Gazâlî'de.kurtuluş.kavramı-145s-Osman Nuri Demir

7/31/2019 Gazl'de.kurtulu.kavram-145s-Osman Nuri Demir

1/142

T.C.MARMARA NVERSTES

SOSYAL BLMLER ENSTTSLHYAT ANABLM DALI

KELM BLM DALI

GZZLDE KURTULU KAVRAMI

Yksek Lisans Tezi

OSMAN NUR DEMR

Danman: YRD.DO.DR.HLYA ALPER

STANBUL, 2008


2/142

GENEL BLGLER

sim ve Soyad : Osman Nuri DEMRAnabilim Dal : lahiyatProgram : KelamTez Danman : Yrd.Do. Dr. Hlya ALPER

Tez Tr ve Tarihi : Yksek Lisans-Austos 2008Anahtar Kelimeler : Kurtulu, Ltuf, Rahmet, nan.

Z E T

Gazzlde Kurtulu Kavram isimli bu tez Marmara niversitesi Sosyal

Bilimler Enstitsnde yksek lisans tezi olarak hazrlanm ve ilgili jri tarafndan

oybirliiyle kabul edilmitir.

Tezimizde slm dininin kurtulu dncesi nl slm limi mam Gazzlnin

bak as ve perspektifi ile ortaya konulmaya allmtr. Bu almada Kurtulu

kavram tahlil edilmi ve gemiten gnmze kurtulu probleminin seyri ve geliimi

hakknda genel bilgiler verilmitir.

mam Gazzlnin hayat ile kurtulu dncesi arasnda var olan balar

saptanarak ortaya konulmutur. Bu balar yorumlanarak tarihsel arka plan hakknda

bilgi verilmitir.

Gazzlye gre kurtarclk iddias tayan ekol ve gruplar hakknda bilgi

verilmi ve bu gruplarn kurtulu dnceleri tahlil edilmitir.

Gazzlnin izmi olduu kurtulu emberi ve bu emberin iinde ve dnda

kalanlar hakknda inceleme yaplmtr. nl dnrn slm gruplara bak as ve

onlarla ilgili dnceleri ayrntl bir ekilde ele alnarak Gazzl tekfir doktrinininzerine oturduu temeller aratrlmtr.

Gazzl kurtulu dncesini oluturan unsurlar ve bu unsurlar oluturan alt

balklar incelenerek sistematik bir ekilde ortaya konulmutur.

Gazzlye gre kurtuluun nasl ve hangi yolla gerekleecei aratrlarak

ayrntl bir ekilde ele alnmtr.


3/142

NDEKLER

Sayfa No.

NDEKLER....I

KISALTMALAR......IV

NSZ....V

1- GR .......................................................................................................1

1.1 ARATIRMANIN ALANI .................................................................21.2 ARATIRMANIN AMACI ................................................................4

1.3 ARATIRMANIN YNTEM ...........................................................61.4 ARATIRMANIN KAYNAKLARI...................................................8

BRNC BLMSLM'DA KURTULU (KAVRAMSAL EREVE)

1- KURTULU ANLAMINA GELEN KAVRAMLAR..........................8

1.1 Felh....................................................................................................................8

1.2 Fevz................................................................................................................... 101.3 Nect ................................................................................................................. 12

2- ANLAM EREVESNE GREN KAVRAMLAR......................... 14

2.1 Hidyet.............................................................................................................. 142.2 Ecir.................................................................................................................... 152.3 Cez .................................................................................................................. 152.4 Rz ................................................................................................................... 162.5 Halas ................................................................................................................. 162.6 Srur.................................................................................................................. 172.7 Sevap................................................................................................................. 172.8 Selmet..............................................................................................................182.9 Emn................................................................................................................... 182.10 Hsn .............................................................................................................. 19


4/142

II

KNC BLMGAZZLDE KURTULU

1- GAZZLNN YETT ORTAMIN FKRLERNE ETKS20

2- GAZZLYE GRE KURTULUDDASI OLAN EKOLLER. 27

2.1 Kelmclar......................................................................................................... 29

2.2 Felsefeciler........................................................................................................ 35

2.3 Btnlik (Talmiyye) ....................................................................................... 42

2.4 Mutasavvflar.................................................................................................... 49

3- KURTULUU SALAYAN METOTLAR .......................................57

3.1 Yntem Olarak Mantk ..................................................................................... 58

3.2 Analitik Yntem ............................................................................................... 593.3 Diyalektik Yntem............................................................................................ 61

3.4 Tevil Yntemi.................................................................................................. 62

3.5 Din Tecrbe Yntemi ...................................................................................... 65

3.6 phecilik ......................................................................................................... 67

4- KURTULUUN ETLER VE UNSURLARI..............................69

4.1 KURTULUUN ETLER .......................................................................... 69

4.1.1 Dnyev Kurtulu (Kurtuluta Vahyin Yeri ) ................................................ 694.1.2 Uhrev Kurtulu ............................................................................................. 76

4.2 KURTULUUN UNSURLARI ........................................................79

4.2.1 lh Ltuf ...................................................................................................... 794.2.2 man ............................................................................................................... 814.2.3 nsann Kesbi (Slih Amel Faktr) .............................................................. 864.2.4 Allha ve Reslne taat............................................................................... 934.2.5 yilii Emretmek ve Ktlkten Sakndrmak............................................... 954.2.6 Tevbe ............................................................................................................. 97

5- KURTULUUN VESLELER.103

5.1 Kurtuluta efaat............................................................................................. 1045.2 nsann nsan Kurtarmas (Tevessl) ............................................................. 109

6- KURTULU ENGELLER ...............................................................112


5/142

III

7- KURTULU DNCESNN SONULARI (MKFAT VECEZ) ......................................................................................................114

7.1 Mkfat ........................................................................................................... 114

7.2 Cez ................................................................................................................ 116

SONU.....................................................................................................120

KAYNAKA ........................................................................................... 123


6/142

IV

KISALTMALAR

A..F. : Ak retim Fakltesi

A...F. : Ankara niversitesi lhiyat Fakltesi Dergisi

b. : Bin, ibn

bkz. : BaknzC. : Cilt

c.c. : Celle Celluh

ev. : evirmen

D.E...F.D. : Dokuz Eyll niversitesi lhiyat Fakltesi Dergisi

DA : Diyanet slm Ansiklopedisi

DB : Diyanet leri Bakanl

E...F.D. : Erciyes niversitesi lhiyat Fakltesi Dergisi

Hz. : Hazreti

hzl. : Hazrlayan

FAV : Marmara niversitesi lhiyat Fakltesi Vakf

SAM : slm Aratrmalar Merkezi

M.E.B. : Milli Eitim Bakanl

m.. : Milattan nce

m.s. : Milattan Sonra

mad. : Maddesi

nr. : Nereden

l. : lm Tarihi

s. : Sayfa

S. : Say

sav. : Sallallhu Aleyhi ve Selem

T.D.K. : Trk Dil Kurumu

TDV : Trkiye Diyanet Vakf

trs. : Tarihsiz

vb. : Ve benzeri


7/142

V

NSZ

nanan insan iin yeryznde var olan en byk ve en mhim mesele

cehennemden kurtulabilmek ve cenneti kazanabilmek dncesidir. Bu dnce ile

hareket eden insanolu yaratlndan itibaren kurtulu yollarn aramaya girimi,

dnya ve hirette gerek saadeti yakalamay hedeflemitir. lk insann eytann tuzana

dmesi ve sonrasnda iinde bulunduu durumdan kmak zere tvbeye bavurmas

kurtulu araylarnn ilk rneini tekil etmitir. Ancak bu rnek ilk olmakla beraber

son olmamtr. nk demolunun, atasyla balayan kurtulu serveni kyamete

kadar devam edecektir.

Kayna ister beer isterse ilh olsun btn din ve inan sistemlerinde bir

kurtulu dncesi ve felsefesi bulunmaktadr. Hatta inanszlk iin de kendi iinde bir

kurtulu anatomisinden sz etmek mmkndr. Kez bu tezin sayfalar arasnda

inanszln da bir inan olduu vurgulanmaya allmtr. Dolaysyla btn inan

sistemleri iin kendi i dinamikleri erevesinde bir kurtulu doktrininin varlndan sz

etmek mmkndr.

lh dinlerin sonuncusu olan slm dininde kurtulu dncesi dnya ve

hirette gerek mutluluu salama hedefi zerine bina edilmitir. Gazzlde Kurtulu

Kavram isimli tezimizde slm dininin kurtulu felsefesi nl slm limi Eb Hmid

el-Gazzlnin yorumuyla ortaya konulmaya allmtr. Kurtulu kavram

trevleriyle beraber tahlil edilmi, Kurn- Kerm ve hadislerdeki kullanmlarna iaret

edilmitir. Gazzl rnei ve zelinden hareketle ve Gazzl perspektifi ile slm

frkalar ve slm d oluumlar saptanm ve kurtulu dncesi balamnda ele

alnarak incelenmitir. Gazzlye gre slmda kurtuluun yollar, kurtulua etki edenfaktrler, kurtuluun unsurlar ve kurtulu dncesinin sonular aratrlarak ortaya

konulmutur. Bylece Gazzl penceresiyle slmda kurtulu dncesinin fotoraf

ekilmeye allm ve kurtuluun nasl ve hangi artlarda mmkn olabilecei

aratrlmtr.

Gazzlde Kurtulu Kavram isimli bu tez gerekten uzun ve yorucu bir

alma serveni ve kymetli bir alt yapnn yol gstericilii eliinde hayat bulmutur.


8/142

VI

Bu eserin vcut bulmas adna bizimle beraber ayn ak ve heyecan tayan, deerli

mesailerini cmerte sarf etmekten geri durmayan ve ok nemli katklar salayan

muhterem ahsiyetlerin isimlerinin anlmas, bizim iin yerine getirilmesi gereken bir

kran borcu ve nemli bir grevdir. Bu meyanda tezimizin isim babas olan ve

ihtiya duyduumuz her anda kymetli bilgilerinden istifade etmemize imkn tanyanmuhterem hocam Prof. Dr. lyas ELEB Beye, tezimizi defalarca okuyan, doru

ynlendirmeleriyle akademik hayatmzn salam temeller zerine oturmasn salayan,

balangtan son ana kadar hibir konuda yardmn esirgemeyen, tavr ve davranlarn

her trl takdirin stnde grdm tez danmanm ve ok deerli hocam Yrd. Do.

Dr. Hlya ALPERe, nemli eletiri ve deerlendirmeleri ile tezimizin olgunlamasna

katk salayan Yrd. Do. Dr. Emine KESKNER Hanmefendiye, hayatn her alannda

olduu gibi ilm almalarm srasnda da yanmda olarak hibir zaman desteini

esirgemeyen fedakr eim zlem Hanma ve olum Muhammed kbale sonsuz

teekkrler ediyorum.

stanbul, 2008 Osman Nuri DEMR


9/142

1- GR

Yeryznde var olan btn dinler, mntesiplerini mutlulua ulatrma hedefini

gtmekte, dnyev ve uhrev anlamda tehlike saylabilecek, inananlara meakkat

verebilecek her eyden onlar kurtarma ve vaad edilen iyiye ulatrma, mutlu etme

amacn tamaktadrlar. Dolaysyla dinler ballarn tayin edilen dnyev ve uhrev

zaman dilimleri (hiret inancnn olup olmamasna bal olarak) dhilinde hep bir

eylerden kurtarma ve bir eylere ulatrma gayesiyle ynlendirmektedir. Buna bal

olarak inanan insann da bu dnyadaki en byk davas cehennemden kurtulabilmek ve

cenneti kazanabilmektir. Nitekim insan kurtulua, sonsuz mutlulua bu davay

kazanarak ulaacaktr. Yani kurtulula mutluluk arasnda doru bir orant sz

konusudur.

Gerek mutlulua ulamann yolu, btn dinlerin konusu ve amac, ayn

zamanda kadm bir mesele olan Kurtulu, kavram olarak eitli din ve dillerde farkl

kelime ya da lafzlarla ifade edilmektedir. Ancak, netice itibariyle anlatlmak istenen

temel dnce ayndr. Dilimizde ise kurtulu, kurtulmak eylemi, kurtulma biimi,

halas, nect, g bir halden, bir tehlikeden kurtulma durumu, tutsakln, bamlln

son bulmas, bir yerden dman igalinin kalkt gn; kurtulu gn, sonsuz mutluluaulama1 gibi anlamlara gelmektedir.

Yukarda szlk anlam verilen kurtulu kelimesinin kavramsal incelemesi

birinci blme braklm, bu blmde ise kurtulu kavram, problemli grnen

noktalar da gz nne alnarak bir deerlendirmeye tabi tutulmu, ayrca

aratrmamzn amac, yntemi, snrlar ve kaynaklarna dair bilgi verilmitir. Ancak

kurtulu probleminin tarihsel sreteki grnm sadece ama ve kapsam ierisindekalan ynleriyle, zet bir ekilde ele alnmtr. Dier taraftan slmiyet dndaki

dinlerin kurtulu anlaylarna da temas edilmi ve bylece hem Gazzlnin kurtulu

dncesinin dier fikir ve yaklamlarla karlatrlabilmesine, hem de onun bu

konudaki fikrinin nerede durduunun anlalabilmesine katkda bulunulmaya

allmtr.

1 tken Trke Szlk, Kurtulu Mad., Ankara: tken Neriyat, 2007, C.3, s.2853.


10/142

2

1.1 ARATIRMANIN ALANI

Din, insanla beraber var olan ve insan nevinin balangcndan bu yana varln

srdregelen bir olgudur. Hangi asrda ve hangi medeniyet dzeyinde yaam olursa

olsun her kavim ya da toplulukta inanca dair elere rastlamak mmkndr. Baka bir

ifade ile din inanlarn tarihi insanlk tarihi kadar eskidir. nsanlk tarihinde ne kadar

eskilere gidilirse gidilsin din inanlardan yoksun bir topluma rastlanmamaktadr. Tarih

devrelerde olduu kadar tarih ncesinde de insanolunun baz inanlara sahip olarak

yaad, yaplan ilm aratrmalardan anlalmaktadr.2 Bu manada din insanla beraber

var olmu ve insanla beraber de var olmaya devam edecektir. Dinin ve din inancn

tarihesinin yannda insanda var olan din duygusu ve inanma ihtiyacnn temelini

aratrdmzda da durumun pek farl olmadn grebilmekteyiz. Akll bir varlk olaninsan, doas, psikolojik ve biyolojik yaps gerei inanmak zorunda olan bir varlktr.

Yani insan, akl olan bir varlktr ve onda var olan akl melekeler ve temel nitelikler

biyolojik ve psikolojik tahlile tbi tutulduu zaman insann inanmadan yaama imkn

bulunmayan bir varlk olduu anlalacaktr.3 Buradaki inanma ve inantan kastmzn

inanszl da kapsadn ifade etmemiz gerekir. nk netice itibariyle inanszlkta

bir inantr.4 Dinin tarihesiyle beraber insanda bulunan din duygularn ya da din

duygusunun kkenlerine ulamaya altmzda din duygusunun sadece ftratla

ifadesinin yeterli olmadn ve ftratn din duyguyu da kapsayan daha geni bir anlama

sahip bulunduunu grebilmekteyiz. Ancak bu konuda kutsal kitaplar dnda yeterli

bilgiye sahip deiliz. Kutsal kitaplar ise, din duygunun kaynan ilk insana; ilk insan

ile yaratc arasndaki ba ve yaratlta insan ftratna yerletirilen inanma yetisinden

hareketle Allaha balamaktadrlar.5 Yani din duygusu insan olmann doal bir

sonucudur ve insann doutan getirdii bir zelliktir.

mann Psikolojik Yaps isimlieserinde din duygusunun kaynan aratran Hlya Alper, din duygusunun mstakil bir

duygu olmad sonucuna varmakta, harekete geiricisi din olan pek ok duygu

sentezinden meydana gelen bir din duygusundan bahsetmenin daha uygun

2 Gnay Tmer, Abdurrahman Kk, Dinler Tarihi, 4.Bask, Ankara: Ocak, 2002, s.1.3 Ylmaz zakpnar, nsan nanan Bir Varlk,stanbul: tken, 1999, s.1516.4 zakpnar, s.16.5 Tmer, Kk, s.27.


11/142

3

olabileceini ifade etmektedir. Yine yazar sonu olarak, ftratta var olan inanma

duygusunun din konulara ynelerek din duyguya dntn sylemektedir.6

Dinin ve din duygunun temelinde insann stn bir gce snmas ve onun

korumas altna girmesi sz konusudur. nanan insan dnyev ve uhrev hayatn garanti

altna almak arzusunu tamaktadr. Dinler de mntesiplerine dnyev ve uhrev saadet

vaad etmektedirler. Bu manada dinlerin amac mensuplarna kurtulu areleri sunmak

ve onlara sonsuz mutluluun yollarn gstermektir. Yani kurtulu, kurtuluun unsurlar

ve kurtulu yollar dinlerin ana esaslarn oluturmaktadr. Dinlerin ortaya koyduu

kurtulu yollar hiret inancnn varlna ya da yokluuna bal olarak deiiklik

gsterebilmektedir. Nitekim hiret inanc olan dinlerden hareketle biz, kurtuluu

gerek dnya ve gerekse hirette ebedi saadeti kazanmak,

7

olarak tanmlasak da;kurtulu, ister hiret inanc olsun isterse olmasn btn dinlerin hem konusu hem de

hedefidir.8nsan konu alan sistemler iinde onun gelecei ve ebed kurtuluu, huzur ve

mutluluu ile en ok ilgilenen de dindir. te bundan dolay kurtulu probleminin

tarihi dinler tarihi kadar eskidir. nk her dinde kurtulu kavram ve olgusu

bulunmaktadr. Kez her din insan bu dnyadan ayrp yce bir hakikate sevk etme

gayreti iinde olmakta9

ve bu manada kurtulu ve saadetin yollarn gstermektedir.10

nan yaps ya da ngrd inan eleri nasl veya ne kadar olursa olsun her din

kendisini, niteliklerini yine kendisinin belirledii bir Tanrya dayandrmakta ve onun

yegne kurtulu yolu olarak lanse etmektedir. Bu manada dinler, merhametli Tanrnn

kullarna kendine ulama yollarn gsterdii haritalardr. Nitekim Paul Puthanangady,

dinleri, Tanrnn kurtulu planlar eklinde tanmlamakta11 ve dinlerin amacnn,

insanlarn Tanrnn iradesi dorultusunda hareket etmesini ve onun honutluunu

kazanmasn salamak olduunu ifade etmektedir. Her din insann kurtulu vemutluluu iin birer reete sunmu ve sistemlerini bu reete erevesinde

oluturmulardr. Zira dinlerin muhatab insan, gayesi de insann mutluluudur. Fakat

insanlarn huzur ve mutluluu iin dinlerin ortaya koyduu sistem ve yntemler kendi

6Hlya Alper, mann Psikolojik Yaps, stanbul: Rabet, 2002, s.9495.

7Mehmet Karaglle, Dua ve Kurtulu, stanbul: Dede Korkut, 1971, s.100.

8Fatma Candan Gnaydn, Kurnda Kurtulu Kavram, stanbul: Ekin, 2004, s.9.

9Annamarie Schimmel, Dinler Tarihine Giri, stanbul: Krkambar Kitapl, 1999, s.237.

10smail Berkok, Kurtulu Yolu, stanbul, 1960, s.77.11

Paul Puthanangady, Salvation and Evangalization, Jeavadhara, Bangalore, 1994, s.329.


12/142

4

ilerinde tutarllk gsterse de, baka dinlerle karlatrldklarnda farkllklar arz

edebilmektedirler. rnein; Hristiyanlkta kurtulu yolu olarak fedakrlk, dier

insanlar sevmek12 ve sann armha gerilmesi gsterilirken; Budizmde ihtiyacn

reddiyle ortaya kan sknet, yani nirvanaya ulamak; Zerdlkte doru sz, doru

gr ve doru amel; slmda ise tek Allah inanc olan tevhid, kurtulu iinvazgeilmez bir yol olarak ortaya kmaktadr.13 Dinlerin kurtulu anlayn ele alan

Herve Rousseau, dinlerde zaman emberinden kurtulma, evrenin kurtuluu, ilh hayata

itirak gibi kurtulu anlaylar olduuna iaret eder. Yine Rousseau, baz dinlerin

nceleri insann kurtuluunu deil de, insann evresini tekil eden evren ve ierisindeki

eyann kurtuluunu esas alrken, bu anlayn artk terk edildiini, sadece insann

kurtuluunu ele alan din anlaynn devam etmekte olduunu ifade etmektedir.14 Dinleri

iki grup altnda ele alan Rousseau, rislet ve nbvvete dayanan dinlerde kurtuluun

gelecekte, yani br dnyada olduunu, mistik dinlere mensup insanlarn ise kurtulu ve

ebediyet dncesini bu dnyada tecrbe ettiklerini zikretmektedir.15 Bununla beraber

btn dinlerin ve inan sistemlerinin kurtuluu bulma abalar tartmaya ak olup,

insanlarn neden kurtulduu ve kurtuluun neleri kapsad farkl ekillerde

aklanmtr.16 Dolaysyla btn dinlerde var olan farkl kurtulu anlaylarn dinlere

gre ayr ayr ele almak, konunun anlalmas asndan daha yararl olacaktr.

1.2 ARATIRMANIN AMACI

Hz demden beri Kurtulu ve Kurtarclk iki temel problemdir. nsanolu

hep dnya hayatnn akbetini dnm -hirete inananlar ise- te dnyann nasl

ekilleneceini ve orada nasl bir yaam srleceini merak etmitir. slm Dininin de

iinde bulunduu baz din ve inanlar hiret hayatnn varln peinen kabul etmitir.

slm dininin mntesipleri bu n kabulden hareketle inanlarnn gerei olarak dnya ve

hiret mutluluunu hedeflemilerdir. Asr- Saadetten bu yana birok Mslman lim de

bu husus zerinde durmu ve sistematik olarak dnya ve hiret eksenli kurtulu hedefini

12 Bu anlay Hristiyanln havariler dneminde geerlidir. Fakat daha sonra deiiklie uramtr. bkz.Puthanangady, s.329.13 Ali eraiti, Dinler Tarihi, Abdulhamit zer (ev.), deal Kitaplar: stanbul, 1970, c.2, s.22.14 Herve Rousseau, Dinler (Tarihi ve Sosyal ncelemeler), Osman Pazarl (ev.), stanbul: RemziKitapevi, 1970, s.101102.15 Rousseau, s.115.16 John Patric Brenman, Christian Mission in a Pluralistic World, Londra: England, 1990, s.23.


13/142

5

ortaya koymaya almlardr. Biz bu almamzda Mteahhirnun ba17 kabul edilen

ve Kelm ilmine yeni bir ekil ve muhteva kazandran Hccetl-slm Eb Hamid

Muhammed b. Muhammed el-Gazzl(450505/10581111)nin18

yorumuyla slm

dinindeki kurtulu anlayn ortaya koymaya alacaz. nsanln ve btn dinlerin

bu en nemli meselesinde slm dininin ortaya koyduu perspektifi Gazzlnin bakasyla inceleyip, bu nl dnrn slmda kurtulu dncesi hakknda izdii

koyduu fikr ereveyi ortaya koyma gayreti iinde olacaz.

almamzn asl amac; slmda Kurtulu Dncesine Gazzl penceresi ile

bakabilmektir. Hedefimize ulama yolunda aadaki sorular belirleyici ve yol gsterici

olacaktr. Baka bir ifadeyle elimizdeki almann sayfalar arasnda bu sorulara

cevaplar verebilmeyi mit ediyoruz.

Kurtulu gerekten bir problem midir? ayet yle ise bu problem nasltanmlanmaldr?

Kurtuluu hedeflemek sadece slmiyete zg bir durum mudur, yoksabtn dinlerde var olan bir olgu mudur? Dier dinler kurtulu dncelerini nasl ortaya

koymulardr?

slamda kurtuluun dnyev ve uhrev ynleri mevcut mudur? Bu manadadnya-hiret dengesi gzetilmi midir?

slamiyetin kurtulu perspektifi anlatlrken neden Gazzl rneiseilmitir?

Gazzlnin yaad a ve fikri geliim srecinin kurtulu dncesineetkisi olmu mudur?

Eserlerinden hareketle Gazzlnin kurtulua dair grlerinin tutarl birtarzda saptanmas mmkn mdr? Mmknse bunu nasl ortaya koyarz?

17erafettin Glck, Kelm Tarihi, stanbul: Esra Yaynlar 1998, s.163.

18 Gazzlnin Hayat ve Eserleri hakknda ayrntl bilgi iin bkz. Mustafa arc ve dierleri, Gazzlmad., Trkiye Diyanet Vakf slm Ansiklopedisi, stanbul: 1996, C.13, s.489534.


14/142

6

1.3 ARATIRMANIN YNTEM

almamzn tamamnda genel olarak Kaynak Tarama Yntemi

kullanlmtr. nk eser ya da kavram aratrmalar yaplrken, en nemli faktr

ncelikle aratrma konusu olan ahsn kendi eserlerinin ve konuyla dorudan alakal

kaynaklarn incelenmesidir. Ardndan da ilgili ahs veya konuyla alakal birincil ve

ikincil kaynaklar aratrlarak alma ekillendirilmektedir. Biz de ilke olarak

almamz bu yntem zerine srdrmeyi tasarladk.

almamzda ncelikle tezimizin bir kavram aratrmas olmasndan da

hareketle kurtulu kavramyla alakal incelemeler yaptk. Kurtulu kavramn ve bir

problem olarak kurtulu u ele alrken dier dinler hakkndaki ansiklopedik bilgiler ve

ilgili konuyla alakal kavramsal almalardan istifade ettik. slm Dininin kurtulua

dair grlerini ve kavramsal olarak slmda kurtuluu incelerken Trkiye Diyanet

Vakf slm Ansiklopedisinden ve lgatlerden yararlandk. Bununla beraber kurtulu

kavramyla alakal yazlan eser ve kaynaklara da bavurduk.

Gazzlnin kurtulu dncesini ortaya koyabilmek iin ulaabildiimiz

kadaryla- Gazzlnin kurtulu dncesiyle balant kurulabilecek btn eserlerini ve

Gazzlye ve Gazzl dncesine dair yazlan eserleri aratrmamz iine aldk.

Ksacas, ulaabildiimiz kadaryla konu hakkndaki eserleri ve mracaat kaynaklarn

inceleyerek, tezimize alt yap oluturabilecek verileri bir araya toplayp, bu verileri bir

potada harmanlamak suretiyle toplanan verilerden hareketle kendi yorumumuzu ortaya

koymay ama edindik. Bylece taranan kaynaklardan elde ettiimiz verileri

oluturduumuz bilgi havuzunda toplayarak kendi yorumlarmzla Gazzl

penceresinden kurtuluu okumaya ve okuyup anladklarmz ifade etmeye gayret ettik.

1.4 ARATIRMANIN KAYNAKLARI

Gazzlde Kurtulu Kavram isimli bu tezin temelinde mam Gazzl ve

onun eserleri vardr. Aratrmamzn genel erevesini Gazzl dncesi ve Gazzlnin

eserleri oluturmaktadr. Ulaabildiimiz kadaryla Gazzlnin konumuzla alakal

btn eserleri bu tezin ana snrlarn belirlemitir. Ancak aratrmamz sadece Gazzl


15/142

7

ve eserleriyle snrlamadk. Gazzl ncesi ve sonras dnemde konumuza kaynaklk

edebilecek eserlere bavurmaktan geri durmadk.

Tezimizi hazrlarken kaynak ve veriler itibariyle her ne kadar (Gazzl ve

eserleri ynnden) kat bir snrlamaya gitmemi olsak da aratrmann ieriine zarar

verebilecek, genel ahengi bozabilecek, hacmi artrp keyfiyeti deersizletirebilecek

kaynak ve verilere yer vermemeye zen gsterdik.

almamz bir kavram aratrmas olduu iin konunun incelenmesini ve konu

zerine deerlendirmelerimizi kurtulu kavram ve bu kavram zerine dncelerini

aratrdmz Gazzl ekseninde ekillendirdik.


16/142

8

BRNC BLM

SLM'DA KURTULU (KAVRAMSAL EREVE)

1- KURTULU ANLAMINA GELEN KAVRAMLAR

Kurnda kurtulu anlamna gelen kelime bulunmaktadr. Bunlar,

felh, fevz ve nect kelimeleridir. Bu kelimelerin birbirine paralel kullanmlar

olduu gibi, birini dierinden ayran bir takm farkllklar da vardr. Aada her bir

kelime ayr ayr incelenerek aralarndaki farklar ve benzerlikler ortaya konulacaktr.

1.1 Felh

Felh Araapada yarmak, tarlay srmek manasna gelen f-l-h kknden

tremitir. Bu kelimenin felh, felh ve felh eklinde isim ve mastar halinde

kullanmlar mevcuttur. Kelime zafer, nect, halas ve fevz kelimeleriyle de e anlaml

kabul edilmektedir. Szlkte arzu edilen eyleri elde etme, istenmeyen eylerden

kurtulma; baar, hayr, nimet, refah ve saadet iinde bulunma ve hayrda bki olma gibi

manalar tamaktadr.19 Terim olarak felh; kiinin din ve ahlki ykmllklerini

yerine getirmesi sonucunda dnyada elde edecei baar ve mutlulukla birlikte, hiretteulaaca ebed kurtulu ve saadeti ifade etmektedir.20 Felhn terim anlam aslnda

szlk anlamyla balantl olup, nndeki engeli yarp kendini kurtarmak ve isteine

ulamak, yani zafere erimek eklinde aklanabilir. Mminlerin de dnya, tabiat,

ehvet engellerini yarmak suretiyle gaypte gizlenen isteklerine ulap hirette ebed

felh bulacaklar belirtilmektedir.21

Orucun rahat tutulmasn salad iin sahur

yemeine, hayrn bekas ve ebed kurtulua vesile olmas dolaysyla cemaatle klnan

namaza da felh denmitir.22 Ancak yalnzca cennet ehli iin felh kknden kurtulua

erenler anlamnda muflihn tabiri kullanlmtr. nk gerekten sadece onlar

19bn Manzr, Lisnul-Arab, Beyrut: trs., f-l-h mad. C.2, s.1125-1126; Rgb el-sfehn,el

Mfredt, f-l-h mad., s.644; Firzbd, Kmusul-Muht Tercemesi, (ev. Asm Efendi), stanbul:Cemal Efendi Matbaas, 1304. f-l-h mad.; Muhammed Salh, Kmus-i Osmn,stanbul, 1314, s.191.20

Adil Bebek, Felh mad., Trkiye Diyanet Vakf slm Ansiklopedisi, stanbul, 1995, C.12, s.300.21 Elmall Muhammed Hamdi Yazr, Hak Dini Kurn Dili, stanbul, 1976, C.1, s.204.22

Bebek, s.300.


17/142

9

sapklk ve gazaptan uzaklaarak ebed kurtulua nil olmaktadrlar.23 Kurn felh

kelimesini hsrann ztt olarak kullanmaktadr.24 slm, felh dncesiyle sadece

dnyev refah deil, insann gerek dnyas olan hireti de hedeflemektedir.

Dolaysyla yukarda da deindiimiz gibi, kulun ukbda kurtulua nil olabilmesi iin

bu dnyada felha ermesi gerekmektedir.

25

Rgb el-sfehn (l.425) felh dnyev veuhrev olmak zere iki ksma ayrdktan sonra dnyev olan, hayat gzelletiren uzun

mr, zenginlik, eref ve bunlarn kazandrd mutluluk olarak yorumlamakta; uhrev

felh ise drt madde de zetlemektedir: lmsz bir mr, hibir eye ihtiya

duymayan bir zenginlik, zillet aibesinden arnm bir eref ve cehalet karanlndan

kurtulmu bir ilim.26

Felh kelimesi Kurn- Kerimde 40 yerde gemektedir. Bunlardan 13ndeisim olarak, dier yerlerde ise fiil olarak kullanlmtr. 27 Dnya hayat geici, hiret

hayat ebed olduundan Kurnda felh muttakilerin cehennemden kurtulmalar28

yannda, ebed lemde kiinin korktuklarndan emin ve umduklarna nil olmas

anlamn da tamaktadr.29 Kurnda felh birka ayette dnyev baar30 anlamna

gelmekle beraber, dier btn ayetlerde gerek huzur ve mutluluk getiren uhrev

kurtulu anlamnda kullanlmtr. Genellikle yetlerde felh kelimesi ferd

ykmllkle irtibatl olarak kullanlmtr.

Kurn- Kerimde yer alan felhla ilgili yet-i kermeleri incelediimizde

kelimenin, kurtulua eren ve eremeyen insanlarn vasflarnn anlatld yetler,31 dnya

ve hirette stnlk ifadesi olarak kullanlan yetler,32 emir ve tavsiye ayetlerinden

sonra temenni anlamndaki yetler33 mminlerin kesin olarak kurtulduuna iaret eden

23 Yazr, C.1, s.204.24 Kurnda Kutulu Kavram ve trevlerinin ilenii hakknda geni bilgi iin bkz. Gnaydn, s.1127.25 mer Rza Dorul, Yeryzndeki Dinler Tarihi,stanbul: Yedign Neriyat, 1958, s.291292.26 Rgb el-sfehn, f-h-h mad.27 Muhammed Fud Abdlbki, Muceml mfehres li elfzil Kurnil Kerm, 2.bask,Kahire:Drul-Hads, 1988, f-l-h mad.28 Abdullah Yein, Osmanlca-Trke Yeni Lgat, stanbul:Hizmet Vakf Yaynlar, 1997, s.152.29 Atik, s.244.30 et -Th 20/64; l-i mrn 3/200; el-Arf 7/69; el-Enfl 8/45.31 Ysuf 12/23, Ynus 10/77; el-Araf 7/8; l-i mrn 3/104.32 et -Th 20/6433 el-Hac 22/77; el-Mide 5/35.


18/142

10

ayetler34 kurtulua erenlere iaret edip onlar niteleyen yetler35 olmak zere eitli yet

gruplar iinde zikredildiini grmekteyiz.

Felh 11 yerde ise olumsuz sigayla kullanlm ve kfirlerin durumu yerilmek

suretiyle hakikat tersinden gsterilmitir.36

Hadislerde de felh kavram, szlk ve terim anlamlarnda kullanlmtr.

Wensinckin tespitine gre felh kavram tm anlamlaryla beraber 41 hadiste

gemektedir.37 Hadislerde felh genellikle Allahn affna ve afiyetine mazhar olma,

Onun rzasn elde etme eklinde tanmlanm, Allahn birliine inanp irkten uzak

duran, Hz. Peygamberin yolundan giden ve fitneden uzak kalabilen mminlerin felha

erecekleri mjdelenmitir.38 rnein Ahmed b. Hanbelin (l.241) Msnedinde yer

alan bir hadiste Hz. Peygamber yle buyurmutur: Kim imannda samimi olur,

kalbini temiz tutar doru szl olursa, i dnyasn phelerden arndrr, i huzur ve

gvene eriir ve dzgn karakterli olursa kurtulmutur.39 Yine Hz. Peygamber

Uhudda kendisini yaralayanlar hakknda da u ifadeleri kullanmtr: Kendi

Peygamberini yaralayan bir kavim nasl kurtulua eriebilir?.40 Bunun yannda felh

kelimesi hadislerde dnya hayat iin de kurtulu manasnda kullanlmtr.

1.2 Fevz

Fevz f-v-z kknden meydana gelen fze fiilinin mastardr. Ancak isim

olarak da kullanlmaktadr. Fevz szlkte; selmetin gereklemesiyle hayr ilerde

muvaffakiyet,41 emniyet ve hayr yolunda kurtulu ve zafer,42 korku ve tehlikelerden

korunup zafere erime ve frsatlara sahip olma,43 bir ite bir durumda baar

34 el-Muminn 23/1; et -Trk 86/14-15.35 el -Bakara 2/5; el-Muminun 23/1-10.36 Ynus 10/17, 69; el-Muminn 23/117.37 A. J. , Wensinck, Muceml-mfehres li elfzil-hadisin-nebev, Leinden, 1936, C.V,s.195 vesonras.38 Bebek, s.300.39 Ahmed bin Hanbel, Msned, 5/147.40 Buhri, Mez, 21.41 Rgb el-sfehn, el Mfredt, f-v-z mad.42bn Manzr, f-v-z mad. C.2, s.11431144.43 Frzbd, Kmus Tercemesi, Asm Efendi, f-v-z mad.


19/142

11

kazanmak44

anlamlarna gelmektedir. Ayrca fevz kurtulmak ve helk olmak

anlamlarna gelen, yani her iki manaya da hamlolunabilen ift anlaml bir kelimedir.

Fevz kavramnn Kurn- Kerimdeki kullanmlarn incelediimizde yaln

halde deil, ounlukla azm, kebr, mbn gibi sfatlarla birlikte zikredildiini

grmekteyiz. Ayn kkten treyen fizn(muratlarna erenler) sadece mminleri

nitelemek amacyla kullanlmtr. Kurnda 3 fiil, dierleri isim olmak zere 29

yerde geen kelimenin bir yette grlen ganimet elde etme45

anlam dndaki btn

yetlerde uhrev kurtulu anlamna geldiini syleyebiliriz.46

Fevz kelimesinin yer ald ayetlerde mminlerin ferd ykmllklerinden

ziyade, toplumsal misyonlar zerinde durulmaktadr. Bu kelimenin ifade ettii

kurtulu, Kurnda genellikle Allah ve Reslne itaat artna balanmakta, asl

kurtulu ve baarnn da cennete girmek ve Hakkn rzasna ulamaktan ibaret olduu

belirtilmektedir.47

Kurtulua erenlerin zellikleri ise, samimi bir imanla birlikte, din

urunda hicrete katlanmak, malyla ve canyla cihad etmek, dinine ball nedeniyle

kmsenmesine sabr gstermek, Allah ve Reslne itaat ederek ilh azamet

karsnda saygl olmakeklinde belirtilmektedir.48

Fevz kavram eitli hadislerde yer alm ve bu rivayetlerde, ehitlik, cehennem

azabndan kurtulma, cmertlik ve adalet fevz olarak zikredilmitir.49

Ayrca Ehl-i

snnet limlerince, dinen iman edilmesi gereken hususlarn tamamna inanp, bu

durumun lm anna kadar srdrlmesinin fevz iin yeterli olaca belirtilmektedir.50

Nitekim Allahu Ekber Kbenin Rabbine yemin ederim ki ben kurtuldum (fevz), ben

kazandm51

hadisinde fevz, baar elde etme; Cennete giri ve cehennemden

kurtulu (fevz) nimetin tamamdr52

hadisinde ise kurtulu anlamnda kullanlmtr.

44Louis Maluf, el-Mncid fil-luga vel-edeb vel-ulm, f-v-z mad. Beyrut: Riyzus Sulh, 2003.

45en -Nis 4/23; Ynus 10/64.

46Bebek, s.505506.

47Bebek, s.505506.

48et -Tevbe 9/20; el-Mminn 23/111; en -Nr 24/52; Ayrca bkz. Bebek, s.506.

49Bebek, s.506.

50Bebek, s.506.

51 Buhri, Mez, 28.52

Tirmiz, Daavt, 94.


20/142

12

1.3 Nect

Nect kelimesi isim olarak da kullanlmakla beraber nec ve necv kelimeleri

gibi bir mastardr. Nect Arapada bir eyin bir eyden ayrlmas, yksek yer

anlamlarna gelmektedir.53 Kelimenin kullanmlarna baktmz zaman ayrlmak ve

kurtulmak manalarnn hakim olduunu grmekteyiz. Sel bast zaman selden

ayrld iin yksek yere nect veya necve denir. Nitekim sel suyunun ulamad

muhafazal yere menc denir. Bu anlamda isim olarak kullanldnda da tmsek ve

yksek yer anlamlarndadr. Kelimenin ayrca deriyi yzmek, aac kesmek ve sratli

olmak gibi anlamlar da bulunmaktadr. Bu anlamla ilgili hadis-i erifler nakledilmekte

ve buluta da Necve denilmektedir.54 Ayrca nect kavramnda helak olmaktan, zararl

veya korkulan eylerden kurtulmak anlamlar da vardr.55

Nect kelimesinin Kurn- Kerimdeki kullanmlarn incelediimizde kavramn

39 yerde fiil ve dier yerlerde ise isim ve mastar haliyle olmak zere toplam 86 yerde

getiini tespit etmekteyiz.56 Kavram Kurnda terim olarak sadece hiretteki kurtulu

anlamnda bir yerde gemektedir.57 Genel anlamda ise nect fiili btn trevleriyle

beraber iki anlamda kullanlmaktadr. Birinci grup yetler ounluu tekil eder ve bu

gruptaki yetlerde kelime hem dnyev hem de uhrev kurtulu anlamndadr. kincigrup ayetlerde ise kelime karlkl fsldamak ve konumak anlamlarn ifade eder.

kinci gruptaki ayetler birinci gruptakilere gre daha az kullanlmtr. Kurtulmak

anlamn tayan ayetlerde ounlukla peygamberlerin ve onlara inanm olan insanlarn

yani mmin kullarn inanmayanlarn ikence ve zulmlerinden ya da inanmayanlarn

balarna gelen bela ve musibetlerden Allah tarafndan (ilh ltufla) kurtarlmas

ilenmitir.58 Nec kelimesine ise Kurnda daha ok dnyev kurtulu manas

yklenmi, ancak hirette azaptan kurtulup cennete girme anlamnda birka yette de

53bn Manzr, n-c-v mad.; sfehn, n-c-v mad., s.797; sm Efendi, n-c-v mad.54bn Manzr, C.3, s.59.55 Atik, s.574.56 M.F. Abdulbaki, n-c-v mad.57 es -Saf 61/1012.58 Hd 11/58; brhm 14/6; el-sr 17/67; Ynus 10/92, 103; el-Araf 7/89; el-Muminn 40/41; es -Saf61/10.


21/142

13

kullanlmtr.59 Hd sresi 58. yette ise kelime, hem uhrev, hem de dnyev kurtuluu

anlatmaktadr.

Nect kavramnn btn trevleriyle beraber 200 akn hadiste getii tespit

edilmitir.60 Biz biri hiretteki kurtuluun dnyev kurtulua benzetilerek tasvir edildii

ve dieri de kavramn terim anlamnda getii iki hadisi rnek olarak vermekle

yetineceiz:

Benim meselim ve beni kendisiyle Allahn peygamber gnderdii eyin

meseli, u kimsenin meseli gibidir. O bir kavme geldiinde: ben urada gzlerimle bir

ordu grdm (onlar beni soydular, ben katm). Ben plak bir uyarcym. Hemen

kurtulmaya (nect), hemen kamaya bakn dedi. Bunun zerine kavimden bir taife ona

itaat edip szn tutarak btn gece vakar ve haysiyetle kap kurtuldular (nect).61

Nihayet kullarn amelleri aciz kalacak hatta yle kimse gelecek ki ancak

srnerek yryebilecek. Sratn iki tarafnda asl engeller olacak. Bunlar

emrolunduklarn yakalamakla memurdurlar. Bakarsn baz insanlar (bu engellerle)

trmalanm kurtulmu, bazlar da cehenneme atlm olacak. 62

Grlyor ki, her ne kadar baz Hristiyan yazarlar slmda kurtulu

kavramnn olmadn, ancak nect kelimesi olarak Muminn sresi 41. ayette

yalnzca bir kere getiini iddia etseler de,63 Kurnda kurtulu anlamnda nect ,

felh , fevz kelimeleri kullanlmaktadr. Bu kelimelerin birbirlerine paralel

kullanmlar olduu gibi, her birini dierinden ayran baz farkllklar da mevcuttur.

Fevz ounlukla hirette azaptan uzaklatrlp, cennete kavuma manasnda bir

kurtuluu ifade ederken; Nect genellikle dnyev bela ve musibetlerden, gamdan ve

kederden kurtulma anlamnda kullanlmtr. Felh kelimesi ise ekseriyetle uhrev

kurtulu manasn tamakla beraber, dnyev bir baar, saadet anlamn da

karlamaktadr.

59el-Araf 7/8; Ynus 10/103; es -Saf 61/10; Meryem 19/72; ez -Zmer 39/61; el-Meric 70/15.

60Wensinck, n-c-v mad.

61Buhri, Rikak , 62.

62 Mslim, man , 329.63

Ltfi Ekinci, John Gilchrist, Evet, Kitab Mukaddes Tanr Szdr, stanbul, 1993, s.41.


22/142

14

2- ANLAM EREVESNE GREN KAVRAMLAR

slm literatrde ve slm Dininin temel kayna olan Kurn- Kermde

kurtuluu ifade eden kavramlar fevz, felh ve nect gibi kavramlarla snrl deildir.Bu temel kavramn yannda dorudan veya dolayl olarak kurtuluu anlatan ya da

kurtulu anlamna gelen baka kavramlar da mevcuttur. Aada kurtulula balantl

olduu tespit edilen bu kavramlar zerinde durulacaktr.

2.1 Hidyet

Hidyet (hd), (hedy) doru yolu gstermek, doru yola girmek manasnda

mastar, klavuzluk, doru yol anlamnda isim olarak kullanlr ve amaca ulatracak

yolu gsterme, ltufla yol gsterme,64

bu yol iin klavuzluk etme diye de

tanmlanabilir.65

Kurn- Kermde hidyet kelimesi yer almamakla birlikte hd 85 yerde

gemektedir.66

Bu kavram Kurnda, eitli fiil sigalarnn yan sra hd, hd,

mhted isimleriyle birlikte 300den fazla yerde tekrarlanmakta ve byk ounlukla

Allaha izfe edilmektedir. Bunun yannda mutlak mnada ilh vahye, bata Kurn

olmak zere ismen semav kitaplara, meleklere, yine genel anlamda peygamberlere ve

ismen Hz. Muhammedden baka Hz. brhime, Hz. Dvud Hz. Msya ve

peygamberlerin mmetlerine de nispet edilmektedir. Baz yetlerde herhangi bir merci

gsterilmeden zikredilen hidyetin ise Allaha izafe edildii anlalmaktadr.67

Allhn insanlara hidyeti sfehnnin taksimine gre birbiriyle balantl olan

ve birbirini tamamlayan drt merhaleden olumaktadr ki bunlar: 1- Her mkellefe

lutfettii akl ve idrak yetenekleriyle hayatn srdrmeyi salayan zaruri bilgiler. 2-

64el-Ftiha 1/4.

65sfehn, hdy mad., s.835; Frzbd, Kmus Tercmesi, hdy mad. ; Yusufevki Yavuz,

Hidyet mad., Trkiye Diyanet Vakf slam Ansiklopedisi, stanbul, 1995, C.17.s.473-477.66 el-Ftiha 1/4; et -Th 20/50; el-Enbiy 21/73; el-Arf 7/43; el-Enm 6/127.67

M.F. Abdulbaki, hidyet mad.; Yavuz, Hidyet mad.


23/142

15

Vahiy ve peygamberler yoluyla yapt davet. 3- Hidyeti benimseyenlere lutfettii

tevfk. 4- Hak kazananlar hirette cennetle mkfatlandrma eklinde zetlenebilir.68

2.2 Ecir

Szlkte ecir bir ie kar cret demek, mkfatlandrmak anlamndamastar, ayrca mkfat ve cret manasnda isim olarak geer. Ancak slm

literatrde ecir daha ok mnev ve uhrev, cret ise dnyev konularla alakal olarak

kullanlmtr.69

Kelime, Kurn- Kerimde tekil ve oul kullanmlaryla beraber 105 yerde

geerken, bu ayetlerde ounlukla mkfat, bazen de cez (karlk) anlamn

tamaktadr.70

Kavramn Kurn ve hadislerdeki kullanmlar incelediimizde imaneden ve slih amel sahibi olan mmin kullara hiret hayatnda verilecek olan sevaplar,

hibir zaman tkenmeyecek olan mkfatlar ve bu mkfatlarn artarak devam

edeceini ifade ettiini grmekteyiz.71 Kelime mehir ve kiraya vermek gibi

anlamlarda Kurn ve hadislerde yer almaktadr. Ancak konumuzla dorudan alakal

olmadndan bu anlamlara sadece iaret etmekle yetindik.

2.3 Cez

Szlkte isim olarak bir eyin bedeli ve karl, mastar olarak da iyi veya

kt olan bir davran ya da fiilin yeterli ve tam karln vermek anlamna gelir.72 Bu

yzden kelime hayra da erre de verilen karlk olarak kullanlmaktadr. Genel anlamda

cez dnyev uhrev mahiyette zendirici veya caydrc meyyidedir. slm Dininde

iman, ibadet, mumelt ve ahlk alanlarndaki prensiplerin uygulanmasn salamak,

bununla ilgili emir ve yasaklarn ihlalini nlemek, ferd ve itima hayat btnynleriyle slah etmek amacyla gerek dnya ve gerekse hiret hayatna ynelik olarak

68sfehn, hdy mad.69sfehn, ecr mad.; bn Manzr, ecr mad.; Muhittin Baeci, Ecir mad., Trkiye Diyanet Vakfslm Ansiklopedisi,stanbul 1995, C.10, s.383.70 l-i mrn 3/185.71 li mrn 3/172, 179; el-Mide 5/9; el-Arf 7/170; el-Ftr 35/7; el-Fussilet 41/8; el-Hadd 57/18;Ayrca bkz. Msned 5/209.72 Rgb el sfehn, czy mad.; bn Manzr, czy mad.; Adil Bebek, Ceza mad., Trkiye DiyanetVakf slm Ansiklopedisi, stanbul 1995, C.7, s.469-470.


24/142

16

bir takm zendirici ve caydrc tedbirlerin tamam da cez kavramnn kapsam

iindedir.73

Kavram Kurn- Kermde btn trevleriyle beraber 100 akn yerde

gemektedir.74

Ayrca birok hadiste de yer almaktadr.75

Kurn ve hadislerdeki

kullanmna baktmzda, kavramn genelde Allahn gnahkr kimseleri yaptklar

eyler sebebiyle bir takm musibet ve felaketlerle cezalandrmas76 ya da kiinin iyi

amelleri dolaysyla dllendirilip gnahlarnn affedilerek sevaba evrilmesi77

anlamlarna geldiini grmekteyiz.

2.4 Rz

Rz memnuniyet, holuk, raz olmak gibi manalara gelmektedir.78

Allahn

kulundan memnun kalmas, kulunun tavr ve davranlarnn Allahn emir ve

yasaklarna uyarak Allah honut etmesidir.79 Rza hem Allah hem de kullar iin sz

konusudur ve Kurnda her iki anlamda da kullanlmtr. Mesel, Allah, o

mminlerden raz olmutur80 yetinde Allh iin, Allah onlardan raz olmutur,

onlar da Allahtan81

yetinde ise hem Allh hem de mminler iin kullanlmtr.

Baz yetlerde ise rz kavram yerine mbalaa ile rdvan lafz kullanlm82

ayrca rz uhrev kurtuluun zirve noktalarn ve stn derecelerini anlatmak zere de

kullanlmtr.83

2.5 Halas

Halas kurtulma, kurtulu, selmete ermek84 manalarna gelmektedir. Kelime

nect kavramyla e anlamldr.85 Kelimenin mastar olarak kullanm mevcut deildir.

73Bebek, Cez mad., s.469.

74Abdulbk, czy mad.

75Wensinck, czy mad.

76el-Enm 6/49; el-Araf 7/136; et -Th 20/124; ez -Zmer 39/2526; Tirmz, Tb , 35.

77Hd 11/114; el-Furkn 25/70.

78Yein, s.584.

79Rgb el sfehn, r-d-y mad., s.356.

80el-Fetih 48/18.

81el-Mide 5/119; el-Beyine 98/8.

82 et -Tevbe 9/21.83

el-Fecr 89/2730; Ayrca Rz kavram hakknda ayrntl bilgi iin bkz. Hlya Alper, s. 110.


25/142

17

Kurn- Kerimde kurtulu (tehallus)la ilgili kullanm bulunmamakla beraber ism-i

fil sigasyla kullanmlar mevcuttur.86

Burada kelime dini yalnz Allaha has klarak87

ibadet ve itaat iinde olma ve Allahn rzasn kazanarak kurtulu sz konusudur.

2.6 Srur

Srur kelimesi szlkte sevin ve mutluluk, neeli olmak88 anlamlarna

gelmektedir. Kelime daha ok iten gelen bir mutluluk ve huzur halini anlatmaktadr.

Kurndaki kullanmlarnda dnyev ve uhrev ynne vurgu yaplmtr. Ancak uhrev

srur dnyev srurun ok daha tesinde ve ok daha nitelikli bir sevintir. Her ne kadar

dnyada da srur yaansa da, asl srur yerinin hiret hayat olaca ilenmektedir.

Aaya aldmz yetler srur kelimesinin vurgulam olduumuz anlamlarna iaret

etmektedir.

Kimin kitab sandan verilirse, kolay bir hesapla hesaba ekilecek vesevinli olarak ailesine dnecektir.

89

te bu yzden Allah onlar o gnn fenalndan korur, yzlerineparlaklk ve gnllerine sevin verir.

90

2.7 Sevap

Sevap hayr, hayrl i, Allah tarafndan mkfatlandrlacak doruluk ve

iyilik karl, Allahn rzasn kazanmaya mahsus iyi amel, kiiye amelleri

karlnda denen ey gibi anlamlar tamaktadr.91

Kelime Kurnda bu anlamda gemektedir. Mesel, te byle demelerine

mukabil Allahda onlar iinde ebed kalacaklar, altlarndan rmaklar akan cennetlerle

84Yein, s.189.

85Maluf, h-l-s mad.

86Gnaydn, s.24.

87el-Arf 7/29.

88Yein, s.644.

89el-nikak 84/79.

90 el-nsn 76/11.91

sfehn, Sevab mad., s.180; Yein, 624.


26/142

18

dllendirdi. Bu gzel hareket edenlerin mkfatdr92 ve bu mkfat Allah

tarafndandr. Allah ise sevabn/dln en gzeli katnda olandr93 yetlerinde bu mana

da zikredilmektedir.

2.8 Selmet

Selmet kurtulu, tehlikelerden slim olmak, korktuklarndan, fenalklardan

kurtulmak, neticede iman ile kabre girmek, doruluk, salamlk, grnen ve

grnmeyen kusurlardan uzak olmak demektir.94 Allaha teslim olmak manasna

gelen slm da ayn kkten gelmektedir. Bu nedenle kelime dnyada Allaha teslim olan

kullarn dnyev ve uhrev yaamlarnda Allah tarafndan selmet ve kurtulua

ulatrlacaklarn anlatmaktadr. Nitekim kelime Kurn- Kerimde de, O t alp

yerine getirenlere, Rableri katnda selam (denen cennet) yurdu vardr95 yeti ile Fakat

Allah sizi bundan kurtard (selmete) ulatrd96 yetinde bu anlamda kullanlmtr.

2.9 Emn

Emn eminlik, korkusuzluk, emniyet, bir eye itimat etmek, insanda doruluk

ve imandan ileri gelen yksek bir meleke ve kabiliyet, rahatlk gibi mnalara

gelmektedir.97

Kelime kiinin kendi durumunu anlatmak iin kullanlabildii gibikiinin inand ey anlamnda da kullanlmaktadr. Ayn zamanda niha kurtuluu ve

Allahn insanlar gven ve emniyete ulatrmas anlamlarnda kullanlmaktadr.

Kelimenin Kurndaki kullanmlar da yukarda ifade ettiimiz anlamlar

erevesindedir. Mesel, man edip de imanlarn zulmle (irkle kartrmayanlar (var

ya), ite (korkudan) emin olmak onlarn (hakk) dr. Onlar doru yolu bulmulardr.98

yetinde ve O, yle Allahtr ki, inanp snana gven verendir (kendisine itaat

edenleri azaptan emin klandr). 99 yetinde ayn anlamlarda kullanlmtr.

92 el-Mide 5/85.93 l-i mrn 3/195.94 Rgb el sfehn, slm mad., s.421; Yein, s.18.95 el-Enm 6/127.96 el-Enfl 843.97 Rgb el sfehn, emn mad., s.90; Yein, s.127; Frzbd, Kmus Tercmesi, emn mad.98 el-Enm 6/82.99 el-Har 59/23.


27/142

19

2.10 Hsn

Hsn kelimesi iyi zan, en gzel, amel-i slih, cennet, Allh grmek

(ruyetullh) ve Ona kulluk etmek, dmana kar fevz ve zafer kazanmak100

gibi

manalar iermektedir. Kelime Kurnda 17 yerde101

gemektedir. erdii manalar

itibariyle Allahn mmin kullara gzel mkfatlar vermesi (Allah hepsine de en

gzelini vaad etmitir.102, man edip de iyi davranan kimseye gelince, onun iin de

gzel bir karlk vardr.103, te Rablerinin emrine uyanlar iin en gzel (mkfat)

vardr.104

) ve onlara cenneti ihsan etmesi (Katmzdan kendilerine gzel bir akbet

takdir edilmi olanlara gelince, ite bunlar cehennemden uzak tutulurlar. 105)

anlamlarn haizdir.106

Bu anlamda nect, fevz ve felh kavramlaryla e anlamldr.

100Yein, 239.

101M.F. Abdulbk, Hsn mad.

102el-Hadd 57/10.

103el-Kehf 18/88.

104er -Rad 13/18.

105 el-Enbiy 21/101.106

Rgb el sfehn, Hd mad., s.835.


28/142

20

KNC BLM

GAZZLDE KURTULU

1- GAZZLNN YETT ORTAMIN FKRLERNE ETKS

nsann davran ve duygularn kapsaml bir ekilde etkileyen kaynaklardan

birisi de, mensup olduu din ve sahip olduu din inanlardr. Nitekim dinin insan

zerindeki etkisini psikoloji bilimi de aratrmakta ve ortaya koymaktadr.107 Dinin

teoriden pratie dntrlmesi, yani yaanmas ise, her ada din byklerinin (lim,

dnr) dnce ve yorumlaryla ekillenmektedir. slm Dini ve retilerini daha iyi

anlamak ve herhangi bir dnemde dinin nasl yaandn ortaya koyabilmek iin sz

konusu dneme damga vurmu olan mehur dnrlerin dnce sistemine; dnce

sistemini anlayabilmek iin de o fikir iilerinin hayatna bakmak son derece faydal

olacaktr. Bu nedenle Gazzlnin fikirlerinin teekkl ettii hayat servenini bilmek,

onun dnce sistemini anlama yolunda bizim iin adeta bir anahtar grevini grecektir.

Ebu Hmid el- Gazzl 450/1058 ylnda, Byk Seluklu Devletinin

hkimiyetinde olan Horasann Ts vilayetinde yn ileriyle megul olan bir babann

ocuu olarak dnyaya gelmitir.108 smi hakknda iki yorum yaplmtr. lk yoruma

gre, Gazal kasabasna nispetle aidiyet ifade eden Gazl denilmitir. kinci yorum

ise, iplikilikle megul olan babasna nispetle Gazzl isminin verilmi olmasdr.109

Biz de, genel kabul gren Gazzl ismini tercih ettik ve tezimizde bu yazm eklini

kullandk.

Gazzl ocukluunun Tsta geen ksmnda Ahmet Razknden bir mddet

fkh dersleri alm ve daha sonra Ebu Nasr smilye talebe olmak zere Crcan

ehrine gitmitir. Tekrar Tsa dndnde burada yl kalm ve bilgilerini

salamlatrmak amacyla yeniden dersler almtr. Takip eden yllarda Niabura

107 M. Doan Karacokun, Din ve Sosyal Psikoloji Yazlar, Samsun: Ceylan Ofset, 2006, s.7.108 Cafer Karada, Hccetl-slm Eb Hmid el-Gazzl, Diyanet Aylk Dergi, S.183, Mart 2006.109 W. Montgomery Watt, slm Felsefesi ve Kelm, Sleyman Ate (ev.), Ankara: A.. Yaynlar,1968, s.106107; bkz. Kasm Kufral, Gazzl mad., slm Ansiklopedisi, stanbul: M.E.B. Yaynlar,1948, C.4.s.748-760; Mustafa arc, Gazzl mad., Trkiye Diyanet Vakf slm Ansiklopedisi,stanbul: 1996, C.13, s.489-534.


29/142


30/142

22

olunu hkmdar yapmak istemesi gibi kargaalardan Gazzlde ister istemez

etkilenmitir. Etrafndaki bu kargaalarn yannda, Gazzlnin i dnyasnda da bir

takm kark dnceler uyanmaya balamtr. Hadis ilminde ve dnemin dier nemli

ilim dallarnda derinlemek dncesiyle, Badattaki eitli fikir atmosferlerine girmi

ve ilm mnazaralara katlmtr. Bulunduu ortam ona ok nemli bir ilm altyapsalam olmakla beraber, i dnyasnda eitli istifhamlarn uyanmasna da neden

olmutur.114

Kaotik bir dnemin iinde yaamak durumunda olan Gazzlnin kendi i

dnyas daha nce deindiimiz gibi pek huzurlu deildir. Ftr merak ve kendi

ifadesiyle, hdiselerin hakikatlerini anlamaya olan susaml onu Badatn malum

kltr atmosferi iindeki her trl din ve fikri akmlarla temas haline getirmitir.Hakikati bildiklerini syleyenlerin okluu ve herkesin kendisini hakikati bilen ilan

etmesi, Gazzlyi bilginin kendisi zerinde dnmeye srklemi ve nihayet, bilgi

vastalar zerindeki eletirisi, onu bilginin inkrna yani septisizme kadar gtrmtr.

Gazzl, bu halin kendisinde iki ay kadar devam ettiini ve sonra kurtulduunu

kaydeder.115

Fakat neticede bilginin imknn kabul etmi olmas, Gazzlye arad

huzuru vermeye yetmemi ve bu sebeple onun iin mevcut temel zerinde ann btn

bilgileriyle bir hesaplama ve onlar topyekun eletiri szgecinden geirmek ihtiyac

olumutur. Gazzlnin kelm, felsefe, Btnlik ve tasavvuf diye ayrd ann drt

ana dnce akm zerindeki tenkiti dnceleri ve hesaplamalar, nihayet onu kendi

kendisiyle hesaplamaya ve ayn tenkiti bakn bu sefer kendi zerine evirmeye

gtrmtr. Geirdii i muhasebe kendisi hakknda hi de iyi neticeler vermemitir.

Nitekim Gazzl, bizzat kendisi, iinde bulunduu durumu yle anlatmaktadr: Bu

durum karsnda, uurumun kenarnda bulunduuma, eer halimi dzeltmeyekalkmazsam atee yuvarlanacama kanaat getirdim.116 te vard bu kanaat onu

bulunduu hayatn dna iterken, hayatn kendisi onu iine ekmektedir.

Gazzl i gzlem sayesinde kendi hatalarn anlamaya balamtr. Bu ekilde

nl dnr, yaklak alt ay kadar phe duygusu yaam, phe ve karamsarlk hali,

114Gazzl, Hakikate Giden Yol (el-Munkz mined-dall), Ali Kaya (ev.), 3. Bask, stanbul:

Semerkand, 2005, s.26.115 Gazzl, Dalaletten Hidayete, A.Suphi Frat (ev.), stanbul: amil, 1978, s.42.116

Gazzl,Dalaletten Hidyete, s.71.


31/142

23

onu bunalma sokmutur. Bu psikolojik hali fizyolojisine yansm, dili tutulmu, yemek

yiyemez olmu, yaad stres saln bozmutur. Mderrislik grevini brakm,

sadece hayatta kalacak kadar yemek yemeye balamtr. Skntlar, zamanla fikr bir

deiimi de beraberinde getirmitir. Gazzl artk mistik dnceye ynelmi, ie

kapanm, zhd ve uzlet hayat yaamaya balamtr.117

Gazzl kendini gerekletirmek iin eitli aamalardan geerek sf yaantya

ynelmitir. Bunun nedeni de tasavvufun hem teori hem de pratii bir arada barndryor

olmasdr. nk ona gre tasavvuf tm duyu organlarna, bilince ve davrana hitap

etmekte ve insann bedensel ve ruhsal ihtiyalarna ayn anda cevap verebilmektedir.

Teorik retiden sonra sra, renilenleri davrana dkmeye gelmitir. Ancak bunun

iin Gazzlye gre, stat, mevki ve servet dknlnden kurtulmak gerekmekte idi.te Gazzlyi byle bir hayata ynlendiren saik budur. Yani tm servet ve mevkisini

terk etmesine neden olan gd, hakikati bulma, kendini gerekletirme gdsdr.118

Hakikat aratrmasna devam eden Gazzl, Badatta yaad gel gitlerden

sonra bu ehirden ayrlarakama gitmitir. amda iki yl kadar kalm, sf yaantnn

srlarn tecrbe ile renmeye almtr. Hayatnn bu evresinde bir mddet

yalnzl/uzleti semi, insanlardan uzak kalmann salam olduu frsatla, derindncelere dalmtr. En sonunda Tsa dnerek kendini inziva ve tefekkre

vermitir.119 Bu dnem uzun srmemitir. nk ksa bir sre sonra Nizml -

Mlkn olu Fahrl Mlk Gazzlyi Nizmiye medresesinin kelm krssnde

ders vermek zere Meymuneye armtr. Her ne kadar dnrmz bu teklifi kabul

etmi olsa da burada ok fazla kalmayarak ikinci defa Tsa dnmtr. Artk Tsa

yerleen Gazzl burada bir medrese kurarak talebelerine kelm ve tasavvuf dersleri

vermi, kendini ilim ve ibadete adamtr. Ancak, Gazzl mrnn bu son dneminde

sadece tecrbeye dayal bir tasavvuf (sf) eitimi/kurtuluu hedeflememi, akl birikim

ve kalb tecrbenin birlikteliine dayanan bir sistem ortaya koymaya almtr. Kez o

Tsa ikinci defa dnnden sonra yapm olduu faaliyetlerle bunu gerekletirmeye

117Gazzl,Dalaletten Hidyete, s.2176.

118 Orman, s.39.119

Gazzl,Dalaletten Hidyete, s.144145.


32/142

24

alm ve hicr 505, mld 1111 ylnda vefat edinceye kadar hayatn bu ekilde

srdrmtr.120

Douda ve batda nemli izler brakan nl dnrn yaad dnemi temel

izgileriyle ortaya koymaya gayret gsterirken zellikle bu noktada Gazzlye bu hakl

hreti salayan hakikat aratrmas zerinde durmann gerekli olduunu dnyoruz.

Gazzlin hakikat aratrmas dnce tarihinin en ilgin ve retici olaylarndan

biridir. Bir insanda hakikat sevgisinin hangi boyutlara ulaabilecei, bir aratrmann

metodolojik ve ahlk bakmlardan ne kadar ince, titiz ve salam l ve kurallara gre

yrtlebilecei, bir aydnn kendi bireyselliini aarak toplumuyla nasl

btnleebilecei gibi hususlarda gzel bir rnek tekil eden bu olay, eitli ynleriyle

Gazzlnin entelektel yapsn sergilemektedir. Dier taraftan Gazzlnin aralarndahakikati arad kelm, felsefe, btnlik ve tasavvuf/sflik gibi dnce akmlarnn

soyut akmlar deil, o gnn dnyasnn gerekleri olmalar dolaysyla, yaand

dnemin dnce hayatn yanstmas bakmndan da deerli bir kaynak tekil eder. Bu

sebeple, anlan akmlarla ilgili olarak bilgi ihtiva eden eser, nakil, tahlil ve tenkitleri o

dnemin dnce hayatna ait veriler olarak deerlendirmek yerinde olacaktr.121

Gazzlnin hakikati arama abasn temsil etmesi sebebiyle kiisel ve bireyselbir karakter tayan bu fikr gezinti, sosyal bir boyuta sahiptir. Yukarda ad geen

dnce akmlarnn birer sosyal grubu da temsil ediyor olmalar, bu hususu ifade eder.

Byle olunca, Gazzlnin hakikat aratrmas srecinde ulat baz sonularn, sosyal

planda da yansma ve etkileri olmas doaldr. Bu nedenle denilebilir ki, Gazzlnin

dnce plannda yeni araylar iinde bulunduu sralarda, o zamann slm dnyas da

sosyal planda ayn ekilde aray iinde idi. Gazzlnin kendi problemini zmesi, bir

bakma toplumunun problemini zmesi demek olmu ve toplumsal adan yeni

oluumlara ve ynelilere kap almtr. Bu balamda ele alnnca, Gazzlnin ada

dnce akmlarna ynelttii eletirileri, bir toplumun z eletirisi ve hatta bir kltr ve

120erif, 160.121

Orman, s.61.


33/142

25

medeniyet erevesinin kendi kendisi ve kendisi dndaki kltr ve medeniyetlerle

hesaplamas olarak deerlendirmek de mmkn olabilir.122

Gazzl bu hakikat aratrmas/kendini gerekletirme serveninde, salt ilm

kayglar/keifler peinde komamtr. Onun asl arad ey, hayatta var olan anlam

ortaya karmaya almak olmutur. nk hayat bo ve anlamsz grmemitir.

Hayattaki paradokslar sonlandracak bir anlam/hakikat aramtr. Onun iinde

bulunduu bu hal Victor Franklin anlatmak istedii anlam lna benzer bir durum

gibi grlebilir.123

Gazzl ile ilgili olarak yukarda anlattklarmz onun hakikat aray ve

aratrmas balamnda ele alndnda daha rahat anlalacaktr. Bu olay, onun bilginin

ve bilgi vastalarnn eletirisinden balayarak, ann ana dnce ekolleri zerindeki

eletirileriyle devam ettirdii hakikat araynn son aamasnn kanlmaz sonucudur.

Kelm, felsefe ve Btnliin her birini ayr ayr tecrbe ederek124 bu sistemlerin

hakikate ulatrma deerini aratran Gazzl, hibirinde arad huzuru bulamaynca bu

defa yine denemek zere tasavvufu/sf yaanty nne almt. Fakat ona gre, o

aamaya kadarki yollar iin bir kanaate ulamak hususunda sadece teorik aba, fikr

mesai yetmiken, tasavvuf/sf yaant bakmndan durum daha farkldr. Onun ilim veamel, ya da teori ve pratik diye ifade edilebilecek iki ayr cephesi vardr. Tasavvufa da

nce ilim ynnden, yani teorik veya nazar tarafndan balam ve bu hususta renme

ve dinleme yoluyla elde edilebilecek her eyi renmiti.125 Gazzlnin zerinde srarla

durduu sistemin, bilgi ve ameli birletirebilen ve bilgiyi yaamsal boyuta tamay

salayan bir zellie sahip olmas gerekmektedir.126 Bu da kukusuz ona gre

tasavvuf/sf yaantdr. Ancak unu da ifade etmek gerekir ki Gazzlnin amalad

ya da tecrbe ettii uzlet hayat/sf yaant ile gnmz tarikatlarnn anlay ve

yaantlar birbiriyle rtmemektedir.

122 Orman, s.62.123 Bkz. Viktor Frankl, Duyulmayan Anlam l, Seluk Budak (ev.), Ankara: teki Yaynlar,1996, s.2559.124 Gazzl,Dalaletten Hidayete, s.69,80.125 Orman, s.39.126 Gazzl,Dalaletten Hidayete, s.70.


34/142

26

Hayat incelendii zaman Gazzlnin ald talim ve terbiye, grd eitim

gerei, kendi dininin gereklerinden baka hibir din ya da fikr oluuma ilgi

gstermemesi beklenebilir. Nitekim ada olan dier ilim adamlarnn durumu da bu

dorultu da olmutur.127 Fakat Gazzl teden beri kendine has bir karaktere sahiptir. Ne

kadar din frka ve mezhep varsa hepsinin gr ve dncelerini iyice incelemeyi vetetkik etmeyi isteyen bir ruh yaps tamaktadr. O dnemde Niabur ve dier

blgelerde Seluklularn tedbiri sayesinde Ehl-i snnet d mezheplerin taraftarlar yok

denecek kadar aznlktayd. Ama Badat ehri dnemin her eit dncelerine, fikr

akmlarna ak olan bir sava alan haline gelmiti. Toprana ayan basan herkes

kendini mutlak hr ve serbest sayar, arzu ettii her eyi syleyebilirdi. Keza daha nce

de deindiimiz gibi Gazzlyi Gazzl yapan da Badatn bu byl atmosferi

olmutur. i, Snn, Mutezil, zndk, mlhid (dinden sapm), putperest, Hristiyan v.s.

Badat meydannda ilm tartmalar yapar, birbirleriyle mcadele eder, kimse de bu

duruma itiraz edemezdi.128

Bu serbestlik sebebiyle her eit dnce ve kanaat yaygn

durumdayd. Gazzl Badata gelince teker teker btn mezhep ve din mensuplaryla

grm ve onlarn grlerine bavurmu, inanlarn aratrmtr.

Gazzlnin bizzat kendisi Badatta dier fikirlerle olan temasn Munkzda

ayrntl bir ekilde anlatmtr. Ben, teker teker btn, zhr, felsefeci, kelmc, zndk

ile buluur dncelerini sorar renirdim.129 Bu frka ve mezhep mensuplaryla

grmesi Gazzl zerinde hayat akn tamamen deitiren bir tesir yapmtr.

Gazzl bu durumu anlatmaya yle devam eder: Tabiat ve karakterim eskiden beri

ilm aratrmalara doru meyyal olduu iin zamanla bu bana yle bir tesir yapt ki;

bakalarnn fikir ve kanaatlerinin taklitisi, savunucusu olma ban kopardm.

Kklkten beri iite iite kafamda dondurduum dnceler tesirini kaybetmeyebalad. Dnyorum da; dardan gelen bir fikir ve gre balanmak, Yahudi,

Hristiyan herkese benimsenen bir yoldur. Oysa gerek ilim asla phe ihtimali

brakmayan bilginin addr.130

127Mevln ibl Nmn, Gazzl, Yusuf Karaca (ev.), 2. Bask, stanbul: Kayhan Yaynlar, 2008,

s.45.128

ibl, s.45.129 Gazzl, el-Munkz mined dall ve erhi, s.105106.130

Gazzl, el-Munkz mined dall ve erhi, s.106107.


35/142

27

Gazzl hakikat aratrmasnda sona yaklarken kendi i dnyasyla beraber

slm toplumunda var olan sknt ve problemleri de ortadan kaldrmann yollarn

aramaktadr. Ulat ve el att her yerde kendini ve toplumu kmazlardan

kurtarmann arelerini aratrmtr. nl dnr, yukarda anlattmz dnce

zincirleriyle balayan phe devresi sona erdiinde artk kendi dneminde var olan vebirbirinden temelde farkllaan belli bal ekolleri (kelmclar, Btnler, felsefeciler,

sfler) aratrmaya balamtr.131 Gazzl ad geen ekolleri ve onlarn kurtulu

planlarn derinlemesine incelemi, hem bu ekoller hakknda tarihe notlar dm, hem

de onlar kriterlerini kendisinin belirledii ve objektif olduuna inand bir

deerlendirmeye tbi tutmutur.

2- GAZZLYE GRE KURTULUDDASI OLAN EKOLLER

Kurtulu yolculuuna devam eden Gazzl, phe devresini geride brakp

bilginin varln kabul ettikten sonra gvenilir, kesin bilgiye (ilm-i yakn) ulamann

yollarn aramaya koyulmutur. Ancak, her ne kadar bilginin varlndan phe

etmekten kurtulmu olsa da, bilgiye ulama yollar konusunda hala bir takm pheler

tamaktadr. zellikle akln hakemlii ve gvenilirlii konusunda tereddtler yaam,

fakat akln hakemlii zerindeki pheleri ok fazla srmemitir.132

Akl konusundageirdii ksa zamanl phe devresinin de stesinden gelmeyi baaran dnrmz bu

hususu el-Munkzda yle anlatmaktadr: Nihayet gnn birinde ulu Allah beni bu

dertten, bu bunalmdan kurtard. Vicdanm normal salkl haline dnd. Artk zarur

akl prensiplerini onaylyor, onlar gvenilir temel dayanaklar olarak kabul

ediyordum.133 Anlan bu ikinci bocalama dneminden sonra akln rehberlii eliinde

hadiseleri, hakikatleri ve iinde yaad corafyada var olan ekolleri, akmlar, fikr

cereyanlar aratrmaya, incelemeye ve kendi ltleri iinde deerlendirmeye

balamtr. Artk onun iin taklit devresi bitmitir. Bu yzden de geirdii phe

devresinden sonra tekrar taklit hayatna dnebilmesi mmkn deildi. nk taklit eden

kimsenin bu fiile devam edebilmesi iin taklit etmekte olduunu bilmiyor olmas

131ibl, s.47.132 Gazzl, mam Gazli ve man Kfr Snr (Faysalut Tefrika beynel slm vez Zendeka), Sleyman Dnya (nr.), Ahmet Turan Arslan (ev.), stanbul: Risale, 1992, s.99133 Gazzl, el-Munkz mined-dall ve erhi, s.111.


36/142

28

gerekir.134 Oysa Gazzl bu devreyi oktan gemitir. Geriye bir tek yol kalmtr; o da

kurtulua ulatracak gerek bilgiyi bulmaktr. Kurtulua ulatracak gerek bilgiye

ulama servenine balamasn yle anlatmaktadr: Bu yolda hibir Btn mezhepliyi

ihmal etmeden onun btnliinin mahiyetini incelemeyi diliyor, hibir zhir grly

istisna etmeden zhirliinin sonucunu bilmek istiyor, hibir felsefe taraftarn bir yanabrakmakszn felsefesinin zn kavramay amalyor, hibir kelm limini hari

tutmakszn kelmnn ve tartmasnn gayesinden haberdar olmak istiyor, hibir sfyi

gz ard etmeksizin tarikatnn srrna can atyor, hibir ibadetle megul kiiyi (bidi)

grmezlikten gelmeksizin ibadetinden ne elde ettiini gzlemeye alyor ve hibir

Allah tanmaz znd ihmal etmeksizin bu kiinin Allah tanmazla ve zndkla

cret ediinin arkasndaki sebepleri kavramak istiyordum.135

Uzun araylarn sonucunda Gazzl varm olduu neticeyi u szlerle ifade

etmektedir: Allah beni bu hastalktan136 kurtarnca gerei arayanlarn kanaatimce drt

grupta toplandn grdm.137 Gazzl yle devam eder: Aradm gerek bu drt

snf insann dnda olamaz. nk hakikati arama yoluna koyulanlarn tamam

bunlardan ibarettir. Eer hakikat bunlarn yolunun dnda ise, artk hakikati bulma

midi kalmaz.138 Bu ifadeden sonra ad geen drt grubun kimler olduunu da yine

kendisi saymaktadr. Bunlardan birincisi kelmclardr ki; kendilerinin fikir ve delil

yoluyla sonu karmak isteyen kimseler olduklarn iddia ederler. kincisi ise

Btnlerdir. Onlar da talm sahibi olduklarn ve hakikatleri (bilgileri) gnah ve

yanlmadan korunmu olduuna inandklar imam (el-mam el-masm) dan aldklarn

sylerler. nc grup olan felsefeciler de, kendilerinin delil ve mantk adam

olduklarn iddia etmektedirler. Gerei arayan gruplarn sonuncusu ise sflerdir. Ona

gre, sfler ise kendilerinin Allahn has kullar olduklarn iddia edip, gnl gzleriak (keif ve mahede sahibi) kimseler olduklarna inanmaktadrlar.139

134 Gazzl, el-Munkz mined-dall ve erhi, s.113.135 Gazzl, el-Munkz mined-dall ve erhi, s.105.136 Hastalktan maksad, akl konusunda yaam olduu phe durumudur.137 Gazzl, Faysalut Tefrika beynel slm vez Zendeka, s.99.138 Gazzl, el Munkz mined-dall, (Hakikate Giden Yol), s.47.139 Gazzl, el-Munkz mined-dall ve erhi, s.113.


37/142

29

Gazzl artk rotasn belirlemi ve yukarda zikrettiimiz gruplar kendi

mensuplar, eserleri ve fikirlerinden hareketle aratrmaya balamtr.140

nl dnr ilk nce kelmclar ve kelm ilmini incelemi, daha sonra da

dier gruplara ynelmitir. Biz de Gazzlnin eserleri ve bu eserlerde takip etmi

olduu sralamadan hareketle ad geen gruplar hakknda bilgi vereceiz.

2.1 Kelmclar

Gazzlnin kelm ilmi ve kelm limleri hakkndaki grleri zerine

gemiten gnmze ok fazla speklasyon yaplmtr. Hatta onun kelmla uramay

yasaklad, kelm haram sayp kelmclar byk gnahkrlarla ayn kefeye koyduu

ve kelmn insanlara faydadan ok zarar verdiini sylediine dair nakiller yaplmtr.Abdulhalim Mahmud el-Munkza yazm olduu takrizde bu menfi fikir ve grleri

detayl bir ekilde anlatmtr.141 Ancak biz bu yorum ve grlerin zerinde durmadan

bizzat Gazzlnin eserlerinden hareketle onun kelma bakn ve Gazzlye gre bir

kurtulu yolu olarak kelmn nerede durduunu ifade etmeye alacaz. Onun kelm

grlerini anlama yolunda zellikle, dilimize de kazandrlm olan142el-ktisd fil -

itikdisimli kitab nemli rol oynayacaktr. almamzn snrlarn amamak iin biz

sadece Gazzlnin kelma ve mtekellimn (kelm limleri)e bak ve kelm ilminin,

fertleri kurtulua ulatrp ulatramayacana dair genel grlerine yer vereceiz.

Muhtemelen Badat Nizmiye medresesinde bulunduu dnemin sonlarna

doru (488 Zilkdeden sonra) yazm olduu143el-ktisd fil - tikdisimli kitabnda

Gazzlnin kelma dir grleri yer almaktadr. phesiz Gazzlnin kelma bak

hakknda sahip olduumuz bilgiler el-ktisd fil - itikdla snrl deildir. nk

140 Gazzl, ad geen gruplarla ilgili dnce ve fikirlerini ifade ederken temsili bir anlatm yolu seerek,olaylar ve onlarla ilgili dnceleri sanki kendisi bizzat yaam ve tecrbe etmi gibi anlatmaktadr.Ancak bu durum Onun bizzat her yazdn yaad anlamna gelmemektedir. Bununla beraber ortayakoyduu fikirlerin muhataplar tarafndan daha iyi anlalmasn amalayarak byle bir yntemkullanmtr. Biz de tezimizin yazm srasnda bu durumu koruyacaz. Nitekim Kurn Kerm Hz.brahim (a.s.)in kavmi ile olan mcadelesini anlatrken yine ayn yntemi kullanmtr. bkz. Gazzl,Gazzl, Faysalt tefrika beynel slm vez zendeka, s.167168.141 Gazzl, el-Munkz mined-dall ve erhi, s.116124.142 bkz. Gazzl, tikatta Szn z (el ktisd fil itikd), mer Dnmez (ev.), stanbul: HisarYaynevi, trs.143 bkz. Hseyin Zerrinkub, Medreseden Kamam Gazzlnin Hayat Fikirleri ve Eserleri, HikmetSoylu (ev.), stanbul: Anka Yaynlar, 2001, s.287.


38/142

30

Gazzl kelm konusuna, deiik zaman ve ekillerde eitli kitaplarnda da yer

vermitir. Farkl eserlerde yer alan kelma dair bahislere ilk bakldnda baz

tenakuzlar olduu izlenimi uyanabilir. Sz edilen tenakuzlar ilim dnyas iin bugn

de iinden klmas zor bir handikap oluturmaktadr. Fakat eserler incelenirken

kronoloji dikkate alndnda ve Gazzlnin zellikle phe dnemindeki ruh hali vesonraki hayatnda yaantsn srdrme tarz gz nne alndnda var olan ya da

varm gibi grnen tenakuzlar ortadan kalkacak veya en azndan telif edilebilecektir.

Zikrettiimiz sebeplerden tr nce genel bir kelm erevesi izecek sonra da

problemli noktalar zmlemeye alacaz.

Gazzlye gre kelm ilmi slm akaidinin ve slm ilimlerin en

nemlilerinden biridir. Bu sebeple Gazzl klliyatna bir btn olarak baktmzzaman onun kelmn lzumlu olup olmadn tartmaya bile gerek grmediini

anlayabilmekteyiz. Aksine o, kelm zerine yapm olduu yorumlarda kelmn

gereklilii n kabulnden hareketle dncelerini ortaya koymutur. Hatta kelm ilmini

birok eserinde farz - kifye, baz artlara bal olarak da farz ayn olarak

nitelemektedir.144 Gazzlnin kelma yneltmi olduu eletiriler ise ounlukla bu

ilmin sliklerine yani mtekellimne yapm olduu itirazlardan olumaktadr. zellikle

de mtekellimnin kelm bilmeyenlere kar yapm olduu muameleler, kelm

dndaki meslek ve merep mensuplarna bak tarzlar Gazzlnin eletirdii

noktalarn banda gelmektedir.145 rnein, bir ksm kelmclar tekfirde ar gitmekle

sulam, Allahn rahmetini daraltarak cenneti yalnzca kelmclara tahsis ettiklerini

iddia etmi ve onlarn bu tutumlarna kar iddetle muhalefet etmitir.146 Gazzlel-

ktisdda ise bu ilim (kelm) Mslmanlarn tamam iin deil, ancak bir ksm iin

ok nemlidir ve bu ilimde ortaya koyacamz deliller manev hastalklarn tedavisinde

144 Gazzl, el ktisd Fil tikd, s.15; Gazzl, el Mustasf min lmil Usl, Yunus Apaydn (ev.),stanbul: Klasik, 2006, s.8 ve sonras; Gazzl, hyu Ulmid Dn, C.1.s.6162.145 Gazzl, slmda Msmaha (Faysalut tefrika beynel slm vez zendeka), SleymanUluda (ev), stanbul: Marifet Yaynlar, 1990, s.62.146 Gazzlnin yukarda ifade ettiimiz dncelerineMunkzdan nce, muhtemelen Hicr 500de yazmolduu Faysalut Tefrika isimli eserinde rastlamaktayz. bkn. Gazzl, Faysalut Tefrika beynel slm vez Zendeka, (slmda Msmaha), s.6268. Daha nce de deindiimiz gibi Gazzlyideerlendirmede tarihsel kronolojiyi dikkate almak ok nemlidir. Aksi takdirde yaplacakdeerlendirmeler birbirinden kopuk olacaktr. Bu nedenle metin iinde ya da -burada olduu gibi-dipnotlarda fikirlerin ifade edildii tarihler ve yer ald kitaplarn ncelik ve sonralklar hakkndaulaabildiimiz kadaryla bilgi vermeye zen gstereceiz.


39/142

31

kullanlacak olan ilalar gibidir, demitir. Daha sonra da, ayet bu ilalar

uygulayacak olan doktor yapt iin erbab ve keskin zek, salam gr sahibi deilse

hastalklar tedavi etmek yle dursun, mevcut durumun ok daha ktye gitmesine

sebep olacaktr,147 diyerek yine kelmclarn iinin ehli kimseler olmas gerektiine

vurgu yapmtr.

Gazzl insanlar drt gruba ayrm ve kelmn bu gruplar karsndaki

fonksiyonlar zerinde durmutur. Bu gruplardan birincisi, Allaha ve Reslne inanan,

dnyev ileriyle beraber ibadet hayatlarn da aksatmayan samimi Mslmanlardr. Bu

gruptaki insanlar kendi halleri ile ba baa braklp, kendilerini tahkik imana ulatrp

taklitten uzaklatracak ilimleri tahsil etmeleri tavsiye edilmelidir. Byle kimselerin

kelmla uramaya ya da kelam bilgilere dalmaya ihtiyalar yoktur. nk nemliolan tasdiktir. Kez Hz. Peygamber putperest ve bedevi Araplar slma davet ettii

zaman onlardan ncelikle tasdik etmelerini istemi, taklid ve tahkik iman ayrm

yapmam ve karine ile yetinerek onlarn mmin olduklarn sylemitir. stelik cahil

bedevilere deliller sunmak, onlarn zihinlerini kartrmaktan baka bir ie

yaramayacaktr. nk yle kimseler i lemlerinde bir problem yaasalar bile,

muhtemelen bavuracaklar yollar onlara bir zm sunmayacaktr. Bu sebeple

sahabenin bu ilim dalnda (kelm) her hangi bir eser yazdklar rivayet edilmemitir.148

Gazzlnin yapm olduu taksime gre ikinci grupta yer alan kimseler ise

Hakk kabul etmekten kanan kfirler ve bidat ehli kimselerdir. Yine kstah, inat,

sabit fikirli ve batl inanl kimseler de bu gruba dhildirler. Byle kimselere kelmn

salayaca bir fayda yoktur. nk ona gre, bu grupta yer alanlar ancak silah zoruyla

doru yola sevk edilebilirler. Nitekim kfirlerin birou kllarn glgesinde Mslman

olmulardr. Szn veya ortaya konan delillerin tesir etmedii baz zamanlarda istenen

netice silah zoruyla salanabilir. Gazzl bu fikirlerine delil olmak zere tarihten

rnekler sunmakta ve tarihte Mslmanlarla kfirler arasnda yaplan birok kanl

savan sapklardan bir gruhun Mslman olmasyla son bulduunu sylemektedir.

aslnda Gazzl burada sosyolojik bir tahlil yapmaktadr. Onun kllara boyun

emekten kast; otoriteye ve hkim unsura boyun emektir. Yoksa gerekten

147 Gazzl, el ktisd fil itikd, s.18.148 Gazzl, el ktisd fil itikd, s.19.


40/142

32

inanmayanlarn ya da slm inancna kar kanlarn silah zoruyla slm kabul

etmelerinin salanmas deildir. nk slm inan zgrln salam olan bir

dindir.149

Ancak uras muhakkak ki, insanlar tarih boyunca hkim g ve unsurlara

kar ister istemez boyun emek zorunda kalmlardr. Birka yl nce Hz. Peygamberi

Mekkeyi terk etmek ya da ldrlmek seeneklerine mahkm eden Mekkelilerin,Mekkenin fethiyle beraber topyekn slm kabul etmi olmalar buna en gzel

rnektir. Nitekim onlarn bazlar samimi olmasalar da siyaseten Mslman kabul

edilmi ve buna gre muameleye tbi tutulmulardr. kinci grupla ilgili olarak zikretmi

olduumuz marjinal grlerini ortaya koyduktan sonra Gazzl bu konuda yle bir

savunma yapmaktadr: Bu sylediklerimiz akln deerini ve delilini kk drmek

iin deildir. Ancak akl nru herkesin sahip olamad bir stnlktr. nk Allah

onu dostlarna has klmtr. Halkn ounluunda ise kusur ve ihmal vardr. Yarasalar

gne klarndan faydalanamadklar gibi onlar da akln ak delillerini inkr

edemezler. Bu konuda mam afinin de yle dediini nakletmektedir: Kim cahil bir

anlaysza ilim verirse, onu ziyan etmi olur. Kim de ehil olandan ilmi esirgerse ona

zulmetmi olur.150

mam Gazzlye gre nc grup insanlar ise duymak ve taklit etmek

suretiyle Allaha inanm olduu halde yaratl itibariyle zeki ve anlay sahibi

kimselerdir. Onlar, imanlar tam olarak olgunlamad iin nefislerinde inanlarna dair

bir takm problemler yaayabilirler. Byle bir durumla karlatklar zaman onlara ok

yumuak davranmak ve manev bir tedavi uygulamak gerekir. Problemi halletmek iin

sz konusu duruma den muhataplara kabul edebilecekleri ve ikna olabilecekleri szler

sylemek, deliller sunmak gerekir. nk onlarn bu phe durumundan kurtarlmas ve

inanlarnn salamlatrlarak takviye edilmesi gerekir. phe durumunun izaleedilmesi iin onlara ya bir yet, ya bir hadis ya da faziletine inanm olduklar bir

kimsenin sz ile delil getirmek gerekir. Bylece onlardaki phe giderilmi ve yeniden

kalp huzuruna kavuturulmu olurlar. ayet bu kadar onlara kfi geliyorsa ve phe

hali giderilmi olursa tartma zemininde ortaya konulacak yeni deliller ileri srmenin

bir anlam yoktur. Tartma douracak deliller ileri srmek, baka karklklarn

149 el-Kehf 18/29.150

Gazzl, el ktisd fil itikd, s.1819.


41/142

33

domasna sebebiyet verebilir. Bu da istenmeyecek bir neticeyi meydana getirmi olur.

Fakat o kimseler yet, hadis ve byklerin szleri ile ikna olmamlarsa artk baka ilm

delillerle meseleyi takviye etmek kanlmaz bir hal alr. te bu noktada kelm ilmi

devreye girmektedir. Kelm bu durumdaki kimselere nakl deliller nda akl bir

takm gerekeler ve deliller sunarak ikna edecek ve problemin zmlenmesinealacaktr.151

Gazzlnin yapm olduu snflamada son ksm ise sapklardan oluan

topluluklardr. Son grupta yer alan insanlarda sapklk alametinin yannda zek ve

anlay alametleri de vardr. Bu yzden drdnc gruhta bulunan kimselere gerekler

anlatld takdirde onlarn Hakk kabul etmeleri beklenir. Onlara gayet yumuak

davranlmaldr. Bu tip insanlarla yaplan tartmalar bytlmemeli ve onlar Hakkaynlendirilerek iine dtkleri durumdan kurtarlmaya allmaldr. nk tartma

bytlrse ve ar gidilirse sapkln gerekeleri artrlm olur. Cehaletin ou,

taassup ve arlk yznden insanlarn, zellikle de ilimde derinlememi olan halk

kitlelerinin kalplerine yerlemitir. Metot bilmeyen; insanlar Hakka davette usl hatas

yapanlar neticeye de ulaamadlar ve sadece kendi yanllarn tehir ettiler. Byle

kimseler hasm kabul ettikleri muhataplarna acma ve sevgi ile deil alay ve hakaretle

yaklatlar. Bylece onlarn iindeki inat ve muhalefet duygularn kamladlar,

gnllerinde btl itikatlarn yerlemesine sebep oldular. Onlarn gnllerine yerleen

btl itikatlar yle bir hal ald ki, onlar artk hogrl bilginlerin dahi giderebilmeleri

bir problem olmutur. Gazzl bu son grupta da kelmn verilerinin kullanlmas ve

onlarla ilimle mcadele edilmesini istemektedir.152

Gazzl yukarda anlatm olduumuz drt gruptan ilk ikisinde kelm ilminin

herhangi bir fonksiyon stlenemeyeceini ifade etmektedir. Baka bir anlatmla kelmn

birinci ve ikinci grupta yer alan insanlar iin gereksiz olduu ve onlara bir fayda

salayamayaca, aksine gereksiz yere bu ilmin onlara retilmesinin baz zararlara

kap aralayaca kanaatindedir. Ancak byle bir neticenin ortaya kmas kelmn

gereksizliinden, faydaszlndan deil, muhatap kitlelerin iinde bulunduu durumdan

kaynaklanmaktadr. Yani sz edilen insanlar inanlarnda problem yaamadklarndan

151 Gazzl, el ktisd fil itikd, s.2021.152

Gazzl, el ktisd fil itikd, s.2122.


42/142

34

dolay kelm onlar iin bir zorunluluk deildir. Son iki gruptaki insanlar iin kelm bir

gerekliliktir, hatta olmazsa olmazdr. nk onlar iinde bulunduklar phelerden,

problemlerden, kmazlardan arnmak iin kelmn verilerine, kelm ilminin ve

mtekellimnin gstermi olduu kurtulu yollarna muhtatrlar. Bu meyanda

denilebilir ki, yle insanlara gerekli olan en nemli ilim dal ve kurtulu yolu kelmdr.Gazzlnin bu grleri phe dneminden sonra da deimi deildir. Sonraki

dnemde de nl dnrn kelmn slm dnyasndan tamamen ortadan

kaldrlmasn istediine dair kesin bir grne rastlamamaktayz. Onun her ne kadar

kelmn haram olduuna dair grleri bulunsa da Gazzl klliyat btncl bir

yaklamla ele alndnda onun verdii (haram) hkmnn mutlak olmad ve bir

takm kaytlara baland grlr. Nitekim Gazzl konuyu Faysalut Tefrikada u

ekilde ele almtr: Biz ikiyzll ve acaba ne derlerri bir kenara braktmz

zaman, zarar ok olduu iin, Kelma dalmann haram olduunu aka syleriz. Bu

hkmden ancak u iki snf istisna edilebilir.153 Gazzl bu ifadeden sonra szn

ettii iki snf sralamtr ki onlar: 1- Kalbine bir phe dm olup nasihat kabilinden

szlerle ve Hz. Peygamberden rivayet edilen herhangi bir haberle kalbinden phe

gitmeyen insanlardr. te Kelm uslne gre tertip edilmi olan bir sz, onlarn

phesini tedavi edip hastalklarnn aresi olabilir. Kez byle bir duruma dm olan

kimse o ilac kullanabilir. 2- Akl ynnden problemi olmayan, din ynden kuvvetli ve

yakn nurlaryla salamlam bir mana sahip olan, ancak tikd bir phe meydana

geldiinde o hastala yakalanan tedavi etmek ve bir bidati kendisini saptrmak

istedii zaman itikadn korumak maksadyla kelm ilmini renmek isteyen

kimselerdir. Hatta Gazzlye gre byle bir niyetle o ilmin (kelm) renilmesi farz-

kifyedir. Baka bir yolla kiinin kesin itikadn tekrar elde etmesi mmkn olmad

zaman, meselenin zmnde pheyi ortadan kaldracak kadar kelm ilmi renilmesi

farz- ayndr.154

Gazzl kurtulu yolculuunu anlatt ve bir anlamda otobiyografisi olup, elli

yanda iken, muhtemelen hicr 501 ylnda yazm olduu155 el-Munkzda kelmla

ilgili kendi tecrbelerini de anlatmtr. Burada Gazzl, maksad asndan kelmn

153Gazzl, Faysalt tefrika beynel slm vez zendeka, s1183.

154 Gazzl, Faysalt tefrika beynel slm vez zendeka, s1183.155

bkz. Zerrinkub, s.289.


43/142

35

yeterli olmadn sylemi, ancak, bu ilmin bir ihtiyatan doduunu ve ortaya

koyduu amalar asndan yeterli bir ilim olduunu ifade etmitir. Hatta Gazzl

Allahn, kelm limlerini kararak Ehl-i snnet inancn bidatlarn errinden ve dine

kartrlmak istenen din d eylerden koruduu kanaatini tamaktadr.156

Sonu olarak diyebiliriz ki, Gazzlye gre kelm, slm lemi iin gerekli ve

faydal bir ilimdir. Her dnemde bu ilim dalyla uraan Mslmanlarn mutlaka

bulunmas gerekir. slm tikdn, slm d fikir ve akmlardan; pheye dm olan

Mslmanlar, iinde bulunduklar durumdan kurtarmak kelm ilminin ncelikli

grevidir. Bu sebepler dolaysyla kelm ilmi, ihtiya halinde bavurulmak zere slm

dnyasnda varln srdrmelidir. Gazzl her ne kadar kelmn kendi hastalna are

olmadn sylese de, kendisi bizzat kelmla itigal etmi ve kelma dair kitaplar telifetmi olan bir Ehl-i snnet/Ear kelmcsdr. Bu anlamda kelmn salam olduu

faydalar kiisel yaamnda tecrbe etmi birisidir. Hayatnn son dneminde de

kelmdan kopmam ve Tsta am olduu medresede kelm dersleri vermeye devam

etmitir. Btn bunlar Gazzlnin kurtulu yolculuunda ve slm tikdnn menf

tesirlerden korunmasnda kelmn ok nemli bir yere sahip olduunu gstermektedir.

Aksini iddia etmek Gazzlnin baz eser ve szlerinden hareketle parac bir yaklamla

mmknse de, onun hayat izgisine btncl bakldnda rtme olmad

grnmektedir.

2.2 Felsefeciler

Gazzl ad anld zaman belki de akla ilk gelen ey felsefe ve filozoflardr.

Kimilerine gre o byk bir filozof, kimilerine gre ise slm Felsefesinin sonunu

hazrlayan bir felsefe dmandr. Gazzlyi eletirenler de onu venlerde biroknoktada onun felsefe ile olan mnasebetlerini baz almlardr.157 Bazlar bu kfr

memban (!) kuruttuu iin ona vgler dizmi, bazlar da dnce hayatna tamir

156 Gazzl, el-Munkz mined-dall ve erhi, s.114.157 Felsefe konusunda menfi tesir yapt gerekesiyle Gazzlye ynelik olarak gemite ve gnmzdebirok olumsuz eletiri yaplmtr. Ancak birok ilim adam da Gazzlnin bilinenin aksine felsefeyemenf tesir yapmadn, felsef konular ele alarak onlarn reva bulmasna, felsefenin ve felsefkonularn slm dnyasnda yaygnlamasna sebep olduunu, dolaysyla felsefenin gelimesine katksaladn sylemektedirler. Bu konudaki deerlendirmeler hakknda ayrntl bilgi iin bkz. mer MahirAlper, Gazzlnin Felsef Gelenee Bak, stanbul niversitesi lhiyat Fakltesi Dergisi,stanbul: 2002, S.4, s.87107.


44/142

36

edilemez zararlar verdii gerekesiyle onu kyasya eletirmitir. uras muhakkak ki,

Gazzl kelm konusunda olduu gibi felsefe (slm Felsefesi) konusunda da nemli bir

dnm noktas, bir ke tadr.158 Kukusuz bu zt fikirleri tartacak ya da

yorumlayacak deiliz. nk bu tartmalar hem tezimizin ama ve kapsamn amakta

hem de gnmzde de birer muamma olarak kalmaya devam etmektedir. Ancak bizimiin nemli olan ey, tm bu eletiri ve tartmalarn altnda yatan ve konunun

kahraman Gazzlyi de felsef ilimlerle bu kadar ili dl olmaya iten sebeptir. Gazzl

dnemini ele aldmzda daha nce de ifade ettiimiz gibi dnemin fikr altyapsn

salama iddiasnda olan en nemli sistemlerden biri159 olarak felsefenin karmza

ktn grebilmekteyiz. Felsefe aslnda slm toplumu iin ad konulmayan ve iten

ie hesaplamalarn yapld bir problemdi. Byle olduu halde Gazzlye kadar bu

problemle aktan aa ve niha manada bir hesaplamaya rastlayabilmek zordur.

Nitekim Gazzlnin Frab (l.339/950) ve bn Sn (l.428/1037)y eletirdii

noktalardan birisi de onlarn kendilerini tamamen Aristo felsefesine teslim ederek ona

boyun emi olmalardr. Gazzlye gre, Frab ve bn Sn belirli kriterler lsnde

eletiriye tbi tutmadan Aristo (M.. 384 322) felsefesini slm toplumuna mal etmi

ve bu ekilde hak ile batl birbirine kartrmlardr.160 Ksacas felsefe dnemin en ok

gndemde olan fikir sistemlerinden biridir. zelde kendisi genelde slm toplumu iin

kurtulu areleri arayan Gazzlnin ikinci dura da zikrettiimiz zellikleri sebebiyle

felsefe olmutur. Kendi ifadesiyle, 161 arad kurtulu vesilesini kelmda bulamayan

Gazzl artk ynn felsefeye evirmitir. Gazzlnin felsefe serveni; Gazzl sonras

slm toplumunun felsefe ile olan mnasebetlerini byk oranda etkilemitir. slm

toplumunun problemlerini kendi i dnyasna aktaran ve zm yollar arayan

Gazzlnin bir kurtulu yolu olarak felsefe ile olan hesaplamas slm toplumunun da

hesaplamas olmutur.

Gazzlye gre bir kimseyi ya da sistemi eletirmek, kabul etmek veya

reddetmek sz konusu kimse ya da sistemi tam anlamyla renmeye baldr.162

Bundan dolay eletiri konusu olan ilim ya da ilm disiplin hakknda en az kendi

158ibl, s.134135.159 Orman, s.77.160 Orman, s.77.161 Gazzl, el Munkz mined-dall, (Hakikate Giden Yol), s.56.162 Gazzl, el-Munkz mined-dall ve erhi, s.137.


45/

Gazâlî'de.kurtuluş.kavramı-145s-Osman Nuri Demir

Documents

Transcript of Gazâlî'de.kurtuluş.kavramı-145s-Osman Nuri Demir