G abor LagziCzy Węgrzy mają sw oje Kresy W schodnie?

Szkic ten jest p o św ięco n y w ęgie rsk im K resom W sch o d n im , czyli S ied m io g ro d o w i - p o w ęg ie rsk u Erdély, po ru m u ń s k u Ardeal, po n iem iecku S iebenbürgen . Jest kw estią sp o rn ą , czy takie pojęcia, obszary i tradycje w ogóle istnieją w n a ro d o w ej tożsam ości i św iadom ości naszeg o n a ro d u , d la tego w tytule zn a jd u je się z n a k zapy tan ia . N ie są też p rz y p a d k o w e wielkie litery - siłą rzeczy n asu w a ją się ana log ie d o polskich K resów W schodnich . I tak - gdz ie to tylko m ożliw e - b ę d ę się p o w o ły ­w a ł na ana logie lub z jaw iska parale lne .

Siedm iogród, czyli Europa w p igu łce

Ziem ie Transylw anii lub S ied m io g ro d u zaw sze były o d rę b ­ną częścią Królestw a W ęg ie rsk ieg o 1. G ranice S ied m io g ro d u

1 Jak zw ykle w p rzypadku pogranicza, także dzieje S iedm iogrodu są różnie p rzedstaw iane przez badaczy różnych narodow ości. W ęgierski p u n k t w idze­nie na historię S iedm iogrodu najpełniej p rzedstaw ia książka History of Tran­sylvania pod red. Béli Köpecziego, B udapest 1994, ukazała się także w ersja niem iecka i francuska. R um uński p u n k t w idzenia na historię S iedm iogrodu - p rzed i po 1989 - p rzedstaw ia wiele prac: S tefan Pascu, A History of Transyl­vania, D etroit 1992; C ornelia Bodea, Virgil C ândea, Transylvania in the History of Romanians, Boulder, Col. 1982; loan Aurel Pop, Rumanians and Hungarians from the Ninth to the Fourteenth Century: the Genesis of the Transylvanian Media- vel State, C luj-Napoca 1996; D avid P rodan, Supplex Libellus Valachorum or the Political Struggle of the Romanians in Transylvania during the Eighteenth Century, B ucharest 1971. Niemiecki p u n k t w idzenia zaw arty jest ni.in. w: H arald Roth (Hrsg.), Minderheit und Nationalstaat. Siebenbürgen seit dem Ersten Welt­krieg, Köln 1995. O historii na jnow szej R um unii ogólnie piszą rn.in.: Keith H itchins, The Romanians, 1774-1866, O xford 1996; tenże , Rumania, 1866-1947,

Fenom en kresów

i w ogóle h is to rycznych W ęgie r od tysiąca lat (czyli od czasów póowstania p ań s tw a w ęgie rsk iego) nie zm ien iły się w istocie, by ły b ow iem u w a r u n k o w a n e p o ło żen iem geograficznym . Z w łaszcza na p ó łnocy biegły g łów nie p o g rzb ie tach K arpat, były więc n a tu ra ln ą , t rw a łą granicą. Polskie k resy na to m ias t p rz e su w a ły się z czasem coraz bardzie j na zach ó d , te rm in „Kresy W schodn ie" w poszczegó lnach stu leciach o znacza ł w ięc coraz to inne, zm ien ia jące się obszary.

W śred n io w ieczu na w ęgiersk ich Kresach W sch o d n ich rządził w o jew o d a m ia n o w a n y p rzez króla. Jako w sc h o d n ie p ogran icze kró lestw a, obsza ry te szczególn ie n a r a ż o n e były na ataki n ieprzy jació ł (np. K u m an ó w ) - p e w n e w a rs tw y sp o ­łeczne były więc bardz ie j u p rz y w ile jo w an e , p o n ie w a ż to na n ich g łów nie sp o czy w ał ciężar obrony. G ru p ą taką byli g łó w ­nie Seklerzy (węg. székelyek), k tó rzy mieli o b o w iąz ek bron ić granic - w zam ian za co pozostaw ali w o ln y m i lu d źm i, płacili p o d a te k w jednej w ysokości, a także mieli a u to n o m ic z n e są­d o w n ic tw o . W XV i XVI w ieku nas tąp iła je d n a k częściow a dez in tegrac ja tej społeczności: p e w n a jej część p rzen ik n ę ła m ianow ic ie d o s tanu sz lacheckiego, czyli d o N a tio H u n g arica , g d y w iększość „zasiliła" w a rs tw ę ch łopską. N a leży podreślić , iż Seklerzy, m im o s w e g o p o ch o d z en ia (są co d o tego p e w n e niejasności), w języku, w k u ltu rze i w swojej św iadom ośc i n a ro d o w ej byli i są W ęgram i. Pod p e w n y m w z g lę d e m p rz y ­pom ina ją oni K ozaków - jako spo łeczność w o lna , żo łnierska, broniąca gran ic p ań s tw a , a także walcząca o sw e przywile je .

Z tymi d a w n y m i k resam i w ęgie rsk iego k ró les tw a zw ią ­z a n e są dzieje d o b rze w Polsce z n a n e g o za k o n u . Z a k o n k rzy­żacki m ianow ic ie n a p rz ó d został zap roszony , a p o te m w y g n a ­ny z p o łu d n io w y c h te re n ó w S ie d m io g ro d u p rz e z A n d râ sa II. W ygnany , p o n iew a ż rycerze tego za k o n u chcieli z b u d o w a ć

O xford 1994; A ndrei O tetea , The History of Rumanian People, N ew Y ork 1970; A ndrew M ackenzie, A ndrei O tetea , A Concise H iston/ of Romania, L ondon 1985. Po polsku ostatn io : M ałgorzata W illaum e, Rumunia, W arszaw a 2004 (seria H istoria P aństw Św iata w XX Wieku).

G âbor Lagzi Czy Węgrzy m ają swoje Kresy W schodnie?

n a p o w ie rzo n y ch sobie z iem iach o so b n e p ań s tw o . P o d koniec ś red n io w iecza najw iększym i p rzy w ile jam i cieszyła się sz lach­ta (czyli w p o to czn y m zn a cze n iu „W ęgrzy"), Seklerzy i Sasi. Ci osta tn i p rzybyli do S ied m io g ro d u w XIII w ieku i w y p ra ­cow ali tam sobie rzeczyw istą , trw a jącą p rz e z wieki, szeroką au to n o m ię , tak zw an ą U niversitas S ax o n u m . W ten sposób na p o łu d n io w o -w sc h o d n ic h k resach łac ińsk iego św iata u k sz ta ł­to w ała się o d ręb n a spo łeczność o ch a rak te rze m ieszczań ­skim - z c e n t ru m w S ib iu /N a g y sz e b e n /H e rm a n n s ta d t2.

Trzecią w a ż n ą n a ro d o w o śc ią byli w T ransy lw an ii R u m u ­ni - w większości chłopi lub pasterze . M o ż n a pow iedz ieć , iż S ied m io g ró d rz ąd zo n y był p rz ez sz lach tę p rz y w sp ó łu d z ia le m iast saskich, p rzez stulecia je d n a k p o d z ia ły n a ro d o w o śc io ­w e były m niej znaczące o d p o d z ia łó w sp o łeczn y ch - w śró d c h ło p ó w zn a jd u je m y sporo W ęgrów , a w ś ró d sz lachty n ie ­m ało R u m u n ó w (którzy jako cz ło n k o w ie N a tio H ungarica , g łó w n ie w średn iow ieczu , m ad z ia ry zo w a li się dość licznie, p rz e c h o d z ą c z p raw osław ia na w y z n a n ie rzymskokatolickie) . Tutaj p rz y p o m n ę , że - w o d ró ż n ie n iu od polsk ich k resów - ję­zy k w ęgiersk i nie miał (i nie ma) n a tych te ren ach ż a d n y ch m ie jscow ych dialektów, w d o d a k tu w ęgiersk i, n iem iecki lub ru m u ń s k i jako języki w y o d ręb n ia jący ch się g ru p nie były i n a ­dal n ie są p o w szech n ie zrozum iałe .

M am y więc do czynienia w S iedm iogrodzie z ch a rak te ry ­styczną dla pogranicza różnorodnośc ią e tn iczną - do czego d o ­chodz i w ie low yznaniow ość. Reformacja na tych ziem iach m ia­ła ogrom ny, nieco jed n ak dez in teg ru jący wpływ. W ęgrzy od p o ło w y XVI wieku byli w y z n an ia katolickiego, lu terańskiego, kalw ińskiego lub unitariańsk iego (w polskiej tradycji: arianie3),

2 N a tem at Sasów siedm iogrodzkich por. m .in . G ustav G ünd isch , Aus Ge­schichte und Kultur der Siebenbürgen Sachsen: ausgewählte Aufsätze und Berichte, Köln 1987.3 W arto zauw ażyć, że siedm iogrodzkich U n ita r ia n i Braci Polskich łączyły od końca XVI w ieku przyjazne i bliskie stosunki. Po w ygnan iu arian z Rzeczy­pospolitej w 1660 roku paręset osób znalazło schron ien ie w Siedm iogrodzie. Por. Janusz Tazbir, Bracia Polscy w Siedmiogrodzie, 1660-1784, W arszaw a 1964.

Fenomen kresów

Sasi lu te ranam i, R u m u n i p ra w o s ław n y m i, a p o unii z R zy m em w 1699 roku ró w n ież i g rekokato likam i ( jednak w iększość n a ­leżała d o C erkw i p raw o sław n ej) . O b o k nich m ieszkały tam ró w n ież m nie jsze g ru p y Ż y d ó w i O rm ia n , k tó rzy za jm ow ali się g łów nie h an d lem . N ie jest p rz y p a d k ie m , że w ed le Sam uela H u n t in g to n a (w Zderzeniu cywilizacji) g ranica m ięd zy św ia tem łacińskim i p ra w o s ła w n y m przeb iega w łaśn ie g rzb ie tem K ar­pa t i oddzie la S ied m io g ró d od d w ó c h księstw ru m u ń s k ic h 4. Z p o w o d u tej ró żn o ro d n o śc i e tn icznej, religijnej, a częściow o ró w n ież geograficznej S iedm iogród m o że być n a z y w a n y „E u­ro p ą w pigułce".

N a jw span ia lsze czasy S ied m io g ro d u to - p a rad o k sa ln ie - lata po klęsce w o jsk w ęgie rsk ich p o d M o h aczem w 1526 roku. T ery to r ium p a ń s tw a zosta ło w ó w czas p o d z ie lo n e na trzy czę­ści: w iększa zna laz ła się p o d okupac ją Im p e r iu m O to m ań sk ie - go, pó łnocna , tak z w a n e Królestw o, przeszła w ręce H a b s b u r ­gów, a S iedm iogród jako o d rę b n e księs tw o stał się lenn ik iem Wysokiej Porty, ze zn a czn ą je d n a k w e w n ę t rz n ą n ieza leżn o ś­cią. Nie p rz y p ad k iem w ciągu XVI i XVII w ieku tu w łaśn ie narodziła się w ęg ie rska myśl n iepod leg łośc iow a , żeby p rz y ­wołać postaci S tefana Batorego czy G abora B ethlena, k tó rzy w ró żn y sposób walczyli o n iepod leg łe p a ń s tw o węgierskie.

Po w y g n an iu Turków w końcu XVII wieku z jednoczen ie W ęgier d o k o n u je się pod berłem H absburgów . S iedm iogród pozostaje jednak o d ręb n ą częścią Korony św. Stefana. Są to cza­sy, k iedy ziemie te z n o w u stają się te renam i o b ro n n y m i - od Chorwacji aż po Bukow inę kształtuje się w ów czas tak z w a n e pogranicze w o jskow e (oraz jako „cordon sanitaire"), g łów nie w obronie p rzed Turkami. Ten o b ro n n y charak ter S iedm iogro­d u u trzym uje się z p o w o d z en iem aż d o po łow y XIX wieku.

4 N ie tvlko am erykańsk i badacz u w aża R um unię za kresy E uropy, lecz i Lu­cian Boia, jeden z najw ybitn iejszych w spółczesnych h is to ryków ru m u ń ­skich: L. Boia, Romania: Borderland of Europe, L ondon 2001. Jedna z prac tego au to ra ukazała się rów nież w języku polskim : Rumuni. Świadomość, mity, historia, K raków 2003.

G âbor Lagzi Czy Węgrzy m ają sw oje Kresy W schodnie?

Z d o b ro d z ie js tw pxrw szechnego b o o m u go sp o d arczeg o w m onarch ii austro-w ęgiersk ie j S iedm iogród nie korzysta ł je d n a k w zadow ala jący sposób - było tutaj b o w iem m ało p rz em y s łu (ś redn iow ieczne kopa ln ie złota, że laza lub soli nie n ad a w a ły się d o p rzem y sło w ej eksplotatacji), a w ęg ierscy czy austriaccy po ten tac i jakoś n ie kw apili się z inw estyc jam i na tych te renach . W arto rzucić ok iem na m a p ę sieci kolei, k tó ­re b u d o w a n o w drugie j po łow ie XIX w ieku . Było ich w ó w ­czas z d e c y d o w n a n ie za m ało , a słaba in fra s tru k tu ra tych ziem p o zo s taw ała n ad a l t ru d n y m , n ie ro z w iąza n y m p ro b lem em . Sytuację by łego księstw a k o m p lik o w a ł p o n a d to b u d zą cy się po d koniec XVIII w ieku, coraz m ocnie jszy w n a s tę p n y m s tu ­leciu ruch n a ro d o w y R u m u n ó w . Dążyli oni k o n sek w e n tn ie do z jed n o czen ia tery to riów e tn iczn y ch ze zn a czn ą ru m u ń s k ą popu lac ją (S iedm iogrodu , W ołoszczyzny oraz M ołdawii). To w łaśn ie w te d y księża greckokatoliccy p o ch o d z ący z S iedm io­g ro d u , zo r ie n to w an i w y ra źn ie n a k u l tu rę zach o d n ią , w y k a z a ­li łacińskie p o ch o d z en ie języka ru m u ń sk ie g o ^

Siedm iogród jako część R um unii

Pierw sza w o jn a św ia tow a po d ług ich latach rozb io rów p rz y ­niosła Polsce n ieza leżne p ań s tw o , częściow o z jej w s c h o d n i­mi i za ch o d n im i kresam i. W ę g ro m zaś o d w ro tn ie : p rzyn ios ła do tk l iw ą porażkę. P rob lem y n a ro d o w o śc io w e d o p ro w a d z i ­ł y - m ięd zy in n y m i - d o ro zsad zen ia tysiącletn iego p ań s tw a (w p oczą tkach XX w ieku lu d n o ść n iew ęg ie rska s tanow iła p raw ie p o ło w ę m ieszk ań có w kraju). W 1920 roku w w y n ik u trak ta tu p o k o jo w eg o w T rian o n W ęg ry utraciły d w ie trzecie sw ojego te ry to r iu m i swojej ludności, a po za gran icam i p a ń ­s tw a zna laz ły się w ie lom ilionow e skup iska węgierskie.

5 Sorin M itu, National Identity of Romanians in Transylvania, B udapest 2001. Por. na ten tem at także zbiór studiów : Balazs Trencsényi, Dragoę Petrescu, C hris­tina Petrescu, C onstantin Iordachi, Zoltan K antor (ed.), Nation-Building and Contested Identities. Romanian and Hungarian Case Studies, B udapest 2001.

Fenomen kresów

Po 1918 roku p o w sta ła na to m ias t tak z w a n a Wielka Ru­m u n ia , która skupia ła w szystk ie terytoria e tn iczn ie r u m u ń ­skie, a p o n a d to o d zn acza ła się z n a czn y m o d se tk iem m nie jszo­ści n a ro d o w y ch . Z K rólestw a W ęgie rsk iego p o d p a n o w a n ie B ukaresztu p rzeszed ł nie tylko h is to ryczny S iedm iogród , lecz także w sch o d n ia część Wielkiej R ó w n in y W ęgierskiej (np. m iasto O rad ea /N a g y v â ra d /G ro ssw ard e in ) , obszary Crięana- M aram u reç (Satu M are /S za tm ârn ém eti) , część B anatu (Arad, T im içoara/Tem esvâr)6. N a m ocy trak ta tu z T r ian o n R um unia o trzym ała w iększy obszar (103 tys. k m 2), n iż pos iadało po tej „ugodzie" o ka leczone p a ń s tw o w ęgie rsk ie (93 tys. k m 2)7. Spis ludności w 1930 roku w ykazał, iż na te ren ie szeroko p o ­jętego S ied m io g ro d u m ieszkało 2 833 000 R u m u n ó w (53,8%), 1 664 000 W ę g ró w (31,6%), 565 000 N iem có w (10,7%) oraz 182 000 Ż y d ó w (3,5%)*. Pod p a n o w a n ie ru m u ń s k ie przeszły n a w e t ośrodki w a ż n e dla ku ltu ry węgierskiej - takie jak Cluj/ Kolozsvâr czy O ra d e a /N a g y v â ra d , nic w ięc d z iw n e g o , że naj­w ażn ie jszym d ąż en iem m ię d z y w o je n n y c h W ęgier stało się o d zy sk an ie u traco n y ch te re n ó w 4. T ru d n o się dziwić, iż ó w ­czesna w ęgierska św iad o m o ść n a ro d o w a kszta łtow ała się pod hasłem „ M in d en t vissza!" („W szystko z pow rotem !"). N a w ia ­

" W arto dodać, iż na W ęgrzech w po tocznym rozum ien iu „Siedm iogród" oznacza tery to rium u tracone w T rianon na rzecz R um unii. Por. m in. G abor Sonkoly, Pays, Patrie, Espace et Territoire - notions et pratiques en Hongrie aux X IX ·-X X · s ie 'des, (w :| Jerzy Kłoczow ski, P iotr Plisiecki, H ubert Laszkiewicz (ed.), The Borders and National Space in East-Central Europe. The Example of the following Four Countires: Belarus, Lithuania, Poland and Ukraine, Lublin 2000, s. 141-147.r O unifikacji S iedm iogrodu z tzw. Regatem (K rólestw em R um uńskim ) po

1918 roku por.: Irina L ivezeanu, Cultural Politics in Greater Romania. Regiona­lism, Nation Building and Ethnic Struggle, 1918-1930, Ith aca-L o n d o n 1995.s N a tem at spisów ludności i s tru k tu ry narodow ościow ej R um unii (a także

W ęgier) por. P iotr E berhard t, M iędzy Rosją a Niemcami. Przemiany narodowoś­ciowe w Europie Środkowo-Wschodniej w X X w., W arszaw a 1996.

4 Z bogatej lite ra tu ry na tem at trak ta tu w T rianon por.: Ignâcs Romsics, A trianoni békcszerzôdés, B udapest 2001; Béla К. Kirâly, Laszló V eszprém y (ed.), Trianon and East Central Europe. Antecedents and Repercussions, Boulder, Col. 1995; Béla K. Kirâly, Peter Pastor, Ivan S anders (ed.), Essays on World War I: Total War and Peacemaking. A Case Study on Trianon, N ew York 1982.

Gâbor Lagzi Czy W ęgrzy m ają sw oje Kresy W schodnie?

sem m ów iąc, m ięd zy w o je n n a R u m u n ia ró w n ież m iała sw o ­je Kresy W sch o d n ie - a była nim i Besarabia (dziś M ołdawia). T eren ten zam ie szk an y był p rz e z wiele n a ro d o w o śc i (U kra iń ­cy, Żydzi, Rosjanie, Gagauzi), w iększość r u m u ń s k a zaś była (w po li tycznym i sp o łeczn y m zn aczen iu ) dosyć z a co fa n a111.

W tych czasach uk sz ta ł to w a ła się i nabra ła znaczen ia idea t ran sy lw a n iz m u , w yraża jąca i pogłębiająca n ie tylko n a ­ro d o w ą i h is to ryczną tożsam ość inteligencji, ale także sze ro ­kich w a rs tw w ęgiersk iego sp o łeczeń s tw a m nie jszośc iow ego w S iedm iogrodzie . G łó w n y m p ro p a g a to re m tej idei stał się s ły n n y arch itek t i p isarz Kâroly Kós. W ychodził o n z za łoże­nia, iż d aw n e , h is to ryczne (ja b y m p o w ied z ia ł „p rzed ro zb io ­row e") W ęgry już nie istnieją, ale za to istnieje S ied m io g ró d / S iebenbiirgen/A rdeal. Było w tej idei m o cn e p rz y w iąza n ie do „małej o jczyzny", d o ziem i zam ieszkan ia ; a także w y raźn ie w niej obecna o d p o w ied z ia łn o ść za w spó lno tę .

T ran sy lw an izm nie był p rz y tym zap rze cze n ie m w ę ­gierskiej tożsam ości n a ro d o w ej - p o zo s taw a ł i fun k c jo n o w ał w jej ram ach . D aw ał jedyn ie w y ra z lo k a ln em u p a t r io ty zm o ­wi i m iejscowej tradycji. Szukał p o n a d to cirogi p o ro zu m ien ia m ięd zy g ru p a m i n a ro d o w o śc io w y m i. N a ro d o w o śc i te miały d o b ry k o n tak t ze swoim i m acierzam i, a W ęgrzy, Sasi czy R u­m u n i ow ocn ie i z w za jem nośc ią w yw iera li na siebie w p ły w w różnych d z ied z in ach życia i w sp ó łp raca m ięd zy nimi ro z­wijała się bez w iększych p rob lem ów . Idea ta zyskała szcze­gólną p o p u la rn o ść w śró d W ęgrów . Na początku lat d w u d z ie ­s tych XX w iek u ru ch ten i ideologia p o s trze g an e były jed n ak poza g ran icam i S ied m io g ro d u g łó w n ie jako zjaw isko p ro w in ­cjonalne , od 1923 roku t ran sy lw a n iz m sk o n ce n tro w a ł się w y ­raźnie na zab iegach o o d zy sk an ie au to n o m ii ku ltu ra lnej dla mniejszości węgierskiej w R u m u n i i11.

10 Joseph Rotschild, East Central Europe between the Two World Wars, S ea ttle - L ondon 1992, s. 286.11 Piroska Balogh, Transzilvanizmus. Reviziô vagy regionalizmus?, [w:] Ignâcs Romsics (red.), Trianon és a magyar politikai gondolkodas, 1920-1953, B udapest

Fenom en kresów

Z apom niany S iedm iogród

Po drugie j w ojn ie św ia tow ej - w okresie k o m u n iz m u - o Sied­m iogrodzie czy w ogóle o m niejszościach w ęg ie rsk ich poza granicam i p a ń s tw a nie w o ln o było g łośno, a n a w e t wcale mówić. Pod tym w z g lę d em istniały liczne parale le z PRL-em i polskim oficjalnym s to su n k ie m d o K resów W schodn ich . Bu­d ap e sz t milczał, k ied y l ik w id o w an o tam szko ln ic tw o m n ie j­szościowe, milczał, g d y po jaw iły się represje na tle n a r o d o ­w ościow ym , a także k iedy w ład z e ru m u ń s k ie u t ru d n ia ły o b yw ate lom obu p a ń s tw p rzek raczan ie granic. O g ó ln ie rzecz biorąc, k o m u n is ty c zn y m w ła d z o m na W ęgrzech kw estia n a ­ro d o w a w y d a w a ła się całkowicie obca, w ręcz n iezrozum iała , a reżim Janosa K âdâra k o n ce n tro w a ł się p rz ed e w szystk im na p rob lem ach socjalnych. W ygląda ło na to, iż w ie rzy się w Budapeszcie, że p o z b u d o w a n iu socjalizmu w p o szcze ­gó lnych krajach, gdz ie m ieszkała w ielo tysięczna m niejszość w ęgierska, p rob lem n a ro d o w y sam zn ikn ie . Budap>eszt p o z o ­stawił więc B ukaresz tow i w o ln e ręce w „ ro zw iązy w an iu " tej kwestii - a p a ń s tw o ru m u ń s k ie skw ap liw ie z tej m ożliwości skorzystało, głosząc za ró w n o hasła k o m u n is ty czn e , jak i n a ­c jonalis tyczne (w konsty tucji socjalistycznej R u m u n ii n aw e t nie w s p o m n ia n o o m niejszościach n a r o d o w y c h )12. W czasach kom unis tycznych rząd ó w S iedm iogród wiele stracił na wielo- kulturowości: z jednej s trony trw ała p ry m ity w n a ru m u ń sk a kolonizacja w e w n ę trzn a , z drugiej zaś z przyczyn n a rodow ych i ekonom icznych miała miejsce ciągła emigracja miejscowych W ęgrów i N iem ców do ich na tu ra ln y ch ojczyzn. Tych ostatnich „geniusz Karpat" w latach 1970-1980 sp rzed aw a ł za w a lu tę Re-

1998, s. 167. Więcej inform acji na tem at transy lw an izm u: Béla Pom ogąts, A transzilm nizm us. A z Erdćlyi Helikon ideológiója, B udapest 1983.12 R udolf Joó (ed.), The Hungarian M inority's Situation in Ceausescu 's Romania, N ew York 1994. O polityce reżim u C eausescu m .in.: K atherine V erderv, Na­tional Ideology under Socialism: Identity and Cultural Politics in Ceausescu Roma­nia, Berkley 1991; T rond G ilberg, Nationalism and Communism in Romania.The Rise and Fall of Ceausescu Personal Dictatorship, B oulder 1990.

Gâbor Lagzi Czy Węgrzy m ają sw oje Kresy W schodnie?

publice Federalnej N iem iec i d la teg o dziś pa trzym y, jak d o b ie ­ga końca p o n ad s ied e m se t le tn ia spo łeczna , k u l tu ro w a i g o sp o ­darcza obecność Sasów s ied m io g ro d zk ich na tych terenach .

Po zm ianie ustroju p ań s tw o w ęgierskie oraz jego o b y w a­tele jakby od n o w a odkryw ali swoje pó łnocne, p o łu d n io w e i w schodnie kresy - łącznie z wybijającymi się na n iepodległość sąsiadującymi p ań s tw am i (Słowacją, U krainą, R um unią , Ju g o ­sławią). N ależało s tw orzyć z nimi i u g ru n to w a ć dobrosąsiedz­kie przy jazne stosunki - co na ogól się u d a w a ło 13. Dzięki takiej polityce zagranicznej (i, paradoksa ln ie , częściowo rów nież w e ­w nętrznej) B udapesz tu , a także w p e w n y m stopn iu Bukaresztu, na terenie S iedm iogrodu m ieszka nadal około półtora milliona osób narodow ości węgierskiej (jest to najw iększe skupisko W ę­g rów poza granicami) zachow ujących nadal p e w n ą niezależ­ność14. W ęgrzy siedm iogrodzcy - w o d różn ien iu od Polaków na Kresach W schodnich - m ają swoje instytucje, a także silne poczucie tożsamości na ro d o w ej - g łów nie na te renach kom i­tatu H arghita /H arg ita i C ovasna/K ovâszna, czyli daw nej Ziemi Seklerskiej, gdz ie 80-85% ludności s tanow ią Węgrzy.

Spojrzenie na S iedm iogród z perspektyw y m acierzy

O becn ie na te ren ie W ęgier istnieją d w ie op in ie na tem a t te­raźniejszości i przyszłości S ied m iogrodu . P ierwsza: że istnieje tam a u ten ty c zn a , p ra w d z iw a w ęg ie rska tożsam ość n a ro d o w a , czysty język i - co w a ż n e - p ra w d z iw e p rz y w iąza n ie d o religii, g łów nie do ka to licyzm u i k a lw in izm u . W e d łu g d rug ie j opinii

13 Istvân Kovâcs, Przed i po zmianie ustroju. Szkic wydarzeń historyczno-poiitycz- nych, [w:] A rkady Rzegocki (red.), Narody i historia, K raków 2002, s. 142-147; Csaba G. Kiss, Węgry i ich sąsiedzi (pytania i dylematy), [w:] Jacek Purchla (red.), Od świata granic do świata horyzontów, K raków 2001, s. 79-92.14 W edług spisu z 1992 roku na teren ie R um unii m ieszkało 1,62 m iliona W ę­grów, co stanow i 7,1% całej ludności kraju. W arto p rzy tym pam iętać, iż w 1992 roku - pod o b n ie jak w roku 1977 - w spisach ludności figurow ały ka­tegorie „W ęgier", „Sekler" oraz „C zango". Polityka ta, dążąca d o „ rozm onto ­w ania" etnicznej jedności g ru p y m niejszościow ej, p rzypom ina Polskę m ię­dzyw o jenną, gdz ie członkow ie najw iększej g ru p y narodow ościow ej mogli w ybierać pom iędzy byciem „U kraińcem " lub „R usinem ".

Fenom en kresów

S ied m io g ró d to daleki, zacofany kraj na n iż szy m szczeblu cy­w ilizacyjnym . W sp ó ln e jest p rześw iad czen ie , że to g łęboka p row inc ja , w ielka wieś, gdz ie bliżej d o na tu ry , a m ieszk ań có w łączy silna w ięź lo k a ln a15.

Takie spo jrzen ie za k o rze n io n e jest nie tylko w historii (S iedm iogród zaw sze był i n ad a l jest t e re n em szczególn ie od leg ły m od ce n tru m , za ró w n o o d B u d ap esz tu , jak i B uka­resztu), m a o n o sw oje ź ró d ło ró w n ie ż i w bliższej przeszłości. W la tach k o m u n iz m u te ren y te n ie p o d leg a ły p rzy sp ie szo n e j industria lizacji czy n a w e t m odern izac j i , a d y k ta tu ra Nicolae C eausescu , która ob o k w y m ia ru k laso w eg o i ideo log icznego m iała ró w n ie ż swój w y m ia r nac jona lis tyczny (rep res je w obec insty tucji n a ro d o w y c h i kościelnych), sku teczn ie i t rw a le izo­low ała S iedm iogród od macierzy.

Ale i tak W ęgier z S ie d m io g ro d u stał się z czasem ar­ch e ty p e m węgierskości i zastąp ił ch łopa z Wielkiej R ó w n in y (weg. Alföld, chodz i o obszary leżące na w sc h ó d i za ch ó d od rzeki Cisy). W XIX w ieku tw órczość jed n eg o z n a jw ięk szy ch p o e tó w w ęgie rsk ich S an d o ra Petófiego była m o c n o zw ią za ­na z R ó w n in ą , a „K arpaty były n iczym ". T ak w ięc w ęg ie r­ska p u sz ta (i jej m ieszkańcy) ła tw o zna laz ła się w XIX w ie ­ku w c e n tru m n a ro d o w e j tożsam ości - ale już w n a s tę p n y m w w y n ik u m odern izac ji , industra lizac ji i u rban izac ji całego kraju, d o k o n a n y c h g łó w n ie p o p rz e z p a ń s tw o socjalistyczne, tu te jszy ch łop „tracił na wartości", a w ieś s ied m io g ro d zk a p o ­została n ie tkn ię ta p o w ażn ie jszą m o d ern izac ją . W ten sposób z a ch o w a ło się na tych te ren ach szczególn ie w iele tradycji, religijności i sw ois tego k o n se rw a ty z m u , s ło w em , za ch o w a ły się w artości, k tóre d la p rzec ię tn eg o o b y w ate la W ęg ie r s taw ały się już w artośc iam i d e f ic y to w y m i1*’. P u n k t ciężkości „ n a ro d o ­

15 M argit Feischm idt, A magyar nacionalizmus autenticitós-diskurzusianak szimbolikus térfoglalâsa Erdélyben, (w:) M argit Feischm idt (red.), Erdély- (de)konstrukciók, tanulmânyok, B udapest 2005, s. 7-32.lh Laszló Kürti, The Remote Borderland. Transylvania in the Hungarian Imagina­tion, A lbany 2001, s. 157.

G âbor Lagzi Czy W ęgrzy m ają sw oje Kresy W schodnie?

w e g o c e n tru m " p rz e s u n ą ł się tym sam y m na w sch ó d , S ied­m io g ró d zaś p o s t rz e g a n y jest p rz ez część sp o łeczeń s tw a jako „ re z e rw u a r p ra w d z iw e j n a ro d o w e j tożsamości".

W arto w ty m miejscu zw rócić u w a g ę na p e w n e z jaw i­sko, k tó re m o ż e m y zapisać na k o n to „o brony w ęgie rsk ich k resów " - ch o d z i o tw órczość Alberta Wassa. O n jest obecn ie j e d n y m z na jbardz ie j p o p u la rn y c h , ba, m o że i n a jp o p u la r ­n ie jszym p isa rz em w śró d czy te ln ików o orientacji n a ro d o w ej . M ieszkał w czasach m ięd z y w o je n n y c h w S iedm iogrodzie , po d ru g ie j w o jn ie św ia tow ej w y e m ig ro w a ł d o S tan ó w Z je d n o ­czonych , g d z ie nap isa ł kilka książek. O d k ry to go d o p ie ro po 1990 roku - d o tego zaś czasu b o g a ty d o ro b e k p isarza z n a n y był na W ęg rzech jed y n ie n iew ie lu czy te ln ikom .

N ieo m al o b sesy jn y m tem atem W assa jest ku rczen ie się „w ęgiersk iego s tan u posiadan ia" w S iedm iogrodzie , t rzeba za te m tego s ta n u p o s iad an ia bron ić - w św iadom ości i w n a t u ­rze, a siłą rzeczy bron ić k o n se k w e n tn ie K resów W schodn ich , z a ró w n o jako legendy, jak i przeszłości, tradycji i h istorycznej, n ad a l żyw ej p raw d y . Dla p isarza S iedm iogród to z iem ia a b ­so lu tn ie w ęg ie rsk a , i d u c h o w o , i politycznie, i geograficzn ie (ch a rak te ry s ty czn y ty tuł m a jego zb iór esejów: Oddajcie mi moje góry). M o że d la teg o w p e w n y c h k ręgach na W ęgrzech , a już na p e w n o w R um unii , W ass jest b a rd zo n iep o p u la rn y , u w a ż a n y za g ro ź n e g o nacjonalistę , ba, faszystę.

O d 1990 roku d o d n ia dzisze jszego trw a p rz y tym k o n se ­k w e n tn e „o d k ry w an ie" o w y ch w ęg ie rsk ich kresów, n ie tylko w sensie d u c h o w y m , ale ró w n ież i fizycznym . C z y n n ik ten - jak się w y d a je - jest w sp ó ln y dla P o laków i W ęgrów : chodz i tu o rea lne zw iązk i z w sch o d n im i te ren am i obu państw . Tury­ści z W ęg ie r o d w ied z a ją S iedm iogród d la p ięk n a natury , dla o d p o c z y n k u (góry, uzd ro w isk a) - jest to w ięc tu rys tyka w y ­raźn ie rek reacy jna . Istnieje je d n a k ró w n o cześn ie tak z w a n a tu ry s ty k a d z ied z ic tw a n a ro d o w eg o ; „ n a ro d o w i p ie lgrzym i" o d w ied z a ją w a ż n e h is to ryczne miejsca, p o m n ik i czy kościoły, a takich jest tu sporo. Turyści tej kategorii p rzy jeżd ża ją z g łę­

Fenom en kresów

bokiej p o trzeb y identyfikacji z tymi te renam i, m ie jscow ościa­mi, p rzy ro d ą . Są to n iew ą tp liw ie p o d ró ż e sen ty m e n ta ln e , ale także pa tr io tyczne , m o ż n a pow iedzieć: n a ro d o w e , p o d e jm o ­w a n e z p>otrzeby swoistej kon tynuacji . W arto pam iętać , że na te ren ach obecn y ch W ęgier nie m a w ysok ich gór. Tu są.

N a m ap ie w ęg ie rsk iego ch rześc ijańs tw a w a ż n e m iejsce za jm u je p o n a d to c e n tru m ku ltu m ary jn eg o C siksom lyó (rum . Çimileu Ciuc). To w ęg ie rska O stra Brama, ty m bliższa n am , W ęgrom , że n ie m a m y swojej Jasnej G óry n a te re n ach w łas ­n ego p ań s tw a . N a Z ie lone Świątki p rz y b y w a ją tutaj dziesią tk i tysięcy p ie lg rz y m ó w z a ró w n o z S ied m io g ro d u , jak i z m ac ie ­rzy. W d o d a tk u ze w z g lę d u na specyficzne s t ru k tu ry w y z n a ­n io w e n a ro d u (Węgry, jak już w sp o m n ia łe m , nie są w y z n a - n iow o jed n o ro d n e ) w śród pojawiających się tu p ie lg rzy m ó w spotyka się rów nież pro testan tów . Splatają się więc w C siksom ­lyó m ocno więzi religijne i na ro d o w e, co m o że dla Polaków jest oczywiste, ale dla W ęg ró w już nie. M o żn a n aw e t m ów ić, jak sądzę, o p e w n y m „eksporcie węgierskości" z S iedm iogrodu d o macierzy, g d y w p rz y p a d k u polskich Kresów jest odw ro tn ie .

Kresy Wschodnie dla Węgrów i Polaków

Jak z p ow yższego w ynika , z a ró w n o Polacy, jak i W ęgrzy mają swoje Kresy W sch o d n ie i zarazem - nie mają ich. Węgierskie nie są w y im ag in o w an y m tw orem , istnieją 400 k ilom etrów na w schód od naszych granic, choć - z w ęgierskiego p u n k tu w i­dzenia - są już stracone. Ciągle jednak żyje w S iedm iogrodzie wielosettysięczna m niejszość węgierska, posiadająca w łasne in ­stytucje ku lturalne , o św ia tow e czy polityczne (m.in. re p re z e n ­tację w ru m u ń sk im parlam encie na poziom ie 7-8 %), p rzez co - i oczywiście z p rzy czy n historycznych - ziem ia ta p o s trzegana jest jako „swój kraj". Podkreślić tu należy, iż zach o d n ie te reny daw nej K orony św. Stefana (np. B urgenland , czyli tery torium w schodnie j Austrii) czy na przykład tak zw a n e G ó rn e W ęgry (tj. dzisiejsza Słowacja) n igdy nie o dgryw a ły takiej roli w zbio­

Gâbor L agzi Czy W ęgrzy m ają sw oje Kresy W schodnie?

rowej św iadom ości i tożsamości węgierskiej, jaką od g ry w a ł i częściowo nadal o d g ry w a Siedm iogród. Dzieje się tak, p o n ie ­w aż te ren y te n igdy n ie były sam odzie lną jednostką p a ń s tw o ­wą, z o d rę b n ą s tru k tu rą społeczną, g dy w h is to rycznym Sied­m iogrodzie b rak było la tyfundiów , rozwijały zaś swoje w p ły w y i trw ały w historii trzy p o d s taw o w e na tych z iem iach stany.

Polacy na tom ias t mają m ocno ro z b u d o w an ą i głęboko za ­korzen ioną w św iadom ości społecznej, zabarw ioną em ocjonal­nie ideę K resów jako ziemi utraconej. Umykającej w przeszłość historii. Są już m item i m oże n aw e t bardziej m item niż h isto­rią17. Pojęcie Kresów W schodn ich funkcjonuje p rzy tym jedy­nie w Polsce, nie w y s tęp u je poza granicam i p ań s tw a polskiego. Trafnie ujął to - m o im zd a n ie m - H e n ry k Wisner, w y p o w ia d a ­jąc się w 1996 roku na konferencji pośw ięconej kresom: „Kresy w p o to czn y m z ro zu m ien iu to pojęcie określające nie jedność terytoria lną i ku ltura lną ziem pogranicza, lecz św iadom ość n a ro d o w ą społeczeństw a polskiego. Sprow adzając rzecz do upraszczającego skrótu , kresy istnieją nie na zielonej Ukrainie czy, tym bardziej, na W ileńszczyźnie, lecz w W arszaw ie" IK.

W sp ó ln e dla polskich i w ęgiersk ich K resów jest na to m ias t to, że leżą o n e p o m ię d z y d w o m a św iatam i. Z a ró w n o polskie Kresy W sc h o d n ie (w tym p rz y p a d k u za ch o d n ie te ren y U kra­iny i Białorusi), jak i w ę g ie rsk o -ru m u ń sk i S iedm iogród to te­reny k u l tu ra ln eg o i po li tycznego s tyku Z a c h o d u i W sch o d u , a ich sy tuacja geopo li tyczna zależała zaw sze od tego, czyja siła p rzyc iągan ia i po li tyczne w p ły w y były m ocniejsze (Kró­les tw o W ęgiersk ie , Austria czy Turcja w p rz y p a d k u Węgier, a R osja /Z w iązek Radziecki, U kra ina , Białoruś, jak ró w n ież Li­

17 D latego też czyte ln ik polski (lub znający język polski) m oże sięgać do bardzo bogatej literatu ry p rzedm io tu . Z naczącą pozycją polską jest w tym zakresie p raca Jacka K olbuszew skiego Kresy (W roclaw 1999), która - co is to t­ne - ukaza ła się w serii „A to Polska w łaśnie". O dzw iercied la ona, a zarazem kreu je po lską na ro d o w ą w yobraźnię . W arto dodać, że po paru latach au to r opub likow ał rozszerzoną w ersję tej pracy: Kresy. Na pograniczu kultur i w y­znań, prawdy i m itu, W rocław 2002.IK Glos w dyskusji, [w:] K w iryna H andke (red.), Kresy - pojęcie i rzeczywistość, W arszaw a 1997, s. 314.

Fenom en kresów

tw a - w p rz y p a d k u Polski). S iem iogród za w sze by ł w historii te ren em ścierania się w p ły w ó w W sc h o d u i Z a c h o d u i stałej ich tu fluktuacji. T ru d n o też nie dos trzec p e w n y c h paraleli z polskimi Kresami - w o bu p rz y p a d k a c h d e c y d o w a n o p o n a d g łow am i rd z e n n y c h m ieszkańców , ro zg ry w ając losy tych ziem co najm niej m ięd zy d w o m a silnym i o ś ro d k am i d ecy zy jn y m i.

W arto też pam ię tać , że p rzec ię tn y Węgier, s łysząc s łow o „végek" (kresy), p rz y p o m in a sobie raczej XVI w iek , k ied y to ­czono boje z Turkami, a na jw iększy węgiersk i p o e ta re n e sa n su Bâlint Balassi pisał o „Laudatio conf in io rum ". W takiej sytuacji n a w e t In te rn e t n a m nie p om oże : w p isu jąc d o w y szu k iw a rk i hasło „keleti végek" (kresy w sch o d n ie ) , m o ż n a u zy sk ać m in i­m aln ą ilość d o k u m en tó w . Pojęcie „kresy w sch o d n ie " u ż y w a ­n e jest na W ęg rzech raczej jako sk ró t p u b licy s ty czn y - a g d y w gaze tach p isze się o kresach, to o d n o s i się to zw y k le d o De- b reczyna czy Békéscsaby, czyli d o d w u w iększych m ias t leżą ­cych blisko gran icy w ęg ie rsk o -ru m u ń sk ie j .

Pytan ie z a w a r te w ty tu le tej w y p o w ie d z i p o zo s ta je w ięc o tw ar te , t ru d n o je d n a k nie z a u w aży ć , iż p e w n e e le m e n ty owej ogólnie czy u n iw ersa ln ie pojętej kresow ości w s p ó ln e są jed n ak dla obu naszych n aro d ó w . M am tu na myśli wielo- na rodow ość , w ie lo w y z n an io w o ść i, co za tym idzie, ró w n ie ż w ie loku ltu row ość tych terenów . A także ich p e ry fe ry jn e w o ­bec ce n tru m położenie . Is to tną cechą z a ró w n o d la W ęgrów , jak i Po laków w p o s trzeg an iu S ied m io g ro d u i po lsk ich Kre­sów W schodn ich jest b a rd zo silne em o c jo n a ln e d o n ich p rz y ­w iązanie , nostalgia za u traco n ą z iem ią, n aw e t g d y rac jonaln ie uzn a je się, że zn a jd u ją się o n e ju ż n ieo d w raca ln ie na te ry to ­rium sąs iedn iego p ań s tw a .