G E Ç M İ Ş T E N G E L E C E Ğ E

DİABETES MELLİTUS

TÜRKİYE

ENDOKRİNOLOJİ VE

METABOLİZMA

DERNEĞİ

Editörler

Prof. Dr. Şazi İMAMOĞLU

Prof. Dr. İlhan SATMAN Prof. Dr. N. Sema AKALIN

Doç. Dr. Serpil SALMAN Prof. Dr. Candeğer YILMAZ

TEMD Diabetes Mellitus Çalışma ve Eğitim Grubu

Editörler

Prof. Dr. Şazi İMAMOĞLU

Prof. Dr. İlhan SATMAN Prof. Dr. N. Sema AKALIN

Doç. Dr. Serpil SALMAN Prof. Dr. Candeğer YILMAZ

TÜRKİYE

ENDOKRİNOLOJİ VE

METABOLİZMA

DERNEĞİ

Aralık 2015, ANKARA

G E Ç M İ Ş T E N G E L E C E Ğ E

DİABETES MELLİTUS

TEMD Diabetes Mellitus Çalışma ve Eğitim Grubu

ii | GEÇMİŞTEN GELECEĞE DİABETES MELLİTUS

GEÇMİŞTEN GELECEĞE DİABETES MELLİTUS

TÜRKİYE ENDOKRİNOLOJİ ve METABOLİZMA DERNEĞİMeşrutiyet Cad., Ali Bey Apt. 29/12Kızılay 06420, AnkaraTel. (0312) 425 2072Faks (0312) 425 2098http://www.temd.org.tr

Grafik Tasarım ve Yayın HizmetleriBAYT Bilimsel Araştırmalar Basın Yayın ve Tanıtım Ltd. Şti.Ziya Gökalp Cad. 30/31, Kızılay 06420, Ankarawww.bayt.com.trTel. (0312) 431 3062Faks (0312) 431 3602

BaskıPelin Ofset Matbaacılık Ltd. Şti. İvedik O.S.B Matbaacılar Sitesi 1514. Sk. No: 28 Yenimahalle / Ankara Tel. (0312) 395 25 80

Baskı Tarihi: Aralık 2015

ISBN: 978-605-4011-24-7

1. Baskı: Aralık 2015

© Türkiye Endokrinoloji ve Metabolizma Derneği -2015

Bu kitap, TEMD Diabetes Mellitus Çalışma ve Eğitim Grubu tarafından eğitim amaçlı olarak hazırlanmıştır. Yazıların içeriğinin sorumluluğu yazarlara aittir. Basılı ve dijital basın, yayın hakkı TEMD’e aittir, izinsiz çoğaltılamaz ve dağıtılamaz.

GİRİŞ | iii

GEÇMİŞTEN GELECEĞE DİABETES MELLİTUS

“BÜYÜK İŞLER, MÜHİM TEŞEBBÜSLER; ANCAK,MÜŞTEREK MESA-İ İLE KABİL-İ TEMİNDİR.”

MUSTAFA KEMAL ATATÜRK, 1925

GİRİŞ | v

İÇİNDEKİLER

SUNUŞ xii

ÖNSÖZ xiii

KATKIDABULUNANLAR xiv

KISIM: 1 DİABETES MELLİTUSUN TARİHÇESİ 1

01 DİYABETİN TARİHÇESİ 3 1.1 GİRİŞ 3 1.2 İNSÜLİNİNKEŞFİNEKADARKLİNİK BİLGİLERİNİNDURUMU 4 1.3 ÜLKEMİZDEDİYABETTARİHİ 4

02 İNSÜLİNİN KEŞFİ 9

KISIM: 2 DİABETES MELLİTUS SINIFLAMASI VE TANI 15

03 DİYABET SINIFLAMASI VE TANI 17 3.1 GİRİŞ 17 3.2 DİYABETSINIFLAMASI 17 3.3 DİYABETTANISI 20

KISIM:3 DİABETES MELLİTUS EPİDEMİYOLOJİSİ 25

04 TİP 1 DİYABET EPİDEMİYOLOJİSİ 27 4.1 GİRİŞ 27 4.2 PREDİSPOZANFAKTÖRLER 30 4.3 DÜNYADATİP1DİYABETLİNÜFUS 33 4.4 SONUÇ 33

05 TİP 2 DİYABET EPİDEMİYOLOJİSİ 35 5.1 TANIMVETARİHÇE 35 5.2 PATOGENEZ 36 5.3 PREVALANS 37 5.4 İNSİDANS 39 5.5 TÜRKİYE’DEDİYABET 39 5.6 BÖLGEÜLKELERİNDEDİYABET 41 5.7 TİP2DİYABETRİSKFAKTÖRLERİ 42 5.8 TİP2DİYABETRİSKİYÜKSEKGRUPLAR 43 5.9 SONUÇ 43

06 PREDİYABET EPİDEMİYOLOJİSİ 47 6.1 GİRİŞ 47 6.2 TİP1DİYABETİNPREDİYABETDÖNEMİ 47 6.3 TİP2DİYABETİNPREDİYABETDÖNEMİ 48 6.4 ÇOCUKVEADÖLESANLARDAPREDİYABET 52 6.5 PREDİYABETMALİYETİ 52

KISIM:4 PANKREASIN ENDOKRİN FİZYOLOJİSİ 55

07 ADACIK FONKSİYONLARI VE İNSÜLİN SEKRESYONU 57 7.1 PANKREASADACIKLARININYAPISI 57 7.2 ADACIKHÜCRELERİNİNÖZELLEŞMESİ, HORMONLARININSENTEZİ,DEPOLANMASIVE SALGILANMASI 59 7.3 ADACIKHORMONLARININSALGILANMA BİÇEMLERİ 64 7.4 SONUÇ 65

08 İNSÜLİN ETKİSİ: İNSÜLİN RESEPTÖR KİNETİĞİ, İNSÜLİN DİRENCİ VE TİP 2 DİYABET 69 8.1 İNSÜLİNSENTEZİVESEKRESYONU 70 8.2 İNSÜLİNİNETKİLERİ 73 8.3 İNSÜLİNVEKANSER 76

09 HORMONLAR VE OBEZİTE 79 9.1 VÜCUTAĞIRLIĞININDÜZENLENMESİ 80 9.2 VÜCUTAĞIRLIĞINAETKİEDENFAKTÖRLER 80 9.3 VÜCUTAĞIRLIĞININDEĞERLENDİRİLMESİ 81 9.4 VÜCUTAĞIRLIĞIVEİNSÜLİN 82 9.5 İNSÜLİNDİRENCİNİNMEKANİZMASI 83 9.6 YAĞDAĞILIMIVEİNSÜLİNDİRENCİ 83 9.7 OBEZİTETEDAVİSİ 84 9.8 VÜCUTAĞIRLIĞININDÜZENLEMESİNİN METABOLİKETKİLERİ 85

KISIM: 5 DİABETES MELLİTUSUN PATOGENEZİ 87

10 TİP 1 DİYABET İMMÜNOPATOGENEZİ 89 10.1 İNSÜLİTİS 89 10.2 OTOANTİJENLERVEOTOANTİKORLAR 90 10.3 İNFLAMATUVARMEDİYATÖRLERVE T-REGÜLATÖRHÜCRELER(T-reg) 91 10.4 GENETİKFAKTÖRLER 91 10.5 ÇEVRESELFAKTÖRLER 92 10.6 SONUÇ 92

11 TİP 1 DİYABETİN GENETİĞİ 95

12 TİP 1 DİYABET FENOTİPLİ DİĞER DİYABET TÜRLERİ 97

12.1 KETOZAYATKINDİYABET 97 12.2 MONOGENİKBEBEKLİKÇAĞIDİYABETİ 98 12.3 WOLFRAMSENDROMU(DIDMOAD) 100 12.4 MİTOKONDRİYALDİYABET 100 12.5 STİFF-MANSENDROMU (STİFF-PERSONSENDROMU) 100

vi | GEÇMİŞTEN GELECEĞE DİABETES MELLİTUS

İÇİNDEKİLER

13 OTOİMMÜN POLİGLANDÜLER SENDROMLAR VE TİP 1 DİYABET 103 13.1 OTOİMMÜNPOLİGLANDÜLER SENDROMLARAGENELBAKIŞ 103 13.2 OTOİMMÜNPOLİGLANDÜLER SENDROM-1(OPS-1) 106 13.3 OTOİMMÜNPOLİGLANDÜLERSENDROM-2 (OPS-2) 109 13.4 IPEXSENDROMU 110 13.5 OTOİMMÜNPOLİGLANDÜLERSENDROMİLE İLİŞKİLİHASTALIKLAR 111 13.6 POLİGLANDÜLEROTOİMMÜNSENDROMLAR VETİP1DİYABET 113

14 TİP 2 DİYABETİN GENETİĞİ 117 14.1 GİRİŞ 117 14.2 TİP2DİYABETİNGENETİĞİİLEİLGİLİ ÇALIŞMALAR 118 14.3 GELECEĞEBAKIŞ 122

15 TİP 1 VE TİP 2 DİYABETTE METABOLİK DÜZENSİZLİKLER 125 15.1 KARBONHİDRATMETABOLİZMASI 125 15.2 TİP1veTİP2DİABETESMELLİTUSTA LİPİDMETABOLİZMASI 129 15.3 TİP1VETİP2DİABETESMELLİTUSTA PROTEİNMETABOLİZMASI 130 15.4 KARŞIDÜZENLEYİCİ(KONTREGÜLATUVAR) HORMONLAR 130 15.5 DİYABETİKKETOASİDOZ 131 15.6 DİABETESMELLİTUSTAMETABOLİZMA BOZUKLUKLARININKOMPLİKASYONLAR ÜZERİNEETKİLERİ 131

16 DİYABET VE OBEZİTE 135 16.1 OBEZİTEKOMPLİKASYONLARI 136 16.2 İNSÜLİNDİRENCİVEOBEZİTE 136 16.3 OBEZİTE-DİABETESMELLİTUSİLİŞKİSİ 138 16.4 SONUÇ 143

KISIM:6 DİABETES MELLİTUSUN DİĞER FORMLARI 147

17 GENÇLİKTE ORTAYA ÇIKAN ERİŞKİN TİP DİYABET (MODY) 149 17.1 GİRİŞ 149 17.2 GENETİKANALİZİÇİNENDİKASYONLAR 150 17.3 MODYSINIFLANDIRMASI 150 17.4 HANGİHASTALARA,HANGİGENETİK TESTYAPILMALIDIR? 154 17.5 SONUÇ 155

18 İLAÇLARIN NEDEN OLDUĞU DİYABET 157 18.1 GLUKOKORTİKOİDLER 157 18.2 ORALKONTRASEPTİFLER 158 18.3 GONADOTROPİNRELEASINGHORMON AGONİSTLERİ 158

18.4 ANTİVİRALAJANLAR 158 18.5 ANTİPSİKOTİKLER 159 18.6 ANTİHİPERTANSİFLERVE KARDİYOVASKÜLERAJANLAR 159 18.7 STATİNLER 160 18.8 NİASİN(NİKOTİNİKASİT) 161 18.9 İMMÜNSUPRESİFAJANLAR 161 18.10 FLOROKİNOLONLAR 161 18.11 BÜYÜMEHORMONU(SOMATOTROPİN) 161

19 ENDOKRİN NEDENLERE BAĞLI DİYABET 163 19.1 GİRİŞ 163 19.2 AKROMEGALİVESEKONDERDİABETES MELLİTUS 164 19.3 BÜYÜMEHORMONUEKSİKLİĞİVE SEKONDERDİABETESMELLİTUS 164 19.4 CUSHİNGSENDROMUVESEKONDERDİABETES MELLİTUS 165 19.5 PRİMERALDOSTERONİZMVESEKONDER DİABETESMELLİTUS 165 19.6 FEOKROMOSİTOMAVESEKONDER DİABETESMELLİTUS 166 19.7 NÖROENDOKRİNTÜMÖRLERVE SEKONDERDİABETESMELLİTUS 166 19.8 TİROİDHASTALIKLARIVESEKONDER DİABETESMELLİTUS 167 19.9 PRİMERHİPERPARATİROİDİVESEKONDER DİABETESMELLİTUS 167 19.10 POLİKİSTİKOVERSENDROMUVESEKONDER DİABETESMELLİTUS 168 19.11 SONUÇ 168

20 GENETİK SENDROMLARA EŞLİK EDEN DİYABET FORMLARI 171 20.1 ALSTRÖMSENDROMU 171 20.2 DOWNSENDROMU 172 20.3 FRIEDREICHATAKSİSİ 172 20.4 HUNTINGTONKORESİ 173 20.5 BARDET-BIEDLSENDROMU 173 20.6 WOLFRAM(DIDMOAD)SENDROMU 173 20.7 TURNERSENDROMU 174 20.8 PRADER-WILLISENDROMU 174 20.9 KLINEFELTERSENDROMU 175 20.10 MİYOTONİKDİSTROFİ(STEINERTSENDROMU)175 20.11 PORFIRIAKUTANEATARDA 175 20.12 LEPRECHAUNISM(DONOHUESENDROMU) 175 20.13 RABSON-MENDENHALLSENDROMU 176

21 EKZOKRİN PANKREAS HASTALIKLARI VE DİYABET 179 21.1 PANKREASHASTALIKLARINABAĞLIGELİŞEN DİABETESMELLİTUSUNPREVALANSI 180 21.2 EKZOKRİNPANKREASVEDİABETES MELLİTUSİLİŞKİSİ 180

22 RENAL TRANSPLANTASYON SONRASI DİYABET 185 22.1 TANIVEEPİDEMİYOLOJİ 185 22.2 KLİNİKYAKLAŞIMVETEDAVİ 186

GİRİŞ | vii

İÇİNDEKİLER

KISIM:7 DİABETES MELLİTUSLU HASTANIN İZLEM VE BAKIMI 189

23 DİYABETİN KLİNİK TABLOSU 191 23.1 TİP1DİABETESMELLİTUS 191 23.2 TİP2DİABETESMELLİTUS 197

24 DİYABETLİ HASTALARIN İZLEMİNDE AMAÇ VE HEDEFLER 201 24.1 DİYABETLİHASTALARINİZLEMİNDE AMAÇLAR 201 24.2 DİYABETHASTALARININİZLEMİNDE HEDEFLER 202

25 DİYABETLİ HASTANIN EĞİTİMİ 207

25.1 DİYABETEĞİTİMİ 207 25.2 SONUÇVEÖNERİLER 212

26 YAŞAM DEĞİŞİKLİKLERİ: TIBBİ BESLENME TEDAVİSİ 221

26.1 SPESİFİKPOPÜLASYONLARİÇİNÖĞÜNPLANI 221 26.2 BESLENMETEDAVİSİUYGULAMAAŞAMALARI222 26.3 TIBBİBESLENMETEDAVİSİNİNETKİNLİĞİ 225 26.4 KANITADAYALIBESLENMETEDAVİSİ ÖNERİLERİ 226 26.5 SPESİFİKPOPÜLASYONLARİÇİNBESLENME TEDAVİSİ 228 26.6 DİYABETLEİLİŞKİLİKOMPLİKASYONLARIN TEDAVİSİNDEBESLENME 228 26.7 SAĞLIKBAKIMIUYGULAMALARINDA BESLENMETEDAVİSİ 229 26.8 ÖĞÜNPLANLAMASINDAKARBONHİDRAT SAYIMIYÖNTEMİ 229

27 YAŞAM DEĞİŞİKLİKLERİ: DİYABETTE FİZİKSEL AKTİVİTE VE EGZERSİZ 233

27.1 FİZİKSELAKTİVİTEVEEGZERSİZİNHEDEFLERİ 233 27.2 EGZERSİZÖNCESİDEĞERLENDİRME 234 27.3 EGZERSİZDEGLİSEMİNİNDÜZENLENMESİ 234 27.4 EGZERSİZTİPLERİVEZAMANLAMASI 234 27.5 EGZERSİZİLEİLİŞKİLİSORUNLAR 235 27.6 SONUÇ 235

28 DİYABETLİ HASTANIN SOSYAL YAŞAMDAKİ GÖRÜNÜMÜ VE PROBLEMLERİ 237

28.1 DİYABETVERUHSALHASTALIKLAR 238 28.2 DİYABETLİHASTANINSOSYALYAŞAMDAKİ GÖRÜNÜMÜNEGENELBAKIŞ 238 28.3 ÜLKEMİZDEDİYABETLİLERİNKARŞILAŞTIĞI SORUNLAR 239

29 DİYABETLİ HASTANIN İZLEMİ 243 29.1 GLİSEMİKKONTROLÜNTAKİBİNDE KULLANILANTESTLER 243 29.2 EVDEDİYABETYÖNETİMİ 245

30 DİYABETTE DİYABET DIŞI NEDENLERLE İLAÇ TEDAVİSİ 251 30.1 DİYABETİKHASTADAHİPERTANSİYON TEDAVİSİİÇİNİLAÇKULLANIMI 251 30.2 DİYABETLİHASTADADİSLİPİDEMİTEDAVİSİ İÇİNİLAÇKULLANIMI 254 30.3 DİYABETLİHASTADAANTİ-TROMBOSİT TEDAVİ 256 30.4 DİYABETLİHASTADAKORONERARTER HASTALIĞIİÇİNİLAÇKULLANIMI 256 30.5 DİYABETLİHASTADAOBEZİTETEDAVİSİİÇİN İLAÇKULLANIMI 257

31 DİYABET VE AŞILAMA 259 31.1 GİRİŞ 259 31.2 İNFLUENZAİNFEKSİYONUVEAŞILAMA 260 31.3 PNÖMOKOKİNFEKSİYONLARIVEAŞILAMA 260 31.4 DİYABETLİLERDEHEPATİTBİNFEKSİYONUVE AŞILAMA 261

KISIM: 8 DİABETES MELLİTUSTA İLAÇ TEDAVİSİ 263

32 İNSÜLİN TEDAVİSİ 265 32.1 İNSÜLİNTÜRLERİ 265 32.2 İNSÜLİNPREPARATLARININSAKLANMA KOŞULLARI 267 32.3 CİLTALTIİNSÜLİNUYGULAMATEDAVİSİ 268 32.4 İNSÜLİNTEDAVİSİKULLANIMALANLARI 268 32.5 FİZYOLOJİKİNSÜLİNSEKRESYONUNAGÖRE İNSÜLİNTEDAVİPRENSİPLERİ 269 32.6 İNSÜLİNTEDAVİSİNİNKULLANIMHEDEFLERİ 269 32.7 TİP1DİYABETTEİNSÜLİNTEDAVİSİ 270 32.8 DÜZELTİCİİNSÜLİNTEDAVİSİDOZLARININ HESABI 270 32.9 TİP2DİYABETTEİNSÜLİNTEDAVİSİ 271 32.10 İNSÜLİNİNCİLTALTIYOLUNDANBAŞKA YOLLARLAUYGULANMASI 272

33 İNSÜLİN KULLANIMINDA YENİ TEKNOLOJİLER: İNSÜLİN POMPALARI VE GLUKOZ SENSÖRLERİ 275

34 DİYABET TEDAVİSİNDE KULLANILAN ORAL İLAÇLAR 281 34.1 GİRİŞ 282 34.2 KARBONHİDRATEMİLİMİNİİNHİBEEDEN İLAÇLAR 283 34.3 İNSÜLİNDUYARLILIĞINIARTIRAN (SENSİTİZER)İLAÇLAR 285 34.4 İNSÜLİNSALGILATICI(SEKRETOGOG)İLAÇLAR291 34.5 İNSÜLİNOMİMETİKİLAÇLAR 295 34.6 SGLT2İNHİBİTÖRLERİ(SGLT2-İ, GLUKORETİKLER,GLİFLOZİNLER) 297

35 DİYABET TEDAVİSİNDE KULLANILAN İNSÜLİN DIŞI PARENTERAL İLAÇLAR 301 35.1 GLP-1VEGLP-1RESEPTÖRAGONİSTLERİ 301 35.2 AMİLİNVEAMİLİNANALOGLARI 304

viii | GEÇMİŞTEN GELECEĞE DİABETES MELLİTUS

İÇİNDEKİLER

36 TİP 2 DİYABETTE KOMBİNASYON TEDAVİSİ 307 36.1 KOMBİNASYONTEDAVİSİNİNTARİHÇESİ 307 36.2 KOMBİNASYONTEDAVİSİNİNETKİNLİĞİVE YANETKİLER 309 36.3 İNSÜLİNVEORALANTİDİYABETİKİLAÇ KOMBİNASYONU 309 36.4 ORALANTİDİYABETİKİLAÇLARIN KOMBİNASYONU 309 36.5 İNSÜLİNTEDAVİSİVEORALANTİDİYABETİK İLAÇKOMBİNASYONLARI 310

37 DİYABETLİ HASTADA HASTANEDE TEDAVİ VE CERRAHİ İŞLEMLER 313

38 DİYABET TEDAVİSİNDE BARİYATRİK CERRAHİNİN YERİ VE SONUÇLARI 317 38.1 BARİYATRİKCERRAHİNİNTANIMIVETARİHİ 317 38.2 BARİYATRİKCERRAHİNİNAĞIRLIK VEGLİSEMİREGÜLASYONU ÜZERİNDEKİETKİMEKANİZMASI 317 38.3 OBEZİTEVETİP2DİYABETTEDAVİSİNDE KULLANILANBARİYATRİKCERRAHİ YÖNTEMLERİ 318 38.4 BARİYATRİKCERRAHİNİNTİP2 DİYABETTEDAVİSİNDEKİBAŞARISI 318 38.5 BARİYATRİKCERRAHİNİNKİLOKONTROLÜVE GLİSEMİREGÜLASYONUDIŞINDAKİ OLUMLUETKİLERİ 318 38.6 BARİYATRİKCERRAHİNİN KOMPLİKASYONLARIVEYANETKİLERİ 319 38.7 BARİYATRİKCERRAHİÖNERİLEN HASTALARINÖZELLİKLERİ 319 38.8 TİP2DİYABETTEDAVİALGORİTMALARINDA BARİYATRİKCERRAHİNİNYERİ 319 38.9 BARİYATRİKCERRAHİSONRASI TİP2DİYABETOLGULARININYÖNETİMİ 319 38.10 BARİYATRİKCERRAHİDİYABET TEDAVİSİNDEYENİBİRDÖNEM BAŞLATABİLİRMİ? 320

KISIM:9 DİABETES MELLİTUSUN AKUT KOMPLİKASYONLARI 321

39 DİYABETTE HİPOGLİSEMİ 323 39.1 HİPOGLİSEMİSIKLIĞI 323 39.2 HİPOGLİSEMİYEFİZYOLOJİKYANIT 324 39.3 DİYABETLİHASTALARDAHİPOGLİSEMİ SINIFLANDIRILMASI 326 39.4 DİYABETLİHASTALARDAHİPOGLİSEMİ NEDENLERİ 326 39.5 HİPOGLİSEMİSEMPTOMLARI 327 39.6 HİPOGLİSEMİNİNGÜNLÜKYAŞAMAETKİSİ 328 39.7 TANI 328 39.8 HİPOGLİSEMİNİNTEDAVİSİ 328 39.9 HİPOGLİSEMİDEMORBİDİTEVEMORTALİTE 329 39.10 HİPOGLİSEMİYİENGELLEYENSTRATEJİLERVE ÖNERİLER 329

40 HİPERGLİSEMİK ACİLLER 331 40.1 YETİŞKİNLERDEDİYABETİKKETOASİDOZ 332 40.2 NONKETOTİKHİPEROZMOLAR HİPERGLİSEMİKDURUM 339 40.3 LAKTİKASİDOZ 341

KISIM:10 DİABETES MELLİTUSUN MİKROVASKÜLER KOMPLİKASYONLARI 343

41 DİYABET VE GÖZ 345 41.1 GİRİŞ 345 41.2 PATOGENEZ 345 41.3 SINIFLAMA 346 41.4 EPİDEMİYOLOJİ 347 41.5 DİYABETİKRETİNOPATİTARAMASI 348 41.6 DİYABETİKRETİNOPATİTEDAVİSİ 348

42 DİYABET VE BÖBREK 351 42.1 DİYABETİKNEFROPATİRİSKFAKTÖRLERİ 351 42.2 DİYABETİKNEFROPATİPATOGENEZİ 352 42.3 HEMODİNAMİKFAKTÖRLER 352 42.4 KRONİKBÖBREKHASTALIĞI 353 42.5 DİYABETİKBÖBREKHASTALIĞI 354 42.6 KRONİKBÖBREKHASTALIĞINIÖNLEMEVE TEDAVİ 355

43 DİYABET VE SİNİR SİSTEMİ: PERİFERİK NÖROPATİ 363 43.1 GİRİŞ 363 43.2 DİYABETİKNÖROPATİNİNPATOGENEZİ 363 43.3 DİYABETİKNÖROPATİNİNTANIM, SINIFLAMAVEKLİNİKÖZELLİKLERİ 365 43.4 DİYABETİKPERİFERİKNÖROPATİNİNTANISI 366 43.5 DİYABETİKPERİFERİKNÖROPATİNİNTEDAVİSİ367 43.6 DİYABETİKNÖROPATİNİNİZLEMİ 369

44 DİYABET VE SİNİR SİSTEMİ: OTONOM NÖROPATİ 371 44.1 DİYABETİKKARDİYOVASKÜLER OTONOMNÖROPATİ 371 44.2 DİYABETİKGASTROİNTESTİNAL OTONOMNÖROPATİ 375 44.3 DİYABETİKGENİTOÜRİNEROTONOM NÖROPATİ 378

KISIM:11 DİABETES MELLİTUSUN MAKROVASKÜLER KOMPLİKASYONLARI VE ATEROSKLEROZ 381

45 KARDİYOVASKÜLER RİSK FAKTÖRLERİ 383 45.1 KARDİYOVASKÜLERHASTALIKRİSK FAKTÖRLERİ 383 45.2 SONUÇ 385

46 DİYABETİK DİSLİPİDEMİ VE TEDAVİSİ 387 46.1 KLİNİKYAKLAŞIM 387 46.2 DİSLİPİDEMİTEDAVİSİVELİPİDHEDEFLERİ 388

GİRİŞ |ix

47 DİYABETİK KARDİYOMİYOPATİ 393 47.1 DİYABETVEKALPHASTALIKLARI 393 47.2 DİYABETİKKARDİYOMİYOPATİDE KLİNİKYAKLAŞIM 394 47.3 DİYABETİKKARDİYOMİYOPATİDE KLİNİKBULGULAR 397 47.4 DİYABETVEKALPYETERSİZLİĞİTEDAVİSİ 397

48 DİYABETTE SEREBROVASKÜLER HASTALIKLAR 401

49 DİYABETTE PERİFERİK VASKÜLER HASTALIKLAR 405 49.1 KLİNİKYAKLAŞIM 405 49.2 KLİNİKBULGULAR 407 49.3 TEDAVİ 408

KISIM:12 DİABETES MELLİTUSUN DİĞER KOMPLİKASYONLARI 413

50 DİYABETLİ HASTADA AYAK PROBLEMLERİ 415 50.1 DİYABETİKAYAKÜLSERLERİ 415 50.2 DİĞERRİSKFAKTÖRLERİ 417 50.3 DİYABETİKAYAKÜLSERLERİNİN SINIFLANDIRILMASI 417 50.4 DİYABETİKAYAĞINDEĞERLENDİRİLMESİ, TEDAVİVEHASTAEĞİTİMİ 418 50.5 HASTAEĞİTİMİ 420 50.6 SONUÇ 420

51 DİYABETLİ KADIN VE ERKEKTE SEKSÜEL DİSFONKSİYON 421 51.1 DİYABETLİERKEKTESEKSÜELDİSFONKSİYON 421 51.2 DİYABETLİKADINDASEKSÜELDİSFONKSİYON 425

52 DİYABETTE GASTROİNTESTİNAL KOMPLİKASYONLAR 429 52.1 GİRİŞ 429 52.2 ORALBOZUKLUKLAR 429 52.3 ÖZOFAGUSKOMPLİKASYONLARI 430 52.4 MİDEKOMPLİKASYONLARI 430 52.5 İNTESTİNALKOMPLİKASYONLAR 432 52.6 DİYABETVENON-ALKOLİKYAĞLI KARACİĞERHASTALIĞI 433 52.7 DİYABETVEDİĞERGASTROİNTESTİNAL HASTALIKLARARASINDAKİİLİŞKİ 434

53 DİYABETTE CİLT SORUNLARI 437 53.1 DİYABETESPESİFİKCİLTPROBLEMLERİ 437 53.2 DİYABETEEŞLİKEDEBİLENSPESİFİK OLMAYANCİLTBOZUKLUKLARI 440 53.3 DİYABETİLEİLİŞKİLİBAZICİLTSORUNLARI 441 53.4 DİYABETTEDAVİSİNİNDERMATOLOJİK KOMPLİKASYONLARI 441

54 DİYABETTE KEMİK VE EKLEM SORUNLARI 443 54.1 DİABETESMELLİTUS’TAKEMİKVE EKLEMSORUNLARI 443 54.2 DİABETESMELLİTUSLUHASTALARDA OSTEOPOROZTEDAVİSİ 459

54.3 DİABETESMELLİTUSLUHASTALARDA KIRIKLARINİYİLEŞMESİ 460

55 DİYABET VE ALZHEİMER HASTALIĞI 463 55.1 DİYABETVENÖRODEJENERASYONİLİŞKİSİ 464 55.2 VASKÜLERKOGNİTİFBOZUKLUK,VASKÜLER DEMANSVEVASKÜLERDEPRESYON 465 55.3 GÖRÜNTÜLEMEÇALIŞMALARI 466 55.4 MEDİKALTEDAVİLERİNETKİSİ 466

56 DİYABET VE İNFEKSİYONLAR 469 56.1 GİRİŞ 469 56.2 KULAKBURUNBOĞAZİNFEKSİYONLARI 471 56.3 GENİTOÜRİNERSİSTEMİNFEKSİYONLARI 471 56.4 DİYABETİKAYAKİNFEKSİYONLARI 473 56.5 HEPATOBİLİYERSİSTEMİNFEKSİYONLARI 474 56.6 SOLUNUMYOLUİNFEKSİYONLARI 474

57 DİYABETTE AĞIZ, DİŞ VE DİŞETİ SORUNLARI 477 57.1 GİRİŞ 477 57.2 KLİNİK 477 57.3 SONUÇ 481

58 DİYABET VE KANSER 483 58.1 KANSERRİSKİNİARTIRANKLİNİKFAKTÖRLER 483 58.2 DİYABETVEKANSERİLİŞKİSİ 483 58.3 KANSERKEMOTERAPİSİVE HİPERGLİSEMİ/DİYABETARASINDAKİİLİŞKİ 485 58.4 DİYABETTEDAVİLERİNİNKANSER GELİŞİMİNDEROLÜOLABİLİRMİ? 486

59 DİYABETTE OBSTRÜKTİF UYKU APNE SENDROMU (OSAS) 491

KISIM:13 ÖZEL GRUPLARDA DİABETES MELLİTUS 497

60 ÇOCUKLUK DÖNEMİ DİYABETİ 499 60.1 TİP1DİABETESMELLİTUS 499 60.2 TİP2DİABETESMELLİTUS 503 60.3 MONOGENİKDİYABETLER 504

61 DİYABETLİ BİREYLERİN PEDİYATRİK BAKIMDAN ERİŞKİNE GEÇİŞİ 507 61.1 DİYABETTEGEÇİŞİETKİLEYENDURUMLAR 507 61.2 DİYABETTEGEÇİŞİDEĞERLENDİREN ÇALIŞMALAR 508 61.3 GEÇİŞMODELLERİ 509 61.4 DİYABETLİBİREYLERİNPEDİYATRİK BAKIMDANERİŞKİNEGEÇİŞİİLEİLGİLİ ÖNERİLER 509

62 YAŞLILIKTA DİYABET 515 62.1 YAŞLIDİYABETLİLERDETANIKRİTERLERİ 516 62.2 İLAÇTEDAVİSİ 516 62.3 GLUKOZDÜZEYLERİNİNİZLENMESİ 518 62.4 DİYABETLEİLİŞKİLİGERİYATRİKSENDROMLAR519

İÇİNDEKİLER

x|GEÇMİŞTEN GELECEĞE DİABETES MELLİTUS

63 DİYABETE PSİKİYATRİK BAKIŞ: UYUM SORUNLARI VE PSİKİYATRİK BOZUKLUKLAR 521 63.1 HASTALIKVETEDAVİYEUYUM 521 63.2 KANGLUKOZKONTROLÜVE PSİKOLOJİKETKİLER 522 63.3 DİYABETVEPSİKİYATRİKBOZUKLUKLAR 522 63.4 DİYABETVEOBEZİTEBİRLİKTELİĞİNDE PSİKİYATRİKBOZUKLUKLAR 524 63.5 YAŞAMTARZIDEĞİŞİKLİĞİVE MOTİVASYONELDEĞERLENDİRME 524 63.6 SONUÇ 524

64 ÖZEL DURUMLARDA DİYABET YÖNETİMİ 527

64.1 EŞLİKEDENSAĞLIKSORUNLARINDA DİYABETYÖNETİMİ 527 64.2 GÖRÜNTÜLEMEAMAÇLITETKİKLER ESNASINDADİYABETYÖNETİMİ 531 64.3 DİYABETTESOSYALHAYAT 533

65 RAMAZANDA DİYABET 537

65.1 RAMAZANVEORUÇ 537 65.2 DİYABETHASTALARINDA UZUNSÜRENAÇLIĞINYOLAÇTIĞI PATOFİZYOLOJİKDEĞİŞİKLİKLER 537 65.3 DİYABETHASTALARINDAUZUNSÜREN AÇLIKİLEİLİŞKİLİRİSKLER 538 65.4 RAMAZANDAORUÇTUTMAYIPLANLAYAN DİYABETHASTALARINDARİSK SINIFLANDIRMASI 539 65.5 RAMAZANDAORUÇTUTMAYIPLANLAYAN DİYABETHASTALARINAYAKLAŞIM 539 65.6 RAMAZANDATİP1DİABETESMELLİTUSLU HASTALARINYÖNETİMİ 540 65.7 RAMAZANDATİP2DİABETESMELLİTUSLU HASTALARINYÖNETİMİ 541 65.8 GEBELİKVEORUÇ 543

KISIM:14 DİABETES MELLİTUS VE GEBELİK 545

66 PREGESTASYONEL DİYABET 547 66.1 DİYABETEBAĞLIMATERNAL KOMPLİKASYONLAR 547 66.2 FETALKOMPLİKASYONLAR 548 66.3 GLİSEMİKDURUMUNDEĞERLENDİRİLMESİVE TEDAVİHEDEFLERİ 549 66.4 TEDAVİ 549 66.5 PREGESTASYONELDİABETESMELLİTUSLU HASTANINYÖNETİMİ 551 66.6 GEBELİKTEİZLEM 552

67 GESTASYONEL DİYABET 555 67.1 FETALKOMPLİKASYONLAR 555 67.2 MATERNALKOMPLİKASYONLAR 556 67.3 GESTASYONELDİYABETTARAMAVE TANIKRİTERLERİ 556

67.4 GESTASYONELDİYABETİNTANIMINA İLİŞKİNSORUNLAR 557 67.5 GESTASYONELDİYABETLİGEBELERİNİZLEMİ 558 67.6 MEDİKALTEDAVİ 558

KISIM:15 DİABETES MELLİTUSTA BAKIM VE ORGANİZASYON 561

68 DİYABET BAKIM ÜNİTELERİ 563 68.1 EĞİTİMHİZMETLERİ 564 68.2 TIBBİBAKIMHİZMETLERİ 564 68.3 DİĞERHİZMETLER 565 68.4 DESTEKHİZMETLERİ 565 68.5 TELETIPUYGULAMALARI 565

KISIM:16 DİABETES MELLİTUS TEDAVİSİNDE YENİ GELİŞMELER 567

69 TİP 1 DİYABETTE YENİ TEDAVİ YÖNTEMLERİ 569 69.1 YENİİNSÜLİNLER 570 69.2 TİP1DİYABETTEİNSÜLİNDIŞI FARMAKOLOJİKYAKLAŞIMLAR 571 69.3 PANKREASVEADACIKHÜCRE TRANSPLANTASYONU 575

70 TİP 2 DİYABETTE YENİ GELİŞTİRİLEN İLAÇLAR 579 70.1 PANKREASBETAHÜCRESİNEYÖNELİK YENİTEDAVİLER 579 70.2 İNSÜLİNDİRENCİNEYÖNELİKYENİTEDAVİLER582 70.3 İNSÜLİNDİRENCİÜZERİNDENETKİLİ DİĞERİLAÇLAR 583 70.4 YAĞDOKUSUVEİSKELETKASINDAKİ İNFLAMASYONÜZERİNEETKİLİYENİİLAÇLAR 583 70.5 DİĞERYENİGELİŞTİRİLENANTİDİYABETİKLER 584

71 PANKREAS TRANSPLANTASYONU (NAKLİ) 587 71.1 PANKREASTRANSPLANTASYONUNA ADAYKİŞİLER 590 71.2 PANKREASTRANSPLANTASYONUİÇİN ADAYINDEĞERLENDİRİLMESİ 590 71.3 PANKREASTRANSPLANTASYONUNUN YARARLARI 591 71.4 PANKREASTRANSPLANTASYONUNUN DİYABETKOMPLİKASYONLARIÜZERİNEETKİSİ592 71.5 TRANSPLANTASYONSONRASIPANKREAS KAYBININNEDENLERİ 592

72 DİYABET TEDAVİSİNDE PANKREAS ADACIK TRANSPLANTASYONU VE ÜLKEMİZDEKİ DURUM 595 72.1 ALLOJENİKADACIKTRANSPLANTASYONU 595 72.2 ADACIKTRANSPLANTASYONUNDA ÇÖZÜLMESİGEREKENSORUNLAR 598 72.3 ADACIKTRANSPLANTASYONUNDA SORUNLARINÇÖZÜMÜNEYÖNELİK YAKLAŞIMLAR 599

İÇİNDEKİLER

GİRİŞ |xi

72.4 ADACIKOTOTRANSPLANTASYONU 600 72.5 ÜLKEMİZDEKİDURUM 600

73 DİYABET TEDAVİSİNDE İNKRETİN TABANLI GEN TRANSFER STRATEJİLERİ 603 73.1 GİRİŞ 603 73.2 VİRALOLMAYANGENTRANSFERİ YAKLAŞIMLARI 605 73.3 VİRALGENTRANSFERYAKLAŞIMLARI 606 73.4 GLP-1ARACILIGENTERAPİYAKLAŞIMLARINDA STRATEJİKNOKTALAR 607 73.5 SONUÇ 611

74 DİYABETTE KÖK HÜCRE ESASLI TEDAVİ YAKLAŞIMLARI 615 74.1 GİRİŞ 615 74.2 BETAHÜCRE/ADACIKREPLASMANI 616 74.3 KAN/BAĞIŞIKLIKSİSTEMİNİN YENİDENKURULMASI 620 74.4 İMMÜNOTERAPİ(OTOİMMÜNATAKLARI DURDURMAYAYÖNELİKGİRİŞİMLER) 621 74.5 ADACIKNAKLİNDEKÖKHÜCRELERİN KORUYUCUETKİLERİ 622 74.6 DİYABETEBAĞLISEKONDER KOMPLİKASYONLARINTEDAVİSİNDE KÖKHÜCREESASLIYAKLAŞIMLAR 622

75 TİP 1 DİYABET ÖNLEME ÇALIŞMALARI 625 75.1 GİRİŞ 625 75.2 BİRİNCİLÖNLEMEÇALIŞMALARI 626 75.3 İKİNCİLÖNLEMEÇALIŞMALARI 627 75.4 ÜÇÜNCÜLÖNLEMEÇALIŞMALARI 629 75.5 SONUÇ 630

DİZİN 633

İÇİNDEKİLER

xii|GEÇMİŞTEN GELECEĞE DİABETES MELLİTUS

SUNUŞ

Değerli Meslektaşlarım,

T ürkiyeEndokrinolojiveMetabolizmaDerneğiolarakkuruluşumuzdanbuyana,yapmışolduğumuzçalışmalarımızda ve dernekçe düzenlediğimiz tüm faaliyetlerimizde, meslektaşlarımıza

yararlıolduğumuzdüşüncesiylehareketetmekteyiz.Yoğun iş temposu içindebulunansizdeğerlimeslektaşlarımıziçin,DiabetesMellitusgibiülkemizdeveDünyadasıklığıgiderekartan,yolaçtığı,morbiditeler ve mortaliteler göz önüne alındığında hemen hemen tıbbın bütün disiplinleriniilgilendirenbirhastalıklailgili,kanıtadayalısonbilimselçalışmalarıiçeren,ülkemizkoşullarınadauygunolacakTanı,TakipveTedaviileilgiligüncelönerilerpaketisunantemelbirbaşucukitabınaolangereksinimaşikardır.BuamaçlaTürkiyeEndokrinolojiveMetabolizmaDerneğiolarakDiyabetÇalışma grubu üyelerimizin çok büyük bir özveri ile hazırladıkları“Geçmişten Geleceğe Diabetes Mellitus”isimlikitabımızıTürkTıbbınınhizmetinesunmaktandolayıbüyükbirmutlulukduymaktayız.Bukitapbütünüylederneğimiztarafından,hazırlanmışveyayınlanmıştır.Gıda,diyagnostikveilaçendüstrisigibibaşkabirkaynaktandestekalınmadığındanbirçıkarçatışmasıbulunmamaktadır.TümmeslektaşlarımızayararlıolmasıdileğiilebukitapprojesinigerçekleştirenbaştaEditörProf.Dr.ŞaziİmamoğluhocamızolmaküzereYardımcıEditörlerProf.Dr. İlhanSatman,Prof.Dr.SemaAkalın,Prof.Dr.CandeğerYılmaz,Doç.Dr.SerpilSalmanhocalarımızavekitabınhazırlanmasınakatkıdabulunantümüyelerimizeTEMDyönetimKuruluolarakşükranlarımızısunarız.

Prof. Dr. Mustafa Sait Gönen

TEMD Başkanı

GİRİŞ |xiii

ÖNSÖZ

Değerli Meslektaşlarım,

T ürkiye Endokrinoloji ve Metabolizma Derneği Diyabet Çalışma Grubu’nun organizasyonuve dernek yönetim kurulunun uygun kararı ile hazırladığımız“Geçmişten Geleceğe Diabetes

Mellitus”isimlikitabımızınilkbaskısınısunmanınheyecanınısizlerlepaylaşmakistiyoruz.

Türkiye’deveDünya’dasıklığıgiderekartandiyabet,tıbbınüzerindeençokaraştırmayaptığıvehergünyenibilgilereulaştığıalanlarındanbirisiolmayadevametmektedir.

Türkiye Endokrinoloji ve Metabolizma Derneği Diyabet Çalışma Grubu’nda meslektaşlarımız ileyaptığımıztoplantılardaTürkiye’deönemliveböylesinegüncelolandiyabethakkındayenibilgileriiçeren bir kitabın gerekli olduğu konusundan hareketle kitabımızı hazırlamaya karar verildi.“Geçmişten Geleceğe Diabetes Mellitus”kitabımızıoluşturmateklifimizimemnuniyetlekabuledenvebukonudabizedestekverenmeslektaşlarımızateşekkürediyoruz.

Kitabımızın en güzel ve özel tarafı, yazar kadromuzun Türkiye Endokrinoloji ve MetabolizmaDerneği’nin değerli üyeleri tarafından oluşturulmuş olmasıdır. Meslektaşlarımız yoğun görevleriarasında özverili çalışmaları ile yurdumuzun dört bir tarafından güncel bilgileri en ideal şekildederleyipbilgivedeneyimlerinikitabımızaaktararakkitabımızınhayatbulmasınısağlamışlardır.

Kitabımızda, diabetes mellitus alanında tarihçe, fizyopatolojik mekanizmalar, tanı, tedavi, izlemparametrevekriterlerileyenigelişmekteolanbilgivedeneyimlerisizlerekolayanlaşılabilir,enaçıkveensadebiranlatımlasunmayıamaçladık.

Kitabımızdadiabetesmellituslailgilikonularfarklıbölümlerhalindesunulmaktaolupherbirbölümfarklımeslektaşlarımıztarafındankalemealınmışvebumetodlafarklıbilgivedeneyimlerinbiraradayoğurularakbilgizenginliğiyaratılmakistenmiştir.

Yazarlarımıztarafındangönderilenyazılarçokdeğerlieditörlerimizinözveriliçalışmalarıilebasımaşamasınagetirilmiştir.Editörlükgöreviniyüklenen,özveriileyerinegetirerek,gerekliincelemevedüzeltmeleri yapan değerli meslektaşlarımın kitabımızın hayat bulmasında çok önemli ve büyükkatkılarıolmuştur.Kendilerineburadateşekküretmekisterim.

Bizlerebuprojeninbirerparçasıolma şansı verenTürkiyeEndokrinoloji veMetabolizmaDerneğiYönetimKuruluüyelerineveDiyabetÇalışmaGrubuüyelerine,tümeditörveyazarmeslektaşlarımadınateşekküretmeyiborçbilirim.

Bukitabıntamamlanmasındayoğunemeklerigeçenvesorumluluküstlenendeğerlimeslektaşlarımateşekkürederim.

Diyabet biliminde uzman olan bir gurubun hazırladığı bu kitabın ülkemizin önemli bir eksiğinitamamlayacağınainanıyoruz.Kitabımızınbuilkbasımıileilgiligörüşlerinizindahasonrakibasımlardabüyükkatkılarsağlayacağıdüşüncesiilekitabımızısizdeğerlimeslektaşlarımızınhizmetinesunuyoruz.

Editör ve Yazarlar Adına

Prof. Dr. Şazi İmamoğlu

xiv|GEÇMİŞTEN GELECEĞE DİABETES MELLİTUS

KATKIDA BULUNANLAR

Uz. Dr. Saygın ABALIMarmara Üniversitesi Çocuk Hastalıkları Anabilim Dalı, Endokrinoloji Bilim Dalı, İSTANBUL

Doç. Dr. Mine ADAŞOkmeydanı Eğitim ve Araştırma Hastanesi, Endokrinoloji ve Metabolizma Hastalıkları Kliniği, İSTANBUL

Prof. Dr. N. Sema AKALIN Marmara Üniversitesi Tıp Fakültesi, İç Hastalıkları Anabilim Dalı, Endokrinoloji ve Metabolizma Bilim Dalı, Emekli Öğretim Üyesi - İSTANBUL

Prof. Dr. Esen AKBAYMersin Üniversitesi Tıp Fakültesi, İç Hastalıkları Anabilim Dalı, Endokrinoloji ve Metabolizma Bilim Dalı, MERSİN

Prof. Dr. Fulya AKINPamukkale Üniversitesi Tıp Fakültesi, Endokrinoloji ve Metabolizma Hastalıkları Bilim Dalı, DENİZLİ

Doç. Dr. Barış AKINCIDokuz Eylül Üniversitesi Tıp Fakültesi, İç Hastalıkları Anabilim Dalı, Endokrinoloji ve Metabolizma Hastalıkları Bilim Dalı, İZMİR

Prof. Dr. Hasan ALTUNBAŞAkdeniz Üniversitesi, Tıp Fakültesi, Endokrinoloji ve Metabolizma Hastalıkları Bilim Dalı, ANTALYA

Prof. Dr. Yüksel ALTUNTAŞSağlık Bakanlığı, İstanbul Şişli Hamidiye Etfal Eğitim ve Araştırma Hastanesi, Endokrinoloji ve Metabolizma Kliniği, İSTANBUL

Yrd. Doç. Dr. Cüneyd ANILBaşkent Üniversitesi Tıp Fakültesi, Endokrinoloji ve Metabolizma Bilim Dalı, ANKARA

Doç. Dr. Şenay ARIKAN DURMAZKırıkkale Üniversitesi Tıp Fakültesi, İç Hastalıkları Anabilim Dalı, Endokrinoloji ve Metabolizma Hastalıkları Bilim Dalı, KIRIKKALE

Uz. Dr. Emre ARSLANGazi Üniversitesi Tıp Fakültesi Endokrinoloji ve Metabolizma Bilim Dalı, ANKARA

Prof. Dr. Metin ARSLANGazi Üniversitesi Tıp Fakültesi Endokrinoloji ve Metabolizma Bilim Dalı, ANKARA

Doç. Dr. Yusuf AYDINDüzce Üniversitesi Tıp Fakültesi, Endokrinoloji ve Metabolizma Bilim Dalı, DÜZCE

Prof. Dr. Göksun AYVAZGazi Üniversitesi Tıp Fakültesi Endokrinoloji ve Metabolizma Hastalıkları Bilim Dalı, ANKARA

Prof. Dr. Mitat BAHÇECİİzmir Kent Hastanesi, İç Hastalıkları, Endokrinoloji ve Metabolizma Hastalıkları Uzmanı, İZMİR

Prof. Dr. Işın BARAL KULAKSIZOĞLUİstanbul Üniversitesi, İstanbul Tıp Fakültesi, Psikiyatri Anabilim Dalı, Yaşlılık Psikiyatrisi Birimi, İSTANBUL

Uz. Dr. Yalçın BAŞARANGülhane Askeri Tıp Akademisi, Endokrinoloji Ünitesi, ANKARA

Prof. Dr. Neslihan BAŞÇIL TÜTÜNCÜBaşkent Üniversitesi Tıp Fakültesi, Endokrinoloji ve Metabolizma Bilim Dalı, ANKARA

Prof. Dr. Fırat BAYRAKTARDokuz Eylül Üniversitesi Tıp Fakültesi, İç Hastalıkları Anabilim Dalı, Endokrinoloji ve Metabolizma Hastalıkları Bilim Dalı, İZMİR

Prof. Dr. Fahri BAYRAMErciyes Üniversitesi Tıp Fakültesi, Endokrinoloji ve Metabolizma Hastalıkları Bilim Dalı, KAYSERİ

Prof. Dr. Rüveyde BUNDAKİstanbul Üniversitesi, İstanbul Tıp Fakültesi, Çocuk Sağlığı ve Hastalıkları Anabilim Dalı, Büyüme-Gelişme ve Çocuk Endokrinoloji Bilim Dalı, İSTANBUL

Prof. Dr. Mustafa CESURUfuk Üniversitesi Tıp Fakültesi, İç Hastalıkları Anabilim Dalı, Endokrinoloji ve Metabolizma Hastalıkları Bilim Dalı, ANKARA

Doç. Dr. Evrim ÇAKIRDışkapı Yıldırım Beyazıt Eğitim ve Araştırma Hastanesi, Endokrinoloji ve Metabolizma Hastalıkları Kliniği, ANKARA

Prof. Dr. Bekir ÇAKIRYıldırım Beyazıt Üniversitesi Tıp Fakültesi İç Hastalıkları Anabilim Dalı Endokrinoloji ve Metabolizma Hastalıkları Bilim Dalı; Ankara Atatürk Eğitim ve Araştırma Hastanesi, ANKARA

Diab. Hemş. Dr. Selda G. ÇELİKİstanbul Üniversitesi, İstanbul Tıp Fakültesi, İç Hastalıkları Anabilim Dalı, Endokrinoloji ve Metabolizma Hastalıkları Bilim Dalı, İSTANBUL

Prof. Dr. Berrin ÇETİNARSLANKocaeli Üniversitesi Tıp Fakültesi, İç Hastalıkları Anabilim Dalı, Endokrinoloji ve Metabolizma Bilim Dalı, KOCAELİ

Prof. Dr. Şevki ÇETİNKALPEge Üniversitesi Tıp Fakültesi, İç Hastalıkları Anabilim Dalı, Endokrinoloji ve Metabolizma Hastalıkları Bilim Dalı, İZMİR

Dr. Uğur ÇIKRIKÇILIİstanbul Üniversitesi, İstanbul Tıp Fakültesi, Psikiyatri Anabilim Dalı, Yaşlılık Psikiyatrisi Birimi, İSTANBUL

Prof. Dr. Ramis ÇOLAKOndokuz Mayıs Üniversitesi, Tıp Fakültesi, Endokrinoloji veMetabolizma Hastalıkları Bilim Dalı, SAMSUN

Uz. Dr. Nujen ÇOLAK BOZKURTDışkapı Yıldırım Beyazıt Eğitim ve Araştırma Hastanesi Endokrinoloji ve Metabolizma Hastalıkları Kliniği, ANKARA

Prof. Dr. Demet ÇORAPÇIOĞLUAnkara Üniversitesi, İç Hastalıkları Anabilim Dalı, Endokrinoloji ve Metabolizma Hastalıkları Bilim Dalı, ANKARA

Prof. Dr. Abdurrahman ÇÖMLEKÇİDokuz Eylül Üniversitesi Tıp Fakültesi, İç Hastalıkları Anabilim Dalı, Endokrinoloji ve Metabolizma Hastalıkları Bilim Dalı, İZMİR

Prof. Dr. Taner DAMCIİstanbul Üniversitesi, Cerrahpaşa Tıp Fakültesi, İç Hastalıkları Anabilim Dalı, Endokrinoloji, Metabolizma ve Diabet Bilim Dalı, İSTANBUL

Prof. Dr. Tuncay DELİBAŞIHacettepe Üniversitesi, Kastamonu Tıp Fakültesi, İç Hastalıkları Anabilim Dalı, ANKARA

Uz. Dr. M. Mustafa DEMİRPENÇEİzmir Tepecik Eğitim ve Araştırma Hastanesi, İç Hastalıkları, Endokrinoloji ve Metabolizma Hastalıkları Uzmanı

Prof. Dr. Oğuzhan DEYNELİMarmara Üniversitesi Tıp Fakültesi Endokrinoloji ve Metabolizma Hastalıkları Bilim Dalı, İSTANBUL

*Soyadına göre alfabetik dizin yapılmıştır.

GİRİŞ |xv

KATKIDA BULUNANLAR

Prof. Dr. Nevin DİNÇÇAĞİ.Ü. İstanbul Tıp Fakültesi, İç Hastalıkları Anabilim Dalı, Endokrinoloji ve Metabolizma Hastalıkları Bilim Dalı, İSTANBUL

Doç. Dr. Cevdet DURANKonya Eğitim ve Araştırma Hastanesi, Dahiliye Kliniği, Klinik Eğitim Görevlisi; Endokrinoloji ve Metabolizma Hastalıkları Uzmanı, KONYA

Prof. Dr. Tomris ERBAŞHacettepe Üniversitesi Tıp Fakültesi, İç Hastalıkları Anabilim Dalı, Endokrinoloji ve Metabolizma Bilim Dalı, ANKARA

Doç. Dr. Mehmet ERDOĞANEge Üniversitesi Tıp Fakültesi, İç Hastalıkları Anabilim Dalı, Endokrinoloji ve Metabolizma Hastalıkları Bilim Dalı, İZMİR

Prof. Dr. Erdinç ERTÜRKUludağ Üniversitesi Tıp Fakültesi, İç Hastalıkları Anabilim Dalı, Endokrinoloji ve Metabolizma Hastalıkları Bilim Dalı, BURSA

Uz. Dr. Tayfun GARİPEmsey Hospital, İSTANBUL

Prof. Dr. Mustafa Sait GÖNENİstanbul Bilim Üniversitesi, Endokrinoloji Bilim Dalı, İSTANBUL

Uz. Dr. Nurdan GÜLİstanbul Üniversitesi, İstanbul Tıp Fakültesi, İç Hastalıkları Anabilim Dalı, Endokrinoloji ve Metabolizma Hastalıkları Bilim Dalı, İSTANBUL

Prof. Dr. Serdar GÜLERHitit Üniversitesi Tıp Fakültesi ve Sağlık Bakanlığı Ankara Numune Eğitim ve Araştırma Hastanesi, Endokrinoloji ve Metabolizma Hastalıkları Kliniği, ANKARA

Doç. Dr. Ali Osman GÜROLİstanbul Üniversitesi, İstanbul Tıp Fakültesi, İç Hastalıkları Anabilim Dalı, Endokrinoloji ve Metabolizma Hastalıkları Bilim Dalı; Diyabet Araştırma ve Uygulama Merkezi (DİYAM); Deneysel Tıp Araştırma Enstitüsü (DETAE), İmmünoloji Anabilim Dalı, İSTANBUL

Prof. Dr. H. Hüsrev HATEMİİstanbul Üniversitesi, Cerrahpaşa Tıp Fakültesi, İç Hastalıkları Anabilim Dalı, Endokrinoloji Metabolizma Hastalıkları ve Diabet Bilim Dalı Emekli Öğretim Üyesi, İSTANBUL

Dr. Vedat HEKİMSOYHacettepe Üniversitesi Tıp Fakültesi, Kardiyoloji Anabilim Dalı, ANKARA

Prof. Dr. Hasan İLKOVAİstanbul Üniversitesi Cerrahpaşa Tıp Fakültesi, İç Hastalıkları Anabilim Dalı, Endokrinoloji Diyabet ve Metabolizma Hastalıkları Bilim Dalı, İSTANBUL

Prof. Dr. Şazi İMAMOĞLUUludağ Üniversitesi Tıp Fakültesi, İç Hastalıkları Anabilim Dalı, Endokrinoloji ve Metabolizma Bilim Dalı, Emekli Öğretim Üyesi, BURSA

Prof. Dr. Şehnaz KARADENİZİstanbul Florence Nightingale Hastanesi Göz Hastalıkları Bölümü ve İstanbul Bilim Üniversitesi Tıp Fakültesi, Göz Hastalıkları Anabilim Dalı, İSTANBUL

Prof. Dr. Feridun KARAKURTNecmettin Erbakan Üniversitesi, Meram Tıp Fakültesi, İç Hastalıkları Anabilim Dalı, KONYA

Prof. Dr. Erdal KARAÖZLiv Hospital Rejeneratif Tıp Kök Hücre Üretim ve Araştırma Merkezi, İSTANBUL

Prof. Dr. Ahmet KAYANecmettin Erbakan Üniversitesi, Meram Tıp Fakültesi, Endokrinoloji ve Metabolizma Hastalıkları Bilim Dalı, KONYA

Doç. Dr. Meral KELLECİCumhuriyet Üniversitesi Sağlık Bilimleri Fakültesi, Hemşirelik Bölümü, SİVAS

Uz. Dr. Fatma Ela KESKİNİstanbul Üniversitesi, Cerrahpaşa Tıp Fakültesi, İç Hastalıkları Anabilim Dalı, Endokrinoloji Diyabet ve Metabolizma Hastalıkları Bilim Dalı, İSTANBUL

Doç. Dr. Gürcan KISAKOLBursa Yüksek İhtisas Eğitim ve Araştırma Hastanesi, BURSA

Doç. Dr. Ayşe KUBAT ÜZÜMİstanbul Üniversitesi, İstanbul Tıp Fakültesi, İç Hastalıkları Anabilim Dalı, Endokrinoloji ve Metabolizma Hastalıkları Bilim Dalı, İSTANBUL

Prof. Dr. Mustafa KUTLUBayındır Söğütözü Hastanesi, Endokrinoloji Ünitesi, ANKARA

Doç. Dr. Meral MERT Bakırköy Dr. Sadi Konuk Eğitim ve Araştırma Hastanesi Endokrinoloji ve Metabolizma Kliniği, İSTANBUL

Prof. Dr. Nermin OLGUNHasan Kalyoncu Üniversitesi, Sağlık Bilimleri Yüksekokulu, Hemşirelik Bölümü, İSTANBUL

Prof. Dr. Zeynep OŞAR SİVAİstanbul Üniversitesi, Cerrahpaşa Tıp Fakültesi, İç Hastalıkları Anabilim Dalı, Endokrinoloji Diyabet ve Metabolizma Hastalıkları Bilim Dalı, İSTANBUL

Doç. Dr. Ayşin ÖGEÖzel Muayenehane Hekimi, İZMİR

Uz. Dr. Elif ÖNDERDüzce Üniversitesi Tıp Fakültesi, Endokrinoloji ve Metabolizma Bilim Dalı, DÜZCE

Uz. Dr. Özgür ÖZÇELİKDışkapı Yıldırım Beyazıt Eğitim ve Araştırma Hastanesi Endokrinoloji ve Metabolizma Hastalıkları Kliniği, ANKARA

Doç. Dr. Didem ÖZDEMİRYıldırım Beyazıt Üniversitesi Tıp Fakültesi İç Hastalıkları Anabilim Dalı Endokrinoloji ve Metabolizma Hastalıkları Bilim Dalı; Ankara Atatürk Eğitim ve Araştırma Hastanesi, ANKARA

Prof. Dr. Dyt. Emel ÖZERBilgi Üniversitesi, Sağlık Bilimleri Yüksekokulu, Beslenme ve Diyetetik Bölümü, İSTANBUL

Uz. Dr. Çiğdem ÖZKANGazi Üniversitesi Tıp Fakültesi Endokrinoloji ve Metabolizma Hastalıkları Bilim Dalı, ANKARA

Prof. Dr. Bilgin ÖZMENCelal Bayar Üniversitesi Tıp Fakültesi İç Hastalıkları Anabilim Dalı Endokrinoloji ve Metabolizma Hastalıkları Bilim Dalı Emekli Öğretim Üyesi, MANİSA

Doç. Dr. Ufuk ÖZUĞUZAfyon Kocatepe Üniversitesi Tıp Fakültesi, Endokrinoloji ve Metabolizma Hastalıkları Bilim Dalı, AFYONKARAHİSAR

Prof. Dr. Canan ÖZYARDIMCI ERSOYUludağ Üniversitesi Tıp Fakültesi, İç Hastalıkları Anabilim Dalı, Endokrinoloji ve Metabolizma Hastalıkları Bilim Dalı, BURSA

Prof. Dr. Mücahit ÖZYAZARİstanbul Üniversitesi Cerrahpaşa Tıp Fakültesi, İç Hastalıkları Anabilim Dalı, Endokrinoloji Metabolizma Hastalıkları ve Diabet Bilim Dalı, İSTANBUL

xvi|GEÇMİŞTEN GELECEĞE DİABETES MELLİTUS

Prof. Dr. Sümer Belbez PEKMichigan Üniversitesi Tıp Fakültesi, İç Hastalıkları Anabilim Dalı, Endokrinoloji ve Metabolizma Bilim Dalı, Emekli Öğretim Üyesi, AMERİKA BİRLEŞİK DEVLETLERİ

Doç. Dr. Şükran POYRAZOĞLUİstanbul Üniversitesi, İstanbul Tıp Fakültesi, Çocuk Sağlığı ve Hastalıkları Anabilim Dalı, Büyüme-Gelişme ve Çocuk Endokrinoloji Bilim Dalı, İSTANBUL

Doç. Dr. Serpil SALMANUlus Liv Hospital, Endokrinoloji ve Metabolizma Hastalıkları Kliniği, İSTANBUL

Doç. Dr. Zeliha Fulden SARAÇEge Üniversitesi Tıp Fakültesi, Geriyatri Bilim Dalı, İZMİR

Prof. Dr. Ramazan SARIAkdeniz Üniversitesi Tıp Fakültesi, Endokrinoloji ve Metabolizma Hastalıkları Bilim Dalı, ANTALYA

Prof. Dr. İlhan SATMANİstanbul Üniversitesi, İstanbul Tıp Fakültesi, İç Hastalıkları Anabilim Dalı, Endokrinoloji ve Metabolizma Hastalıkları Bilim Dalı, İSTANBUL

Yrd. Doç. Dr. Irmak SAYINUfuk Üniversitesi Tıp Fakültesi, İç Hastalıkları Anabilim Dalı, Endokrinoloji ve Metabolizma Hastalıkları Bilim Dalı, ANKARA

Doç. Dr. Sabri SAYINALPÖzel Bayındır Hastanesi, Endokrinoloji ve Metabolizma hatalıkları Bölümü, ANKARA

Uz. Dr. Müyesser SAYKİ ARSLANDışkapı Yıldırım Beyazıt Eğitim ve Araştırma Hastanesi Endokrinoloji ve Metabolizma Hastalıkları Kliniği, ANKARA

Uz. Dr. Ferda SEVİMLİ BURNİKKonya Eğitim ve Araştırma Hastanesi, Dahiliye Kliniği, Klinik Eğitim Görevlisi; Endokrinoloji ve Metabolizma Hastalıkları Uzmanı, KONYA

Prof. Dr. Y. Alper SÖNMEZGülhane Askeri Tıp Akademisi (GATA), İç Hastalıkları Anabilim Dalı, Endokrinoloji ve Metabolizma Hastalıkları Bilim Dalı, ANKARA

Prof. Dr. Tümay SÖZENYakın Doğu Üniversitesi Tıp Fakültesi İç Hast. Anabilim Dalı, Endokrinoloji Ünitesi, Lefkoşa, KKTC

Prof. Dr. Mustafa ŞAHİNAnkara Üniversitesi, İç Hastalıkları Anabilim Dalı, Endokrinoloji ve Metabolizma Hastalıkları Bilim Dalı, ANKARA

Prof. Dr. Salih ŞANLIOĞLUAkdeniz Üniversitesi Gen ve Hücre Tedavi Merkezi, ANTALYA

Prof. Dr. İlhan TARKUNKocaeli Üniversitesi Tıp Fakültesi İç Hastalıkları Anabilim Dalı Endokrinoloji ve Metabolizma Hastalıkları Bilim Dalı, KOCAELİ

Uz. Dr. Şenay TOPSAKALPamukkale Üniversitesi Tıp Fakültesi, Endokrinoloji ve Metabolizma Hastalıkları Bilim Dalı, DENİZLİ

Prof. Dr. Armağan TUĞRULTrakya Üniversitesi Tıp Fakültesi İç Hastalıkları Anabilim Dalı, Endokrinoloji Bilim Dalı, EDİRNE

Prof. Dr. Serap TURANMarmara Üniversitesi Çocuk Hastalıkları Anabilim Dalı, Endokrinoloji Bilim Dalı, İSTANBUL

Prof. Dr. Alpaslan Kemal TUZCUDicle Üniversitesi Tıp Fakültesi, İç Hastalıkları Anabilim Dalı, Endokrinoloji ve Metabolizma Hastalıkları Bilim Dalı, DİYARBAKIR

Prof. Dr. Ali Riza UYSALAnkara Üniversitesi Tıp Fakültesi, İç Hastalıkları Anabilim Dalı, Endokrinoloji ve Metabolizma Hastalıkları Bilim Dalı, ANKARA

Yrd. Doç. Dr. Rıfkı ÜÇLERYüzüncü Yıl Üniversitesi Tıp Fakültesi, Endokrinoloji ve Metabolizma Hastalıkları Bilim Dalı, VAN

Prof. Dr. Kürşad ÜNLÜHIZARCIErciyes Üniversitesi Tıp Fakültesi, Endokrinoloji Bilim Dalı, KAYSERİ

Uz. Dr. Mehmet Muhittin YALÇINGazi Üniversitesi Tıp Fakültesi, İç Hastalıkları Anabilim Dalı, Endokrinoloji ve Metabolizma Bilim Dalı, ANKARA

Uz. Dr. Mehmet YAŞARMarmara Üniversitesi Tıp Fakültesi Endokrinoloji ve Metabolizma Hastalıkları Bilim Dalı, İSTANBUL

Doç. Dr. Dilek YAZICIKoç Üniversitesi Tıp Fakültesi, Endokrinoloji ve Metabolizma Hastalıkları Bilim Dalı, İSTANBUL

Prof. Dr. İlhan YETKİNGazi Üniversitesi Tıp Fakültesi, İç Hastalıkları Anabilim Dalı, Endokrinoloji ve Metabolizma Bilim Dalı, ANKARA

Prof. Dr. Candeğer YILMAZEge Üniversitesi Tıp Fakültesi, İç Hastalıkları Anabilim Dalı, Endokrinoloji ve Metabolizma Hastalıkları Bilim Dalı, İZMİR

Prof. Dr. M. Temel YILMAZİstanbul Üniversitesi, İstanbul Tıp Fakültesi, İç Hastalıkları Anabilim Dalı, Endokrinoloji ve Metabolizma Hastalıkları Bilim Dalı; Diyabet Araştırma ve Uygulama Merkezi (DİYAM); Deneysel Tıp Araştırma Enstitüsü (DETAE), İmmünoloji Anabilim Dalı, İSTANBUL

Uz. Biol. İrem YILMAZLiv Hospital Rejeneratif Tıp Kök Hücre Üretim ve Araştırma Merkezi, İSTANBUL

Prof. Dr. Başak YÜCELİstanbul Üniversitesi, İstanbul Tıp Fakültesi, Psikiyatri Anabilim Dalı, İSTANBUL

KATKIDA BULUNANLAR