Prof. Dr. Nuray SENEMOĞLU

21. Baskı

KURAMDAN UYGULAMAYA

GELİŞİM

ÖĞRENME

ve ÖĞRETİM

Prof. Dr. Nuray SENEMOĞLU

GELİŞİM, ÖĞRENME ve ÖĞRETİM

ISBN 978-605-5885-96-0

Kitapta yer alan bölümlerin tüm sorumluluğu yazarına aittir.

© 2012, Pegem AkademiBu kitabın basım, yayın ve satış hakları

21. Baskı sözleşme hükümlerine görePegem Akademi Yay. Eğt. Dan. Hizm. Tic. Ltd. Şti.’ye aittir.

Anılan kuruluşun izni alınmadan kitabın tümü ya da bölümleri,kapak tasarımı, mekanik, elektronik, fotokopi, manyetik, kayıt

ya da başka yöntemlerle çoğaltılamaz, basılamaz, dağıtılamaz.Bu kitap T.C. Kültür Bakanlığı bondrolü ile satılmaktadır.Okuyucularımızın, bondrolü olmayan kitaplar hakkında

yayınevimize bilgi vermelerini ve bondrolsüz yayınlarısatın almamalarını diliyoruz.

21. Baskı: Şubat 2012

Yayın Yönetmeni: Arzu BaturDizgi-Grafik Tasarım: Şermin Yılmaz

Kapak Tasarımı: Gürsel AvcıBaskı: Ayrıntı Matbaası

(Ankara - 0312 394 55 90)

Yayıncı Sertifika No: 14749Matbaa Sertifika No: 13987

YAYINEVİ DAĞITIM

–––––––––––––––––––––––– ––––––––––––––––––––––––

adakale sokak 4/1 yenişehir-ankara sağlık sokak 17/a yenişehir-ankara

tel: +90 312 430 67 50-51 (pbx) tel: +90 312 434 54 08 - +90 312 434 54 24

belgeç: +90 312 425 44 60 belgeç: +90 312 431 37 38

gsm: 0506 345 19 36 - 0541 940 45 45 - 0533 205 52 30 gsm: 0506 345 19 37 - 051 434 54 24 - 0533 205 52 31

e-ileti: pegem@pegem.net e-ileti: siparis@pegem.net

YAZIŞMA

––––––––––––––––––––––––

p.k. 175 06442 yenişehir-ankara internet:

Prof. Dr. Nuray Senemoğlu

1956 yılında Zile’de doğdu. İlk ve Orta Öğre-nimini Zile’de tamamladı.

1972-1973 öğretim yılında bölüm birinci-si olarak kazandığı Kız Teknik Yüksek Öğretmen Okulu Çocuk Gelişimi ve Eğitimi Bölümünden 1976-1977 öğretim yılında bölüm birincisi olarak mezun oldu.

1977-1978 Öğretim yılında yüksek lisans yapabilmek için Ankara Üniversite-si Eğitim Fakültesi’nin fark programını tamamladı.

1977-79 Öğretim yıllarında Turhal Kız Meslek Lisesinde Çocuk Gelişimi ve Eğitimi Öğretmenliği;

1979-85 yılları arasında Kız Teknik Yüksek Öğretmen okulunda asistanlık ve Gazi Üniversitesi Mesleki Eğitim Fakültesine öğretim görevliliği yaptı.

1979-80 Öğretim yılında Devlet Memurları Yabancı Diller Eğitim Merkezin-de İngilizce programını tamamladı. 1980-1982 öğretim yıllarında Ankara Üniver-sitesi Eğitim Fakültesi’nde yüksek lisans yaptı. 1987 yılında Hacettepe Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Program Geliştirme ve Öğretim bilim dalında doktora derecesi aldı.

1985 yılında araştırma görevlisi olarak atandığı Hacettepe Üniversitesi Eğitim Fakültesinde, 1990 yılında Eğitim Programları ve Öğretim Bilim dalında doçent unvanı aldı. Aynı yıl, Th e British Council FCO bursunu kazanarak gittiği İngilte-re, ‘Leicester University’de okul öncesi ve ilköğretimde öğretme-öğrenme süreçleri konusunda çalışmalar ve ilköğretime öğretmen yetiştirme konulu araştırma yaptı. 1992 yılında Türkiye’ye, Hacettepe Üniversitesi’ndeki öğretim üyeliği görevine dönen Senemoğlu, 1997 yılında Hacettepe Üniversitesi Eğitim Fakültesi, Eğitim Bilimleri Bölümü, Eğitim Programları ve Öğretim Anabilim Dalında Profesör unvanı aldı.

1997-2003 yılları arasında iki dönem Süleyman Demirel Üniversitesi Burdur Eğitim Fakültesi Dekanı Olarak görev yaptı.

2002-2003 yılları arasında 10 ay Talim ve Terbiye Kurulu Üyeliği yaptı.2003-2004 öğretim yılında Hacettepe Üniversitesi Eğitim Fakültesindeki göre-

vine dönen Senemoğlu, 2005-2007 yılları arasında Amerika Birleşik Devletleri’nde ‘Arizona State Universty’nin davetiyle konuk öğretim üyesi olarak görev yaptı. Ame-rika Birleşik Devletleri’nde bulunduğu süre içinde okul öncesi eğitimden yüksek öğ-retime kadar Eğitim Programları, Öğretme-Öğrenme Süreçleri, Öğretmen Yetiştir-me, Kadın Eğitimi konularında çalışma ve araştırmalar yaptı. 2007 yılında Türkiye’ye dönen Dr. Senemoğlu halen Hacettepe Üniversitesi Eğitim Bilimleri, Eğitim Prog-ramları ve Öğretim Anabilim Dalında öğretim üyeliği görevini yürütmektedir.

Çeşitli uluslar arası dernekler ve dergilerde üye ve hakemlik görevleri de olan Senemoğlu’nun öğrenme, öğretimin niteliğinin artırılması, program geliştirme, kadın eğitimi, okulöncesi eğitim, ilköğretim ve ortaöğretime öğretmen yetiştirme konularında araştırma, makale, çeşitli kitaplarda bölüm yazarlığı olan eserleri bu-lunmaktadır.

Sevgili babam, Selâhattin SENEMOĞLU veDeğerli hocam, Prof. Dr. D. Ali ÖZÇELİK'in anısına

Ülkemizdeki trafik kazalarının çokluğundan insanımızın kuyruğa gir-me alışkanlığının olmamasına, vergi kaçırmasından yerlere tükürmesine, çocuğunu dövmesinden çocuğunu zorbaca davranmaya yöneltmesine ka-dar pek çok bireysel ve toplumsal sorunun temelinde, hemen hemen her-kes eğitimin yetersizliğini görmektedir. İstendik davranış oluşturma mü-hendisliği olan eğitimin kendinden beklenen işgörüyü yerine getirebilmesi, pek çok etkene bağlıdır. İstendik davranışlar planlı bir biçimde okullarda ve gelişigüzel olarak ailede, yolda, tiyatroda, sinemada, ders dışında okulda, kısaca bireyin yaşadığı tüm çevrede oluşturulmaktadır. Gerek eğitim ku-rumlarında yapılan ve planlı olan formal eğitimin, gerekse bireyin içinde yaşadığı çevrede yapılan ve plansız olan informal eğitimin yeterli olmasi, büyük ölçüde istendik ögrenmelerin gerçekleşmesine bağlıdır.

İstendik öğrenmelerin gerçekleşmesi ise, öğretimin bireyin gelişim ve öğrenme özelliklerine göre düzenlenmesi ve uygulanması ile mümkündür. Aksi takdirde, bireyin gelişim ve öğrenme doğasına aykırı bir öğretimin sonucunda istendik davranış değişmesi oluşturmak, dolayısıyla da eğiti-min etkili ve verimli olmasını beklemek olası değildir. Bu nedenle, istendik davranış oluşturma mühendisleri tarafından kullanılmak üzere bu kitabın birinci bölümünde insanın gelişim özellikleri ve eğitim açısından doğur-guları incelenmiş; ikinci bölümde çeşitli öğrenme kuramlarına göre öğren-me ilkeleri ve her bir kuramın eğitim açısından doğurguları ele alınmış, üçüncü bölümde ise, ilk iki bölümde açıklanan gelişim ve öğrenme ilkeleri doğrultusunda öğretimin nasıl planlanıp uygulanması gerektiği üzerinde durulmuştur.

Kitabın eğitim fakülteleri ve öğretmenlik sertifikası programlarında bulunan eğitim psikolojisi, gelişim psikolojisi, öğrenme psikolojisi, genel ögretim yöntemleri, program geliştirme ve öğretim, öğrenme-öğretme sü-reçleri derslerinde kullanılabileceği düşünülmekte ve eğitimle ilgili tüm kişi ve kuruluşlara yardımcı olması umulmaktadır.

Kitabın oluşumunda pek çok kişinin emeği bulunmaktadır. Herşey-den önce, yetişmeme katkıda bulunan tüm öğretmenlerime teşekkür borç-luyum. Özellikle, "Program Geliştirme ve Öğretim" alanına yönelmemi, bu alana gönül vermemi sağlayan, alandaki gelişimim için gerekli nüveyi oluşturan çok değerli iki hocam; Prof. Dr. Selahattin Ertürk ve Prof. Dr. Nurettin Fidan'ı rahmetle anıyorum.

Ayrıca, kitabın ana hatlarının oluşturulmasında tartışmalarıyla katkı-da bulunan Prof. Maurice Galton'a, kitabın yazılma süresince güdüleyici tutumlarıyla destek olan hocalarım Prof. Dr. İlhan Akhun'a, Prof. Dr. Mü-rüvvet Bilen'e, meslektaşlarım Prof. Dr. Veysel Sönmez'e, Doç. Dr. Yüksel Kavak'a; güdüleyici tutumuyla birlikte İngilizce bazı kavramlara karşılık bulmada işbirliğini esirgemeyen Prof. Dr. Özcan Demirel'e teşekkürlerim sonsuzdur.

ÖNSÖZ

Kitabın bazı bölümlerini okuyarak eleştiri ve önerileriyle katkıda bu-lunan Prof. Dr. Fersun Paykoç'a Yar. Doç. Dr. Fitnat Kaptan'a; tüm bölüm-lerini titizlikle irdeleyen Yar. Doç. Dr. Güzin Kurç'a, Yar. Doç. Dr. Nursel Baykasoğlu'na, Fatma Ekşi'ye, Kasım Kıroğlu'na; kitabın anlaşılabilir olma-sı bakımından eleştiri ve önerileriyle katkıda bulunan tüm lisans, yüksek lisans ve doktora ögrencilerime, kitaptaki çizimleri yapan G.Ü. Mesleki Egitim Fakültesi araştırma görevlisi Gülgün Bangir'e teşekkür borçluyum.

Kitabın basıma hazırlanmasında yardımlarını esirgemeyen Abant İz-zet Baysal Üniversitesi, Eğitim Fakültesi öğretim üyesi Yrd. Doç. Dr. Serap Yasa'ya, kitabı baskıya hazırlayan Kadir Şahin'e en içten teşekkürlerimi su-nuyorum. Tüm eleştiri ve düzeltmelere rağmen, kitaptaki yetersizliklerden yazarın sorumlu olduğunu belirtmek istiyor; gelecekte okuyucuların katılı-mıyla daha gelişmiş bir baskı umudunu taşıyorum.

Prof. Dr. Nuray SENEMOGLUAnkara, 1997

Değerli Eğitimciler,

Kitabın ilk baskısının önsözünde; "Kitabın eğitim fakülteleri ve öğ-retmenlik sertifikası programlarında bulunan öğretmenlik meslek bilgisi derslerinde kullanılabileceği düşünülmekte ve eğitimle ilgili tüm kişi ve ku-ruluşlara yardımcı olması umulmaktadır" denilmişti. Okurlardan gelen dö-nütler umutların gerçekleştiğini göstermesi açısından bizi mutlu etmiştir.

Bilim toplumunda eğitim, hem bireylerin hem de toplumsal yaşamın, kimi zaman en temel aracı kimi zaman da hedefi olmaktadır. O halde eği-timle ilgili bilimsel yapıtların, alana katkı sunması bilim ve teknoloji top-lumu olmanın hem gereği hem de ürünüdür. Kuramların uygulamada işe koşulmasını amaçlayan "Gelişim, Öğrenme ve Öğretim" kitabının zerrelerle de olsa söz konusu hedefe hizmet ettiği dönütlerden anlaşılmaktadır. Kuş-kusuz alınan bu iletiler çalışma alanımıza yeni sorumluluklar yüklemekte, çalışmalarımızı da güdülemektedir.

1997-2004 yılları arasında çalışma yoğunluğundaki önceliklerin değiş-mesinden dolayı, kitabın gözden geçirilme çalışması ne yazık ki gecikmiştir. Ancak bu baskıda, yaş ve deneyim bakımınan en gencinden, en deneyimli-sine kadar çok değerli meslektaşlarımdan gelen öneriler olabildiğince yeri-ne getirilmeye çalışılmıştır.

Kitapla genişletilmesi gereken öğretim bölümü, kitabın daha fazla kalınlaşmasını önleme endişesinden dolayı prgram geliştirme ve öğretim sürecinin derinlemesine işlendiği bir kitabın yazılmasını da zorunlu kılmış-tır.

Kitaptan daha kolay yararlanılabilmesi için "içindekiler" sayfasının he-men arkasında ayrıntılı içerik bölümüne yer verilmiştir. Ayrıca dil ve içerik incelemesi de yapılarak gözden kaçan eksiklikler giderilmeye, yazım yanlış-ları düzeltilmeye çalışılmıştır.

Kitabın içerik ve düzen açısından yeniden taranmasına gerek sözlü gerek yazılı açıklamalarıyla pek çok okurun katkısı bulunmaktadır. Ön-celikle, kitabı başından sonuna kadar okuyarak görüş ve önerileriyle çok değerli katkılarda bulunan hocam Prof. Dr. Durmuş Ali Özçelik'e, değerli meslektaşım Prof. Dr. Süleyman Eripek'e, dil düzeltimlerinde yayımlarını esirgemeyen K. Semra Eren'e, Behsat Savaş'a, iletileriyle Orhan Turgut ve M. E. Bakanlığı baş müfettişi İbrahim Şimşek'e en içten teşekkürlerimi su-nuyorum.

Ayrıca, kitaptaki yanlış ve eksiklere dikkatimi çeken tüm öğrencileri-me teşekkürlerim sonsuzdur.

Kitabın okuyucu dostu bir görünüm almasında, kapak tasarımını ya-parak katkıda bulunan Prof. Dr. Uğurcan Akyüz'e teşekkürü bir borç bili-rim.

Her şeye karşın kitaptaki tüm olası yetersizlikler elbette yazara aittir.

Sizlerin görüş ve önerileri ile beslenerek var oluşumuzu sürdüreceği-miz bilinci ve umuduyla saygılar sunarım.

Prof. Dr. Nuray SENEMOGLUAnkara, 2004

ÜNİTE 1: GELİŞİMLE İLGİLİ TEMEL KAVRAMLAR, İLKELER VE GELİŞİMİ

ETKİLEYEN FAKTÖRLER

Gelişimle İlgili Temel Kavramlar ........................................................................................2Büyüme ...............................................................................................................................3Gelişme................................................................................................................................3Olgunlaşma .......................................................................................................................3Öğrenme .............................................................................................................................4Hazırbulunuşluk ...............................................................................................................4Gelişimin Kritik Dönemleri ...........................................................................................5

Gelişimle İlgili Temel İlkeler .................................................................................................6Gelişimi Etkileyen Faktörler ................................................................................................7

Kalıtım ..................................................................................................................................8Çevre ................................................................................................................................. 10

Ana-Babanın Çocuk Yetiştirme Tarzları .......................................................... 11Ailenin Parçalanması ............................................................................................ 12Çocukların Doğuş Sırası ....................................................................................... 13

Hormonlar ....................................................................................................................... 14

ÜNİTE 2: FİZİKSEL GELİŞİM

Fiziksel Gelişim ..................................................................................................................... 18Doğum Öncesi Gelişim ............................................................................................... 18

Hamilelik Sırasındaki Çevre Etkileri ................................................................. 20Bebeklik Döneminde (0-2 Yaş) Fiziksel Gelişim .................................................. 21

Bedensel Gelişim .................................................................................................... 21Devimsel Gelişim ................................................................................................... 22

Duyuların Gelişimi .......................................................................................... 24İlk Çocukluk Döneminde (2-6 Yaş) Fiziksel Gelişim ........................................... 24

Bedensel Gelişim .................................................................................................... 25Devimsel Gelişim ................................................................................................... 25

Okul Döneminde (6-12 Yaş) Fiziksel Gelişim ....................................................... 26Ergenlik Döneminde (12-18) Fiziksel Gelişim ..................................................... 26

Fiziksel Gelişimin Eğitim Açısından Doğurguları...................................................... 28

İÇİNDEKİLER

BÖLÜM 1: GELİŞİM

ÜNİTE 3: BİLİŞSEL GELİŞİM KURAMLARI

Piaget’nin Bilişsel Gelişim Kuramı .................................................................................. 32Piaget’ye Göre Bilişsel Gelişim Dönemleri .................................................................. 39

Duyusal-Motor Dönemi (0-2 Yaş) ........................................................................... 40İşlem Öncesi Dönem (2-7 Yaş) .................................................................................. 41

a. Sembolik dönem ya da kavram öncesi dönem ...................................... 41b. Sezgisel dönem ................................................................................................. 42

Somut İşlemler Dönemi ............................................................................................. 46Soyut İşlemler Dönemi ............................................................................................... 48

Piaget’nin Bilişsel Gelişim Kuramının Eğitim Açısından Doğurguları ............... 50Bruner’in Bilişsel Gelişim Kuramı .................................................................................... 52Bruner’in Bilişsel Gelişim Dönemleri............................................................................. 53

Eylemsel Dönem (Enactive Stage) (0-3 Yaş) ........................................................ 53İmgesel Dönem ............................................................................................................. 53Sembolik Dönem .......................................................................................................... 54

Vygotsky’nin Bilişsel Gelişime İlişkin Görüşleri ........................................................ 54Bruner ve Vygotsky’nin Eğitime İlişkin Görüşleri ..................................................... 56

ÜNİTE 4: AHLAK GELİŞİM KURAMI

Piaget’nin Ahlak Gelişimi Kuramı ................................................................................... 601. Dışsal Kurallara Bağlılık Dönemi ......................................................................... 612. Ahlakî Özerklik Dönemi ......................................................................................... 62

Kohlberg’in Ahlak Gelişimi Kuramı ................................................................................ 62I. Gelenek Öncesi Düzey ............................................................................................. 63

Aşama 1 : Ceza ve itaat eğilimi .......................................................................... 63Aşama 2 : Araçsal İlişkiler Eğilimi ...................................................................... 64

II. Geleneksel Düzey ..................................................................................................... 64Aşama 3 : Kişilerarası Uyum Eğilimi ................................................................. 64Aşama 4 : Kanun ve Düzen Eğilimi .................................................................. 64

III. Gelenek Sonrası Düzey ......................................................................................... 65Aşama 5 : Sosyal Sözleşme Eğilimi .................................................................. 65Aşama 6 : Evrensel Ahlak İlkeleri Eğilimi ........................................................ 65

Kohlberg’in Kuramının Sınırlılıkları ................................................................................ 65Gilligan’ın Ahlak Gelişimine İlişkin Görüşleri ............................................................. 67Ahlak Gelişimi Kuramlarının Eğitim Açısından Doğurguları ................................ 67

xi

ÜNİTE 5: KİŞİLİK GELİŞİM KURAMLARI

Freud’un Psikoseksüel Gelişim Kuramı ....................................................................... 721- Oral Dönem ............................................................................................................... 732- Anal Dönem ............................................................................................................... 733- Fallik Dönem.............................................................................................................. 734- Gizil Dönem ............................................................................................................... 735- Genital Dönem ......................................................................................................... 74

Erikson’ın Psiko-Sosyal Gelişim Kuramı........................................................................ 741. Evre: Güvene Karşı Güvensizlik ........................................................................... 752. Evre: Bağımsızlığa Karşı Utanma ve Şüphecilik ............................................. 753. Evre: Girişkenliğe Karşı Suçluluk Duyma .......................................................... 764. Evre: Başarıya Karşı Aşağılık Duygusu ............................................................... 765. Evre: Kimlik Kazanmaya Karşı Rol Karmaşası ................................................. 786. Evre: Dostluk Kazanmaya Karşı Yalnız Kalma (Genç Yetişkinlik) ....................................................................................................... 787. Evre: Üretkenliğe Karşı Duraklama (Orta Yetişkinlik) ................................... 798. Evre: Benlik Bütünlüğüne Karşı Umutsuzluk (İleri Yetişkinlik) .................. 79

Freud ve Erikson’ın Kuramlarının EğitimAçısından Doğurguları ..................................................................................................... 81

ÜNİTE 6: EĞİTİM - ÖĞRENME - ÖĞRETİM İLİŞKİSİ VE TEMEL KAVRAMLAR

Eğitim ve Öğrenme İlişkisi ................................................................................................ 86Eğitim ve Öğrenmeyle İlgili Temel Kavramlar ........................................................... 86

Kalım, Uyum ve Öğrenme ......................................................................................... 86Öğrenmenin Özellikleri .............................................................................................. 89Yaşantı .............................................................................................................................. 90Davranış ........................................................................................................................... 91

Öğrenme Kuramlarına Genel Bir Bakış ........................................................................ 93

ÜNİTE 7: KLASİK KOŞULLANMA PAVLOV (1849-1936)

Koşullama Süreci ................................................................................................................. 96Koşullama İlkeleri ................................................................................................................ 97

Bitişiklik (Contiguity) ................................................................................................... 97Habercilik/Bilgilendiricilik (Contingency) ............................................................ 98

BÖLÜM 2: ÖĞRENME

xii

Pekiştirme ......................................................................................................................100Sönme.............................................................................................................................101Genelleme .....................................................................................................................101Ayırt etme ......................................................................................................................102Birden Fazla Uyarıcıya Koşullama (Higher Order Conditioning) ................102Gölgeleme (Overshadowing) .................................................................................103Öğrenilmiş Çaresizlik .................................................................................................103

Klasik Koşullamanın Eğitim Açısından Doğurguları ..............................................104

ÜNİTE 8: BİTİŞİK KURAMLAR: JOHN BROADUS WATSON (1878-1958) EDWIN RAY GUTHRIE (1886-1959)

Watson’ın Psikoloji Bilimine İlişkin Görüşleri ..........................................................111Watson’ın Öğrenmeye İlişkin Görüşleri .....................................................................112En Son ve En Sık İlkesi ......................................................................................................113Watson’ın Öğrenmeye İlişkin Görüşlerinin Eğitim Açısından Doğurguları ...114Guthrie’nın Öğrenmeye İlişkin Görüşleri...................................................................114

Öğrenmenin Tek Yasası .............................................................................................115Öğrenmede Tek Deneme .........................................................................................115Sonunculuk İlkesi (The Recency Prıncıple) ........................................................116Alıştırmanın Beceriyi Geliştirme Nedeni ............................................................116Hareket Üreten Uyarıcı (Movement-Produced Stımulı) ................................117Guthrie’ye Göre Güdülenme, Amaçlar, Pekiştirme, Cezalandırma ve Unutma ........................................................................................118Güdülenme-Dürtüler ................................................................................................118Amaçlar ..........................................................................................................................119Pekiştirme ......................................................................................................................119Ceza .................................................................................................................................120Unutma ..........................................................................................................................121

Alışkanlıkları Yok Etme Yöntemleri ..............................................................................122Eşik Yöntemi .................................................................................................................123Bıktırma Yöntemi ........................................................................................................124Zıt Tepki Yöntemi ........................................................................................................124Alışkanlığı Bastırma ....................................................................................................125Eğitimde Transfer ........................................................................................................125

Guthrie’nin Öğrenme Kuramının Eğitim Açısından Doğurguları .....................126

xiii

ÜNİTE 9: BAĞLAŞIMCILIK: EDWARD LEE THORNDIKE (1874-1949)

Thorndike’ın Öğrenmeye İlişkin Temel Görüşleri ...................................................130Bağlaşımcılık (Connectionism) ..............................................................................130Seçme ve Bağlama (Selecting And Connecting) .............................................131Öğrenme Küçük Adımlarla Oluşur ........................................................................132

Thorndike’ın Öğrenme Kuramının Temel Kanunları .............................................133Hazırbulunuşluk Kanunu .........................................................................................133Tekrar Kanunu ..............................................................................................................134Etki Kanunu...................................................................................................................134

1930’dan Önceki İkincil İlkeler ......................................................................................136Tepki Çeşitliliği (Response Variation) ...................................................................136Dikkat Çekici Uyarıcılar .............................................................................................136Öğrenici Özellikleri .....................................................................................................137Benzetme Yoluyla Tepkide Bulunma ...................................................................137Çağrışımsal Geçiş (Associative Shifting) .............................................................138

1930’dan Sonra Thorndike’ın Öğrenme Kuramı ....................................................139Etkinin Yayılması .........................................................................................................140Ait Olma .........................................................................................................................140Çağrışımsal Zıtlık (Associative Polarity) ..............................................................141

Thorndike’ın Eğitime İlişkin Görüşleri ........................................................................141Thorndike’ın Öğrenme Kuramının Eğitim Açısından Doğurguları ...................142

ÜNİTE 10: EDİMSEL KOŞULLAMA: BURRHUS FREDERIC SKINNER

(1904-1990)

Tepkisel ve Edimsel Koşullama .....................................................................................146Tepkisel Davranış ........................................................................................................147Edimsel Davranış.........................................................................................................147Tepkisel Koşullama .....................................................................................................147Edimsel Koşullama .....................................................................................................148

Edimsel Koşullama Süreci ...............................................................................................148Edimsel Koşullama İlkeleri ..............................................................................................150

Olumlu ve Olumsuz Pekiştireçler ..........................................................................150Olumlu ve Olumsuz Pekiştirme .............................................................................151Ceza .................................................................................................................................153Sönme.............................................................................................................................156 Kendiliğinden geri gelme ...................................................................................156

Biçimlendirme / Şekillendirme .....................................................................................157

xiv

Ayırt Edici Uyarıcı ve Tepki .............................................................................................159Zincirleme ............................................................................................................................160Batıl Davranış ......................................................................................................................162Pekiştirme Tarifeleri ..........................................................................................................162

Sürekli Pekiştirme .......................................................................................................163Sabit Oranlı Pekiştirme .............................................................................................163Sabit Aralıklı Pekiştirme ............................................................................................163Değişken Oranlı Pekiştirme .....................................................................................164Değişken Aralıklı Pekiştirme ...................................................................................165Koşullu Anlaşma (Contingency Contracting) ...................................................165

Premack İlkesi........................................................................................................166Programlı Öğretim ............................................................................................................167Skınner’in Öğrenme Kuramının Eğitim Açısından Doğurguları ........................168

ÜNİTE 11: SİSTEMATİK DAVRANIŞ KURAMI: CLARK LEONARD HULL (1884-1952)

HULL’IN ÖĞRENME KURAMININ BAŞLICA ÖNERMELERİ ......................................176

Önerme 1. Dışsal uyarıcı ve uyarıcı kalıntısı: .....................................................176Önerme 2. Duyusal uyarıcıların etkileşimi: ........................................................176Önerme 3. Öğrenilmemiş Davranışlar (Unlearned Behavior) .....................177Önerme 4. Öğrenmenin Koşulları; Bitişiklik ve Dürtü Azalması: ................177Önerme 5. Uyarıcı genellemesi:.............................................................................178Önerme 6. Uyarıcı-Dürtü Bağı: ...............................................................................178Önerme 7. Dürtü ve Alışkanlık Gücünün Bir Fonksiyonu Olarak Reaksiyon Gücü (Reaction Potential): ..............................179Önerme 8. Tepkide Bulunma, Koşullu Tepkinin Yapılmasını .......................179 Engelleyen Yorgunluğa Neden Olur: .............................................179Önerme 9. Tepkide Bulunmamayı Öğrenme: ...................................................180Önerme 10. Öğrenilmiş Tepkiyi Engelleme Eğiliminde ...............................180 Olan Faktörler Bir Andan Diğerine Değişir: ................................180Önerme 11. Anlık Etkili Reaksiyon Gücü Reaksiyon Eşiğini Geçmelidir: ...........................................................................................181Önerme 12. Öğrenilmiş Tepkilerin Gücü, Etkili Reaksiyon Gücü, Salınım: ..................................................................................................181Önerme 13. Anında Gösterilen Etkili Reaksiyon Gücünün (SE R) Değeri Uyarıcı ve Tepki Arasındaki Gecikme Zamanı (Latency) Kısaldığı Ölçüde Artar: ...................................182Önerme 14. Anında Gösterilen Etkili Reaksiyon Gücünün (SER) Değeri, Sönmeye Karşı Direnci Belirler: ............................182Önerme 15. Koşullu Tepkinin Gücü, Doğrudan Anlık Etkili Reaksiyon Gücünün Ölçüsüne Göre Değişir: ...........................182

xv

Önerme 16. Aynı Durumda Birden Fazla Tepki Meydana Getirilebiliyorsa Anlık Etkili Reaksiyon Gücü En Üst Düzeydedir. ......................182Hull’ın 1943 Kuramı İle 1952 Kuramı Arasındaki Diğer Temel Farklar ......182Kısmi-Önce Gelen Amaç Tepkisi ............................................................................183Alışkanlık Hiyerarşisi ..................................................................................................185Hull’ın Öğrenme Kuramının Özeti ........................................................................185Hull’ın Öğrenme Kuramına Karşı Yapılan Eleştiriler ........................................186Mowrer’ın Hull’ın Öğrenme Kuramına Katkıları ...............................................187Spence’ın Hull’ın Öğrenme Kuramına Katkıları ................................................189

Ayırt Etmeyi Öğrenme .......................................................................................189İçsel Güdülenme ..................................................................................................190

Spence’in Hull’ın Temel Denkleminde Yaptığı Değişiklik .............................191Spence’in Sönme Kuramı .........................................................................................191Hull’ın Kuramının Eğitim Açısından Doğurguları ............................................192

ÜNİTE 12: İŞARET-GESTALT KURAMI EDWARD CHACE TOLMAN (1886-1959)

Tolman’ın Amaçlı Davranışçılığı ....................................................................................196Bütüncü (Molar) Davranış ........................................................................................197Tolman’a Göre Öğrenme: Beklentiler, Denenceler, Pekiştirmeye Karşı Doğrulanma ve Bilişsel Haritaların Oluşumu .........................................198Zihinsel Deneme Yanılma(Vicarious Trial and Error) ......................................201Performansa Karşı Öğrenme ..................................................................................201Tepki Öğrenmeye Karşı Amaç Öğrenme Kanıtları ..........................................201Ödül Beklentisi ............................................................................................................202Yer Öğrenme ................................................................................................................203Örtük Öğrenme ...........................................................................................................204Örtük Sönme ................................................................................................................206Öğrenmenin Değişkenleri .......................................................................................206Çevresel Değişkenler .................................................................................................206Bireysel Farklılık Değişkenleri .................................................................................207

Ara Değişkenler ..................................................................................................................207Öğrenme Türleri ..........................................................................................................208Kateksis (Cathexes).....................................................................................................208Eşdeğer İnançlar .........................................................................................................208Alan Beklentileri ..........................................................................................................209Alan-Biliş Yolları ...........................................................................................................209Dürtü Ayırımları ...........................................................................................................209Hareket Biçimleri .........................................................................................................210

Tolman’ın Kuramının Eğitim Açısından Doğurguları ............................................210

xvi

ÜNİTE 13: SOSYAL BİLİŞSEL KURAM ALBERT BANDURA (1925-...)

Gözlem Yoluyla Öğrenmeyle İlgili İlk Açıklamalar .................................................214Bandura’ya Göre Gözlem Yoluyla Öğrenme .............................................................216Öğrenmeyi Sağlayan Dolaylı Yaşantılar .....................................................................218

Dolaylı Pekiştirme (Vicarious reinforcement) ............................................218Dolaylı Ceza (Vicarious punishment) ............................................................218Dolaylı Güdülenme (Vicarious motivation) ................................................218Dolaylı Duygu (Vicarious emotion) ...............................................................219Model Özellikleri ..................................................................................................219

Sosyal Bilişsel Kuramın Dayandığı İlkeler ..................................................................220Karşılıklı Belirleyicilik (Reciprocal Determinism) ..............................................220Sembolleştirme Kapasitesi (Symbolizing Capability) ....................................222Öngörü Kapasitesi (Forethought Capability) ...................................................222Dolaylı Öğrenme Kapasitesi (Vicarious Capability) ........................................222Öz Düzenleme Kapasitesi (Self Regulatory Capability) .................................223Öz Yargılama Kapasitesi (Self-Refl ective Capability) ......................................223

Gözlem Yoluyla Öğrenme Süreçleri ............................................................................223Dikkat Etme Süreci .....................................................................................................224Hatırda Tutma Süreci (Retentıon) .........................................................................224Davranışı Meydana Getirme Süreci ......................................................................225Güdülenme Süreci......................................................................................................226

Model Alma Yoluyla Kazanılan Ürünler .....................................................................227Öz Yeterlik (Self Eff icacy) .................................................................................................228Öz Düzenleme (Self Regulation) ..................................................................................229Bandura’nın Sosyal Öğrenme Kuramının Eğitim Açısından Doğurguları ......230

ÜNİTE 14: GESTALT KURAMI

Gestalt Kuramın Ortaya Çıkışı .......................................................................................238Gestalt Kuramcıların Yapısalcılığa (Structuralism) ve Davranışçılığa (Behaviorism) İtirazları ........................................................................239Gestalt Kuramda Algılama .............................................................................................240Algısal Örgütleme Yasaları ..............................................................................................241

Şekil - Zemin (Figure-ground) İlişkisi ............................................................241Yakınlık (Proximity) Yasası .................................................................................242Benzerlik (Similarity) Yasası ..............................................................................243Tamamlama (Closure) Yasası ............................................................................244Devamlılık (Contiguity) Yasası .........................................................................244Basitlik (Simplicity) yasası .................................................................................245

xvii

Algısal Değişmezler ..........................................................................................................245Beyin ve Yaşantı Kazanma ..............................................................................................246Davranışın Belirleyicileri .................................................................................................247

Coğrafi Çevre ve Davranışsal Çevre ......................................................................247İz Kuramı ...............................................................................................................................248Unutma .................................................................................................................................249İçgörüsel Öğrenme ve Problem Çözme ....................................................................250Üretici Düşünme ................................................................................................................253Gestalt Psikoloji ve Öğrenme ........................................................................................257Gestalt Kuramın Eğitim Açısından Doğurguları .....................................................258

ÜNİTE 15: BİLGİYİ İŞLEME KURAMI

Bilgiyi İşleme Kuramı ........................................................................................................263Bellek Türleri ........................................................................................................................266

Duyusal Kayıt ...............................................................................................................266Kısa Süreli Bellek / İşleyen Bellek ...........................................................................268Uzun Süreli Bellek .......................................................................................................274

Anısal Bellek ...........................................................................................................275Anlamsal Bellek ....................................................................................................276

a) Önerme ağı .................................................................................................277b) Şema .............................................................................................................278

İşlemsel Bellek .......................................................................................................282Bilişsel Süreçler ...................................................................................................................283Bilginin Duyusal Kayıttan Kısa Süreli Belleğe Aktarılmasını Sağlayan Süreçler ..............................................................................................................283

Dikkat ..............................................................................................................................283Öğrencinin Dikkatini Çekme Yolları ..............................................................284

Algı ...................................................................................................................................288Ön Öğrenmeler ve Algılama ............................................................................290Beklentiler ve Algılama ......................................................................................290

Kısa Süreli Bellekte Bilgiyi Saklama Süreçleri ...........................................................291Sürekli Tekrar (Maintenance Rehearsal) .............................................................291Gruplama (Chunking) ...............................................................................................291

Bilginin Uzun Süreli Belleğe Aktarılmasında Kullanılan Süreçler .....................292Örtük ve Açık Tekrar ...................................................................................................292Kodlama / Anlamlandırma ......................................................................................293Genişletme / Eklemleme (Elaboration) ...............................................................303

xviii

Öğretme-Öğrenme Sürecinde Uygulanabilecek Genişletme / Eklemleme Etkinlikleri .......................................................................................305

Bellek Destekleyici İpuçları (Mnemonic Devices) .....................................307

Bilgiyi Uzun Süreli Bellekten Geri Getirme ...............................................................318

Bilgiyi Geri Getirme Yolları .......................................................................................320

Öğrenme Çıktıları ve Bilgiyi Geri Getirme ..........................................................323

Unutma ...................................................................................................................323

Karışma ....................................................................................................................324

Geriye Ket Vurma .................................................................................................325

İleriye Ket Vurma ..................................................................................................325

Öğrenme Sonucu Olarak Performans ........................................................................327

Yürütücü Kontrol (Executive Control) ........................................................................328

Yürütücü Biliş (Metacognition) ..............................................................................329

Bilgiyi İşleme Modeline Göre Öğretimin Düzenlenmesinde Dikkat Edilecek Noktalar ...............................................................................................................333

ÜNİTE 16: NÖROFİZYOLOJİK KURAM DONALD OLDING HEBB (1904-1985)

Donald Olding Hebb (1904-1985) ...............................................................................339

Duyusal Yoksunluk ve Zenginleştirilmiş Çevre .................................................342

Uyarılma (Arousal) ve Dikkat ..................................................................................345

Öğrenmenin Nörokimyası .......................................................................................348

Bellek ...............................................................................................................................350

Duyusal Bellek .......................................................................................................350

Kısa Süreli Bellek ..................................................................................................351

Uzun Süreli Bellek ................................................................................................351

Bilginin Kısa Süreli Bellekten Uzun Süreli Belleğe Aktarılması ............353

Kalıcılığın Sağlanmasında Beynin Bazı Bölgelerinin Rolü .....................353

Bellek Nörokimyası ..............................................................................................356

Bellek Transfer Çalışmaları ................................................................................356

Öğrenme İle İlgili Diğer Nörofizyolojik Bulgular .............................................358

Beyindeki Ödül ve Ceza Merkezleri ...............................................................358

Öğrenme ve Bellekte Ödül ve Cezanın Önemi ..........................................359

Ayrık Beyin Çalışmaları..............................................................................................360

Beynin İki Yarı Küresinin Öğrenme ve Bilgiyi İşleme Fonksiyonları ...........360

İçsel Koşullama ............................................................................................................363

Nörofizyolojik Kuramın Eğitim Açısından Doğurguları ........................................364

xix

ÜNİTE 17: ÖĞRETİM SÜRECİ

Öğretim Sürecinde Kullanılabilecek Öğrenme İlkeleri .........................................373

Öğrenci Niteliklerine İlişkin Öğrenme İlkeleri ..................................................374

İçerik Özellikleriyle İlgili Öğrenme İlkeleri .........................................................375

Öğretim Etkinliklerine İlişkin Öğrenme İlkeleri ................................................377

Öğretim Süreci Basamakları....................................................................................389

Öğretimi Plânlama .....................................................................................................390

1. Hedef ve Hedef Davranışları Belirleme ...........................................................392

Mager’a Göre Hedef Belirleme (Davranışsal Hedefl er) ...........................393

Gronlund’a Göre Hedef Belirleme (Öğretimsel Hedefl er) .....................393

Hedef Alanları .......................................................................................................394

a) Bilişsel Alan Bloom ve Arkadaşlarının Bilişsel Alan Taksonomisi .............................................................................................395

b) Duyuşsal Alan: Krathwohl, Bloom ve Masia’nın Duyuşsal Alan Taksonomisi .........................................................................398

Devimsel Alan: Harrow, Simpson ve Cangelosi’ninDevimsel Alan Taksonomileri .....................................................................................................399

Gagné’ye Göre Öğrenme Ürünleri ve Öğretim Hedefl eri ......................404

1. Sözel bilgi ...........................................................................................................405

2. Zihinsel beceri ..................................................................................................407

3. Bilişsel stratejiler ..............................................................................................410

4. Tutumlar .............................................................................................................410

5. Devimsel beceriler ..........................................................................................411

2. Önkoşul Öğrenmeleri Belirleme .......................................................................412

3. Öğrenci Niteliklerini Belirleme ..........................................................................413

4. Hedef ve Hedef Davranışları Yeniden Gözden Geçirme ...........................414

5. İçeriği Örgütleme ...................................................................................................414

6. Öğretim Stratejileri ve Materyallerini Seçme ...............................................417

7. Öğretim Etkinliklerini Plânlama ........................................................................418

Ölçme ve Değerlendirme Etkinliklerini Plânlama ...........................................418

Öğretimi Uygulama ..........................................................................................................420

Öğretimi Değerlendirme ................................................................................................420

BÖLÜM 3: ÖĞRETİM

xx

ÜNİTE 18: ÖĞRETME-ÖĞRENME MODELLERİ

Bireysel Öğretme Modelleri ...........................................................................................423Programlı Öğrenme (Programmed Learning) ..................................................423

Doğrusal Programlı Öğrenme Türleri ...........................................................424Dallı Programlı Öğrenme ..................................................................................425

Bilgisayar Destekli Öğretim (Computer Assisted Instruction) ....................427Bireyselleştirilmiş Öğretim Sistemi (Personalized Systems of Instruction) .................................................................429

Bireyselleştirilmiş Öğretim Sistemine Yapılan Eleştiriler ........................431Grupla Öğretme Modelleri .............................................................................................432

Carroll’ın Okulda Öğrenme Modeli ...............................................................434Bloom’un Tam Öğrenme Modeli ....................................................................436

Bir Öğrenme Birimi Olarak Öğrenme Ünitesi ......................................438Öğrenci Nitelikleri .........................................................................................440

Bilişsel giriş davranışları .......................................................................440Duyuşsal giriş özellikleri ......................................................................442

Öğretim Hizmetinin Niteliği ......................................................................443İşaretler (İpuçları) ...................................................................................444Katılma .......................................................................................................446Pekiştirme .................................................................................................448Dönüt ve düzeltme ................................................................................448Tam öğrenme modelinin uygulanışında izlenecek adımlar ...450

Slavin’ın Etkili Öğretim Modeli - QAIT ........................................................................4521. Öğretimin niteliği ............................................................................................4522. Öğretim düzeyini uygun hale getirme ....................................................4533. Teşvik etme ........................................................................................................4544. Zaman .................................................................................................................455

ÜNİTE 19: ÖĞRETME STRATEJİLERİ

Öğretme Stratejileri ..........................................................................................................458Buluş Yoluyla Öğrenme ............................................................................................458

Yapılandırılmamış Buluş ....................................................................................462Yapılandırılmış Buluş ..........................................................................................463Buluş Yoluyla Öğrenmeyi Planlama...............................................................463Uygulama ...............................................................................................................464

Alış Yoluyla Öğrenme (Reception Learning) .....................................................466

xxi

Sunuş Yoluyla Öğretme (Expository Teaching) ................................................4671. Ön Organize Edicilerin Sunulması (Başlangıç) ......................................4682. Öğrenilecek Yeni Konunun, Materyalin Sunulması (Gelişme) .........4703. Bilişsel Örgütlemenin Güçlendirilmesi ....................................................471

Sunuş Yoluyla Öğretimin Daha Etkili Olduğu Durumlar ...............................472Öğretim Etkinlikleri Modeli .....................................................................................473

1. Dikkati Çekme ..................................................................................................4742. Öğrenciyi Hedeften Haberdar Etme .........................................................4753. Ön Öğrenmelerin Hatırlanmasını Sağlama ............................................4754. Uyarıcıları Sunma ............................................................................................4765. Öğrenme Rehberi Sağlama .........................................................................4766. Performansı (Davranışı) Ortaya Çıkarma .................................................4787. Dönüt Sağlama ................................................................................................4788. Performansı Değerlendirme........................................................................4799. Kalıcılığı Sağlama ve Transferi Güçlendirme ..........................................479

Doğrudan Öğretim Modelleri ................................................................................480İşbirliğine Dayalı Öğrenme (Cooperative Learning) ......................................486

İşbirliğine Dayalı Öğrenmenin Yararları .......................................................487İşbirliğine Dayalı Öğrenmenin Temel Özellikleri ......................................488İşbirliğine Dayalı Öğrenme Gruplarının Oluşturulması ..........................489

İşbirliğine Dayalı Öğrenme Teknikleri .................................................................490Öğrenci Takımları ve Başarı Bölümleri (ÖTBB) ...........................................490Takım-Oyun-Turnuva (TOT)..............................................................................494İşbirliğine Dayalı Birleştirilmiş Okuma ve Kompozisyon .......................494Takım Destekli Bireyselleştirme (TDB) ..........................................................495Karşılıklı Sorgulama (KS) ....................................................................................496Birleştirme ..............................................................................................................496Birleştirme II ...........................................................................................................497

ÜNİTE 20: ÖĞRENME ÜRÜNLERİ VE ÖĞRETİMİ

Kavram Öğrenme ve Öğretimi ......................................................................................501Kavram Türleri .....................................................................................................................501

Somut ve Soyut Kavramlar ......................................................................................501Kavramların Özellikleri .....................................................................................................502Kavram Öğrenme ..............................................................................................................504

1. Somut Düzey ....................................................................................................5042. Tanıma Düzeyi ..................................................................................................5043. Sınıfl ama Düzeyi ..............................................................................................5054. Soyut Düzey ......................................................................................................506

xxii

Kavram Öğretimi ...............................................................................................................508Somut Düzey ve Tanıma Düzeyinde Kavram Öğretimi ..........................509Sınıfl amanın Başlangıç Düzeyinde Kavram Öğretimi .............................511Gelişmiş Sınıfl ama ve Soyut Düzeyde Kavram Öğretimi .......................512

İlkeler, Genellemeler, Akademik Kurallar ve Öğretimi ..........................................522İlkeler ........................................................................................................................522Genellemeler .........................................................................................................522Akademik Kurallar ...............................................................................................523İlke, Genelleme ve Akademik Kural Öğretiminde Örnekler ve Uygulamaların Yeri ..............................................................................................524

Problem Çözme ve Öğretimi .........................................................................................525Problem Çözme Basamakları ...........................................................................526

1. Problemi Anlama ......................................................................................5262. Çözüm İçin Plan Yapma ..........................................................................5293. Planı Uygulama .........................................................................................5314. Sonuçları Değerlendirme ......................................................................531

Yaratıcı Problem Çözme ....................................................................................531Devimsel Beceriler ve Öğretimi ....................................................................................535

Öğrenme Stratejileri ve Öğretimi..........................................................................545İçsel Süreçlere Göre Öğrenme Stratejileri ...................................................547

Dikkat Stratejileri ...........................................................................................548Kısa Süreli Bellekte Depolamayı Artıran Stratejiler ...........................550Anlamlandırmayı (Kodlama) Güçlendirici Stratejiler ........................550

Eklemleme/Genişletme Stratejileri................................................................551Örgütleme Stratejileri .........................................................................................552Bellek Destekleyici Stratejiler ..........................................................................558Geri Getirmeyi (Hatırlama) Artırıcı Stratejiler .............................................559Güdüleme Stratejileri .........................................................................................559

Dikkati Sürdürmeyi Sağlayan Duyuşsal Stratejiler ............................560Uygunluğu Artırmaya Yardım Eden Duyuşsal Stratejiler ................561Güveni Artırmayı Sağlayan Duyuşsal Stratejiler ................................561Doyum Artırmayı Sağlayan Duyuşsal Stratejiler ................................562

Yürütücü Biliş Stratejileri ...................................................................................562Öğrenme Stratejilerinin Öğretimi ................................................................................564Öğrenme Stratejilerini Öğretme Yaklaşımları ..........................................................565

xxiii

ÜNİTE 21: YAPILANDIRMACILIK

Radikal Yapılandırmacılık Nedir? ..................................................................................572Dilin Yorumlanması ....................................................................................................572

Glasersfeld’in Yapılandırmacılığa Seyahati ...............................................................574Anlamlara Daha Yakından Bakma .........................................................................579Psikoloji ile Tanışma ..................................................................................................581Piaget’yi Keşfetme .....................................................................................................584Fizik ve Bilim Felsefesinden Destek ......................................................................589

Çeşitli Filozofl arın Yapılandırmacılığı Hazırlayan Görüşleri ................................590Aktif Yapılandırma .............................................................................................................594Glasersfeld’e Göre Radikal Yapılandırmacılığın Eğitim Açısından Doğurguları.....................................................................................................596

Dilin Yapılandırmadaki Önemi ...............................................................................599Öğrencinin Düşünmesini Yönlendirme ..............................................................600Öğrenciye Bir Şeyi Zorlamak, Aktarmak Değil Yardım Etmek Önemlidir .........................................................................................................604Derinlemesine Anlamayı (Yansıtmayı) Hızlandırma, Geliştirme ...............606Öğrenici İlerlemesini Değerlendirme .................................................................607Sosyal Etkileşimin Sırrı .............................................................................................607Son Nokta ......................................................................................................................608

Alanyazında Yapılandırmacılığın Türlerine İlişkin Bazı Açıklamalar .................609Yapılandırmacı Öğretme Uygulamalarının Taşıması Gerekli İlkeler ................610Alanyazında Bazı Yapılandırmacı Öğretim Modelleri ...........................................614

Yapılandırmacı Öğretimde ‘5E’ ve ‘7E’ Modelleri ............................................614Gagnon ve Collay’a göre Yapılandırmacı Öğretim Basamakları ................617

KAYNAKLAR .......................................................................................................................421

GİRİŞ

"Biyo-kültürel ve sosyal" bir varlık olan insanın tüm yaşamı süresince yanıtlaması gerekli en temel soru "Nasıl yaşamalıyım?" sorusudur. Bireyin yaşamı boyunca karşılaşacağı sorunların tümü, bu genel soru çerçevesin de çözümlenmektedir. Örneğin; Kendime karşı nasıl davranmalıyım; vü-cuduma karşı nasıl davranmalıyım, beynimi nasıl kullanmalıyım? Duygu-larımı nasıl yönetmeliyim? Nasıl bir aile kurmalıyım? Nasıl bir meslek se-çip çalışmalıyım? Nasıl bir vatandaş olmalıyım? Başkalarının ve kendimin mutluluğu için doğal kaynaklardan nasıl yararlanmalıyım? Başkalarının ve kendimin yararına, yeteneklerimi nasıl kullanmalıyım? vb. bireyin, yaşamı boyunca yanıtlaması gereken alt sorulardır. Bu soruların yanıtı olan gerekli öğrenmeler, insanın doğumundan ölümüne kadar tüm yaşamını doldur-maktadır. Bireyin istediği yaşam biçimine sahip olması için, gerekli öğren-meleri sağlamada ise, eğitim önemli bir araçtır.

Eğitim, yaygın bir biçimde "insanın kişiliğini besleme süreci" ve "insan sermayesine yapılan yatırım" olarak kabul edilmektedir. En genel anlamda "istendik davranış oluşturma ya da istendik davranış değiştirme süreci" ola-rak tanımlanan eğitim, toplumun süzgeçten geçirilmiş değerlerinin, ahlâk standartlarının bilgi ve beceri birikimlerinin yeni nesillere aktarılması ile il-gilidir. Bu anlamda eğitim, "bireyi, istendik nitelikte kültürleme süreci"dir.

İstendik kültürleme süreci olan eğitim ailede, sinemada, sokakta, okul-da ders aralarında her an, her yerde bir plana bağlı olmaksızın yapılabilir. Eğitimin bu türüne informal eğitim adı verilmektedir.

Ancak, insanın yaşam süresi, bireyin tüm istendik davranışları tesadü-fen, gelişigüzel yani, informal eğitim yoluyla kazanmasını sağlayacak kadar uzun değildir. Ayrıca, pek çok davranışın informal eğitim yoluyla kazanıl-masını beklemek, gerek birey gerekse toplum için oldukça pahalı bir yoldur. Bu durumda, bazı istendik davranışların planlı olarak bireye kazandırılma-sı gerekmektedir. Bünyesinde plan unsuru taşıyan eğitim ise, formal eğitim olarak adlandırılmaktadır.

Formal eğitim, plan ya da kasıtlılık özelliğiyle informal eğitimden ay-rılmaktadır. O halde formal eğitim, "bireyin davranışında kendi yaşantısı yoluyla ve kasıtlı olarak istendik değişme meydana getirme süreci" (Ertük, 1984, s. 12) olarak tanımlanabilir. Bireyin davranışındaki bu değişme, bire-yin yeni davranışlar kazanması şeklinde olabileceği gibi, istenmeyen dav-ranışların değişikliğe uğraması biçiminde de olabilir. Kısaca, formal eğitim, istendik öğrenmeleri kasıtlı olarak meydana getirme sürecidir. İstendik öğ-renmeleri/davranış bilimlerinin verilerinden yararlanarak kasıtlı ve verimli bir biçimde öğrencilere kazandırmaya çalışan kurumlar ise, çeşitli düzey ve türdeki okullardır. Diğer bir deyişle okullar, planlı bir biçimde istendik öğrenmelerin gerçekleşmesine yardım eden kurumlardır.

xxvi

Okullarda istendik öğrenmelerin gerçekleşmesini sağlayan ya da isten-dik öğrenmelerin oluşmasına rehberlik eden kişiler öğretmenlerdir. Öğret-menlerin geçerli öğrenmeleri, planlı bir biçimde gerçekleştirmede kullan-dıkları temel araç ise öğretim programlarıdır.

Öğretim Programı, bir derste öğrencilerin ulaşacağı hedefl eri, hedef-lerin kapsadığı davranışları, davranışları kazandırmak üzere düzenlenecek eğitim durumlarını ve davranışların ne derecede kazandırıldığını ortaya koyabilecek sınama durumlarını kapsayan, gelişmeye açık ve çok yönlü et kileşim içinde olan öğeler bütünüdür. Tanımdan da anlaşılacağı gibi öğre-tim programının kapsaması gereken üç temel öğe; hedefl er, eğitim durum-ları ve değerlendirmedir.

Bir öğretim programının başarısı, belirlenen istendik davranışları ka-zandırabilme derecesine bağlıdır. İstendik davranışların kazandınlmasın-daki yetersizlik ise, ilgili öğe ya da öğelerde geliştirme çalışmalarının gere-ğine işaret etmektedir.

Bu durumda program geliştirme; öğretim programının tüm öğeleri-ni daha etkili ve yeterli hale getirme sürecidir. Diğer bir deyişle, program geliştirme, ulaşılması beklenen hedefl eri ve kapsadığı davranışların sap-tanmasını, öğrenme yaşantılarının seçilip düzenlenme ve kazandırılmasını öğrenme yaşantılarının etkililiği yani hedefl ere ne derece ulaşıldığını ortaya koyabilecek ölçme ve değerlendirme etkinliklerini ve programın tüm öğe lerine dönüt verme ve düzeltme çalışmalarını bünyesinde bulunduran bir süreçtir. Kısaca program geliştirme, öğretim programının öğeleri arasında gelişmeye dönük, karşılıklı ve çembersel etkileşimi sağlayan bir süreçtir.

Yukarıdaki tanımlarda da kapsandığı gibi program geliştirmeciler şu sorııları cevaplamak durumundadırlar (Ertürk, 1984, s. 13-14).

1. Öğrenciye kazandırılacak davranışlar neler olmalıdır?

2. Öğrenci bu davranışları kazanmak için hangi eğitimsel yaşantıla-rı geçirmeli yani hangi eğitim durumları düzenlenmelidir?

3. Bu eğitimsel yaşantılar, öğrenciye davranışı kazandırmak üzere nasıl örgütlenmelidir?

4. İstendik davranışları kazandırmak üzere düzenlenen eğitim du-rumlarının etkililik derecesi nedir?

5. Değerlendirme sonuçlarına göre mevcut programda ne gibi deği-şikliklikler gereklidir?

Yukarıdaki sorulara verilecek cevaplarla program geliştirme çalışma-larının çerçevesi çizilmekte aynı zamanda da öğretim programının öğeleri belirlenmektedir.

xxvii

Öğretim programının öğeleri arasında istendik davranışların ya da davranış değişikliğinin oluşturulduğu aşama, eğitim durumlarının düzenle nerek öğrenme yaşantılarının öğrencilere kazandırıldığı aşamadır. O halde eğitim sisteminin işgörüsünü yerine getirmesinde bir başka deyişle, isten-dik öğrenmelerin oluşturulmasında öğretme-öğrenme süreci, merkezi bir öneme sahiptir. Bu nedenle, öğretim programının dayandığı temellerden ikisi; insanın gelişim ve öğrenme ile ilgili özellikleridir. Öğretim programını hazırlama ve geliştirmede ve öğretimi planlayıp uygulama ve değerlendir-mede insanın gelişim özelliklerini, insanda öğrenmenin nasıl oluştuğunu anlamak yaşamsal bir öneme sahiptir. Çünkü insanın gelişim ve öğren-me özelliklerine yani bireyin doğasına aykırı bir öğretimi gerçekleştirmek mümkün değildir.

Yukarıdaki nedenlerle gerek öğreticiler, gerekse program geliştiriciler için, gelişim ve öğrenmenin nasıl oluştuğunu bilmek ve program geliştir-me ve öğretim sürecinde bu bilgiyi uygulamak eğitimin işgörüsünü ger-çekleştirmede özel bir öneme sahiptir. Bu nedenle, kitapta önce insanın çeşitli gelişim alanlarına ilişkin özellikleri incelenmiş ve bu özelliklerin eğitim açısından doğurguları üzerinde durulmuştur. İkinci bölüm de ise çeşitli yaklaşımlara göre öğrenme kuramları incelenmiş ve her bir öğrenme kuramının eğitim açısından sonuçlarının neler olabileceği özetlenmiştir. Üçüncü bölümde ise, gelişim ve öğrenme ilkeleri doğrultusunda öğretim sürecinin planlanması, uygulanması sırasında kullanılabilecek öğretme-öğ-renme modelleri, öğretim stratejileri, çeşitli öğrenme ürünleri ve öğretimi açıklanmaya çalışılmıştır.

BÖLÜM IBÖLÜM I

GELİŞİM

ÜNİTE 1 GELİŞİMLE İLGİLİ TEMEL KAVRAMLAR,

İLKELER VE GELİŞİMİ ETKİLEYEN

FAKTÖRLER

Bu üniteyi tamamladığınızda aşağıdaki hedefl ere ulaşma-nız beklenmektedir.

1. Gelişimle ilgili temel kavramları yorumlayabilme2. Çeşitli düzey ve türdeki eğitim durumları düzenle-

mede gelişim ilkelerini kullanabilme3. Gelişimi etkileyen faktörlerin, bireyin gelişimini

sağlamadaki rolünü belirleyebilme

ÜNİTENİN ANA HATLARI• Gelişimle İlgili Temel Kavramlar

• Büyüme• Gelişme• Olgunlaşma• Öğrenme• Hazırbulunuşluk• Gelişimin Kritik Dönemleri

• Gelişimle İlgili Temel İlkeler• Gelişimi Etkileyen Faktörler

• Kalıtım• Çevre• Hormonlar

2

GELİŞİMLE İLGİLİ TEMEL KAVRAMLAR, İLKELER veGELİŞİMİ ETKİLEYEN FAKTÖRLER

Davranış değiştirme mühendisleri olarak tanımlanan öğretmenlerin, etkili öğrenmeyi sağlayabilmeleri için, değişik yaş ve gelişim dönemindeki öğrencilerin özelliklerini bilmeleri ve öğretme-öğrenme ortamlarını bu özel-liklere uygun olarak düzenlemeleri gerekmektedir. Çünkü, eğitim durumun-daki işaretler (ipuçları), pekiştirici uyarıcılar vb. dış koşullar, öğrencinin genel yetenek düzeyi, öğrenme özellikleri, gelişim düzeyi vb. iç koşullarına uygun olduğu takdirde öğrenmeyi sağlamak mümkündür. Okulöncesi, ilk öğretim, ortaöğretim, yükseköğretim çağındaki çocuk ve gençlerin konuşma, düşünme, problem çözme biçimleri ve güçleri, sosyal, duygusal ve psiko-motor gelişim özellikleri birbirinden farklıdır; öğretmenler, öğretim sürecinde öğrencilerin tüm bu özelliklerini dikkate aldıklarında başarılı bir eğitim gerçekleştirebilir-ler.

Ayrıca, aynı çağda bulunan çocukların da gerek kalıtım, gerekse çevre-nin etkisiyle gelişim özellikleri birbirinden farklılık göstermektedir. Özellikle okulda ortaya çıkan öğrenme farklarının önemli bir bölümü, çocuğun için-de yaşadığı çevresel koşullara bağlanmaktadır. O halde öğretmenler, çocuğun gelişimini etklileyen bu etkenleri bilerek, olumsuz, dezavantajlı çevrelerden gelen çocukları, öğretme öğrenme ortamında destekleyici önlemleri almalıdır-lar. Öğretmenlerin bu önlemleri alabilmeleri için değişik yaş ve gelişim çağla-rındaki çocukların fiziksel, psikososyal, bilişsel ve ahlak gelişimi özelliklerini bilmeleri gerekmektedir. Ayrıca, anababaların da çocukların gelişim özellikleri konusunda bilgili olmaları, çocukların gelecekte her yönden sağlıklı bireyler olarak yetişmeleri için vazgeçilmez bir ön koşuldur.

Yukarıdaki nedenlerle ele alınması düşünülen gelişim alan ve gelişim ku-ramlarına ilişkin açıklamalara geçmeden önce, bu ünitede gelişimle ilgili temel kavramlar, ilkeler ve gelişimi etkileyen faktörler verilmiştir.

GELİŞİMLE İLGİLİ TEMEL KAVRAMLAR

Aşağıda genellikle birbirinin yerine yanlış olarak kullanılan, ancak birbi-rinden farklı olan büyüme, gelişme, olgunlaşma, öğrenme, hazırbulunuşluk, gelişimin kritik dönemleri kavramlarına açıklık getirilmeye çalışılmıştır.

3

BÜYÜME

Vücudun sadece boy, kilo ve hacim olarak artmasıdır. Büyüme, vücudun değişik organlarında değişik hızlarda gerçekleşebilir.

GELİŞME

Gelişme organizmanın, büyüme, olgunlaşma ve öğrenmenin etkileşimiy-le sürekli olarak ilerleme kaydeden değişmesidir. Gelişmeyi ürün olarak ele aldığımızda gelişimi bu ürünün süreç yönü olarak tanımlayabiliriz. Gelişim, organizmanın döllenmeden başlayarak bedensel, zihinsel, dil, duygusal, sosyal yönden, belli koşulları olan en son aşamasına ulaşıncaya kadar sürekli ilerle-me kaydeden değişimidir. Gelişme, olgunlaşma ve öğrenme etkileşimlerinin bir ürünüdür. Gelişim ise süreçtir. Olgunlaşma ve öğrenme olmadan gelişim sağlanamaz. Örneğin; bir çocuğun ağaca tırmanması devimsel bir gelişmedir. Çocuk kas ve kemikleri yeterli büyüklüğe ve olgunluğa erişmeden ağaca tır-manmayı öğrenemez. Kas ve kemikleri yeterli olgunluğa eriştikten sonra ağaca tırmanmayı öğrenmemişse de ağaca tırmanma davranışını gösteremez. Demek ki gelişme, olgunlaşma ve öğrenmeyi kapsayan temel bir kavramdır.

OLGUNLAŞMA

Çocuk bir gelişim döneminden diğerine bireysel hızıyla, aşamalı olarak ilerler. Meydana gelen bazı değişmeler öncelikle olgunlaşmaya bağlıdır. Olgun-laşma, öğrenme yaşantılarından bağımsız, biyolojik olarak kalıtım tarafından kontrol edilen bir değişmedir. Olgunlaşma, vücut organlarının kendilerinden beklenen fonksiyonu yerine getirebilecek düzeye gelmesi için, öğrenme yaşantı-lardan bağımsız olarak, kalıtımın etkisiyle geçirdiği biyolojik bir değişmedir. Ol-gunlaşma, fiziksel gelişime büyük ölçüde etki eder. Birçok psiko-motor davra-nışın yapılması olgunlaşmaya bağlıdır. Örneğin; çocuğun kas ve kemik yapısı yeter olgunluğa gelmeden, ne kadar yürüme alıştırması yaptırırsak yaptıralım, çocuk yürümeyi öğrenemez. Ayrıca olgunlaşma, çocukların belirli bir yaşta gösterebilecekleri özelliklerdeki en fazla artışı sağlayabilir. Henüz el kaslarını tam olarak kontrol edemeyen beş yaş çocuğu, genellikle on yaş çocuğu kadar düzgün ve kontrollü bir şekilde çizemeyecektir.

Büyüme ve gelişmeyle ilgili diğer temel kavramlar öğrenme, hazırbulu-nuşluk ve kritik dönem kavramlarıdır.

4

ÖĞRENME

Sadece büyüme ve olgunlaşmanın sağlanmasıyla gelişmenin oluşamaya-cağını yukarıda açıklamıştık. Gelişmenin meydana gelebilmesi için üçüncü öğe olan öğrenmeye ihtiyaç duyulmaktadır. Öğrenme, bireyin çevresiyle belli bir düzeydeki etkileşimleri sonucunda meydana gelen nispeten kalıcı izli davranış değişmesidir. Örneğin; Çocuğun düzgün bir şekilde kalem tutabilmesi için el ve parmak kaslarının, kemiklerinin yeter büyüklüğe ve olgunluğa erişmesi yet-mez. Çocuğun kalemin nasıl tutulduğunu görmesi, kalem tutma denemelerini yapması, düzgün tuttuğunda bundan haberdar edilmesi, pekiştirilmesi gerekir. Demek ki gelişimin sağlanabilmesi için, çocuğun çevresiyle belli düzeyde etki-leşimde bulunmasına yani öğrenmesine ihtiyaç vardır.

Örneğin; Down sendromlu çocuklar zihinsel olarak özürlüdür ve gene-tik miras, bu çocukların düşünme ve problem çözme yeteneklerini sınırlan-dırmaktadır. Fakat onlara, uygun yaşantılar sağlandığında pek çok şeyi öğre-nebilirler. Aynı şekilde, normal kalıtsal yetenekle doğan çocuklara, karmaşık problemleri çözme becerileri öğretildiği takdirde yüksek düzeyde performans gösterebilmektedirler. Aksi durumda ise, öğrenme olanaklarından yoksun bı-rakıldıklarında da zihinsel olarak alt düzeyde bile görünebilirler.

Sonuç olarak, çevre tarafından öğrenme olanakları sağlanmadığında ço-cuğun yeterli olarak gelişmesini beklemek mümkün değildir. Bu nedenle ge-lişimi sağlamak bakımından, anne - baba ve öğretmenin ya da onların yerine geçen yetişkinlerin rolü, yaşamsal bir öneme sahiptir.

HAZIRBULUNUŞLUK

Olgunlaşma, bireye yaşla birlikte artan yeterlikler sağladığı gibi, öğrenme fırsatları verildiği takdirde bireyin yeni ve daha karmaşık davranışları kazan-ması için gerekli olan hazırbulunuşluğu da beraberinde getirir. Ancak hazır-bulunuşluk, bireyin sadece olgunlaşma düzeyini değil, aynı zamanda, bireyin önceki öğrenmelerini, ilgilerini, tutumlarını, güdülenmişlik düzeyini, yetenek-lerini, genel sağlık durumunu da kapsar (Gibson ve Vinegradoff , 1986). Ertürk, hazırbulunuşluk kavramını; bireyin “eğitim pazarına” getirdiği özelliklerin tümü, olarak ifade etmektedir.

5

Örneğin; bisiklet kullanmak için yeterli hazırbulunuşluk düzeyinde olan bir çocuk; bisiklet kullanmaya isteklidir, bisikleti kullanmak için gerekli olan kaslar ve diğer organları yeterli olgunluğa erişmiştir, bisikletin nasıl kullanıla-cağı ile ilgili önkoşul öğrenmelere sahiptir, genel sağlık durumu bisiklete bin-mesine uygundur.

Öğrenme ve hazırbulunuşluğun dışında gelişimle ilgili olan diğer önemli kavram “gelişimin kritik dönemleri”dir.

GELİŞİMİN KRİTİK DÖNEMLERİ

Çocuklar, bazı gelişim dönemlerinde ve yaşlarda belli tür öğrenmelere karşı yüksek duyarlık gösterme eğilimindedirler. Çevre etkilerine karşı daha duyarlıdırlar ve çevrede düzenlenen öğrenme yaşantılarını diğer dönemlerden daha hızla kazanabilirler. Psikologlar bu dönemlere kritik gelişim dönemleri adı vermektedirler (Oyama, 1979). Ana - baba ve öğretmenler, çocukların üst düzeyde gelişimlerini sağlamak istiyorlarsa, bu kritik gelişim dönemlerinde, çocukların belirli yaşantıları geçirmeleri için olanaklar hazırlamalıdırlar. Ör-neğin; çocukların başkalarıyla yakın ilişkiler kurabilmesi için, bebeklere yakın, sevecen, sıcak davranılmalıdır. Bu şansı, bebeklere sağlamadaki gecikme, en fazla altı ayı geçtiği takdirde, okul yıllarında sosyal ilişkiler geliştirme yeteneği zayıfl ayabilir (Bowlby, 1965).

Burada can alıcı nokta zamanlamadır. Eğer öğrencilere yaşamlarının be-lirli zamanlarında öğrenme fırsatları sağlanmadıysa gelişim ya yavaşlayabilir, ya da tamamen durabilir. Birçok psikoloğa göre okulöncesi yılları psiko-sosyal gelişim için olduğu kadar zihin ve dil gelişimleri için de kritik gelişim döne-midir. Bu nedenle, özellikle sosyo-kültürel açıdan geri olan çevrelerde yaşayan çocukların bu dezavantajını gidermek için erken yönlendirici programların uygulanması gerekmektedir. Aksi takdirde, çocuklar çok önemli bazı, yaşantı-ları zamanında kazanamayacaklarından dolayı, yaşıtlarından daha geride gö-rünebilirler.

6

GELİŞİMLE İLGİLİ TEMEL İLKELER

Gelişimde bazı evrensel ilkeler vardır. Her insanın gelişimi bu ilkelerle gerçekleşir. Bunlardan bazıları şunlardır:

1. Gelişim, kalıtım ve çevre etkileşiminin bir ürünüdür: Kalıtım yoluyla ge-tirilen saç rengi, göz rengi, cinsiyet, beden biçimi gibi, anayapının bazı özellik-leri doğrudan gözlenebilirken bazı özellikler çevre ile etkileşimlerin bir ürünü olarak ortaya çıkmaktadır. Örneğin; kalıtım yoluyla getirilen zekâ kapasitesi-nin tam olarak kullanılabilmesi için, bireyin bilişsel gelişimini besleyen bir çev-re içinde etkileşimde bulunması, zengin yaşantılar kazanması gerekmektedir.

2. Gelişim süreklidir ve belli aşamalarda gerçekleşir: Gelişim ileriye doğru-dur ve birikimli bir süreçtir. Gelişimde her aşama, kendinden öncekine dayalı, kendinden sonraki aşamaya hazırlayıcıdır. Ancak, bu gelişim aşamaları birbi-rinden kesin çizgilerle ayrılmış değildir. Birbiriyle içiçe geçmiş olabilir. Örne-ğin; ilkokul dönemindeki bir çocuk mantıksal düşünmeye başlamış olmasına rağmen, “Bir kilogram demir mi yoksa bir kilogram pamuk mu daha ağırdır?” diye sorduğunuz zaman “Bir kilogram demir” diyerek okul öncesi dönemdeki çocuğun özelliğini gösterebilir.

3. Gelişim nöbetleşe devam eder: Çeşitli dönemlerde gelişim alanları nö-betleşerek ön plana geçebilir.

Bir gelişim alanının çok hızlandığı dönemlerde, diğerleri duraklama gös-terebilir. Örneğin; yürümenin ön plana çıktığı dönemde, konuşma duraklama eğilimi gösterebilir.

4. Gelişim baştan ayağa, içten dışa doğrudur: Önce, başın hareketi kontrol edilir. Daha sonra göğüs, karın, bacaklar ve ayağın kontrolü sağlanır. Ayrıca, önce beden ve iç organların, daha sonra dışa doğru olan kolların gelişimi sağ-lanır.

5. Gelişim, genelden özele doğrudur: Çocuklar önce tüm vücuduyla hare-ket eder, büyük kaslarını kullanır. Daha sonra belli bir etkinlilikle ilgili organı-nı kullanabilir hale gelir. Örneğin; çocuk top oynarken önce bütün vücuduyla topu tutar. Daha sonra küçük kasları geliştikçe sadece elleriyle hatta parmakla-rıyla topu tutabilir hale gelir.

7

6. Gelişimde kritik dönemler vardır: Organizmanın bazı gelişim alanların-da, öğrenmeye ya da gelişmeye eğilimli olduğu belli bir zaman dilimi vardır. Bu dönemde organizma, çevre etkilerine daha çok duyarlıdır ve daha hızlı öğrenir. Örneğin; okul öncesi dönem, zihinsel gelişim ve dil gelişimi için kritik dönem-dir. Bu dönemde, çocuğa hazırlanacak zengin uyarıcı çevre, onun gelişimi üs-tünde diğer dönemlerden daha olumlu etkide bulunur. Diğer bir örnek; 0 - 1 yaş arası, çocuğun temel güven duygusunu kazanması için kritik bir dönemdir. Bu dönemde temel güven duygusu kazanılmadığı takdirde, daha sonra kaza-nılması daha güçtür.

7. Gelişim bir bütündür: Gelişim alanları birbiriyle etkileşim içindedir. Bir gelişim alanındaki olumlu ya da olumsuz bir özellik diğer gelişim alanlarını da aynı yönde etkiler. Örneğin; fiziksel bakımdan güzel bir çocuk, başkala-rının yoğun ilgisini çeker, sevilir. Sevilen çocuğun duygusal gelişimi olumlu-dur. Kendine güven duyar. Başkalarını sevebilir ve olumlu ilişkiler kurabilir. Bu nedenle, sosyal gelişimi de olumlu bir şekilde etkilenir. Sosyal bir çocuk, çevresiyle daha çok etkileşimde bulunacağından bilişsel gelişimi olumlu yönde etkilenebilir. Sonuç olarak, tüm gelişim alanları birbiriyle içiçedir ve etkileşim içindedir.

8. Gelişimde bireysel farklar vardır: Gelişme,olgunlaşma ve öğrenmenin etkileşiminin bir ürünüdür. Olgunlaşmayı büyük ölçüde kalıtım, öğrenme-yi ise, çevre etkileşimleriyle kazanılan yaşantılar belirlemektedir. Her bireyin biyolojik kalıtsal mirası ve etkileşimde bulunduğu çevrenin farklı olması ne-deniyle, gelişiminin de farklı olması doğaldır. Bazı çocuklar beş aylıkken bile diş çıkarırken, bazıları sekiz, bazıları on aylıkken diş çıkarabilir. Sonuç olarak gelişimde gözlenen bireyler arasındaki farklar normal karşılanmalıdır.

GELİŞİMİ ETKİLEYEN FAKTÖRLER

James Arthur Springer ve James Eduvardo Lewis özdeş ikizlerdir. (Aynı yumurta ikizleri) Dört haft alık bebek iken iki ayrı aileye evlât olarak verilirler. Bu tarihten itibaren otuzdokuz yıl ayrı kalır ve şubat 1978’de bir araya getirilir-ler. Biraraya geldiklerinde pek çok özelliklerinin aynı olduğunu görürler. James Springer, “Gözlerine baktığımda kendimin yansımasını gördüm. Bağırmak ya da ağlamak istedim; ancak yapabildiğim tek şey, gülmekti” demektedir.