, bitki, hayvan

ve insan sal ile biyolojik eitlilik esas alnarak yaplr. Bu temellerin kanunlatrlacak

taslakta da yer almas, ilkelerin belirlenmesi asndan daha uygun olaca kansndayz.

Tasarnn madde gerekelerinde de bu kaygmz paylarcasna yer alan: 29. madde: - Bukapsamdaki GDO ve rnleri, dorudan veya dolayl olarak insanlarn tketimine sunulaca iin,

bu rnlerin risk deerlendirmesinde ncelikle gda gvenliinin ve insan ve hayvan salnn

dikkate alnmas ngrlmektedir. Ancak rnlerin canl olmas, dolaysyla, kazara veya bilinsiz

olarak evreye salnmas halinde biyolojik eitlilik ve tarmsal retim zerinde de risk oluturma

ihtimaline kar, biyolojik eitlilik ve tarmsal retimin de kriter olarak alnmas gerekmektedir.


30/34



ibarelerine de uygun olarak biyolojik eitlilik ve tarmsal retimin de kriter olarak blmnn

tekrar eklenmesinin yerinde olaca grndeyiz.

NC KISIM

HUKUK VE CEZA SORUMLULUK

BRNC BLM : HUKUK SORUMLULUK VE TELAF

SORUMLULUA LKN TEMEL LKELER

Madde 33- c- GDOlarn izinli olarak piyasaya srld durumlarda, organizmalarn genetik

olarak deitirilmesiyle ilikili olarak ortaya kan zararlardan, bu organizmalarn hatal olmasna

bal olarak piyasaya srme izni alanlar sorumludur. baresi, izin alanlar ve bu izni verenler

eklinde dzenlenmelidir. Ayn fkrann devamnda yer alan Bu kiiler, GDOlarn piyasaya

srld zamanda mevcut olan bilgi ve teknoloji erevesinde fark edilemeyen hatalardan dasorumludur. baresinde geen fark edilemeyen hatalar ifadesi, gzetilmeyen hatalar olarak

dzenlenmelidir.

e- Sorumlulua ilikin temel ilkelerin dzenlendii 33. maddenin e bendi illiyet bann kesildii

halleri gstermitir. Geleneksel hukuk kurallar iinde kusur sorumluluuna ilikin illiyet ban

kesen etkenler mcbir sebep, zarar grenin kusuru, 3. kiinin kusurudur. Kusursuz sorumluluk

ise kusur sorumluluundan tamamen farkldr.

GDO ve rnleri iin mcbir sebebin kabul edilebilir bir illiyet ban kesen sebep olmadaktr. GDOlar iin mcbir sebebin illiyet ban kesen neden olarak kabul edilmesi doa

olaylarnn tamamnn mcbir sebep kavram iinde irketler tarafndan ileri srlebilmesine

olanak tanr ki, bu durum mevcut mahkeme kararlarna ve sorumluluk hukukunun ilkelerine;

Anayasaya ve hukuk devletinin ilkelerine aykrdr. Bu nedenle de illiyet ban kesen nedenler

arasndan mcbir sebep karlmaldr.

EVREYE VERLEN ZARARLAR

Madde 34- GDOlar muameleye tabi tutanlar, muamele nedeniyle evrede zararn meydanagelmemesi veya sonularnn arlamamas iin risk deerlendirmesi sonucunda belirlenen

tedbirler nedeniyle oluacak masraflar karlamakla ykmldrler. Sorumlular evrenin zarar

grm veya tahrip olmu unsurlarnn eski haline getirilmesi veya ayn deerdeki unsurlarn

yerine konmas iin yaplmas gerekli masraflar da karlar. ifadesi yok olan biyolojik eitlilii,

insan saln ve gen kaynaklarn nasl ve hangi tedbirlerle eski haline getirilecei sorusunu


31/34



yantsz brakmaktadr. Hangi irketin sermayesi bu unsurlar tazmin etmeye yeter ya da yeter

mi! Bu maddenin de tasar tasla gibi uygulanabilirlii yoktur.

ZAMAN AIMI

Madde 35- GDO ve/veya rnlerinin yaratabilecei potansiyel zarar belirlenebilir bir yakn

gelecek iinde domayabilir. Etkisini ne zaman gsterecei belli olmayan bir risk faktrne kar

en azndan ortalama bir yaam sresi kadar zamanam sresinin gsterilmesi daha yerinde

olacaktr. Yani bu noktada nerimiz zamanam sresinin uzatlmasdr.

SPAT YK VE RESEN ARATIRMA LKES

Madde 36- htiyat ilkesinin uygulanabilmesi iin dnlen ve mevzuatlara yanstlan nlemlerin

byk bir ounluu maddi hukuka ilikin deil usul hukukuna ilikindir. Bu nedenle tasartaslanda, usul hukukuna ilikin bir nlem olarak ispat yknn tersine evrilmesi gerekir. spat

yknn tersine evrilmesi geleneksel ispat klfeti kuralnn deitirilmesidir. Yani ispat

klfetinin evresel bozulmaya yol aabilecek faaliyetten etkilenen ve kar kanlardan alnp

evresel kaynaklar kullananlara yklenmesi yani yer deitirmesidir. Madde 36 ise ispat

klfetini zararn meydana geldiini iddia eden kiiye ykleyerek ihtiyat ilkesine aykr bir

dzenleme getirmitir. Bu dzenleme, gerek Cartegena Szlemesinde yer alan ihtiyat ilkesine,

gerekse taslaa hakim olmas gereken ruha ve manta ters dmektedir. Eer tasar tasla

biyolojik eitlilii korumaya ynelik hazrlanyorsa, zarara urayanlar GDOlar nedeniyle zarara

uradklarn ispatlamak zorunda braklamazlar. Zararn, GDO ve rnlerindenkaynaklanmadn, GDOlarn zarara neden olmadn ispat yk, GDOyu piyasaya sren, izin

veren, reten ve kullandranlardadr.

DRDNC KISIM

BYOGVENLK KURUMU

BRNC BLM

Biyogvenlik Kurumu

Biyogvenlik Kurumu

Madde 45.- Kurumun zel hukuk hkmlerine tabi olduu belirtilmitir. Kurumun kamu hukuku

hkmlerine tabi olarak yaplandrlmas taslan amacna daha uygun dmektedir. zel

hukukta taraflar arasnda eitler aras bir iliki kurulur ve taraflardan hibiri dierinin karsnda

imtiyazl saylacak haklara sahip olamaz, yani kamu hukuku ilikisinde olduu gibi kamu yarar ve

kamu gc kullanlarak mdahale edilmesi gereken alanlarda mdahale edemez. Yani biyolojik

eitliliin korunmas ya da GDOlardan kaynaklanan riskin zarara dnmesi halinde kacak


32/34



ekolojik kirlenmenin nne geilmesi iin zel irketlere plan, strateji ve eylemler ihale

edildiinde ve bu ihalelerin gereini ilgili irketler yerine getiremediklerinde ya da iflas

ettiklerinde taraflar zel hukuk hkmlerine tabi olduklar iin idarenin eli kolu balanacak

yahut ciddi maddi klfetler altna girecektir. Sonuta olan biyolojik eitliliin ve srdrlebilir

kullanlmasnn zarar ya da ekolojik kirlenmenin yaanmas olacaktr.

Kurumun grev ve yetkileri

Madde 46- H) Geici blge mdrlklerinin kurulmas idarenin sreklilii ilkesi ile badar

nitelikte deildir. darenin asli grevi, tekilatlanmasn hizmetlerin sreklilii ilkesine uygun

olarak yapmaktr.

Kurumun gelirleri

Madde 48-c) thalatna izin verilen GDO ve rnlerinden alnan fonlardan yaplacak %0.3lkkesintiler. j). Her trl yardm ve balar

Bamsz idari otoritelerin ortaya kndaki asl etken hassas baz alanlarn siyasi erkten

bamsz bir yapda olmasnn salanmasdr. Ama grld gibi siyasi erkten bamsz olmas

amalanan Kurumun yardmlarndan ve fonlarndan kesinti yoluyla gelir elde ettii irketlere

kar bamszln nasl koruyaca phelidir. Yani bu dzenlemeler Kurumun kurulma

amacndaki mali zerklii bozucu niteliktedir. Bu nedenle nerimiz kurum btesinin zel ya da

katma bteli olmasdr.

KNC BLMYnetim Kurulu

Kurulun oluumu

Madde 50- Kurumun karar organ biri bakan, biri ikinci bakan olmak zere yedi yeden

oluan Biyogvenlik Ynetim Kuruludur. Biyogvenlik Ynetim Kurulu, Tarm ve Kyileri

Bakanl (3), evre ve Orman Bakanl (2), Salk Bakanl (1) ve D Ticaret Mstearl (1)

bal olduu Devlet Bakanlnn nerisi ve Bakanlar Kurulunun atamas ile oluturulur.

eklinde bir dzenlemede tketici ve retici rgtlerinin temsilcilerinin unutulmu olmas

kurulun bamszl, akl ve effafl asndan bir handikaptr. Kurulun ye says 11e

kartlarak kurul yelerinden alt tanesi, retici ve tketici rgtleri ile konuyla ilgili oda,sendika ve ekoloji rgtleri arasndan belirlenmelidir.

Madde 54-Kamu dzeni gibi mulak bir ibare kullanlarak denetleyici kararlarn bazlarnn

yaymlanmayabilecei sylenmitir. Bu dzenleme idareye tannan takdir hakknn ktye

kullanlabilecei bir alana yol aar. Aklk ilkesi ve ngrlebilirlik ilkesinin zedelenebileceini

dnerek bu maddenin takdir hakkna ilikin ksmnn karlmas gerektiini dnyoruz.


33/34



54. maddenin 3.fkras-Kolektif ilemler birden fazla iradenin ayn anda ve ayn ynde

aklanmas ile meydana gelen ilemlerdir, kurul kararlar da bu ilemlerin en belirgin rneidir.

Bu ilemlerin temel zellii alnan kararlarn salkl ve kabul edilebilir olmas asndan

kararlarn toplanma yeter saysna uygun toplanlarak imzalarn toplant sonunda toplanmasdr.

Ancak 54. maddede yelerin imzalarn kararn tutanaa yazld gn izleyen ignatabilecekleri sylenmitir. Yani Cuma gn alnan bir karar Pazartesi gn imzalanabilecektir.

Bu hafta sonu gerekli lobicilik faaliyetleri ile kararlarn etkilenmesine etkili olabileceinden

kolektif kararlarn mantna terstir. Denetleyici ve Dzenleyici Kurumlar Hakkndaki Kanun

Tasars Taslann 9. maddesinin 3. fkras da hukuksal belirsizlie ve alnan kararlarn

sakatlanmasna yol aabilecek bu cmlelerin tekrarlanmasndan ibarettir. Ancak, her iki taslan

kanunlama aamasnda kurumlarn salkl karar almalarna engel olduunu dndmz bu

blmlerinin deitirileceini umut ediyoruz.

Sonu

Biyogvenlik kavram, genetii deitirilmi rnlerde dahil olmak zere biyoteknolojik

rnlerin insan sal ve biyolojik eitlilik zerine oluturabilecei olumsuz etkilerin

belirlenmesi ve belirlenen risklerin meydana gelme ihtimalinin ortadan kaldrlmas ya da

meydana gelme durumunda oluacak zararlarn kontrol altnda tutulmas iin nlemler

alnmasn kapsamaktadr. Bu dogrultuda BM tarafndan Cartegena Biyogvenlik Protokol

oluuturulmutur. Temel amac biyolojik eitliliin korunmas ve srdrlebilir kullanmzerinde olumsuz etkilere sahip olabilecek ve ada biyoteknoloji kullanlarak elde edilmi olan

deitirilmi canl organizmalarn gvenli nakli, muamelesi ve kullanm alannda yeterli bir

koruma dzeyinin salanmasna katkda bulunmak olan bu ptotokol, Trkiye tarafndan 2000

ylnda imzalanm ve 2003 ylnda TBMMde kabul edilen 4898 sayl yasa ile hkmleri kabul

etmitir.

Prtokoln kabulnden bu alanda lkemizin mevzuat eksikliinin giderilmesine ynelik almalar

balatlm ve bu amala Biyogvenlik Yasa Tasar oluturulmutur. te yandan, oluturulan

bu yasa tasars yukarda yer verildii zere bir ok farkl meslek rgt ve sivil toplum rgt

tarafndan eitli ynlerden eletirilmektedir. Farkl kurum ve sivil toplum rgtleri tarafndan

yasa tasarsna yneltilen eletirilerin temelinde ise; yasa tasarsnn bu hali ile meclisten

gemesi durumunda lkemizin GDOlu rnlerin ak pazar haline gelecei ve tarmmzn ciddi

boyutlarda olumsuz olarak etkileneceine ve ayrca halkmzn saln olumsuz etkileyeceine

ynelik kayglar yer almaktadr. Bu alma kapsamna dahil edilen bir ok bilimsel alma da,


34/34


GDOlu rnlerin biyolojik eitlilik ve insan sal zerindeki olumsuz etkileri olduunu

gstererek bu kayglarn hite yersiz olmadn ortaya koymaktadr.

Biyogvenlik yasa tasarsnn bu haliyle yasalamas durumunda ortaya kacak en nemli

problemlerden birisi, lkemiz tarmnn dnyada tohum retimi gerekletiren bir ka bykbiyoteknoloji irketinin ak pazar haline geleceidir. te yandan, GDOlu rnlerin lkemizde

serbest bir ekilde retilmesine izin verecek bir biyogvenlik yasasnn bu rnlerin retim ve

ithalatn olduka sk kurallar dahilinde gerekletirilen Avrupa Birlii hkmleri ile de uyum

ierisinde olmayaca ak bir gerektir.

Endemik bitkiler asndan dnyann en zengin lkelerinden birisi olan lkemizin biyolojik

eitliliinin korunmas, halkmzn salnn bu rnler nedeniyle bozulmasnn nlenmesi ve

lkemizin tarmnn byk biyoteknoloji irketlerinin kontrol altna girmemesi iin, mevcut

yasa tasarsnn bu kayglar giderecek ekilde yeniden dzenlenmesi gerekmektedir. Sonu

olarak, biyogvenlik yasas GDO'lar yasallatrmann arac olarak deil, GDO'lu rn ithalatn

kontrol altna alacak, halkn saln ve toplumun yararn gzetecek ekilde kartlmal ve bu

alandaki yasal boluk bir an nce doldurulmaldr.

Genetiği Değiştirilmiş Organizmalar(GDO) ve Biyogüvenlik Yasa Tasarısı

Documents

Transcript of Genetiği Değiştirilmiş Organizmalar(GDO) ve Biyogüvenlik Yasa Tasarısı