Г ХАКАС т а Л i - nbdrx.ru

216
2Ш (грос'бх) Г ^7 ХАКАС т аЛ i мл ААА нм ААА /\ А ААА A-AAtl

Transcript of Г ХАКАС т а Л i - nbdrx.ru

Page 1: Г ХАКАС т а Л i - nbdrx.ru

2Ш (грос'бх)Г 7

Х А К А Ст а Л i

м л •

ААА н мААА /\ АААА A-AAtl

Page 2: Г ХАКАС т а Л i - nbdrx.ru
Page 3: Г ХАКАС т а Л i - nbdrx.ru
Page 4: Г ХАКАС т а Л i - nbdrx.ru
Page 5: Г ХАКАС т а Л i - nbdrx.ru

Н. Г. ДОМОЖАКОВ, Л. Г. ЧАН КСВА , Д. И. ЧАНКОВ

ХАКАС

V - V IKJ1ACCTAPFA

У Ч Е Б Н И К

ХЫЗЫЛЧАР К Н И Г А ИЗДАТЕЛЬСТВОЗЫНЫН ХАНАСИЯДАГЫ ПОЛИН А Б А К А Н — 1972

Page 6: Г ХАКАС т а Л i - nbdrx.ru

Т А Н Ы Х Т А Р

пос алынча сагынып, узуpepi;

сиджтелген KOHiKTipir;Полрэн на пблжт! ирткен соонда, II саннан пасти, сиджтелген сурырлар пир!лчелер;

KOHiKtipiraepre хоза сурьжлар паза торыстар;

, . . • - буквалар HpiipiVi парран.

Николай Георгиевич Доможаков Любовь Герасимовна Чанкова Дмитрий Иванович Чанков

ХАКАССКИЙ ЯЗЫ Кдля 5—6 классов

Редакторы А . А . Б а л г а но в а , А . П . Б ы т о т о в а . Худ. редактор Р. И. С у б р а к о в .Тех. редактор А . А . С а м р >и ,н а .Корректор М . Е . Ш о е в а .Художники Р . И . С у б р а к о в , В. А. Т о д ы к о в .

Сдано в набор 27 января 1972 г.Подписано к печати 25 апреля 1972 г.Уч-изд. л. 12,6. Печ. л. 13 Формат бумага бОХЭО'Аб Заказ 585 Тираж 3000 экз. Цена 21 коп.

Хакасское отделение Красноярского книжного издательства, г. Абакан, пр. им. Ленина, 84.

Хакасская областная типография, г. Абакан, Хакаоокая, 56.

чоох алрыдары;

состер ирпр1л парран;

Page 7: Г ХАКАС т а Л i - nbdrx.ru

Аарлыг олганнар, угред1где манат чид!глерге чидщер!

V -^ i класс.

1. Сурытарга нандырыцар.

Кем чайгыда пиоыерлер лагерынде тынанган? Кунш хай- ди iipTipreninepni, хайдаг походта араласханыцарны чоохтап п и р i не р.

Кем аалда (городта) тынанган? Cipep ниме нткезер? Улуг- ларга хайди полысхазар? Хыра, от тогызында алай мал хада- рарга полысхазар ба?

Чайрызын хайдаг книгалар хыгыргазар? Кинода, театрда, циркте полгазар ба? Книгалар хыгырып, спектакль, кинофильм, телевизор корт, cipep нимее тын хынгазар?

«Чайгыдагы тынаг» темаа 4-5 предложение пас салыцар. Оларда предложениелершц бон членнерш сиип салыцар.

Cipep шлчеткен чоох чардыхтарын адап пирщер.3

Page 8: Г ХАКАС т а Л i - nbdrx.ru

2. ПирФген чоохтарны хыгырыцар, анац чоохтацар.ОРЫС ПИСАТЕЛЬЛ EPIHIH, КНИГАДАНАР ЧООХТАРЫ.

Хыгырганы — ол иц чахсы yrpeAir.( Александр Пушки и.)

Полган на киректе, коп полып, хомай полгануа, асхынах таа полза, чахсы ползын. Книгада ана андагох.

(Лев Толстой.)Юзшщ чахсы чуртас учун курезиинде пуд1рген иц хайхастыр

нимелерппц пу сидт паза хайхастыр нимез1 книга полар, неке.(Максим Горький.)

Чуртассар чалтанмин хаалацар паза книгаа прай чуреецер- нец хыныцар, ол — cipepnin иц чахсы нануыцар ла нимес, че прай чуртазыцарда хада паруац i3eciir аррызыцар.

(Михаил Ш о л о х о в.)Книга н1зее хайдаг туза итче?Писательлернщ пасханнарын хайди оцарчазар?Книга — нанцы теенш хайди шлчезер?Писательлернщ чоогынац поэыцар хынган ini предложение алып, оларны

кож чоох полар иде пас салыцар.

; IV КЛАССТА ИРТКЕШН ХАТ ИРЫ.3. Сурыгларга нандырыцар.1. Фоиетикада пимее угрснчеб1с? Лексикада чи? Сое nyfli3in-

де? 'Плдецер наукада-морфологияда паза синтаксисте ниме уг- решлче?

2. Грамматиканыц cipep угренген чардыхтарыныц хайзына хынразар? Хайзылары иц сидж?

3. Сбстершц орта пазарын паза таньж туррызарын грамма- тиканыц хайзы чардыгында угренчебк?

iKiHyi суриина, пазып, нандырыр пирщер.

4. Предложениелернщ таныгларын чарыда чоохтацар. McKipirnir, хысхы- рымныр предложениелерж сыгара пазыцар.

1. Ленин — чуреенде тогысчы чоннарныц!Ленин — чуреенде советский чоннарныц! (Н. Д.)

2. — Нимед1р ол? — Павел тыцнап турран. <-— Пу тааннар учухчалар, тапсасчалар.— Олар хайдар учухчалар?— Ол чирзер, хайда хысхы пола чорыл.— Андаг чир парох па?— Пар.— Ырах па?— Ырах, ырах, чылыр талайлар озаринда! (Т.)

4

Page 9: Г ХАКАС т а Л i - nbdrx.ru

5. Стих кизектерж нбрбин чоохтирга угрен!кер. Пазыцэр. Предложение- лернщ таныгларын орта турпизыцар.

Кем пирген, хакае, Ануа нимеш Кем сыйлаан сатаа Ануа чыргалны

Ануа чырралны Ленин пир парган Ам даа чырралны Партия пир турча (Н. Д )

Нинуе турар Соян тагларыСах анчох анын'ады адаларНинуе агарлар арын сугларыСах анчох Ленин чонда адалар (М. К и л ь ч . )

подлежащий — -

сказуемай — =

чарытхы — -------

толдырыр — -----

обстоятельство —-

6. Пазыцар. Кбз1д1лген ондай хоостыра бон членнернщ алтын сиип сальщар.

Халын тайранын ортызын- да Kupi абый хузух турча. Ол хузухтын тббзшде, чалбыра- нып, кбгл1г от кбйче. От кис- тшде ini апсах улур чоохты апарчалар. Че оларныц чоохта- ры 40HFa истшбииче.

Анда-мында хусхауахтар ун алысчалар. Шрееде тайга ара- зында сарын, истшп, ч!т парча.

(М. К и л ь ч.)

Олацай предложениелерж пазып ysypepi.

1 ' { С ~ ~ * .------1 ] Iхысхыда Дйдо oopjii? хошрны хддарна

7. Читпинчеткен таныгларны, бунваларны туррызып, хобыра гТазыцар. lKiH4 i орынныг членнернщ алтын сиип сальщар. Чарытхылар предложение- де ноо нимее ниреклр?

Аяс кун сагылча. Кии apbiF хур...р сьщылас турча. Амды тис- керлеп турран таныу...хтыц даа табызы пасха: чирдег1 пур...уек- терш cireHeKTepHi талбырат сьгхсох, олар хайд^-да харлых пар- ран ун...ен унненчелер. Ыраххы таглар кок чорран...ын алысты- рып пастабыстылар. Анда-мында чалб...х олыглар хызамдых арах кбржчелер. Чапчан Уус амырап партыр, кббжтелбинче. Уус хазындагы кок арыр щбк ала полып пастабыстыр. Сарыр пур... чир... тусклепче. Арастар аразы арамнар хайзы чирлер... OTipe кбршглепче. (С. Ч а р.)

5

Page 10: Г ХАКАС т а Л i - nbdrx.ru

О Пироген схема хоостыра хайдар олацай предложение путкенд1р?

Позьщар предложениен|' пу схема хоостыра сарыньщар.

8. Хара шрифтнен пазылраи сбстерге хоза тоой членнер табьщар, хал- ган^ы сбзж союзтарнац тртлрщер. Танырларын тургыс салыцар.

1. Тайгада сыбылар, - - KopiHin пастааннар. 2. Ол хойыр агас- тар аразында тииннер, -- чуртапчалар. 3. Табырах аххан сугла- рында хооралар, - - коп полчалар. 4. Халып тайраларында ирен- нер дее, -- отты сапханнар, - - . 5. Олганнар ынаг тогыс соонац чоохтасханнар,- - .

Халранчы тоой членнер аразында союз чох полза, хайдаг таныг тургызы- лар?

П 9. Хырырьщар, тенстке ат пирщер, нимеденер чоохталчатханын чоох- тадар. Предложениелерде сказуемайлар хайдар чоох чардырынац ninflipin- геннер? Тоой подлежащайлыр паза сназуемайлыр предложениелерн! сырара. пазыцар, MpTipin парран танырларны туррызыцар.

Tlic позыбыстыц 4iipin Ада чир-суу Tin аинацар адапчабыс: айда пабаларыбыс паза агаларыбыс чуртааннар. Тбреен nnpi6 ic rin анпацар адапчабыс: nic анда Topee6 ic, анда nidiH т1лi6icnen чоохтасчалар паза анда прай инме гп'ске тапыс. I4e6 ic nnpi tin- 4e6 ic аинацар — ол nidi позыныц ас-таматынац азырап, ocnip салран сугларыпац сутаргап позыбыс Tiaine угрет салгап. 1че полып, ол nicTi хайдаг ла полза ыырцылардац арачылапча хай- раллапча.

Чир устунде nicTi'n дее чирдец пасха коп аймах-пасха госу- дарстволар паза чнрлер пар, че кiзi11iн, nip ле TopiTKen iye3i nip ле тбреен 4npi nap.

(К- Д. У ш i i hck и ii.)

10. Тыыда хырырьщар. Хадыл предложение табьщар. Стихтардары чит- пинчеткен танырларны чоохтацар. Халган^ы предложениее схема сиип сальщар.

1.Хазыц чиркен тонанча Торгы кбгенеен кнсче.Ызыргазып сугымча Чулатсар ла пахлапча.

(А. К.)

(Ным.)

2.

Таглар талалчададыр Талай суу салгылчададыр.Тимiи сала Хулатай тимнен турадыр Тимнiг чахсы хуягын KH3in турадыр Cy.\:in сала Хулатай сумнен турадыр Сумгпг хуягын кизт айлан турадыр

б

Page 11: Г ХАКАС т а Л i - nbdrx.ru

3. Чолда миналар nipci nipcimn соонан чара чачырасханнар паза ол нызыраснан хада тиг!рзер хара тудун кбд1рьлген.

(И. Ко с т . )

П р е д л о ж е н и е л е р H 3 e p i c T i p e п i д и у з у р ! л ч е л е р .

1. Олацай паза хадыл предложениелер.2. Чоохталганы хоостыра хайдае предложение.3. Хысхырымные предложение.

О л а ц а й п р е д л о ж е н и е :4. Тарацхай алай тарацхай

нимес.

5. Предложениешц бон паза шнд1 орынныр членнерп

6. Айланыс (пар полза).7. Тоой членшг предложение

(пар полза).

а д ы л п р е д л о ж е н и е :4. Хадыл предложение нинде

олацай предложениедец пут- кен.

5. Хадыл предложение союз- TbiF алай союз чох шржкен.

11. Предложениелерн! схема хоостыра паспин узурщер. Скобкалыг cocTepHi скобка чох пазып, npTipinreH букваларны чит1ре пас салыцар.

1. Чузерлеп чыл оскен агастар, чилге суулазып, аар-пеер чайхалыс турдацнар. 2. Пеер чиит пуд1р)гд1лер килген, анац ха- лын уй...да полган miрiк тайеада наа чурт пасталран. Ki3i тай- раныц ис (пайынзар) холын суныбысхан. 4. Хорым хаяльж тас- хыл... угзалчалар, нинде (нинде) Kiai- харбагы читпес агастар уз...рылчалар. 5. flic, чиит улус, иргш асхынах п1лчеб1с.

12. Айланысты паза предложениелернщ членнер1н скип салыцар. Чит- пинчеткен таныгларны туррызьщар.

«Тохтацар ооллар тохтацар!»—Мартышка хысхырчадыр. —

• «Музыка пщи хайди парар за?Cipep саба одырчаттырзар.Син Мишадах бас алып ал».

(И. Крыл. )

13. Поэзияда айланыс Tipir нимес предметтерге айланчатханын сиз1н1- цер. Пир1лген тексттерде айланыстарны табьщар, оларныц орныларын K03i- дщер, таныгларын тургызыцар.

7

Page 12: Г ХАКАС т а Л i - nbdrx.ru

Изен чазымай Алрым сарыр чир! Хайда? кббм сагаа Мин кбглим?

(В. К.)

Хара сур чалбах-Хара кблшн.Ирке хызычаа син полчазын. Хынчан чачац паарсах Ах Уустщ Хойнына кире ойлапчазын.

(И. Кот.)

Халын бзщер нымырттар! Хараацар хойыр палыннир. Хынызып чбрщер ам чииттер,

„Хауан даа часка учурир.(И. Кост.)

Позтическай айланыс пар стихотворениелерш сарысха кирщер, аннэц айланыстыг 3 предложение хобыра пазьщар.

14. 4 олацай предложениелер сагыньщар, анда пионер, отряд состер пар ползын, nip предложениез!нде ол состер подлежащай, жжч!зжде айланыс ползыннар. бон членнернщ алтын сиип сальщар.

15. Писательлернщ ллденер чоохтаанын кож чоох иде пас сальщар. Авторньщ состерже писательлернщ фамилияларын, аттарын, пабаларыньщ аттарын толдыра пас сальщар паза оц саринда пироген глаголларны туза- ланьщар. В. Г. Белинскийнщ чоогын авторньщ состершщ соонан пазьщар.

1. Ил сарыстын niiir тирии полча.(Л. Н. Т о л е то й .)

2. Сбс сарысты кбаптче: шлдГс чох сбс пол- за, сарыс таа шлдю чох. Клзшщ сарызы ишчг полза, чооры даа шлдГепг, аннанох пйшепг полар, хачан ол чахсы сарынып шлчетсе.

(В. Г! Б е л и н с к и й.)

3. Тш — ол Ti-ipir, тьлге угренерге кирек, коп сбс шлерге, ностыи сарызын.пйшспг, ола- - пай ондайнан чоохтнрра.

(М. Г о р ь к и й.)

чоохтаан

исюрген

чбппирген

Кож чоохтыр предлежениелернщ схемазын ит сальщар.

16. Постарьщ сагынып, ini шжщ чоохтасханын пас сальщар.

K ohi чоохтыр предложениелернщ схсмазы:

8

Page 13: Г ХАКАС т а Л i - nbdrx.ru

17. Пироген сбстерж адацар, оларньщ хайзыхатыг паза нымзах полчатханын чоохтацар. /'■‘“ N тбепк

Схемадагы таныгларны сбстернщ устундз л сбс пуд1рчсцKHnicTipe тургыс салыцар. f ' хозым

1--- 1 сбс хубул-Устунде, кускуде, хоныхтыр, чоохтаан- 1__! дырчан

нар, имчиен, хыринда, кбршдесте, чур- . хозымтир.

18. Книгадац, газетадац ini жзшщ чоохтасхан чоогын таап пазьщар. Танытарын орта тургызьщар.

. 19. Таныглар тургызып, пазып альщар. Хадыл iKi предложениенщ схемазын идщер..

1. Сентябрь чит кил/ii олтап...ар кбглш сууласнац школа... сала манзыри ойласчалар. 2. Школ ада хыныр чурт пасталды школа участогында тогыс парча. 3. Кинетш от сагыла тускен анан кугурт т...чыри тускен. 4. Тац чарыпча че чылтыстар ам даа коршчелер. 5. Хаялар кор in турганнар-паза хаялар алнында n-npin чпрде хаялардац аз'...ра бс парган тыт азырай туртан.

20. Читпинчеткен таныгларны тургызып, пазьщар. 1-ты паза 2-у\ прад- ложениелер З-ш паза 4-^i предложениелердец nyAi3i хоостыра хайди пасха полчалар?

1. Кун xapaFbi чылнин пирбпнче чирш чылытпинча. 2. Соох ианмырлыт чиллер удаа убурчелер кiзiнi сыырыхтырчалар. 3. Агастар пур тонпарын кбблус-кбблче тоолатчалар парчыхтар кизек пулуг чили харалысчалар олар чыльш чнрзер кустсшсчс- лер андарох турналар субалысчалар харачхайлар хачанох па- рыбысханнар. 4. Хырада совхоз ас саапча хараа-кунбрте трак- торлар комбайннар тыдырасчалар.

21. Пасчатсацар, хара шрифтнец пазылган сбстернщ хыринда снобна- да хайдаг чоох чардыхтары паза нимен1 (предмет™, признанты, действиеж) кбзпчеткеннерш таныхтацар.

ТОРЕЕН Т1Л1М.

Тбр...н Т1'л...ме коп таянып, Пасха т|'л...сц таныстым. Юзшец полар ац-хус...ар даа, Ун...ер алызып, танысчалар. Аннацар хас хачанта даа

Пос тшпец чир уятпанар.Ini хулах... тыцн...апы Сарсых хулахтац артых полар. IKi аймах тйтш niл...енi Чурта... 1Йлерге оой полар.

(М. К л л ь ч.)

9

Page 14: Г ХАКАС т а Л i - nbdrx.ru

22. Постарьщар сагынып, пу схема хоостыра ус тарацхай предложение пуд1рщер.

23. Хара шрифтнец пазылган состерж орта лазарын чоохтацар, анац пазып альщар. * '

Августтыц халганды куннерд чайры аяс тиг1рде, ыраххыда оттар, арастар арамнанчалар, кизклген хыра, комбайн тимде, сы- зыр уулче.

Комбайнернщ сырайында ор!н1с, торысха кисчед комбинезон, сапогтыр, ситце кбгенек, хысхадах куртка, сугпг бидон, кастрю­ля, кружка, сумка, хызыдах, хысхадах тынар, паарсах адай.

24. Хоосты корщер, анад чоох пазыцар. Пасчатса, 23 KOHiHTipirfleri сбстернед туталаньщар.

10

Page 15: Г ХАКАС т а Л i - nbdrx.ru

Диктант пазарга хайди тимненерге.

1. Манзырабин, текеЫ чахсаан хырырычар. Нимедецер чоох- талчатханын пшп алунар. -2. Хара шрифтнен пазылтан паза npripLn парран букваларньщ орта пазарын чарыда чоохтап пирщер.3. Текстт1 шнщзш хырырчадып, пасйатса, clpepre сидж полар состерге хайыр салыцар. Чарыда чоохтап полар ползацар, рларнын орта пазарын чоохтанар. C6cTin хайдар чардыры па- зарра сидш полча, ол сбс хайдар чоох чардырына юрче.4. Пазох хати хырырьщар, анан cipepre таныс таныр туррызар оцдайларны чарыда чоохтанар.5. Паспин, грамшатикаа хоза торыс толдырынар.

Л ексика.1 §. IV класста ирткенш хатиры.

■■■ми •’ У,Т ............................. . I». ....................................— ..........1. Тиши прай сбстерш nipiKTipe алза, ол тшнщ c o c T i г

п у д i з i алай л е к с и к а з ы Tin адалча.2, Т1лде сбстер па(;ха-пасха нимелерш таныхтапчалар. nip

нимеш таныхтапчатхан сбстер n ip ту з а л ы р с б с т е р tin адалчалар. Хай nipee сбстер пасха-пасха нимелерш та-

• ныхтапчалар. Андар сбстер к о п т у з а л ы р с б с т е р Tin адалчалар.

* nipee сбстер пасха сбстер орнына киректелчелер.' К б з i д i м : Т а с ч у р е к п г n i e i (хат ы р ч у р е к п г n i3 i ) .

'1 3. Тббй адалчатхан, тббй пазылчатхан, че пасха-пасха ни-мелер таныхтапчатхан сбстер о м о н и м нер Tin адалчалар.

Кб з i д i м: С и н niniKTi а л ц а а с ч о х п а с . К о ш чолдсСц х ы я с ы х п и н п а с . С б л и д 1 р б ш м и н с а г а а . К ы р з а н , А к у н д а у л у р п а с ч б р . (М. К.)

4. nip нимеш таныхтапчатхан, че пасха адалчатхан сбс- тер—с и н он и м н е р. Кбз бд1мг ч оохт а— с б л е , od iic—м а й - м а х , х а л а с — ш е к , с о р ы с т ы р — хЫйРа, • ч а л т а н м а с — м а х а ч ы .

5. Ixi пасха адалып, удур-тбд1р /roFbip тузалыр нимелерштаныхтапчатхан сбстер а н т о н и м н е р . К б з ^ м : а х —

- х а р а , ч ы л ы р — со о х , б р ш с —х о м з ы н ы с , а р ы р и н — т а б ы р а х , х а -* * р а а — кун брт е.

11

Page 16: Г ХАКАС т а Л i - nbdrx.ru

25. Пироген теисттен синонимнер паза антонимнер табыцар.

Арарып турран ах тасхыл Ах пулут чши кбрш тур, Атырып тускен хар пораан Айныц харатын тулгап тур. Korepin турран кок тасхыл Кок пулут ч1ли кбрш тур, Кбд1ршп тускен кур пораан Куннщ харарын тулрап тур.

Агастац иткен саналар Алтанып мунер ат полар, Аразы хойыр тайралар Арали хонар чир полар. Иг1рлеп иткен саналар Изерлеп мунер ат полар, Илбек агастыр тайралар Ирт1сте хонар чир полар.

(Ч о н н я на н.)

Пу текст хайдан алылган, чоохтацар. Корбин чоохтирра угренщер. Ыр- ньщ чоохталып пазылтанын узур'щер, тузазын чоохтацар.

26. Пироген сбстерге узер омоним табыцар.

Тос, ой, ис, хыр, чыс, чаза, хыс, ур, ус, чус.

27. Пироген сбстер нинче тузалыг полчатханын, «хакасско-русскай» словарьда таап пазыдар.

Ус, сас, туе, сын, хазыр.

28. Текстл орта хыгырьщар. Кбз!д1 лген сбстер HOFa !ди пазылчатханын чоохтацар. Тенсттец коп тузалыг сбстн, 9с предложение сыгара пазып альщар.

Ыг чайгы кун. Кун хар а гы, кизек хара пулуттад сырара чачырап, чирнщ уступ пазох арландыра чарыдыбысхан тусга, кидер турган кизек сарыптан, оцар-тискер хайбацнап, ул_ур сын- huf чохыр адай cbiFapa ойлаан. Ол хулахтарын устайта тутха- нынан хузурурын сбз1'ректеешнен шлд1ст!'г полран — хайдар-да ннмедец oaapFa хынча.

Турче поларынан, олох сыххан чирден тшн тогыр ызырын- ран, хулахтарын чаба тудынран торбах улиинча хызыл сарыр пуур сырара хонган.

Адай алнында турран сабаралыр т э р н ы азарра хаалиин ай- нытса даа, пуур читкеннец чщибккен..:

Оларныц аразы чардааннац чардабысхан. Пуур, хачаннДц хынмачан, улур ыырчызын тударына хыбы Kipirr, к{з! чох чирде, хоцнахха, кус сынастырарына i3eHin, улам тыц ойлаан.

Адай майырыбысхан. Харахтарына час тартылып, алнында турран таг тумзуры ш’рде ырах, шрде чагын полып кбршген. Ахсынан, ах кббж обгж пастыра алын азахтарына чимре чайыл-12

Page 17: Г ХАКАС т а Л i - nbdrx.ru

ран. Подран на хаалаи сай сурпн^зшщ айгахтары сала тегбин одырранын шлшген. Осчан. ондайы чорыл, аза ойлирра кус хыс- ха, соолынарра тар чорыл. Че андар даа полза, тугенч1 хаалара чит1ре ойлирра кирек. ' '

(М. Коко в.)

Л Мындар состерж хайди шлчезер? Оларга синонимнер табыдар.

Хыбы Kipin, айгахтары, соолынарра.

29. Пу ырда хай nipee сбстер пасха сбстер орнына киректелгеннер. Андагларны палгалысчатхан сбзжед хада сыгара пазып алыдар. Оларнад автор ниме нбзыерге сагынганын чоохтадар.

К б з i д i м : 1з1г сбстер.

МОСКВА

1. I3ir сбстер Москва ысча, Хакас 4npi кус алча;Куншн чарни алтын чайча, Пуктер, таглар кул турча.

Ы р х о з ы м ы :

Чазым чон кузш пуун тыытча, ToFbic яны кббн хаапча,TaF, тасхыл Hip тин,ГПске кббге, ырласча.

Ы р х о з ы м ы:

ХЫРЫРЧА.г

2. Хыйга чбптер Москва ысча, Сибирь 4iipi кббн тыытча; KycTin артни чиитте полча, Чииттер ханы от полчан.

Ы р х о з ы м ы:

3. Чурее хайни, Москва, сагаа Хакас 4Hpi сбс тутча;С и н i н чахиин, nicTi хаба, Тыс чох тогысха тартча.

(Н. Д о м о ж а к о в.)

2 §. Хакас тЫнщ пайы.

Хакас тш — угаа с!лir, пай Tin. Хакас т1л1нен, пасха т!‘л- лербк чиш, хайдар даа сагысты чарыда чоохтирра чарир. Кб- 31д1мге пурунр.ыларнын нымахтагы чоогын аларга чарир.

30. Хыгырыдар, сурыгларга нандырыдар. Cinir сбстерн1 палгалысчатхан соз1нед хада сыгара пазыдар.

Хасхайып таг путкенде, Хазылып бзен путкенде, Тасхылдан сур ойлаанда, Таллар 03in пастаанда,

Хара оттар тарда бскенде, Халсарыр, ирбен чазыда бскенде, Хас-хачанох, хара-пурунда,Ах талайньщ хазында,

13

Page 18: Г ХАКАС т а Л i - nbdrx.ru

Ах тасхылнын, алнында, Арралыр сынныц алтында, Тон, чирде иб тутхан, Хадарран малныц 333i Ki3i

Пора Нищи инейл1г

Чил юрбес тымых чирде, Халых чонньщ пазы юзп

Тбс чирде мал хадарран, Айна юрбес арыр чирде, Пора аттыр Пора Хан апсах

чуртаптыр. (М, Д о б р о в.)

Истерге хыныг ба? Хайдар сбстер сылтаанда нымах кизеп манат nin- flipne? Нога? Cipep нымах искезер бе, aFaa хынчазар ба?

31. Чахсаан, ninflicTir иде хыгырьщар.

Тан icKepTiH, xorepin, чарып пастабысхан. Чылтыстар типр- не nipci nipciHin соонан nynepisin чыклеп пастабысханнар. Кии ам даа сыхтыр паза сбрбн полран. nic хайдар-да оорас KypreHHir паза оларны n6ipe сорайысхан обаалыр чазы 1ст1нде парирабыс.

Тан арырли чарып, чазы icTi n6ipe KopiHin пастабысхан. Кун харагы сырар чирде тиг1ршн T03i пастап улур нймес тегшекти хызарып, анан ол хызыл тегшек, азырланрлап улам улур полы- бысхан. Турче 'полранда, кун харагы, хызыл кос ч1ли сорлэнми- нан KopiHin сыгабаас, алтын OHHir чарырын чазы чирнщ устуне чая тастап пастабысхан. '

nic бл полран, аар кип-азаабысты артынып, ураа тьщ майы- рыбысхабыс. Азахтарыбысты чадап ла алрлап паригабыстар. П1ске ол чазыда nip пбзж, устунде тирен оймахтыр курген учу- рап парран. nic, ол оймахтьщ iст1не Kipin, хурудынып паза бл KyHOpTKi3iH тынанып аларра чарадыбысхабыс.

Пу чоохта cipep нимее хындьщар?Писатель природаданар хайдаг сбстернен тузаланып пасча?Ki3inepHin майыхханы хайди кбз1дшче?

Хакас т!л1н хакас писательлерп нымахчылар, тахпахчы- лар уламох пайытчалар.

32. Постын аалынанар чахсы чоох пас сальщар. Анда наа к!рген состер- нен тузаланынар.

(В. К о б я к о в.)

П л а н .1. nicTiH аалнын орны, KopiMi.2. Кемнер чуртапчалар, торыстары.3. Аалнын тузазы.4. HoFa хынчам aFaa?

14

Page 19: Г ХАКАС т а Л i - nbdrx.ru

1 ' Сбстер хысхачах чоохталчалар, че олар илбек сагыстацар исюрчелер. Чоннык т!лi тын пай.

• Пу сбспектернщ чоохтаан сагызын чарыт пирщер.

1. Кускуде куске дее пай..2. Сосханын чаа кблбеде. 3. Ирте- 4i Ki3i iKi улуспг. 4. XypyF тш—хоналтых бдж. 5. Угренмезец, нимё шлбессщ. 6. Сурнан, отнан ойнаба. 7. Тайгада тшнец ан- набачац. 8. Улурны улутпа, Ki4irHi шстетпе. 9. Чир устунде чон- нац куст1г ниме чорыл.

33. Cipep почетней 3-4 сбспек пас салыцар, олар нимеж кбзЬчетке- нi н чоохтацар.

3 §. Лексика бсче.

. , riicxiH чуртазыбыс куннен кунге бсче, алысча. Чуртасха наа нимелер Kipin одырча. 1ди чуртас, техника бскеннен хада тьлге наа сбстер Kipin одырчалар.

Совет улгуз1 турганда, наа сбстер к]ргеннер: Совет, Рес­публика, Союз, депутат паза ан. пас.

Коллективизация тузында юргеннер: колхоз, совхоз, кол­хозник, правление паза ан. пас.

Техника бзш, коп наа сбстер пирген паза пирче: трактор, комбайн, самолёт паза ан. пас.

34. Сагын кбрщер, пу сбстер чоохха хачан жрген поларлар.

Пионер, знамя, космонавт, реактивнай, электровоз, гидро­электростанция, телевизор, шофёр, субботник.

Хакас ллМц лексиказы орыс т|л!нец н!рген сбстернец пайыпча.

35. Текстт1 хыгырьщар, наа Ырген сбстерж табыцар паза чарыдьщар.

Газик аал аразынзар Kipi6icKeH. Шифер хырлыр, ам наа пу- AipiareH наа туралар nip тин туррлап парыбысханнар. Туралар H6ipe ипти идшген палисадниктерде чиит хазьщнар кбгерючелер. Хай nipee тураларнын азых кбзенектершзер, тадылыр чыё тара- дып, пурнен чахаяхха пай нымырттар пахлапчалар. Аал орты- зында сарыр юрпистернен сальишан iKi хадыл ус наа тура кбдГ р1лче. Оларньщ' п1рс!нде совхозтын конторазы, пасхазында, тК зен,—магазиннер, столовай паза почта. Ырах ниместе—аппарас колоннальш улур клуб. Аал туе чирде полран, киетшче ле тирен бзен иртшче, улур нимес сууцах ахча. Мына мыннац сыгара TaF

15

Page 20: Г ХАКАС т а Л i - nbdrx.ru

идее кбрМп пастапча. Аныд хыраднары, кун сырызынзар тар- тылып, пасха тагларнад nipirin, Ким сура урундыра онар кило­метр парча. Озеншд nip саринда, тар тбзшзер хой кирдед хазаа- лыр, хайди-да пудш халран_.-алты пулунныр иб турча. Колхоз тузында мында Кабай хадарчатхан хойлар туруад.

(Г. Т о п а н о в.)

Коз1д1лген сбстер h o fs !ди пазылчатханын чоохтацар.A Cipep тапхан наа сбстер хакас т1л1не хайдаг шдед к1ргеннер?

36. Орыс ллжед KipreH наа cocTir алты предложение сагынып пас са- лыдар.

Че хакас т1лiHiH, лексиказы щбк пос оддайынуа, пос тш- шдбк сбстершед пайыпча. К б з i д i м : К о с м о с coeri х а н ти- z i p тшчебк, ж и в о т н о в о д — м а л у ы , Р о д и н а — А д а ч и р -с у с , в ы ­б о р ы — т а б ы в л а р .

Хайзы сбстернщ тузазы алрып napFaH, олар наауылал пар- раннар. К б з i д i м : пай сбс мыныц алиында пай Kiei тееш полна к. Амды тшчебк: пай чир, пай колхоз.

ГПрее сбстерге, хозым хозылып, наа сбстер пут парча. К б з i д i м : i c T e n y i ( к т е н + y i ) , к у р е с ч К ( к у р е с + ч1), x a m u z i p - y i (x a H T u z ip + y i ) .

37. Текстте хара шрифтнец наа сбстер таныхтал парганнар. Оларныно- Fa наа сбстер алай наа тузалыр (значениел1г) сбстер тирге чарир?

*

1. Черногорсктары харатасчылар cnri3iHyi пис чыллыр планны маннаныстыр толдыр салганнар. 2. Хакасия, прай чуреемнед хынчам мин сагаа! Хайдар даа кбрзен — наа пуд1р1глер, илбек чазыларда алтын ас чайхалча. 3. Ирткен табыгларда пабамнад хада прайзынад пурун ун nHpi6icKe6ic. 4. ГПстщ араларыбыс па­за пабаларыбыс Илбек Отечественнай чаада азымахчы фашист- TepHi чидш алраннар. 5. Асхыс станцияныд тим1рчолуылары кбп вагонныр составтарны хараа-кунбрте тартыпчалар.

38. Пу сбстерш орыс т!л|не ттбестедер. Ус соске предложениелер сагы­нып пас салыдар.

Сануы, icTeHvi, nyflipiryi, сыйых, хачы, хазына,

Хакас Twine пасха-пасха диалекттер cocTepi юрчелер.Кбз 1д1м: i стен, icTenyi сбстер хызыллар чоорынэд юрген, с а р ы н , б д т —caFafl чоорынэд, ы р , м а й м а х —хаас чоорынэд.

Хакас тшнщ лексиказы. хакастарныд пасха-пасха диалект- тер1нед KipreH сбстернед пайыпча.

16

Page 21: Г ХАКАС т а Л i - nbdrx.ru

39. Пироген те к с т наа состер табьщар. Оларны iKi столбикти сыгара пазып алыцар: пастагызында — орыс тшжед жрген состерж, жжч1зжде — пос плжед KipreH наа сбстернь

nic чоох аразында удаа Tin4e6ic: «шстщ Чир-суубыс», «nic- Tin область», «шстщ район», «шстщ аал». Пу сбстерде тбреен, бскен чирiбiс учун кбд1ршсу махтаныс, улурланыс исплче. Ан- зы тиктед не нимес.

Сынап таа шстщ коммунизм пудзрчеткен Чи1?-суубыста совет законнары хоостыра чон хонииныд прай чардыхтарында ара- лазарга хайдар даа т1ллir, бдшг-чусттг юзее тин праволар пи- рщче.

Полтан на ni3i — icTeHepre, тынанарра, угренерге, табырлар- да аралазарра, хазых полбаан тустарда хазына полызиинац па­за олардад даа пасха ондайларнац тузаланарга прай чоннад тид праволыр. Андар пос хоныхтыг, чон улгул1г чирiбiс учуй со­вет Ki3i3i хачан даа турызар.

40. Cipep «Ленин иолы» газетадад 5 наа сос, таап, сыгара пазыдар, анад 2 предложение пОДрщер.

4 §. Удаа тузаланчатхан паза ирччлен партан состер.

Хакас тшшде nic коп сбстернед удаа тузаланчабыс. Олар- над nyyuri чоотыбысты пуд1рчебд'. К о з i д i м: тогыс, чуртас, чоохта, угрен, пугдай, шек, суг, кун, ай, машина, самолёт па­за ан. пас.

Че хакас плаще удаа тузаланмннчатхан, ирплен. парган состер пар. К б з и щ м : Tunci, туус, кицам, ан. пас.

41. Хоостарны кбрщер. Мыныд алнында шстщ улугларыбыс шди чур- тачаднар, тынчаднар паза тонанчаднар.

2. Хакасский язык, 5—6 кл. 17

Page 22: Г ХАКАС т а Л i - nbdrx.ru

Д Пу состернец nic чоохта сагам тузаланчабыс па? Нога?

42. Текстте хайдар иргшен парган состер парын табьщар.

Чайры иб штшде толдыра щс-хамысты? шгбр хыринда ай- ранныр сабан, алтында портаралар. Чайры ибнщ ортызында ки- меге, тбрде кбзен,ел1г частыхтыр тбзек, устунзариндагы параан- нарра киб1с тартылран, оларньщ устунде абдыралар, кистшде сундухтар. Cipe^epi, улур паза чабыс столлар, образтар паза даа пасхалвры. Тбзек хыринда банкауах турча.

(М. Коко в.)

Пуох ондайнац хакастарныц сагамры чуртапчатхан тураларыныц icTi- недер пас сальщар.

43. Тексттен садай иргшен партам сбстерн! алынча сыгара пазып алы- дар, наа сбснед алысхан сбстерЫ оларнад хада пас сальщар.

К б з i д i м : таар — хой тугшец соххан чайш кип.

Оррах, сурмес, охчаа, туур, хул, талбах, тадар тон, хомыс, таар, халыр, Сарыг. хаях (улукун), халбырах.

Иргшен парган киб1рлер паза ниме-ноолар чуртастан сы- рып одырчалар. Оларны адапчатхан состер щбк иргшен пар- чалар. Андар состер а р х а и з м н е р Tin адалчалар.

Мыныц алнындагы ирткен чуртасты чонга пйщепг иде пазар учун, писательлер постарыньщ произведениелершде иргшен napFan сбстернен, тузаланчалар.

18

Page 23: Г ХАКАС т а Л i - nbdrx.ru

44. Улумардац сурып: 1) айларньщ хакас аттарын пазып алынар паза олар амды хайди адалчатханын чоохтадар; 2) чайгы иб idiHfleri ирг I iflic- хакыс аттарын пазып алыцар; 3) чалац ат THpirnepiH пазыцар; 4) Konirnir ат THpirnepiH пазьщар.

45. Тексттен архаизмнёрЫ сыгара пазып альщар. Хайдаг тустацар чзох парчатханын чоохтацар.

Асхыс пштрш е пардыбыс. I3ir. Чонныц Ko6i3i тонныг. Тир, сур ч1ли, ах тур. Чон табызы тиремнее тол парран, уйыц-айын, тусче. Аалга сыкмааннары аал тастында ханаалары хыринда чатхлапчалар. Чалац юз1лер мылтыхтыр хад’ар чорчелер. Хараа тооза тургабыс.

Иртен чонны ондайли чузерлеп пблглеп сыхханнар, анац Ас­хыс чулнын чал'бах арах чирше апар сыхханнар. Шс пабамнан, хада чоннан парзабыс, суулас иеплче чул хазында.

Чул хазында аркалей турча, алтыннан хоостаан кипттг паза THMip nopiKTir, aFaa хости паза ini Ki3i андарох узун састыр, устыр хара nopiKTir. Кбмес тастых пристав, шстщ KnecTepi6ic паза пасха даа пастыхтарыбыс.

Хачан nicii чулзар сур килгеннершде, абыстар тубен-пасха табыснан хысхыр сыхханнар, аркалей, т1зен, nicTiH3ep Kip03in пулрап сыххан. nip абыс nicTiH3ep ч1рчечектен туд^н пурлат сых- хан, холындары THMip ia4ip6eni пулрап.

— Юргленер cyFa! — тшбестегч! хысхырча nicKe.(В. К о б я- к о в.)

5 §. Литература тЫ паза диалект сбстерК

Хакас сбстершщ Ko6i3iH прай чон шлче паза тузаланча.nic позыбыстын чоорыбысты ол сбстернец nyaip4e6ic. К б з ьд i м : flic кицее чазызар чиствктеп чбргеб 'ю.

Прай чонга шлдюыг, литературада паза наукада тузала- нылчатхан сбстер л и т е р а т у р а т i л i н i к cocTepi полча- лар.

Хыгырьщар. Сурыгларта нандырьщар.1к5 партизан от тамысча.— Ур ттчадым, эйне сурген, ур!

Коршазын, уршабын! Ушегем узе inampuFa одыр, Кбйбин TypFaH эмеш эмол эдш алам!

— Ана хыжаршады! Кустен ттчадым, кустен!— Ол шеден хыжар тур. Ше хайди полза, тамылыбысты!

Эйнеден тирилеенуе теептм!(М. Коков.)

19

Page 24: Г ХАКАС т а Л i - nbdrx.ru

fly чоох ninflicrir бе cipepre? Мыны чон чооты тирге чарир баi Литера­тура шшде ол состер хайдаг поларлар?

nip ле районда алай nip ле сугда учурапчатхан состер д и а л е к т с о с т е р i Tin адалчалар.

Диалект сбстерш прай хакастар шлбинче, аннацар олар литературней ты eocTepi полбиичалар.

Хакас тшнде торт диалект пар: хаастар, сагайлар, шор- лар паза хызыллар чоохтары.

Полтап на диалекттщ позыныц чонына ла шлдйгпг состер! пар. К о з ь е м : ча%ын— кинде, ni4iK (хаас); сазын (саг.), ха- гаш (хызыл.); нымах—умах (caF.), нартпах (шор.); Ku6ip—оц- дай (caF.), чозах (шор.); тиин хады (caF.)—нир (хаас), коб1гей (хызыл); урарга — хузарга (хаас).

46. Хоостарны кбрщер. Пу хоосталган нимелерш арернщ аалда хайди адапчалар? Литература тш|‘нде олар хайди адалчатханы дловарьдац табы- Чар.

47. Пир1лген предложениелерде диалект состерЫ табьщар. Олар хайдаг диалектте чоохталчатханнарын шлщер. Литературнай шде олар хайди чоох- таларлар?

1. Сии школадац хайди хапчьшай айлан килдщ? 2. Одьща парган-юзыер тыттарны малтынан тоорганнар. 3. Олганнарньщ экскурсиядан айлаираиын мим кичее ле уххам. 4. Абамнын чоо- рын искен ползам, ам даа манат угренчеткен поларуыхсым.5. Тайгада чамыс агастьш муузш таилар чилге суулап турчат- ханнар.

48. CipepHin аалдагы чоохтач он диалект состер1н таап пас сальщар. Оларньщ iKi3iHe предложение сагыньщар.

20

Page 25: Г ХАКАС т а Л i - nbdrx.ru

49. Тексттец диалект сбстерж сырара пазып, литературнай ттдс олар хайди чоохталчатханын табыцар.

Апыц сооида ха'схылар, харахтарын хоосхани ч1ли, соглан- дыра, сурландыра корглебинен, мылтыхтарын тимнеглеп, Хал- тарны абылап килгеннер. Олар, nipci nipcinen азымахтап, удур- тбд1р сарызып пастарлааннар:

*;— Тохтас, тохтас!.. Куннщ cipep ле атхлапчадазар б а. Мин Kisi бд1рбин нинче-нинче кунге чит пардым,— nip сэры? сагал- льп3, пора nopiKTir бандит, мылтиин тиннеп, чардыхтарынын ал- нына.кире чуткуп, сыынча. Ануада Кулаков, пастыр килт, чар- дыхтарны хыя-хыя сасхлап, Халтарзар чардап килир:

— Хыя паррлас мыннан!.. Мэн чаррызан даа сыдирым...— Анац ол, шргектт кулюзшен кулшт, Халтарра хычыра чоох- танып, пастыр килген:

— Кбодщ ме, айоол, пабацньщ хайди анналганын? 1ди ацна- ларра хынмин тур ползац, шлген эмецш мееге сблеп перезщ, а а! •" Халтар айыц суриина nip дее сос мандырбаан.

(В. К о б я к о в.)

Хатиры.

С ы* н ы х т a f л ы f с у р ы f л а р п а з а т о р ы с т а р .

I . 1. Хакас ростеры хайдаг кизектерге чарарра чарир?2. Пасха районда чуртапчатхан к1з!н! аньщ чоогынан танирра чарир

ба?3. Хакас т1л!нде хайзы состер нога ирпленпзрраннар?4. Хакас писательлер! nprineH парган, пасха-пасха диалекттердег1 сбстер-

Hi кора тузаланчалар?5. Хакас TiniHin лексиказы хайди пайыпча?II. 1. Состер хачан нинче-нинче антонимн1г пол парарлар?2. Изложение паза сочинение пасчатса, хайди nip сбст! нинче-нинче ха-

ти* кирзктебин пазарра чарир?3. Лексика нимее угретче?

50. Пу сбстерж хайди шлчезер? Олар хайдаг сбстерд1р?

Соол, оргах, очых, хазан-хахпах, хаалыр, cyprinyi, чалма, ызых, ымайы, bipaFa, портага, одырчых, iflic, орба. 1

51. Пу шржкен ссстернен предложениелер пМрщер. Оларра хозым даа хозарга чарир.

Чалрыс азах чол; Tipir’cyF; хабыррадан хайызарра, тузынан- турызарра; харых TaprapFa; icTi кбйерге; хым идерге; харах тас- тирра.

21

Page 26: Г ХАКАС т а Л i - nbdrx.ru

52. Пироген сбстерж хакас тМне Длбестецер, Литературнай Tinrc килылре ллбестеезер бе, словарьдац сыныхтабызьщар.

Бумага, брусника, сказка, наливать,-обычай, град, бабочка, тряпочка, налим, рубашка, сметана, ложка, обувь.

53. Текстте наа сбстер алай архаизмнер пар ба, табьщар паза чарыда чоохтацар, оларны сыгара пазьщар.

Мин сынап таа чахсы, позЬ< сынныг тораат алыстырып ал- тырбын. Агаа комес ле тынанарга кирек полган. Отряд гибгре- 6icKeH. Командир комес тудылыбысхан. Мин аны орыстап су- рыбысхам:

— Cipep кемнерзер? Хайдан килгезер?Ол тацнап парган.— Син сатам на орыстап полбинчам Дбеезщ ме зе? Хайньщ

аразында угренш алдыц?— Мин Чолдак — Степаннын чаляызыбын,— чоохтаам мин.

—Cipep/leH хорых паргам...— IИстен. хорыгарга чарабас. Flic Щетинкиннщ хызыл чаа--

уыларыбыс, партизаннарыбыс. '(С. Т.) '

54. Тексттец наа сбстерн1 таап, сыгара пазып альщар. 1к1-ус хати учу- рапчатхан сбстерж nip ле хати пазьщар. Точкалар орнына кирек буквалар пазьщар, нога !ди пазылчатханын чоохтацар.

ДИВНОГОРСК.

Ин чиит городтарнын nipci — Дивногорсктын чуртагуылары постарыныц 4Hpin, паарсап, хайхастыг таглар 4;ipi Tin адапча- лар. Дивногорск тостелгеннен сыгара чуртапчатхан nip Ki3i nicTi городты кбзиерге ал чорген. TaF хабыргазы чирде, харагайлар сыбылар паза хазыциар аразында улпцалар oripe чахсы Kopia- мннчелер. Устагчыбыс город тбстелген)не чарыдылган позыиьщ стихотворениез!н сбо тартып хыгырча:

Мында хараа оттар чараан, .Чылбыран'чоллар сыныри пазылган...

Ус чыл.’ Пу ур туе нимес. Че мында, Сибирьде, ол — уР, УРаа ур. Дивногорск — ол кiчiг город нимес.

Комсомол проспект! — щок улуг проспект. Городта с1лir ол- ган сад...ары, школалар, yFaa чахсы магазин...р, больницалары ■столицадагыларнинан халбас.

22

Page 27: Г ХАКАС т а Л i - nbdrx.ru

«Бирюса» гостиница чар хазында сулейке кун чши сагыл тур- ча. Ол—угаа чахсы, сагамгы гостиница. Кбземек азыбыссац, тай- ганыц куул...ш истшче, че хараа, пзец, тохтабин парчатхан пу- flipirHiH суулааны и,ст1л турча.

Хайдаг тадылыц, сором чыс! KjMiHi6i3epiH килче: чахсызыц, угаа чахсызыц син, Дйвногорск.

(Б. П о л е в о й нм н а н.)

Морфология.Морфология — плдецер науканыц п6л1гк Морфологияда

чоох чардыхтары, оларньщ грамматикадагы сиз1глер1 паза состер хубулдырцац оцдайлары угрешлчелер. Пос алынца шл- flipimir, хубулып, хозымнар алынчатхан состер ч о о х чар- д ы г ы н а к!'рчелер.

Сущ ествительнай.*

6 §. IV класста ирткенш хатиры.

Предмета таныхтапчатхан чоох чардыгы с у щ е с т в н- т е л ь н а й Tin адалча. Существительнай к е м? н и м е? Tin сурыгларга нандырча.

Существительнайлар падежтсрче, сырай, сан хоостыра ху- булчалар. Олар с о б с т в е н и а й паза и а р и ц а т е л ь - п а й, т i р i г нага Ti p i г п и м е с пслчалар.

55. Существительнайларга сурыглар тургызьщар, оларны узурщер. Тсой TCCTtKTir сбстерж таап, хайдаг чоох чардыгы полчатханын кбз1д1п, член хсостыра узур сальщар.

Аттар улуг хазаада турглапчалар. Мин аттыгбын. Attl>if Ki3i чазаг Kiai;ieu табырах парча. Келезей Ki3i адынац табырах к11лi- 6icTip.

Аттацар хайдаг сиспектер п1лчезер, чоохтацар, оларньщ iKi3iH пазьщар.

56. Тббй тбетжлг сбстерж табыцар. Тббй тбетжлг состер хайдаг чоох чардыгы полчатханын кбзшцер. г.

Аалда тбрееи хызыцах пазыруыларнац Kype3ire хозылча. Ол хай улгузше тогыр хазыр курез1глерде араласча. Революция ча- лынында махачы куресчппц омазы тыыи тапталча. Хакас ипчц Совет улгузш тургызар учун, хатыр чаалазыгларда иреннернек тиц харбасча.

(С- Д.)

23

Page 28: Г ХАКАС т а Л i - nbdrx.ru

57. 1н| сбс пирш парган, iimi две действиеж коз1тче. Пастары созп действие кознип, сырай, сан паза туе пастыра хубулча, iKiH i3i действие KosiAin, сан, падеж пастыра хубулча.

Чарыс, wopic.

О Ол iHi сос хайдар чоох чардыхтарына жрчелер? Позьщар андар кбз1- д.'мнер сагынып табьщар.

58. Ирт!р!л парган хозымныр существительнайларны палгалысчатхан состершец хада пазыцар. бон паза палгалысхан состерж козщщер. CbiFapa пасхан существительнайларньщ падежж нозщщер.

п. п.К о з i д i м : г и с у д а р с т в а а (ни м ее?) пирчелер.Куску. Ас пые парган. Чир... 1зинн тын 4nrip6nni6icKen кун

сырарынан, кос туралар... чон-сырып аар-пеер тарабысхан. Олар- иын хайзылары ат... кблглепчелер, машиналар... хыринда хайын- чалар, паза пасхалары, солбырап аххан Тойым сур... кизт, хы- ра... парчалар. *

Турчеделе чазы... ктше хатхы-кулю, ырлас, трактор кузурезй ат... Tiripe3i тол партам. Торыс... куш пасталыбысхан.

(М. к.)О Терт существителЬнай адап пирщер, анда nnpinri падежте (аа), (ее)

ползын.

59. Позьщар тартылры, nnpinri, сы ры нры падежтерде турчатхан сущест­вительнайларны пазьщар.

Падеж Хозымпар Сбстер

Т. тын, нынП. ха, ке, а, еС. ' дан, тан

О Хайдар падежтер паза оларньщ хозымнары таблицада чорьшдыр? Оларны адап пирщер.

60. Ирпрщ парган хозымнарны туррызып, схема хоостыра узур!цэр. (Кср. 9 стр.).

Хацаа..-F ат...г, ат... а, аллея..., имч...с, кiз...е, Сатнкт...ц, керосин...ц, чуртас...р, хузур...х...а, чугур..., Ki3i..., хартыга., ал- быра..., ТИИН...Г, типи...и, тулгу...г, хола- нах...а.

тШрез1

а з ы р а йа л б к г а

24

Page 29: Г ХАКАС т а Л i - nbdrx.ru

61. Пазып, сурытларга нандырыр пирщер.

ТПстщ чирде хыстирга хайдар хустар халчалар? Хайда чур- тапчалар? Олар ачыр соохтарда паза чылырларда хайди полча- лар? Хайда паза хайди азыранчалар?

О Ол пасхан предложениелерж член хоостыра узур салынар.

62. Корбин пазарга тимнен сальщар. Абзацха чарыцар. Хызыл строга­ны сизжщер.

Ат—к i з i и i н у луг аргызы. Ол юзк..ц прай торы...а,полысча. Ki3i одынны, от... ат...р арылча. Ат...р совхозха улур туза агыл- чалар. Оох-теек тогыстар ат... ку...нен. ид1лче. Ат...ы хайраллир... кирек. ГПстщ совхоз... чылры мал илбек. Чазыда ат...р, хулун„.р паза асхырлар чая чорчелер. Ат...ны итке государств... пирчелер. Аныц идi татхынныг, колбаса... паза даа пасха нимелер идерго парча. Teepi3i туупха парча, аннац чахсы сапог...ар пасха-пасха даа нимелер итчелер.

О Сидж пазылчатхан сбстержц алтын сиип сальщар.

63. А, е, ы, i, у, у гласнайларга тоозылчатхан существительнай сагы- нып, оларньщ 4 — паспин, 2 — пазып хубулдырьщар. Тартылгы, сыгынгы паза nyflipri падежтердеп ссстерге 3 предложение сагынып пазын.ар.

План хоостыра имя существительнайданар чоохтацар: 1) существа гель- най нимен1 таныхтапча;.2) имя существительнайньщ бон тлд!рии; 3) су- щсствительнайньщ предложениедеп тузазы.

7 §. Существительнайлар пуд1рчеткен хозымнар.

Схсмаларны кбрщер, анац сурыгларга нандырьщар.

чоохпалыхТОРЫС

угрет п i.4 i кпЫс

4i

• Хачан существительнайларга -чы, -Hi, цы, -<(i хозымнар хо- зылчалар паза нимеж кбзпчеткен существительнайлар пут парганнар?

25

Page 30: Г ХАКАС т а Л i - nbdrx.ru

Кузет..., хай..., icieH..., хармах..., хабар..., хадар..., курес..,, тнлпрчол..., харатас..., n v A i p i r . аал..., орын..., Kopir..., атыг..., а к..., 1'стег..., чорых..., полые... .

64. Пу существительнайлар хайди путнвнш чоохтацар. Хозымнар хозыппазьщар.

Ilipee сушествительнайлардан, глаголлардац наа зпачение- л iг существительнайлар пут парчалар. -Чы, -уы, -ni, -41 хозым­нар бошнде Ki3iHin профессиязын, нименец теесчеткенш паза нимее.хынчатханын кбзггчелер.

□ 65. Чахсы хыгырьщар, паспин позыцар иткен план хоостыра чоох- танар. Кирен хозымнарны хозып, ол ла предложениелерн| сыгара пазьщар.

Хысхы хараа. Хойьш тайга амыр узупча. Граница хадаг...зы сиргек хадарча. Кинет1'н ол наа чаган харда юзшер кор салган. Олар граница сайбаг...лары шетщ чирзер ирт парыбыстырлар. Сизштш чаа... саиба nnpi6icKCH.

Соох хар...ыг чил пасталчатхан. Хэдаи... аргыстарынац хада граница сайбаг,..ларын тудариа разведка... чбруец Koicrip адай- ны алый алганнар.

- KoKTip ыыр...ныц i3iH ус час корглеен. Ол пирщ тайга аразы чпрдец icre3in тапхан. Ыыр...лар. тогырлас сыхханнар. Iкiзi паа- лыглагхан, узiнмiзi ттЫбтскен.

Адай icTcc, парча. Кинет in ic чы ч6р!бщкен. Ыыр... агас усту­пе сых партыр. Кбкт1р, чыс тартып, агассар ойлапча. Сайбагцы

.адайзар nip-ini ат... иткен, че орта ат полбаан. Халган... шпион- иы тудып алганнар.

( Г а з е т а д ац.)

66. Пир1лген сбстерж хакас шже плбестецер. Анац, хынган на сбстерж тузаланып, предложеНиелер пазьщар.

Сторож, бегун, руководитель, судья, счетовод, железнодорож­ник, животновод, шахтёр, строитель, врач.

67. Пиржген сбстердец существительнайлар nyflipin пазьщар.•

1. Ыр, ког, сарыи, тахпах.2. Тогыс, штен.3. Чоох, хабар, ncKipir. * •

• Пу хайдаи существительнайлар' полар, оларныц тсбй сариларын чоох тацар, паспин предложениелер пуд1рщер.

2G

Page 31: Г ХАКАС т а Л i - nbdrx.ru

68. Пиржген сбстернец тузаланып, предложениелер пазыцар.

1.. Кол, хармах, riic, ырах нимес, палых.2: Тахпах, Семён, саблыр, хай, Прокопий, пол, Кадышев, ны-

мах.3. Пут, тол, TOFbic- тблег, план, улуч, учун, ал. чахсы.• Схемаларны узур1цер, хозымнар хозып хыгырыцар, олар нимеж козч-

четкен!н чоохтацар.

ч i д} р кур ее пуд1'р HCKip

хыстапастасолстше

- F, — Г

Хауан глаголлардац существительнайлар пут парча? Хозымнарпы хосса, ол сос хайди алысча?

69. Пиртген сбстерге кил1скенни хозымнар хозып, пас салыцар.

Кусте..., ула..., чыыл..., туг..., уста..., сур..., улес..., хыста..., чахы..., толе..., cipe..., сине..., пуд1р..., айлан..., алгы..., чугур..., сур... .

70. Орфографическай словарьдац полган на хозымга ini лер сос сыгара пазып алыцар.

алдагалданые

71. Пироген существительнайларта синонимнер (I), антонимнер (2) табыцар, хайди путчеткеннерж чоохтацар.

1) курез1г— TOFbIC — хыные—хомзыные — агартыс — ' ынархас—чоохтазыт — 11 i л i с — талас —

2) нануы — opinic — чарых —хараа — парыс— хыстак —

Хынган на сбстернец 2 предложение nyflipin пазьщар.

27

Page 32: Г ХАКАС т а Л i - nbdrx.ru

• Схеманы узурщер, хозымнар хозып, орта хьцырьщар.

кул

чарсыбыр -Fbl

Хачан туных паза унжг согласнайларнац пасталчатхан хозымнар хозыл- ча?

72. Пу глаголлардац существительнайлар nyflip сальщар. Нымзах хозым- ныг существительнайларньщ алтын сиип сальщар.

Арт..., чарыт..., хаар..., сус..., сас..., чыс..., колет..., ким1р...(1 хыр..., хан..., тарт..., кис..., ис..., чап..., сап..., пас..., ш..., хоор... .

Иск1, uetiic, изт ссстерж тузаланып, 3 предложение nyflipin, пас са- лыцар.

ачытхы пысхы ■ KUMipKi CijpTKi

Глаголлардац иаа значениелш существительнайлар пут парча. Олар действие паза предмет аттарын кбз1тчеткен’ су­ществительнайлар полчалар. _

73. Хакас ш1не шбестеп пас сальщар./ Весло, коса, метла, лестница, вешалка, покрышка, борец, соб­

рание, знакомый, стройка, удар, расчет, сообщение, знакомство.О Илбестеен сбстернщ тбстжтерш, хозымнарын сиип сальщар, nip паза

пасха тбстжлг сбстерн| таап, чоохтацар.74. Пу состерщ nyflicTepi паза тузалары хоостыра узурщер.Хыныс, ХЫНЫХ, ХЫНЧЫХ, хынал, ХЫНЫР, XblHFblC, ХЫЙЫГ, ХЫЙЫС,

хыйых, хыйыхтас, хыйыхчы.75. «Ленин чолы» газетадац путкен существительнайлыг 4 предложение

сыгара пазьщар.76. Ат пирщер. Предложениелерн1 тарацхай идш пазьщар, анда хозым-

HbiF существительнайлар пар ползын.Хадагчы чорче. Агас ап-амыр. Ол тынианча. Салаалар сынча-

лар. Кем-де килчс. Хадагчы n6ipe корче. Кблетю чагдапча. Ыыр- чы чагын. Разведчик чазынча. K?3i сйхча. Хадагчы чапсынча. Ыырчы палгалча. Хадагчы чицче.28

Page 33: Г ХАКАС т а Л i - nbdrx.ru

77. fly пиртген состерге омонимнер таап, пас салыдар, анад полганы- ныд на ниме таныхтапчатханын чоохтап пирщер.

ToFbic, той, туза, туе, сал, тас, сал, чыс, сас, хыр.

78. Позыдар сагынып алай ба книгадад алып, омонимжг тбртер предло­жение пас килщер.

79. Пир1лген сбс пуд1рчед хозымнар хозылып путнен сбстер пас салы­дар... Словарьнад, газетанад, пасха даа книгаларнад тузаланьщар.

1) -ы с,- ic ,-с2) -biF, -ir, - f, -г3) -чы, -ni, -чы, -‘li4) -хы, -ni

80. Орта пазарыныд хайдаг буквалары ирлртген паза ирт1р1лбеен? Олар- ны хайди M3epiCTipe пазар правилолары хоостыра nipiiuipepre чарир?

УругРс, сор?н, ха?ла?, сап\?а, пуд?рю, кбРлешс, палыхРы, атРыг-Ры, чаРзы, apFaPc, кбгРе, icTenPi, сыбыранРс, теРрбен, алмаРс, сурРг, кустРг, inenPe, горбахРа, пiчiк?i, чРска.

81. Пу существительнайларга -чах, -чек; -чах, -цск; -ыцах, -'щек; -ек, -ас, -ах хозымнар хозып, к!ч1гли ададар.

Сас, т1л, хас, Tic, xi3i, хыро, кбклб, тиин, ат, табах, хозан, ха- рах, хулах, i3ene, кбзене, кибю, азах, тбзек, частых, ит, хой, тн- гей, ч1рче, аях, самнах, иней, терпек, петух, сарыс, харындас, тунма, мяч, аба, машина, хус, наах, табыс, ун.

82. Kinir палададар пазыдар (позыдар кбргеншед). Аныд сырайынадар чоохтадар. Холлары, азахтары хайдагдыр? Хайди тонангандыр? Хайдаг ойна- чад нимелернед ойнапча? Пасчатса, палаа чылыг, чагын, паарсах сбстернед тузаланьщар.

83. Диктант пазарга тимнен салыдар. (Кбр. 11 стр.).

Харасчыларны ундубин «Наа куннен,» Tin Москва аны Приёмниктен. изеннепче.Тарда чурт...лыр чабан...ы Кремль nip дее унд...бинча. Хыр пазында кун торасса, Чабан анад тура пасча.

Хой хадарчаан усх...рыбысса, Хомыс алып, хайын салча. Чабан—ЧОН...Ц Лзешзь Чон изiн 6cKipir...3iH.Сибер хадар, сиргек кузет.Д Улур планда курес...зщ!

(Н. Д.)

29

Page 34: Г ХАКАС т а Л i - nbdrx.ru

84. Глаголлардац существительнайлар луд!р!цер, анац предложениелер пас сальщар.

Узан, чайла, паста, уста, таны, хырла, кор, хайла, сап.

85. Сбспектерш, сиспектерж хыгырьщар, путкен существительнайларын на сыгара пазыдар. Хайди путнежн чоохтадар, ini хадыл хозымнарньщ ал­тын сиип сальщар.

1. Чарты... шске улус нимес, nicriic улустщ ээзп Птчж... Ki3i кунге тббй, пiчiк шлбес Ki3i тунге тббй. Хоосха осхас сайбат..., хозан осхас хортых.

2. Пил1‘...п nip тудым, п1лir... ползай, аны тап. Сатал...ты сап сайба, сагызын полза, аны тап. (Ti/к ииргеш.)

3. Хызыл оол хытырты...а парир,Ах оол аалта парир. (Тудун.)Хара ат хаза...да, хамчызы тирпде. (Оттагы казан, хамыс.)

86. Планга киniCTipe, хоос корчеткен ч1ли, чоохтадар. Анда путкен суще­ствительнайлар ползыннар.

Пл а н .1. Чол сыхханы.2. Пабам тайтаа читкен.3. Аннааны.4. Ацуылар иирде тыиагда.5. Ибзер айлантаны.

87. Диктант пазарга тимненщер.

KopiK, ала ...арыс, алб...та, ах(киик), кулб...с, ...орсых, пул...н, пуур, сыын, тиин, тискер азах, тулг..., тнб..., хамнос, хара (паар), хара (хузур...х), хозап, холанах, хуну, чохыр (ац), тарбатан, табырга, орк... .

8 §. Существительнайларнын тартылгы формазы.

• Текстт1 хыгырьщар, тартылгы падежте турчатхан местоимениелернед палгалыстыг существительнайларны таап чоохтадар.

Тбрггкен чир1м, Хакасиям минщ,MaFaa кулшче чарых оттарыц.Чалбах чазыларын, пбзж татларьщ.Hip дее ундулбас минщ чуреемде.

(М. К и л ь ч.)

Хара шрифтнед пазылган состерге сурыглар тургызьщар. Тартылгы фор- мадагы существительнайлар нименед палгалыстыг полчалар?

Page 35: Г ХАКАС т а Л i - nbdrx.ru

Существительнайларнын тартылры формазын шлер учун, сырай местоимсниелерш тартылры падежте туррызарра кирек. Сырай местоимениелернщ -тартылры падеж1 мындар полча: минщ, сишц, аныц, тстщ, cipepniH,, оларнын,:

Тартылры формада существительнайлар местоимениелер- нен палралызып хубуладырлар. Кб з 1 д 1 м: минщ адым,сишц адыц, анын, ады, nicriH, адыбыс, cipepniH, адыцар, олар­нын, ады.

Тартылры падежте турчатхан сырай местоимениелернен палралызып, сырай хозымнарын алынран существительнай­лар т а р т ы л р ы ф о р м а д а г ы с у щ е с т в и т е л ь н а й ­л а р Tin адалчалар.

Тартылры формадары сбстер предложениеде местоимепие- пен хада, шрееде местоимение чох киректелед1рлер.

Кб з 1 д 1 м: Минщ адым чазыда оттапча. Адым чазыдаоттапча. Аныц ады, оларныц ады, оолахтыц ады, оолахтарныц ады.

Т а р т ы л р ы ф о р м а н ыц сырай хоаымнары.

П i р с а нМинщ турам, кимем, куркум

Синщ турац, кимец, куркуц

Анын туразы, KUMeei, куркуз'1

К оп самГПст!ц турабыс, кимеб1с,

курку 6icCipepHiH турацар, кимёцер,

куркуцерОларнын туралары, кимелер1,

куркулер1

Пу козшмнерден сыгара nic гласнай тапсагларра тоозылчатхан сущзст- вительнайларнын тартылры форма хозымнарын кбрчеб!с. Олар мына мындаг- лар:

X а т ы рП i р

х о з ы м

MuHin . • •Сишц . . . . . . . нАныц . . . . . . зы

К о пX а т ы f х о з ы м

с а нН ы м з а х х о з ы м.

с а н, Н ы м з а х х о з ы м

мнз!

ГИстдцCipepHinОларнын

быснарзы

61снер3i

31

Page 36: Г ХАКАС т а Л i - nbdrx.ru

88. Пу состерш тартылгы формада хубулдырьщар.Ха на а, кбзб, к i з i, хысхы, угу, хурчу.

89. Пу состернец алты предложение пас сальщар. Олар прайзы алты пасха тартылгы формада турзыннар.

Хазаа, колбе.

9 §. Согласнай тапсагларра тоозылчатхансуществительнайларньщ тартылры формазы.

• }П i р с а н

Минщ агазым, кииз1м, тоным, чи/нм Синщ агазыц, киизщ, тоныц, чир1ц Дпын агазы, кии:и, тоны, uupi

К б п с а нШстщ агазыбыс, KUU3i6ic, тоныбыс, nupiCnc Орернщ агазьщар, книзщер, тоныцар, чирщер Оларньщ агастары, m ucrepi, тоннары, чирлер1

Tlip с а нМин1ц riniM, адым, чил1м, чолым Син1н т'шщ, адыц, цил1ц, чолыц Анын Tint, ады, чи.л1, чалы

Ко п с а нШстщ Tini6ic, адыбыс, 4iui6ic, чолыбыс Снрернщ пн'щср, адыцар, чилщер, чплыцар Оларньщ riHHepi, аттары, чиллер1, чоллары.

КбзМмнердец сыгара согласнай тапсагларга тоозылчатхан существитель- найларньщ тартылгы форма хозымнары кбр1нчелер. Олар мындаг полчалар:

X а т ы г х о з ы м

М и н щ ...................Синщ ...................А н ь щ ...................

X а т ы f х о з ы м

Fl ip с а нН ы м з а х 'х о з ы м

ым .........................ын ...............................

ы ..................................

Кб п с а нН ы м з а х х о з ы м

1Мin

i

n id in • • • ыбыс ....................................... !6icCipepHin . . . . . ьщар ....................................... щерОларньщ ................... ... ы ...................................... , i

32

Page 37: Г ХАКАС т а Л i - nbdrx.ru

Существительнайлар туных согласнайларга тоозылчатса^- лар, туных согласнайлар тартылгы формада nip санда прай ус сырайда, коп санда 1-fh, 2-yi сырайларда уншг согласнай- Fa айланчалар.

90. Существительнайларны тартылгы формада хубулдырьщар.ToFbic, кип, класс..

91. ' Пу сбстерж тартылгы формада, коп санда, узжч1 сырайда тургызып, предложениелер пазыцар.

Хол, Лл, iH, тыт, ит, сан.

92. ТартЬлгы формада турчатхан существительнайлар ноо сырайда тур- чатханын к5з1д1цер.

Харда ойлаан ан i3i ч1ли,Чауын хоостапча алтын пером.Ырыстыр чурттын прай алии .Чурееме сыцминча— ол ла пыром!

(В. К.)* * *

Оларны ист1п, шахта ютшде,Кбгл1г TOFbiHna с и н i ii оолларыц.Ленин таглары пбзии устунде,Угред!г алча синщ тбллерщ. .

(М. Ки л ь ч . )

10 §. К, х, f , г тапсагларра тоозылчатхан существительнайларны тартылгы формада

хубулдырары.

Пу сиспектерн! тицнест!рщер, нога iAK пазылганын сагын корнер.1. Кбзенег1 чох кок тура.

'(Арбуз.)2. Харагы пар—Tiirip кбрбин-

че, хулагы пар—турбаанда испинче.

Кбзенее, iaini ч о ры л— турада чоп толдыра. (Ргурср.)

Хараа пар — Tiirip кбрбинче, хулаа пар — турбаанда испин­

че. (Спеха.)а) к, х таЛсатарга тоозылчатхан сбстер тартылгы формада хайди алые

парчалар?б) Хачан к, х тапсаглар сбстец туе халчалар?ГПди у з у р i н е р : конек — конек + ш — кднеем,

конек + щ — кбнеец; карах + ым — хараам,

харае + ыц — хараац.В. Хакасский язык, 5—6 кл. 33

Page 38: Г ХАКАС т а Л i - nbdrx.ru

Че к, х тапсагларра тоозылчатхан nip слогтыр алай ба узун гласнайлыр сбстер полза, ол тапсаглар туспин, уншг г, f тап- сарларнан алые парчалар.

К б з i д i м : пук — nyei, чух — чугы, наах — наагы, киик— Kuuei, ан. пас. ■

Г, f тапсарларра тоозылчатхан сбстерш тартылгы формада хубулдырза, г, f тапсаглар кбб1зш туе халчалар. Аннанар сбс- те узун гласнай пол парча, cocTi пасчатса, ол узун гласнай ini тббй букванач. пазылча. К б з 1 д 1 мге: cyF + ы — суу, i3iz + i — i3uu, таг — таа, сурыг — сурии, курез1г — ку резни.

93. Сбстерж тартылгы формада пастары сырайда тургызьщар, анач па- зьщар.

Кирек, хоных, чарых, пбзш, хармах, пбрж, хузурух, конек, таг, кбгенек. '

94. Кизект1 хыгырьщар, коз!д!лген существительнайларныц сырайын та- ньщар, аньщ хозымнарын адацар.

— Сарыр тайын ибек пе, хуча харых? — хости пастыр кил1п, алтын aFac агбарын Сабистщ адыньщ хузурух алтына сурыбы- зып, niKcUe сагырлабысхан Тоён.

Сарыр тай, nic хулахтыр, ныцмах сарырлыг, торт частыр мал, хузурух алтынац ч1ксеен полган. Тоёц — Сабис Рабазынан ха- дарчатхан он асхыр чылрынын ээз1 Х'апынньщ о о л ры — capbiF тайный ол ондайын манат шлуец.

Атхан ух ч1ли ceripe тузт, сарыр тай, нинче-де хулас торыр чачырап, анан, шрде ойда турып, шрде тискер Te6iHin, тигей ха- быргазында тарап napFaH чылгыларзар укус салган.

Сабис, он чит! частыр оолах, адында nip ниме хабынмин, ой- напчатхан хулунн^рзар тартылып одырчатхан. Ады, т1зен, чай- ры кун !знине сабыхсып, сарнахсар айландыра турран.

Адынан полар, Сабис позы даа' чочып парран. Пос сал сал- ран туюх хос TiHHi хаап, холра даа саари тартарра маннанма- ан, кинетш изер ойынан азырыл парранын на сизшген. Паза nip сэрыс аразында Сабис. он азаа изер хамарына тенен осхас чиш ш'л!нген, анан пазына хайдар-да хатыр ниме тененш искен, харахтарында чарых оттар сатылысхан — Сабис паза ниме ni- лшмеен.

Тоён сарыр тайный соонан «хуух» Tin аахтабысхан. Сабис- Tin сарсых !зенеде сбртел париранын коре тура, адынзар парып, алтанып, бзензер туда, хамчы саап, iKi табанын табаннап, «хьгый- ти» халран.

(Н. Д о м о ж а к о в.)

34

Page 39: Г ХАКАС т а Л i - nbdrx.ru

95. Пу существительнайларны узЫч! сырзйда, nip санда тургЫзыцар,К 6 з i д i м : Х у л а х — а н ь щ х у л а а .

Хулах, пастар, харах, пар, ког,. киик, частых, к о р т , т о с т , чулух, хутух, чустук, шлек, кбнек, тозек, тизек, кизек, парчых, хончых, холтых, бзек, чарых, чохтаг, чаауах, орчых, тумзух, кур- уек, хармах, самнах, THpir, тохтар, таргах, таарлар, суумек.

11 §. Тартылгы формадаРы существительнайларнынхубулызы.

Существительнайларнын тартылгы формазынын падежтер пастыра хубулганы тартылгы с к л о н е н и е Tin адалча.

Тартылгы формадагы существительнайлар мындаг ондайнан хубулчалар.

Flip с а н д а п а с т а р ы с ы р а й д а р ы с у щ е с т в и т е л ь н а й л а р н ы н хубулызы.

Ш р с а н Х о з ы м н а р ыА. а д ы м , к и м е м , — —Т. а д ы м н ы ц , к и м е м т ц НЫЦ, ЩцП. а д ы м а , к и м е м е а, ек. а д ы м н ы , к и м е м н 1 НЫ, HIО. а д ы м д а , к и м е м д е да, деС. а д ы м н а ц , к и м е м н е ц н ац , нецы. а д ы м з а р к и м е м з е р з а р ,з е рп. а д ы м н а ц , к и м е м н е ц нац, нец

96. Пу сбстерн1 хубулдырьщар.Чарым, чолым,-чил1м, i3e6iм.

n i p с а н д а Р ы i к i н v i сырайдары с у щ е с т в и т е л ь н а й л а р н ы ц хубулызы.Flip сан

А. т урац , к и м е ц Т. т урац н ьщ , к и м е ц н щ П. т ур а ц а , к и м е ц е К. т урац н ы , ки м ец н 1О. т у р а ц д а , к и м е ц д е С. т у р а ц н а ц , к и м е ц н е ц Ы. т у р а ц з а р , к и м е ц з е р П. т у р а ц н а ц , к и м е ц н е ц

Х о з ы м н а р ы

ныц, н!н а, е ны; Hi Д.а, де нац, нец зар,зер нац, нец

Page 40: Г ХАКАС т а Л i - nbdrx.ru

97. Пу состерн! хубулдырыцар.Чоньщ, ээгш, сапхыц, пилщ.

Коп с андаг ы пас тары сырайдагы существ и т е льнайларныц хубулызы.

H ip сан Х о з ы м н а р ы

А. п а з ы б ы с , u 6 i6 ic — —Т. п а зы б ы ст ьщ , u 6 i6 ic T in тын, Т 1цП. п а з ы б ы с х а , u 6 i6 ic K e х а , кеК. п а зы б ы ст ы , u 6 i6 ic r i ТЫ, Т10 . п а зы б ы ст а , u 6 i6 ic r e т а , тес. п а зы б ы ст а ц , иб1б1стец тан , тены. п а з ы б ы с с а р , u 6 i6 ic c e p c a p , серп. п а з ы б ы с н а ц , иб1б1снец нан, ней

Коп с а н д а г ы iKiHyi. сыр айсуществ и т е льнайларныц хубул

nip с ан Х о з ы м н а р ыА. х а з а а ц а р , ч и л щ е р — —Т. х а з а а ц а р н ы ц , ч и л щ е р т ц нын, Н1ЦП. х а з а а ц а р г а , ч и л 1 ц е р ге Fa, геК. ■ х а з а с щ а р н ы , ч и л щ е р ш ны, Hi0 . х а з а с щ а р д а , ч и л 'щ ер д е д а , дес. х а з а а ц а р д а ц , ч и л с ц е р д е ц д ан , д ены. х а з а а ц а р з а р , ч и л щ е р з е р за р , зерп. х а з а а ц а р н а ц , ч и л щ е р н е ц нан, ней

f l ip с а нд а п а з а коп санда у з 1 н у iс ыр а йд а турчатхан

с у щ е с т в и т е л ь н а й л а р н ыц хубулыстары.

n i p с а п да у з i н v i с ы р а й д а

X о з ы м н а р ы

А. с а л а а з ы , т угеез1 — —Т. с а л а а з ы н ы ц , т у ге е зш щ нын, шнП. с а л а а з ы н а , т у г е е з ’ш е на, нек. с а л а а з ы н , т у ге е зш н0 . с а л а а з ы н д а , т у ге е з ш д е нда, ндеС. с а л а а з ы н а ц , т у ге е зш е ц нан, нейы. с а л а а з ы н з а р , т у ге в з т з е р нзар, нзерп. с а л а а з ы н а ц , т у ге е зш е ц нан, ней36

Page 41: Г ХАКАС т а Л i - nbdrx.ru

Коп с а н д а у 3 i н ^ i Х о з ы м н а р ыс ы- р а й д а

А. чазылары, чирлер1 Т. чазыларыныц, иирлершц П. чазыларына, чирлерте К. чазыларын, чирлершО. чазыларында, чирлершде С. чазыларынац, чирлершец Ы. чазыларынзар, чирлер'шзер П. чазыларынац, чирлершец

нын, Hitt на, не ннда, нде нан, нен нзар, нзер нан, нен

Тартылгы формадагы существительнайлар падежтер пас- тыра тартылгы нимес формадагы существительнайлар ч1ли хубулчалар. Узшч1 сырайдагы тартылгы формадаты сущест­вительнайлар пирклп, KopiMri, орынты, ызылгы падежтерде постарыньщ онлайында хубулчалар.

98. Пу темаларнын nipeeaiHe сочинение пас салынар. Сочинениензрде тартылгы форма существительнайларын киректенер. Киректелген тартылгы форма существительнайларньщ падежтерж аданар.

«Мал хазаазында». «Таглар аразыпда». «Колхоз малы». «Пулаппыг кол» лагерь». «Хакасия городы». «Суг чоллары». «Лётчиктер-космонавттар».

99. Пазып алынар, козщжген существительнайларньщ сырайын, падежж таньщар, сырай хозымнарыньщ алтын сиип салынар.

1. Кем ыырчыны аяпча, анын иг<ч!з1 бю'с халча. 2. Харга но- зынмн палазын annaFac тшче. Ёж позыньщ палазын нымзагас тшче. 3. Позыцны тигрбiн Tin саназан, пасха Ki3ini ала парысха сана. 4. Астаан харга тасты чохчыпча. 5. Чабал адай «пуур тут- чац» аттыг поладыр. 6. Илгек ырагаа—тизтсщ !— ти тр . 7. Cy­ra читкелекке маймаан суурба! 8. Хылыс палии чазыларох, сбс- cipneK табыгньщ палии хачан даа халар.

100. Тартылгы формадагы существительнайларны аньщ палгалыстыг соСтержсн хада Сыгара пазьщар, падежж чоохтанар.

А Д А Ч И Р -С У У Н А X L IH A P F A .

ГИске прайзыбысха Ада чир-сууна хынарга кирек. flic айда чуртас алгабыс, пастап ла ах-чарыхты кбргебк.

Анда пастап ла шстгщебщ охсанган, олган тузыбыстьщ пас- тагы чыллары ирткен.

37

Page 42: Г ХАКАС т а Л i - nbdrx.ru

Ада чир-суубысты арачылир юз!лер.хачан даа табылар, анын учун чуртастарын даа пир саларлар.

Ада чир-сууна андар хынызыбыс шстщ чурееб1сте хачан даа успас.

(Л. Н. Толстой.)

101. Хара шрифтнец пазылган существительнайларныц падении пазы- цар, нога ши пазылчатханын чоохтацар.

1. bin, кбзенеп чорыл, турада аалчылары толдыра. 2. Тур- Чад ползам, тиНрге чидерч1кшн; холлыр ползам, орыр тударчых- пын. 3. Аргазы чорыл—апарча, азаа чорыл—чугурче, ахсы чорыл •— ырлапча. 4. Чир устунде читчее чох, чир алтында тап- чаа чох, торым хаях азыхтыр, торры 4i6ex узукпг, торыр араста тохтидыр. 5. Хабырразында coori чох, ханадында чил! чох—ха- захтап ырлапча. 6. Курчекнен курепче, кумус самнахнан алып чшче.

Т а п т ы р р а с т а р : чил, тиин, радио, чол, угурсу.

12 §. Существительнайларныц сырайча хубулыстары.

Существительнайлар предложениеде сказуемай полчатса- лар, гпрееде сырай хозымныр поладырлар. АндаРохдозымнар- ны сказуемай полчатхам прай чоох чардыхтары алынчалар (сырайох хозымныр полчалар).

К о з i д i м : Мин тогысчыбын. Син лётчиксщ.

Хубулыстар.

i Итт1рче тке н форма.

Ш р с а н ' К оп с а н

Мин — партизанмын, им'рбш ГПс — партизанмыс, uM‘(i6icугрешрбш, ха'каспын угренц1б1с, хакаспыс

Син — партизанзыц Cipep — партизанзаримц1зщ им‘узеругрешузщ - * угрен^зерхакассыц хакассар

Ол — партизан Олар — партизан (нар)UM‘(i UMiji (лер)угрен’у ijepeuyi (лер)хакас хакас (тар)

38

Page 43: Г ХАКАС т а Л i - nbdrx.ru

ИттИрбинчепт ен форма.

Игпрбинчеткен формада состер сырай хозымы алынмии- чалар. Ол хозымнарны оларныц соонда кирексйпчеткен н и- м е с сбс алынча. ■; .

Иттчрб'инчеткен форма хубулызы. .

Ш р с а н Коп с а н

. $гренц1 ниместн Угрещ1 HUMecciH, Угрену нимес

yepenyi ниместс угренщ нимессер yepenyi нимес (тер)

102. Сбстерж сырай пастыра nip паза коп санда хубулдырыцар.

Угрену!, тракторист, т о р ы с ч ы , пастых.

103. Предлошениелерн! пас салыцар. Точкалар орнына скобкадагы нимес cocTi кил1зер сырайда туррызып пазыцар.

1. Мин космонавт (нимес), лётчикшн. 2. Варлам Чаптыков ацуы (нимес), че ол чабан. 3. Cipep угренушерзер, че тогыпуи (нимес). 4. nic писатель (нимес), хыгырыруыбыс. 5. Олар ола- цай ла тогысчы (нимес), коммунистический icTenic бригадазы- ньщ члеш полчалар. 6. Cipep чазаи (нимес), чаланзар. 7. Онис тракторист (нимес), комбайнер. 8. Син иму1 (нимес), медсестра- 'зыц.

104. Пир1лгвн тбкстт! мацат хырырыцар, анац пазып алыцар, сказуо- емай полып турчатхан существительнайларныц алтын скип салыцар. Хайдар прздложениелер пар, табыцар.

Сагыснац Часка, TOFac парып, чоохтастырлар.— Син кемзщ? — ттче CaFbic.— Мин Часкабын. Син чи кемзщ? >— Мин Сагыспыи. Син, Часка, ниме идед^рзщ?— сурча Са-

РЫС.— Ki3i пайыдадырбын! — ттче Часка.— Хайдар юзЫ пайыдадырзын?— Хайдар даа юзГш пайыдам.— Сарызы чох KieiHi пайыт поларзыц ма?— Поларбын.— Tirrue nip оол чир талапча. Син аны пайыт поларзыц ма?

Син аны хайди даа пайыт полбассыц.— ГХоларбын! Мин аарлыр, чарых тас полып чадыбызарбын,

ол, аны алып, пайир...39

Page 44: Г ХАКАС т а Л i - nbdrx.ru

105. Стихтагы существительнайларны предложениен'щ членнер! хоосты- ра узур сальщар.

Кем сараа паарсах— AFaa ханатсыц, Кбрерге ырак 4iiir харахсыц.

КНИГА. .

Кем синнец чбпт!г — Аныц куз1зщ,Чуректщ артых Чарых KOHHi3in (Н. Т.)

Хатиры.

С ы н ы ‘X т а г л ы г с у р ы г л а р.

1. Существительнай хайдаг чоох чардыгы полчатханынацар чоохтацар.2. flnpinri падежте iKi а, е хости пазылчатханына кбэ^мнер табыцар.3. Тартылгы паза сытынгы падежтерде, хачан iKi т, н хости пазылча-

лар, кбзцнмнер таап чоохтацар.4. Существительнайлар пуд1рчеткен хозымнарны адап пирщер.5. Сое пуд1рчец хозымнарньщ орта пазарын чоохтацар.6. Хачан глаголлардац сыгара существительнайлар пут парча? KoSipiM-

нер таап, позыцарныц чоогыныц сынын козщщер.7. Существительнайларньщ тартылгы формазынацар ниме п!лчезер?

Хайдаг формадагы существительнайлар тартылты формадагы существитель­найлар Tin адалча? Ол существительнайларньщ' хайди хубулчатханын чоох­тацар.

8. Хачан существительнайлар сырай пастыра хубулчалар? Полтан на существительнай сырай пастыра хубул полар ба? HoFa? Нбзцрмнернец ча- рыда чоохтацар.

9. Пиртп, тартылгы, сыгынгы падежтернщ хозымнарынацар чоохтап пир!цер.

106. Существительнайларньщ падеж хозымнарын тургызып, пазьщар, падежТерш кбзцрцер.

тыт.

Тыт— yFaa чахсы, пик атас, Корабль... агаснац пуд1рчеткен туста тыт... n o 3 iK паалачацнар, Че он т о р ы с век... аны киспишбш- кеннер, корабльларны T i i M i p . . . пугир сыхханнар. Арас пилетезшде иц бон aFac харакай полчан; че 4n6ipri век... ле т1ген... аарлап сыхханнар. Чачын идер промышленность... паза вискознай, шта- пельнай ткань... идер1нде т е н иц чахсы материал полча, пуды

40

Page 45: Г ХАКАС т а Л i - nbdrx.ru

р1где, т1зен, харарай... халбинча. Че тыт чи? Аныд тузазы мын- нацар ам Цаа кбршер. Ол пасха aFacTap...-хыринда чахсы орын- да полар.

(И. 3 ы к о в тм н а н )

107. Пу состернщ пудщтерш чоохтадар, олар нимелерн1 таныхтапча- лар. Чардыхтарга чарып пазыдар,

Пастаг, пастыр, пастых, пастарды; атыр, аттыр, аттах, атыр- уыларда.

Пиршген сбстерж тузаланып, 2-3 предложениелер nyflipin пазыдар.

108. Тексттед пастап тартылры формадагы существительнайларны аныд палгалыстыр сбстержед хада, соонад путкен сбстерж сьдара пазыдар.

Октябрь оды тамылча. Совет улгуз! тыыпча. Наа чуртас та- мырЬ1 хойыпча. Аалларда колхозтар паза совхозтар тбстелглеп- челер. Пахаях аал Соведшщ чох-чоостары пастап мал бсюрцец, ас таарычад nipiricKe Kipremiep. Чоннад бмелеп иткен т о р ы с т ы ц тузазын оцарыи, аалдагылар 1930 чылда колхоз пуд1ргеннер.

Иван Ф^орович Чертыгашев, колхозха хынып кiрiп. наа тбстег'длершщ nipci полыбысхан. Аныд чббшец чуртасты riipirin пу/лрер чолга хондыхтары к i р i б i с к е н н е р. «Киртжчеб1с сагаа, Иван Фёдорович, амды син пос чуртыныд ээзшщ, холыддагы мал сини, nicTii, прай чоннп. «Хайралла ocnip, колхозты иайыт», ~-теенпер пастыхтар.

(«Л х т а с х ы л д а н»)

109. Сурыгларга нандырып, скобмадагы сбстернi Tiлбестеп, тартылгы формадаты существительнайларныд алтын сиип, пазыдар.

Хайдар адныд хысхыда туri ах полча? ( З а я ц и го р н о- стай. ) , Хайдар палыхтыд Ti3i узун пазы устыр полча? ( Щ у ­ка!} Хайдар адныд мууз1 аарлыга турча? ( Ма р а л . ) Хайдаг хустарныд ryri хара полча? ( В о р о н а , г а л к а , г л у х а р ь, к е д р о в к а , л а с т о ч к а . ) Часхыда cipep ноо хустарныд ун1н истерге хынчазар?

110. Сказуемай полчатхан существительнайларны козШдер.'Олар нинде пасха специальностьты кбз1тчелер, олох син предложение сагыныдар. Под- лежащайнад сказуемайныд аразында тире ползын.

Хайзы тар инженер! дипломын, хайзы nipci, агасгип алый, ай- лантыр. Паза nipci «HM4 i6 iH», мынзы «прокурорбып», T ir i3 i «ур- peT4 io in » ,— Tin нандырадыр. Иван — агроном. Клим, т|'зен, офи­цер погонын ицшнде арылтыр.

41

Page 46: Г ХАКАС т а Л i - nbdrx.ru

111. Сиспектерн1 табьщар, KHnicce', тартылры формадагы существитель- найларда ini хадыл гласнайлар хости тургызып, сыгара пазыцар.

1 . Азагы-холы чогыл — тнрны талапча. 2 . Холы хамахта, ха- рары тасхахта. 3. Позырах адым nip тагны тооза оттап парыбыс- ты. 4. Тукыг киб1з 1м турщ тооспадым, чалаас киб1з1м чазып тооспадым. 5. Хаптары азымны тазып тооспадым. 6. Чахсылар килзе, чалаас оолрым тура тусче. 7. Хол-азагы чорыл — Kiaini ылратча. 8 . 1нег1м хазаазы ixi хадыл.

Т а п т ы р f а с т а р : м у к с у н , н щ н щ х у м а з ы , а б ы с , орт, сут, caFbic , с а м о в а р , ч и р н е ц n ie ip .

112. Текстке ат пирщер. Изложение пазарга тимненщер. Хара шрифт- нец пазылган сбстер хайди путкенш чоохтацар. Оларньщ хозымнарын K03iт пирщер.

Крымньщ устунзархы чар...да аба сомына тобй тар пар. Ан- нанар аны щбк Аба тар Tin адапчалар. Ол тагньщ тбзшде кок- агастар аразында unTir туралар кбршче, Ол—Артек, пионерлер лагерь... . Пеер Совет Союзыныд прай пулуцнарынац олганнар чыылча.

Лагерьнщ ортызында, Совет Союзынын, флагынан пасха, коп страналарньщ флагтары чалбастанча. Артек прай чоннарныц олганнарынын лагерь... пол парран. Хайх...стыр Крым хазында nicTin олганнарнан хада болгар, венгр, немец, чех, поляк, румын паза пасха даа чоннарнЫц палалары тынанча. Совет пионерлер! коп страналарньщ олганнарынац ынархасчалар, оларны чылыг удурлап, удесчелер.

Аяс i3ir кунде талайзар пионерлер флоды сыхча. Мында ол- раннар постары моряктар полчалар.

Лагерьнщ аэродромында nipci пiрсiнiн соонца самолёттар паза планерлар модельлер! учухчалар. Оларны чиит авиаконст- рукторлар пуд!р салианнар. Иирде чиит астрономнар типрдеп чылтыстарны санапчалар. Телескопнац корт, олар ыраххы пла- неталарны паза чылтыстарны ситкт кбрчелер. *

Артекте иолран Ki3i хачан даа ундубас пионерлер оттарын, кбк талайны, пбзш тарларны, хыныр ойыннарны, пасха-пасха страналарньщ олганнарынац тогасханын.

Артек — ин пастары лагерьлернщ nipci. Че ол чалгыс ла ни- мес: коп республикаларда паза областьгарда постарыньщ Артек - Tepi пар.

Лагерь... куннер бн-riacxa ойыннарда, хатхы-кулкще иртшче. Иирде,. п'зен, пионерлер оттары чарыбысча паза олраннарньщ хы'нцац ыры исттче.

Буквалары HpTipin парран сбстерж пазып альщар, ал-алынча чардыхта- рьж ксз1дщер.

42

Page 47: Г ХАКАС т а Л i - nbdrx.ru

Прилагательнай.13 §. Пасталыг класста ирткенш хатиры.

• Хыгырьщар, анац сурыгларга нандырьщар.

Айдо парча. Айдо ах блен, otthf ах чазыча icKepKiтарзар тари сых парран yayF обрл1г хой- ньщ соонан, пастыр парча.

Чохырах чбрче. - Айдонын, соонча тугдур тукт1г Чохырахчортыр чбрче.

Сол паза оц сариндагы предложениелерж THUHecTipinep. Хайдаглардыр олар? Ko3ifliлген сбстерге сурытар тургызьщар. Ол сбстер хайдар ноох чар-. дырына шрчелер?

Предмегпц признагын (п1лд1р!глер!н, хайдар полчатха- нын) таныхтапчатхан чоох чардыры п р и л а г а т е л ь н а й t in адалча, ол х а й д а f? х а й д a f ы? к е м н и? н-име- н и? ха й з ы н и? Tin сурыгларга нандырча.

Прилагйтельнайлар, предмет тузалыр польш, кнректелчет- се, существительнайлар Ч1ли, санча, падежче, тартылгы фор- мача хубулчалар.

Прилагательнайлар предложениеде чарытхы, обстоятель­ство алай сказуемай полчалар. Хызыл флаг. Школаа аттыг килгеб1с.

113. Хыгырьщар, прилагательнайларны олар чарытчатхан существи- тельнайларынаи хада аданар, сурыглар тургызьщар. Позьщар сагысха кир!п 2-3 тахпах пазьщар, пар прилагательналарньщ алтын сиицер.

1. Чалбах чиррп H6ipin, 2. Агар турган ах тасхыллар.Чылтыстыг спутник ойлапча. Ах хар чабынып, туррлапча. Чииттершн чолыи чарыдып, Алгым чnрiбiс Хакасия Леииншн. сын партиязы апарча. Алтын пурдайнац чабынча.

(Ч о н н и н а н.)

3. Korepin турган кбк тасхыллар,Кок хар чабынып, туррлапча.Кбгл1г чуртыбыс Хакасия Кумус пуидайнан чабынча.

(С. К а д ы ш е в.).

43

Page 48: Г ХАКАС т а Л i - nbdrx.ru

□ 114. Хоосты нбрщер. Анда пар прай предметтерт адацар. Ол предмет- TepHin ninflipirnepiH кбз1тчеткен сбстер табьщар. iKiлер палгалысть* сбстер пазьщар, анда прилагательнайлар х а й д а г? кемни? сурыгларга нал- дырэыннар. .

115. Ат пирщер. Изерклре чоохтирта план идщер. Ол план хоостыра чоохтацар. Прилагательнайлар чох хыгыр корщер. Хынган на прилагатель- найлыг 5 предложение сыгара пазьщар.

• Кбйтш тулгудецер nic коп нымахтар искебш. Ол сыннан, даа yFaa кбйлк, хыйга ан. Хызамдых тукт1г, узун хузурухтыр тулгу- нщ чугурчеткежн кбрерге угаа сш г поладыр. Чазыда ацначац адайга читпр салза, ол, агаа чойырхал, ойнирга харасча. Чиит адайлар aFaaдди хацыртыр салчалар. , ■

Тулгу nicriH странанын коп чирлершде чуртапча. Ол пасха- пасха нимелернен азыранча: кускелерш, бркелерш тудып чшче, хозаннарны, бц-пасха хустарны тутхлапча, пагаларны паза ки- лесж'лерш чшче. Астап парза, чистектернен дее азыранча.

Позынын i н iн ол Ч1'кш th f хабырразында, пбзш агастын чи- легезжщ алтында хазып алча. Тулгунщ шшщ хыринда угаа арьж полча... Тулгу палалары шде iKi afiFa чагын чуртапчалар. Анац, cbiFbin, пос алынча чуртирга угренчелер.

Кускелерш, бркелерш чш, тулгулер юзее туза итчелер. Тул­гу, хустарны, ацн арн ы , qin, улуг сайбаг итче.

116. Тексттец npTipin парган сбстерн1 таап, палгалысхан сбстерЫец хада пазьщар. AFaa cypbiF тургыэьщар. Ол сбстер хайдаг чоох чардыгына шрчелер? Кбз1д1лген сбстерге синонимнер табьщар.

Хысхы. Хар - - чирш пургеп салды. Харча ноо-да ниме чугур парир. Сырып хыймыри тустр сырып аразынан, - - хозан, сыгара салып, хазах-хузах туе парир. Тиин кускузшбк арас куцурше --44

Page 49: Г ХАКАС т а Л i - nbdrx.ru

мйскелерш, хузухты чыр.лап салча. Кем хысхызына азыхпиле- тебеен, араа азых чох хысхыда сидш.

- - агас аразында хуехуннар бл1г сыын таап алчалар. Иир- зер тайгазартын - - угу сыгара .хонча, хуехуннар пытыраза хал- чалар. Угу азыранып пастазох, тулгу чидбк салча. Анан угу. aFac устунзер учурыбысча. Тулгу азыранып пастазох, - - пуур чиде салча. Тулгу парыбысча. Пууршц соонан тулгу пазох ай- ланча, анан угу читче. Узблен тосханча, тан чарып килче паза ниме дее халбинча.

117. Сиспектерш табыцар. MpTipin парган прилагательнайлар тузаланып пас салыцар.

1. -- хыс харасхы чирде, сурместер1 чарых чирде. 2. Чахсы- лар кил1б1ст1, оолрым тура тустп 3. -- аррамчым субап тоос- падым. 4. Сирт-сарт чорыхтыр, сикпен - - nopiKT.ir. 5. Сббк, хурур cooKTin icTiHAe тас чурек, тас чуректщ 1ст1нде - - чурек. 6. Кбзе- Heri чох - - тура. 7. - - адыма алтандым, - - тшшец тудындым. 8. - - ибге Kipin, cniFap чир таппадым.

*П и р i л г е н к и р е к с б е т е р : кок, чалаас, хара, узун,

сырлыг, хурур, TUMip, хызыл, чар, TUMip.Т а п т ы р р а с т а р : самовар, тракторист паза трактор, су-

eendeei, палых, морковь, арбуз, саасхан, торым, чол.

118. Пироген прилагательнайларга KHnicTipe синонимнер табьщар, анан существительнайлар таап пазыцар.

К б з i д i м : с ш г KopiMHia, киб1рл1г, иппг, бкерек.

1. Манат... 4. Хазыр . . . 7. Табырах . . .2: Угред1гл1г . . . 5. Саблыр . . . 8. 1зест1г . . .3. Амыр . . . 6. Махачы . . . 9. Хомай . ..

119. Паспин, прилагательнайларны член хоостыра узур салыцар.

1. Халын тайрам, кбк тайгам,Хайдар хайхастыр с1лir3in.Хараазы читсе, кбк тайгам,Хырых аймахти уншгзщ.

(М. Км л ь ч.)

(М. О.)

3. .... Кбкс1м чарых, ах чазы аллыр,Мин парирбын, алгап соох суунны.

(М. Б.)

2. Хысхауах станныр, чалаасазах,

Улурох Ki3i чГли пилдехурлыр,

Карандашха 4ii6ipriахчачах,

Астабасха т1л1м халастыр.

45

Page 50: Г ХАКАС т а Л i - nbdrx.ru

120. «Койл'к тулгудекер нымахтьщ» персонажтарын: ала саасханны, т||л- гуж’, алты турнаны, харачхайны, хара хусты кбз1тчеткен прилагательнай- ларны пазьщар.

14 §. Путкен паза путпеен прилагательнайлар.

О Тиннеспрщер: существительнайларны чарытчатхан хайзы прилага­тельнайлар путкен паза путпеен поларлар? Нога?

1. Халын, у л у р Кок, ч а л б а х K in ir ; С1нек , Табырах, ч а х сы

тайгачазыагасKi3i

а г а с т ы гОТТЫРса л а а л ь шк у с т !г

2. Кблдег1 бртек, чардагы атас, пасташ caFbic, 4updezi бздо, аалдаты школа.

» Прилагательнайлар п у т к е н паза п у т п е е н пола- дырлар. Путпеен прилагательнайлар предметтщ качествозын (бон, CHuin, ондайын) таныхтапчалар. Олар ал-алынча чар- дыхтарга чарылбинчалар. К б з 1 д i м : хызыл, чоон, пора,CUMiC.

Путкен прилагательнайлар постары путкен предметтщ пасха предметке хайиин кбз1тчелер. Путкен прилагательнай­лар пасха-пасха чоох чардыхтарынан путчелер.

1. Существительнайлардад -ныр, -шг, -тыр, -t it , -лыр, -jilr хозымнар хозылып путчелер: тонныт, тшн\т, rarrbiF, нгпг, хумныт, чилмт.

2. Орынгы падежтеп сущ-ествительнайларга -Fbi,.-ri хозым­нар хозылып путчелер: Лттагы учургу. КимедетХ иск1. Kozicre- ri ниме.

Ф Схеманы узурщер, хозымнар хозып, хыгырьщар, олар нимеж коэ!т- четкежн сизшщер.

1) чагынампууниртен

ырахтасхаркидерпеер

■2) чар4ipтала

паарса

-,ых, 1к, -х

46

Page 51: Г ХАКАС т а Л i - nbdrx.ru

чугый ' махтан шрлен суулш

Хачан наречиелердец прилагательнайлар пут парча? Глаголлардац сы тара прилагательнайлар путче бе?

Наречиелерге -Fbi, -ri, -хы, -xi хозымнар хозылып, прила- гательнай путчелер.

Глаголлардац прилагательнайлар мындаг хозымнар пас- тыра путчелер: -чых, -Дк, -чах, -чек, -biF, -ir, -f, -г, -ых, -in , -х

121. Путкен паза путпеен прилагательнайларны таап, нога ifln пазыл- чатханын чоохтап пирщер, ирпрт парган хозымныг ла прилагательнайлар» ны палгалыстыг созшец хада пазьщар.

1. Хызыл тон... хызычах бтпес чирден, бтед1р. 2. Чылы... сур- да палых пар, чымыйранда хылых пар. 3. Хатыр соохтар паста- лыбысхан, хар... пуррун хайнапча. 4. Кнай узун, хойыр сурмес... , хара харах... , позж хамах... , ишчг ома.., хыс полган. (Н. Д.) Школа... чуртас хыныр ирткен. 5. Хара таар... апсах сур хастап парча (хорты).

122. Пироген прилагательнайларга тогыр значениелн прилагательнай­лар таап пазьщар.

Хомай, узун, чоон, пбз1к, ах, унах, улур, табырах, чарын, ачыр, i3ir, наа, юрл1г, cuMic, nrip, хыдыран, пызыр , хызыл, нымзах, чиит, чой, кулук, с1лir, аарлыг, туе, пай, nycTir, KupTicTir, суурас; амыр, ебблмек.

123. Диктант пазарга тимнен сальщар. Хайдаг правилоларга пиршген- Aip пу состер? Диктант пасчатса, путнен прилагательнайларны чардыхтарга чарып пазьщар.

К б з i д i м: ат-тыр, ч ы л ы -f .

О т?ыр, пасты?, пурунк?, те?рбен, хын?ыр, сбр?н, те?рпек, те? ршг, тора?ттыр, ча?зы, уйр?, тур?хпас, торра?х, кулк?ст1г, алча?с, пуг?р, ча?ска, ки?рi, чала?с, хат?ыр, чил?1г, тон?ыр, пбри?м, OT?ir.

124. Cipep хыгырчатхан художественней книгадац 6-лар путкен паза путпеен прилагательнайларны палгалысчатхан состерЫец хада сыгара па­зьщар. Паспин, андаг 2-3 предложение алып, чоохтап пирщер.

47

Page 52: Г ХАКАС т а Л i - nbdrx.ru

125. буществительнайларны пятнен прилагательнайларга айландыры- цар. Анац 2-3 предложение пас сальщар.

K o 3 if l iM : 1) Тал + AbiF, 2) чир+deei, 3) класс + тагы.

1. Металл, мал, кол, тын, Tin, таан, тиин, от, ит.2. Чар, тура, кол, хазаа.3. От, сад, i3en, TOFbic.

126. Пиржген состерден прилагательнайлар nyflipin пазьщар, хозым- нарыньщ алтын сиип сальщар.

Пуул, чатын, 40Fap, хабын, тббш, qip, суула, туе, мында, перш, чылы, тун, атарха, чапсын, сын, тун, туе, сур, чырт, ч т , арт, чапсы, тарын, чжеш, юлен, чоохтан, сырбал, icxep. санан, i<i6ipeH.

127. Орфография словарьынан поэьщарньщ кбцшцерге KipreH прилага- тельнайларны сыгара пазып альщар. Олар существительнайдац, наречие- дек, глаголдак путнен ползыннар.

128. Пиржген существительнайларга нил^кек прилагательнайлар сагынып пазьщар, анац предложениелер пуд1рщер.

. 1) Улур, Kiqir, куенг, тирен, тайыс, амыр, хазыр cyF. 2) ГПс- тщ хазыр, куспг Ким суубыстагы Красноярскай ГЭС кузш пирче.

. . . сур . . . пулут . . . чол . . . пур

. . . Turip . . . чил .. . чир . . . агас .

129. Предложениелерш хыгырьщар, прилагательнайларны узурщер, пут- пеен прилагательнайларны существительнайларнац хада сыгара пазьщар. 1

1. Аяс, амыр, чурек код1рчеткен хараалар! Хайдар ист|'г по- ладыр олар! Айнын, чарии сагылча. Прай ниме позынын толды- ра чуртазынац тынча, харлап ахчатхан чул позынын сш г унше юрче, хайдаи-да орайлат салран чалуыньщ ханаазы тадырапча. Иир, чалахай уншг иир, ай чариина сарралып, улур аалнын ус­тупе тусче. Ана андада прай сарызын-чуреекнен улур чуртассар, синшен хада чорчеткен часказар тартылчазын. (С. Ч а р.)

2. Хуба чазыны oTipe Чобат cyF чат партыр. Чалбах тигейшн устунен кбрзен, Чобат cyF, хара чохыр хыл аррамчы тартыл пар- ран чши, кор in TypFan: nipee .чирде анын суу хазарчададыр, ni- рее чирде чарлары харалызадыр. Чобат, ыраххы кок тасхыллар- дан, сас ат чши, атыеып сырып, туе чазыда, чазан ат чйш, чадап ла чылчатхан. Часхызын ол туе чазыларра кумустелш чайыла- дыр. (Н. Д.)

48

Page 53: Г ХАКАС т а Л i - nbdrx.ru

130. Л , н , т тапсамэрга тоозылчатхан существительнайлардац прила- гательнайлар пуд1рщер, аны хоостыра ус столбинти 5-ер сбс пазыцар.

131. Хыгырыцар, нимедецер чоехталчатханын чоохтап пирщер. Путиен прилагательнайларны сыгара пазыцар, хозыинарнын алтын сиип, путпеен прилагательнайларны чоохтацар.

КИМ.

Ким cyF харлыр пбзж Соян тагларынан пасталча. Ким Ал- тынзархы Пустыр THnic талайзар кире ахча.

Ким — тыц узун, тын чалбах, тирен сур. Аныч узуны пис мун километр артиинац.

Ол сурзар кире коп улур, хазыр сурлар ахчалар. Анын ха- зында аллыр чазылар даа, пбзп< кбппегес таглар даа, халын тай- ралар даа пар. CyF хазынДагы. хара тобырахтыр чазыларда астар таарыпчалар, юзее тузалыр мал коп азырапчалар. Ким сур хазындагы тарларда аарльж металлар паза мрамор даа тыц коп. Тайгаларында аймах агастар чи, андох чылыр теерл1г аар­лыр ацнар илееделер.

Ким пилт|'ршде Дудинка, сала 40Fap Игарка, Енисейск порт- тыр городтар бс парган. Хызылчар хыринда наа сшг Дивно- горек город пут парган.

Кимнщ куспг, улур арын суу мынын алнында тикке ле ах- чан. Че совет чоны аны тузаланып пастаан. Хызылчар устунза- ринда улур гидроэлектростанция (ГЭС) пут парган, анын сыл- таанда тирен, чалбах Хызылчар талайы Арбан городха чит1ре чайылча.

Сагам Кимде чир устунде ин улур Соян ГЭС пуд1р1лче. Ил- бек куст|'г Ким nicTin 40HFa улур туза итче. Хайдар даа улур сур- ларны, хайдар даа соох чнрлерш паза i3ir хумныр чазыларны со­вет чоны позына тузаланча.

(«Ленин чолынан»),

Нандырыгныц планын идщер, позыцар Кимнщ тузазынацар хоза чоох­тацар.

15 §. Тартылгы паза орыс тЫнен, алылгйн , прилагательнайлар.

Путкен прилагательнайлэрныц чардыры — тартылры при­лагательнайлар. Олар nip предмет пасха предметти полчатха- нын кбзпгчелер: п а б а м — п а б а м н и ( ке- мни ?), тыт— тытти (н и м е н и ?)

1. Орыс тшнец К1р ге н п р и л а га т е л ь н а й л а р -ай, -ой хозым- HbiF к и р е к те л ч е л е р : со ц и а л и с т и ч ес к и й ст ран а ( х а й д а р ? ) , г л а с н о й тапсат, К о м м у н и с т и ч е с к о й парт ия.

4. Хакасский язык, 8—6 кл. 49

Page 54: Г ХАКАС т а Л i - nbdrx.ru

t а н ы х т a f : Орыс тшнен алылган Ьй хозымныр прилага- тельнайларныц хозымы жбк халча: городской, заводской, обла­стной, паровой паза ан. пасх.

Тартылры прилагательнайлар пуд1рчеткен хозымнар нымзах- тар (ни, ти). Тартылгы прилагательнайлар хубулчалар. Олар- ны хубулдырза, .хозымы существительнайныц тбепгшдег1 глас- найларына кшнсче.

Ko a i f l i M: а ц — существительнай, ацни— тартылры при-лагательнай. Сынап ацни cocTi хубулдырзабыс, хозымы ни слог- нан палралыспас, ан сбстщ тоспгшец палиалызар. Ац — ацни- нац (ацнинен нимес), аннинда, ацнинзар, iHHH — жнишн (жни- ныцнимес)...

П р и л а г а т е л ь н а й л а р н ы ц , тартылры ф о р м а д а х у б у л ы з ы.

Flip сан. Минщ кбг1м , х ы з ы л ы м , г о р о д с к о й ы м

CnHin к б г щ , х ы з ь и ы ц , г о р о д с к о й ы ц Аны'н Kdai, х ы з ы л ы , г о р о д с к о и ь г

К б п с а н ,

П1ст1ц K d e i6 ic , х ы з ы л ы б ы с , г о р о д с к о й ы б ы с Cipepnin, к б г щ е р , х ы з ы л ы ц а р , г о р о д с к о й ы ц а р Оларпыц K dei, х ы з ы л ы , г о р о д с к о й ы

У-зжч1 сырайда nip санда турчатхан форма узiнvi сырай- да коп санда киректелед1р.

К 6 з i д i м : Порчоларныц Koai бпг кдршче. Аныц Kdai.Прилагательнай, существительнайдан алын^а турып, аньщ

орнында киректелж, тартылг?>1 формада существительнайох чши хубулча.

К о п с а н

А. с ы ы н н а р н и , т и и н н ерн и Т. с ы ы н н а р н и н ы ц , т и и н н ер н и ш ц П. с ы ы н н а р н и н а , т и и н н ер н и н е К. с ы ы н н а р н и н , .т ии н н ерн и нО. с ы ы н н а р н и н д а , т и и н н ер н и н д е С. с ы ы н н а р н и н а н ,, т и и н н ер н и н ец Ы. с ы ы н н а р н и н з а р , т и и н н е р н и н зе р П. с ы ы н н а р н и н а ц , т и и н н ер н и н ец

50

Page 55: Г ХАКАС т а Л i - nbdrx.ru

1312. Пу сущестЁительнайлардан тартылгы прилагательнайлар пуд!р1- кер, хозымнарньщ алтын сиип, хынган на пис соске предложениелер пас са­льщар. . '

К 6 з i д i м : Мал—ма’лни, хазаа—хазаани.". Мал, ат, чил, хол, тура, сип, тон, TiH, ит, сут, табан, хозан,

нымырт, кугурт.

133. Пазып альщар, прилагательнайларньщ алтын сиип сальщар, хай- даг прилагательнайлар полчатханын чоохтацар.

Торт комнаталыр туранын, icTiH керосиншг лампалар чарыт- чатхан. Аалчы сыйлачан горницада улур стол ч1чен нимеш ты- рылдыра артын'турран. «Хусхачах ла судт чогыл» тирчт Хоор- тай апсах, пу столпы кбрзе. Че Пычоннан Тохчынны стол чап- сытпаан. Олар андагны кбргеннер: оларнын азыраныс сай мындаг стол алныларын хоостидыр.

Ол-пу нимелерш агылглап, cmnFa ипти туррысхлап, ах сы- райльт, capbiF cj'pMecTir, ачых харахтыр хызычах хыймырап чбр- ген. Сыны, сылагай aFac осхас, кош полган. (Н. Д.)

134. Пу прилагательнайларны падежтер пастыра существительнай чти хубулдырьщар.

Киикти, сббтти.

135. Прилагательнайларны тартылгы формада nip санда, существитель- найлар Ч1‘ли, падеж пастыра хубулдырьщар.

Тббшш, чоллардагы.«Ленин чолы» алай пасха даа газетадац орыс тМнец алылган прила-

гательнайлыг 5 предложение сыгара пазьщар.

136. Пу текстке ат пирЩер. Аны пазып альщар. Путпеен прилагатель­найларньщ алтын nip сигнен сиип сальщар, путкен прилагательнай­ларньщ алтын — ini сигнец. Чоохтацар, нога cipep хайзын путпеенге са- напчазар.

Чайтыда июльдагы кунпер Hpienri хызыл чарыхтац пастал- чалар. Прай аал час оттын чахсы чызынан, чыстанча.,

Че чазыларда ниме полча?Ш пбзж стеианан, сибирский арыс турча. ГПрее пазах алып,

азын санап кбренердек. Арыстьщ поэт пазагы,- Дзен, ээкке теес турча.

Сула позыныц аар салааларынан махтанча, хоньт лённын, c a p b i F пастары куренненчелер, че хызыл кбче узун сагаллары- нац устайча. Ах, гречиханыц порчозы хачанох туе napFaH, кун 1зиине саргал турча. ,

51

Page 56: Г ХАКАС т а Л i - nbdrx.ru

Пуулп чайгыда хайдар килюм горохтар, халах! Полраны ла, хырипдары чалрыс азах чолча парчадып, тадылыр горохтан уск- леп ле алча. Че хайди успин иртчец зе, хачан олар постары аас- сар сурынчатханнарында!

137. Прилагательнайларга ншнспре существительнайлар сагыныдар, прилагательнайларны nyfliciepi хоостыра узурщер.

Ыраххы, ниик, Hpri, кок, ieir, хурур, амыр, пичемни, улур, apbiF, хулунныр, чарых, севердегг, тыттыр, иирдегь хысхыдагы, чогархы, кустенчш, чоохтанчых.

16 §. Kininiec паза тыыдыс тузалыг прилагательнайлар.

1. Кчч1 г ле с п а з а и р ке л е д ic ' т уз алыг , п р и л а г а т е л ь н а й л а р

• Путпеен прилагательнайларга Kiniraec значение пирчеткен хозым- нарны Kopin табьщар.

а) ТПскечек, хысхачах, хыйрачах, ючичек, таррынах, cuiirec; б) хызамдых, кбгемдж; в) улур арах, хызыл арах.

1. Салаада мчичек хусхачах одырран. 2. Минщ харындазым чafынах аалда чуртапча. 3. Пу книгада cuirec хоостар пар.

1-Ах, -ек, -чек, -чах- -плиах, -амдых, -емд1к хозымнар пас- тыра путкен прилагательнайлар юч1глес тузалыр полчалар.

2. Т ыыд ыс т у з а л ы р п р и л а г а т е л ь н а й л а р .Тыыдыс тузазын кбзкчеткен путкен прилагательнайлар

мындар полчалар: х а п - х а р а , с а п - с а р ы г , х ы п - х ы з ы л , ш т а т е , к д п п е г е с , с ы п - с ы м , т ы п - т ы ц .

Оларнын пастагы co3i iKinyi ебзппн хысхарада адаан кб- piMi полча. 1к!нч! ебзппн, пастагы слоты алылып, аньщ соона п согласнай хозылча, че к д п п е г е с , a n n a r a c nip соске nipiK пар- ганнар. Амды олар частицаа айлаи парраннар (хап, хып, ап паза ан. пас.)

a n n a r a c топ-тоцк д п п е г е с ч о п -ч о о н

138. Пу прилагательнайларнац предложениелер сагынып пазыцар. Олар хайдаг прилагательнай полчатханын чеохтадар.

■Иптес, тап-тадылыр, чып-чылбыран, хып-хыйыр, хысхачах, иркечек.

52

Page 57: Г ХАКАС т а Л i - nbdrx.ru

139. Предложениелердег! прилагательнайлар жчнлес алай тыыдыс туза- лыг прилагательнай пол парар иде пазьщар.

К б з i д i м : К б п п е г е с к б г е н е к ы р а х т ы н о х к а р Ы г е н .

1. Хызыл торгы кбгенек магазннде садылча. 2. Сарыг чахаях пукте бсче. 3. Магазинде хызыл, ах, ногам ленталар садылча.4. Палыхчы чоон, шске 4inTir хармахтар тимнепче. 5. Узун чол узах парча.

140. Прилагательнайларны тчнлес паза ирнелед1с тузалыг прилага­тельнайлар иде пас сальщар. Оларньщ алтын сиип сальщар.

К о з i д i м : х а п - х а р а , а п п а р а с , у г а а к у р в ц .

1) Хара, ах, хызыл, кок, сарыг, курен, чохыр, поган, аалай, хуба, курен (хызыл).

bV-

□ 141. Хоосты корщер, анац «гСоох аяс нунде» Tin описаниел1г чоох пас салынар. Тузаланган прилагательнайларньщ алтын сиип сальщар.

17 §. Прилагательнайларньщ тицнеспрк степеньнерь

ф Ирттрщ парган прилагательнайларны предложениелерде пас сальщар.

1. Шира кол Кизек кблден2. Чир устунде Байкал — (тирен) кол полча.Cipep тапхан прилагательнайларньщ хайзы предметтщ п б з и и н ккнтче?

Хайзы nip предметен признагы пасхазынинац а р т ы х полчатханын таных- тапча?

53

Page 58: Г ХАКАС т а Л i - nbdrx.ru

Прилагательнайлар nip предметтщ признагын пасхазынан. тиннесДрер ондайны кбзггчелер. К б з 1 д 1 м : Ким Агбан-нац улуг. От1гдец дтЦ ун.

Прилагательнайлар ini тиннеспрк степеньде полчалар: THHHecTipic паза азындыра: тиннеепрю степень (хызылдац хызыл, тостац даа хуу пол napFan) паза азындыра степень (иц хызыл, иц чахсы, хып-хызыл)

Прай ла прилагательнайлар степеньшг полбинчалар.

142. Пу прилагательнайларны тицнеспр1с паза азындыра степеньнердетурпизыцар. " • -

К б з i д i м : КЫлердец улуст1г к1з1. Иц улуспг ni3i.HicKe, пбзж, тадылыг, таныс, пик, саблыг.

143. Прилагательнайларны азындыра степеньде тургызып, предложение- лер пазьщар.

Чугурпс, хызыл, махтыг, чорга, харасхы, кок.

144. Кил|'скенни ти цнест i pi с паза азындыра степеньнерн! к6з1тчегнен прилагательнайларны хоза пазьщар.

1. Москва — СССР-иын - - - городы. 2. Пютщ илбек Сибирь- че - - - суглар ахчалар: Ким, Обь, Лена. 3. Гималаи таглары - - - таглар. 4. Волга Днепр сугдан nip мук торт чус пис 'километр- ге - - - .-5. Хакаспяда — Сахчах тасхыл пар.

ТицнесДрк паза азындыра степеньде турчатхан прилага­тельнайлар шди путчелер:

1) прилагательнайлар хаталып, тиннелчеткен предмета таныхтапчатхан сбс тартылгы алай ба сыгынгы падежте по- лып (чахсыныц чахсызы, ыч1гдец к1ч1г, к1з1дец улуг, аттиц куст1г).

2) иц, угаа, най частицалар полызиинан (тыц хойыг. тыц сШг).

145. «Албынчы» алыптьп? нымахтац кил1снек прилагательнайлыг предложениелер таап пазьщар. Оларньщ тузазын чоохтацар.

146. Пироген прилагательнайлардац коз1д!мдег! ч1ли тиднест1р!с сте- пеньнер1н пуд!р салыцар.

К б з ! д 1 м : чп1гдец nirie, yraa 4iria. Т1л хылыстац дааnine.

Улуг, кок, ах, чахсы, ч т г , соох.Хынган состернец тузаланып, шз1децер 2 предложение nyflipin пазьщар.

54

Page 59: Г ХАКАС т а Л i - nbdrx.ru

147. Пу темаларнын'Жреезше. сочинение пазьщар. Сочинениечерде тиц- HecTipic паза азындыра степеньдег1 прилагательнайларны илееде киректе-нер.

«Пионер-разведчик». «Пионер колхозха полысча». «Саналыв чылганы». «Чайрыда каникулда». «Экскурсияа чбргеш».

18 §. Прилагательнайларны орта пазары.Прилагательнайларны орта пас шлер учун, мындар правило-

ларны чахсы пшп аларра кирек:

1. Н, л, т тапсагларра тоозылчатхан существительнайлар- ра -HbiF, -H ir, -лыр, -л!г, -thf, -Tir хозымнар хозылып путкен прилагательнайларда шлер н(нн), л(лл), т(тт) хости пазыл- ча: с а н н ы е , м а я п ы г , с у т п г .

2. Прилагательиайларнын мындар nopiMHepi дефис (-) настыра пазылча: х а п - х а р а , х ы п - х ы з ы л , c in -c i j i i z , с а п - с а р ы е .

Че а п п а е а с , к д п п е г е с прилагательнайлар nipre пазылча.3. Хати-хати адалчатхан прилагательнайларны дефис (-)

пастыра пазарра кирек: у л у г - у л у г , п бз1к-п бз1к .4. Прилагательнайлар пос-постарын чарыдадырлар. Че

олар ал-алыиуа сурииларра напдырчалар. Аипанар оларны алынуа, дефис (-) чох пазарра кирек: х а р а курен,, а х о й аттыг.

.— ------------------------------------------------------ 7--------------------- --------148. Пу состердец путкен прилагательнайлар пуд1рщер.Тан, тиип, ырах, чарын, To6in, чогар, сут, in, ут, тураи, сал,

тазын, тал, север, город, космос.

149. Пиршген предложениелердеМ состерге точкалар орнына кирек хо­зымнар тургызып, предложениелер пас сальщар.

1. Чил... кунде от тастаба, тан... кунде ап китебе. 2. Автобус... чбрзер — чапчан, самолёт... чбрзеп — табырах. 3. Пуун пулут... кун турча. 4. Ырах... чазыпыц Ктшде тудун... кии, кбгерш, куске opTinen ойнап турран. (В. Коб.) 5. Удаа чарын... тагларны кус... чара чачырастар япыландырчалар.

150. Пастагызында npripin партан путкен прилагательнайларны тур- гызьщар, жшфзжде скобка азып пазьщар.

1. Классха -- Kipepre чарабас. Пуун -- кун полча. Узуи -- полбауан. Ачыр - - ползай, apFbic, туран таппассыц. - - j<i3i парча. - - мал.

2. Кблде ала (ала) хастар чус чбрче. Улур (улур) туралар кбп пуд!р1лчелер. Ах (ой) аттыр Айдолай килир. Хара (курен) пызоуах тбреен. Хара (чохыр) кипт1г аалуы килген. Хызыл (сэ­ры?) платтыр ипч1 юрдн

55

Page 60: Г ХАКАС т а Л i - nbdrx.ru

151. Пироген хозымнардац прилагательнайлар nyflipinep, агаа KMiiCTipe существительнайлар пазыцар.

а) -лыр, -л!г, -HbiF, -Hir, -ti»if, -т1г.б) -Fbi, -ri, -хы , -Kiв) -чых, -41 к, -чах, -чек, -ыр, -1к

152. Пиршген сбстердец пасха-пасха KopiMHir прилагательнайлар пудК рщер. Хайди пазылчатханын чоохтацар.

К б з i д i м: ч о п -ч о х ы р с ы р а й .

Ах, хызыл (сырай); хара, сарьж (сас); хара, хойыр (ком иже); кок, хара (харах); ах, сарьж (т!с).

Cipep пуд1рген прилагательнайларнац 2 предложение пуд1р1цер.

153. Тетрадь лизжщ nip чардыгынзар путкен прилагательнайларны. шрсшзер путпееннерж пазыцар.

Cin? cuiir, ала? чохыр, копРгес, улур? арах, aT?biF, пызыр, кок? пора, паарсах, yn?ir, хара? кок тыт?ыр, oTir, чжсшчек, ху- руF, тум?х, чылыг, чап?чарых, KiaiAeri, городтн, кбгл1г, хазыр, ачыр, аяс.

154. Диктант пазарга тимнен сальщар. Пасхан тексттег! прилагатель­найларны сиип сальщар (кор. 11 стр.).

. .. хысхы чи-rri. H6 ipe . . . чорган часхан осхас. Кичее .. . хар чаган, . . . порази куулееп, че пуун кун чап (чарых) чарыпча. Кии соп (соох), а|)ыг . . . агастар . . . хыронац чабыныбыстылар. Кбртжтер . . . кззшец тицнер. АалДагы Kin...чек турачахтарныц чарымынча куб...р хар чаап парды, сиден дее хырынан тин ко- ршче.

Хар, хас пораан хазырланча,Хаза... хахпах...а хар тастапча.Чил хыйын чнлбепче,Чир чалбах... чаапча.

(В , К.)

Х а т и р ы .

С у р ы f л а р п а з а т о f ы с т а р .

I 1. Прилагательнай чоох чардыгы полчатханынацар чоохгап пирщер.2. Путнен, путпеен, тартылгы прилагательнайларга кбз1д1мнер табыцар.3. ТMHHedipic степень хайди пол парча?

56

Page 61: Г ХАКАС т а Л i - nbdrx.ru

4. Kinirnec, иркелед1с паза тыыдыс, тузалыг прилагательнайлардацар, оларны орта пазарынацар чоохтап пирщер.

5. Прилагательнайларныц хайди путчеткен!нецер чоохтацар.6. Пасха чоох чардыхтарынац путкен прилагательнайларга нбз1д1мнер

табыцар.7. Глаголлардац сыгара хайдаг прилагательнайлар пут парча паза олар

нимеж таныхтапчалар?8. Прилагательнайларныц орта пазыстарын чоохтап пирщер.9. Позыцар 10 прилагательнайларга антоним паза синоним таап па-

зыцар.II. 1. Путкен паза путпеен прилагательнайларныц пасхазы пар ба? Хай-

дат тббй сарилары пар?2. Хайдаг путкен прилагательнайлар пасха чоох чардыгына жрчетнсн

сое пуд1рбинчелер? Олар хайдаг тузалыг прилагательнайлар пуд1рчелер?3. Прилагательнайлар кбб1зжде хайди путчелер?4. Сид1к пазылчатхан прилагательнайлардацар чоохтап пирщер.

155. Хыгырыцар. Стихотворениен1ц адын чарыдьщар. Прилагательнай- ларны существительнайларнац хада сыгара пазыцар. Хайдаг прилагатзпь- кайлардыр, чоохтацар.

ХАР

XaTbiF аястыц амырын,' Хазыр чил тузш, сайбады: Халын тбзелген харларын, Хар пораан идт, пулгады. Кбплбей типр тбзшде К у и н i н, харагын кблетче.

ПОРААН.

Колем чирлерищ iспиде Кбмек татларны углепче. Хырныц пбзшшуе кбмектер Хыралыг чнрге тасталзыи, Хызыл талайли пугдайлар, Хырада турып, чайхалзын.

(В. К.)

Пу стихотворениен1 сырнан хоостаза, хайди хоостирчыхсар паза хайдаг сырлар тузаланарчыхеар, аны пазыцар.

156. Тексттец прилагательнайлар пар предложениелерн| сыгара пазып алыцар, прилагательнайларныц алтын сиип салыцар, хайдаан устунде па- зыцар.

КАСКАР.

Каскар чох ю'зшщ палазы полган. Ол Казан пайныц субай малый хадарчан. Каскарны пай Казан тын хыйыхтачац: тосхы- ра азырабачан, кип-азах пирбечен, блген мал идшен азырачац. Мал хазаака шрзбк, Каскарны пасха аар TOFbicxa ысчаннар. Пь рееде узун хараазынац отха парчац. ГПрсшде к1чiг Каскар, 12 частыр пала, Казанта кбкеедт ала, ус аттыр отха сурд1р1б1скен.

57

Page 62: Г ХАКАС т а Л i - nbdrx.ru

Каскарныц азахтары, холлары кулект1ре тооп парганнар, сы- райы агарта узуп парран. Каскар парасхан ылгап ала килче.

Хап-харасхы. Тац чараанда ла айланган, че узубинох малнац чазызар парыбысхан.

Хан улгуз1 тузында прай чох-чоостар паза оларнын палала- ры, пайларра ла торынып, ирееленчецнер. OpinicTir кун чох пол­чан. Илеспг паза o3oricTir куннер саны чох полчаннар.

157. Пос тЫнщ литературазынац М. Чебодаевтщ «Хызыл галстуктар чалбыранызы» стихотворениезшец 3 путнен, 3 путпеен прилагательнайльн предложениелер CbiFapa пазып алыцар.

158. «Иирде ибде» чоох nyflip сальщар. Анда мындаг сбстерн! тузала-нарга чарир: (паба), олган (узах), улуг (к1ч!г), ууча, ух, оох (теек),пуун, ап (арыг) скатерть, пол, чап (чарых) номната, аппагас кбзенек, хып (хызыл) галстук, аар (пеер), газета, шахмат, ойна.

159. Предложениелерде прилагательнайлар табьщар, ноо член полчатхан- нарын чоохтацар.

1. CaFaMFbi -густа Асхыс ic-пндё хайдар даа кбрзен, ас ла, ас. Ур ниместе ле, кок талай ч1ли, сэрылыс туркан хыралар амды танра сыгдырас турчалар. Пурдай хызарча, сула хазарча. Ана ол Асхыс азы. Районный icreH4iViepi пуул пай урожай бсюрген- пер. Пбзж, хойыр ас чахсы Ty3iMHir полран.

2. Александр Александрович Кенель хакас поэттершщ сбс- Tepine коп, сш г ырлар пасхан. З..Юзее чылыр caFbicTbiF, чалты- рама хылыхтыр имч1 Николай Максимович Одежкинщ аалдарда ам даа шлчелер. Ол чабал трахома арырырдан кбп курез1г-апар- Fan. 4. Хойыр агастар аразынча чалгыс азах чол субалча. 5. По- рамзых, арам пулуттыр тиг1рдец кун oTir нимес сустарып хайыл- чатхан чирге чая тастаан.

(К. Н е р.).

160. Изложениен1 хысхачахти пазарга тимненщер. Cipep чирщернщ ci- лиин хайди сизжчезер, iflM пазьщар. Пиртген текстл тузаланарга, агаа хо- за даа пазарга чарир. Прилагательнайларны сиип сальщар.

ЧИР1М С1ЛИИ.

(Хысхы туе.)

ApbiF кии, аппагас хар, чузерлеп хоос ктер... Пастап кбрзен, хысхы apbiF ураа ээн-хоол. Хардан пасха ниме чох осхас. Тбк- пестер, anriaFac хозан Teepi3i. пбрштер кис салган чьли, турглап- чалар. Хаалапчазын тирен харчаг Андада ситкгп кор, хайдаг чуртас хайнапча хысхы арырда, хайдар сшг хоостьндыр ол. Ха- рагайлар, хузух агастары, хазыннар, сыбылар изере турглапча.

58

Page 63: Г ХАКАС т а Л i - nbdrx.ru

Тохтадах.... ана тиин ceripe халды. Сабаллыр салаадан анын нымзах атырызына кизек хар купледе тустк Пастыр кил ол агас алтынзар, салаазынан тартыбыс, сах андох табырах чбрКке 1з1счеткен сырайына куреле тузер хар тозыны. Ураа чахсы хыс- хы арырда. H6ipe-cn6ipe ситкт KOpi6ic. Мына албыра aFacna атыла тусти Кбйтж, сшг аныуах. Мин аны бкерсппп.корчем. Сур харахтарынан ачын чылтыраза тузш, nip ле ceripAi паза хаап хал аны.

Кбблче, китене, чбр сыхтым. Хозанах... Соц азахтарын тбзе- не одырып, алын азахтарынан сырайын чысхлапча. Ур корчем хыйырныц полызын. Шрееде, пзен, щи парчатсам, тулгу дее, ки- тенге Kipin, чарыннаттыр саладыр. Аман на сизше, ciair хузу- риин ураа бкер силi6i3in, улур халыхха Kipi6ic4e.

Арырда хар ла. Че анын алтында даа чуртас хайнапча. Харда ючнчек тизжестер. Аида сымнар, куркулер, силейлер хон- тыр. Чылыр хар тураларыиан с ы р ы п , ним1стенчелер, неке, амды.

Кии чи хайдардыр! Соох, арыр тадылыр кии. Арырда амыр Tin сарынарзын. Чох. Истек, алас, aFac тоорып, хайди тохлатча. Оох ; хусхачахтар, сырырызып, салаадан салаара сепр!счелер. Олох Пурлер ле учурысчатхан осхас. Алай агастар устунче саас- хан учуга халча. Ол арырныц чуртазын прай кбрчеткен, шлчет- кен кулук.

АнаЧди чбрчезщ, чузер icTepni хыгырып, apbiF киимен тыпып. Сарыста, т1зен, yFaa ачых, ураа чалахай кбг тбртче. Пар ни п i с - Tin чирден арты хсш г чир. Чорыл, неке. П!рееде чолында, су­лейке осхас пустарнан H6ipe Глдлрппп, тонмас хара суг учурап- ча. Ол, ирке тшнен солбырап, уламох тадылыр 5рiиiс пмрче кб зее. Тирен кбртштер, харалысчатхан пулес кок сабаллар, анын аразынча, чуртас махтадып, ойнас чбрген ан-хустар — прай ми- niн, чурееме opinic толдырадырлар.

Ciair, пай a p b iF nicTin тбрсен 4npi6ic. Ол ciairni, ол чалахай- ны nic 4ypee6icre артысчабыс.

(Л. Ч.).

Чисдитедьнай19 §. Числительнайныц чоох чардыры полчатханы.

Сурыгларра паспин, анац пазып нандырьщар.

Cipepnin класста нинче угрети? Нинче оолах паза хызычах? CipepHin класста нинче парта алай стол?

# Хара шрифтнен кбзМлген сбстер хайзы столбикте санны паза хай- зында предметтщ санын таныхтапчалар?

59

Page 64: Г ХАКАС т а Л i - nbdrx.ru

Iki нан'чы.Ус харындас. Торыс иб.

1кее усн хосса, пис полар. Оннан пист1 хызырыцар. Торысты 1‘кее кбптелд!рщер.

Числительнайлар существительнайнан палгалысса, пред меттщ санын таныхтапчалар, существительнай чох полза — санны.

• Числительнайлар существительнайнан хада палгалызып турза а лай хада полбаза, предложениеЩн хайдаг членнер! полчатханын кбз1д!нер.1. 1к1 нанчы кино кбрчелер.2. Угренч1‘лернщ ini ycrir чар- дыры от торызында араласхан.3. Чиит геройра он ус час тол парран.4. Торызон — ол числительнай.

1. Чус опта пблшче.2. Ол он 1кш г.

3. Чабаннар пис часта турча- лар.

1. Предметпц санын паза олацай санны таныхтапчатхан чоох чардыры ч и с л и т е л ь н а й Tin адалча. Числительнай н и н ч е ? Tin сурыра напдырча.2. Числительнайлар санны таныхтапчатсалар, падеж пастыра хубулчалар.3. Числительнайлар существительнайнан палралыстыр пол­за, предложениеде чарытхы ла полчалар. Числительнайлар предложепиеде подлежащай, толдырыг, обстоятельство полы- .бохчалар.

161. Числительнайларны сиип сальщар. Падежж козщщер. Хара шрифт- нен пазылран числительнайлар, существительнайнан палгалызып, предло- жениен!н хайдаг членнер! полчалар?

1. Он Ы харындас, суректезт, суректезт, nipci nipciHe чит полбинча. 2. Он ini киикчш, шпг ini таан, ус чус алтон пис пар­ных. 3. Hrip-nyryp ancaFac шиг мун малый чыып полбинча. 4. Ал- ты сагаллыи ancaFac тас турада чуртапча. 5. T o f u c хадыл ибнщ щтшде торызон солдат. 6. Кидертш киик килир, ik! пуды чох килир. 7. Ус чус алтон пис таанньщ аразында он ini турпа чбрче. 8. Урок curie час чарымда пасталча. 9. Читее торги хосса, он nip полар. 10. Пис оол cypi3in. ойнапча.

С и с п е к т е р г е н а н д ы р ы р л а р : у х с о х х а н ы , с а г л а х ,пулут , ч ы л н ы ц куннер'г, а й л а р ы , а а р л а р , о н in i ай , ай , чылтыстар, чы л.

А Узун гласнайлыг состерж козщщер.

G0

Page 65: Г ХАКАС т а Л i - nbdrx.ru

162. Числительнайларны палгалысхан созшен хада «-числительная -Ь сушествительнай» чти сиип салыцар. Существительнайлар ноо падежте тур-

чалар?

1. Алтон сурмез1 арразына чайылып, ил1г сурмез1 иннке чай- ыл чбред1р, ады-солазы Алтын Кббк. 2. Кбк пуурнщ харнынац Петутаснан Куркучектщ 4HTi палазы курлеспинен сырара сал- ган, 3. Абыс ибшде Балда чуртапча, сызыр устунде чадып узуп- ча, торт Ki3i учун азыранча, tofuc Ki3i учун торынча. 4. Азых кни- гадац iKi тохпах, сых кшпп, прайзын онар-Дискер тохпахтап еых...ан... 5. I k S харачхай, Торсыхтыц ибшде уя чазап, торт пала сыгарып алран.,.р.

О Пу предложениелер ноо нымахтардац алылганнар?

MpTipin парган букваларны, кирек правилолар туэаланып, тургызыцар.

163. Позьщар предложениелер сагынынар, анда числительнайлар пасха- пасха членнер полып турзыннар.

Числительнай сан алай изеркгпрезш кбзггчеткенненер, сан паза H3epicTipe числительнайларга чарылчалар. 1) Хакас ав- тоном облазы nip муц тогыс чус отыс чылда тбстелген. 2) Ам- ды область тбстелт хырых iKinyi чылы парир.

Сан числительнайларына унах саннар шрчелер: алтычипл1г (-у-), тогыс онныг ( ~ ) , Ус 1кШг ( ~ ) алай ба n ip

n ijd in n ip i n u i a ( 1~ ) .Can числительнайларына чыылыстыр, пблкт1г, чагдастыр

числительнайлар юрчелер: inблец, узблец, тогызолац; пизер- леп, алтыларлап; оща, nip чус читще паза ан. пас.

164. Пастап сан, унах, анац чыылыстыр числительнайларны существи- тельнайларынац хада пазыцар.

Апсах-иней колен, ус харындас, ус п и с т чардыгы, читон час, ii<i ycTir кизег1, олган пизблен, торт пиче-тунма, nip 1к1лir халас- ты, 4HTi лада, nip хараа, тбртблен тиг1рде, торызон солдат.

165. Числительнайлар паэылган полштердеБ алдаастарны тузет салы- Нар. Полган на кизенке хоза М-ус числительнайлар сагынып хозыцар.

С а н У н а х Ч ы ы л ы с т ы р

Чус салковай ГПр kuiir чардыгы Хулах колен 4n6ipri градус Метрик k i ycTir кизее nip алтылыр чардыгы Олган пизблец Аалды узблен Ус нанды

61

Page 66: Г ХАКАС т а Л i - nbdrx.ru

20 §. Числительнайларныц путкен ондайлары.

ф Саннарны хыгырьщар, состернец пазьщар. Сурьк-ларга нандырыцар.

5, 10, 60, 80, 100, 208; 1000, 1111.

Хайдаг .числительнайлар nip сбснец путкеннер? Хайзылары iKi toctIk - тец nipirin путче? Халганцылары чи хайди путкеннер?

О л а ц а й: у с , п и з б л е ц 4u 6 ipa i, п i р i к к е н : алтон, читонх а д ы л : о н п и с , n ip i K u i a

166. Числительнайларны пу оцдайнац изер1ст1ре пазьщар: 1) олацай, 2) пгржкен, 3) хадыл.

Чус, ОН nip, СИПЗОН, ШПГ, ПИС, торт, TOFbI30H, алты, читон чит1, nip муц тогыс чус читон, хырых, алтон, ус чус алтон пис.

167. Позьщар, числительнайларны тузаланып, Ырернщ аалньщ, город- тьщ чуртазынацар предложениелер сарыньщар.

168. Таблицаны Kopinep. Г1ир!лген числительнайларны пбл1ктерче пас сальщар.

Числительнайлар

Числительнайлар путкен оцдайларр1 хОостыра

олацайчnipiKKeH хадыл

СанЧыылыстыгУнах

отысалтолац

тогызон отыс ус

nip пиепг

Ус, тбртблен, iKi ycTir, curie чус илт, онолан, он торт, чус, nip муц, nip мун сипе чус читон. .

169. Хыгырьщар, сиспектерж чоохтацар.

П i д н у з у р i ц е р: у с — са н , о л а ц а й ч и сл и т е л ь н а й .

1. Читон кип кис салган, чиН дее марха хазалбаан. 2. Ус ха- рындас суга сомарга парганнар, iKi3i сомча, узшд1з1 чарда чат- ча. 3. Алты азахтыг, ii<i пастыг. 4. Отыс ой ат аразында ойлана позырах ат. 5. П'астагызы суглапча, шнтз1 кче, узшц1з1 бсче.6. Алтон алып аар-пеер чугурючелер. 7. Ini хусхун ээк-наах алые парир. 8. Пис палаа — пис тура, полганына ла тура. 9. Ы алып куресче, y3iH i3i тирлепче.

62

Page 67: Г ХАКАС т а Л i - nbdrx.ru

С и с п е к т ё р г ё п а н д ы р ы р л а р: п и л а , пЛ± х а р , хыпты, п ер ч а т к а ла р ' , к а п ус т а , н ац м ьср , ч и р , дз1м, ч а л а ц Ki3i, и ц н е с п а з а кд н ек т ер .

х у с х у нэ э к - н а а хnipiKKCH

Хайдар полжтеп числительнай чогылдыр?

170. Числительнайлар тузаланып, пиржген темаларныц ЫреезЫе сочи­нение nyAipinep: «Шстщ семья-», «hidin класс», «Мишц аргыстарым», «гЩстщ совхоз».

«Шстщ совхоз» темада пирыген сбстер: ч ь и , K i s U e p i , т о р ы с , ф е р м а , ш к о л а , к л у б , к и н о , м а г а з и н , ко н т ора , почта, г а р а ж , сто­л о в о й , час , а в т о б у с , ч ол , п л а н , чурт ас.

171. Пироген саннарнац пастап олацай, анац п1ржкен, хадыл числи- тельнайларны пазып алыцар.

МИМЕ НИНЧЕ ЧУРТАПЧА?

Слон 150, хара хус, ылачын 100; xapFa 70, курку 4 чыл чарым, 15——30, хоосха 10—12, адай 16—22, хой 12, шек 20—30, бею 18, ибдег1 бртек 50—100, куске 2—3, хозан 10, саасхан 21, воро­бей 14, харачхай 13, ибдеп хас 65 час.

21 §. Сан числительнайлары.

Числительнай предметтершн нинуезш таныхтапчатса па­за и и н у е? rin сурыга нандырчатса, с а н ч и с л и т е л ь ­н а й ы Tin адалча: n ip , алты, о н n ip , 4 u 6 ip e i , n ip ч у с х ы р ы х алт ы паза ан. пас.

Сан числительнайлары, существительнайларпан хада ки- ректелзелер, хубулбинчалар: о н х у с , о н х уст ы ц , о н х у с х а . . . .

Че олар существительнай значениезшде ползалар, хубул- чалар. .

172. Прёдложениелерн1 узурщер. Существительнайларныц орнына ки- ректелчеткен числительнайларны таап, оларга сурыглар тургызып, пазып альщар.

Олар хайди хубулчалар?

Пулемётчик nip чаалазырда читон алты фашисгп чох иткен, че Харол позыныц автомадынац он cnricTi чох иткен.

n ip пионерка Москвада бомбардировка тузында он торыс- кбйуец бомбаны узурган, iKinyi3i онны узурран. Пуун пабам ил!г cnric тиин атхан, мин — хырых усп.

63

Page 68: Г ХАКАС т а Л i - nbdrx.ru

Са н ч и с л и т е л ь н а й л а р ы н ы ц х у б у л ч а т х а н ы.

Числительнайлар падеж хоостыра хубулчалар.. Оларнын па­деж хозымнары существительнайларниох осхас полчалар, че коп сапда олар nipiric значение алынчалар.

П i р с а нA. ini, алты Т. шнщ, алтыныц П. 1кее, алтаа К. iKini, алтыны О. шде, алтыда С. iKideH,, алтыдац Ы. шзер, алтызар П. шнец, алтынац

К о п с а нш л е р , а л т ы л а р .

, i K U e p n i y , а л т ы л а р н ы ц Ш л е р г е , а л т ы л а р г а ш л е р ш , а л т ы л а р н ы 1к1лерде , а л т ы л а р д а ш л е р д е ц , а л т ы л а р д а ц ш л е р з е р , а л т ы л а р з а р ш л е р н е ц , а л т ы л а р н а ц

Хадыл числительнайлар ал'ысса, олариьщ соондагы ла toctU ri хозым алынча.

П i р с а н К о п са

А. т о гы зо н т о г ы з о н н а рТ. т о гы зо н н ь щ т о г ы з о н н а р н ы цП. т о г ы з о н га т о г ы з о н н а р г аК. т п гы з о н н ы т о г ы з о н н а р н ыО. г о г ы з о н д а т о г ы з о н н а р д ас. т о г ы з о н н а ц т о г ы з о н н а р д а цы. т о г ы з о н з а р т о г ы з о н н а р з а рп. т о г ы з о н н а ц т о г ы з о н н а р н а ц

flipiricTir саннарнын Tyren4i3i ле алысча.

П i р с а н К о п са

А. он n ip он n ip л е рТ. он n ip H iy о н т р л е р н щП. о н n i p e e о н т р л е р г еК. о н n ip n i о н т р л е р шО. о н . n i p d e о н т р л е р д еС. о н т р д е ц он т р л е р д е цЫ. о н т р з е р о н п 1 р л е р з е рП. о н т р н е ц о н т р л е р н е ц

173. Числительнайларньщ падеж!н таныцар.

1. Уст-i шее хатаза — алты. 2. Муннан пис чуст1 алза — пис чус. 3. Чуст5ц чарымы — ил!г. 4. Алтонта оннарны хос сыхса — чуссер табырах чид1зер. 5. 1кее nipHi хосса — ус. 6. Сиг!зоннан

64

Page 69: Г ХАКАС т а Л i - nbdrx.ru

алтонны алЗа — чиб1ри. 7. Чуске nipai хосса — nip, ноль, nip па- зылар. 8. Торги тбртке хосса — cnric. 9. Хырыхха хырыхты хос­с а — сипзон. 10. Онны писке пблзе — ixi. 11. Онны oHFa хатаза — чус.

174. Падеж пастыра пу числительнайларны хубулдырыдар.

Чип, сипзон, он ус.175. Пиртген предложениелердег1 числительнайларны состернец пас

сальщар.

1. Ид пастагузын Юрий Алексеевич Гагарин прай мирш хай- хатхан. 2. Махачы совет Ki3i3i 108 минута аразында чир n6ipe чахсы учух пар килген. 3. «Восток^» корабль-спутникте 2-yi лётчик-космонавт Герман Степанович Титов чир n6ipe 25 час учух пар килген. 4. 1ди олар хан тнг1рмьхолра аларын чагдат- чалар. 5. Космонавттыд кунш, чыл сай 12 апрельде таныхтап, улукуннирге чарадылган. Ам ол кун чыл сай таныхталча.

22 §. Изер1*ст1*г числительнайлар.

Предметтерш санапчатса, оларныд орнын (изеркпрезш) таныхтапчатхан паза н и н ч е и Ч i? Tin сурыга нандырчат- хан числительнайлар H 3 e p i c T i p e (порядковай) ч и с ­л и т е л ь н а й л а р Tin адалчалар: онынцы, чиСнргшyi, nip чус он nipinyi паза ан. пас.

Изерипчре числительнайлар шди путчелер: сынап сан чис- лнтельнайы гласнайга тоозылчатса, -иды, -Hyi хозымнар пас­тыра: Ш — Шну1, алты — алтынуы; сынап согласнайга тоо­зылчатса ынчы, 1нч1 хозымнар пастыра: он—оныщы, пис—nusiH'fi.

nipiKKen числительнайларныд Tyreiiyi ле саны n3epicTipee айламча: пис чус торт — пис чус тбртшул.

Изер^нре числительнайлар, существительнайлар орнына. киректелзелер, тартылгы формадагы существительнайларныд узпнд сырайы (riip сан) чЫи хубулчалар: /с/з/з/, оолгы.

f l i p с а н - Ко п с а нA. шнфз/, онынуызы Т. шмузШ ц, онынуызыныц П. Шшузше, онынуызына К. ШНЦ13Ш, онынцызынО. шнучз'шде, онынуызында С. Шну'тнец, онынуызынац Ы. шшрзшзер, онынуызынзар

П. шшрзтец, онынуызынац

ininyiл в pi, онынцылары /кгнфлср/н/'д, онынуыларыныц iKinyuepiue, онынуыларына ininyinepin, онынуыларын muyinepinde, онынуыларында iKinyinepiucHf, онынуыларынан, iKinyLiepiusep, онынуыларын-

зарийнциертец, онынуыларынан,

5- Хакасский язык, 5—6 кл. 65

Page 70: Г ХАКАС т а Л i - nbdrx.ru

176. fly изер!ст1ре числительнаиларны тузаланыл, позыцар школйзы- нацар пазыцар.

Алтынуы, читшуд онынуы.

177. Пироген тексте Minicripe числительнайларны таап пазыцар.

П1СТЩ ШКОЛА.

riicTiH. школа - - чылда путкен. Ол - - этажтыг улур- ах тура. Прайзы щколада - - класс. Класснай комната - - . Школада улур зал пар, агаа - - Ki3i сыыпча. Андох физкультураа угренчелер. Шстщ школада прайзы - - yrpeHyi, шстщ - - класста - - олган угренчебш. Hie школадан - - числода чарынхы фермазар экскур- сияа чбргебш. nip ле Ki3i - - пызо азырапча. Пызолар симштер, курлер. Школада прайзы - - кружок торынчэ. Шстщ кружокта - - олган, прайзы - - занятие ирткен. Школада - угретч1 тогынча, nicTi - - yrper4i угрегче. Чайрыда nic - - олган экскурсияа алай походха парарра тимненчебш.

178. Пу сурыгларга орта нандырыг nMpin, пас салыцар, числительнай- ларын тыбьщар.

1. Ид пастары путешественник кем полган паза нинче чылда чирш n6ip пар килген? 2. Кем паза нинче числода «Восток-1» ко- рабль-спутникт!г хан тиг1рзер учуххан? 3. Нинче чылда Совет ул- гуз! тур парран? 4. Нинче чылда Хакас автоном облазы тбетел- ген? 5. Син ноо аалда, нинченчл числода, айда, чылда тбреезщ?6. Сньйц пастары угретч1д кем полган? *

179. Cipep пасха шнолаларньщ угренч1лер!не алай таныстарьща письмо пазыцар, анда шноладагы хабарлардацар саннац коз!д!п пазыцар.

23 §. П6 л1сп‘г, чардастыр числительнайлар.

Предметтерн1ц пбл1з1н кбзНчеткен паза н и н ч е л е р - д е к? Tin сурыга нандырчатхан числительнайлар ' п о л л с - T i r . ч и с л и т е л ь н а й л а р Tin адалчалар.

ПблкНг числительнайлар пщи путчелер:-ар, -ер,-лар, -лер, (-ерлеп, -арлап) хозымнар пастыра: п и с—п и зер , п и зе р - леп , Ш —ш л е р , о н—о н ар , о н а р л а п ; он in i— он ш л е р ; cu e ic— сиг1зер, сиг1зерлеп ; м у ц —м у ц а р , м у ц а р л а п ; м и л л и о н —м и л л и - он ар , м и л л и о н а р л а п .

Чагдастыр числительнайлар н и н ч е ч е? Tin сурыга нан- дырчалар. Олар -уа, -уе, -ча, -че хозымнар пастыра сан числи- тельнайларынац путчелер: он—онца, и л и —ил1гце.

Page 71: Г ХАКАС т а Л i - nbdrx.ru

Чагдастыё числительнайлар синтаксис окдайынан, пищр!- л!ббкчелер. Андада олар дефис (-) пастыра пазылчалар.

• К 6 3 'i д i м н е р : nip-ini хати, отыс-хырых олган, ini-усчус мал, nip чус nuc-nip чус алты разведчик, отыс-хырыхча, ус-тбртче.

Т а н ы х т а р . Чагын, чардас сбстер чагдасть! козггЧеДер: чуспе чагын, муца чагдас, '

180. Пу саннарны соснен чардастЫр числительнайлар иде пазмп, пред- ложениелер nyflipinep.

100, 1000, 1000000,20 000 000.

181. rionicTir паза чардастыр числительнайлар тузаланып, хысхачах чоох пас салыцар. Пу темаларнъщ треезЫ тузаланарра чарир «Кускуде ого- родтац алай садтац нимелер чыраны», «Гарашта», «Школадагы мастерсной- да», ан. пас.

24 §. Ч ы ы л ы с т ы р числительнайлар.

Предметтернщ чыылызиин таныхтап паза н и н ч р л е ц ? Tin сурьма нандырчатхан числительнайлар ч ы ы л ы с т ы р ч и с л и т е л ь н а й л а р Tin адалчалар.

Чыылыстыр числительнайлар -олан, -блек, хозымнар пас­тыра путчелер: ini— жблец, (i— чох пол парча), алты — алто- лац, (ы — чох пол парча), nip чус пис—nip чус пизблец паза ан. пасх,-

Чыылыстыр числительнайлар коп сандаРЫ существитель- найларны таныхтапчалар. К б з 1 д 1 м : Пизблец пилчелер,1пблец халганнар.

Ч ыыл ыс т ыр чис лите льнайларныц х у б у л ч а т х а н ы .

П i р с а н 'А.Т.П.К.О.с.ы.п.

пизблец, алтолац пизблецшц, алтолацныц пизблеце, алтолаца пизблецш, алтолацны пизблецде, алтолацда пизблецнец, алтолацнац пиздлецзер, алтолацзар пизблецнец, алтоцнац

Коп санда пизблецнер, алтолацнар.

67

Page 72: Г ХАКАС т а Л i - nbdrx.ru

И 82. Паспин, чыылыстыр числительнайлар ид1п, хубулдырьщар.1к1, читц он, ус.

183. Чыылыстыг числительнайларга айландырып, паэып хубулды- рьщар.

Торыс, торт, сипе.

184. Хакас ттше шбестеп пас сальщар, числительнайларныц noniriH таныхтацар.

- 1. Не имей сто рублей, а имей сто друзей. 2. Что одному с тру­дом даётся, то артелью легко берётся. 3. Семеро одного не ждут. 4. В трёх соснах заблудился. 5. За двумя зайцами погонишься— ни одного не поймаешь. 6. Трудиться до седьмого пота. 7. У семи нянек дитя без носа. 8. Чувствовал себя на седьмом небе.9. Один день стоит трёх для того" кто делает все вовремя. 10. Кто первый в труде, тому слава везде.

25 §. Унах числительнайлар.

Унах числительнайлар, сап числительпайларох чшн, н и н- ч е? Tin сурыга нандырчалар. Унах числительнайлар, санны ла таныхтапчатсалар, падежтерче хубулчалар. T7ip т д р т п гд е ц n ip iniAia к о п п о л н а .

У н а х ч и с л и т е л ь н а й л а р н ы ц х у б у л ы з ы н ы д т а ' б лица з ын Kopinep,

A. n ip ropTTie , n i p iKiAia, п и с а л т ы л ы г Т. n ip тортт'1г ш ц , n ip м ш г ш ц , п и с а л т ы л ы г н ы ц П. n ip ToprT iae , n ip iK U ie e , п и с а л т ы л ы га К. n ip TopTTieni, n i p Ш л и ш , п и с а л т ы л ы гн ыО. n ip TdpTTiede, n ip Ш л 1 гд е , hue а л т ы л ы г д а С. n ip т бртпгдещ , n ip Ш щ г д е ц , п и с а л т ы л ы г д а ц Ы. n ip тдртт1гзер, n ip iK u i ie e e p , п и с а л т ы л ы г з а р П. n ip тдртт1гн.ец, n ip 1 к ш г н е ц , п и с а л т ы л ы г н а ц

185. Пир!лген сурыгларга нандырып, предложениелер nyflipin, пазьщар.

1. Суг чиршц нинченч1 чардырында полча? 2. Нинчее нинче- Hi хосса, килк1м сан пол парча? 3. CipepHin школадагы угренч1- л.ерн1ц нинченч1 чардыры cipepHin класста угренче? 4. Cipepnin школа хыриндары участокта нинче площадьтыр? 5. Урожайны (капус.та, морковь, яблах, ан. пасх.) гектардан, нинче килограмм чыыпчазар?68

Page 73: Г ХАКАС т а Л i - nbdrx.ru

26 §. Числительнайны узурерк1. riaeraFbi формазы.2. Сан, унах алай чыылыстыр.3. Олацай, nipiKKeH, хадыл.4. Падеж! (санны таныхтапчатса).

Г П д и у з у р е р ге:П а с п и н: П а з ы п

Коля он ini стихотворение угрен салтан.Он ini — числительнай, * Он Ы — числит., паст, форм.,пастары формазы, nip сан, nip сан, хадыл, ад. п.хадыл, адалгы падежте.

186. 171 нбтклрцдец числительнайларын сыгара пазыцар, анан узур сальщар.

Х а т и р ы .1. 1. Числительнай чоох чардыгы полчатханын чоохтацар.2. Сан, чыылыстыг, унах числительнайларга K03iAi мнер сагыньщар.3. Сан числительнайлар пудктер! хоостыра хайдаг полчалар?4. Числительнайлар хачан существительнай чжи хубулчалар, ибз!д!мнер

таап, хубулдыр пирщер.5. nipiKKeH паза хадыл числительнайларньщ хубулыстарынацар чоохтап

пирщер.6 . Хайдаг числительнайларда nHpinri падежте, узун гласнай nyflin, ini

глЕснай буква хости пазылча? Кбз!д!мнер.7. Н, т тапсагларга тоозыЛчатхан числительнайларда хачан ini н, т па­

зылча? ' - -II. I. Числительнай санны ибзючетсе, аны хайди пасха чоох чардыгынац

пасхалирга чарир?2. Чыылыстыг числительнайлар хайди пут парганнар?3. Унах числительнайлар хайди хубулчалар?4. Числительнайларньщ хубулыстарынацар чоохтап пирщер.

187. Текстт1 пазып альщар. Числительнайларньщ алтын nip хати, чис- лительнайларнац палгалыстыг существительнайларны ini хати сиип са* льщар.

Я К У Т И Я Д А , А Л Д А Н С У Р Х А З Ы Н Д А .

Алдан Ленаныц азырыгы полча. Суднол'ар прай даа Алданча чбрчелер; ол сугньщ fnpee, ортымахти алза, пис метрге чагын. Алында Алданныц чарлары ээн чирлер полганнар: революция алнында анда улур нимес торт * деревняцахты, сигкче хыс- тагларны, nip ибш чадап ла табарчых. Ini чус, ус чус, торт чус. километр парзан, шлер, узер сутка ирткенче, Ki3i учурабацац.

69

Page 74: Г ХАКАС т а Л i - nbdrx.ru

Хан правительствозы ол ыраххы чирн1 тузалануац, андар бл1м- Hir ирееге муцар революпионерлерш ызьжа ысчан. Ам Алданныц хастарында наа чуртас парча. Ол Якутияньщ yfaa манат пулуны полча.

188. «Шст1ц а а л », «Шстщ совхоз», «Шст'щ колхоз» Tin тема- ларньщ шреезше чоох пазарга тимненщер, анда числительнайларны кил|С- кек пблштерде тузаланыцар.

Пазарга тимненер алнында пу нимелерщ ундубасха кирек.Аал нинче чылда тостелген? Аалньщ улии, cHHi, ниме парын

прай саннан кбзщерге, чачында пас килерге. Аалда хайдаг то- Fbic идшче? Кемнер тонынчалар, план хайди толдырылча? Ол аалдаиы чахсы, сабльж юзшернщ чщцглерш саннан кбзщт па- зарга.

Аалньщ мыннан мындархы пуд!зшенер, бзершенер щбк ча- рыдарга.

Пазар алнында план ид1п алынар, аны хоостыра чоох nyflipin пас са- льщар,

•» -л ,

189. Пир!лген предложениелердеп числительнайларны узурщер, хайдаг числительнайлардыр, чоохтанар.

1. Чой к1зее гмрден артых киртшминчелер. 2. Ырах таа чол . nacraFbi хаалаидан пасталча. 3. Истер юзее nip чоох, испес xi- зее чус чоох. (Сбсп.) 4. 'Гбртблен nip пбршНглер. (Стол.) 5. IpiK- 4in жблен, пурукчун тбртблен, чаба хулах чалгысхан. (Адайньщ хулаа, азаа, хузурии.) 6. Flip мун TOFbic чус алтон ini чылда май- да Николай Фёдорович Катанов тбрееннен пеер чус чыл толган.7. «Ленин чолы» газета nip мун торыс чус 4Fi6ipri алты чылдан cbiFapa сыхча. 8. Василий Кобяков хакас литературазыньщ пас- таиы тбстегщзше саналча. 9. Угурсуде тогызон пис процент суг полча.

190. Пироген предложениелерн) тыыда хыгырьщар. Числительнайлар­ны сбснец пазыцар, nyflicTepi хоостыра адацар.

ХУСТАРНЫН, ЧУРТАЗЫНАЦ.

Тан сала чарызох, хустар тогыста полчалар. Парчых nip сут- када 17 час, харачхай 18 час, чар харачхайы 19 час тогынча. Парчых позынын палаларын азырирга nip кунде азыхха 200-че хати учухча, харачхай — 30. Оланай кбг!зек nip чайиызын nip чус муц артиинанох хурт-хоостарны чох итче. Тасха nip.айда ла ус чус куске хоратча. Парчых, Нзен, nip айда он мун бз1мнернщ ыырдыларын 4in салча.70

Page 75: Г ХАКАС т а Л i - nbdrx.ru

191. Хакас тМне т1лбестецер, числительнайларны «Венец пазыцар, пб- лiKTepi н адацар.

Т У - 104.

28 мая 1956 года на международном авиационном празднике в Швейцарском городе Цюрихе все присутствующие были вос­хищены новым советским пассажирским самолётом ТУ-104.

Этот замечательный самолёт летит на огромной высоте со скоростью 1050 километров в час. За 1 минуту он пролетает 17 с половиной километров, за секунду — 281 метр.

Самолёт ТУ-104 вылетает из Владивостока в Москву утром. Пассажиры сядут в самолёт в 8 утра по местному времени, бу­дут лететь около 10 часов и прилетят в Москву в 9 часов по мос­ковскому времени.

(П о М. И в а н о в с к о м у . )

192. Текстт1 чахсы хыгырыцар, анац чоохтацар, числительнайлыг пред- ложениелерн! узурщер. Заимствованнай существительнайларны палгалыстыг состержец хада сыгара пазыцар.

Н А У К А Д В О Р Е 3 1 .■ *Москвадагы государственнай университет (МГУ) хачанох

тбетелген. Аны илбек орыс учёнай Ломоносов тбетеен, аинацар университет аныц адынац адалча.

Москвадагы университетте тогысчыларныц, колхозниктершц, советскай интеллигенцияныц олганнары угренче., Анда щбк пас­ха-пасха страналардац килген студенттер угренче.

МГУ-да пасха-пасха специальностьха угренчелер: физикке паза тщ киреене,. математикке паза биологка, химикке паза геологка паза аннац даа пасхаларына. Университетте он ус фа­культет.

Университетте тблег чох угренчелер. Студенттернщ кбб1з1 сти­пендия алча. Кбп студент университеттеп общежитиеде чуртап-

’ ча. Анда общежитие чахсы гостиницаа тббй: комнаталар паза заллар угаа чахсылар-. Чахсы угренерге паза тогынарга студент- терге прай оцдайлар пар.

Москвадагы университетт1ц нинуе-нинуе улуг зданиелер! пар. Иц пастап тбетелген ирп зданиез1 Кремльдец ырах нимес Маркстыц проспект1нде турча, наазы, т1зец, Ленин тагларында nip муц тогыс чус ил1г ус чылдац сыгара тур парир. Ол городы- уах ус чус 4H6ipri гектар ' чирде турча. Аныц иц бон корпузы yFaa пбз1к— ini чус хырых метрге читче.

МГУ-да ус муц пис чусче профессорлар, доценттер паза уг- ретч!лер тогынча. Анда отыс муцуа студент угренче. Кабинет- тер1нде паза лабораторияларында прай кирек нимелер пар.

Пос туста студенттер театрга, кицога, концерттерге чбрчелер.

Page 76: Г ХАКАС т а Л i - nbdrx.ru

МГУ-ныц позыныц клубы пар, пасха-пасха художественней коллективтер паза симфонический оркестр торынча. Москвада- ры университет наукаиын паза культураньщ дворез! полча.

М естоим ение.27 §. Местоимение'Чоох чардыры полчатханы.

' ф Изен, ирке нанчьщаам, харачхай!Cnni удурлапчам ыраххы чолдан.Син, шснен хада чуртап, чайгы сай Иршпес аалчы полчазыц шснец.

(Н. Т.)

Мин ним ей i удурлапчам?—Харачхайны удурлачам. Ниме, шснец чуртап, иржпес аалчы полча? — Пастагы строка чох пол- за, ол сурырларра нандыр полар ба? Син сбс предметт1ц адын кбз1тче бе? Син, син1, тенен сбстер хайдар чоох чардырына Kip- челер?

193. Хара шрифтнен пазылган хайдар местоимениелер предмегп, пред- метт1н признагын (хайдаан), санын коз1тчелер?

Часхы i3iK тохлатча. Ол амох хысхыны сырара сурче. Ам даа соох куннер турып, хысхы улам на кбгл1г суулапча. Андаг куннер ур турбастар. Нинче-де неделя пазынан чалахай часхы чарых кун чарир паза, nip чобар ш'лбин, часхы харнац чуунып, арырланып, сш г чазанар. '

• Хара шрифтнен пазылган сбстер хайдар сурырларра нандырчалар? Предложениеде хайдар членнер полчалар?

Изен, уучац, оолрын айланды.Син ам даа сал чиитче пас чбрзщ...Ай алысча, чылысча чыллар.Мин бс паррам, син1 час алча.Че хачан-да ырлаан магаа ырларынХанымнан мин1ц хада ойласча.

(М. Б.)Андар чониа кем сыдап алар.Андаг чоннан, кем ас полар!

(Н. Д.)

Предметтерш, признактарны паза саннарны адабин, олар- ны кбз!тчеткен чоох чардыры м е с т о и м е н и е Tin адалча.

72

Page 77: Г ХАКАС т а Л i - nbdrx.ru

1. Местоимениелер пасха-пасха чоох чардыхтарыныц ор­нына киректелчелер: .

а) существительнайларныц: мин, син, ол, nic, пу, кем-де;б) прилагательнайларньщ: андаи, хайдаи, полная на, хай-

д а н -д а ;в) числительнайларныц: аща, нинце-де, нищенщ нище;г) наречиелернщ: idu, хауаи, хайда-да, хайдан?2. Местоимениелер ноо чоох чардыгыныц орнына кирек-

телзелер, олох чоох.чардыгы чнли хубулчалар.3. .Местоимениелер, пасха-пасха чоох чардыхтарыныц ор­

нына кнректелт, предложеннеде, оларох чьли, подлежащай, толдырыг, чарытхы алай сказуемай полчалар.

К б.з i д i м : О л чахсы Ki3i, арнызы андагох. (Ол — под­лежащай, андагох—сказуемай). ;

Куннщ сай idu тогынзабыс, ащох ахча аларбыс. (1ди — об­стоятельство, анчох — чарытхы.)

194. Тексгп пазыцар. Местоимениелернщ паза олар алыстырган сос- терн!ц алтын сиип сальщар, олар хайдар членнер полчатханын таныхтацар.

1. Пуун манат кун, андаг кунде город тастынзар сыгаргаXbIHbIF.

2. Кичее хомай кун полган, андаг кунде ибде одырарка чах­сы.

3. MaFaa тыц чыльщ тон т1к ниргеннер, андаг тон нарда, мин хайдар даа соохта тонмаспын.

4. Григорий Чертыков чахсы yrpenyi полган, андаг- угренцн нец школ а а махтанарга даа килщче.

5. ГПстщ школада улуг столовай нар, андаг столовайда ini чус Ki3i сыыпча.

6. Аалда наа туралар nyaipremiep, ол тураларда чылыг даа паза арыг даа.

7. Ilic история книгазынан чоохтар хыгыргабыс, айда шстщ Чир-суубыстыц алындагызынацар чоохталча.

»195. Сурырлар орнына нирек местоимениелерш туррызыцар, олар хай­

дар членнер полчатханын коз1д1п, алтынац сиип салыцар.

1. (Кем?) мында тынага тохтапчабыстар.2. Коммунизмнщ иуд1р1г1длер1 ( кем не р?)3. Ол хайда даа полза, ( кем ni n?) Хакаснязын уидуба-

’Чац. Ол (и и м е н i ?) Совет чирппц иц чахсы пулннна сана-чан.

4. Ол шчнсге пазыл парган полган: чаачы аргыстар, ( ке м? ) сагам он частыгбын, че ыырчынац куресчетеецер, ( к е мг п? ) арернец хада Tin сагынынар. (М. Н.)

73

Page 78: Г ХАКАС т а Л i - nbdrx.ru

196. Хара шрифтнен пазылган существительнайларны местоимениелзр- нец алыстьдоып пазыцар. Оларньщ падежж нбз1дЩер.

АЛА ПАРЫСНАЦ ТУЛГУ.

(Басня.)

Ала парыс Kupin парган. Ала парыс аннарны тут полбачан. Ала парыс амды суменен чуртирра сарынран, арырачых полып, хая хоолында чадыбысхан. Ацнар ала парыссар пар туруаннар. Че ала парыстан шрдеез1 айланмауан. Хая хоолына юргенш не ала парыс хаап алчан.

Тулгу пас килдк Хая хоолына шруен чирде турып, ала па­рыстан сурча:

—■ Ала парыс, хайди чуртапчазыц?Ала парыс тулгее нандырча:— Хомай. HoFa юрбинчезщ зе минзер?Тулгу нандырча:— 1стерден корчем: синзер коп ан KipTip' нандыра, т1зен,

шрдеез1 сыхпаан.

197. Пазып альщар, хара шрифтнен пазылган местоимениелер предло- жениежч хайдаг членнер1 полчатханын таныхтанар.

1. Шстщ чазыбыс Kinir дееполза,

Позыбыс хыныи сблепчебк: Прай куреске тимде поларра, Прай i<y3i6ic тине саларбыс.

Комсомол тске чол пуд1р сал-ран,

Kinir, Октябрь олганнарына, Комсомолбынан тине турар-

быс,Кбгл1г поларбыс Октябрь учуры.

(В. К.)2. Чурттыд 333i минмш. 3. «Киртшчебк caFaa, Иван Фёдоро­

вич, амды син пос чуртыиьщ ээз1зщ, холындары мал сини, шсти,' прай чонни»,— тееннер устаруылар.

Халганчы предложениенщ схемазын сиип. сальщар, местоимение хайдаг член полчатханын чоохтанар.

198. Текстке ат пирщер. Хара шрифтнен пазылган местоимениелерж зларнач палгалыстыг сбстершеч, че подлежащай полчатхан местоимениелер- Hi сказуемайынач хада сыгара пазынар.

К б з i д i м : Андар кииде. Прай ниме чахсы.

Чирдеп хар ам даа хайылбаан, че кбщпбкте часхы усхунча.* Cipep nipee хачан аар aFbipFaH соонан чазылчатхан туста, riipee ирткен хоррыстыр нимеденер сарынчазар алай ба nip дее сыл- TaF чох кулшт одырчазар, cipepre opimcTir пицирче. Амды природа андарох ондайда полча.

74

Page 79: Г ХАКАС т а Л i - nbdrx.ru

Чир соох, палгас харнак хада азах алтында пачлапча, че ибь ре прай ла ниме кбгл1г, Ki3i кбцш'н кбд1рче. Кии угаа чарых паза oTipe кбршче.

Кун oTir чарытча, паза анын сустары, ойнап паза кулшш, воробейлернед хада салбыхтарда сомглапчалар. Суучах кббп- че раза пуртах KopiM алынча; ол усхун парран паза пуун-таЧда суулап сырар. Агастар чалаастар, че Tipirnep, тынчалар.

Я, чылныц пу часкалыр тузында прай ниме чахсы.

О Сидж сбстерж сыгара пазьщар, правилозын чоохтацар.

Путкен паза путпеен прилагательнайларны к6з1дщер, хайди путкенж чарыдыкар.

199. УстундеН коншт1р1гдец 2, 3->*i абзацтарны кбрбин пазарга тимнен сальщар.

28 §. Сырай паза тартылгы местоимениелер.

ф Хакас чаачы тапсабинча,Харарын даа ол аспинча...Син дее мин1 оннабассын,Сиш дее мин шлбинчем.

(Н. Д.)Нога хара шрифтнен пазылган местоимениелер сырай место­

имениелер! Tin адалчалар? Оларны 1 -fы, 2-4i, З-yi сырайда nip паза кби санда адап лирщер. Оларны падеж пастыра хубулды- ры^ар.

Сыр а й м е с т о и м е н и е л е р ! : мин, син, ол, nic, cipep,олар.

Местоимениелер существительиайлардан, прилагательнай- лардан, числительнайлардан пасха ондайлыр полыбохчалар: а) коп санда, тоспгш алыстырып, хозым чох путчелер: мин— nic, ол — олар; .6) падеж пастыра хубулчатсалар, TocTiKTepi та- лалча (ол — анын, aFaa, аны паза ан. пасх.).

Т а р т ы л f ы м е с т о и м е н и е л е р : мини, сини, ани, nic- ти, cipepHH, (оларни.)

Тартылры местоимениелер ниме кемни, хайзыни полчатха-нын кбз^челер. Ол местоимениелер Ko6i3iи чоохта сказуемайполчаларГЧазылар, тайгалар, сурлар мини, сини, nicrti полча. Пу кни­

га к е м н и ? — Мини.

Арланган местоимениелер хайдар сурырларга нандырчалар? Ноо падзж- те турчалар?

' 75

Page 80: Г ХАКАС т а Л i - nbdrx.ru

I. Сыр ай м е с т о и м е н и ’е л е р } н г ц хубулызы.

Flip сан К б п с а нА. мин, син, ол А. nic, cipep, оларТ. минщ, синщ, аныц Т. шстщ, с1рернщ, оларныцП. матаа, caFaa, aFaa п. nicKe, cipepze, олар Fa •к. мыт, cuni, аны к. nicri, cipepui, оларны0. минде, синде, анда 0. nicre, cipepde, оларда ■С. ' миннец, синнец, аннац с. шстец, арердец, олардацы. минзер, синзер, аныцзар ы. tiiccep, cipep3ep, оларзарГ1. миннец, синнец, аннац п. тснец, слрернец, оларнац

2. Т а р т ы л f ы ме с т о и м е н и е л е р н -inX у б у Л Ы 3 ы.

n i p с а н К о п с а нА. мини, сини, ани riicTii, cipepnu, оларниТ. мининщ сининщ, аниныц шетинщ, с'грернинщ, оларни-

ныцП. мининс; синине, анина 1истине, cipepHune, оларнинаК. минин, синин, анин актин, cipepHUH, оларнино. мининде, сининде, анинда тстинде, елрернинде, оларнин-

дас. мининец, сининец, анинац пктинец, арернинец, оларни-

нацы. мининзер, сининзер, мстинзер, арернинзер, олар-

п.анинзар нинзар

мининец, сининец, анинац пктинец, с1рернинец, оларни-нац

1Тартылгы местоимениелернщ падеж пастыра хубулганы

тартылгы прилагательнайларни осхас.

200. ПирЫген глаголларнац сбстерж палгалыстырьщар: глаголларга хоза сырай местоимениелерж пасха-пасха падежтерде тургызыцар.

К о з i д i м : flic caFaa сасысырапчабыс.

-- ( кем re?) чагдапча, - - ( ке м Hi?) корбинче, - - ( к е м? ) таппин харахсынча, - - ( к е м н е н ? ) ырах нимес ле турчам, - - (к е м н е ц?) хыя пастырча, анан - - . ( кем?) хысхырча, мин - - (к е м г е ?) хатхыргам. - - (к е м н i н, ?) чоогын искен?

76

Page 81: Г ХАКАС т а Л i - nbdrx.ru

2 0 1 . “Точкалар орнына кирек местоимениелерн! пазыдар, падежш коз1- fliHep.

А. Сафьянова совхозта чабан полып тогынча, . .. торызы тын, аарлыра паалалча. . . . удаа сыйых пирчелер. Сагам . . . область- та полган на Ki3i шлче. . . . СССР-ньщ Верховнай Соведшщ де- путады пчлча. ToFbiHapFa . .. коп юзщец угренче, . . . хада торын- чатхан аррыстары щбк чахсы торынчалар.

2 0 2 . Местоимениелерж палгалыстыг состерЫед хада сыгара пазьщар, оларныд падежiH ададар.

IKIH4I КОСМОНАВТ ЧООХТАПЧА.

Cipepre nip ле нимеденер чоохтапчам. Космоста узирга чах­сы ла нимес. Узуп паризан — холларыц постары кбд!ршчелер. Олар нииктер, скафандрнац хада постары кбд1р1лчелер. Cipep холларыцны кбд1‘ре узуп кбрщердек. Мин холларымны палгап салган хаастар алтына сух салиам. Турар тустан upTipe узубыс- хам.

«Восток-1» пастагы космическай чолпы асхан. «Восток-2» аны чахсы пшп алган.

Учугыстыц программазы улам сидж полар, че чолы ырах паза Чирдед илееде пбз1к пол турар.

nic космосты чахсы п1лin аларра сагынчабыс. Андар туе чи- дер. Хынган Ki3i хан Tnrip3ep экскурсияа учух турар. Техника Ki3ini H3i чох нимелердеЦ хапраллирга yrpenin алар. Космиче­скай корабльлар пассажнрлерш Москвадац Владпвостокка он минута аразыида чит!р турарлар. Учухчац корабль пплотты пс- Tin, хайда хынза, айда туе турар.

(Г, Т и т о в.)

203. Позьщар сагынып, история, естеС' твознание, география уронтарынад , сагысха кир1п, пастап опадай предложе­ние, анад местоимениелер пар 4 пред­ложение пас салыдар.

космонавт

скафандр

пассажир

К б з i д i м : Байкал кол чир устунде иц тирен, кол полна(1620 м). О л палыхтыг угаа сШг кол.

204. Пироген состердед кил1скенни предложениелер пуд1рщер, сущест- вительнайларныд орнына местоимениелер тузаланыдар.

- 1. Сибирь тайга, ад-хус, пай. 2. Тиин, учура, урен, азыраи.3. Азах, алын, чщед ниме, ал, чапчан, ахсы, агыл. 4. Тугдур, ху- зурух, узун, тулгу, хулах, устыг, чурт, сиргек. 5. Агас, хоол, азах, сал, торым, урен, чыр. 6. Анды, тиин, Teepi3i, щи, атча, учуй.7. Государство, Teepi, пир.

77

Page 82: Г ХАКАС т а Л i - nbdrx.ru

205. «Мин ибде хайди полысчам» т!п темаа чоох пазыцар, анда мирен местоимениелерж тузаланыцар. Пастап паспин план хоостыра чоохтанар. Пасхан чоогьщардагы сырай местоимениелерж сиип сальщар.

206. Сырай местоимениелерЫецер мындаг план хоостыра чоохтанар:

1) Хайдар местоимениелер сырай местоимениелер1 Tin адал- чалар?

2) Мин, син местоимениелер хайди хубулчалар? 3) З-yi сы- райдары местоимениелерж хайди орта пазарра кирек? 4) Тар- т ы л р ы местоимениелер $айди путчелер? Олар хайди хубулчалар?

29 §. Кбзщ1гл»г местоимениелер.

О Предложениелерж хырырьщар, хара шрифтнен пазылган местоиме- HnenepHi узурщер.

Аястыр полып, ол турна, тшленш, аннац сурынча: «Аррана кизер кип пирем, арыр тынымны ал халдах».

Tiri чорген адайахты, тугдур дее полза, аларчыхпын.Агаа пу хыс чоохтапча: «Аньщ чирше парзан, алчааспасча

син поларзьщ». (Ны.м.)

Ko3iflirnir местоимениелерж палгалыстьи сбстержен хада ададар. Коз!- flirair местоимениелер падеж паза сан пастыра хубулчалар ба?

Пу, Tiri, ол, андар,-мындар, анна—коздагл1г местоимениелер. Козш'гл!г местоимениелер nipee HHMeni, нименщ признагын, са- нын кбзггчелер.

Ол кбз1‘д1гл1г местоимение сырай местоименйезшен пасха полча. Ол книга акылча (сырай мест.). Ол книганы хайдац алгазыц? (к5зшгл1г мест.).

К б з i д i г л i г м е с т о и м е н и е л е р н ) и, х у б у Л Ы 3 ы.

Пу, Tiri.

пулар, тшлер пуларныц, тО'ьлернщ пуларга, тшлерге пуларны, ттлерш пуларда, тшлерде пулардац, тшлердец пуларзар, ттлерзер пуларнац, тшлернец

7S

А. п у, riai Т. м ы ны ц, т ш нщ И. п укаа , п а е в К. м ы ны , r ia in i О. м ы н да , т ш де С. м ы н н ац , T ia ideq

, Ы. п у за р , T iaieep П. м ы н ы ц ац , TiaiHen,

Page 83: Г ХАКАС т а Л i - nbdrx.ru

2 0 1. Сурыглар орнына кил!скёк местоименйелерн1 тургызып, предло- жсниелерш пазыцар, козшглк местоимениелернщ падежш таныхтацар.

Коп т-амуыхтар... суууах пол парча. ( Ха й д а р ? ) суучах чазыларча, ойымнарча ах сыхча. Ол шок пасха суууахтар... ni- pixne, ( х а й д а ? ) чулаттардац арын сур пасталча. ( Н и м е - лер?) nipirin, улур арын сур пол napFaH. ( Ха й д а р ? ) улур сур талай... шрче. ( Ха йз ы? ) талайдагы cyF оор пол парча. Ол оор . . . пулуттар пол парчалар. Пулуттарны чил пасха-пасха чирзер апдрча. . (X а й.д а ц ?) сыгара тамуых пазох чир... тусчё.

208. Пироген сиспектерн1 табьщар, K03iAirnir местоимениелер пар сис- пектернГ пазыцар, падежтерж ноз1дщер. Сиспентерн! ундубас иде угренщер.

1. Т1где тох, мында тох, ортызында тим1р тох. 2. Аландай пиуем ол чирде, ызырразы пу чирде. 3. Чылыр минщ тонымны ЧЫЛНЫЦ суурадырлар. 4. Сагалы can-capbiF, caFbidbiF ползан, аны тап. 5. Син щи пар, мин пщи парим, Хан шлекте тогазар- быс.

Т а п т ы р г а с т а р : иб, хой хырыхханы, сип, одьщ тоор-ганы, ас хылы.

209. TexcTTi чоохтацар. Ko3iflireir местоимениелерш, анац сырай местои- мениелерж палгалыстыг состержец хада сыгара пазып альщар.

МАРИТЕНШ, АДЫНАЦ УЛИЦА.

Казахстанда «Рудный» Tin наа посёлокта Литвадары Марите хыстыц адынан улица* пар. Хайдар саблыр ниме ит салган ол хыс? HoFa позыньщ чиршен ырах Казахстан чиршде Маритеш сабландырарга сэрынып алраннар? Чиит Марите Бижите таныс нимес чирзер позыньщ ковдинен килген. Ол мында странага ки- рек полчатханын шлген, aFaa казахтар 4npi позынынох чир1 ос- хас чагын паза аарлыр подран. Марите мыннац нандыра парар- га caFbiHMaaH. Ол мында, прайзох чщи, торыпрэн, наа чирдег1 аррыстарынац хада сидщтерш корген, позын олардац артых ту- дынмаан. Че кинетш чуртас аннан махачы кирек ид1б1зерш ки- ректеен. Чох, аны ол позы пшшп иткен. Таныс нимес палалар- ньщ чуртазын арачылир учун, ол nip дее чалтанмин автомобиль* алтына ceripi6icKen. Ш кiчiг паланы арачылап халып, Марите -позыньщ чуртазын пир салган.

30 §. Сурыглыр, относительнай местоимениелер.

Существительнайларныц, числительнайларныц, прилагательнайларныц сурыгларын адап пирщер.

| Кем? ниме? хайдаг? кемни? нинуе? .—сурыглыр местоиме- ниелер.

79

Page 84: Г ХАКАС т а Л i - nbdrx.ru

210. Сурыглыг местоимениелер таЙыдар. Тенстт1, ynHi орта тузаланып, хыгырыдар. Диктант пазарта тимнен салыдар.

О Хара шрифтнед пазылган сосгернщ nyflisiH чоохтадар.

Ki3iHH, мини сбетеррп пазып хубулдырьщар.КЫни прилагательнайныц мини местоимениенщ хубулызы-

на тббш хайдадыр?Паспин хубулдырьщар: cipepHu, анда Ki3i, андар книга.

211. Кирек местоимениелерж тургызыдар. Паспин ол сурыгларга нан- дырьщар.

1. Син чылда тбреезщ? Сагаа ... час?2. Син xbiFbipapra . . . yrpenin алгазыд?3. Син .. . книгалар хыгырарга хынчазыц?4. . . . литературада хыгырган геройларга тббй поларыд кил-

че?5. Пабанныц пабазы ...? 1чен, пабан ... тогынча?

2 1 2 . Кон! чоохтыг предложениелер nyflipinep, анда пир1лген сурыгларны тузаланьщар.

Син ниме идерге хынчазьщ? Чылньщ хайдаг тузын чид!кпин сарыпчазын,? Нинче частад пабад торынып пастаан? Кем_килд1? Хайда Konrip?

# Од паза сол сариндагы хара шрифтнед пазылган местоимениелер нимедед пасхалардыр? Сурыга нандырыдар.

КОПТЕРНЩ П1РС1.

Часпад чазыда Чайылган малны,Чадыр даа шлбин,Хадарган кем ни?Синзтд — амды Колхозтыд пазы.Синзщ — амды Чир-сугныд ээзк Кемнер- полдых хаас,Сагайда пайлар?Олар полганнар:Камат, Мылалар,Уйбат, Асхыс, Шире пайлары. Прай оларга Ах хан тбетендед,Прай оларга

Улгу пиршдед.Кемд1р ам улгу Пазында турран? Кемд1р ам чыррал Позы тутчатхан? Синзщ — пай хулын Ундутхан хакас, Синзщ — пай пазиин Унатхан улус.Кем ищи р кбглщ Совхоз, колхозтар? Сини, кбптершд nipci, Сини, хакас чон.Сини, орыс чон Тудмазы хакас.

(Н. Д о м о ж а к о в.)

80

Page 85: Г ХАКАС т а Л i - nbdrx.ru

1. 'КеМнер Абакан — Тайшет чолны пастагызын nyflipepre чол шлееннер?

2. Син хайча халас пирге- зщ?

'1. ППе тДчебшГ'кемнер инпастап nnpik 'TafiFava чбрген- нер, оларох чурттарын пир 'салТайнар.

2. Хайма халас магаа пирге- з1к, анмох нандыра пирем.

Кем, ниме, хайдаг, нище, хащй местом мен иелер хадыл предложениелер nipiKTipepre. киректелчетселер, олар относи- тельнай местоимениелер полчалар. Оларра парли кбб1зш ко- зщшлш местоимениелер кирёктелчелер: ол, андагох, анцох.

Относительна?! местоимениелернщ алнында запятой тур- гызылча.

213. Относительнай местоимениелК предложениелерн! ськара пазып алынар. Анац сурыглыг предложениелер иде пазыцар, бон членнернЦ ал- ть)н сиип салыцар.

1! Мыннан мин сугларнын сыхчатхан чирш корчем. (П.)2. Кем нимеш асхынах шлед1р, ол махтанарга кус поладыр. (С ос п.) 3. Кем копр чуртаан, оД копЛ кбрген. 4. Кем тогынмин- ча, ол шбйнче. ‘5. Пастагы май прай чир устундеп ютенчьтернщ улукуш полча. 6. Tore3i хайдаг полза, табызы андагох поладыр.

- '214. Позьщар относительнай месТЬимениел!г; предложениелерн! «Ленин Чолы»Таз*тадац таап пазьщар.

2 1 8 ;Нйэ1д1гл|'гмест0имениелерКйзып;ПреДЛвЖенИелерпазЫнар.

Нинме турарл’ар Соян таглары, сах . айыц адЫ адалар.Нипче агйрлар агын’суглары, сах . . . Ленин чонда адалар!

' ( М . К и л ь ч .)

Хайда ырах Пастырза; .. . килюм чистектер, Хайма тайга хойыза, .. . килюм чистектер.

( Н. Д. )• Таблицаны-кор1цер.

Кош чоохтыг предложение Тогыртын чоохтыг предложение.

Оолгы пабазынан сурган: «Cipep нинме кун тайгада по- ларзар?»

Оолгы пабазынан, олар нинме кун тайгада поларларын сур­ган.

3. Хакасский язык, 5—6 кл. 81

Page 86: Г ХАКАС т а Л i - nbdrx.ru

Местоимение паза глагол, кон! чоохты тыртыи чоохха айландырганда, хайди алые пардылар?

Кон! чоохтыг паза тогыртын чоохтыг предложениелерн1 хыгырза, нимез|' ласхадыр?

216. Позьщар, пу местоимениелерж тузаланып, предложениелер пуди pin пазьщар.

К 6 з i д i м: Кем коп хыгырча, ол коп ниме п1лче.Кем, ол, хайдаг, андагох, хайча, анчох, нинче.

217. Кож чоохты тогыртын чоохха айландырып, хыгырьщар. Cipepre таные местоимениелерж, пол!г!н, падежш, санын K03iflin, сыгара пазьщар.

П А Р А Н Ы Н , ЧО Б1.

ГПрсшде nip naFa сурдары тураннарын хырырып алган. Позы, пбзж тас устуне сырып алып, анац параларны угретче: «Пк тур- наларра азых полчабыс. Олар тын, хынырыбыстылар. Чуртиры даа сидж полыбысты. Cipep, пичелер, турна азыр париза, та- маанда тогыр турыбызьщар. Ол анда, харлырып блер».

Угреткен naFa, айлана тузш, турнаны кбрш, чоохтаан: «Мин cipepHi угреткем, аннац архызын позыцар шлщер». 1ди Гвинеи, позы сурзар ceripi6icKen.

Пагалар бршгеннершец хайназа тускеннер. «Чахсы! Чахсы!— тееннер. — Tirifie пеер турна килир. СйН кбзгг пир, хайди тамаа- на турарын».

A Кож чоохтьщ, айланыстьщ таныгларын чарыда чоохтацар.

218. Пу 217 KOHiKtipirAeri те^ст хоостыра изложение пазьщар. Изложе- ниенщ планын сурыглыг предложениелернец ид!цер.

31 §. Айланыстьщ местоимение.

Пос — айланыстыр местоимение полча.Айлаиыстыр местоимение пос тартылры кбр1мде хубулча.

n i p с^ н

I Позым II Позыц

III Позы

Ко п с а н

I Позыбыс II Позыцар

III Постары

Олар прайзы падежтер пастыра, тартылры форма чши, ху- булчалар.

82

Page 87: Г ХАКАС т а Л i - nbdrx.ru

f i i p c a H R 6 п с а й

А. позым, позыц, позы А. позыбыс, позыцар,постары

Т. позымныц, позыцныц, Т. позыбыстыц, позыцарныц,позыныц постарыныц

П. позыма, позыца, позына П. позыбысха, позыцарса,постарына

К. позымны, позьщны, позын К. позыбысты, позыцарны,постарын

0 . позымда-, позында, позын- 0 . позыбыста, позыцарда,да постарында

С. позымнацг, позыцнац, С. позыбыстац, позыцардац,позынац постарынац

ы. позымзар, позььцзар, ы. позыбыссар, позыцарзар,позынзар постарынзар

п. позымнац, позыцнац, п. позыбыснац, позыцарнац,позынац постарынац.

219. Пу местоимениелерш падежтерче хубулдырычар.Ол, cipep, мини, иинче.

220. Сбстерге предложениелер сарынып пазьщар.Кем, чох, анын; анын чарадин чохта; оларнын, сылтаанда;

синщ столын хыринда; пос коргенде.

2 2 1 . Кил1скенни пос местоимениен| тургызьщар, падежЫ таныхтацар. Предложениеде ол хайдаг член полып турча?

1. - - чиршде пуга даа к у с т . 2. Полган на тулгу - - хузуриин махтапча. 3. Ki3i чнр1 к у с т полчан, - - 4npi порда полчан, 3. Ki- 3i алнында сызыр даа кор1нче, - - алтынды тоге дее кбр1нминче.4. - - чирш мал'даа шлед1р.

Пу сбспектерде кемненер паза нимеденер ниме чоохталча?

222. Сиспектерн1 табьщар, ундубас иде угрен салынар. Knniciipe месго- имениелер тургызып хырырьщар.

1. - - nip тудым, табызы thf талапча. 2. Хыс - - харасхы ибде, cypMecTepi — тасхар. 3. Пукуле -- намачылыр, апы чалаастаан Ki3i ылрапча. 4. - - ючнчек — прай ниме еыдапча. 5. - - хара, мой- ны ала, часхызын килче, хырада чорче.

Т а п т ы р f а с т а р ы : ух, таан, муксун, морковь, мылтых.

□ 223. Пасталган описаниелернщ хынганын на аннац андар пазьщар. Паэар алнында кирен нимелерж чыып альщар. Пасчатса, пасха-пасха мес- тоимениелернец тузаланыцар.

1. Таг устуне сырып альт, корчем. 2. Кун наа ла сыхчатхан- да, мин тасхар сыххам.

83

Page 88: Г ХАКАС т а Л i - nbdrx.ru

32 §. Олределительнай паза определеннай нимес местоимениелер.

Прай, полган на, прайзы, полганы ла — определительнай местоимениелер.

224. Тексгп хыгырьщар, анац чоохтацар. Определительнай местоиме- ниелерн! палралысчатхан сбстержец хада кбз!д!цер. Ол местоимениелер хайдар чоох чардыхтарынац палгалысча?

Коммунизмде дее прайзы торынар. Прай ах сэрыстыр к1зшер социализм тузында даа прай кустерш, пшстерш салып торынча- лар. Олар уламох чахсы чуртас nyflip саларра чонра полысчалар. Коммунизмде прайзы торынар. Оларны TO Fbicxa ni3i сурбес, кус- тебес, олар постары хыныи торынарлар. nip дее ниме итпин чур- таан чуртас эрКНг, xypyF полча. Ниме итпеен шзее чон хын- минча.

Хацан коммунизм пут парза паза прай юзмер коммунизм оцдайынац сагын сыхсалар, полган на хазых Ki3i, прайлары 4i- ли чахсы торынмаза, кинек, хыйых Ki3i ч!ли саналар. Минщ са- гызымда, ол туста nipee Ki3iHi nipee ниме учун пыролирра итсе- лер, аны нинце-де тусха общественнай TOFbicxa позытпастар.

Коммунизм тузында Kiai позына хынчатхан торызын таап алар, агаа позына даа тогынарга хыныр полар, пасхазыма даа улур туза агыл турар.

(Л. Касс илы)

225. Пазыцар. Определительнай местоимениелерн1 таап сиип сальщар. KaHi чоохтыг предложениелернщ схемазын пазып кбз1дщер.

1. М. Горький чоохтаан: «Книга юзее хынарра, Ki3iHi улур- лирра угретче». 2. Прай чир устундег1 чонга А. М. Горькпйгпц сбстерг айланча: «Книгаа хыныцар, ол cipepHiu чуртасты ниик- тир». 3. Мин позымныц прай чуртазымда сын герой юзьлерш коргем, олар торынарра хынчалар паза шлчелер. (М. Г.) 4. Пос- тыц Ky3ine кирт!нерге кирек. (В. И. Л е н и н.)

226. Определительнай местоимениелер хозып, твой членжг предложение- лерн| пас сальщар.

К о з i д i м : Сыыннарг кииктер, хозаннар—полганы ла nic-пц тайгаларда учурапчалар. 1

1. Чазылар, пуктер, таглар кок кибюнен чабын салтырлар.2. Хара тас, тим1р рудазы, молибден, алтын Хакасияда табылча.3. Харагай, сыбы, Tiren Сибирь тайраларында коп бсчелер.4. В. Кобяков, М. Коков, М. Аршанов, П. Штыгашев nicTiH, иц пастагы fi03TTepi6ic полчалар.

84

Page 89: Г ХАКАС т а Л i - nbdrx.ru

227. Скобка 1стЫдеп местоимениелерн| кирок падежте тургызып, прзд- ллжениелерн! пазыдар. Тартылры формадагы существительнайларныд нога 1ди пазылчатханын чоохтадар.

АДА ЧИР-СУУНА ООЛЛАРНЫН, ХЫНЫЗЫ.

(ГИс) аймах-пасха чуртазыбыста миллион советскай юз1лер кустерше аябип ктенгеннер паза 1стенчелер. (Олар) nip ле улур сагыс: (пос) илбек Ада чир-сууна туза идерге.

Аарлыр чалахай Ада чир-суубыс!(Син) оолларын. (син) прай улур хыныстарым чгтрчелер,

прай (nic) сагызыбыс (син) \ада!* • (М. Ш о л о х о в . )

| К е м-д е, н им е-д е, н и н ч е-д е, х а й з ы-д а, н о о-д а — о п р е д е л ё н п а й нимес местоимениелер.

Кем-де кш тр . Ниме-де арылтыр. Чардырын ол хайдар-да апарыбыстыр. Нинче-де кун пазынац ол пеер айланар осхас.

Определёппай нимес местоимениелер предметтецер, анын признагынанар, санынацар чахсы ьле шлбин чоохтаанын ко- зггчелер.

Определённай нимес местоимениелер дефис пастыри па- зылчалар. Оларга -да, -де частицалар хозылчалар.

в Таблицаны кбрщер, анад сурыгларга нандырыдар.

Сурырлыр местоимениелер Определённай нимес местоимениелер

Кем кем-деНиме ниме-деНинче пинче-деХайзы хайзы-да

Схемада пирнлген местоимениелер хайдар местоименпелерден nvTKeiiflip? Хайди назылчатханнармн TuiuiecTipiuep.

228. Позыдар определённай нимес местоимениел1г предложснислер са- гыныдар.

229. Местоимениелерн| узурщер. Определительнай паза определённай нимес местоимениелерж сыгара пазыдар. 1ж к!з!н!д чоогын орта хыгы- рыдар.

Мин улур тас тура корчем.Алнындагы стенеде — шскечек i3iK хазыра азых, 1зжтек ан-

дар — чыплама харасхы. Пбзж ирюн алнында хыс турча. Орыс хыс.

85

Page 90: Г ХАКАС т а Л i - nbdrx.ru

. 1зш кистшдеп харасхыдац соох сабылча. Ол соох таннац хада андартын nip дее манзыразы чох, туных ун истш килче.

«О син, пу иркжш алтирга итчеткен хыс, шлчезщ ме, CHHi ниме сагыпча?»

«Соох, бзбпс, хырт Kopic, кулю, хыйыхтас, хариб, агырыр, анац— позы бл1м!»

— Пжчем,— нандырран хыс.«Сацайра чарылыс, арыр чалрыс пос!»— ГПлчем, мин тимдебш. Хайдар даа иреенц хайдар даа чо-

багны сыдап иртербш.«Чахсы. Андарда прай позыцны пиршерге тимдезщ ме?»— йа...— Анзын даа шлчемок. Че, андар даа полза xipepre итчем. «Kip!»Хыс npKin алтабысхан — аар i3iK аныц соонца чабыл 40pi6ic-

кен.«Алыр хыс!» — Tin кем-де соонан Ti3iH хыцырат халган.«Ах caFbic чаян!» — Tin хайдац-да aFaa нандырыр исплген.

(И. С. Т у р г е н е в.)

О Путкен ебстерЩ сыгара пазып, хайди путкенж чары да чоохтап пи- рщер.

230. Определённай нимес местоимениелердецер изер1ст1ре чоохтап пи- рщер: HoFa олар ши адалчалар? Хайдаг местоимениелерден. хайди пут пар- чалар? Олар хайди паэылчалар? Кбзшмнер таап чоохтацар.

□ 231. Ат пирщер. Изложение пазарга тимнен сальщар. Cipep пасхам тексттег1 местоимениелернщ алтын сиип сальщар. Заимствованнай сбстернщ тузазын чарыда чоохтацар.

Ленинград ураа' сш г город. Аныц чалбах улицалары, улур площадьтары, сш г чарлары паза тахталары, он-пасха дворецте- pi кбрерге yFaa сшглер.

Нинуе-нинце чус чыл торынганнар архитекторлар пу сшг городты пуд1‘рер учун. Ленинградта памятниктер ураа коп. Нева cyF хазында пу городтын тбстеплзше — Петр I — памятник тур- ча.

Ленинградтыц наа районнары андагох сшглер. Чалбах прос- пекттер, бульварлар, наа ондайнан путкен улур туралар, ураа чахсы парктар паза стадиониар городты уламох сш г итчелер.

Ленинград — портовай город. Ол Финскай заливтщ хазында турча, аннанар аныц порты талайзар азых чол полча.

Ленинград — революция чинен чир. Аида Ленин Илбек Ок­тябрь революциязынан устаан, аннанар пу город анын адынац адалча. Финляндскай вокзал хыринда Ленинге памятник турры- зыл парран: Илбек вождь броневик устунец чонны революция восстаниезше кбд!р1лерге хырырча.86

Page 91: Г ХАКАС т а Л i - nbdrx.ru

Ленинград — герой город. Илбек Отечественнай чаа тузында фашист-азымахчылар Ленинградты H6ipi6icKeHnep, городсар килчеткен прай чолларны тулгабысханнар, пушкаларнан атхан- нар паза бомбалар " тастап турганнар. Ленинградтагылар бзбккеннер, хырылганнар, че городты ыырцаа пирбееннер. Олар коп ай блокаданы махачы сыдап парганнар, анац чицш алган- нар.

Ленинград — махачы icieHic городы. ,Ол хауаннац чахсы ic- TeHic киб1рлершец, промьгшленностьта, техникада, наукада па­за искусствода чалтырама чидтлернец сабланча.

Ленинградта табырах nopicrir корабльлар, наа машиналар пуд!-рчелер, Хыныр кинофильмнер сыгарчалар, наа музыкалар пасчалар.

(И. У-спен.)

33 §. Местоимениелерш орта пазары.

1. Сах частица местоимеииелерден чара пазылча: сах ол, сах анда паза аи. пас.

2. Хадыл местоимениелер дефис (-) пастыра пазылчалар: нинце-нинце, хайща-хайца паза ап. пас.

3. П ирит падежте мин, син, ол, пу, xiri местоимениелер п5дп пазылчалар: масаа, сагаа, пугаа, rieee, агаа.

4. Даа, дее, таа, тее частицалар местоимеииелерден чара пазылчалар: 1. Чир-суубысты кемге дсе пирбесшс. 2. Кемн/н, дее полза алнында турып, кирекпг сбей сблеп пирербне. (В. Коб. ) 3. Марыгласха tиске дее, олареа даа коп тимне- нерге кил'юкен.

5. Определённа!) иимес частицалар местоимениелерпец дефистК пазылчалар: кем-де, хайди-да, ниме-де.

232. <гШст1К аал» алай ба «Шстщ город» темаларга хысхауах чоох пас сальщар. Ол чоохта шстщ, ол, пу, ан, пасх, местоимениелсрн| ту- заланьщар.

233. Текстт! пазып альщар. Местоимениелернщ алтыларын сиип салы- н,ар. Местоимениелернщ падежтерш кбз!дщер.

Мин Kiipi тыг алтында одырчатхам. Минщ адайым, минзер ойлап килт, миннец хости чадып алып, тумзугын минзер, ми- ищ Ti3eriM3ep сал салган. Мин, чыстыр салаалар алып, ipiMyix- тер niccep сыынчатхан чолны туу чаап салгам. Хайди треелер1 салаа азыра, хайзылары салаа алтынуа чылысхлапчатханын кб-

87

Page 92: Г ХАКАС т а Л i - nbdrx.ru

p e p re ураа хыныр пол ран. CapbiF ханаттыр орбекей минщ адным- да чарбастанран. Хауан мин агаа хайиимны айландырранымда, ол сах андох шстен тизе халран. Орбекей сарыр порчолар устун- уе хайынран, анан nipcine одырыбысхан. Кун аны.чарытхан па­за чылытхан, aF aa андар сыйых yFaa чахсы полча.

234. Пу местоимениелернец тузаланып, предложениелер пас салыцар, Местоимениелернщ ноо падежтепзш чоохтацар.

Посты, нинуе-де, хайнын-да, кемнер, кем-де, позында, нин- че-нинуе, тшшш, анчада, мындагзар.

235. Пир!лген предложениелерж хакас тМне тшбестецер, местоимсние- лерж узурщер.., Хайдар пол1нтед!р, чоохтацар.

В ОТРЯДЕ КОСМОНАВТОВ.

Отряд космонавтов отбирался не в один, день. Кое-кто при­был раньше, кое-кто приехал позже.

Родились свои правила в нашем отряде. Нечто вроде непи- сапного устава.

На занятиях максимум внимания, ни одного лишнего слова. Никто никого не отвлекает, пи с кем не разговаривает, ни к ко­му не обращается с посторонними вопросами,

Роднит нас всех и любовь к природе, к родным местам.Где бы ни были мы, мы всегда находим уголки, чем-то на­

поминающие отчий край.Я люблю Подмосковье —; особенно те его места, что похожи

на Алтай, люблю Кавказ — и опять же за то, что он чем-то на­поминает мне родные места.

(Г. Т и т о в.)

236. MecTOKMeHKenir предложениелернГсыгара пазып альщар, олар хай- дар член полчатханын скип салыцар. Хайдар чоох чзрдыгыныц орнына ни- рзктелчеткен'ш кбз1дщер.

IKI. . . nipcinin ады Иренек,Паза nipci Арминек.HaFbiH чатхан чир-сурда Олар даа пасиаан чир чорыл. Улур тарный арразында Олар шлбес in чорыл.Час хулганы орке киртсе,Сах андох олар шлерлер.Тац атыра хадарчалар.Окш иней, пызо таппин,

НАНЧЫ. ,

Салганахха сахтырчатса,Ixi табан, чир туртухпин, Салганахха кире хонча.

. Школада nipee yrpeHyi Сан пбк полбин илепчетсе, Ибзер нанмин, ixi нануы Агаа полызып одырча.Иб арали олар итпес. Хайынуах nip дее таппассьщ. Мал арали олар таныбас

88

Page 93: Г ХАКАС т а Л i - nbdrx.ru

Аймах;.тукт1г мал;щлбессщ. ГНрее пала сос испезе, Пуларны тартып хырысчалар. Алай ба чапчан хайын чорзе, Оларга тицнеп махтапчалар. Хызыл бцшг галстуктары

Халан.даа арыр поладыр. Ана xai’maF ixi нанчы. Cipep дее андаг полынар. Улур чоннар тын ухаанчы, Оларга махтат турыцар!

(М. К и л ь ч>и ча ко в.)

Нануылар хайдаглардыр, чоохтацар.

□ 237. Позыцарныц тураннарьщарра, пасха школадары аррыстарьщэр- Fa письмо пазынар, айда кирек местоимениелерж тузаланьщар.

34 §. Местоимениеш узурерк1. Пастары формазы (адалры падежте, nip санда).2. Пбл1гь3. Падежи4. Саны (пар полза).

П i д и у з у р е р г е кирек.п а с п и н п а з ы п

Хара чиргнц устунде миннен куепг ан чогыл.( М . К и л ь ч .)

Миннен — местоимение, паста- Миннен — мест., мин, I сырай. Fbi формазы мин, сырай место- сыр. над., п. сан. имениезн сырынры падежте,•nip санда.

Хатиры.

С ы н ы х т a f л ы f с у р ы f л ар паза т о г ы с т а р .

I. 1. Местоимение ноох чардьны полчатханынанар чоохтап пир1нер.2. Местоимениелер пасха чоох чардыхтарынын орнына турчатханына

ноз1д1мнер табынар: 1 ) существительнайнын, 2 ) прилагательнайныц, 3) чис­лите льнайнын.

3. Местоимениелернщ пасха-пасха член полчатханын чарыда чоохтаппир1нер. К 5 з i д i м г е: Аньщ чуртазы, аны сыйыхтааннар.

4. Хайдар местоимениелер прилагательнай ч1ли хубулчалар?5. Хайдар местоимениелерж хубулдырза, хости ini а.'с, н пазылчалар?6 . Хайдар местоимениелер дефис пастыра пазылчалар?

II. I. Тузазы хоостыра местоимение существительнайдац, числительнайдан, прилагательнайдан нимеден пасхадыр?

2. Пирглген •• кем? ни-ме? нинце? хайдам? состер хайдар ini пасха, тузалыр полчалар?

89

Page 94: Г ХАКАС т а Л i - nbdrx.ru

3. Местоимениелер падежтер, сырай, сан хоостыра хайди хубулчалар?4. Сурытыр местоименйелердец хайдаг местоимениелер путчелер? Хайди

путчелер?

238. Хынган на iKi местоимениеж паспин паза пазып узур!цер.

1. Пос алынуа читкен кiчiг дее чишс, Ki3iHi илееде Kycrir ит- че. (М. Г.) 2. Син хынган геройга коок: аны сыныхта, анын соа- нац пар, aFaa чидш ал, тицнес, аннан, азып ал — ана минщ сос- TepiM сагаа! (А. С у в.)

239. Местоимениелернщ пблжтерш адацар, падежш, санын кбзшцер.Хайдар полж пир1лбинд1р, aFaa предложениелер сагынып лазыцар.

1. Ноо Ki3i артых торынар, ол артыгох алар. Нинуе торынып алзац, ануанох аларзьщ. 2. Кок чорран чазыны прай туу чабыс- хан. 3. Кем позы кбйче, ол огты тамысча. 4. Я! Аястыр нимес ол Kiai, кемшц хылынраны, хылыры чахсы нимес. (А. П.) 5. Книга, син шске иолысчазыц угренерге, njyupepre, чуртирра. Мин истт- чем синщ уHiiiHi. Син хауан даа минщ чуреемдезщ. 6. Хайда-да ырах западта хакас оолры чатча, аныц сббгшде чыл a6ipe ча- хаях салыхпинча.

240. Предложениелерж член хоостыра узурщер. Местоимениелернщ nceiKTepiH, санын, падежж коз1дщер.

1. Oitic оолах ол туста бр|'нминен тур килген. 2. Амды олар бюс оолга аарлыр чахыр пирчелер: «Алтына мунер ат пнрзе, ал- басча син поларзыц». 3. Агаа хынмин, мин позым Адайах полын чбруенмш. Амды мында cipepHeH аарльщ чбтчг чуртирбыс. 4. Oki’c инейек оларнац брчшг чуртап халган. (Ным. )

241. Сбспектерш, сиспектерЫ пазьщар, андагы местоимениелерге хозым- нар хозып пазыцар. Местоимениелер хайда; членнер полчатханын коз^цер, noniKTepiH таныхтацар.

1. Андар аттыF, ан...ац пеер хаиаттыи килерзщ. Чоным ыыр- уызы — мин . .. ыыруым. Чаррыуы ш'с .. . улус нимес, nicnic улус- тщ ээзь

2. Мин . .. кiчiг Миденек мин .. . тонандыр тастады. Сагалы позы... узуиох. Flip инейектщ чахсызы пр...й щзее читче. Позы к!чиуек, поз... улугох nopii< кисче. nip чирде одырча, . . . чирден чоохтасча. Мин... чирнгхайуа коп алзалар, мин позым ануох улур полчам.

Т а п т ы р ^ а с т а р : л а м п а , о й м а х , т елеф он, iy e . м и с к е , n in - Tie in,e.

Э0

Page 95: Г ХАКАС т а Л i - nbdrx.ru

242. Местоимениелернщ полЫтерж козМп, падежж тургызьщар.Хайдаг пблЖ местоимение пу кбнжт1р1где чогылдыр?

1. Хайдар кббм сараа кбглим?2. Кем caFaa паарсах —

AFaa ханатсын.Кем синнен чбггпг —Аньщ куз1'зщ...

•; (н - т-)3. Оолахха HOFa- д а - пурурыстыр шлд1рген.

«Хайдар' spicTir чирд1р»,— сагын салран ол.4. Син шлчезщ сидиин ол чылларнын,

Пабам чаадац айланмин халран.Мин гплбеем шрдеезш чобарларньщ,Сишн, не олар чуреенде чат халран. .

(М. Б.)

243. Пос тЫнщ литературазынац «Партизан куннер1» очернтец «Хы- |зыл гвардия аразында»* главадац местоимениелернщ пблжтер!не прздложе- ниелер cbiFapa пазып альщар.

244. Чоохха ат сарыньщар. Пиржген тенсттец пастап алып, араа паспин чоох пуд1рщер, кирек местоимениелер тузаланьщар.

Чазы. Хайдар сiл i 13iц еин чайры туста! Прай чирде кун хара- гы, чайылча, тирец нимес бзенектер кбгеркчелер, кун теез1 орын- иар саргалысчалар. OneTiii алтыннац чай салкам осхастар. Оц- пазы хусхауахтарныц табызы исплче, оларпыц аразында — чир­де кбг салран...

□ 245. Пу тексгп хыгырып алып, «CaFaa, тиишчек, nic хыичабыс» тш темаа чоох пазьщар. Анда аймах-пасха местоимениелер тузаланьщар. Изч- picTipe пу очдайнац пазьщар. 1

1) Тииннщ чуртапчатхан орны.2) Ан'ын, тастындары KopiMj.3) Тайрадары чуртазы.4) Тузазы.Cipepre чайгыда, nipee чирде aFac аразында тиинш кбрерге

килккен ме? Кбрген ползанар, cipep шлчеткен поларзар, хайда;- ол бкерек анычахтыр. Аныц арразы хызыл арах, харны, Т1зец, ах. Хузурии аньщ тукНг, узун.

Пазы анын тын. бкерек, харахтары улур, алнындакы ricTepi ч1п'г, узун, Кизш азахтары алнындарызынан узун. Аннанар тиин, халыхнац чбрбин, хозан ч1ли, cerip чбрче. Азарында узун, ч т г тыррахтар.

91

Page 96: Г ХАКАС т а Л i - nbdrx.ru

Хысхыда аньщ туп чайгыдагызынан бкерек, чылыг; пора хоосха тупне тббй полыбысча. Пасха ацнарох ч!ли тиин чылда позыныц тоныи iid хати алыстырча. Март айда, пзец, часхы ~кун хараты чылып сыхса, ол позынын чиркен пора тонын тастап, ту- леб1зт, наа, ниик, хызыл тукпг тон кис салча.

Глагол.35 §. III класста ирткенш хатиры.

1. Предметтщ ниме итчеткеш'н алай ба хайди полчатха- нын (состояниезш) таныхтапчатхан чоох чардыгы г л а г о л Tin адалча. Глаголлар н и м е и т ч е ? н и м е и д 1 л ч е ? Tin сурыгларга нандырчалар.

2. Глагол ус тустыг^полча: и р т к е н , п о л ч а т х а н па­за п о л а р. *

3. Предложениеде глагол сказуемай полип турча.

246. Тогысты кбз!тчеткен глаголларны хозып тургызьщар.ЧАСХЫ ТОЕЫСТАР.

Чазыда тракторлар хыра . . . , . . .. , . . . .Огородта пастап яб- лах . . . , анац угурсу, морковь, хузух . . . . Олганнар aFac аразын- зар .. . , часхы чахаяхтарнац гербарий . . . .

247. Глаголларны табьщар, подлежащайнац сказуемай глаголны таап, сыгара пазьщар.

ИЦ НЕ ЧАРЫХ

. . . . Ол кун чарытча TiiKci 4npiMHi,

Паарсах чылытча миш'ц чуреемш.Аныц сузында nic тогынчабыс,

угрейчебic паза тынанчабыс.Ынаг чуртирга

nicTi угретче.(И. К о с т.)

КУН.

Тнц правоны Ол nicKe пирче. Ид не чарых кун Мирде ол полча. Конституция!— Ол кун адалча.

248. Часхы пасталчатханын иознчетнен предметтернщ о(!н таныхтап­чатхан глаголларны табыцар.

1. Хыраннарда чир харалысча. 2. Ырах.чы таглар' тудуншг киши тобыра кбппегес пола кбрш турганнар. Прай чиршц уступ чылыда чарыдып, харах чалтаныстыг кун харагы сагыл туруан (В. Н.). 3. Ур ниместец чазылар, арыглар паза агастар кбгерь б!зерлер. 4. Чазыда пастагы чахаяхтар чохыралысчалар.92

Page 97: Г ХАКАС т а Л i - nbdrx.ru

249. fencTTi хыгырыДар, гпаголларны хайдаг тустарда, сырайда, санда турчатханын узурщер, анад полчатхан, полар тустарда туртызып хыгыры- дар.

Предложениенщ бон членнерж сытара пазыдар.

АДАЙНАН, АТ.

Адайнан. ат сарыс сыхханнар.Атха тугд^р шди чоохтапча:— Чылыр хазаада син турчазьщ,Чырраллыр хоных кбрчезщ.ToFbic па ол, от та р т 'к и л е р ) ,Тосханда чир тарлар тартары!Хайдар миннен тиднезерге!Хараа-кунбрте тынар кбрбинчем.Кунбрте полза, мал n6ip чорчем,Кун хоныбысса, чурт хадарчам...

(«А х т а с х ы л » , 13.)

250. Пас салыдар, глаголларныд тустарын шЫдщер, тбстштерж, хо- зымнарын сиип, ниме таныхталчатханнарын чоохтадар.

1. Олганнар i3ip кунде cyFa сомчалар. 2. Cyra сомган сооп- да хумда кунге астенгеннер. 3. Арплзым А. М. Горькийн'щ чоохтарын хыгырран. 4. Ол хырырарга тын хынадыр. 5. Комбайн пай урожайны кисче. 6. Совхоз ас кизерш ирге тоос салган.7. Советскай спутниктер хан тиг1рзер чол астылар. 8. Советскай Союзтыц чоннары мир учун куресче.

251. 6 глагол предметпд ниме итчетненж, 6 глагол предметтщ хайди полчатханын (состояниезж) таныхтапчатхан лолзын, ол гпаголларны орфо- графическай словарьдад сьнара пазып алыдар. Паспин, поедложениелер пу- AipiHep.

252. Ибде тура 1ст!н хайди арыглапчатханын пас салыдар. Пу сбстер- дед пастадар, аннад андар постарыдар тоос салыдар.

Иртен -- пастапчам. Кибк тур... , анан турада бсшрчен от... кбзенек алнынан, пол... туз1рчем. Пурлерш чуупчам, чысчам. Ол чысхыснан козенек, i3iK...

□ 253. Иирде алай иртен ниме искешн, морген нимедедер паза cipepre ninflipreH нбдн1дерн! сагысха кир!п, сочинение пазыдар.

Сочинениее ат пир|дер, предметтщ хайди полчатханын паза хайдаг со- стояниедепзш таныхтадар.

К б з i д i м : Мин тстщ сарай i/стунде иирде ур одыргам, хайди иир пасталчатханын...

к ,

93

Page 98: Г ХАКАС т а Л i - nbdrx.ru

36 §. Путкен паза путпеен глаголлар.

# Схеманы узурщер.

Пу глаголларньщ хайзы путкен паза путпеен глаголлар полар? Horn? Оларньщ тостжтерж таап, тицнеслрщер.

Глаголлар путкен паза путпеен поладыр.Пблчее чох тбстжтК глаголлар п у т п е е н г л а г о л ­

л а р .Tin адалчалар.Путпеен глаголлар глаголнын, тбсНп полчалар.Глаголныц ooiri пблшчетсе, андаг глаголлар п у т к е н

бб'нн i г г л а г о л л а р Tin адалчалар.Путкен глаголлар пасха-пасха чоох чардыхтарынан алай

ба путпеен глаголлардан сбс пуд)руён хозымнар пастыра пут- челер: сап-та — сапта, аар-ла — аарла, тос-хыр — тосхыр.

254. Предложениелерш хыгырьщар, глаголларньщ пуд»стерж узур!цзр.

1. Халбах харлар халбастанып тусклепче. Хара тыттар, хар чабынып, чохырай турлар. 2. Хатыг ханаттыг самолёт халып KHiini тобырча. (М. А.) 3. Ыраххыда Соян таглары турчалар, ап- да хакас суу Агбан ахча. ( И . К о т . ) 4. Пугдайлар бсче хуу ча- зыларда, чил ойнапча ас салгагында. ( М . К и л ь ч . ) 5. Хайдаг табырах алысча чуртас! (М. К.)

6. Хая-тагларнын, хырых 6TKi3iH Хара паровоз OTinne,Халын тайгалыг nnpiK сыннарга Хыйгызын салып чугурче.

(в. к.) .255. Хыгырьщар, хара шрифтнец пазылган глаголларньщ тост1ктер1н

сиип, кнрек таныглар тургызып, пазьщар.

ЧАСХЫ.

Харлар пустар хайылчалар Хатыг хысхы тоозылча;Хыныг куннер айланчалар

" Хызыл часхы пасталча.94

Page 99: Г ХАКАС т а Л i - nbdrx.ru

Аалга хустар чидкчелер,Аймах чирдец айланып;Аарлыг уннер исплчелер,ApbiF сурны Tipri3in...

Чылыр нацмыр тоолапчадыр,Чиршц паарын нымзадыпг Чахаяхтар алчасчадыр,Чарых кунге бршш.

(П. Ш т ы г а ш е в.)

О 256. Пироген глаголларны путпеен глаголларга айландырып, пазы* нар, хайди путкенж козшщер.

К о з i д i м: оттапча — отта.Паалапча, кустепче, майлапча, хыстаан, сомналча, таптанча,

паста, хоостаан, чурта, сйнирге, пайрамналча, палыхтаан, пал- pnpFa, чоохтапча, адалча, таттапча, хаалааннар, импирге, хур- чапча, отхарран, тосхырды.

37 §. Глатол пуд|’рчеткен хозымнар.

# Таблицаны корщер. анац сурыгларга нандырьщар.

ортсин . кос (з)

Хайдар чоох чардыгынац глаголлар пут парчалар? Хайди путчелзр? Хачан пу хозымнар хозылча? Ini гласнай аразындагы туных согласнай хайди алысча?

1) Существительнайлардан, cbiFapa, -та, -те (туных сог­ласи.), -на, -не (пурун согласи.), -ла, -ле (гласи, паза уншг согл.) хозымнар хозылып, глагол пут парча.

2) Существительнайлардан, -а, -е хозымнар пастыра глагол пут парча. Халганчы туных согласнайлар ixi гласнай аразына Kip парза, уншге айланчалар.

95

Page 100: Г ХАКАС т а Л i - nbdrx.ru

257. Предложеииелерн! хыгырыцар, глаголларны палгалысчвтхан сЗствр- нец хада пазып, сбс пуД1Рчец хвзымнарын сиип салыцар, хайди путкежн чоохтацар.

1. Чазц чирде чаган хар чалбах чазыны бллепче. 2. Ойда nip киик оттапча. 3. 4iTir пурлir кок оттар чирнщ хыртызын утеп- че. Йг1рлеп аххан Агбан сур1 илбек хыраны суглапча. 4. Чарых кушбш чоллары Кремль стенаЗынац пасталча. (Н. Д.) 5. Чал- тыраи турран городтарны чэлыйныр отнац блар бртееннер. (И. Кост.)

258. Пиршген существительнайлардац глаголлар пуд1р1 салыцар.

Хас, чар, хай, син, им, хус' сыр, сибер, сур, хап, чбп, .кип, ац, чыс, палых, пик, хамчы, изер, тин, тозын, брт, сан, тиин.

хас, чыс сбстерге омонимнер сагыныцар, анац предложениелер па- зыцар.

1

259. Существительнайларга кил^кек прилагательнайлар паза сказуе- май-глаголлар сагынып пазыцар.

К б з i д i м : Ючицек, нымзах тукттг хулун йстепчв.Хураган, пызо, сосха, саасхан, хус, кеерген, угу, пуур, киик,

аба.*

260. MpTipia парган букваларны тургызып, текстп хыгырыцар, путной глагол—сиазуемайлыг предложеииелерн! сыгара пазыцар, пуд1з1н чоох- тацар. Архаизмнерж, пар полза, козiт пирщер.

О о л а г а с : — AFan, нимеден андар синщхол сала...ларыц, тырбос салаалары чши, ээлбинчелер?

A f а з ы : — Аар чуртааннанар, торыстацар, палам. Алында аар тогыс кбп иткем: салда соонан ч6рiп, ат хамныла...м, сапхы- нац от сапхам, opFaxuaip ас кискем. Аннан андар минщ хол са- лааларым андар пол парды.

О о л а г а с : — Аран, нога синщ пилщ пугур пол napFaH?А р э з ы : — Тан чарааннан харасхаа теере тогыпчанмын.

Хазыр пайлар, палам, Mnnin пшпм пугур ит салганнар. Оларга айна кбп тогынмаан ползам, пил1м дее пугур полбасчых.

О о л а г а с : — Нога, аган, син пайларга торыннанзын? Но­га позыца тогынмачанзын?

А г а з ы : — Чобагдан сыхпананмын, оолаам. Чир, мал — прай оларныц холыпда полган. Улгу оларнын холында полган. Тогыс учун чахсы саналбачац. Амды cipepre чуртирра чахсы, пайларны чох ит салганда. Наа хоных пуд1р1'лче. Улг... чоннын холында, чон xoribiFbi наа ондайнан парча. Прай чирде колхоз сопхозтар кбп. Торыстьщ аарын машина итче.

(«Л . ч > )

96

Page 101: Г ХАКАС т а Л i - nbdrx.ru

О Айланыстыг ус предложение таап, схемазын сиип сальщар.

iHi Ki3iHt4 чоохтасханын кош чоох иде хыгырарга тимнен сальщар, та- ныглары хайдаг полар, чоохтацар.

261. Устундеп конжлр1гдец оолах соске синонимнер таап, сыгара пазьщар, ага соске синоним позьщар сагыньщар.

• Схемаларны кбрщер.анан еурыгларга нандырьщар.

Хайдаг чоох чардыхтарынац хайдаг хозымнар пастыра глаголлар путче лер? Тбст1нтер1 алысча ба?

-Ар, -ер, -л хозымнар коб1зшде прилагательнайлардан гла­голлар пуд!рчелер, че -сын, -сж хозымнар прилагательнайлар­дан, существнтельнайлардан глагол пуд1рче.

Мында кбзЫлгепнен пасха-даа глаголлар коп путчелер (хурча, Kupetici, паарса, отхар, ucxip, тосхыр, оайр, чойырха, пайорха, крл1мз1ре, ылгамзыра).

262. Пироген глаголларны пуд1з| хоостыра узур сальщар.

К о з i д i м: сап-та-п-ча, кирек-слн-ер-ге.

Аарсынарга, бллепчелер, бртектеебК, чистектеенпер, тннн- пепчеткеннер, аалла, хуругла, суглапчазын, арсынманар, агар- чалар, коглеен, санабысхан, чурекейшбК.

263. Пу сбстерден глаголлар nyflipinep, анац хынганынан на 4 предло­жение nyaipinep.

К б з i д i м : Пас-паста. IIic чыылыгны ирте пастаабыс.Ан, хус, кок, улуг, аар, чж.

□ 264. Хыгырынар, текстке ат пирщер. Хадыл предложениелерге ini схема ид1нер. Хысхачахти изложение пазьщар.

Батальон харлыг бзенче аалга чагдапчатхаи. Разведканын устагычызы хайдаг-да олганнын бтп' табызын ист1п салган: «Пеер килбенер! Мында yFaa коп миналар тургысхлап салган- нар, aFaa хоза пулемётчиктер хадагда одырглапчалар!»

Мина тжеченнер, пне хаалагча ла парып, хар алтынан фа- шисттер миназыи сыгарып алганнар.

А Хакасский язык, 5—6 кл. 97

Page 102: Г ХАКАС т а Л i - nbdrx.ru

. Оолахтьщ ады Коля Андрианов полгал. 6л чаауыларнац ка-- да бзензер ин килш, тирец хыруа чабыс бскен сабаллыг агастар- зар апар сыххан. Чиит харагайларда оолахтыц хайдаг-да позы- ньщ танмалары пар полган, Коля аал тастынча илееде и б i р чбр- ген, че батальонны фашисттернщ тылына хап-орта агыл килген. Хорых парган фашисттер, турадан сыгара ойлазып, постарыньщ миналарына чара чачырап турганнар. Разведчиктернец хада оолах бкпелешп хысхыр турган: «1ди оларны, сурщер, тудыцар хан соруацнарны!»

Чарым час пазынац фашисттер чох идьлгеннер. Чаалазыг тоозылганда, оолах ибшзер чугур1б1скен. Туразына фашисттер орт сурыбыстырлар, Колянын i4e3i аныц хыринда ойлап чбрче. Чаачылар oprri узурыбысхаинар., батальон аннацох андар чбрь 6ici<eH.

Ур ниместен кбй парран школаны тыхтабысханнар, Коля уг- peHin пастабысхан.

Западнай фронттьщ военнай совед1 Андрианов Коляны Хы- зыл Чылтыс орденнен сыйыхтаан.

(Г. Кило в.)

265. Сбспектерш пазьщар. Глаголларньщ TdcTiKTepiH таап, оларныц ал­тын сиип пазыдар. ‘

1. Чахсы торыс ini век чуртапча. 2. Нанчьщ чох полза, кбрг- ле, таап алзан, хайралла. 3. Аррыстыр поларга хынчатсан, по- зьщ apFbic пол п1л. 4. Ильичтш соонча парзан, ирееден озарзын.5. Ki3i хониин аррыстас ла нииктир. 7. Махачы Ki3iHi чылан даа сахпачан, хортых Ki3ini адай даа тутхлапча. 8. Харахтар корче, холлар итче.

266. Пир|'лген сбстернен предложениелер nyflipinep, глагол-сказуемайлар хайдаг чоох чардыгынац паза хайди путкеннер?

К б з i д i м : к'т — чурт. Коп тогынган Ki3i чахсы чуртапча, че артаас n i3 i хызыхча.

1. Хоккей — ойын. 2. Ат — изер. 3. Оз1м — сур. 4. Чазы — кбк.5. От — нан.

□ 267. Изложение пазарга тимнен сальщгр. Ат пир!цер, план идщер. MpTipiл парран бунваларны туррызьщар, правилоларын чоохтацар.

Путкен глаголлыр ж! предложениенщ глаголларын пазып, $зур сальщар.

Совет Союзыныц Геройы .Александр Чекалин ам даа тын чиит. Ол 1925 чылда торе... . Чиит патриот октябрьныц пастары кун...р1нде партизан... отрядынан хада немец азымахчыларны XbipapFa ыырчыларныц тылына парыбысхан. Ол, фашисттернщ турчатхан чир1нзер тобыр парып, аннан 6 мылтых, 10 граната паза нинуе-нинче чус патрон алглап килген. Ол ыыруылардацар

98

Page 103: Г ХАКАС т а Л i - nbdrx.ru

манат иск!р{глер aFbuiraH. блар Совет АрмиязынЫн полктарына пирьлгеннер. Чекалин партизан... чуртазынын прай сидште- pin сыдамахтыг ир^рчен.

Че шрсшде ол тьщ агырыбысхан, комиссар aFaa, а...лзар i3ec- Tir Ki3i3ep парып, айда имненерге чаратхан. Фашист... анын чуртапчатхан орнын пшп алганнар, че Чекалин табырагынча пасха аалзар парыбысхан, анда анын туран...ары чуртапчатхай полган. Анда хопчылар ыырча... чиит патриотты хоптабысхан.., ар. Хараа фашист...ёр, агырыг партизан чатчатхан тураны ибГ pin алып, андар кире хонганнар. Ki3i од!рченнернщ холына пи- ршгенче, фашист офицерши хысхырранын истш, Александр Че­калин, гранатаны хаап, аны* фашист...ерзер тастаан. Граната ча­ра чачырабин napFan. Фашист азымахчылар чиит геройны, ту- дып алып, штабсар апар салган...ар, Анда аны, сурар идш, Ki3i KOpepi чох иреелеен...ер. Ki3i од1рченнерге кирек nip дее сос ис- Tin аларра килюпеен.

Иртешнде Лихвин городтын площадьында Чекалинш моон- дырып бд1ргеннер. Чекалин Александр геройнын мойнына Ki3i бд1рчен naF тастабысханда, ол, площадьта чыыл килген чонзар айланып, хысхырран:

«nic кбпшс, nicTi нрайзыбысты моондыр полбассар. Чишс nicTH полар!» Анын соонац ол «Интернационалны» ырлабысхан.

Чиит геройнын манат чуртазы ана 1ти у зт napFan.

38 §. Хадыл глаголлар.

# Схеманы сиз!нш уз1рщер.

caFbinKipinKopinхагып

парчак1рчетоосчакилче

пар килче Kip сыхча тоос салча кил парча

пар кил тур Kip сых чбр тоос сал пар кил пар тур

Пу глаголлар хайди путкеннер? Хачан хадыл глагол пут парчатханын THHHecTipin чоохтацар.

Ini алай ба нинче-нинче боншг алай тбстжтш глаголлар х а д ы л г л а г о л л а р Tin адалчалар.

Хадыл глаголлар чара пазылчалар.

99

Page 104: Г ХАКАС т а Л i - nbdrx.ru

5(адыл глаголлар, хадыЛ ниМёС глаголларох чали, прай кбр1мнерде, сырайларда, тустарда, наклонениелерде, санда паза залогтарда турадырлар. Че андаг даа полза, хадыл гла- голларньщ TyreHyi3i ле алызадыр.

К б з i д i м : Мин пар килчем, син пар килчез1% ол паркилче; пар килим, пар килзе, пар килерц1к.

268. Пу глаголларныц полызиинац хадыл глаголлар nyflip сальщар.

Пар, кил, сал, пир, сых, ал, туе, хон, хал, чор.

269. Пу хадыл глаголларны тузаланып, предложениелер nyflipin пазыцар.

К б з i д i м : Пар кил тур. Син магазинзер халас аларгапар кил тур.

Тынанып ал, пас сал, пбк сал, хыгыр сал, чбптес кил, полые ТУР-

270. Предложениелерге глаголлар хозып пазыцар. Хайдаг глаголлар пол парганын нбз|'дщер, алтын сии тартыцар.

1. nic махтапчабыс: nicn'n шзшер Хан тиг1рзер учух пар - -.2. Юрий Гагарин хан пЮрзер пастагызын чол сал -- . Амды ол историяда, чоннын, чуреенде, сагызында халча. Махачы герой- ныц омазы памятникте сомнал - - .

3. Хызарып кбйгеп оттар чши,Хызыл флагтар чалбырас - - Прай чониарра сустал - -

271. Текстт| тыыда хыгырыцар, пас сальщар, хадыл глаголларныц ал­тын nip сигнец, олацай глаголларныц алтын ini сигнец сиип сальщар. Местоимениелерж узурщер, хара шрифтнец пазылтан состерге, синонимнер таап пазыцар.

ТУЛГУ - «АЦНАРНЫЦ ХАНЫ».

(Нымах.)nipcinfle тулгу тигрнщ айрарына Kip парран.— Син миш ч т полбассын,— сах андох тапхан ол. — Мши

худай прай а ц н а р н ы ц ханы поларра туррыс салган. Аныц кбцш- нец полбазац, caFaa хомай полар. Нимед1р — киртшминчезщ ме? Че хада парад. Минщ соомнац на чор. Миш кор салзаларох, прай ацнар табыраанда тизш чугур1б1скенш син кбрерзщ.

Тигр чбпке килген, анац тулгушц соонац чбр сыххан. Сынабох, оларны кор салып, прай ацнар ырахтынох тизш nyrypic TypFan- нар. Чап паза кусНг, че ах сагыстыр тигр тулгее киртшИЯскен, пыросынып ала, тулгуш позыдыбысхан.

100

Page 105: Г ХАКАС т а Л i - nbdrx.ru

39 §. Орыс тЫнен алылган глаголлар.

• Хыгырыцар, сурыгларга нандырыцар,

утверждатьорганизоватькомандоватьмобилизовать

-та, -те

Хадыл глаголлар хайди путненнер? Хайдаг хозым хозылып путче?

ГПрее глаголлар шстщ плге Нлбестелбинчелер. Андаг гла­голлар о р ы с т i л i н е н, а л ы л г а н алай ба з а и м с т ­в о в а н н а й г л а г о л л а р Tin адалчалар.

Орыс тшнец Kipreii глаголларны nicTiн тшде тузаланар - учун, полызыг глагол аларга кирек полча. Андаг полызыг

глагол—пол. Пол—орыс тшнец шрген глаголныц соонда тур- ча паза алынча пазылча. Полызыг пол глагол хубулча, орыс тшнец ю'ргеп глагол хубулбинча.

Сыпан хадыл глаголларга юрчеткен чардыхтыц nipci пас­ха тшдец алылган сбс полза, андаг глагол алынча пазылча.

272. Пу глаголларны тузаланып, предложениелер nyflipin пас салыцар.

Организовать пол, командовать пол, замокта, стектс.

□ 273. Хыгырыцар. Ат пирщер, точкалар орнына глаголларны кжпс- кснни тургызыцар, кемнщ командазы утханын позыцар чипре пас салыцар.

Командалар чыылысчалар. Чаргычы сыгырча. Ойыи пастал- ча. Тазыластыг ая сабыстары ист... . Мячик чазыуа учух чбрче. Сагам ол iзiктi нрт парар. Вратарь i3iKTi чахсы хадар... . Мячик iзiк хыринда ла айлан чбр... . Аар тыныс нстчл... . Мячнкт! иц чапчац, кусп'г к!з|' сап...' . Ол i3iKcep хап-орта пар... . Вратарь чпрге тусче, че ыырцыныц мячшчн хыя . . . . Мяч пазох чазыча учух чбрче.

274. Предложениелерж, орыс т1л1нец алылган глаголларны кил1слрс тургызып, пазыцар.

Позыныц чиит тузында ол гвардияда служ... полгав. 2. «Мин кбман... поларга килгем», — теен Чапаев. 3. Кинетш не наступ... полары нимес, че посты прай саринац тимнеп аларга кирек.4. «Че хайди ^осгштыв... полчазар за?» — сурган Фёдор.

101

Page 106: Г ХАКАС т а Л i - nbdrx.ru

275. Текстт! хыгырыцар, чоохтирга план ит сальщар. Заимст- вованнай ссстерж сыгара пазыкар, анац орыс плж ец к!рген глаголлыг предложениеж, хадыл глаголларны сыгара пазьщар.

СИД1К ТУСТА Ч1Д1Р1НМЕЕН.

Дзержинский харибдек сыххан соонда, полиция аны пазох чаап саларга харасхан. Дзержинский городта улуя т о р ы с апар- чатханын полиция шлчеткен, че Феликс Эдмундовичл nip дее тут полбинчатхан.

Чазыттап торынчатхан аррыстарыныц аразында nip садын- ран Ki3i пар полтыр. Ол большевиктер комитед1 пу куннерде хайда чыылызарын полицияа ncKipi6icTip.

Полицейскайлар ол орынны хадар сыхханнар. Большевиктер_ чыылызар тураныц ээзш арестовать полыбысханнар. Феликс Эдмундович пу кирекД шлбеен. Дзержинский, ол тураа чит ки­лт,'пасхысча кболче сых парган. bin хыринда тыцнап корт, nip дее ниме ncnefli. Амыр. 1з1к- азыбызып, ол прай кирект1 сиз1н салран. Иркш хыринда Дзержинский nip секунда ла турран, анац, полицейскайларны кор салып, iзiктi чабызып, тастынац nnKTe6icKeH. > Kyiycri i3e6iне сурыбызып, пасхысча мацзырабин туе парыбысхан. Феликс Эдмундович, улицазар сых парып, чыы- лысчатхан аррыстарын арачылап халран.

(Ю. Д м и т р и е в т и н е н )

40 §. Н , f , г тапсарларга тоозылчатхан глаголларныцхубулузы.

• Хыгырьщар, сурыгларга нандырыцар.

1. Тоц— (тоцып)— тооп — тоопчам.2. Уг— (yr in)— ууп — уупчем.3. Суг — (cyrin) — сууп — суупчем.

Глаголлар хайди хубулчалар? Пастагы глаголларны уз1нч1лер1нец тиц- Heciipinep. Олар хайди алысчалар? Хайдаг хозымнар хозылча?

Н,, р, г тапсарларра тоозылчатхан глаголларны полчатхан туста хубулдырза, оларныц TOCTiKTepi сайбалып, ол тапсар- лар туе халып, узун гласнайлар пол парчалар.

Оларныц определённай нимес формазы мындар оцдайнац киректелче:

тоц— тоцарга, тоорга (ц туе парган), тооп парарга те(\ — тецерге, теерге (ц >> — » ), тееп парган уг — угерге, уурге (г » — » ), ууп салХубулчатса, мындар пасха оцдайлар парлар:

102

Page 107: Г ХАКАС т а Л i - nbdrx.ru

а ) П о л ч а т х а н ту ста и т т 1рчеткен к о р 1 м д е.

Fl i p с а нI с. — тоопчам, суупчем,

саапчамII с. тоопчазыц,

саапчазыц, СуупчезщI I I с.^тоопча, суупче, саапча

Ко п с а нI с.—тоопчабыс, саапчабыс,

cijijri4e6icI I с. тоопчазар,

саапчазар, суупчезерI I I с. — тоопчалар, суупчелер,

саапчалар

б) И р т к е н т у с т а итт^рче тке н кбр!мде.

n i p .сан- тоцам II с. — тоцазыц III С. — тоцан

тецем тецезщ теценугем угез[ц уген

Коп сан- тоцабыс 11 с. — тоцазар III с. — тоцаннар

тецеб1с тецезер теценнеругеб1с угезер угеннер

П о л а р т у с т а итт1рчет' кен к 6 р i м д с.

n i p с а н Ко п с а нI с. — тоцарбын, тоорбын

сугербш, суурбтII с. — тоцарзыц тоорзьщ

сугерзщ, суурзщIII с. — тщар, тоор

сугер, суур

I с. — тоцарбыс, тоорбыс сугерб1с, суурб'ю

II с. — тоцарзар, тоорзар сугерзер, суурзер

III с. — тоцарлар, тоорлар сугерлер, суурлер

Пу глаголларныц пасха* спряжениелер! уншг согласнай- ларса тоозылчатхан глаголларныц спряжениелерше тббй пол- чалар.

Кустечец наклонениеде inin^i сырайда коп сайда тупыхсогласнайга тоозылчатхан глаголлар ч1ли -ьщар----щер хо-зымнар алынчалар:

n i p с а н К б п с а н

Син - тон саг уг

Cipep — токыцар сагьщар упцер

103

Page 108: Г ХАКАС т а Л i - nbdrx.ru

276. Пу глаголларны полчатхан туста итлрчеткен паза итт’фбинчетнен к6р1мнеряе хубулдырыцар.

TaF, ур.

277. Пу глаголларныц тбстжтерш табыцар, хайдаг тапсаг туе халганын коз1дщер.

К б з 1 д 1 м : тоорга— тоц(ц).

ToopFa, туурге, уупчем, cbibipFa, xoopFa, сиипчем, ээпчем, чыырга.

278. Пасха оцдайнац хубулчатхан глдголлар тузаланып, 3 предложение пас салыцар.

- □ 279. Хысхачах чоох пазьщар, ат пирщер. Пиршген состернец туза- ланьщар.

Сур токаи. Палых пар. Мин хогам. Хурт суг. ТилН тис. Хоо- ра, купсус хаапча. Хармах тенен. Пабам палыхчы. Хыныр пол- Fan. Тынаг кун.

41 §. Глаголныц залогтары.

Глаголнын хозымнары действиенщ пасха-пасха теел1сте- pin козНчелер. Ол шлд1р1глер действиенщ к е м г е? н и - м е е? х а й д а р? теелчеткенпт шлд]'ртчелер. Андар глагол- лар з а л о г ф о р м а з ы н д а г ы г л а г о л л а р Tin адал- чалар. nicTin Нлде пис пасха залог пар полча.

1. Айланыстыр залог.

Сип «-Ленин чолы» газетаа пазын. Хачан даа чахсы угренер- ге кустен. Кирек-repine табырах чарт.

Глаголлар хайдаг действиеж кбз!тчелер? Хачан паза хайдаг хозымнар хозылчалар?

Айланыстыр залог действие аны нтчеткен предметсер, кЬ з1зер айлан парчатхаиын (теелчеткенш) коз1тче. Айланыстыр залог -ын, -ж, -н хозымнар хозылып путче.

104

Page 109: Г ХАКАС т а Л i - nbdrx.ru

2. Полызыг залог.пас (з) хас (з) пол

чоохтаГлаголлар хайдаг действие идерш н83'|тчелер?Полызыг залог хайди путче?

Полызыг залог таныхтапча:а) действие ирпрчеткеи юзмернщ (предметтернщ) дей-

,ствпелер1 шрсшщ шрсшзер алай ба шрсмлершщ шрЫлерш-зер теелчеткепш: Алянац Коля изеннвсчелер. (Удур-тбд1р изен пнркчелер). Палалар сан пдг1счелер. (П1рс1‘лер1 riipci- лерше полызып пбпсчелер);

б) полызып ирпр^четкен действием i: Сан магаа одьщ киз1с пир. Vгрен'рлер совхозха яблах хазысханнар.

в) пинуе-нииуе Ki3i алай предмет nip действием! nip типе ирпрчеткенш: палалар сууласчалар, чугуркчелер (прайзы nipre). Мында действие nip дее нимее теелбинче.

280. Глаголларны пастап айланыстыг, анац полызыглыг залогтарда тургызып пазьщар. Хынган глаголлардац полган на залогка ininep предло­жение сагынып пазьщар.

Пас, кис, чоохта, пбк, ит, хах, хахта, кбр, Р, ниикте, паста, арыгла.

2 8 1 . -Пу глаголларга 4HTipe пазылбаан залог хоеымнарын хозып, пас са- льщар, хайдаг залог полчатханын чоохтацар.

1. Амды чон «Ленин чолы» газетам хыпып иаз...ча. 2. Чалбах пурнен чаб... салган ах чахаях мопс турча. (М. К и л ь ч.) 3. Ха- ра тайга хар чорганга пурге...че. Тыт салаада тнишуек айлах- та...ча. Тайга тургер-тургер туртух парып уине...че. Хара тыттар, хар чаб... салып, чохырай тур. 4. Ырахта улуг кбллер кбр...че, хууурлыр кбллермщ чарлары агар...ча, кидерпи чылыг таи саап- ча. (С. Ч а р к.)

282. Глаголньщ залогтарын устунде тургызып пазьщар.

1. Тасхар сурнахтартамуыласча,

Чазыда чулаттар сорласча, Чолларда салбыхгар.

(С. М а р ш а к.)

2. Куске тонасха хыпча, Хараа тооза тазынча, Азыранып алып тынанча, Сагалларыи тарапча.

(А. Кил.)

Page 110: Г ХАКАС т а Л i - nbdrx.ru

283. Айланыстыг паза полызыг залогтыг глаголларга 6 предложение са- рынып пас сальщар.

284. Газета, журналга пазынчабыс tin темаа хысхачах чоох пас са­льщар, анда кил!скенни айланыс паза полызыг залогтыг глаголларны тузаланьщар.

Пу сбстернец, хынганни тузаланьщар.

Пазын, чбптес, хынча, пасха-пасха, хырырза, полысча, кустен,. пшс пир, noFa пазынмин, пшс алчам.

3. Кош паза страдательнай залогтар.

# Предложениелернщ бон членнерж табьщар.

Чил уреннерш таратча. Уреннер нилнец тарадылча.Машина аар торыс итче. Аар торыс машинанац идшче.

Koni залог предметтщ алай шзшщ действиез! пасха шзее алай предметке кош теелчеткенш кбз1тче. Кош залогтагы гла- голлар ноо даа сырайда, сайда паза туста турчалар. Кош за-'' логтыц хозымы чох полча.

Страдательнай залогтагы глаголлар подлежащей полчат- хан предмет позы действие итпинчеткенш, че агаа пасха пред- меттщ алай ба юзшщ действиез1 айланчатханын таныхтап- чалар.

Страдательнай залог -ыл, -м, -л хозымнар хозылып путче.

285. Кож залогтагы глаголларны страдательнай залогта полар иде айландырьщар. Подлежащайнац сназуемайны сиип сальщар.

1. Пуд^рй'Шлер тура итчелер. 2. Машиналар от тартчалар.3. Тогысчылар ас кисчелер. 4. CyF улур турбиналарны айландыр- ча. 5. Чиит оол электровоз апарча.

286. Пиржген состернец кон! паза страдательнай залог пуд!рщер. Предложениелернщ членнерЫ таныхтацар.

К о з i д iM : Пулут—rueip. Пулут аяс Tucipni чаапча. Аясrueip пулутнац чабылча. 1

1. Чил — аяс.2. Нанмыр — чол.3. Салгах — киме.

287. Диктант пазарга тимнен салыцар.

Хакас чоуньщ аразынан улур угред1ге ид пастап Н. Ф. Ка­таное читкен. Ол гимназияда латинскай, греческай, француз- скай паза немецкай тшлерге угренш алган. Университеттщ ара-

106

Page 111: Г ХАКАС т а Л i - nbdrx.ru

бо-персидско-турецко-татарскай тчллернщ полиин тоосча. Ол, тшлерш бт1ре пшп, угретч! торызынац даа пасха коп нимелер итчец. Наукаа коп туза ит салган. Ол профессор подран, Ка- заньда университетте ]стенген.

П 288. Хоосты к о р т, сурыгларнац тузаланып, «Аалдагы nyflipirnep» Tin чоох пас сальщар.

Алнында ниме хоостал парган? Пуд1р11дплершн полганы ла ниме итче? Олар хайди тогынчалар (позынарныц хайипнарны пуд!р1гч1лерзер, олар ниме итчеткешпзер айлапдырынар). Хоос- чы аалда nyyupinnep парчатханыи хайди коз1тче?

А Пасхан чоохта тузаланган глагол залогтарын сйип сальщар.

4. Кусгег залог.

Кустег залог хайдаг хозымнар пастыра путче?

107

Page 112: Г ХАКАС т а Л i - nbdrx.ru

Кустег залог nip предмегпд действиез! пасха предметтщ кустееншед иртшчеткешн кбз1тче. Ол залог -дыр, -д1р, -тыр, - T ip , -т; -Fbic, -ric, -Kip, -ip хозымнар хозылып путче.

flip глаголда кустепгпг залогтыц нинче-нинче хозымы по- ладырох: чбрр’юпр, чорг'юпрт, ойнаттыр, итпрт, ан. пас.

... 289. Пироген кош залогтардагы глаголлардад кустег залог nyAipincp.

Тис, чугур, хаапча, пасча, хыгыр, нанча, кбскеннер, турча, ит, туг, килгелектер, ойнааннар, кисче, ч1ткен, кистшер, халдыбыс, турыбысхан, айланча.

290. Пу глаголларны кустег залогта итт1рчеткен паза итт1рбинчеткенформаларда турнизыдар.

И т т ! р ч е т к е н бон.

пас'— пастыр одыр — одырт ат — аттыр

И т т 1 р б и н ч е т к е н бон.

пастыр — пастырба одырт — одыртпа аттыр — аттырба

Ат, хал, кол, отхар, хас, хат, ток, чбр, одыр, соле, ада, сагы, юле.

291. Паспин узурщер, глаголларныд хайдаг залогта турчатханын чоохтадар.

1лш партап ан, сабыл паргам от, тогынысхан тончс, суглат- хан 6з1'м, пазын салган ахча, книга халдыр, тартыл napFan хыра- лар, идкл парган TOFbic. Пазыл парган шчжН палтынац даа арыт полбассьщ.

292. Тыыда хыгырып, чоохтадар. Залогта турчатхан глаголларны та- быдар, анад ол глаголларны сыгара пазыдар, ноо залогта турчатханын устунде пазыдар.

- САБИСТЛН, АТТАН АЦДАРЫЛ ХАЛРАНЫ.

Атхаи ух ч i л и ceripe тузш, capbiF тай, нинче-нинче хулас то- гыр чачырап, анад п1рде ойда турып, шрде тискер Te6inin, ти- гей хабыргазында тарап парган чылгыларзар укус салган...

Пу чагында чызы даа халбаан. СабисН сарсых 1зедеде сбр- тене, улам на 4iKci3in хозып, чабал уннед хохырып, c a p b iF тай улур ала хабыс чугурюте чылгыларынзар чшпзш одырган.

Сарыр тайны ид не пастап, иб!ре харирга чахсы ползын теен ниме ч1ли, пбз!к курген уст}1нде оттап чбрген сараасхыр кор сал­ган. Обршзер хайдаг-да таднастыг ниме килигенш CH3iHin, са­раасхыр oTir уннед сагба пирген. Амыр оттап чбреен сас чылгы-108

Page 113: Г ХАКАС т а Л i - nbdrx.ru

,iap, кинетш орбацназа тузш, турче орныларынДа хорылысхан- пар, анан сарнахха удур Оглах тагларзар урупзш чбре халган- пар.

Сабистщ идьсббп сбртел париган уузынан, чабызах обаага паалып, чирче чызыл париган он азаа, обаага хабылып, сол азаан i-зенеден суура тарт халган.. ^ ^

293. Пу тексттец залогтары пар глаголлыг предложениелерн1 табьщар, анан аны сыгара пазып, ноо залогта турчатханын устунде пазьщар.

ХОРЫХПАС ХЫЗЫЧАХ.

Лена школада угренче. Аньщ 1чезЬпабазы совхоз хойын ха- дарчалар. Лена чайгызын пабазынан i4e3ine полысча. Ол чит! частыгдац cbiFapa хой хадарысча. Пабазы ам Ленаа !зенче, аны уда а чазыда чалрызан халдыр салча. Лена бршче, оларныц кир- тйпстерш чахсы толдырча. -

ГПрсшде август айда Лена щбк хой хадар парган. 1чезнпа- базы ибде чох полганнар. Ол хойларны тагзар сыгар парыбыс- хан. I3ir полган. Хойлар амыр чбргеннер. Хызычах ыр ырлаан, чахаяхтар усклеен, хада агылган книгазын хыгыргап. Кун HCTir, амыр иртчеткен.

Че иирзер типрге аар, хара пулуттар тартылыбысханнар. Куп 4iT парган. Чир усту харасхыланыбысхан. Таглар пастарын- да чнл куулеп сыххан.

Лена хойларны куснец ищир сыххан, хойлар, табырах тыып- чатхан чилге иленнеде саптырып, хорыхчатханнар, nip чирге нымахталысчатхапиар. Иир табырах туз1б1скен. Хойлар тирен бзензер ин napFannap. Аида чнл дее тымылчатхап осхас ш'лд|'р- ген.

Лена хырзартын торт пуур хойларзар чугурiзчп одырганып кбр салган.

Хызычах хысхыр сыххан, че пуурлер тиспинчелер, хойларзар ойласчалар. Ini riyypni чоо атыбысхан.' Халганнары, чабалланып, TicTepiH ырсайтып, хызычахсар чугур сыхханнар. Ол узшч1зш чаза атыбысхан. Хызычах ачыргап парган, че хорыхпаап. Ол, та- бырагынча фуфайказын суурып алып, от тамызыбызып, мылтых- ха ьвдрт,' чилге чайхап сыххан. Чалын чалбыри тускен, n6ipc чарых полыбысханда, пуурлер тиз1бКкеннер.

Урупсчеткен хойлар Ленаа сыыныс сыхханнар. Харасхыла- пыбысхан. Мында чилге чалбырада кбйчеткен от ла кбршче, хы­зычах паза анын соонча бор хойлар парчатхан.

Турче парганиарында, Ленанын, пабазы орта полган, ол Ki- леп парчаттыр.

1ди хорыхпас хызычах совхоз хойларын хазых ал халган.(С. С >а к.)

109

Page 114: Г ХАКАС т а Л i - nbdrx.ru

42 §. Коп хатаглыг глаголлар.

0 Схеманы узурщер.

Коп хатаглыг глаголлар хайди путчелер? Хачан пу хозымнар хозыл- чалар?

Глаголлар шрееде коп хатап ир-пршчеткен алай ба ид1л- четкен действиеш кбз1тчелер. Коп хатаглыг глаголлар мын- даг хозымнарйан, путчелер: -хла, -кле, -Faa, -гле, -ла, -ле.

1) Глагол тупых согласпайга тоозылчатса, -хла, -кле хо­зымнар хозылча, х, к согласнайларга тоозылчатса, iKi х, к хости пазылча.

2) глагол уншг согласнайга паза, гласнайга тоозылчатса, -г’ла, -гле хозымнар хозылча.

3) глагол f, г тапсагларга тоозылчатса, -ла, -ле хозымнар хозылча.

294. Точкалар орнына коп хатаглыг глаголлар тургызып, предложение- nepHi 4KTipe пас сальщар.

1. Олганнар школазар - 2 . Маллар чазыдац - 3 . Анчы тииннер - -. 4. Хас танахтарны сох - -. 5. Ол кип-азахтар - -.6. Дояркалар шектерш - -. 7. Сип палыхтарны - -. 8. Cipep орке- лерн1 - -. 9. Шс коп агастар - -. 10. Танда nic саналыр чыларга - -.

295. Пироген глаголларныц тост1г1н таап, коп хатаглыг глаголлар nyflipin, пас сальщар, нога iAK пазылчатханын чоохтацар.

К б з i д i м : сиг — сиглепче.

Сиипче, Дкче, уупчатхан, сисче, суулаан, ойнаан, саапча (шек), сыхча, токкен, чоохтаан, парыбысхан, ютескен, iTTi, пбк- Tip, сбккен, шче, сурар, кббкче, улир, уреннепче, учухтыр, хал- ган, инер, сомнаан, уупче, тоорган.

110

Page 115: Г ХАКАС т а Л i - nbdrx.ru

296. Ну предложениелерн! пазып алыдар. Пасчатсадар, скобка 1ст!ндег1 глаголларны коп хатаглыг идщер.

1. Дояркалар iHeKTepHi электричествонад (сэр). 2. Кузшер кип-азахты кишчуруад машинанад (чур). 3. Аар нимелерш подъ- ёмнай краннад (кбд!р), ол нинуе-нинуе тонна. кбд!рче. 4. Сагам Абакан—Тайшет тим1р чолуа электропоездтер (ойлас). 5. Спут- никтер хан тиг1рзер (учух).

297. Глаголларны коп хатаглыг полар ида пазыдар. Хайдаг хозымнарга состер пир1лбинд1р? Хара шрифтнед йазылган состерн|д тузазын чоохтадар.

Ах, сых, пбк, ток, хах, хахла, тис, сок, сбкле, кббк, хыс, хыс- та, ырла, когле.

Хынганына ла 3 предложение nyflipin пас салыдар.

43 §. Глаголныц KOpiMHepi.

ф Хайдаг хоос алтында cipep «Олганнар хохты итчелер», че хайзында «Олганнар хохты ит салганнар» Tin пас саларзар?

© Хара шрифнед пазылран глаголларныд пасхазы хайдар- дыр? Олар хайдаг сурыгларга нандырчалар? Ол глаголларра су- рырлар туррызыдар.

Сан поккем, книга хырыррам — санны пбк саЛгам, книганы хырыр салгам.

Сан пбкчем, книга хыгырчам.Сан пбгем, книга хырырам.Сан пбк салам, книганы x b iF b ip салам>Сан пбпбккем, книга хырырыбысхам.

Ш

Page 116: Г ХАКАС т а Л i - nbdrx.ru

^аголлар ид 1л п а р г а ' н паза и д i л б е е и - кбртм- де поладырлар.

Идшбеен кбр1-мдеп глаголлар н и м е и д е р г е ? н и м е и т к е н ? н и м е и т ч е м ? н и м е и д е р б i н ? Tin сурыг- ларра нандырчалар.

Ид1л napFaH KopiMfleri глаголлар н и м е ит с а л а р к - а ? н и м е ит с а л г а з ы н , ? н и м е ит с а л а р б ы н ? Tin cypbiFaapFa нандырчалар.

Ид1л napFaH KopiMfleri глаголлар ini оцдайнан путчелер:1. Глаголнын, тбстшне полызырлыр сал сбс хозылып: иг—

ит сал, пикте — пиктеп сал.2. Глаголныц тбспгше -ыбыс, -i6ic, -быс, -6ic хоэымнар

хозылып: ит — udi6ic, пикте — пиктеб1с.Глаголныц тбстт гласнай TancaFa тоозылчатса -быс, -6ic,

соглаенайра тоозылчатса -ыбыс, -i6ic хозылча.

Таблица

Ирткен туе Наада ирткен туе ПоЛар туе

пдалбеенKOpiM

идшnapFanKopiM

ид!лбеенKopiM

идьлпарганKopiM

идклбеенKopiM

идшnapFanKopiM.

.пбккем пбк сал­кам nori- 6icKeM

П01ШМ пбксалдым

nori6icTiM

пбгемпбгербш

пбк салам nori6i3eM

Глагол парны таблицада коз'|д!лген оцдайнан пазыцар.

Угредерге, чинерге, тыыдарра, цазирра, аларга, пазарра, узу- рерге, толдырарра, чыырга, чирге, пирерге.

298. Текстт! пас салыцар. Ид in парган кор1мдег| глаголларнын алтын nip хати, идмбеен KopiMfleri глаголларнын алтын iKi хати сиип салынар.

Часхыда nip- хозаннац мындар кирек пол парган. Ол арырда чалбах суглар аразында чуртаан. ГИрсшде ол aFae тбзжде узуп- чатхан, кун аны чылыт турран, ол иирге чит1ре узаан. Тура хон- FaH, че аны иб1ре сур чайылча.

Сур олтырыхгы табырах чапхан, iKiHyi куншде ол олтырых- ты тооза даа теедег чаап салган, кизек ле чир1чек халган. Анда xypyF, парбах агас турран. Хахап парган хозанах ол агастыц тбзш n6ipe ойлаан. Сур улам на пбзш кбд!р1л1п одырран, турче полганда, агасха чит килген.'Хозан агассар cerip сыххан. Салаа- Fa cbiFapa ceripin алкан. Хозан ол агаста тыстанып сСдырран, сурныц тартарын сагаан. 1ди хозан iKi кун одыр салран.

112

Page 117: Г ХАКАС т а Л i - nbdrx.ru

2 9 9 . Предложеииелерн! чит1ре пае еаяынар. Таныгларын чарыдыцар. Глаголларныд кбр!мнер1н таныхтацар.

М И Н 1 Ц С П О Р Т Н А Ц A H F A G X A H b IM .

Cipep миннед сурчазар, хачан - - . Амды мин ниме-де угрешп алгам, че - - . Полган на пос минутаны тузаланарра кирек, чахсы - - . Спортсменге кус ле ки­рек нимес, агаа - - .

309. «Футбол нбрген соонда» Tin темаа хысхачах чоох пуд!р салыцар.

Аида nip-iHi айланыс тузаланадар. Глаголныц KopiMHopiH, тустарын та- ныхтацар.

П 301. Изложение. To K cn i хыгырыдар, атаа ат пирщер. Паспин, тенет- тщ соондаты сурыгларта нандырыдар. Изложение пазыцар.

l-Fbi Май к^нш 1920 чылда прай Россиянын субботний Tin чарлабысханнар.

Ол кун иртен 8 часта Кремльде ус хати пушка атылып кузу- реен. Торысчылар, служащайлар, Кремльдег1 военнай школаныд курсанттары площадьсар сыхханнар. nip куннщ аразында Кремльшд прай площадьын, арыглап, ондайлабызарра кирек пол Fa н.

Ид пастап тбгелерге чапсынраннар. Подран на тбгет iKijtep, че чооннарын тбртер Ki3i хабарра килккен. Ленин nip военнай юз1нен хада торынрэн. Ол Ленинге тбгешд шске ле пазын пи- рерге харас турран, позы, т1зед, чоон, аар пазын хаапча. Че Вла­димир Ильич аны сах андох сизш салган, анад тбгее позы пу- рун чапсын турран.

Площадьтары прай тбгелерш тазып салганнар, анад улур дуб чилегелерше чапсынганнар. Оларны, тогыр агастарра салып, алтылар Ki3i хаап турчаднар. Ол аар tofuc подран, кбшк пар- FaH торысчыларныд даа сырайларынад тир ах турран. Амды Владимир Ильичнед хада ус курсант, ini тогысчы торынраннар.

Торысчыларныд nipci, Ленинж Kopin-Kopin, чоохтаныбысхан:— Владимир Ильич! ГПс мында cipep дее чох сыдан салар-

быс, арершд мыннад даа улур кирект торыстарыдар пар.— Пу caFaM ид улур KHpeKTir TOFbic,— нандырран Владимир

Ильич.(А . К о н о н о в ? и н а н )

Хачан прай Россиядагы субботник полран?Кремльде ол кун ниме идерге кирок полтан?

. Хайди nip военнай ктз! Ленинге полызарта харасхан? Хайди дуб чилегелер)н тазааннар?Ленин т ы с ч а а хайди нандыртан?

8. Хакасский язык, 5—6 кл. ИЗ

Page 118: Г ХАКАС т а Л i - nbdrx.ru

44 §. Глаголныц хубулызУ.

Глаголларны таап узурщер, сырайын, санын, тузын чоохтацар.

Хызарбинан кун сыхты, Хыныр чариин позытты. Чылбыран пукте порчолар Чыл-тьщ-ч алтын, пол турлар.

Колхозтын шек малы Кок чазызар щщдь Чалаас азах олрдннар Чар устунче парчалар.

(«А х та с».)

3 0 2 . Сыхты, п а р ч а л а р глаголларны ирткен, полар тустарда хубулдыр салыцар.

Глагол действиенщ ноо' туста идшчеткенш кбз1тче, ол ус тустыр полча: ирт к е н , п о л ч а т х а н , п о л а р .

Глагол ус сырайда паза nip, коп саннарда турадыр.

Глаголньщ пасторы сырайы чоохтанчатхан Ki3i действие- ni позы итчеткешн цбзггче. М и н у гр е н ч е м .

Глаголньщ ii<iH4i сырайы кирек™ чоохта хада драласчат^ хан шзшщ итчеткенш кбзггче. С ин чурт апчазы ц.

Глаголньщ узшщ сырайы чоохтазырда позы араласпинчат- ханын, чоохтазыг парчатхан Ki3iHin итчеткенш кбз1тче. О л сатыпча.

3 0 3 . Пу глаголларны прай тустарда таблицадагы ч!ли тургызыцар.

Ирткен туе Полчатхан туе Полар туе

сагаам сарыпчам сагим, сагирбын'

Сагы, тонан, алтан, хап, ырла, хапта, тыхта.лт, сат, тут, хус, ш, Kip, чар, хаар, хос.

Глаголньщ сырай, туе паза сан хоостыра хубулызы с п р я ­ж е н и е T in а д а л ч а . _______________

3 0 4 . Пу глаголларны пастагы сырайда, иоп санда, полар туста тургы­зыцар.

0

Хырыр, ic, 4ic, хооста, ухта, чус, ойла, хайла, пбк, хах, анна, тонна, Роста, noF, пора, хыс, хыр, хыэарт, саптыр, аттыр.114

Page 119: Г ХАКАС т а Л i - nbdrx.ru

§05. 1ексгт1 пазып, глаголларныц алтЫн сиип салыцар. Оларныц са- нын, сырайын чоохтацар.

Каштанка усх...н килгенде, чарых полыбысхан. Тасхартын пеер суулазыр истм турран, андар суулазыр кунбрте ле пола- дыр. Комнатада тынныр ниме nip дее чох пол'ран. Каштанка, ки- ршп, изеп алып, пур...хчатхан, тарынЧатхан, позы комнатача npTin парран. %

Ол, пул...цнарны ч^летаТлап, . Шс-Хамыстарны чыстаРДаР алып, тбрдег1 турдзар пахлабызып, nip дее хыныр нимё таппаан. Тбрдеп комнатазар юрчец !зжтен пасха п.азох nip i3ifc пар пол- ран. Каштанка, ур нимес сзрын турып, ол i3iKTi ixi азарынан тырбахтап, азып алып, андар Kip парран. Мында cipee уст4..нде байковай Чорраннац чабын салран заказчик (чахыруы) уз...пчат- хан. Аны кор салып, Каштанка ол KH4eeri таныс нимес Ki3i по- лар Tin сарын салран.

(А . ГТ. Ч е х о в.)

306. Пу существительнайларга глагол алып, предложениелар пазыцар. Глаголлар пасха-пасха тустарда, сырайларда ползыннар.

Кугурт, чаа, курез1г, хар, чахсы хайылыс, чылтыс, нацмыр, улукун, танма, тибе, сыын, пулан, хыра, сарыр паар, хусхачах, таан, парных, аба, iH.

П 307. Текстт! хыгырыцар, абзацха чарып, план ид!п, ат пир!цер, аныц содершаниезж чоохтацар. Тексттец иртиен тустагы глагол пар предло- жениелерн! чара пазып алыцар, хозымнарын сиип салыцар.

Пу чатхан чазы Узум чазызы Tin адалча. Ол, ээн чолычахтац пасталып, Саар тарныц тбз!нче Арбанныц сол чарынча чохтап, Ах сас чазызына читче. Асхыс чулныц пштрш де Ах сас чазызы илбейче. Ах сас чазызыныц ортызында, Асхыс чулыныц пилтй ргнде ам улур аал бс парран. Уйбат чазызын тобыра, Узум чазы­зы, Ах сас чазызы пастыра Южно-Сибирскай TiiMip чол маги- стральы иртжче. Асхыс чулнын хазында, Саар тарный идегжде, улур посёлок пар. Пу Асхыс станция полна. Хайдар полган пу орын алында? — Ээн чазы чатхан, кунге хубарран. Асхыс пил- TipiHAeri пайларныц коп санныр маллары мында чбрчец полган- нйр. Амды пу станциядац Москвага парарра поездке одырчалар. Асхыс аал чылныц бсче. Тайгадары, чазыдагы аалларра Кремль- нщ успас чарии уламох тыц бт|‘г , чидер. Хакасиядагы чбнныц чуртазы улам на чахсыланчадар.

(Газ. )

115

Page 120: Г ХАКАС т а Л i - nbdrx.ru

IS §. НаклонениеДецёр онн&Р;

ф Глаголларны узурщер. Сурыгларга нандырыцар.

Кун i3iTKeii. Чир 6л полза,Нымырт чарылгай. Чазы когерче.Ыг полгай. Чазы когерзе,От оскей. Часхы пасталча.

Апар, апар, чулычах, apHF минщ чуреемш,Пу глаголлар хайдаг сурыгларга нандырчалар? Олар нинце пасха дей-

ствиендч ондайын шлд!рчелер? •-

Глагол торт наклонениел1г полча: к у с т е ч е ц , и з ъ я ­в и т е л ь н а й, м о л ч а с т ы г, х ы н ы с т ы р .

Глаголиьщ кустечен наклонениез1 киреюч толдырарга алай ба толдырбасха кустепче: пас—пссспа, пазим—паспим, ит— итпе, идим—итпим, пассын—паспазын, итсм—итпезш.

Глаголньщ изъявительнай наклонениез1 ирткен, иртшчет- кен-паза иртер действиеш таныхтапча: хысыргам, хыгырчам, хыгырам. Изъявительнай наклонение ус туста киректелче: и р т к е н , п о л ч а т х а н , и о л а р. .

Глаголньщ молчастыр наклонениез! пасха действиее сыл- таг полчатхан действиелерш таныхтапча: Нанцым килзе, па- лыхтап парарбыс. Парарбыс действиее молчастыр наклонение- деп килзе глагол сылтаг полча: килзе — парарбыс, килбезе— парбаспыс.

Глаголньщ хыныстыр наклонениёз! действиенщ идьлгеле- rin, че идерге хынызьш таныхтапча: парсай, парарцых. ^

308. Глаголларныц алтын сиип, предложениелерн! пас салыцар; наклз- нениезш таныцар.

1. Тарыхпаза — табыс сыхпачан, урукпезе — ун сыхпачан.2. Хамчы сапса — хан чачырапча. (Ным.) 3. Чаглыга чаптан- ма, чазыга чарыхпа. 4. Чазы чирде i3i халгай торааттьщ, часпац чирде coori чатхай торааттьщ. (Ным.) 5. Парчам, парчам—i3iM

’чорыл, кисчем, кисчем — ханы чорыл. (Кимел1г юзь)

309. Торт предложение пас салыцар, глаголлары торт пасха наклоне- ниеде полэыннар.

Хар хайылча. Пурчук Нрщче. Кун хозылча. Парчых сарнапча.

46 §. Кустечен наклонение.

# Стихотворениелерн! чахсы хыгырыцар, анда кустег действиеэ!н, айланысты коз1тчеткежн тыыда $ннец чарыцар.

116

Page 121: Г ХАКАС т а Л i - nbdrx.ru

ГПс кбрген хоргыстыг чааны Ам бскен тбллер кбрбезШ Сш г n ic T i« чазыларны Паза ыырчы типсебезш.

(М. К'ильч.)

Чомым, тогын, icrea,Пуд1р син, угрен.OpiH, манат кулш!Однен, бнзш бе, Чир-суубыс!

(И. К.)

Хысхырымныг предложениелерн! табыцар.

Автор аны хайда> глаголлар тузаланып козН салган? Итпрбинчетнен KopiMHir глаголлар табыцар.

| Кустечон наклонениедеп глаголлар действиешн кемнш-де кустеешнен, чахаанынан, сурыиганынан иртерш -ганых- тапчалар.

# Предложениелерн! узур!цер.

Пионерлер, комсомолга алызыга оз!н ер!Пионерлер, Лениншц кирее учун хачан даа ти м д е п о л ы ц а р !

Нустечец нанлонениедег! глаголларны табынар. Олар хайдаг сырайда паза ганда турчалар? Ол глаголларны nip санда !к!нн< сырайда адацар.

Ку отечен, н а к л о н е н и е д е г 1 г л а г о ^ л л а р н ы ц х у б у л ы з ы.

’•И т т i р ч ет к е н к б р i м.

n i p с а н

М и и — пазим, кизим, ойним

чбрим, чарим, солим

наним, иним, caFUM

yFUM, эгим, узим.

С и н — пас, кис, ойна чдр, чар, соле нан, ин, саРЫ ур, зг, узу

К б п с а н

П i с — пазибыс, кизиб1с,ойнибыс

чбриб1с, чарибыс,’ ■ сблибк

нанибыс, unu6ic,сагибыс

утбыс, эгибнс, узибыс

С i р е р — пазыцар, кизщер чбрщер, чарыцар наныцар, иНщер уррщар, эгщер

Москва — герой, Странабыс, ис. «Москвазар оой», — сагынма, фашист.

(Н, ДО

117

Page 122: Г ХАКАС т а Л i - nbdrx.ru

О л — п а с с ы н , к и с а н , о й н а з ы н О л а р — п а с с ы н (нар), к и с е т(нер)

чбрз'т , ч а р з ы н , с б л е з ш ч д р з ш (нер), ч а р з ь т(нар)

н а н з ы н , и н зш , са гы зы н . н а н з ы н (нар), и н з ш• (нер)

у г з ы н , э г з т , у з у з ы н у с з ы н ( нар), э г з ш(нер)

I. Пастары сырайда nip- паза коп санда глдснайларга тоозшшатхан глаголларныц гласнайлары и-ге айланчалар.

II. 1-ры сырайнын, коп санында'бон формазынын ( п а з и - б ы с ) пасха ам даа iKi* форма пар: n ic п а з а ц , о й н а а ц (nip Ki3i пасха Ki3iHi действие ирпрерге чбптепче, кустепче), n ic п а з а - ц а р , о й н а а ц а р (nip Ki3i пасха коп Ki3UiepHi позынан хада действие ирт^рерге nontenne, кустепче).,

Кустечен наклонениедег! глаголларда iKi а, е, с пазылча/ _ А а л л а а ц , а а л л а а ц а р , с б л е е ц , е д л е е ц е р , ч у с с ш , х а с с ы н .

310. Хысхырыцныг предложениелерж тыыда хыгырьщар. Кустечен на- клонениедег! глаголларны сыгара пазыцар, ол глаголларны нил1скенни nip паза кбп саннарда тургыс салыцар.

К б з ! д 1 м : п а с — п а з ы ц а р алай и д щ е р —ит.

1. Ос, 6с коммунизм чишзше 3. Уламох рннен, уламохОбн чид1гл!г килерге. кустен,

(М. К.) ' Сигм ундубас Родина 1чен.2. Кил1нер хакас чазыларын-' 4. М&ннан, мындар даа

зар, Чишстен чищекеCipep хайхас кбрерзер анда, ГПеп апар тур,

(И. Кот.) Ленин знамязы.(М. Ч.)

311. Пу глаголларны кустечен нанлонениеде хубулдыр салынар.

Хас, чурта, не, caFbi.

И т т 1 р б и н ч

n i p с а нМ и н — с о м м и м , э м м и м

о й н а б и м , е д л е б и м п а с п и м , к и с п и м

С и н — с о м м а , э м м ео й н а б а , с б л е б е п а с п а , к и с п е

т к е н к б р i м

К б п с а нI l i c — с о м м и б ы с , э м м и б к

с о м м а а ц , э м м е е ц п а с п и б ы с , K u cn u b ic

C i p e p — с о м м а ц а р , э м м е ц е р о й н а б а ц а р , с б л е б е ц е р

п а с п а ц а р , к и с п е ц е р

118'

Page 123: Г ХАКАС т а Л i - nbdrx.ru

О л — соммазын, эммеэт О л а р — соммазын (нар), эм-мезИ м(нер)

ойнабазын, сблебезт ойнабазын{нар), сб-лебезм{ нер)

паспазын, киспезш паспазын(нар), кис-- яезш(нер)

| Кустечец наклонение iKiH i сырайда итпрбинчеткен кбрам- де -ба, -бе, -па, -пе, -Ма,.-ме хозымнар хозылып путче.

О р т а пас , у н д у б а : еомма, эмме, саппа, теппе.

312. Глагол парны кустечец наклонениеде иптрбинчеткен кор1мде ху- булдыр салыдар.

Чбре, соле, хап, сун, саг.

313. Чилре пазылбаан глаголларны кустеуед наклонениеде 2-ч! 'сырай­да нбп санда тургызып пазыцар. fliHiKTin содержаниезж чоохтап пирщер.

Ю Р И Й Г А Г А Р И Н Н Щ С О В Е Т П И О Н Е Р Л Е Р 1 Н Е П 1 Ч И И .

«Аарлыр минщ-нанчыларым! Иц улуг чищске чидер учун, . позыцныц алиында, пасха к1з1лерге кбршмес, шчичек чшнстерге чидш гплерге кирек.

Футбол ойнап тур... , кружоктарда аралас... , юч1глерге ха- бас... •2— ол ондайнац чуртастан халба... . Че олох туста улур ни- меденер сарын... , постарьщарныц сыдамарын тыыд... , кбшк- Tip... , сид1к нимедеп хачан даа тбдГр тартынма... . Андада Ро­дина, партия'арерге иц KupeKTir, иц сидш паза махтарлыр чахыр KHpTiHin пирерлер.

Мин cipepre мындар чбп пирерге сарынчам: космонавт, торыс- чы, инженер, учёнай, архитектор, биолог полар прай пионерлер, чуртаста часкалыг, чахсы пшспг, тон хазых, кбгл1г полы...».

f *314. Предложениелердег! глаголларны кустечед наклонениеде тургызып

пазы дар.

• К б з i д i м : Cipep арыг полыцар, хазых поларзар.

1. ApbiF полза, хазых поларзын. Ki3ee тынарга apbiF кии ки­рек. Арыр киинен тынарга комнатаа арыи кии кир турарра, кип- азахты, тбзек-частыхты apbiF тударра. Холны азыранар алнында чуунарра кирек.

ГПс физкультуранан айрасчабыс.. Flic физкультураа хынча- быс. Ол nicKe хазых поларра полысча. Физкультура nicTi куепг, чапчац итче. -

119

Page 124: Г ХАКАС т а Л i - nbdrx.ru

315. Соспектерге нил1ст(ре нустечен наилониедеМ глаголлар тургы - зып паэыцар. Сбспектернщ тузазын чоохтацар. Читпинчеткен толдырытар тургызьщар

1. Суга юргелекте, бдж - - , тага сыххалахта, таях - - . 2. Ир- гщен - - , наара чаалыхпа. ,3' Улугларга орын - - , шч!глерге по­лые - - .4 . Сэрызьщ пик - - , тшн хысха - - . 5. Пурнада сагы- нып - - , анан, - - . 6. Ады чох шзее ат - - , киб1 чох мзее кип - - .7. Ил чоннык аразында ип-Нг - - . 8. Пазыннан - - , кбгюнен. ку- рес. 9. Сбкклеп угретпе, сблеп - - , сорып угретпе, чоохтап - - .

К и р е к с б с т е р : ал, чоохта, мунд1р, киз1рт, угрет, угрет­пе, пол, тут, суурба, тут, таянма, upinne, пир, тур.

3 1 6 . Глаголларны тузазы хоостыра синонимнернец алыстырыцар.

К б з i. д i м: Агаа чоохтабацар—агаа сблебецер.1. Ахча хоратпанар. 2. Клзьлерден чазын чбрбедек. 3. Атты

nopricneHep. 4. Kipee хатхырбанар.К и р е к с б с т е р , : кулерге, пастырарга, i/гредерге, тизерге,

Ачых-чарых пол!Хауан син nipee нимеденер сурча гсан, мындар сбстер ту- залан: чахсы udin, чарадыцар; cipep пирерцмеер, сурынчам.

317. 2-yi сырайдагы nip сандагы глаголларны коп саннац алыстырыцар.

Кб з 1 д 1 м: пастаба—пастабацар.1. Сурнан, отнан ойнаба. 2. CyF кизер алнында манзыраба.

3. Хада астап, хада сухсап чбр, че аррызынны тастаба. 4. Чызыр парнан, атты тутпа, тайма сбснен 40HFa айланма. 5. TUre пыспа, кирект1 ит.

318. Корбин пазарга тимнен салыцар.

Аарлыр олран...ар, cipep Лениннщ кире...н апар... , cipep прай ни мен i прайзынын чуртазы чахсы, культурнай паза пай полар учун иди.. . Кббдин хырыр... , чахсы угрей... — cipepre кбп ниме шлерге кирек. blnaF чуртирга харас... , тогыста, угред1где удур- тбд!р полые... . Cipep удур-тбд!р чахсы арпястар пол... , пасха- пасха чоннарныц олганнарынан ынархас... , оолагастарнац хы- зыуахтар, улур олганнар к1ч1глернек binaF пол... .

1дбк чоннык нимезш хайралла.,. . Совет улгузшщ нануыла- рын паза ыыруыларын танып ш л....

(Н. К. К р у п с к а я а ы н • п i ч и и н е н.)

120

Page 125: Г ХАКАС т а Л i - nbdrx.ru

П 319. 4afbiH нанчыларга, ббрецерге, туганнарга ninin пазыцар. Аида нш сненни кустечец нанлонениедег! глаголларны тузаланыцар:хайралла, ур тудылба, ааллап кил, чоохтирзыц, ан. пасх, сбстер.

47 §.. Молчастыр наклонение.CypbirnapFa нандырыцар.

Тайгазар сырып ун салза, Тасхыл пастары сооласхай; Табырах 'чоннац тудынза, Талалбас хоных пик полгай.

(Н. Д.)

Хара шрифтнец пазылган глаголлар ниме коз1тчелер? Хайдар наклоне- нивдег! глаголлар полар? Хозымнары чи хайдаглардыр?

Молчастыр наклонение действиешц хайдар ондайда ирте- pin кбз1тче паза ол у действие пасха действиее сылтар полчат- ханын таныхтапча.

Молчастыр наклонениедеп глагол тбепгше мындаг хозым- нар хозылып путче. Сынап глагол тбсп'п туных согласпайга тоозылчатса, гса, -се хозымнар хозылча; ат + са = атса, ит + се = итсе, сынап глаголнын, TocTiri гласнайра паза уншг сог- ласнайга тоозылчатса, -за, -зе: чар + за = чарза, кор + зе = кбрзе.

Молчастыр наклонениедеп глаголлар игпрчеткен паза иттгрбинчеткен кбргмнерде полчалар, олар сырай, сан пасты- ра хубулчалар. Мин ам парзам, анац чидем. Мин тацда пар- зам, тацдурук чидербм.

М о л ч а с т ы р наклоне н иен in ху б у л ч а тх а н ы.

И т т 1 р ч е т к е н • к 6 р i м.

ф Стихотворениеж хыгырыцар.

Чазызар сырып сарнасса, Чахаях пазы чайхалгай; Чахсы маррызып торынза, Часкалыр хоных пик полгай.

n i p с а н

М ин — пар-за-м кил-зе-м кис-се-м

С и и — пар-за-ц кил-зе-ц кис-се-ц

О л — пар-за кил-зе кис-се

К о п с а м

П i с — пар-за-быс кил-зе-бпс кис-се-бк

С i р е р — пар-за-цар кил-зе-цер кис-се-цер

О д а р — пар-за-лар кил-зе-лер кис-се-лер

121

Page 126: Г ХАКАС т а Л i - nbdrx.ru

И т т i р б и н ч е т к е н . к б р i м.

Flip с а н К оп с а н

М ин — пар-ба-за-м П i с — пар-ба-за-быскил-бе-зе-мкис-пе-зе-м

кил-бе-зе-б1скис-пе-зе-б1с

С и н — пар-ба-за-ц С i р е р — пар-ба-за-цар

О л — пар-ба-за

кил-бе-зе-цкис-пе-зе-ц

О л а р — пар-ба-за-лар

кил-бе-зе-церкис-пе-з'е-цер

кил-бе-зекис-пе-зе

кил-бе-зе-леркис-пе-зе-лер

320. Пу глаголларнан молчанье наклонение nyeipin, итпрчеткен пазаитпрбинчеткен нбр1мнерде хубулдырьщар. —■

Пбк, сомна, имне, сис. '

321. Сиспектерж хыгырыдар, пазып альщар, молчастыг наклонение- Aeri глаголларны сиип салыдар.

1. Ki3i хылырын шлерге хынзан, посты шлгещ тьщ чахсы.2. Иссёк — хулаакда, кбрзен, — хараанда, Tic хазартпачан.3. Илнен таныссак, HnTir пол; чабалнац таныссак, чапчан пол.4. CaFbi3bin пик тутсан, чадып амыр узирзыд; сарызын сайби тутсан, уйру-чадын чох чадарзын. 5. 4aaFa парчатсан, махтан- ма, чаадак нанчатсан, махтан. 6. Угренмезен— ниме шлбессщ,7. Уядыстык Ti3i чох таа полза, ол юзпн бд{ре дее KHMip салар.8. Чоохтанчатсан, сингд сбстерщ сым полтаннак артых поларга кирек (араб.).

322. Предложениелерн| чилре пас салыдар. Молчастыг накленениедег! глаголларны сиип салыдар.

1. Мин уроктар тоозыл пар . . . , , . . .2. Ибде манат тынанып ал . . . . . . . .3. Ибдеп- торыстар ит сал . . . . . . . .4. Ибдег1 чоным торыстан кил . . . , . . . .

323. Паспин узурщер, молчастыг наклонениедег! глаголларны табыдар.Кбз1д1лген состерге синонимнер сагынып пазыдар. Халганчы предложенной! узурщер. , 1

1. СЫг ш'стщ чазыларны паза ыырчы типсебеэш. 2. Хай-’ дар даа ниме итсем, аны амыр чуртасха чарытчам. 3. nic позы- бысха i3eH4e6ic. Партиябыстыд наа Программазын хайди даа толдыр саларбыс. Коммунизм пуд1р саларбыс, коммунизмде чур- тирбыс. Че ыырчылар амыр чуртазыбысты сайбирга харасса-122

Page 127: Г ХАКАС т а Л i - nbdrx.ru

лар, оларга турыстыр нандырыр пирерге совет чоны халан даа тимде. 4. Вагоннар пуд!рчец завод пут парза, Арбан город ула- мох бс парар.

324. Молчастыг наклонениедеп глаголларны тузаланып, у луг нимес чоох пас салыдар: <гЧасхы каникуллар», «Тынаг кунде», «Школа хырин- дагы участокта», «Мин город корерге парарбын», ан. пасх. Хынган томаны алып пазы дар. 4

48 §. Хыныстыр наклонение.

Ф Хыгырыдар, анад сурыгларга нандырыдар.

паспакиспесолеcaFH

Пу глаголларга хоэылчатхан хозымнар нимен! кбз1тчелер? Хачан хай- даг хозымнар хозыл парча? Нога 'mi а, е пазылча?

. Х ыныстыр наклонениедеп глагол чоохтанчатхан кчзшщ дейетвиез1 гдалгелегш, че айы идерге хынызын кбз1тче.

1. Сынап глагол TOCTiri туных согласнайларра тохтапчат- са, -хай, -кей, уншге -Fafl, -гей, гласнайга тоозылчатса, -ай, -ей хозымнар хозылча.

Х ын ыс т ыр наклоне ние де г ! глаголларнынхубулызы.

И т т 1 р ч е т к е н ‘K o p i M .

ГИ р са н

М.и н паргайбын, килгейбш■ С и и паргайзьщ, килгейзщ О л паргай, килгей

И т т i р б и н n i p с а н

Ми н парбаайбын, килбеейбш С и н парбаайзьщ, килбеейзщ О л пцрбаай, килбеей

Ко п с а н

П i с n a p F a tio b ic , килгейбк С i р е р парРайзар, килгейзер О л а р паргайлар, килгейлер

к 6 р i м.К о п с а н

nic парбаайбыс, килбеейбк Cipep парбаайзар, килбеейзер Олар *парбаайлар, килбеейлер

ч е т к е н

123

Page 128: Г ХАКАС т а Л i - nbdrx.ru

325. Пу глаголларны хыныстыг наклонениеде итт|рчетнен паза итт!р бинчеткен кбргмнерде хубулдырыцыр.

Узу, 4i.

Глаголлар хыныстыг наклонениеде гласнайларра тоозыл- чатса, у, у, i, ы гласнайлар а-нан, алай е-нец алысчалар. Ойна — ойнаай, узу — узаай, узу — узеей, п — теей, толы — толаай.

326. Пу глаголларны хыныстыг наклонениеде игНрбинчеткен кбр|мде хубулдырьщар. 3 предложение сагынып пазьщар.

Сом, ойна, туе.

327. Пу глаголлардац хыныстыг наклонениелер пуд1рщер.

Хоста, хооста, уста, кусте, паста, caFbi, сап, хап, ат, ит, кизш, айлан, хыйыл, сыхсыр, оттат, сухсат, хапта.

328. Пу предложениелердеМ чилре пазылбаан глаголларны KHnicTipe наклонениелерде тургызып пас сальщар.

1. Хайдар даа пас... тбреен чир1мде, чарых кун сузы минщ устумде. (И. Кост.) 2. Чоорымны азынада тимнеп сал... , — ча- ратча ол. Анац TOFacca, прай ур пирем. (С. Чарк.) 3. Иртен пар- ран Чапрай иирп туста айлан... (халха). 4. Когер.ш турран Turip- нщ устунде куспг спутник айлахтай... . Иг1рлеп иткеи саналар, нзерлеп мунер ат пол... , илбек агастыр тайгалар ирткте хонар тар пол... . (Тахпах.)

Хара шрифтнец пазылган глаголларныц залогтэрын чоохтацар.

329. Пу глаголларны хыныстыг наклонениеде тургызып, предложе- ниелер пас сальщар.

Угрен, кустен, тогын, учух.

330. Пироген сбстернец предложениелер nyflipin, пас сальщар, глагол- ларын хыныстыг, Мол^астыг наклонениелерде турпизыцар. 1

1. ГПс коммунизм, пут, riic коммунизм^ чурт. 2. Амыр хоных, icTeHic, пос чуртас, тиц полары, харындас, ырыс, учун, прай, чир, устун, чон, курес, чир чалбах, чон, чалтырама, хоных, чидер. 3'. Угрен^лер, чахсы, угрен, пуул, экскурсия, пар. 4. Угрей, тоос, Ада чир-суум, туза, ит. 5. ГПстщ, страна, нимее, хын, агаа, угрен, ал.124

Page 129: Г ХАКАС т а Л i - nbdrx.ru

4d §. Изъявительнай наклонение.

Cipep кустечен, молчастыг, хыныстыр наклонениелернен, та- ныссар. Глаголнын 4 наклонение.

Глаголнын изъявительнай наклонениез1 п о л ч а т х а н , п о л а р , и р т к е н д " е й с т в и е н 1 таныхтапча: пуд^рчем, nydipaeM, nydipep6in; nydip салгам, nydipem.

Ол наклонениеде TypFaH глаголлар ирткен, полар, полчат— хан тустарда киректелче. Олар санда, тустарда турчалар, сы- рай пастыра хубулчалар.

1, П о л ч а т х а н туе.

И т т 1 р ч е т к е н Kopi M.

n i p сан. К б п с а н

Ми н — пасчам, ойнапчам П i с — пасчабыс, ойнапча-быс,

кисчем, едлепчем кисчеб1с, сблепчеб1сС и н —пасчазыц, ойнапчазыц C i p e p — пасчазар, ойнапча-

кисчезщ, едлепчезщ кисчезер,’ зар,

едлепчезерО л — пасча, ойнапча О л а р — пасчалар, ойнапча-

кисче,_ едлепче кирчелер,лар,

сблепче-

И т т Г р б и н ч е т к е н Kopi M.

лер

n i p с а нМи н — сомминчам, чарбинчам

хаппинчам, ч1бинчем

С и н—сомминчазыц; чарбин- , чазыц,

хаппинчазьщ, ч1бинче- з щ

О л — coMjiuma, чарбинча,

хаппинча, ч1бинче

Ко п с а нП i с — соммин.чабыс, чар-

бинчабыс хаппинчабыс, ч1бин-

чеб1сC i p e p — сомминчазар, чар-

бинчазар хаппинчазар, ч1бин-

чезерО л а р — сомминчалар, чар-

бинчалар хаппинчалар, ч1бин-

челер

125

Page 130: Г ХАКАС т а Л i - nbdrx.ru

Полчатхан туста турган глаголлар действие амдыры тус- та, чоохтаныснан nip тине иртшчеткенш кбз1тче. Полчатхан туе -ча, -че хозымнар хозылып путче. Пу тустын игпрбинчет- кен KopiMi -бин, -мин, -пин хозымнар пастыра путче.

Орта пас! Полчатхан туста игпрбинчеткен кбр^мде ixi м, п пазылча: сомминча, хаппинча, эммйнче.

331. Глаголларны полчатхан туста nip паза коп санда хубулдырыцар.

Хас, сине.

• Глаголларны узур!цер. Сурыгларга нандырынар.

Халын кииш тобырчадыр Хатыр ханаттыр самолёт.Тика чирш ибррчед1рТил1к ханаттыр самолёт. (М. А.)

Глагол хайдаг сурыга нандырча? Ол хайди путкенд1р? Олар хайдаг туста турчалар?

Полчатхан туста -ча, -че аффикстернен пасха nip тин ки* ректелчеткен -чадыр, -чед1р, -дыр, -flip аффикстер пар (паза-дыр, Ktuedip).

Пасча действие сагам на иртшчеткенш кбз1тче, че паза- дыр, пасчадыр действие пу туста ла нимёс, че тбрем!л иртш­четкенш кбзггче.

И т т 1 р ч е т к е н K O p i M.

n i p с а нМин — парадырбын

килед1рб1н Син — парадырзьщ

килед1рзщ Ол — парадыр

килед1р

К о п с а нnic — парадырбыс

килед‘1рб1с Cipep — парадырзар

килед'ьрзер Олар — парадырлар

килед1рлер

И т т 1 р б и н ч е т к е н K o p i M.

Ш р с а нМ и н парбинчададырбын, килбинчедед1рбш Си н парбинчададырзыц, килбинчедед1рз1ц О л парбинчададыр, килбинчедед1р

К б п с а нП i с парбинчададырбыс, килбинчедед!рб1с C i p e p парбинчададырзар, килбинчедед1рзер О л а р парбинчададырлар, килбинчедед1рлер

126

Page 131: Г ХАКАС т а Л i - nbdrx.ru

332. f ly глаголларньщ пастагы чардыгын итлрчеткен паза итт!рбин- четкен кцймнерде полчатхан туста хубулдырьщар. Полчатхан туе хозымын сиип сальщар.

1. Чбредар, чоохтидыр, сблщир, пазадыр.2. Чорчед1р, парчадьф, сблепчед1р,-пасчадыр.Сах 1док iKiH4i чардыгын, паспин, хубулдыр сальщар.

333. Глаголларны 1 — 2-yi полчатхан туста тургызыцар.

К б з i д i м : пас, пасча, пасчадыр, пазадыр.Кор, пые, хап, сине, чоохта, ит, тарат, сыныхта.

334. Стихотворениеж чахсы хыгырьщар, полчатхан тустагы глаголлар­ны таап, существительнайларнац хада узурЩер, оларны сыгара пазып алыцар.

ЧАБАН." ■ Г " . . . .Чазаа толдыра чайыл парганЧахаяхха тббй колхоз малы; Чдарбин аны кбрчеткен 4iTir харахтыр хыр чабан. Хазыр куннер поларын,Хацза сых тартса, шлед!р; Хыйры салып, малларын Халын арассар суред^р.

Хоолап, куулеп чил тузерш Хулагынан ол шлед1р; XypaFaHHbiF хойларын Х ойыр агассар cypeflip.Кок порчолыр чазыларда Колхоз хойлары оттапча, Кбгш кбглеп, чазыларда Курен пастух пастырча.

(С. К а д ы ш е в.)

О Хара шрифтнец пазылган глаголларга антонимнер таап пазьщар.

335. Пу глаголларны итт1рчеткен паза итт!рбинчеткен кбр!мнерде пол­чатхан туста хубулдырьщар. Полчатхан туе хозымнарыньщ алтын сиип са­льщар. Хынган на глаголларны тузаланып; 3 предложение сагынып па­зьщар.

Сом, юле, теп, с э р ы .

338. Таблицаны позьщарныц коз!д1мнер1нен чилре пас сальщар.

И з ъ я в и т е л ь н а й наклонение, 2 с., коп сан.

К устечен наклонение, 2 с., кбп сан.

М олчастыр наклон ение , 2 с., кбп сан.

Хыныстыр наклонение, 2 с., кбп сан.

а п а р ч а з а рчбрчезер

а п а р ь щ а рчбрщ ер

а п а р з а н а рчбрзенер

1а п ар р ай зарчбргейзер

127

Page 132: Г ХАКАС т а Л i - nbdrx.ru

3 3 1. fly стихотворениелер кизектерЫде глаголларныц наклонение лер! пир1лче. Хайдаг глаголларныц тустарын табарга чарир.

1. Мылтых ла тударра читсен/ 2. Миршц чалахай юзшерП

Сурынысты, нустегж кбз1тчеткен глаголларны табыцар.

338. Текстте HpTipin парган таныгларны тургызып, пазыцар, глагол­ларны, yaypin, таныхтацар. Хара шрифтнен пазылган глаголларны у зу р и , таныхтацар. Хара шрифтнец пазылган глаголларны кустечец наклонение глаголларынац алыстырып пазыцар.

Тим1р чолда санитарнай поезд турча. Паровоз тимде турган че палыр'латханнарны вагоннар сай одыртхлирра мацнанралах полраннар. Военнай имщ палырлыгларны хайди даа полза одыртхлабызарра мацзырастыр чахыпча: «Табырах одыртхла- бызып, поездтт ыырчы H6ipi3iHeH cuFapapFa кирек!» — тшче ол.

Фашисттер санитарнай поездт1 атхлапчалар. Палыглар пал- рачац азыхтыр вагоннар талалчалар кбйчелер. Имчшер брт узур- чалар чонны одыртыпчалар носилкалыр тазыпчалар. Т орыс ыыр- уыныц нацмыр осхас урыньщ алтында хайнапча.

Поезд париган чиршзер парыбысхан палыглыр красноармеец- тер праймы Tipir халганнар.

— «nic Родинабыстыц TypFbicxaii кирегш сын толдыррабыс. nicTin орныбыста ноо даа совет Ki3i3i сах шок идерчш»,— чоох- тапчалар патриот имчшер паза санитарлар.

О KoHi чоохтыг предложениенщ схеиазын ит салыцар.

Манат атысха угрен...Хакас, оборонены уламох

• тыыт,Фашистке пазар чир чох

Чарых унт кбд1рщер! М ирт тикс1 устапча' Коммунист партиязы!

Мир учун курезщер!— Мир учун, чаара торыр!—

ползын! (Н. Д.) (И. Кост.)

50 §. Ирткен туе.

• Хозымнар хозып хыгырыцар. Сурыгларга нандырыцар.

1. ат паркистаратnopric

-ты, -TiKOflipпастачбпте

2. ат паркистартnopric

•хан, -кенKOflipпастачбпте

128

Page 133: Г ХАКАС т а Л i - nbdrx.ru

Пастами паза Ы н у! хозымнарны тиннеет1р1цер, олар тоойлер бв? Хачан хайдаг хозымнар хозылчалар? Хачан хости ini а, е, т пазылчалар?

Глаголларньщ иц удаа киректелчеткен. ирткен тузы iki пол- ча: н а а д а и р т к е н , и р т к е н туе. Наада ирткен туе ки- ректщ ур ниместе ирткешн кбзггче, ол глаголныц ббнше -ты, -tS, - д ы , -д| аффикстер.хозылып путче.

Ирткен туе действие хачан-да, чоохтанчатханнац алнында ирткен in, иртш парганын кбзггче, -FaH, -ген, -хан, -кен, -ан, -ен аффикстер хозылып путче.

339. Пироген глаголлардац таблица ит саЛыцар.

Чурта, тут, сых, угрен, ит, чус, орте, ойна.

1. Н а а и р т к е н т у с т а г ы г л а г о л л а рнынх v б v л ы з ы.

И т т i р ч е т

Flip с а нI с. аттым, п а р д ы м , к и е п м ,

r id iMII с. аттыц, п а р д ь щ , к и е п ц ,

п д щIII с. атты, п а р д ы , ш е п , r i d i

е н к б р i м.

К оп с а нI с. аттыбыс, п а р д ы б ы с , к и с -

r i6 i c , T id i6 icII с. аттыцар, п а р д ы ц а р , к и с -

тщер, п д 1 ц е рIII с. аттылар, п а р д ы л а р , к и с -

т1лер, п д 'ьл ер

И т т 1 р б и н ч е т к е н к б р i м.I с. с о м м а д ы м , с а п п а д ы м , ч а р б а д ы м , и н м ед1 м , KiicnediM , с б л е -

6ediMit с. с о м м а д ы ц , с а п п а д ь щ , ч а р б а д ь щ , и н м е д щ , к и с п е д щ , с б л е -

б е д щIII с. с о м м а д ы , с а п п а д ы , ч а р б а д ы , uHMedi, K u cn ed i , с о л е б е д '1

I с. с о м м а д ы б ы с , с а п п а д ы б ы с , ч а р б а д ы б ы с UHM.edi6ic, K u c n e d i6 ic , сб л с б е д 1 б 1 с

II с. с о м м а д ы ц а р , с а п п а д ь щ а р , ч а р б а д ы ц а р и н м е д 1 ц е р , к и с п е д щ е р , с б л е б е д 1 ц е р

III с. с о м м а д ы л а р , с а п п а д ы л а р , ч а р б а д ы л а р и н м е д ^ л е р , к и с п е д 1 л е р , е д л е б е д и е р .

Наада ирткен тустын итпрбинчеткен KopiMi -ма, -ме, -па, -пе, -ба, -бе аффикстер хозылып путче. Туе аффика игпрбин­четкен KopiM аффикашн, соонда турадыр. Оларга прайзына -ды, -fli аффикстер хозылчалар.

9. Хакасский язык, 5—6 кл. 129

Page 134: Г ХАКАС т а Л i - nbdrx.ru

3 4 0 . Глаголла|)Иы наМ а ирткен туста итт!рчеткен кор!мде хубулды- рьщар. Туе хозымнарыныц алтын сиип салыцар.

Сат, iT, уле, ал.

3 4 1 . Глаголларны наа ирткен туста игпрбинчеткен кор1мде хубулды- рыцар. '■Итпрбинчеткен кбр1мнщ паза сырай хозымнарыныц алтын сиип салыцар.

Эм, тап, ада, Kip.

2. И р т к е н т у с т а f h г л а г о л л а р н ы н, •х у б у Л Ы 3 ы.

И т т ч р ч е т к е н KopiM.

П i р с а н

I с. с ы х х а м , а л г а м т дккем , с а г а а м ч б р ге м , у з е е м

II с. с ы х х а з ы ц , а л г а з ы ц т б ккезщ , с а р а а з ы ц ч б р г е з щ , у з е е з щ

III с. с ы х х а н , а л г а н т бккен, с а т а н , ч б р ге н , у з е е н

К 6 п с а н

I с. с ы х х а б ы с , а л г а б ы с . т б к к е б к , с а с а а б ы с ч б р г е б к , узееб 'ьс

II с. сы х х а за р ,; а л с а з а р , т б к к езер , с а г а а з а р ч б р г е з е р , у з е е з е р

III с. с ы х х а н н а р , а л с а н н а р т б к к ен н ер , с а с а а н н а р ч б р г е н н е р , у з е е н н е р .

И т т 1 р б и н ч е т к е н

Fl ip с а н

I с. с о м м а а м , и с п е е ми н м е ем , ч1беемп а с п а а м , 'с а с ы б а а м

II с. с о м м а а з ы ц , и с п е е з щи н м е е з щ , ч1беез1ц- п а с п а а з ы ц , с а г ы б а а з ы ц

III с. с о м м а а н , и с п е е ни н м е е н , ч1б еенп а с п а а н , с а ш б а а н

KopiM.

К о п с а н

I с. с о м м а а б ы с , u c n e e p ic и н м ееб 1 с , 4 i6 e e 6 ic п а с п а а б ы с , с а г ы б а а б ы с

II с. с о м м а а з а р , и с п е е з е р и н м е е з е р , ч 1 б е езе р п а с п а а з а р , с а г ы б а а з а р

III с. с о м м а а н н а р , и с п е е н н е р и н м е е н н е р , ч 1 б еен н ер п а с п а а н н а р , с а г ы б а а н - н а р ;

пастагызында пол парча:

Т а н ы х т а г : игпрбинчеткен нбр)мде туе хозымынын турчатхан f, г тапсаглар туе халып, сбсте узун гласнайларс о м - м а ( г ) а м — с о м м а а м , и н - м е ( г ) е м — и н м е ем .

130 ^

Г

Page 135: Г ХАКАС т а Л i - nbdrx.ru

Й т т 1 р ч е т к е н Kopi M.

Ш р сан.

I с. п а р -ц а ц -м ы н , к и л - у в у - м ш , п а р -т ы р -б ы н , кил-т 1р-б1н II с. п а р -ц а ц -з ы ц , к и л -ц е ц -з1 ц , п а р -т ы р -зы ц , кил-т 1р-з1ц

III с. п а р - ч щ , к и л -ц е ц . п ар -т ы р , кил-т1р.

К 6 п с а н

I с. п а р -ц а ц -м ы с , ки л-це^ -м С с, п а р -т ы р -б ц с , к и л -п р -б 1 с II с. п а р -ц а ц - з а р , к и л -ц е ц -з е р , п а р -т ы р -за р , к и л - п р - з е р

III с. п а р -ц а ц -н а р , к и л -ц е ц -н е р , п а р -т ы р -л а р , к и л - п р - л е р .

И т т 1 р б и н ч е т к е-н к б р i м.

П i р. с а н

I с. п а р -б а -ц а ц -м ы н , к и л -б е -ц е ц -м ш , п а р -б и н - д ы р -б ы н II с. п а р -б а -ч а ц - з ы ц , к и л -б е -ц е ц - з щ , п а р -б и н - д ы р -з ы ц

III с. п а р - б а - ч щ , к и л -б е -ч е ц , п а р -б и н -д ы р

К о п с а н

I с. п а р -б а -ч а ц -м ы с , к и л -б е -ч е ч ,-м к , п а р -б и н - д ы р -б ы с II с. п а р -б а - ч а ц - з а р , к и л - б е -ч е ц -з е р , п а р -б и н - д ы р -з а р

III с. п а р -б а - ч а ц - н а р , к и л -б е -ч е ц -н е р , п а р -б и н - д ы р -л а р .

Шр сайда пастагы сырайда игпрчеткен паза игпрбинчет- кен кбр!мнерде -мын, -мж, -бын, -бш, че коп санда, т1зен, пас- TaFH сырайда игпрчеткен паза итпрбинчеткен кбр1мнерге. -мыс, -MIC, -быс, -6ic сырай хозымнары хозылчалар.

3 4 2 . ИстГлд1ре хыгырыцар, глаголларны табыцар, пастап полчатхан, анан ирткен тустагы глаголларны сыгара лазып альщар.

Чир, Hpin, Korepi6icTip. Нымырттар, хазын nyp4iKTepi чоон- набыстырлар? Анда-мында ла пастагы чахаяхтар чарыпча. Час- хы бнненче. Чазы устунде, пбз1к кок тиг!рде, торгайахтар ун сал- чалар.

Торгай. Ючичек ле хузычах. Обаа тозшде одыра туей. Ай- лахтаныбысты. Ним1с таап алды. Ханаттарын хаттырыбысты. Кок тиг1рзер учухча. Чир-чарых устунуе кбгл1г сарын чайылча.

Хыр пастыр даа Сояннар хайдар-хайдар тацнапчалар паза, тацнасчатхай на алыптар чкли, пулут аразынан пастарын икш- челер. Агбан, Ким паза саблыр аттыр Сус хыцнанчалар, тызыл- бас-парбас сарыннарын улам тыытчалар. Хайда-да пастагы пус ырырап салча. Кидерин часхы тан с^апча. Чазыда аймах-пасха уннер толча. Торгайах, пзец, пулуттар аразына чит парир. Чурек

131

Page 136: Г ХАКАС т а Л i - nbdrx.ru

f . •* ! .. V 1 i *чылыпча, коксще синмен, часхы танычахты пу синге чипре юз1 кбрбеен Ким агылча, кбд!рче кдцшцш,- пасха юрбес сатыстар юрчелер.

(«Л . ч.» г а з.)

Орта пас: с ы х х а м , п к к е м , х а п п а а м , аттыбыс, с о м м а а н н а р .

Глаголларньщ тугенч1зшде туртан у, у, ы, i тапсаглар ирт- кен туста туе аффиксЫн гласнаиына тббй пол парчалар: ( у з у — у з а а н , у з у — i/ з е е н , ca F u — с а т а н , H i— ч е е н ) . Mrrip- бинчеткен кбр1мде наада ирткен тустагы аффикстер хозылча- лар.

3 4 3 . Глаголларны ирткен туста игНрчеткен кбр|мде хубулдырыцар.

Хах, пбк, чар, ьл, хаза, кьле, узу, ть

3 4 4 . Пу глаголларны ирткен туста итпрбинчеткен кбр1мде хубулды­рыцар.

Хап, ком, iT, пар.«*

3 4 5 . Текст?! тыыда хыгырыцар, анац паэыцар. Пасчатсацар, полчат- хан туе глаголларын, ирткен туе глаголларынац алыстырыцар, 'Нилккен чир- де сбстер алыстырыцар. Глаголларньщ алтын сиил салыцар.

flic аэродром хыринда турчабыс, самолёт сагыпчабыс. «Син nipee ниме кбрчезщ ме?» — сурчалар миннец аргыстарым, Мин нандырбинчам, самолёт кбрше тузерш корт, харах албинчам. Мына горизонтта точкачах кбрчебт, точкачах хус полча, хузы- быс, т!зен, кумус ханаттыр кбршче. Самолёт табырах чагдапча. Пic ханаттарында хызыл чылтыс кбрчебт.

3 4 6 . Глаголларны ирткен туста итлрчеткен паза итт!рбинчеткен KopiM- нерде хубулдырыцар.

Чусчен, чарчан, кш тр , партыр.

3 4 7 . Хыгырыцар, содержаниеэ!н чоохтацар, анац ирткен тустагы глаголлар пар предложениелерн! сыгара лазып, глаголларныц алтын сиип салыцар, оларныц сырайларын адацар, полчатхан тустагы глаголларны ласпин узурщер.

Л Е Н И Н Ч 1 Л И Ч У Р Т И Р Е А .

Совет чоны, прай страналардагы ютенчшер Владимир Ильич Ленин тбреен кунш чыл сай таныхтапчалар. „

132

Page 137: Г ХАКАС т а Л i - nbdrx.ru

Лениннщ адыи чир устундег! прай чоннар шлчелер, аньщ илбек угредии миллион чонньщ чуреене щрче. Чир чалбахта чур- Тапчатхап icTenvi халыхтар Ленины! паба ч!ли адапчалар. Ниме- нщ учун В. И. Лениннщ ады прай vonnapFa ин аарлыр, ин чэрырг паза ин паарсастыр пол парран, нименщ учун !стенчшер 4o6aF- да даа, брЫсте дее V Ленинш сарынчалар, аны icT^epinne ал чбрчелер?

Олран тузынан сыгара чуртазыньщ халранчызына теере Иль­ич тррысчы шзЫ пазыгдан позыдар учун, чонньщ часказы учун курескен. Чон учун турызып, Ленин хайдар даа сидщтерде тур- тухпаан, ыыруыларны унада сабар учун хазиин даа, чуртазын даа аябин торынран.

"Ленин коз1ткен чолча парып, Коммунистическай партиянын устап парранынан совет чоны позынын Чир-суун таниры чох хубулдыр салран, чир устунде иц к у с т державаа айландыр салран. ' •

Шс ирткен чолра коп чоннар Kipi6icKeHHep. Ленин коз!ткен чолча пола-пола прай чоннар хаалирлар.

Лениннщ угредии коп миллион чоннар аразында тарапча, оларны пос чуртирына, пазыгдан позирына кбд1рче.

Ленин хачан даа шснен хада. Ол nicTin хониибыста, nicTin icTeni3i6icre, n icTin сагызыбыста. Ленин ч1ли чуртирга, Ленин чми прай xycii салып тогынарра, Ленин чши чон киреене сын поларра -угретче n id i партия.

(«Л . ч.» г а з.)

51 §. Пол ар туе.

ф Глаголларны таап узурщер. Сурыгларга нандырьщар-

Алып i<i3i, cnHin ээн полыбызып,Арину» синщ пазьща сыгар.Аньщ кузн сининец азынып,Аррал чон чуртына туза идер!

(И . К о т . )

Глаголлар хайдар сурырларра нандырчалар? Олар хайдар туста турча- лар? Хайдар хозымнар хозылчалар?

Полар тустагы глаголлар действие чоохтаныстьщ ооонда upTepiH кбз!тчелер. Олар -ар, -ер, -р хозымнар хозылып пут- челер.

Итт1рбинчеткен кбр1мде -бас, -бес, -пас, -пес, -мае, -мес хо­зымнар полчалар.

Иртер чыллар, Килер куннер. Ырлап кбглир Уннер тбрир.

133

Page 138: Г ХАКАС т а Л i - nbdrx.ru

П о л а р т у с т а г ы г л а г о л л а р н ы н X у б у Л Ы 3 ы.

И т т 1 р ч е т к е н KopiM.

П i р с а нI с. парарбын, ойнирбын

киэербпн, сблирбш II. с. п&рарзыц, ойнирзьщ

кизерз1ц, сблирз1цIII. с. парар, ойнир

кизер, сдлир

К о п с а нI. с. парарбыс, ойнирбыс

кизерб1с, сблирб1с II. с. пар&рз&р, ойнирзар

кизерзер, сблирзерIII. с. парарлар, ойнирлар

кизерлер, сблирлер

И т т ч р б и н ч е - Т ' к е н

n i p с а нI с. соммаспын, албаспын,

инмеспш, киспеспш II с. соммассьщ, албассыц,

инмессщ, киспессщ III с. соммас, албас, *

инмес, киспес

KopiM.

Коп с анI с. соммаспыс, албаспыс,

инместс, Kucnecnic II с. соммассар, албассар,

инмессер, киспессер III с. соммастар, албастар,

инместер, киспестер

Г, f, н тапсагларра тоозылчатхан ббишг глаголларны по­лар туста хубулдырза, н. F» г тапсаглар туе халып, узун глас найлар пол парча (саг — саар, тоц — тоор, тег — теер).

3 4 8 . Полар туе глаголлыр предложениелерн| сыгара пазып альщар, илбек планнацар чоохтацар.

1. CaFaM Иркутскай ГЭС торынча. 2. Братскай ГЭС торы- . нып пастаан, чир чалбахтагы иц улур Хызылчардагы ГЭС пудГ р1лген. 3. Партияньщ Программазы хоостыра nicTin Хызылчар крайында, Хакасияда улур промышленнай пуд1р1г апарылар.4. 1967 чылда Хызылчардагы ГЭС торынып пастаан. 5. Назаров- тары ГРЭС-Tin пастары агрегады 1961 чылда промышленнай ток пирт пастаан. 6. Ким сурда Соян ГЭС пуд1ршче. 7. Мынзы Хы- зылчардагы ГЭС-тец улурох паза куст1гбк электростанция полар.8. 1963 чылда Абакан—Тайшет тим1р чол пуд1рш парран. 9. Ким сурца груз тартары ini хати коптел парар. 10. Абаканда наа ти- Mip чол, вокзал аэровокзал пуд1рш парганнар. 11. 1962 чылдэры 1 июньнан сыгара Абакан—Москва составтыр поезд 4opin пас­таан. 12. Агбанда вагон пуд1рчен завод пудер. •

Л 9 с пасха залогтыр глаголлар сыгара пазыцар.

134

Page 139: Г ХАКАС т а Л i - nbdrx.ru

3 4 9 . Пу маголларны -ар, -ер, -р полар тустагы хозы м ны р итлрчеткен кор1мде хубулдырыцар.

Угрен, тут, хаала.

350 . Пу глаголларны- полар туста итлрбинчетнен ко^мде хубулды­рыцар.

Тап, кустен,'юле.

351 . Точкалар орнына глагол ларныц хозымнарын пас салыцар. Ол хо- зымнарньщ алтын сиип салыцар, правилоларын чарыда чоохтацар,

ПИОНЕРНЩ КОЦН1.

Чертыгашева- Мария пизшщ класста угрен... . Ол позыныц алнынуа мындар сагыс сарын... : «Мин улур бз... . Улур бскенче угре... . Угред1где отличница пол... . Ам даа отлично угрен... , че ол чахсы оценканы позытпас... . Угрешсте аррыстарыма по­лые... . Угренген аразында пабамнац iyeMe паза улур пиуелер1ме, абааларыма полыз.... Олар мараа угренерге, полыз... сид1к урок- тарны тимнез... . Партия nicne, угренч1лерге, тыц полые... паза тыц caFbicbipan... . nic, угренц1лер, араа манат угрен1снец нан- дырча... паза.нандырар... . Мин книгалар коп хырыр... . Оссем — лётчица пол... . Пабамнац iyeMHi пулуттар арали учухтыр... . Ар- рыетарым хайзылары морякка угренер... , хайзылары танкист пол... , хайзылары артист, музыкант, писатель полр... . nic KycTir полар... , атырны полар... , соохта, 1з1где озер... , соона халыс шлбес...».

3 5 2 . Чит1ре пазылбаан глаголларны тургызып, пас салыцар, глагол- ларныц алтын сиип, тузын кбз1д!цер.

1. Тбб сурдац палыхты cbiFap.v . 2. Чатхан тас алтынзар сур даа ах... . 3. Торыс юзш азыра...., apFaac, т1зен, ардат... . 4. Орай- латханы харахтарын торспайт... , иртеч1л1 харнын тосхыр... .5. «Арраас, i3iK ас, кбй парар...». — «Кбйтеене... , че i3iKTi ас- пас...!»

3 5 3 . Текстт! тыыда хыгырыцар, глаголларын табыцар, ноо туста, сы- райда, санда турчатханын, хайди путкен1н чоохтацар. Глаголларны иртнен тустац алыстырып пазыцар.

ХЫЛЫХТАЦАР.

nip Ki3i чуртаан полтыр. Ол кун сай даа хонцыхтарыныц тацахтарын орырлирра чбр турадыр/

— Хайдар уядыстыр, орыр иткен| тыц хомай кирек! — уятты- рарга сарынраннар аны.

135

Page 140: Г ХАКАС т а Л i - nbdrx.ru

— Я, я мин шлед^рбш,— холларын чаза тудыбысхан огыр. — Че мин шди чарат салгам: тандагыдан сыгара nip айда nip танахтан артых орырлабаспын. ГПр чыл пазынац огыр итчеемш аринуа тастабызарбын Tin сарынча... .

Хомай ниме итчеткенш пшнчеткен xi3i позыньщ чабал хы- лиин сах олох тастабызарра кирек. ГПр чыл ирткенче сатирта кирек чорыл!

52 §. Глагол чоох чар дыры полчатханын узурерк

Т л а г о л л а р н ы1. ' Пастагы формазы.2. TocTiri.3. Coni.4. Залогтары.5. KopiMi (вид).

Узурерй

H3e pi c Ti pe уз уре рк6. Наклонение.7. Туе.8. Формазы.9. Саны.

10. Сырайы.

Тирлеенуе тпгынмазац, тпеханца азыранмассыц. .

П а с п и н.1. Торынмазан, — пастагы

формазы TOFbiH, айланыстыг залогта, идшбеен кбр!мде,

молчастыр наклонениеде, полчатхан туста, итНрбин- четкен формада, nip санда,2-yi сырайда.

2. Азыранмассын — пастагы формазы азыран, айланые- тыр залогта, ид!лбеен KopiM- де, изъявительнай наклоне­ниеде, полар туста, игпр- бинчеткен форм-ада, nip сан­да, 2-4i сырайда.

. П а з ы п .1. Торынмазан—t o f h h , айлан.

зал., ндклбеен кор., мол. накл., полчат. т., игпрбин. фор., nip с., 2-4i с.

2. Азыранмассыц — азыран., айлан. зал., идшбеен кор., изъяв, накл., полар т., игпр- бин. фор., nip с., 2 -4i с.

3 5 4 . Прай глаголларны кбэшцор. Хара шрифтнец пазылган глаголлар- ны пазып узур1цер.

Чир усту прай кбршзш, хус табызы анда иетшер. Хорыгарга чарабас, нанмыр, тондол от полбас.

(В. М а я к о в с к и й.)

Лётчик поларчыхпын —ыссыннар yrpeflire. Баксар урчам бензин, толгапчам пропеллер. Мотор, апар тиг1рзер син,

136

Page 141: Г ХАКАС т а Л i - nbdrx.ru

53 §. Глагол хозымнарын орта пазары.

3 5 5 . Существительнайлардац, прилагательнайлардац путкен глаголлар- ны iHi пасха киэекке чарып пазыцар. Олар хайди путчеткенш, нога 1ди паэылчатханын кбз|дщер. Хайдар глаголлар пардыр?

Ут...ирге, хабарлирра, хызарарра, от...ирга, аарсынарра, ассы- нарра, aFapapra, исюрерге, тастабызарра, кбрерге, синирге, по- ралирра, хоостирра, хатирра, тиин...ирге, узирра, сарирра, г.ас- тирра.

3 5 6 . Пироген состердец глаголлар nyAipin пазьщар.

ToFbrc. чоох, хыс, сыр, хоос, capbiF, ах, сан, палых, им, аар, хамчы, улур, пас, тозын, сарын, тахпах, ойын. -

А Олар хайдаг чоох чардыхтарынац путкеннерд!р?

3 5 7 . Глаголларньщ и р л р т парган хозымнарын туррызьщар, анан агаа хости иртнен туста туррызып пазьщар.

Суул...рра, хайрал.-.pFa, нымырт...рра, угре...ерге, тат...рра, чал...рра, сбрбн...рге, хозан...рра, nypyn...pFa, саарна, тоц...рра, маан...рра, чал...рра, cbirapFa, урен...рге.

3 5 8 . Сиспектерн| хыгырьщар, глаголларньщ читпинчеткен хозымна­рын хозып, пазып альщар, оларньщ наклонениезж, санын, тузын, сырайын узурЩер.

1. Позы Тамах чтче, че пар чох чонны азыр...ча. 2. Том чир}- не парып, тстбырах о...стап кшшм. 3. ТуДыбыс...ам — nip тудым, чазыбыс...ам — nip чазы. 4. Турам кбзене...миец сых парир.5. Сырлыр ибге Kipin, cbiFap чир тап...дым. 6. Азаты чох ала адым аал n6ipe чбр...;ир. 7. Cypin, чит полбадым, тудып, тут пол...дым. 8, Хысхыда даа, чайгыда даа кок ле пол...р. 9. Чалаас тимiрiм чазып тоос...дым.

Т а п т ы р р а с т а р : Рельстер, салда, тар, соз1рбе, ci/ген, па­лых, суг, сыбы, хол тербем.

3 5 9 . Позьщар пасха овдайнац хубулчатхан глаголларны сагынып, пас- пин хубулдырьщар.

360 . Пироген глаголларны иртнен туста туррызьщар, анац 2 -3 пред­ложение сагынып пазьщар.

Сарыпча, чуртапча, TiK4e, пбк, сых, паста, кбсте, чй.хаала, блле.

137

Page 142: Г ХАКАС т а Л i - nbdrx.ru

Х а т и р ы .

С ы н ы х т а г л ы р с у р ырлар паза торы стар.1. 1. Глагол хайдаг чоох чардыгы полчатхакын чоохтанар.2. Глаголнын нинче наклонение? Оларны адап пирщер. Пасха-пасха

наклонениелерге кбз1д1мнер табьщар.3. Глагол нын молчастыг наклонениез! хайди путче?4. Кустечен наклонениее хозымы чох паза хозымныг кбз!д1мнер сагы-

ныцар. Хачан im а, е, с пазылча?5. Глаголнын кбр1мнерже 2 -3 кбзЫм сагынып чоохтанар.6. Пасха чоох чардыгынан путчеткен паза глаголлардан глагол путчет-

кенж адап пир|цер.7. Хадыл глаголлардацар чоохтап пирщер.8. Коп хатаглыг глаголларда хачан iKi х, к буквалар хости пазылча?

II. 1. Имя чоох чардыхтарынан глагол нимезжец пасхадыр?2. Кон1 залог нустег залогтац нимез1 пасхадыр?3. Глаголнын хайдаг наклонениез! действиен1н иртчеткен1н (ирткен1н,

иртерж) таныхтапча?4. Кустечен наклонение нустег залогтац хайди пасхалалча?

■ 5. Изъявительнай наклонениедег) полар тустагы глаголларньщ пазамолчастыг наклонениедег! глаголларньщ тобй сарила'ры пар ба?

6. Глагол пуд1рчеткен ин бон хоэымнарны адацар. Хайдаг ондайнан глаголлар путпинче?

7. Хадыл глаголларданар ниме п1лчезер?

361 . Кустечен наклонениеде, коп санда тургызып, пазьщар.. 1. Киигада nip дее ниме паспа паза coerepL алтын сиглебе.2. Книга поляларында тыргахпан алай ба карандашнац пас-

хлаба..3. Книгаа карандаш таа, пасха даа ниме сухпа.4. Книганы орта-чара пукпе паза лист пулуцнарын хыйгас-

таглаба.

3 6 2 . Соспектерж пазып альщар, глаголларнын алтын сиип сальщар; слар ноо наклонениеде, туста, кбр1мде, формада турчатханнарын чоохтанар. Пу сбстер Ki3iHi нимее угретчелер?

ApFbicTbi nip чылда даа табарга сидш, че аны ачыргандыры- бызарга nip ле минута кирек.

ГПр ле чахсы сос Ki3iHi хайдаг даа соохта чылыт салар.Посха итпес нимеж пасха к1зее дее игпе.Юзппц чуртазын хайраллааны читон хадыл тура nyflip ca-v

лардац даа артых.KoHi чоохталган cocTi истерге хынии чох таа полза, ол орта

идерге угредед1р.Чахсы им — ачыг, че хазыхха — чаразыг.Хызар 1плчеткен Ki3i хара чуректш полбас.

138

Page 143: Г ХАКАС т а Л i - nbdrx.ru

А Р А Б Ч О Н Н А Р Ы Н Ы Ц С О О П Е К Т Е Р 1 .

1. Kinirfleri угрешс таста кирт салран осхас пик. 2. Хыйга Ki- 3i позынын кирег1не 1зенче, алыг, т1зен, 1зешске ле салдырча.3. Чил корабльнын хынранынан саппинча. 4. Тан чарии лампа кирекси чорыл. 5. Торызы чох учёнай, нацмыры чох пулут осхас полча. г

3 6 3 . Стихтарны пазьщар- Член .хоостыра узурщер- iKi .пасха чоох чар- дытынац путкен, nipci пасха оцдайлыр хубулчатхан глаголлыр п р е д л о ж а - ниелерш таап узур!цер.

I IIУзупчалар сеек-маастар,Кулшчелер чылтыстар.Арырда ат оттапча,

Мойнында сад. ылгапча.

III.Тайга ээз! мин полчам,Чистектерге чоо хынчам,Сугда паламны чуупчам,Хысхы килзе, узупчам.

(А. К и л.)

Тан Тигарде агарран,Чил пурлерде усхунган.Сыын тайрада манзырап тур, Мууз1нде кун агыл тур.

3 6 4 . Пос т М н щ литературазынан «Албынчы» алыптыг нымахтац гла- голньщ прай тустарына minep предложение cfaiFapa пазьщар, оларны прай хыринац узур салыцар.

3 6 5 . Хыгырыцар. Глаголларньщ залогтарын паспин узурщер. Тобй членжг предложениелерш сыгара пазьщар, бон членнернщ алтын сиип са­льщар. Хара шрифтнец пазылган сбстерж орта пазарын чарыдьщар.

. . . Илбек Отечественнай чаа nicTiц Ада чир-суубыстыц исто- риязында ин сидж, ин хоррысГыр'чаа полган.

. . . Ыырчы Кавказ тарларына чагдап килген. Волгаа чит кил- ген, Ленинградты n6ipin алран, Москваны аларра хынран. Со­вет страназына улур хоррыс кюпбюкен.

. . . Прай совет чоны Чир-суун арачылирга кбд1ршбюкен. Страна тир1гл';г улур лагерьге айлан парран. Полган на Ki3i ыыр- чыны унада сабарра, nicrin чирден cbiFapa cypi6i3epre, фашизм- Hi чох ид1б1зерге сарынран.

. . . Совет чоны Илбек Октябрьскай сониалистическай револю­ция' чицт алган социалистическай Чир-суун арачылап алгйн.

. . . Совет чонына чаа коп урел агылтан. Прайзы ч а ада 20 мил­лион советскай юзглер бл халган. Коп юзшерш фашисттер ат- хлап салраннар, коп Ki3i ыырцынЫц концлагерьлершде иреелеш'п, бзбгт блген. Чаада Ki3i3i уребеен семья арам табарзын.

139

Page 144: Г ХАКАС т а Л i - nbdrx.ru

. . . Чаа шскё коп урел, коп изег агылран. Фашисттер 70 мук город, посёлок паза ааллар изеп салганнар. Страна позыныц ис- пайыныц 30 процентш ч?д!р салган, Фашисттер агылган осхас ирее, у’ред!г нсторияда чох гюлган. .

.. . Хатыг, махачы чаа чылларында куресчеткен чоннан Ком- мунисттер партиязы устаан.

( К П С С Ц К - з ы н ы н И л б е к О к т я б р ь с о ц и а л и с т и ч е с к а я р е в о л ю ц и я з ы н ы ц 50 ч ы л ы н а ч а р ы д ы л г а н т е з и с т е p i - не н.)

3 6 6 . Глаголларны хыныстыг наклонениеде тургызуп, паэьщар. Хара шрифтнен пазылган состерге синоним табыцар.

Кугурттк нацмырлар хайназып, Отты чабыра пас турза...Аймах оттар алдас парза, Аидада, часхы тоозылып,Иртен иртбк салым тузт, Чайгы читкеш ол полар!

(Е . Т р у т н е в а . )

Л С а л ы м соске синоним паза антоним таап пазьщар, анац ол состерге 3 предложение nyflipinep.

3 6 7 . Хыгырынар. Тенсттег1 глаголларны узурщер, ирткен тустагы глаголларны полчатхан, полар туста тузаланып, чоохтацар. Текстт! хайдаг 3 кизентерге чарарга чарир?

Минщ Галя борем полган. Пк шчзгдец сыгара хада ойнап бскебк, хада школаа чорденмк. Хысхызын пбзш хастац соорах- тыг чылданмыс. Чайгызын пукте чахаяхтар усчекмк. ГПрс1нде Галя тын агырыбысхан. Чарым ай тбзектен турбаан. Мин анда- да тыц ылгаам, ол куннерде .азыранмин даа чбргем. Хараа-ку- nojpTe ббремнщ хыринда одыргам, книга xbiFbipFaM, имнер i3ipT- кем. Чазылып пастабысханда, т1зен, уроктар идерге полысхам. Хайди брмгем мин, Галя чазыл парранда. Пазох хадабыс. Че nicxe пасха аалзар кбзерге кил к парган. Угаа чобалгам. Галя- нан ааллап чбр1зерге, шчш алызарга чбптес салгабыс. Наа орын- да мин истенмеем, ббреме най сагынгам, кун азыра шчттер пас­хам, че ол нога-да ун сырарбаан. ГПрее ниме пол парды ба Tin сагысырапчам. Соонац на иссем, Галя чахсы чуртапча, че мин- ненер ундуп Салдан. Пар ба сын нандылас, ынархас?

□ 3 6 8 . Таня хызыдахтыц ббрезшецер и с ж р т пасханы чМи позыцар- ныц боренердецер, ынаг аргызыцардацар wcHipirnir чоох пазыцар. Анда сын нандылас хайдаг поларга иирек сагысты тузаланыцар,

Page 145: Г ХАКАС т а Л i - nbdrx.ru

ярткеиш хатиры.1. V класста ткдецер науканыц хайдаг пблжтерж угренгебк?2. Хайдаг ноох чардыхтары имя чоох чардыхтарына к1рчелер?3. Ол HManbiF чоох чардыхтары глаголдац хайди пасхалардыр?

ХатирьСна т а б л и ц а л а р .

I таблицу

Сое пуд1рчец хозымнар

Ол хозымныр состер ниме таныхтапчалар .

Коздомнер

-чы, -Mi, -чы,

-ыс, -ic, -с

-ы р, 4г -Р, -г

-FH, -хы, -к!

щз1шц нимее теесчетке- н}н, нимее хынчатханын, профессиязын таныхтап­чалар;действие адын кбз1тчет- кен существительнай; глаголлардан сырара существительнайлар пут- чел ер;кбб1зш rapir таныхтап­чалар;

тахпахчы, niniwi, тим1рчолцы, кдгц1.

садыс, кулю, санас.

су рыт, nydipie, чахыг, тбстег

сыбырры, сапхы, кисЫ

-ХЫС, -К к, -FbIC,- г к

THpir таныхтапчалар; сасхыс, кискЫ, xaapFbic, inzic

-чах, -чек, -ычах, -1чек

Ki4it\nec паза иркелес; турачах, Kiaiyev, хозанычах, чир1чек

-ах, -ек --»--- талайах, тигейек-ас, -ес кимечегес, хурага-

натас

II таблица

Хозымнар Ол хозымныр состер ниме таныхтапчалар Кбзшмнер

-ЛЫР, -л!г, -TbIF, -т!г, -HblF, -Hi Г

Существительнайлардан сырара прилагательнай- лар путчелер;

маллыг, чилл1г, аттыр, сутпг, танныр, уншг

-РЫ, -г! орынры падежтеп сущест- вительнайдан путкен при- лагательнайлар;

аттары, чирдегг

-ХЫ, -к1, -РЫ наречиедец путкен прила- гательнайлар;

чарынты, пуулгц ырахх'ы, кидеркi

141

Page 146: Г ХАКАС т а Л i - nbdrx.ru

Хозымнар_ 4 Ол хозымныр состерниме та-ныхтапчалар Кбзшмнер

-bIF, -ir, -F, -Г, глаголлардад путкен п ы з ы г , б п г , х у р у р , ie ie

-ЫХ, -1К, -X прилагательнайлар; сы н ы х , т узт , т алах

1чах, -чек. тартылгы прилагатель- х а б ы н ц а х , ч ш с ш ц е к-ти, -ни найлар; тытти, м н и

-амдых, KiMiiviec паза тыыдыс зна- х ы з а м д ы х , к д гем д ^ к ,-емдш чениел1г прилагательнай- х ы п -х ы з ы л , к д п п е г е с

лар;-а, -е м и н , си н , о л пирьлп па-

дежте TypFbieca, мындарm aF aa, c a r a a , а г а а

полча-да, -де, предметы определ'ённай к е м -д е , н и м е -д е

'нимес коз1тче.С у р ы г л а р п а з а торы стар.1. Хайдар хозымнар хоостыра к!з]н!, аньщ профессиязын кбзпчеткен

сбстер пол парча?2. Хайдар хозымнар пастыра тир!г таныхтапчатхан сбстер пол парча?3. Хайдар хозымнар хосса, ючнлес, иркеледгс тузалыр сбстер пол парча?4 . Кбз1д1мнердецер nip пасха сбстец наа сбстер пол парчатханнарын

таап хырыр пирщер.5. Дефис пастыра пазылчатхан местоимениелердецер чоохтадар..

I I I ' т аб л и ц аЧООХ ЧАРДЫХТАРЫНЬЩ ГРАММАТИКАДАРЫ П1РГЕ ПРИЗНАКТАРЫ.

Имяларсуществи-тельнай

числитель-най

прилага­тельнай

глагол местоимение

Т а н ы х т а п ч а л а р

предмет изеркыре- зш алай санын

предмегпцпризнагын

действие предметы, предметтщ признагын,

санын кб- 3iT4e

Х у б у л ч а л а р

падежтерпастыра

прайзы сан пастыра сырай пастыра хубулчалар

падежпастыра

П р е д л о ж е н и е н i н ч л е н н е р 1 п о л ч а л а р

142

Page 147: Г ХАКАС т а Л i - nbdrx.ru

cd Подлежа-Подлежащай, ска- Подлежащай, Чарытхы 2О) щай, ска-зуемай паза шн- толдырыр, алай зуемай,yi орынныр уленнер обстоятельство сказуемай cd толдырыр,

CJ чарытхы

3 6 9 . Глаголныц прай тустарына nipep предложение сыгара пазьщар: глаголларньщ лолызыг, страдательнай, к о т залогтарын пазып узурщер. Халрануызында пасха чоох чардыхтарынац путнен глаголларны сыгара па- зыцар. -

Тарный идеенде истен napFaH Хызыл хара сур аал турча. Flip саринда, кун сыгызында, пбзж таглар, аалны чиллерден арачы- лап, сии тартылысчалар. Аньщ сыртында бсклеп парран хойыр агастар, чилнен; курезт, хайхастыр кбгнец чайханысчалар. Шр саринда, кун хонырында, чурект1 кбд1рчеткен чалбах чазы чай- ылча. Полган на т'ураныц кбзенеенен ол кбплбейге ырахтын бкерсшерге чарир.

Илбек чазы, чонны азырапча ол. Ырахта чазыны ixi чара хойыр кок харарайлар полче. Аннан, ырах ниместе кун сузына кбк тубанда Атбаннын салрахтары палыцнасча.

Мына мындар oiлiг орында чуртапча пу ортымах аалыуах.Аал устунде хара суучах ахча. nip, ixi дбнек сур учун ырах

чбрченнер. Огород тамаа сурлауацнар, мал-хустарны сураруан- нар.

Амды аалнын ортызында ус чирде cyF алуац орын туррызыл- FaH. Чонра торыс нииктел парран.

(«Л. ч.» г а з.)

Л Хайдар залогта глаголлар пир1лбинд!р?Хара шрифтнец пазылган глаголларга синонимнер табынар.

3 7 0 . Числительнайларны сбстернец, ирткен тустагы глаголларны, пол- чатхан туста туррызып, пазыцар. Хара шрифтнец пазылран сбстерге сино­нимнер табыцар.

21 октябрь, 1967 чыл. Хакас автоном облазына Ленин орде- HiH лирген кун. Ол кун хауан даа уурабас хакас чоныныд чуреен- де. nicTin областьтыц щтенушершен opiHic улезерге чарынхы паза ыраххы харындас чоннарньщ оолларынац хыстары чидё тускеннер. Олар Хыррыс, Бурятиядан, Тэрлыр Алтайдан Тува- дан, Таймырдан, Эвенкиядан, Кемероводан, Хызылчардан, Но- восибирсктен паза Иркутсктан килгеннер.

(Газ.)

3 7 1 . Глаголларны паспин толдыра 9зур салыцар.

Хызарбинан кун сыхты, Чылтыц-чалтыц пол турлар.Хыныр чариин позытты. Чалаас азах олраннарЧылбырац пукте порчолар Чар устунуе парчалар.

143

Page 148: Г ХАКАС т а Л i - nbdrx.ru

3 7 2 . Точкалар орнына кирек гласнайлар тургызьщар, хынганына яа 3 предложение сагынып пазьщар.

Т...рпек,т...зын, к..-.с, уда... , ур... , ч...зы, ч...ска, ...уча, киз... , х...ра, nip...', т...рбен, алча...с, к...лепче, те...р, ху... , тб...й, м...реП-че. - * .

О Пу сбстернщ орта пазар правилозын чоохтацар, коз!д'|Мнер сагыныцар.

3 7 3 . Пиршген состерге хоза синонимнер пасхлап. полган на iKi низек сое алып, 6 предложение nyflip сальщар.

Чоохтирра, кбрерге, чалбыранарга, абахай^ туе, кбгл1г, паар- сас, ырчы, торыс.

374 . Пастап nip TOCTiHTir сбстерж пазьщар, анан ол тбетшке н!рбин- четкен состерж, оларныц нимелер| пасхадыр? Чоохтанар.

4apFbi, чарыс, чарас, чаррычы, чаррылапча, чарылыс, чарры- ласча; сыбырча, .сыбыра, еыбырас, сыбырры, сыбыррылыр; сы- бырылтыр; пазылча, пастых, пастыр, пастах, пастар, пазыс, пас- тарчы, пасхан.

375 . Тенстт1 паспин т'шбестечер, план ид!п, чоохтанар, хара шрифтнен пазылган состерн1 ттбестеп, опарта омонимнер таап пазыцар.

МАРАФОНСКИЙ БЕГ.

Есть такой вид спортивных состязаний — марафонский бег. Это — бег на большое расстояние.

Это было две с половиной тысячи лет назад. Персидский царь Дарий напал на Грецию. Грекам пришлось вступить в нерав­ный бой; войско их было меньше персидского. Но от исхода сра­жения зависела судьба Греции. Греческие воины сражались от­важно и умело и около селения Марафон разбили персов.

С вестью о победе в столицу греческого государства Афины был послан самый быстроногий воин. Он бежал не останавлива-' ясь и не жалея сил. Прибежав на главную площадь Афин, он крикнул: «Победа!» И сразу же упал без дыхания.

В память об этом подвиге было решено ввести в олимпий­ские игры состязание в беге на то же расстояние, которое про­бежал молодой греческий воин от селения Марафон до Афин. Это расстояние равняется 42 километрам 195 метрам.

376 . Хан тиНрзер чол азылганда, хайдаг наа сбстер пут парганнар, ол состерн1 тузаланып 4 предложение nyflipin, пас салыцар.

377. Изложение пазьщар. Коп сайда турчатхан сиНс существительнай- ларны, алты путкен прилагательнайларны сыгара пазьщар.

144

Page 149: Г ХАКАС т а Л i - nbdrx.ru

АТОМ АМЫР ЧУРТАСТА.

КЫлер урден пеер Арктиказар парар чол тшеченнер. Аркти­к а — ол хайылбас пустыг страна. Мынын алнында андар nipee- nipee ле махачы юзшер читченнер. Сэрэмры туста Арктиканы наука паза техника, aipirin, чидче. Анда городтар, посёлоктар, совхозтар бсклеп парран. Пустыр талайнын хазында улур пбрт- тар путклеп парран. Алтынзархы полюста ах чбрчеткен к ю тм •пустарда пблярнай станциялар торынрлапча.

. Сарам андар тал ай чолы Совет Союзынын алтынзархы чар- лары хыринча парча. Пус талачан ураа куспг корабльлар соон-

' 4$ килчеткен судноларра чол талап парчалар. Алтынзархы Арк­тиказар чбрчён, флоттЫд пус талачад ид к у с т корабльы — атом К|з1нед брчеткен «Ленин» ледокол полча.

Ол yFaa KycTir ледокол халын пустарны талап парча. Устун- де хада ал чбрчеткен вертолёттар пустарньщ оддайын кор чбр- челер, корабльларра чол кбз1тчеЛер. Ледоколныд экипажы пас­ха судноларнад паза пасха-пасха порттарнад радио пастыра сы- быра палралыс тутча. «Лёнин» аттыр атомнай ледокол амгы наа техниканад тиргшлгец. Аныд турбйналары атом кузшед торын- чалар. 1дй ол кбп айлар ирткенче хайдар даа сидш, соох тустар- да nip дее портха юрбин тоеын парча.

К у с т техника пар сылтаанда, совет Ki3iAepi Арктиканы.тик- c i-угренш пастааннар. «Мирнай» паза «Восток» Tin научнай стан­циялар пуста чуртапчалар. Анда к у с т чиллер, улуи соохтар хыс троаа тохтабинчалар. 1ди хыстапчатхан учёнайлар сипзон гра­дус сбохта тбРЫНчалар. Че хайдар даа сидштер пол за, амыр чур- тастыр совет .юз!лерГ махачы Лстенчелер, природаны чидчелер.

3 7 8 . Пир!л парран узун гласнайдыр. сбстерн! пазылчатханы хоостыра хайдар ал-алынча правилоларра nipiHTip саларга чарир?

теен чуреем • уупче * манзыраан атаасараат чаапча сеек. тоопчам чыыларраСагаа чазаа таарирра тораат nipeeтулгее суулаан обаа . пбриим чоохтакичее ээн куулеен уулча пуун

3 7 9 . Существ и тельнайл арны тартылгы, сы ры нры , nyflipri туррызып, 6 предложение пас салыцар.

3 8 0 . Пироген глаголларны пазып, толдыра 9зур салыцар.

падежтерде

' : ■\?

Паспасчыхпыс, торын салбасха, тдетарлабызарлар, миргелес- йедер, пазынча, угренерчжтер, йарарзар, килбийчелер, ойнаабыс, майыхпаам.

'v ■ /' " . - • * ■ */Ю . Хакисский язык, 5—6 кл. 145

Page 150: Г ХАКАС т а Л i - nbdrx.ru

3§1. Диктант пазарга тимнен!цер. Диктант пасчатса, хайда Iki гласнай алай iKi согласнай буквалар хости пазылчатханын сизжщер.

Чаада Воронеж™ алчатханда, мин, азаамнад палырлаттыры- бызып, госпитальга Kip паркам. Нандым Амбек удаа письмо пас- чад. Хайдар чылыр шчжтер полкан ол. «Оська, синщ учун фриц- терш хырчабыс. Табырах чазыл, син чох илёпчем».

Амбектщ ni4iKTepi миш имнееннер. Палиим пудш пастабыс- хан, чахсы азыранчам. Hip кун, Т1зед, магаа посылка килген:

—. Хайдад? — хайхап napFaM. Ибдед Tin сарынрам. ..Амбекке ибдед посылка квдтр, ол, Ti3en, аны аспид даа ма-

раа ыза пиртф.Я, андар полган MHHin нандым. Кисчеткен кибш сагаа суур

mipi6i3ep, чтчеткен азиин сали пирер. Юзщед аларра нимес, Ki- зее пирерге кустендед. Аннадар агаа полкта прайзы хындаднар.

■ ' ' (И. С а па л а к о в.)

382 . Алтында пиршген таблица хоостыра подлежащайньщ ninflipinneT- кен оцдайларынадар чоохтадар.

Подлежащайньщ шлд!р!лчеткен ондайлары.

Чоох чардыхтары Кбзццмнер

1. Имя существительнай адал- ры падежте

2. Местоимение адалры падеж­те.

3. Имя прилагательнай суще- ствительнайныд орнына ки-

ректелчетсе.4. Числительнай (чыылыстыр)

5. Сбстер nipiri3i.

Орайда чалгыс пора тасха обаа устунде одырча. Одырбинац, ол, ' тообызып, дзе- л к п г чобал сыхча. (И. Кот.)

Улурлар чоохтапчалар, ni- чклер исчелер.

Читдлец nip клзШ сагыбинча-лар.

Сибщекнец Сибдейек ам даа чон аразында чуртапчалар.Iki харындас ынаг чуртапча,

А Мындар таблицаны толдырыгныц, чарытхыныц, сказуемайныц т л - д!рмчеткен оддайларына nipee3iHe ле ит сальщар.

383 . С1рернщ класс хайди школа хыриндагы участокта т ы н га н ы н алай экскурсияа чбрген1н чоохтацар. С!рерн1ц чоохтир чоогыдарныц бонсагызы хайдагдыр? Хайди халганды нардыгын тоозарзар?

# * #Улур чолзар — наукаларзар Мадзыратча orir сад куннщ.Угренщер, торысчылар хайди ГЭС-тер манат пуд!рчеткен чши.

(Н. Д.)

146

Page 151: Г ХАКАС т а Л i - nbdrx.ru

VI класс.

V КЛАССТА ИРТКЕН1Н ХАТ ИРЫ.

\ 1384. Сурыгларга нандырьщар. Шрее нандыриин пас сальщар. Пасхан предложениеде cipepre таныс чоох чардыхтарын таныхтап нозк салыцар.

1. Cipep т1лдецер науканын.4—5 класстарда хайда? пблжтер1- нец танысхазар? V-yi класста лексикаданар, сос путйзшенер ни- ме угренгезер? Хайдар чоох чардыхтары падеж хоостыра хубул- чалар, олар хайди адалчалар?

3 8 5 . «Существительнай+существительнайнац», «глагол+глаголнац», «прилагательнай+существительнайнац» палгалыстыг состерж сытара па- зып алыцар.

# Хости пазып, типе чбрш,Комсомоллар-олганнар,Коммунист...ер торызынэ Кус^хозарра тимдебК.Чаалазарра хынминчабыс,4aaFa толе тимдебК.

Глагол ныц тустарын чоохтацар, сказуемай-глаголларга подлежащей са- гын табыцар. .

HpTipin парган букваларныц орта пазарын чоохтацар.

О Пасха значениеде киректелген сбстернщ алтын сиип салыцар.I

3 8 6 . Пироген прилагательнайларнац предложениелер nypipinep. Олар- ныц орта лазарын чоохтацар.

Сап-сарыр, кбппегес, чоп-чоон, хызыл сарыр.

387 . Таныгларны тургызып, предложениелерн1 пазыцар. Нинче олацайпаза хадыл предложениелер пол паргандыр? ,

Куншц дее сай теедег тасхар чарым куннец cbiFapa иирге теере ус оолах ойнапчатчацнар праулары тббй полраннар мин оларны бскен сыннарынац на танычанмын мин ола’рны сиден OTipe ле пахлап кор турчацмын олар мищ сизшмечецнер че мин,

TuMip молат Tiipn...6icTi Тимде холда тударбыс. Тимнен килген ы...рчыларны TuMip ух..,ац то...зарбыс. Харас килген ыырчыларны Хара чирге тбзирбК.

( В . К . )

147

Page 152: Г ХАКАС т а Л i - nbdrx.ru

т!зец, олар "кор салбазыннар тш сагынчацМын олар faHbtc йиМбб ойыннарны хыныр паза кбгл1г ойнапчатханнарына мин хынчан- мын оларнын мостюмнарына хынчанмын пос постарынанар чах- сы сагысырас че ббншде кулк...епг паза чалтанмас ча...ыс паза чоон торыспах xinir харындазына улурларыньщ саринац чахсы хайырлары 1ле шлд1рчец.

(А. М. Горький.)>

388. Хобыра пазыцар, бон членнернщ алтын сиип салыцар, хадыл пред- ложениелернщ схемазын идщер.

Хакас хызы штурвалны Хыстьщ холынан. чыып парча.TiHHeH дее еибер ол тутча. Хацаа, машина астыХызыл пурдайча комбайн, Хараа-кунбрте тазыпча,Хыныр кбг чайып, чус парча. Ацмары РодинаньщХырадары чон пайын Алтын пурдайнан. толча.

(Н. Д.)

389. Олацай предложениелердвц хадыл предложениелер nyflipinep, Ки­л к е н н и п а за , че союзтар, глагол-сназуемайга -д а , -д е хозымнар т у р ш - зьщар.

1. Иир полыбысхан. (ГПс хонарра тохтабысхабйс.) Аттар • кблиин алыбысханнар. (Ханаалардац нимелер тузрргеннер.) 0 |салганнар. (Отах иткеннер).

2. Мылтых тазыли тускен. (Тайга яцылан турган).3. Наа чир пик. (Чииттер аннацох пик.)4. Миш сохчалар, хасчалар, тартчалар, миш кисклепчелер.

(Мин сыдасчам. Прайзына чахсымны чшчрчем.) (Чир.)

390. iKiH^i орынныг членнерж таап, сиип салыцар. Олар нимедец гпл- flipinnenep? Глаголларныц наклонениелерЫ, залогтарын адацар.

1. Тар хыринда маяк кунге арлан турча, тбзшзер хая аразы- нац суучах арлеп ахча. Ол хаязар парчатсан, иб!ре саринда хайдар бкер орын чохтыр. Сагынчазыц, мыннан. emir чир пар ба ни Tin. 2. Мин тас чуреюпг Ki3i нимесшн, арернщ илепчеткеш- цер мараа аар ca6biF, че полые пирер алнында арыр чурекнен чоохтазып аларра итчем. (М. К.) 3. Халын пурл!г агазах арыр icTiH сшглепче. 4. Агас пурлер1 шр-шдец сырдырабинац чирзер чайыла тусчелер.

А Твой TocTiKTir состер табыцар. Пасха тузалыр сбстерн) табыцар.

391. KoHi чоохтыр предложениелердег) Ьаза пасха даа таныгларны тур- гызып, пазыцар.

1. Владимир Александрович Шаталов аррыс ббрлир ашнУнда теен аарлыр аррыстар нанчылар! Щун «Союз-10» корабль учух-148

Page 153: Г ХАКАС т а Л i - nbdrx.ru

ча. Ол науканы паза чон хониин тилщерше.хан типрш угренер аарлыр кирекп аннан андар узадарра парча.

Экипажтыц адынан !зенд1рчем: nic Чир-суубыстын чахиин маннаныстыр толдырарына прай Ky3i6icTi саларбыс чарлаан корабльныц командир!. .

(Газ . )

2. Иртен Айда Торканац хада тур килд! cipep хайдар парар- ра тимненчезер."

Анац хазырланып, чоохтапча nip дее тапсаба пазыбыс чир- 3in!

Айдо сблепче чох, чох Торка nip дее чоохтабаспын. flic пу ханыбыс сорчатханнарга удур чаалазарра хызьтл парти-

заннарра парчабыс ухтын ма теен ол. (В К)

О Хара шрифтнеч пазылран состерге синонимнер табьщар, пазьщар.

3 9 2 . Схема хоостыра кож чоохтыр предложениелер nyflip салыцар.

ъЖ-П.2МГ-П.-3 9 3 . Диктант пазарга тимнен сальщар. Диктант пасчатса, пастагы ini

предложениенЩ оон членнерж сиип сальщар.

Хара шрифтнец пазылран глаголларны толдыразынац y3ypinep.

nicTin илбек странабыс он пасха агастарра пай. Кбзйим- ге алза, шстщ дуб арас ла бсчеткен 4npi6ic Чехословакияньщ прай агастары бсчеткен чирше тиннелче. Хазын чи? Окерек ах хазыд тундрадан пасти i3ir югка теере nicTin чирш хоостапча.

Сабал...ыр aFacTbiF тайгалар Балтикадан Камчаткаа теере сбб тартылча. Кидерю Сибирьде TireH, хузух агазы бсче, Ени- ceflHi иртсен, т1зек, бон арас — тыт арас полча. Тыт соох таа чир- де, i3ir, чазы чирде дее бсче.

nicTin арас бсюрченнер тыт...ы аарлыра паалап сыхтьшар. Ол табырах бсче, чухт.-.F, пик. Ол чйхсы пуд.-.pir материалы полча. Москва хыринда паза пасха даа чирлерде сэрам шз! бс- юрген'чиит тыт арыглары кбгершче.

AFac — ол шстщ странабыстьщ пайыньщ nipci. П!стщ(Чир-’ де прай чир устунде бсчеткен арастарнын уз...щ чардыры. Арас— ол nyflipir материалы ла нимес. Аннанар писатель Леонид Лео­нов шди чоохтаан: «Арас природаный, тоозылбас-парбас кладо- войы, ол Ki3iHi азырапча, сугарча».

(Газ . )149

Page 154: Г ХАКАС т а Л i - nbdrx.ru

Причастие.54 §. Причастиедедер однаг.

• Хооста мяч хоостал napFaH. Хайдардыр ол? Пуд1з1 хоостыра — т ы ­лах, ynyF, 60 — кок, хызыл. Токылах, у луг, кок, хызыл — прилагатель найлар.

Мячтыц хайдаан аныц действиез1 хоостыра тш дерге чарир: тусчеткен мяч, тастатхан, тускен мячик чатча.

Тусчеткен, тастатХан — ол причастиелер.

Причастие хайдаг признак таныхтапча?

1. Сарыг пурлер атастардан тусчелер.2. Саргалтан оттар чирш чаапчалар.

Предметтщ признагын жЦпчеткен состерж коз1дщер.Причастие паза прилагательнай козкчеткен признактар нимедец пас-

халардыр? Причастие предлон<ениеде хайдаг член полып турча?Причастиелернщ тустары пар полчатханынацар кбзМмнердец сыгара.

чоохтакар.П i д и у з у р i н, е р : Хытыртан гшпк (хачан-да xbiFbipFaH)

— иртк'ен туе; хытырчатхан шчж (ам хыгырча) — полчатхан туе; хыгырар пi4iK (хачан-да хытырар) — полар туе.

150

Page 155: Г ХАКАС т а Л i - nbdrx.ru

3 9 4 . Хара букванац пазылган сестер предложениенщ хайдар членнер! пслчалар? Оларны узур!нер.

Николай Николаевич Рукавишниковтыц. тбреен чир1 Томск город полча. Ол тим1рчолуылар семьязында бскен паза угрен- ген. Мо'сквадагы инженерно-физическай институтты тоозып, ол конструкторлар бюрозында тогынып пастаан. Аида чахсы спе­циалист полчатханын, садик тогыстарны ит шлчеткенш кбз1т- кен. Отрядта ол'хан типрзер .учугыстарра тимнешсп мацнаныс- тыг ирткен, бнетш адмлген сына!гларга сыдаан, инженер-сынаг- уаа киректелчеткен чахсы пшстерш кбзггкен.

( « Л . ч . » г а з . )

О Хадыл паза путкен сбстерш узур1цер. Путкен 6 сос таап, хайди пут- HEHiH чоохтап пирщер.

Предметтад действие хоостыра признагын таныхтапчатхан глаголныц формазы п р и ч а с т и е Tin адалча.

Причастиелернщ глаголга тббй таныгдары мындаг: прича- стиелер полчатхан, ирткен, полар тустарда полчалар. Олар- нын залог паза KopiM формалары пар: иткен сана, ит салтан сана, ид1лген сана, итт1рген сана, итт1р салган сана, идккен сана; таранган оолах, таран салтан оолах, ид1лген кирек, ид1л партан кирек; тогынчатхан, TOFbiHFan, тотынар к!з{.

Причастие, пос алынуа киректелт, предметы таныхтапчат- са, ол, существительнайлар чши, падеж паза сан пастыра ху- булча: Урокка о р а й ла т ха н н а р н а ц школаныц директорычоохтасхан.

• Прнчастиелер предложениеде чарытхы сказуемай полча­лар: А т х а н ух. Чарытхы полып, прнчастиелер прилагатель- пайга тббйлер. Предметы таныхтапчатсалар, подлежащай даа, толдырыг даа полчалар:угренчет кеннер килчелер; ма­шина к у у л е е н ш исттчебк.

3 9 5 . Палгалыстыг сёстерж iKi столбикке пазыцар: пастатызында — «причастие+существительнай», тЫ у1зжде — «прилагательнай + сущест- вительнай». Причастиелернщ тустарын кбз1дщер. Залогтыр причастиелерн| адацар.

Чиит улус, хыныххан Ki3i, KHpi апсах, устыг салаа, киртчет- кен Ki3i, адалыр оол caFbiHFaH сарыс, ала саасхан, сухсарн Ki- зее/чалрыс турун, чбрбеен тасхыл, Гздг сур, чатхан тас, хатыр чоох, атхан ух, урген адай, изерлт ат, чуртир тбл, улур алып, хылланран пурдай, чахсы Ki3i, ызылбаан письмо, арралыр сын, паруац Ki3i, толдырылран план.

151

Page 156: Г ХАКАС т а Л i - nbdrx.ru

3 9 6 . Сказуемай полчатхан глаголларны причастие ид1п, предложениелер пас сальщар.

К б з i д i м : Юргелек кун у ян 1з1тче.1. Кун к1ргелек. 2. Ай сых килген. 3. Адам институтта уг^ен-

четкен. 4. Пуул тамах матап сыххадар. 5. Улур поезд парчатхан.6. Пабам аннауан. 7. Ол театрда полар.

397 . Предложениелерж тыыда хыгырьщар, причастиелерж табьщар. Олар ноо член полчатханын чоохтацар. 3 предложение сьчара пазьщар, анда причастие чарытхы, подлежащай, толдырыг ползын.

1. Айдоньщ бршгеш тик полбиндыр. 2. Майых napFaH Айдо оолахтыц харны даа астааны кузбк подран, че нымзах от. тбзек, тадылыг уйру Айдоны табырах чаба пасхан. 3. Лгде-мында адай уркжеш ист1лед1р. 4. . . . Ол, позынын, пабазына хоптанран чьли, юзее чоохтанрлапча. Чабустын прай сырай пуд!зшде оларнын, кузшде чыррапчатханнарра улур ла хынминчатханы ше nmfliq- Tir полган (В. К.) г •

5. Табырах сиилчеткен поезд соонац тоозылбас-парбас ыс субалча. (М. А.) 6. Арыпчатхан ах талай сурны аран-чула ады кизе тускен. 7. Ыраххы чирде ат табаны нызырааны истьлген, (X. Ф.)

3 9 8 . Пиржген сбспектерде причастиелер табьщар, аньщ : алтын сиип сальщар. Причастиелернщ сизКлерЫ адачар.

1. Таллаан Ki3i тасха урунуан. 2. Хызыххан Ki3iHi хыйыхта- ба. 3. Пирген сбзщш пик тут. 4. Корген харах чапхаиуа, чапхан харах асхануа. 5. Угренгеш— чарых, угреимееш— харасхы.6. Сарынмин чоохтаан сбс чил осхас. 7. Испеске чоохтаба, чь Ti6ecTi шлебе. 8. CaFbinFaH caFbic, иткен хол. 9. Хармахтапчат- ханнар коп палых тутханнар.

Пу соспектерж ундубас иде угренщер.

55 §. Полчатхан паза ирткен туе причастиелер!*.• Причастиелер nyflipityep. Тустарын чоохтацар. Хауан хайдар хозымнар

хозылчалар?

пар - кил

СЭРЫУЗУ■синесоле

II. пар:'-чатхан, -четкен кил

• (п)чатханоинасоле

-ран, -ген

-ач, -ен

сыхкис> -(п)четкен кис -хан, -кен

Причастиен1ч полчатхан тузы глаголларнина тббй бе, тичнест1р1чер.

152

Page 157: Г ХАКАС т а Л i - nbdrx.ru

Глагол гласнай тапсага тоозылчатса, полчатхан туста хайдар тапсаг хозылып путче?

Полчатхан туе причастиез! предмет действиезшщ сагам полтурганын кбз1тче, ол -чат, -чет хозымнарга -хан, -кен хозымхозылып. путче. ' ‘

Ирткен туе причастиезг предмет действиезшщ ирткешн кб-31'тче.

Ол -ган, -гЬн (ан, -ен) хрзымнар хозылып путче.

3 9 9 . Пиршген глаголлардан пастап полчатхан, анац иртнен туе при- частиелер! пуд1рщер.

К б з i д i м : чоохта—чоохтапчатхан, чоохтаан.Чалла, кбглеен, чбрдп парча, мууре, блле, уйгуланча, усхун-

чабыс, хурупча, чагынна, угренерге, уттирге, таппиндыр, уннен- д1рче. '

4 0 0 . Пу предложениелерн! тыыда хыгырыцар, причастиелер табьщар, анац пазьщар, полчатхан тустагы причастиелернщ алтын сиип сальщар, хайди путкенш чоохтацар.

1. Ыраххы тагларга тгри тбзелчеткен ах чазы, аныц алпында кбршш, кблбейче. 2. Чазы icTin^e алтынзарых иде харалып сиил- четкен улуг чолуа чалац К1‘з5 сайбыр чорыхнац париган. 3. Ырах чарыпчатхан одычахтар чагын чарыбысхан.^4. Ол, позыныц па­риган чирше манзырап тимнешб1'спеен полза, Айдо агаа ам даа коп ниме чоохтирчых. 5. Часхы куннщ чылыг Teneni паза торгай- ахтарнын чогар ырласхлааны Айдоны узударга абытчатхан чп ли истинен. (В. К )

, 4 0 1 . ИртГрш парган хозымнарны чипре пазып, причастиелернщ алтынсиип сальщар, тустарын адацар.

1. Харсахтыг ай ойлаба.дн чирш,Ханаттыг хус тусйе...н пусты,Хаалап Ki3i паспа...н чазыны,Харазып, картаа кирдщ, партия.

2. Пуурге хаптыр...н хулун осхас,Ханга пурлух...н хырых nip чыл.Ыырчы таста...н гранатаны Тохтат...н ол хатыг кбкешен.

1 ( М . К и л ь ч .) ;3. Оск...н 4npi6ic СССР —

Оды даа онмас сш г чир.' ,Он-пазы ап-хуе, палых, мал Осчет... илбек тын пай чйр: (М. К-)

Халганчы предложениенщ схемазын ит сальщар.

153

Page 158: Г ХАКАС т а Л i - nbdrx.ru

4 0 2 . Позьщар сагынып, ирткен тустагы причастиел1г лис предложе­ние пас сальщар. Анац причастиелерн! глаголга айландыра пазьщар.

К б з i д i м : Чазаа т а р а а н мал иирде аалга инген. Малчазыда тараан.

4 0 3 . Предложениедеп причастиелерн!, ирткен туе хозымы хозып, пас сальщар.

1. TopiT... 4HpiM, Хакасиям минщ. OcKip... Москва caFaa opiHqe, алрызын ысча пулут OTipe. (М. К и л ь ч.) 2. Картада сиил... планны хобырып, nynipiryi мында чол сал пастапча. Ча­зыда тур... кбршмес станция, улуз<ц улур Tin кем сарынран? (М. О.) 3. Хадар... малы, ах чазаа сьщмин, тасхыл-тайраны ара- ли чбред1р. (X. Ф.) 4. Иртен сых... кун xapaFbi, HHpri туста ча- бырылызып, кидер тур... арам aFacTbiF тэрныц пазына кблеш- 6icKeH. (В. Коб. ) Хызырысты кор... Ki3i ырах сарыстыр пол па­радыр. 6. Тайга Kn6ipiH шл... юз{ анда nip дее ниме орырлабае. Наа чирде бс... пурдай кун сузына чалтырапча.

( И . К о с т . )

4 0 4 . Предложениелерн! угренген нымахтардан таап, полчатхан, ирт­кен туе причастиелп 8 предложение пазып альщар.

56 §. Полар тустагы причастиелер.

• Схеманы узурщер. Столбиктщ хайзы саринда полар паза ирткен iyc - тары причастиелер, аны табьщар.

ал пастг

Хайдар хозымнар хозылчатханын хайди niain алдьщар?

Полар тустагы причастиелер предмет действиезшщ пола- рын кбз1'тчелер.

Полар тустары причастиелер глаголнып полар тузыныц узшщ' сырайына тдбй полчалар.

Олар -ар, -ер, -р, -чан, -чей (-чан, -чен) хозымнар хозылып путчелер. К б з 1 д 1 м : чурта— чуртир Ki3i, алцац алым.

Ц TancaFa тоозылчатхан причастие тартылры форманьщ хозымын алынып, предм ет таныхтапчатса, сбетщ ббншен хозьщыныц аразында, н тапсар туе халчатханнацар, узун гласнай пол парадыр: алуац — алуаам, алуаац, алцаа, алцаа- быс, алцаацар, че оларныц алцацнары.

154

Page 159: Г ХАКАС т а Л i - nbdrx.ru

4 0 5 . Пироген глаголлардан полар туе причастиелер! nynipi^ep. 4 пред­ложение сагынып пас сальщар.

Чуртапча, угренче, хаапча, кузуреен, чааласхан, маннапча- быс, сыххан, пасхан, чарыннаан, чалыннаан, хапхан, сапхан, ал, анна, учуххан.-

4 0 6 . Соспектердеп причастиелерге хозымнар хозыл пас сальщар.

1. Чатчат... чыланньщ хузуриин паспа — сахтырыбызарзын.2. Ат... ух айланмауан,' алып ni3i чалтанмачан. 3. Cyra Kip...те бдш суурба, тага сых...та, таях таянма. 4. Тос... чирде tofhc хон- мауан. 5. Соона салдыр... ниме сооп парчан. 6. Ол... шек cyrrir полчан. 7. Харан... ниме xapaHFa тоозылчан. 8. Хызых...да хьтыр турбын, тарых...да тартын турбын. 9. Кор... харах чапханча, чап... харах асхйнуа.

4 0 7 . Предложениелерн1 пас сальщар. Причастиелернщ ноо тустагызын таныхтацар, грамматика саринац узури идщер.

1. Коп чыллар cipeHin TOFbiiiFaH пичем амды тыпарда полча.2. Чахсы сиргек полрэи олиан странага улур туза итче. Пионер Каной чазызар парган, айда от тырбаан. Хыр кист1нен пеер та- ные нимес Ki3i сых килген. Канойдан чол сурча, че Каной, шлзе дее солебин, улугларынзар ысхан. Таныс нимес Ki3i фашисттер шпионы полтыр.

!4 0 8 . Пир1лген причастиелерж тартылгы формада тургызьщар.

Кисчен, парчан, килчен, пасчан.

4 0 9 . Точкалар орнына причастиелерн1н хозымнарын тургызып, прэд- ложениелерж толдыра пазьщар. Cipep тургысхан причастиелер ноо туста ки- ректелчетнен1н чоохтанар.

1. От тобс... колхоз ас торызына К1'рче. Ирте оттан поз... улус хыраны тоолатпннча, 2. Аннап... анчылар коп палых чыылрэн cyF кор салраннар. Тын коп палых тутхапиар. 3. Чистек теер... арыр yFaa тын типселген. 4. Чыльш чирге пар... хузычах аррыста- рынан чат халтыр. 5. Часпин атч... атьшчы хайди-да чаза позы- дыбысты.

4 1 0 . Пу темаларньщ nipee3iHe сочинение пазьщар. Причастиелерж пол- чатхан, полар, ирткен тустарда киректенер.

«4iTir харах»-. «Диверсант тутханнар». «Kinir разведчиктер».155

Page 160: Г ХАКАС т а Л i - nbdrx.ru

57 §. Ид1лгелек паза полгадат действие причастиелерк

1. пасИТ ■халах, -келек 2. чугур

айлан ■гедег, -радар

парчбр -ралах, -гелек

узу4i

-алах, -елек

аткиссолечоохта

-хадар, -кедег

-едег, -адар

Пу причастиелер нимен1 кбз1тчелер? Хайди путчелер? Ха- цан хайдар хозымнар хозылчалар?

1. Идшгелек причастиелерш пуд1рчец хозымнар мындар полчалар: -халах, -келек — атхалах мылтых, сыххалах пас­тух; -Ралах, -гелек — чдргелек ат, паргалах поезд; -алах -рлек хозым р, г, и на тапсагларра тоозылчатхан глаголларра хо- зылча: тоцалах сур, чаталах нацмыр.

2. Полрадар действие причастиелер! действиенщ полар ос- хазын кбзггчелер. Оларны пуд1рчец хозымнар: -гедег, -радар, -кедег, -хадар, -адар, -едег.

4 1 1 . Пу глаголлардад идшгелек, анад полгадар действие причастиез! nyflipinep. Олардад 4 предложение пуд1р1дер.

Сэры, Ti, ал, шл, хап, ток, сомма, ин, пар, тала, ойна, чбпте, узу, хырыхча, сыххан, тшкен.

4 1 2 . Глаголларны причастиелерге айландырып, предложениелерн! па- зыдар.

К б з i д i м : Хырырылгалах книга шкафта чатча.Книга хырырылралах. Ki3i килгелек. Тан чараалах. Чон ус-

хунгалах. Палых ингелек. Угренч! санны пбккелек. ToFbic тоо- зылралах. Смена алысхалах. Почтальон айлангалах. Магазин азылралах. Хайчы чйтханны хаххалах. Колхоз от торызын пас- таалах.

4 1 3 . Пирмген существительнайларга нил!ст!ре причастиелер сагы- нып, предложениелер nyaipin, пас салыдар.

Электростанция. Чол, Лётчик. ToFbic. Тайга. Сур. Хыра.□ 4 1 4 . «Кускудег| тогыстар» Tin темаа улур нимес сочинение пазыдар,

анда кил1скек причастиелер тузаланыдар.К и р е к с б с т е р :Пасталча, сарыг, чазы, кбршче, чайылча, сурлалран. Хыра,

коп ас, таарлалган, комбайн, трактор, сйренчёлер, icTeHic, кус- тенчелер, госудцрстваа, ас, пир1лче, 9-чы пис чыллыр план, табы- рах идьлген торыс. ;

156

Page 161: Г ХАКАС т а Л i - nbdrx.ru

Причастиелер, прилагательнайларох чщи, пос алынча ки- ректелщ, предмет значениелш пол парзалар, падежтерче па­за сырайларча хуб.улчалар.

Причастиелер падежтерде, сайда, тартылты кбр1мде суще- ствительнайларох чьпи хубулчалар.

Т а р т ы л f ы к б р i м.

n i p с а нМиши атханым, иткешм, атхалатым, парцаам.Синщ атханыц, иткенщ, атхалагыц, парцаац.Анын атханы, иткеш, атхалагы, парцаа.

К б п с а нnicTin атханыбыс, UTKenidic, атхалагыбыс, парцаабысCipepniii атханьщар, искенщер, атхалагыцар, парцаацарОларныц атханы, иткеш, атхалагы, парцаа.

К б з 1 д Г м н е р ; Мин анын, парары н пибеем (мында при­частие — кош толдырыг — аныц парарын. Парарын — тартылты кбр1мде, KopiMri падежте). С1рернщ паргалагы царны мин искем.

4 1 5 . Пу причастиелерн! падежтер пастыра хубулдырьщар.

Паруан, килуен, паргалах, шргелек.

4 1 6 . Пу причастие'лерж тартылгы кбр1мде хубулдырыцар.

Чаратхан, килер, чбруен, парталах.

4 1 7 . Пу сущёствительнайларга нил!зер причастиелер сагынып, предле- жениелёр пазыцар.

Пулут, кун, типр, чил, кол, cyF, хазык, тыт, курку.

4 1 8 . Теистне ат пирщер. Точкалар орнына причастие хозымнарын хо- зыцар.

Лейтенант Малюта бинокль пастыра немецтернщ артиллерия- зы турч... орынны кор тапхан. Лейтенант пушкаларны кош ат...

1 азых чирзер сыгар килерге чахыр, пир!бккен. Немецтер оларны кем щи тьщ атып... сизш салганнар, анан нандыра атып сых- ханнар. 1ди удур (TOflip) атызар харбас пасталыбысхан.

58 §. Причастиелернщ хубулызы.

15V

Page 162: Г ХАКАС т а Л i - nbdrx.ru

Лейтенант Малюта сын команда пир турганда, батареяныд орудиелер1 хап (орта) ат турраннар.

Малютанын батареязы позынын чахиин толдыр салган. Че чаада хайдар ла полза сагыбаан кирек пол парадыр. Хыринда чара чачыра... фашисттернщ снаряды Малютаны угаа аар па- лыглабысхан. .

Ол чаадыларына теен: «Лейтенант Малюта ол парир, фа- шисттерш чиденде бд1рщер!»

Малюта бл халган, че анын, орудиелершщ узж чох атызын- да, позыныд батареязыньщ махачы чаадыларыныд киреенде ол хадан даа Tipir.

(Б. И в а н т е р.)

4 1 9 . Предложениелерш пазыцар. Пасчатсадар, падежтерде турчатхан причастиелернщ алтын сиип, ноо падежте турчатханын чоохтацар. Хайдар член полчатханын табарра.

1. Сортан, пескарьныд тиред паза амыр чирзер чардапчат- ханын кор салып, сымзырых да турыбысхан. 2. Хамдыла адыд, чбрпс айныда: орай полгалахта, n6i6icKe чидш алан. 3. Тохо ю- чжде чугурж полдад: ол олганнарнад чарысчац, i^e3iHiд чахаан нимезга сымдах толдырдад. 4. «ГИди табырах учухханнад чирде чазар пастырраны хайзы айныда полар, пабад?» — сурча паба- зынад оолах. • .

59 §. Причастиеш узурерк

П р и ч а с т и е н Г H 3 e p i c T i p e у з уре рь1. Чоох чардыры.2. Туе.3. Залог .формазы.4. Пасталган формазы (падеж пар полза).5. Сан.6. Падеж (существительнай орнына полза).

7. П i д и у з у р i д е р.

Палыхтапчатхан оолах сур оцдайын млче.

П а с п и н. П а з ы п.Палыхтапчатхан — причастие, Палыхтапчатхан — прич., пастары формазы палыхтапч^т- полчат. т., кош зал. ф. ... хан, полчатхан туста, кош залог формазында, причастие nip санда, адалры падежте.

158

Page 163: Г ХАКАС т а Л i - nbdrx.ru

420. Предложение лерн! грамматике саринац узуР'Чвр. Причастие лерЫ сыгара пазыцар.' Арса, минщ чуреемнец сыххан чылыр сбстер чуреецерзер чол

табар. Cipep шстщ чалбах чатхан чазыларыбысты, кбгер тур- ран тайраларыбысты паза бскен-тбреен 4npi6iere хайдар ниме пйрын, хайди чоныбыс чарых чуртас учун коммунизм nyflipi3iH- де араласчатханын чахсы пшп аларчыхсар.

( И. К о .с т .)

60 §. Причастие обороды.

Причастиешц позыньщ палгалыстыр cocrepi пар поладыр.

К б з 1 д К м г е : Коляныц бригададац табырах парыбысха­нын кбрбин халтннар.

Кемнщ? _____ КоляныцХайдац? парыбысханын " бригададацХайди? - ' • ~~~ --табырах

Пу предложениеде причастнай оборот полар: Коляныц бри- гададан табырах парыбысханын.

Причастие позын чарытчатхан сбстершец хада п р и ч а ­с т и е обороды пуд!рче.

Причастие обороды предложениеде кбб1зш чарытхы по- лып, че шрееде подлежащий даа, толдырыр даа, обстоятель­ство даа полып турадыр.

4 2 1 . Пу предложениелерде причастие обороттары табыцар.

1. Ол художник полчатхан оолныц туцмазы nicTin класста угренче. 2. Ыраххы тагларга Tipn тбзелчеткен ах чазы хуба сбл аныц алнында кблбейче. (В. К.) 3. Асхыс чирш oTipe ойлапчат- хан паровозтар Абаза рудазып Новокузнецксер тудыр чох чиичр- челер.

4 2 2 . Позыцар сагынып, причастнай обороттыр 4 предложение пас са- лыцар.

4 2 3 . Пир!лген предложениелерж причастие обороттьж ит салыцар.

Харындазым килче. Самолёт тусче. n ic автобус сарыпчабыс. nic ибдебш.

159

Page 164: Г ХАКАС т а Л i - nbdrx.ru

4 2 4 . Предложениелерж пас сальщар. Причастие обороттарын таап,оларньщ алтын сиип сальщар. *

К б з 1 д 1 м : Ы гы м т агларны тобыра а хч а т ха нчул ч а л б а х ч а з ы д а а м ы р соолап ч а .

1. Ырым тагларны тобыра ахчатхан чул чалбах чазыда амыр соолапча. 2. Ким сугньщ Соян тагларына хыстырчатхан орнын- да ундар улур электростанция пут парар. 3. Хауаннац ынаг чур- тапчатхан хонуиибысха nic хабас пирерге тын хынадырбыс.4. Прай чир устуне.сабланчатхан Москва чоныбыстын. кузшен, чылдац чылга чазанча, чуртауац тураларнац бсче. 5. Чир-суу- быста арбын мацнанчатхан завод, фабрикалар суреел1г коп бс- челер. 6. Iстешете сабланчатхан юзктер депутатха табылчалар.7. Коп чылларра чит1ре туюх турран тайраларда THMip чоллар, рудниктер, заводтар путклепчелер. 8. Хакас чирш OTipe ойлап- чатхан Арбан cyF экскаваторлар хасхан каналларуа кунге хуру- уац чазыларра apbiF суун ысча. 9. Совхозтарыбыс мал кбруец, тамах ocKipyen к1з1лернен махтанчалар. 10. Манзыттыр торын- чатхан мёханйзаторларны прай колхозниктер аарлаан. 11. Хан тузында ызыр орны полган Сибирь сагам странаныц саблыр орыннарыныц nipci полча. 12. Торысты кустенш итчеткеи юз1 ха- уан .даа ырыстыр полуан,. ;

4 2 5 . Cipep хыгырчатхан орыс книгадац причастие обороттыт предложе- ниелерн1 таап, 4 предложение, хакас TiniHe ттбестеп, пас салыцар.

Хатиры.

С ы н ы х т а р л ы г с у р ыр л а р паза t o f u с та р.

I. 1. Причастие чоох чардыты полчатханын чоохтацар.- 2 . Полчатхан, ирткен туе причастиелерЫе козШмнер табыцар.

3. Ид1лгелек паза полгадат действие причастиелер! нимедец пасха- лардыр?

4 . Хайдар причастиелерде М х, к, а, е хости пазылча?5. Причастиелер хайди путчелер?6. Хауан - ан, - ен хозымнар хозылча?7. Хайдар тустары причастиеде тартылры формада узун гласнай пол

парча?8. Причастиелер предложениеде хайдар членнер полчалар?

II . 1. ПричастиенЩ прилагательнайра тобй паза пасха сарилары хайдардыр?2. Причастиее хайдар хозымнар хозылча? Прилагательнайра чи хайдар-

лар хозылча?3. Причастие обороды предложениеде хайдар член полча?4 . Хайдар тустары причастие глаголньщ ирткен тузына тоойд|р? Хайдар

тустары причастиелер кбр1мнер1нец глаголларра тббй ниместер?

160

Page 165: Г ХАКАС т а Л i - nbdrx.ru

426. Предложениедег! причастиелерж пазыцар. Оларныц тустарын га- ныхтацар. Хара букванац пазылган сбстерж пуд1стерж коре узурщер.

Истш чадыг пирбинчеткен чорыхтарда коп нимет кбрерге, коп miMeni истерге кил1зед1р. Сагам на хулах тундыра кузуреп турган кузурес кинетш тохтап парган.

Алчыбайньщ пабазы мында шахта азылганнац сыгара TOFbin- ран. Анын оолгына анда тогынардан артых ниме чох полган. Чаадан айлан кшпп, пабазынын, шахтазында тогынчатханы aFaa улур opim'c подран. Аннанар ол, куз!п аябин, торынчатхан торы- зында улур чид|"глерге чидш аларра хынча. (С. Ч.)

427. Хара букванац пазылган глаголларны причастиее айландырып, предложениелер пуд1рщер.

Чапчац ханаттыр торрайах Чазыны когнец чазидыр. Чазыда оскен Манидек Чоннын ис-пайын манницыр.

Тил1к ханаттыр торрайах TuripHi когнен чазидыр. Тасхар ла оскен Манидек, Toon таа чорзе, сыдидыр.

(И. Кост.)

428. Пиршген полган на соске узер предложение пас сальщар; nip- с1нде ол сос глагол ползын, iKiH4i3iHfle олацай причастие ползын, узжч1з1нде причастие обороды ползын. Причастие паза причастие оборбттары предложе- ниелерде пасха-пасха член полып турзыннар.

Сарралысчагхан, иуд1р1лер, сабландырран.

П 429. Текстке ат пирщер. План ид!п, аны хоостыра чоохтацар. Изло- ние пас сальщар. Причастиелернщ алтын сиип сальщар.

СССР — аймах-пасха паза пай природалыг страна. nicTiri странада чир алтынац коп аарлыг нимелер табылча, ,хара тад, нефть, THMip р-удазы прай страналаринпан кон. Марганец руда- зынац nic пастагох орында полчабыс.

Хыри-пазы чох хара чнрл1г чазылар, аарлыг агастыр тайра- лар — прай чоннын ис-пайы. П1ст1ц тайгаларда коп аарлыр ац- нар.

Чир, аныц ис-найы Советтер Страпазыпда государствони пол­на.

Сибирьде, Байкал хыриндагы хай пiрее суглар хысхыда узе тооп парчалар, че Кавказта Грузиядагы суглар nip дее тонмин- чалар.

Якутияда хысхыда тыц соох полна. Туркменияда, т1зец, чай- рыда тыц i3ir полна.

Узбекистанда коче кисчеткен туста, Петропавловск-Камчат- скта хар-пораан чаап napFan тур'алариыц харын хазып арыглап- чалар. 11

11 • Хакасский язык, 5—6 кл. 161

Page 166: Г ХАКАС т а Л i - nbdrx.ru

ГПстщ ураа пай паза сш г чир. Че nicfin пайыёыс чйр Ле Нй- мес, nicTiH иц улур пайыбыс — ол чирде чуртапчатхан шзшер.

ГПстщ ин аарлапчатхан нимебю — над чуртасты пуд1рчеткен оладай торысчы холлар. Хайда даа nic Совет юзшершщ амыр хоныхтыр ютешзш кбрчебш.

Совет чиршде чузерлеп наа, улур городтар бс парраннар. Аалларыбыс танычаа чох иде алые парран. Хачан-да хуу чазы чатхан чирлерде алтын ас чайхалып бсче. Соох Северде садтар бсюрьлче.

Хумныр i3ir пустыняларча сурлар арыбысты.Совет Ki3uepi постарына, Ада чир-суу учун ктенчелер. 1с-

TeHicTe олар сабланчалар паза махтатчалар.

Деепричастие.61 §. Деепричастиедецер оцнар.

• Стих инзепн хыгырыцар, анац сурырларга нандырыцар.

Хазын, тиректер пастарын,Хайынып, куску чайхапча.Чалбах, сарыр пурлерт Чалбастандырып тоолатча.

( Н . Т .)

Пу iKi предложениеде бон членнерн'| табьщар. Хайдар сос предметтщ бон действиезш нбз1тче? Хайдар сбс предметтщ бон действиезЫе хоза действие нбзЬче? Ол предложениенщ хайдар член1 полна?

Хайынып, чалбастандырып сбстер хоза действие к б зт е- лер. Ол — д е е п р и ч а с т и е л е р . Олар шнч1 орынныр членнер — о б с т о я т е л ь с т в о л а р полчалар.

• Предложениелерж тицнеспрще(], анац нандырыцар.

Часхыдагы хустар табызын Ол пбзыньщ аалын сагысха истш -салып, кбзенектен кирген. Олар постарыныдиб1ре харахсынып, аалын сарысха киргеннер.мин позымныц аалын caFbicxa киргем

Обн членнерж табьщар. Деелричастиелерц! кбз1т пирщер, хайзы сбстер хоза действие кбз!тчелер? Деепричастиелер хубулчалар ба?

Испп салып, исте, харахсынып алып, харахсына дееприча- стиелернщ KopiMiH табьщар. Сизшщер, идшбеен кбр1мдег1 дее- причастиее н и м е и д е ? , че идш парган KopiMfleri дееприча- стиелерге н и м е ит с а л ы п ? Tin сурыи пирьлче. ■

162

Page 167: Г ХАКАС т а Л i - nbdrx.ru

1. Глаголньщ хубулбинчатхан, хоза действие таныхтапчат- хан, аны чарытчатхан формазы д е е п р и ч а с т и е Tin адалча.

2. Деепричастие, глаголох ч1ли, пасха-пасха залогта тур- ча: пазып (кош залог), пазынып (айланыстыг), пазызып (по- лызыглыг), пастырып (кустеглш).

3. Деепричастие хубулбинча. Ол идш парган паза идш- беен кбр1мде полча.

4. Деепричастие оланай предложениеде iкiн i орынныг член — обстоятельство полча.

430. Хыгырыцар. Хара шрифтнец пазылган состерн| тицнест|р!цер, - хайзы деепричастие полар, нога.

1. Минщ тунмам совхозта тогынча паза иирпзш школада угренче. Минщ тунмам совхозта т о р ы н ы п угренче. M u H i n тунмам, совхозта т о р ы н ы п , иирдеп школада угренче. 2. Олганнар тибеш кор салганнар, аннан андар чугур сыхханнар. Олганнар тибеш корт чугуршкеннер. Олганнар, тибеш кор салып, чугур сыххан­нар. 3. Юзшер корабль-спутник хан типрзер пастап учухханын чид1кпин искеннер< хайхааннар. Кдзиер, корабль-спутник хан типрзер пастап учухханын чидшпин истт, хайхааннар.

Хара буквалыр сбстер предложениенщ хайдаг членнер1 полчалар?

431. Оон паза хоза действие таныхтапчатхан сбстерн1 табьщар. Олар хайдаг чоох чардыгына к1рчелер?

' . П i д и у 3 у Р i н, е р :

Нимедец-де чочып, кинетш тохти тусп предложениеде тох­ти TtjcTi бон действие кбзнче. Ол глагол. Хоза действиеш чочып сбс козиче. Ол деепричастие полар.

О Деепричастиелерн1 сиип пазьщар.

Инейек плеСет салбаан чти шл.Дрген, че ннме-де Ki6ipeHren осхас полган. Мына ол агыринуах килче, сагысха тузш, монды- лып, холларынын алтыпча n6ipe кбрглеп, анын прай килшм сы­ны кбблче хыйын-чайын тусче, азахтары сиберли чол сыйбастыр- чалар! Нимедец-де чочып, кинетш тохти тустк Сырайы,'хыймыри тузт, пурдайыбызып, сах андох opinicnr кулнпснец чари тускен. К’емге-де чол nupin, riiprep хыймырана тускен, кемш-де холынан upTipin удесче: пазын тббш Ty3ipin, тымыл парды, тьщнангли, кулшгли, улам на бршкгпг иде кинетш орнынац niprep тастан- ган, хуюн чыш толган сыххан, сынныг полыбысхан. Сыны пбзж, аннан харахты хыя алуаа чох полган.

(М. Г о р ь к и й.)

163

Page 168: Г ХАКАС т а Л i - nbdrx.ru

432. Пир!лген состерн! тузаланып, предложениелер nyflipluep.

ToFbiHFaH, торынчатхан, тогына; искен, исттчеткен, исте.

433. Читпинчеткен хозымнарны тургызып, пазыцар.

1. Хара cyF... хайнат... , хаях cbiFap полбас.. ыц. 2. Сыынран Ki3i... тизе пас. 3. Коп шл... , ас чоохта... чбр. 4. Ат юстес... таныс- ча, Ki3i — чоохтас... . (Сбсп.)

434. Пироген глаголлыг предложениелерж деепричастиел1г предложе- ниее айландырып, сбстер хозып, пас салыцар.

1. Оолах чоохтапча, чугурче. 2. 1чем хус палаларын хадар- ча, азырапча. 3. Корабль-спутник чирш иб1рче, учухча. 4. Школа хыриндары участокта угренщлер бз1мнерщ одыртханнар, сур- лааннар. 5. Кун сыхча, чарытча.

62 §. Деепричастиелернщ полштержщ пуд'зк

® Глаголларга хозымнар хозып, хыгырьщар. Хачан хайдаг хозылча? Схема хоостыра узурщер.

1) хал пас килKip

пастаузусблекше

хозымнар

-ып, -in, -п хозымнарныц полызиинаи' путкен дееприча- стиелер п i р i к т i р i с деепричастиелер} Tin адалчалар.

nipiKTipic деепричастиелер таныхтапчалар:а) бон действиенщ алнында ирттчеткен действиеш: К ур-

генге сы гы п, nlc u6ipe кб р геб и . Чар г а одырып, харчах тастаабыс;

б) бон действиенщ целый: Оолах палыхтап парар;в) бон действиенщ nip туста иртшчеткенш: Амды чииттер,

т оеы ны п, у гр еш п , хыныр'чуртапчалар;г) бон действиенщ оцдайын кбзкчеткен действиеш: Олас-

тап, ( х а й д и ? ) килче. Х а й ха п ( х а йд и? ) чоохтапча;д) бон действиенщ сылтаа полчатхан действиеш: Школа-

зар агы ры п ( н о г а ?) килбеем.

сблеУзуc a F Uойна

164

Page 169: Г ХАКАС т а Л i - nbdrx.ru

-а, -е, -и хозымнарныц полызиинан путкен деепричастие- лер щбк обн глаголныд действиезшен nip тине, nip туста ир- ттчеткен хоза дейстзиеш кбз1тчелер. Мындаг деепричастие- лер n i p r e д е е и р и ч а с т и е л е р Tin адалчалар.

-Бин, -мин, -пин хозымнар полызиинан путкен деепричас- тиелер итпрбинчеткен дёепричастиелер полчалар.

ГИр деепричастие хатап-хатап кирек полза, действиешн сбб тартылчатханын кбзПче. Адайах ойли, ойли килче. Суре, суре читкен. ,

flipre деепричастие хадыл глагол njwpepre кирегбк пол­на: суре сал, хысхыра туе, тохти туе.

nipre деепричастиелер'нщ итпрбинчеткен KopiMHepi итир- бинчеткен кбр1мдеп глаголларнын полчатхан тузыи nyflipep- ге кирек полчалар.

паркилтокойна

-ганма, -генне, -кенуе, -ан»да •

• Пу хозымнарнан путкен деепричастиелер с и н д е е п р и- ч а с т и е л ё р 1 полчалар. Пу деепричастиелер киректщ ноо синде полчатханын кбз!тчелер.

Син деепричастиелер! полар паза ирткен туе значениезш кбзггчелер. Олар итпрчеткен йаза игпрбинчеткен кбр1мнерде

поладырлар.

165

Page 170: Г ХАКАС т а Л i - nbdrx.ru

1. Полар туе.а) Сыпал глагол тупых согласнайга тохтапчатса, -хануа,

-кен^е хозымнар хозылчалар. Син хой соххаща, мин одыц оодим. Пабам тизек тдккенце, мин хазааны арырлап салам.

б) Сынап глагол уншг согласнайга тохтапчатса, -ганма, -генче хозымнар хозылчалар. Онок ат сурарранца паза аннац килгенце, мин от тимнеп салрам.

в) Сынап глагол гласнайга тохтапчатса, -анча, -енче хо­зымнар хозылчалар паза олох хозымнар игпрбинчеткен кб- р!мде киректелчелер.

Т а н ы х т а г : У, ы гласнайлар a- F a ; i ,y , гласнайлар е-ге айланча- лар. Олиан узаанца, азырал тимде полар. Мин позаанца, син M uni caFbi.

2. Ирткен туе.а) Сынап глагол туных согласнайга тохтапчатса, -хали,

-кели хозымнар хозылчалар. Октябрьскай социалистический революция ирткели, ил1г чьи полды.

б) Сынап глагол гласнайга паза г, г, н тапсагларга тох­тапчатса, -ели, -али хозымнар хозылчалар; ы, у гласнайлар а -га; i, у гласнайлар е -ге айланчалар. Итпрбинчеткен xopiM- де -али, -ели хозымнарох хозылчалар. «Чаа ойын» ойнаали, айца пол парды. Городха чбргели, илееде ур полды.

в) Сынап глагол 'уншг согласнайга тохтапчатса, -гали,-гели хозымнар хозылчалар. Тайтаа чбргели, пис кун пол­ды. Пабам паррали алты хонды. -

435. Пу басняны тыыда хыгырыцар,' аньщ nipiKTipic деепричастиелк предложениелерн| сыгара пазып альщар. Предложениелерж член хоостыра узур1цер.

ТАСХА.

( Б а с н я . )Орайда чалгыс пора тасха Обаа устунде одырча. Одырбинац ол, тообызып, Озелютш чобал сыхча.— Хайдаг хатыг соох полча-

дыр!Ханым турып, чарчап парбим...

Хайди полза хонып алзам, Хайди даа уя чазирбын!Тац атып, кун сыпля, нылып, Тонанын ол ундубысча,Тббле щи тооп, «идем» Tin, Илгс ле пызып йрпрче.

(И. К о т ю ш е в.J

436. Пу глаголлардац nipiKTipic деепричастиелер пуд1рщер.Сагы, чбргле, ойнатла, соххла, тбккле, пас, кис, тут, сат, нан,

угрен, ш, хап, теп, сап.

166

Page 171: Г ХАКАС т а Л i - nbdrx.ru

437. Пу глаголлардац nipre деепричастиелер пщйрщер. Оларны итлр- бинчеткен нор1мде тургызыцар.

Пас, кис, тап, сап, ic, чтс, пок, чыс, хыс, туе, хос, xof, ур, эг, ойна, сэры, ада, соле, уле, чар.

438. Сиспектерш табьщар, nipre fleenpH4acsieair состерж nip сигнец, nipiKTipic деепричастиел!г состерж iKi сигнен сиип, пас салыцар. Деепри­частиелер хайдаг залогта турчатханын чоохтанар.

1. Пис оол cypiein ойнапча. 2. Tnripre THMip сызыром хази састым. 3. Чус хойым чугур1зе халран, Чустей апсах typa халран.4. Хапчыхтыр тазымны тастап тооспадым. 5. Сарыр хойым са- нап тооспадым. 6. Ха'рны тозып, харары тоспинча. 7. Чалым хая чарыл парран, чалаас оол тура тускен. 8. 4in-4in алып, шге Kip парча. ' '

Т а п т ы р р а с т а р. Ачын ni3i. Ух сохханы. Чшц сапханы. Ыс, тудун. Пычах. Торырамцы, хамыс. Сагыс. Кдче.

439. Пу глаголлардац nonic деепричастиелер!н пуд1рщер.

Хал, ьл, ус, тут, сат, ат, Kip сас, хас, ic, хах, нан, ур.

-440. Пу глаголлардац син деепричастиелерш полар туста, итпрчеткен HopiMfle nyflipittep.

Ис, сус, сус, хос, хас,'ойна, сэры, тары, хор, *гон, уле, толе, тб- зе, ада, хаза, Ti, улу.

441. Пу глаголлардац ирткен тустагы итт!рчеткен KopiMfleri син деепри- частиелерж nyflipinep.

CaFbi, тузе, узан, хооста; пас, TaFbi, aFbm, 4i, узу, ал, ьл, пар, кил, сап, теп, хал, кол, пасхла, угрей, пазын.

442. Текстт! пазьщар. Деепричастиелернщ алтын сиип салыцар, олар- ныц хозымнарын чоохтацар. 1

1. Талай, ючичек салгахтар тбршп, кббштерш хоостап, удур- тбд1р сасхластырып, тозын идт ойнаан. (М. Г.) Алтын хызыл петух, садтьщ сиденше учугып, пик одырып алып, ханаттарын cijiirin, сала ла андарылбин, тары’н парып, мойный еббде тар- тып, сбрбн пулбыранча. (М. Г.) 3. Анчым MHHiH, прай бтж па­рып, ибге хурур артын^арынан. килген.

( И . К р ы л о в.)

167

Page 172: Г ХАКАС т а Л i - nbdrx.ru

443. Предложениелерш пазыцар. Деепричастиелернщ алтын сиип са- льщар. Пблжтерш чоохтацар.

1. Cipep, Коёс, nicKe юргелй, тан ус чылра чагдады ба. 2. Па­бам, палыхтап парып, он хон салды, мин, ол айланганча, бртек- теп чбрд1м. 3. Тузамахтыр ат, чузерге чара...нуа, ceripecTH-ceri- рести парган, анан, чузе халган. 4. Ээзшен ас халган кучугес, хьщзып, улуп, ойли, ээзш тапхан. 5. Тан чара...нуа паза кун сых- ханча, nic клад H6ipe *арах албин хадаррабыс. 6. Хармах тас- тап, тастап, nip дее палых тут полбин, Канойнан Ибдей сура сомып паста...ннар. 7. H6ipe кбршмин, ойни-ойни парып, Почот, торыр тепкен ч1лене учурап парып, аны H6ipe иртер чол тшеп чбрген. 8. Сбрбн куннер. туррла...ли, iHeKTep сасхахтаспинчалар.9. Харлыр хысхы читкенче, хатыр соохтар паста...нча, ам даа тын кбп сур ах парар. ,

444. Пу глаголлардан, ид1л парган KopiM деепричастиелер1 nyflipin, предложениелер пас сальщар.

Аларга, TacTiipFa, парарга, TOFbmapFa, айланарга, хыгырар- ра, азыранарра.

К б з i д i м : * Книг а ларын альт альт, Петя оларны шкафха сух саман.

445. Ат пирЩер, Ид1л парган KopiMfleri деепричастиелернщ алтын сиип, пазьщар.

1к1 пионер, Tf iMip чол хадарчызынын палалары, узе чачырап парган рельстерш тузында кбр салып, поездД талалардан ара- чылап халганнар. Килчетксн поездД кбр салып, олганнар, хызыл гастукт.арыи чилби, алтынзар ойлас сыхханнар. Машинист, сиг­нал кбр салып, поездт! талах орьиша кбп нимес ле метр чйтке- лекке т.охтадарга маннан халган. Прай юз1лер Tipir халганнар.

Апсах-инейлер, чииг хыстар, ооллар, олган-узах, чыылыс ки- лш, олганпарны прай чуректершен алгыстааннар, пик хучах- тааннар. Чалтанмас пионерлернщ портред1 газетада полрэн. Оларны чон, HCTin салып, тын махтаан. Пионерлерге грамота па­за сыйых пиргеннер. Матыр оолахтар, улур туза идш, шз1лерш щи ал халганнар.

63 §. Д еегф ичастиелерш орта пазары.

Деепричастненщ орта пазарында ббншде шлер буква хос­ти пазылчатхан формаларра хайыр саларга кирек. Деепри- частиенщ хай nipee формаларында iKi гласнай, iKi согласнай буква хости пазылчалар. 1

168'

Page 173: Г ХАКАС т а Л i - nbdrx.ru

1. Г, f , н, м, п букваларга тоозылчатхан глаголлардац сы-Fapa -ып, -in хозымныр путкен деепричастиелерде сбс туген- ч!зшде турчатхан тапсаглар туе халчалар. Олар туе халган соопда, состе узун гласпай тапсар пол парча: суг (in) — сууп, чур (ып) — чууп, тоц (ып) — тооп, сом (ып) — соом, сап (ып) — саап, теп (in)- - тееп.

2. Гласнайга тоозылчатхан ббшпг глаголларра -анча, -енче, -али, -ели хозымнар хозылып, мындар путкен деепричастиелер пут парча: ойнаанца, уЗйанца, синеенце, сблееще; узаали, си- несли, сблеели.

3. Сыпан глагол тупых согласиайра тоозылчатса, -ханча, -кенче хозымнар хозылып, мындар .деепричастиелер пут пар­ча: сох — сохханца, ток — тбккенце, сых— сыхханца, rin —

т1ккенуе.

446. Пироген глаголлардан деепричастиелер nyflip сальщар, деепри­частие пуд1рчец прай хозымнарнац тузаланьщар.

К б з i д i м : сых — сыта, сытып, сыхханца, сыпала.Ток, 4yF, тон, пбк, анна, ада, сах, сап, теп.

447. Предложениелерш чит1ре пазьщар.

1. Мин ибдец сых... , - - . 2. Ай чарыгы, кбзепектец чара... , - - . 3. Айдо, i<ip... , nopirin суур... , - - . Ai-ырыг апсах, харахта- рын nyF... , - - . 5. Алып Ki3i, харах чап... , - - . 6. flic, аал тасгына сых... , - - .

448. Позьщар «Орай куску» T in темаа сочинение пазьщар. Анда кил1с- кенни тузаланган деепричастиелернщ алтын сиип сальщар.

64 §. Деепричастие обороды.

• Предложениелерн| узурщер.

Куннщ норма азырып, KopiM полчам халыхха. (М. К.) Лёт- чиктер, самолёттр1 учурарра тимнеп, аар-пеер хайынысчатхан- нар— (деепр. оборот). ГПс, аал тастына сыхханча, чазар пар- рабыс (деепр. оборот).

Деепричастие позыиын палгалысчатхан (подчиняться пол- чатхан) сбстершен хада д е е п р и ч а с т и е о б о р о д ы н пуд1рче. ‘

Деепричастнай оборот хачан даа ni4iKTe предложениенщ пасха члейнершен запятойнан чарылча.

169

Page 174: Г ХАКАС т а Л i - nbdrx.ru

449. TeKCTTi тыыда хыгырыдар, деепричастнай обороттыг предложение- nepHi табыдар; 4 деепричастие обороттыг предложение сыгара пазьщар, аныд алтын сиип сальщар.

Тораат, туйгахтары тастыр чолча тохлазып, сайбыр пазытта париран. Петке, ат устунде хыйын арах одырып, чол хазында наа ла тобыр килген кок одыуахтарны кбрш, ктшде 5piHin, кббл- че ггариган. Анын чарнын часхы кун xapaFbi. чылыт парчатхан.

. KnueTiH хаяны яныландыра мылтых тазыли тускен. Тораат, чочып, чолнын тастына сырара ceripe тузт, анан тура салган. Петке туюх тшш холынац позыдыбысхан, холларынан. кбксш хабынып, аттьщ од хабырразынзар сыбырылып туз1б!скен. Аныд кбксшен, шскеуек чолахтанып, хан сырВ1бысхан. Тораат, анын хыринда тохтабызып, таналарын тардайтып, хорлап nip-iKi ха- ти тыныбызып, анан киикти осхас хулахтарын хыймырадып, ан- дох оттабысхан.

Хаяньщ устунен ixi мылтыхтыи Ki3i, тузш, ойлас килт, хый- мырабинчатхан Петкеш, андар-мындар айлажгандырып, чалаас- тап пастабысханнар. Аныд хойнындары ах чачын конверт чйрге туе парранда, мылтыхтыр Ki3i, тирен “харарын агынча Kopi6i3in, пбриин KOflipin, тапсабысхан:

— Табылды!Олар табырарынуа нандыра, хаядан ингенбк чолча, сырыбыс-

ханнар.(В. Ко б я ков.)

450. Пос Tini литературазынад алай ба cipep хырырчатхан художест- веннай литературадад 4 деепричастие обороттыг предложениелер таап, сы­рара пазып алыдар.

451. Пир1лген глаголлардад деепричастиелер nyflip салыдар. Деепри­частие пуд1руед прай хозымнарынад тузаланыдар.

К б з i д i м : О д ы р — о д ы р ы п , о д ы р а , о д ы р г а н ц а , о д ы р р а л и . С а г ы — с а г ы п , сари , с а г а а н ц а , с а г а а л и .

Чбр, тары, толри, 4i, узу, чугур, пас, кис, угрен, тимнен, сых, ток, сом, чоохта, имне, кил, сур, хас, уг, тон.

Устундеп сбстердед алып, 3 деепричастие обороттыг предложение пуд!- pin, пас салыдар.

452. Предлонкниелерн1 чит!ре пас салыдар. 1

1. Угренуд торызын тоос сал... , - -. Коля, библиотекада пазын кил... , - - . 2. Спортсмен, аар штанганы хаап, - - . 3. M apbiF ир- TipepiHin ондайынан таныстырып, угретч1 - -. 4. ХайуЪ1, чатханын альГп алып,

170

Page 175: Г ХАКАС т а Л i - nbdrx.ru

453. Стихты чахсы хыгырыцар, кирек таныгларны тургызып, пас са- лыцар. Деепричастие паза причастие предложениенщ хайдаг член полчатха- ньш K03iflinep.

ПОРААН.

Хар пораан — ойынчы, сохтанчы.Хыр устунде узуп тура салган.Харны хаап аар-пеер тастабызып, Хысхырып уундар ол ойлап сыххан. Аида харны- чогар тастабызып Ах пулут иде туррызыбысча.AFac-тас чолында урунза Ханаттыр хус иде учухтырча.Апсахха позына сохтанып Аллыр пбриин хаап суура тастаан, Ал’дырбин аар-пеер тастааннац тастап, Аар ойлада позын сазып ойнаан.

(И. Котюшев .)

454. Ат пирщер. Пиртген тексттен, пастап числительнайльн, анан деепричастие обороттыг, халганчызында тбой членшг предложениелер та- бьщар. Деепричастие вбороттыг предложениелерж сыгара пазып альщар.

nip муп cnric чус алтон ixi чылда алты майда Катанов аалында, Асхыстан он чиН километр тббш AF6an хазында Ни­колай Катанов тбреен. Он чшч частыёда Асхыста наа ла азыл- ран пасталыр училищее угренерге юрген. Пис чыл пазынац ол училищеш тоос салган.

Он торт частыр Катанов, Хызылчардары гимназияда угренер­ге Tin, KHMeair cyF4a HHi6icKeH.

Гимназияда yFaa манат угрешп, ол аны алтын медальлыр тоос салган. Угренчеткенде aFaa тын хызылып чуртирга кшпскен, че ураа сибер, кустенш угренуен. Гимназияда cnric чыл угренш, ол nip урок таа ирНрбеен. Ол анда мындар ттлерге yrpeHin ал- FaH: латинскай, французскай паза немецкай.

Г'имназияны тоосхан соонда, Катановты Петербургтагы уни- BepciiTeTTiH восточнай факультедше алганнар. Торт чыл yrpeHin, ол университет™ чахсы тоос салган, агаа кандидат Tin ученай ат пиргеннер.

Аньщ соонда Николай Фёдорович Казаньдары университетте TOFbiHbin пастаан, анда турецко-татарскай ттлернщ yrpeT4i3i полган. Ол yrpeT4i тогызынан даа пасха коп нимелер итчен. Ол Башкириязар, Туваза-р, Хакасиязар чбрглеен. Андагы чоннар- ньщ тшн, чуртазын корт, кбп научнай тогыстар пас салган.

Наукаа кбп туза ит салган у^ун,,Катанов прай чир устуне саблан парран. Николай Фёдорович кбп ттлер шлчен. Ол шстщ тшге дее чагын нимес тшлерш шлчен.

171

Page 176: Г ХАКАС т а Л i - nbdrx.ru

Илбек Октябрьскай революция соонда ол Казаньдагы уни- верситеттщ профессора полран.

ГПр муц торыс чус алтон iKi чылда майда Николай Фёдоро­вич тбрееннед пеер чус чыл толган. Аныц тореен кунш Казань- да, Абаканда, Москвада, Хызылчарда, Ленинградта паза пасха даа городтарда таныхтааннар.

Хара букванад пазылган сбстернщ падежж кбз1дщер.

455. 8— 10 предложение nyflip сальщар алай палгалыстыг чоох пол- зын, анда деепричастием! тузаланьщар.

1К б з i д i м : . Полда кибк чазып, куресчец орын тимнел пар-

ран. Куресч1лер, сыр apt а тимнешп, аар-пеер пастырыс чорчелер.

Хатиры.

С ы н ы х т а г л ы р с у рырла р паз а т о р ы стар.

I. 1. Деепричастиедецер чоохтацар.2. ИдЫ парган паза ид!лгелек деепричастиелерге кбз1д1мнер табьщар.3. lljpiKTipic, nipre, сии деепричастиелер! хайди путчелер? Итт1рбинчет-

кен деепричастиелер чи?4. Деепричастие хайдаг член полча?

II. I. Глаголныд паза деепричастиен|ц хайдаг тббй грамматическай сиэ1г- nepi пардыр?

2. Деепричастие обороттарына кбз1д1мнер табьщар. Пасчатса, олар хай­даг тапсагларнац чарылчалар?

Д е е п р и ч а с т и е ь п у з у р е р i.

1. Чоох чардыры.2: Залогы.3. KopiMi.

К б з i д i м : Ух-тар, чузе нацмыр чыи, чачыразып, сыгыры- зып, сыыласчатхан. ,

П а с п и н . . П а з ы п.

чачыразып — деепричастие, чачыразып — деепр. ид1лгелек кбр1мде, полызырлыр идмгелек кбр. полызыр. зал, залогта.

172

Page 177: Г ХАКАС т а Л i - nbdrx.ru

456. Деепричастиелерн! табыдар. узурщер.

...Хакас чирп пай пола, Хадарран мал бсюрче,Халии чарып, ниик чуртта Хатап хониин чазапча.

1к!з!н пазып, пасхаларын ласпин

Хызыл торры чабына,Хыр, TaF, чазы бнненче, Хыныр азы чайхала, Хыймырап кунге сусталча.

457. Таныглар туррызып пазыдар. Деепричастиелерш паза деепричастие обороттарын кбз1дщер.

1. Аран чула хан позырах ат 2. Идек паза чилре ойлап Чилбтен ч!ли чилбеп Чир noniri хара сынгаЧит1ре ойлап парыпчада- Ceripin сыгара ойлап

дыр. килтАнда тура тускен. (Н ы м.)

3. Анчь.лар ырах парыбызып коп ти...нге уч...рап парып ур чбргениер. 4. Хакас unni минi абыда о...лрым Tin бршчен полар (Б. М.) 5. Оскен тбре...н минщ хакас чазыларым caFbicxa Kip парып мин нлееде тапсабин одыргам. Пу чирге килгели ай-сар- ба албадым. (В. К.)

458. Полган на деепричастиенед предложение пуд!рщер.

Пара, парып, парранча, парралп.Сбли,.сблеп, сблееиче, сблеели.

459. Таныгларны туррызып, пастап оладай деепричастиелн, анад дее­причастие обороттыр предложениелерн1 пазыдар.

Хан тиг1рзер кбд1рьлер алнында кабинаа одыр салып ол пщи теен Че 4opi6i3eHep! Пщи аалдагылар ла, поза-пагны холга алып ат...ы чбргтчедт тщирлер.

Ус чыл мыньщ алнында nic Сочиде хысхыда cyFa сомчан орыннын хыринда туррабыс. Юрий кбксш сыйбап чы...лран пар­ны синд1рерге кирек, неке,— теен. Хантиг!рчйлер шлер час сур- да мячик cypi3in тастазып ойначацнар. Оларньщ хайдар-да по- старыныц ойыны пар. Сурдан майых парып, nipee чирлерде кб- герглеп тырбахтйл парып сыхчанпар. Юрий ортымах сы нны р, ныхта, че .ураа чапчад полчан. Сура сомчатса, дельфиннерге ле тббй. Ол мячикл хыйын чадып чузт сурчен. Сур алтына кн pi6i3in, i3iKTe турран вратарьны азаанан кире тартдобызып анан мячикл i3iK...e кире тастабысчан- (Г а з.)

A KoHi чоохтыг предложениенщ схемазын идЕдер. Хара бунванад па- зылган состерге синонимнер табыдар.

173

Page 178: Г ХАКАС т а Л i - nbdrx.ru

Наречие.'65 §. Наречие чоох чардыры полчатханы.

О ПредложениелерЖ узурщер.

Ол учуххан. Амды чирзер тусче. Ол хайди тусче? К бдлце, Кииде хайдар учуххан? Ы р а х пеер.

Хара букванац пазылван сбстер действиенщ признагын, орнын таныхтапчалар. Олар н а р е ч и е полар. Наречиелер действиенщ тузын, орнын, сылтаан, целый кбз1тчелер. (X а - д а н ? иртен, иирде учуххан, ан. пасх.)

Наречие кбб1зш глаголларнан, палвалысча. nipee наречие­лер прилагательнайларнан палвалыстыв полыбохчалар: Усаа c'uie туралар; хайдав? — ураа, существительнайнан — кине- т'ш сыбдырас ист1лген. Хайди истчлген? — кинетш.

Прай чоох чардыхтары падеж, сан, сырай пастыра хубул- чалар: существительнайлар, причастиелер, ирилавательнай- лар, числительнайлар. Главол сырай пастыра хубулча, че на­речиелер хубулбинчалар.

Наречие ниме таныхтапча? Наречие хайдав чоох чардыхтарынац палва- лыстыв полча? Наречие предложениеде хайдав член полып турча?

1. Н а р е ч и е — действиен1ц иризнавын, ондайын, орнын,тузын, сылтаан таныхтапчатхан чоох чардывы. Наречиелер мындав сурывларва. нандырчалар: х а й д и ? х а й з ы о н-д а й н а н ? х а й д а ? х а д а н ? паза ан. пасх.

2. Наречиелер хубулбинчалар. -3. Наречиелер предложениеде пасха-пасха обстоятельст-

волар полчалар.

460. Пазьщар, наречиелерн1 табьщар, устунде олар нандырчатхан су- рывларны турвызыцар. Наречиелер палвалысчатхан состерн| коз1дщер. Хай­дав членнер полчатханын узурщер.

1. Ибве Kip3e — ыс полбас, тасхар сыхса — хан полбас. 2. Са- раадъш саалада юстебщчж. 3. Хырых харындас аар-пеер ой- ласчалар. 4. Озен човар сув ахчадыр. 5. Чайвыда мууспв, хыс- хыда муус чох.

А Хара букванац пазылван сбстерге синонимнер адацар.

Т а п т ы р в а с т а р : мал сур icKeni, пила, сац, киик, кунхарары.

461. Хывырыцар. Предложениелерн! член хоостыра узурщер. Наречие- лерн! адацар.

Хайди табырах алысча чуртас! Пу наада ла Тарвы чул ча- зызы бл1в чир полван. Анда пайларньщ чайвызын мал турдан

174

Page 179: Г ХАКАС т а Л i - nbdrx.ru

хазааларынад паза Чалчылары чуртачан nip-ini туралардан пас- ха ниме чох полчан. Чазыныц icTiH яцыландыра узун мойынныр турналар, пора хузурухтьш торгайлар y3iri чох тапсас турчан- нар. Хараагызын пуурлер, улузып, чазынын. халын уйрузын чар- быхтырчаннар. Не амды хайдагдыр ол? Иргщегт сас оттарньщ орнына айра, кунге..сусталып, астар бечелер, турналар тапсас- ханнарын, пуурлер улусчаннарын машиналар гудогы алысты- рыбысхан. (М. К.)

А. Халганчы предложениенщ схемазын идщер.

462. Пироген наречиелердед предложениелер пудгрщер, оларра сурыг- лар тургызыдар.

Танда, пуун, кичее, урден пеер, кинетш, т д е , тьщ.

463. Пир1лген наречиелерге синонимнер, антонимнер табыдар. Хынган на синонимжг наречиелернед предложение луд1р!дер. Наречиелер ол пред- ложениелерде хайдаг членнер полчалар?

Атарта, чогар, хачанох, сыбыра.- Т у з а л а н ч а н с б ст е р : Мадатап, пбзштш, хачан-хача-

нох, устунзер, урдбк, тбремш, хачан даа; харалта, чадап, тббш, чабыстын, ур ниместе, наада, nip хати, гшрееде, хазарта.

464. Ini тенстт! тиднеслрщер. Нимен1д хайди альючатханын хайэындатолдыра пазылган? Нимежд хап-орта тер хайдаг чоох чардынина жрчелер?

1. Хатыр нимелернен тиннезе, суух нймелер постарынын формазын алыстырчалар.

2. Электричествоньщ тогын ш- скечек эмектерче позытса, эмек i3inne.

хайдаг полчатханын коз!тчеткен соо-

1. Хатыр нимелернен тиннезе, суух нймелер постарынын формазын кинетш алыстыр­чалар.

2. Электричествоньщ тогын шс- кечек эмектерче позытса, эмек хызарта i3inne.

□ 465. Ибдег1 тогысты пазып хайди толдырчатханыдардадар чоох пу- flipin пазыдар. Позыдарныд чоогында пастап, орта, анда, паспин, хати, соонда, тасхар сбстернед тузаланыдар. Наречиелерге сурыглар тургызыдар.

66 §. Наречиелернщ пбл1ктер1.• Хара буиванад пазылган наречиелерге сурыглар тургызыдар. Олар-

ныд хайзылары глаголнад на палгалыстыг, хайзылары глаголларнад паза существительнайларнад палгалыстыг полча? Хайзы наречиелер качествозын, действие хайдаг оцдайда ирттчеткенш паза хайдаглары определённай ни- мес санын таныхтапчалар?

.175

Page 180: Г ХАКАС т а Л i - nbdrx.ru

1. Cipep тине пастырьщар.2. 1скертш тан саапча.3. Алыптар хаалада хатхыр

турлар, кууледе кулк турлар.

1. Пу чылда нацмыр коп чагды. Пу чылда коп нац- мыр чарды.

2. Олганнар лагерьде от хы- ринда ур чоохтасханнар. Олганнар лагерьде ур чорых чорчецнер.

Сол саринда дгачес/иво^наречиелер!, он саринда^ш/шн козпчеткен наречиелер тузаланылган. Ол наречиелер хайдаг сурыгларга нандырчалар? (Кор noaiKTepAeri сурытарны).

Наречиелер чоохта киректелчеткен тузаларынан качество паза санын коз1тчеткеннерге чарылчалар. Качество наречие­лер!: коп, чузерлеп, сацай, анца, читк1л, ан. пасх.

• Хара букванан пазылган наречиелер хайдаг глаголларнан палгалыс- ча, оларны адацар. Ол наречиелерге сурыглар тургызьщар. Наречиелер дей- ствиенщ хайдаг приэнагын кбзпчелер.

1. Кииее иртен пичем Москвадан айланган. 2. П!стщ аалдан ырах нимес с!лir арыг кбгерче. 3. Тимчрш i3ire таптирга кирек. Прокопий школадад бнетш агырин кил^ен.

Мында туе, орын, сылтаг паза цель наречиелер! тузаланылганнар. Цель наречиелер! yFaa асхынахтар.

Наречиелерн|'н пол^терь

ПблжтерНацдырчатхансурыглар Козшмнер!

1. Действие ондайыньщ наречиелер!

Х а й д и ?X а й з ьт о ц д а й н а н ?

Чадап, кинепн, сала, сала-сула, илееде, хызарта, TiiKci паза ан. андар.

2. Туенаречиелер!

X а ч а н? Пуун, кицее, иртен, хысхызын, сагам, ам даа, пылтыр, пурну- кун паза ан. андар.

3. Орын : наречиелер!

Х а й д а ? Х а й д а р ? X а й д а н ?

Мында, riede, пеер, тдбт, чогартын, чо- rap, undipe паза ан. андар. 4 ■

4. Сылтаг паза цель наречиелер!

Н о г а ?Н и м е у ч у н? Н и м е д е н е р ? ( Н о г а д а ц а р ? )

1з1ге, бнетш, чора, тохха, ан. андар.

Page 181: Г ХАКАС т а Л i - nbdrx.ru

466. TeKCTTi пазыцар. Наречиелер табыцар, оларга сурьнлар турры- зыцар, ноо пблжке шрчеткеннерж чоохтацар.

1. Пууи nidiH самолёт, Арбаннац сырып, Алма-Атазар кош учуххан. Анда nic нинде-де ле час пазынац полгабыс. 1ди nic табырах чидш алгабыс, позж тагларны чше асхаи сылтаанда.2. AFac толри тбртНр, ах nopiKTir осчегпр. 3. Мылтыхты асхы- пах ат, анны коп агыл. 4. Илееде полганда, Санйир чолын хата- бох таап алган.

467. Санын коз1тчеткен наречиелернец предложениелер nyflipinep.

Угаа коп, онарлап, аира, сала-сула, тын, угаа, и к.

468. Кирек хачан паза хайди полчадыр, аны позьщар пазыцар. Наре-чиелерге сурыглар тургызыцар.

TypapFa, хадар парарга,кдрерге, кустенерге, чидерге, толдырарга, туза идерге.

К и р е к с о с т е р : Пуун,ырах, иртвн, пбз'тте', амох, нан- дыра, маннап, тузында, азыра.

малдыхадарчыicT eH H iчабанполысчыплангосударство мары г

Состер шр1пзжец хайдаг темаа предложение­лер njtaipepre чарир? 4-5 предложение nyflipi- цер, рамадагы сбстернец, тузаланыцар.

кидее иирдепуул кууледемацзытта тоозатаг паарында аглаххаонар-тискер (хониахха)

469. Наречиелерн!ц пблжтерж устунде таныхтап пазыцар, npiipin пар- FaH таныгларны тургызыцар. Хайдаг nonmeri наречие чогылдыр?

1. Чайгызып тайгача тееп чорде, хысхызын ибде халын уй- гуиан узупча. 2. 1скертш ах слепели абахай килир. 3. Сараадым саада сшпндк 4. Алтын абдырамны чыл пазыпда nip хати ас- чам. 5. Аар мондых, пеер мондых Незше чазырхапча.

Т а п т ы р г а с т а р : кддк, ызырга, ас саргааны, тац чарыпndbipFaHbi, аба.

□ 470. Текстт| хыгырып, ат пир1цер. Чоохтирыныц планын ид!цер, анац ол план хоостыра чоохтацар. Чоохтапчатхан угренджщ чоогында туза- ланган наречиелерн1 истш, пазыцар.

Flipciifде Яшанан Петя арыгзар хузухтап парганнар. ApbiF граница хырннда полган. Оолагастар хойыр агас аразынзар угаа ырах Kip napFaimap. Кои хузух чыып алып, олар ибзер па- papFa тимнен сыхханнар.

Кинетш хости сыбдырас исткт парран. Олраннар он сарин- зар хылчанни кбр1бккеипер. XoftbiF aFac аразында хайдаг-да та-

12. Хакасский язык, 5—6 кл. 177

Page 182: Г ХАКАС т а Л i - nbdrx.ru

ыыс нимес Ki3i парчатхан. Ол, салааларны агырин хыя идш, удаа хылчацнап кбрчеткен.

Олраннар пограничниктерге HCKipi6i3epre чбптез1бшкеннер. Яша aFac аразында чццбшкен, Петя, Нзец, таныс нимес Ki3iHi китирйе халран.

Че хайда чазыныбысчац за? Хыринда KHpi хоол. атас турчат- хан. Петя арас хоолына nip сыххан. Азааныц алтында арас са- лаазы тыуыри тускен.

Паяры nisi хылчанни тускен, анац ол агассар кил сыххан. Чоон арас тбзшде турыбызып, илееде тьщнан турран. H6ipe амыр полран, анац, aFac тбзшде одырыбызып, 1зебшец револьвер сы- рар килген.

Арас хоолында Ki3i сыдацаа чох подран. Петяныц азаанца хымысхалар чугуршкеннер паза ачыда ызыр турраннар. Че хый- мыранарра чарабас. Сым одырарра кирек. Петя Ti3iH ызырын турран. Амох Яша пограничниктерш ал килер.

Алтындары салаара nip хусхацах одырыбысхан, анац OTir тапсап сыххан. Ол Ki3i 40Fap харабысхан, анац арас хоолынац naF салбацнапчатханын кбр салран. Ол Петяныц холындары ху- зухтьш хабыцахтыц поозы полран. Таныс нимес Ki3i, тур кшпп, холын aFac хоолынзар сурыбызып, оолахты табырах сыгара тарт килген. Ол Петяны пооп сыххан.

Ол туста кем-де тыц хысхырыбысхан: «Холыц кбд1р!»Агас аразынац револьверл1г пограничниктер сыххлап кил-

геннер. Таныс нимес шзпп тудып алганпар. Ол шпион полтыр.О Хара букванац пазылган состернщ HOFa !ди пазылганын чарыда

чоохтацар.

471. Хоосты нбрщер, алтында пироген состерж хыгырьщар, хайзы сестер оолагасты козкчелер?

178

Page 183: Г ХАКАС т а Л i - nbdrx.ru

"Мацатап ойлатча, хыя айланминча, кбш корче.Кинетш ч1к1м чол, хорых -парган ан, jOFbip чугурче.

Велосипедтн оолахтацар паза хайди чоохтирга чарир?Позыцар хозып пазыцар, наречиелернец тузаланьщар.

Н а р е ч и е л е р н i у з у р е р i.1, Чоох чардыры. * '2.. Тузазы хоостыра полю.

Ш д и у з у р е р г е .

Пуун нацмыр иртеннец тохтабин ур чаап парир, чиркболце хурир.

П а с п и н. П а з ы п.Пуун — наречие, тузазы Пуун — нареч., туе,

; хоостыра — туе наречиез1

Пиртген предложениедеН пасха наречиелерн! табьщар. ГНрсш пазып iKi3iH паспин yaypinep.

67 §. Наречиелернщ пуд1з1.

# Схеманы кбрщер. Сурыгларга нандырьщар.

1. Угаа, удаа, кичее, ирте, пылтыр, сонар, пеер, кинет in, бне- TiH, пуун, иирзер, налда.

2. 40Fap кидер

чайгыкуску -ЗЫН, -3IH

саалакуулехазаркбгер

хыс •танда оран ортымах

Хайзы коз^мнерде наречиелер пушен, хайзында путпеен поларлар? Нога? Хачан хайдаг хозымнар хозылчалар?

179

Page 184: Г ХАКАС т а Л i - nbdrx.ru

Путпеен наречиелер — 6л ЗЛ-алынча чардыхтарра чарыл- бинчатхан наречиелер.

Путкен наречиелер — ол пасха сбстердец хозымнар полы- зиинац путкен наречиелер.

Наречиелер пасха-пасха ондайларнац путчелер.

ТаблиЦаны корщер. Наречиелер хайди путкеннерд1р? Оларны адацар.

Хозымнар Кбзшмнер

-ДЫ Н, -ТЫ Н, -Д1Н, - т ш чатындын, тасхартын, 'юкерпн, пеерпн-да, -та, -де, -те хайлада, арарта, кууледе, кбгерте-зын, -з1н часхызын,, пастарызын, Шщ1зш-ли, -ни, -ти части, ортымахти, иг1рли-ча, -че, -ча, -че чолца, чирце, пусчаСбс nipiri3iHeH пуун, пуул, пурнукун, кунбрте, пуруцчыл

472. Пироген состердец наречиелер nyflipin пазьщар, 2-ч\ noniKTeri сбстернец предложениелер пазьщар.

1. Часхы, куску, кун, кидер,дскер, ус, чол, атарт, хаала, хыс, тасхар.

2. Пу чыл, пурун чыл.

473. Теистт! пазьщар. Нимедецер чоохталчатханын чоохтадар. Нарч- чиелернщ алтын сиип сальщар, оларньщ ноо чоох чардыгынац путкенЩ чоохтацар, сурытарын устунде пазьщар.

Сур хузы чылда iKi хати палалар сыгарча. Хачан iKiH4i3in сыххан палалары сугзар сыхсалар, оларзар пастап сырарран па- лалары чыылысчалар. Улурлары постарынын Kinir харындаста- рына паза пичелерше угаа binaF паза сиргек хайчалар, пабач'че- лершец хада тунмаларын хогдыр чбрчелер. Кир! паза чиит ха- рындас-тунмалар nip ынар семья пуд1'рчелер. Угаа хыныр кбрер- ге, хачан ол ш пбл1к семья xopFbic чох шрде nipre, шрде чара сур устунче чуз1с чорзелер. Полран на теен парран пала позыныц тунмазына азых пирерге кустенед1р. Мнч^ш сырарран палалар пастагыдац ас поладырраннацар, пабамчелер1 араласпин чбрче-

,лер. Hip Kinir палаа шлер устарчы кшпс парадыр. Анда орай пала iKi улурларынын аразынча чузш одырча, улур'лары, нзец, аны шрде-nipci иркеледш одырчалар паза азырапчалар.

474. Наречиел1г 5 предложениелерн1 cipep хыгырчатхан художествен* най ннигадац алып пазьщар.

180

Page 185: Г ХАКАС т а Л i - nbdrx.ru

475. Сол сариндагы столбикте пасха-пасха чоох чардыхтарынац путкен, сн, сэриндагы столбикте сбстер nipimiHen путкен наречиелер пироген. На- речйелерж чарчатханда, ал^аастар пол парган, аны табьщар.

Пуул, тине, кунбрте, чайгыда, сынап, yFaa, хордайта, пуруц- чыл, ирте, пурнукун, чалбакын- ч а

K66i3iH, пеер, тацдурук, часта, пуун, чолзартын, тацари, пастарызын, манзыри

Хайзы столбикке, пазар^ыхсар хараатызын, кбблце, туген‘рз1н наречиелернк

476. Наречиелерж кбз!д1цер. Олар хайдар чоох чардытынац путкен- Hepflip?

Кбжзшен чоохтирра, сынап тапсирра, куулеп чбрче, устап пастирра, салыйли, кисклеен, кун тооза одырран, наада чбрбе- д1м, Tipire азырыбызарра, xypyFa тайнанарра хомай, i3ipe майых- хан, nipre алрабыс, инд!ре чуртапча.

Наречиелернщ пблжтерж кбз1дщер.Хара букванац пазылран наречиелерге антонимнер табьщар.

477. Пироген состернен предложениелер nyflipinep. Ол состерж орыс тЫнс т!лбестецер, анац хайдар чоох чардыры пол парганын чоохтацар.

Часхызып, хыйын-чайыи, чарындын, nipre наада, пурунда, п у куле.

68 §. Наречиелерн! орта пазары.Хадыл наречиелерж дефис (-) пастыра пазарра кирек: усту-

не-устуне, код л це-кбдл це, аар-пеер, сала-сула, ипти-тапти, оцар- тискер, кнзекти-кизекти, хости-хости, хацан-пуруннац.

Хадыл наречиелер nipre пазшлчалар: пуун (пу куп), пуул (пу чыл), кунбрте (куп ортызы), пурнукун (пурмада кун), пу- руцчыл, (nypyHFbi чыл), тацдурук (тандадан ур), тацари (тан чарыза).• Мындар наречиелерде ini согласпайлар хости пазылча: так­ие, хоцалтахха, чавыдахха, чапсыхха, аглахха (хоцнахха), ап. пасх.

478. Пу наречиелернщ путкежн чоохтап, предложениелер пазьщар.Сала-сула, амох, тын, yFaa, илееде, аар-пеер, icnep-TOflip, ас-

ббске, андар-мындар, тикке, пуул.

‘ 479. Алты предложение пазьщар. Анда существительнайлар хайда? сурьиа, ус предложениеде наречиелер хайда? сурьма нандырзыннар.

181

Page 186: Г ХАКАС т а Л i - nbdrx.ru

480. Пасчатсадар, кирек таныгларны тургызыдар, наречиелернщ алтын сиип сальщар. Наречиелерге сурыглар тургызыдар. Паза ноо пблжке жр- четнежн чоохтадар.

1. Кем коп тогынар ол коп алар. 2. Сагам искен чахырны сах андох толдырарга кустенщер. 3. ПКтщ ид пастары norini6ic чоохтаан совхоз директоры хыра торызын 7 - 8 кунде тоозыбы- 3apFa iKiHvi3i — от торызынэ тимненер1 полча уз!нч!з1 — ас убор- казына тимненерге ол пбгпшерш амохтын итклеп одырарра ки­рек. Оларны nipciH пасхазынад чарарга чарабас, че ид бон по- rini6ic сагамры т.уста хыра салар торыс полча. 4. Кичее мындаг кун полрэн: иртен типр пулуттыр полрэн, кунбрте аяс турран, иирде надмыр чаран пуун, ттзен, иртен хар чаган иирзер хайыл парган.

481. Текстт1 пазып алыдар. Пасчатсадар, скобкаларны азып, хадыл на- речиелернщ не алтын сиип салыдар, оларныд орта пазарын чоохтадар.

1. Чил.узун.оттарны одар (тискер) туз1р салтыр. 2. Ол ырах (чэрын) чол садды ба? 3. Турачахтыд Ктшде сала (сула) иткен тас соолда чалгыс турун кбйзе (кбйбйд) щи ле пулапча. 4. На­зад аттыд ахсын хати (хати) чайхабызып, халын пудынад тар- тып пар килзен, сах андох чортысха Kipenip. 5. Пуун кун чып (чылыр) турча, че кичее соп (соох) полран.

482. Пу тексттед наречиелерж сыгара пазып алыдар, оларныд пблиин, пуд1зж чоохтадар.

1. Сагам Абаканда позп< паза улур туралар nipci nipciniд соопад путчелер, оларныд ic™epi манаттар. Андар туралар пу- руигыда чох полганнар. 2. Пионерка Оля тыд манат угренче па­за аргыстарына сыбыра угренерге полысча. 3. Шстщ Союзтыд границалары тикс1 хадарылчалар. П1ст1д пограпичниктер хай- дар даа ыырчыны, границача прырбин, мадатап хадарчалар.

Хынган наречиелерге антонимнер, синонимнер табыдар. .

483! Текстке ат пирщер. Мында бон сагызы хайдагдыр? HpTipin пар­ган букваларны, таныгларны тургызьщар. Килгскенни полчатхан туста чоохтадар.

Самолёт ырах...ы алтыпзархы городсар харасхыда учух...ан. KuneTin лётчик бактад бензин ахчатханын кор салган.

Чирге чапчад тузерге кирек полган. Тббш агастар кбршген... ср, aFaa хости пук полган.

Лётчик самолёдын пуксер туг сых...ан. Ол туста aFacTap хы- рпнда пиоиерлер одырганпар. Самолёт сас...ар одырча хысхыры- бысхан звеньевой. Пук озаринда састыд уступе хойыр от ос пар­ган, сас па алай пук пе — танычаа чох полган. Лётчик...е хайди

182

Page 187: Г ХАКАС т а Л i - nbdrx.ru

исюруен зе? Кинетш барабанщик, ойлап парып, чадыбысхам. Олраннар жтер-узерлеп барабанщиктщ соонуа' ойлааннар.

— «Т» буква иде чадынар Tin хысхырыбысхан ол.Пионерлер чирге„«Т» буква иде чадыбысханнар. Лётчик, ол

таныхты кор салып, чотартын кбблуе тускен. Пионерлер тын бршгеннер.

Хатиры.

I. 1. Наречие хайдаг чоох нардыгы полчатханын чоохтачар.2. Наречиелернщ тузазы хоостыра полжтерге чарылчатханын адацао,

K03ifliMHep табьщар.3. Путкен паза путпеен наречиелердецер чоохтацар.4. Хадыл наречиелер хайди пазылча?5. Наречиелерде хачан хости ini согласнай пазылчалар. НозМмнер таап

чоохтацар.II. 1. Наречиелерн| имяльм чоох чардыхтарына кирерге чарир ба? >HoFa?

2. Наречиелер хайдаг оцдайнан удаа путчелер?3. Пасха чоох чардыхтарынац тиннезе, наречие пуд!з1нец хайди пасха

полна?

484. Кирек таныгларны, букваларны туррызьщар. Наречиелерн1, noniH- терге чарып, сытара пазьщар.

. HsepicTipe партам татлар аразынуа аар пеер толталып ах- чатхан сурньщ соола...ны хай хай чирге истине. Сур, хазырла- нып, хаядан хая... атырып, кббжтешп инчеткен. Кун, таг аразы- нан сырып, кош сустарыи чир уступе гари тастап, наа ла ббр- лепче. ,

Ырах...ы пбзж тарларньщ сомнары кун чарн...ида ше Korepic турраннар. CyF, nip чирде 1шрлн парып, пбзк чар хастада ах- чатхан. Чарда турчатхан арастарпын кблетюз1 сурда ysinin, узн лш кбршчеткен...ер. (С. Ч.)

□ 485. Изложение пазарга тимненщер. Изложениенщ пасталганын алай тоозылганын, позьщар, хозып, пазьщар.

АРТЫХ УЛУС.

Улур пайрам алныпда минiн городым ай-кун чип чарып тур. Иирде, TOFbic соонда, чалбах, с!лir улицаларуа пастыр чбрерге хынадырбын.

Алып алацар nicTin Дее чи...т nyyuri Абаза городыбысты. Ир- ri туста палразынан upTin тее полбас кизек аал полран. Амды городыбыс кун...ен кунге бсче.

Абаза ла шди хатап тбре...н Me, бнзш парран ма? Чох. Ха­кас чиршщ THKci пулуннарында андарох арлама чыррал...ыр чур- тас парча. Мында THKci наа пуд!р1глер... Хакас чиршде чир ча-

183

Page 188: Г ХАКАС т а Л i - nbdrx.ru

рыхтары ин куспг, кнлюм Соян гидростанциязы путче. Сунтар- тбд1р крести тартылчатхан молат чолларны, Харатастагы сик- пен комбинадын, Арбандагы трикотаж фабриказын кем испеен, шлбинче. Наа пуд1р1глерденер тооза чоохтап таа полбассын.

Сарам мин тагчыбын, тим1р тазы пилетепчем.Мин бскен Хубачар аалда радио, телевизор, кип чурчан, т -

чец машиналар, ниикке чорчен машиналар, мотоцикллер кбптер. Олар аалдары улустьщ хониина пик Kip парраннар.

Мыидар илбек улус пирген Коммунист...ер партиязы, Илбек Октябрь. (Газ. )

Наречиелерж таап, сиип сальщар.

486. Текстке ат пирщер. Диктант пазарга тимнен салыцар.

Часхы кун чигсе чи! H6ipe пазох прай ла кбгерче. Часхы танньщ тынызына, брчшг куншц сузына opiHin, прай ла Tipir ниме позыныц торызына тика чапсынча. Хазьщастар, сурместе- р|'н ицшлерше чайыбызын, кок торры кбгенектерш киз1б)счелер. Наа ла азах...а к]'рчеткен хызычахты бт!г OKHir порчодахтар по- зынзар алахтырып хыгырча. Тыыралах хорбычах, азах...а ю'р- четкен пала чши, курлен килт, кун !зи...не тартылча.

Аалындагы чон, ri3eH, ас-тамах бсюрерге, хаях, сут кбп алар- Fa кустенче.

(Газ.).* * *

nic шлчеткен чоох чардыхтары прайзы хайдар-да нимеш кб- Hi адапчалар (существительнайлар — предметы кбзычелер; чис- лительнайлар — сапны, ирилагательнайлар—признактарны; гла- голлар — действием!; наречпелер — действнешц признактарын; причастие — предметтщ признактарын; деепричастие—хоза дей­ствием!. Прай олар предложениенщ член! полчалар. Олар прай- зы пос алынча чоох чардыхтары Tin адалчалар.

П О Л Ы З Ы Р Л Ы Р Ч О О Х Ч А Р Д Ы Х Т А Р Ы .

Посдедогтар.69 §. Послелог п о л ы з ы р л ы р ч о о х чардыгы.

• Пир1лген тенстте хайдар состер предметы, хайдаглары действиеш алей признакты таныхтапчалар, че хайдаглары предметт1 дее, признакты даа, действиеж дее таныхтабинчалар? Оларньщ пос алынча тузалары (значение- лер!) пар ба? Предложениеде nipee сурыга нандырып, аньщ пос алынча член! полчалар ба?

Амыр чуртас учуй куресчтер Прай чир устунде кбптелче;Алыптар ч!ли сабламып,Чаа тамысчыларын хоррытча.

184

Page 189: Г ХАКАС т а Л i - nbdrx.ru

2. Каннкулга теере коп халбады. Каникулда куннщ сай са- налыг чбрербк.

СизМ дер, послелогтар палгалысчатхан сбстержщ хай саринда турчалар.

Сбс соонда турып, агаа полызыг хоза значение пирчеткен сбстер п о с л е л о г т а р т!п адалчалар. Послелогтар пред- ложениенщ член) полбинчалар.

Послелогтар хакас тшнде пасха-пасха полчалар.

I. Обн послелогтар:I. Учун. Чир-суум учун сагысырапчам. Сишц учун килд/м.

, 2. Ч1ли. Пабам ч1ли тогынарбын. Парыс ч1ли сатырапча.3. Осхас. Алтанып алып чдр сыхса, азыр ханаттыг хус осхас.

Чолда Хозан осхас ац кбрш партан.4. Сай. Шс чылныц сай совхозха полысчабыс. Радио пасты-

ра куншц сай наа хабарлар исттчебпс.II. Деепричастиелернец путкен послелогтар:1. Киз|'ре. Каспийской талайны киз1ре улуг корабльлар чбр-

че. Чол K U 3 ip e школа сады кбгерче.2. Читгре. Агбаннац Москвага 4inipe пис мууца километр.

Хости аалга чипре чазат паргабыс.3. Пастыра. Шушенсксер Агбан пастыра парчалар. Mimiy

адрез'шш /■/иколайны пастыра пш п аларзыц.4. CbiFapa. Агбаннац ангара поездтер западсар паза восток-

cap парчалар. У л у г угре die с 4iu)epi школадац сыгара пасталча.5. Азыра, иб1ре, бДре. Самолёт таг азыра, тасхыл noipe, пу-

лут oripe учухча.III. Прнлагательпайлариац путкен послелогтар:1. Чапян. Агамныц чазы чускё чатын полар. S'epencpi он кун-

ее чакын халды.2. Пасха. Класста /истец пасха nisi чогыл. Чуртаста чахсы

чдргеннец пасха ниме кирект1р зе?3. Тбой. Ыраххыда пулуттарга твой пс'тк тасхыллар хара-

лысча. Олганнар космонавтха тббй поларга харасчалар.IV. Послелогтарныц орнына киректелчеткен полызыглыг су-

ществительнай имялар:1. Устунде. Кем полтандыр чир устунде

Гений, вождь пролетариаттыц,Компартияны тбр/ткен,Колхоз хонии тбстеен?

— Ленин.I2. Кисттде. Кирбн тагныц киспнде /ист/ц ферма коп ас таа-

р ы п ч а .

185

Page 190: Г ХАКАС т а Л i - nbdrx.ru

3. Хыринда. M6ipe хыринда сур, ортызында от. Позым u6ipe хара ч1бек ойлацых.

4. Аразында., Чахсы тзшн, ады чон аразында сабланча.5. Ортызында. Ол чазыныц ортызында кизек чуртыцах хара-

лып одыр.Т а н ы х т а т . Алты, кист1, усту, ан. пасха состер значениелерЫец

послелогтар полчалар. Олар полызыглыг существительнайлар Tin адалчалар. Пу состер падежтерче паза сырайларча хубулчалар, че алынча нимес, nipee сбсн'ец не (именной чоох чардыгынац) хада нирентелчелер. Мишн, kuctim, столныц устунец, столныц устунде, ан. пасх. Че олар полысчатхан сестер хачан даа nip ле падежте (тартылгы) турчалар. Мына мынзынац олар послелог значениел!г полчалар.

487. Предложениелерде туртызылбаан послелогтарны, наречиелерн! ки- nicTipe тургызып, алтында пиртген сбстердец тузаланып, предложениелерж пас салыцар.

АБАНАЦ ТОРАСХАЫЫ.

- - niciee походта абаиан тогазарга кшискен. nic пирж тайга- да хонарга тохтабысхабыс. - - агастар, хурур сырыптар — от та- мызарра хоррыстыр подран. Сидж, иреелешсДг кун соонац, па­латка туррызып, nic прайзыбыс пик уз.убысхабыс. Устаруыбыс Виталий Дмитриевич узубин халтыр. - - ус час хараада палатка- зар хайдаг-да улур ниме чагдапчатхан чше шлд1р napFan. Ол ниме пыррыррлапча, кбнектег1 аях.-самнахтарныц - -тыц тырды- расханы истшче. Виталий Дмитриевич кбр^бюкен, конектщ - - тайганын ээз1 улуд курен аба турчатхан.

Ол позыныц киреенен чбрт, гпеке - - орта пол партыр. ГПс ол аалцаа тыц на 6piHMee6ic. - - свечшер тамысхлаабыс, ниме- лерш - - хырдырат сыххабыс. Ол сууластар абаныц кбцнше шр- беен. Анац aFac - - 4iT 4opi6icKeH. Oic, Дзец, андар хоррыс соо­нац иртенге - - узубаабыс.

К и р е к с о с т е р : сацай, nipcinde, u6ipe, угаа, кинетш, хы­ринда, т'еере, табырах, тыц, аразынзар,

488. TeKcneri послелогтарны табыцар. Олар хайдаг послелогтар пол- чатханын паза хада турчатхан ебзже хайдаг хоза туза пирчеткеннер1н чоохтацар. ' ,

Ленинград сшг, улур город. Аида В. И. Лениншц устаанан революция чинен. Сарамгы Лепинградтбщ куншц сай ирДпчет- кен чуртазы прай городтарни осхас. 4in ч1ли тартылчатхан туп- тус улицалар, коп промышленнай предприятиелер, коп угред1г заведениелер1 торынчэ. Че Ленинград алиинец сабланча. Чал- бах Нева сурны кизуэе коп cLiir тахталар хоосталчалар. Мос-

186

Page 191: Г ХАКАС т а Л i - nbdrx.ru

ковскай вокзалдац сьтара Нева Yin проспект пасталча. Аньщ- уа парчатсач, ирпдбк хоосталгап с!л}г туралар музейдеп чти кбршчелер. Олардан даа пасха анда коп аймах памятниктер коп. Ленинград™ пшп алар учуй, аны постыц хараанан корт аларга кирек. Позыпын nyAiai хоостыра, чир устунде агаа тобй город чогыд.

489. Пироген послелогтарга предл’ожениелер сагынып пас сальщар.

Осхас, 4HTipe, пастыра, тббй, хыринда, алнында.

70 §. Послелогтарныц падежтернец киректелчеткеш..Полган на послелог алнында турчатхан сбзшен хайдаг-да

падежте турарын киректепче.1. Тартылгы падежН киректепчелер: учун, сай, устунде, ор-

тызында паза ан. пасха полызыгльт существительнай имялар.Чир-суубыс(тыц) учун турызарбыс. Чыл(ньщ) сай бзербпс.

Тура(ныц) устунде хызыл флаг чалбырапча.2. Пиршп падежт] киректепчелер: теере, чиНре, тобй паза

ан. пасх.Хызылчарга теере самолёт 45 минута ла учухча. Пир1лген

санны ini чуске чит1ре хызырыбызарга чахыг пирмген.3. KopiMri падежН киректепчелер: азыра, иб1ре, оНре, киз!ре,

пастыра. Пулут(ты) oripe ай пулес кдршген. Партизаннар изер ойы осхас таены азыра парыбысханнар. Суг(ны) шшре парар- еа оларны мдторлыт кименец сагааннар. Шс Атбаннац Таштып- сар Асхыс(ты) пастыра паргабыс. Чазы чирдег'ь мал чыл(ны) u6ipt хафарылча.

4. Сыгынгы падежы киректепчелер: пасха, артых. Тынанар- га чайгыдац артых туе чогыл. Маг а а тбреен чир1мнец пасха чир кирек чогыл.

5. Адалгы падеж™ киректепчелер: чти, осхас.Кугурт ч1ли кузурепче,Парыс чип сатырапча,Кун осхас чарых,Ай осхас арые._

490. Тенсттеч послелогтарны таап, хада турчатхан соз1нец хада сытара пазып альщар. Алнындагы созшеч ноо падежте палгалысчатханын чоах- тацар.

Чир уступе харасхы чадыбысханын Манидек, хойлар чил тб- бш сапханнарында ла, хабынган. Мал пазып аларга полып, па- зох хойлар алнынзар ойлап сыххан. Ни'нуе дее ойлаза, хой ара- зынац сых полбипчатхан. Харасхыда холына урунган хойны ту г i - нен алып, нандыра гастапча, айл^ндыра тартча... Позы андарыл- ча, андарылзох, хойлар аны типсеп парчалар, пазох, кус алынып, тура хонча, пазох хон арали ойлапча. Чил чогар айланзох, хар

187

Page 192: Г ХАКАС т а Л i - nbdrx.ru

пазох хараана тол парча, сырайын соох бл тшнец чалгап сыхча. Пораан, анын, илепчеткеш'не брГнген чши, улам Hat тыц хайнап, cerip сыхча. Шрееде ол, аба йши харлапча, шрееде пуур чьли улупча...

(И. Костяко,в.)

491. Пу сиспентерж табыцар, анац пазыцар, послелогтарны сиип са- лыцар. Алнындагы сбзжец хада палгалысчатханын чоохтацар.

1. Тастьщ устунде кинд1р бсче, кищцр устунде aFac бсче,2. Узун aFac пазында TOFbip агас, TOFbip aFac пазында tofhc са- лаа. 3. H6ipe хыринда cyF, ортызында от. 4. Чир oTipe бс килче, хызыл плат алча. 5. Кол иб1ре коп аал. 6. Частых алтында са-. дыра сырайлыи хыс чатча. 7. Иб иб1ре ойлап, ойлап, иркш ал­тында чат салды. 8. Арзс аразында ах платтыр хыс одырча.

Т а п т ы р р а с т а р : хурчу, ЫЫрбе, самовар, к'ьрбпктер, сы- быргы, тырбос, хар чаап парган, токпес, хандых. ■

492. Мирен послелогтар туррызып, предложениелерж пас салыцар.

1. Ноодаа торыста ползац, аррызым, сал тур Родина -- прай кузщ. (Н. Т.) 2- Парчан чиршн - - палыцнасча мир флагтары. Миллион чоннар ам турча мир знамязынын -- (И . К о с т . )3. Амдыры толнin -- пурунры толшц - - арРалыр сыиныц - -А хталаймыц - - хадарран малнын ээз1 полып, Ах Хап алып чуртап- тыр (ным.); 4. Хара тэрпын - - хара KOMip хазылча. Ала таглар - - алебастар хазылча. (П. Ш.) 5. XamibiF чааны - - хызыл знамя тут килген — Ленин. (М. А.) ~

К и р ек с б с т е р : устунде, аразынац, алтында, ктшде,алнында, соонда, хазында, устунде, учун, ктшец, бпре.

□ 493. Позынар ла хынган темаа сочинение пазьщар. Сочинениецерде послелогтар коп кирекс1цер, оларныц пблжтерш чоохтацар.

Союзтар.71 §. Союзтар чоох чардыты полчатханы.

• Пир1лген предложениелерде бон членнерн1 паза Мнч! орынныг член- ncpHi таап, сиип салыцар. 1 2 3

1. Ким паза Ангара Алтынзархы пустыр талайра шрчелер.2. Субботада паза позырахта nic арырзар экскурсияа парарбыс.3. Син чон аразында суулаба алай сырыбыс.

1. Хайдар сбстернщ алтын сиип салбадыц^р? 2. Ол сбстер хайди адалчалар? 3. Союзтар предложениенщ хайдар членнерш nipiKTipneaep: пастагы, шнш, узшш предложениелерде?

188

Page 193: Г ХАКАС т а Л i - nbdrx.ru

1. Сбстерш алай предложениелерш палгалыстырарра ки- ректелчеткен полызыг чоох чардыры союз Tin адалча.

.2. Союзтар, послелогтарох ччли, пос алында киректелбин- челер, предложениенщ член! полбинчалар.

3. Союзтар хубулбинчалар.

Союзтар мындар пблштерге чарылчалар:., 1. П i р i к т i р i с т i г: паза. Пола-пола город паза аал тиц-нес парар. Шстщ класс арык паза сШг.

2. Т о р ы р л а с : Т1зец, че.Кицее нйцмыр наган, пуун, т1зец,аяс.турча. Ленин у реп парган, не. аньщ угредии хауан даа длбес. Лётчикке зе чахсы, че матросха — артых. ( Маяк. )

3. П б л 1 с т 1 г : алай, алай ба; шрде, нимезе. Чорых пар- ганнар пуун алай йа тацда айланарлар. Тракторлар чазыда ас таарыпчалар алай ба хыра талапчалар. Шс коп палых тут ки- лерб1С, нимезе xypyF килербк.

4. П о д ч и н и т е л ь н а й с о ю з т а р р а п а з а с о ю з н а й е б с т е р г е : сынап, хадан, аннанар, аньщ учун, аннац андар, аннан пеер. Партияныц XXIV съезд1 чонга сын чол кбзпкен, ан- нацар nic агаа киргтчебк. Сынап полызыг килбеен ползи, пус- тагылар тыц ирееленерцлк. Борис Николаевич крп чыллар шах- тада чахсы тогынган, аньщ учун агаа орден пиргеннер.

494. Текстт! пазьщар. Союзтарньщ алтын сиип сальщар, олар нимее кирентелчеткенж чоохтадар.

1 ООЛРЫ ПАЗЛ ПАБАЗЫ.

Хадан пабазы чаага нарчагханда, аныц оолгы хада парарга сурыпган. Юрий Ki4iг паза угрен1п полган, че ол телеграф паза телефон торызын чахсы тлден. Ол фронтха napapFa Tin yFaa тыц

, сурынран, азы'н полбин чаратханнар.Пабазы оолгынац хада nip частьта евязнсттер поларра ча-

хыг алганнар. Олар окоптарнын алнымзархы сариндалар. Ыырды тыц даа атчатса, сынап эмектер уз)л парзалар, олар тыц чапчац паза чахсы тыхтабысчалар. Юрий nipfle т1где, п1рде мында ой- лап хал чбрче. Олар палгалысты nip дее успин тутчалар. Хайдар даа сид1к полза паза ыырдыныц атызы тыц даа хоргыстыр пол- за, оолгынац пабазы пиршген кирект! туртурыс чох, сиргек паза HnTir толдырраннар.

495. Пу союзтарны тузаланып, предложениелер сагынып пас салыцар.

Паза, че, сынап, аныц учун, хадан.

Че, т!зец союзтарныц алнында хадан даа запятой турры- зылча. Т»зец союз iKi саринац запятойнац чарылча.

Союз пастыра nipiK4eTKeH iKi алай аннац даа коп олацай предложениелер запятойнац чарылчалар.

189

Page 194: Г ХАКАС т а Л i - nbdrx.ru

496. Кирек таныгларны тургызып, преДложениелерн! пазьщар, союзтар- ньщ алтын сиип, noniriH чоохтадар.

1. Семён Прокопьевич Кадышев хайуы ла нимес, ол ырчы даа, поэт тее полча. 2. Май ай тоозылыбысхан, че тайга хысхы уйгудад ам на усхуиган. (С. Ч а р.) 3. Сынап оолгым Ki3i ползая, миннея аарлыг алгыс ис. Сынап чарых кунге хынзая, щеянед чахсы чахыр ис. (Н. Д.) .4. Албыга даа хамнос таа сыын даа пу- лан даа — nicTin тайгаларда учурапчалар. 5. Хакасияныд алгым чиршде чис хоргамдыл молибден барит паза цинк табылчалар.6. n ic пуун экскурсияа алай ба совхозха полызарга парарбыс.7. riicTin хакас чиршде прай тузалыг ниме пар палых аянар хус- тар даа паза аарлыг металлар. (П. Ш.) 8. Мин коп книга хы- гырчам аннаяар угренерге оой полча.

497. Кил!ст1ре союзтар сагынып, таныглар тургызып, пас сальщар.

1. Пуул чахсы чуртапчабыс таядагы кун... аннаяох артых по- лар. 2. Пуул хой совхозыныд чабаны полган на хойдая 144 ху- раган аларга сбс пирген... ол алган планын илееде азыра тол- дырар. 3. СССР-ныя Верховнай Сов§д1н1я депутаттарына И. Е. Михайлов М. А. Яснов А. Ф. Колпакова С. Е. ШалгынОв аргыстар табылган полганнар. 4. Типр пулуттыг турган... ная- мыр чагбаан. 5. П1с коммунизмде чуртир шзшербк... nicKe коп пшерге кирек.

498. Cipep хыгырган художественнай произведениеден пасха-пасха союзтыг пис предложение таап, пас сальщар.

499. Пир1лген олаяай предложениелердея, кил!ст1ре союзтарная туза- ланып, сложнай предложенйелер nyflipin пас сальщар.

1. Куску чагдап кил ген. Агастар ам даа кок. 2. Иир Пол кил- ген. nic клубсар парчабыс. Кун ам даа сыххалах. Оолах хы- ныи узупча. 3. ГПспд чоннарныя ынархазы пик полган. ПшДд армия фашисттерн1 чияен. 4. Чирде поездтея чбрчеб1с. THripye самолёттыг учухчабыс.. 5. Пш1с аларга сагынчазыя. Hiccep уг- .ренерге кил.

Х а т и р г а сурырлар.1. Союзтар нога пасха-пасха пблжтерге чарылчалар?2. Союзтар послелогтарга нименед тббй полчалар паза нй-

менед пасха полчаларч*

Page 195: Г ХАКАС т а Л i - nbdrx.ru

Частицалар.

72 §. Частицалардацар оцнаг.

в Пироген тобй предложениелерш тицнеспр корщер.

1. n ic Ырерзер тацда килербк.2. Мин аны кбрерге килгем.3. Пабамны иирге теере сагир-

быс.4. Тана кицее школаа килбеен.

Пастагы столбинтеп предложениелер Мнч!зЫдепз1нец содержание сари- нац хайди пасхалардыр? Предложениелерш тбртжец узуржер.

iHiH i столбиктеМ предложениелер пастагызындагыдац ниме хоостыра пасхалалчалар?

Cipep козокен частицалар пос алынча киректел поларлар ба?

Частицалар, послелогнан союзох ч1ли, пос алынца чоох чардыгы полбинчатхан, пос алынца значениез1 чох полызыг чббх чардыгы полчалар.

Частицалар предложениее алай аныц nipee члешне хайдаг- •да хоза шлд1рк пирчелер.

500. Пастагы ус предложениее частицалар хозып пас салыцар, жжц1 ус предложениен| частица чох пас салыцар.

1. ElicTiH талайдагы чаачылар чбптк, куст1г, чапчац полча­лар. 2. Кичее кбрген картинадацар сагаа чоохтирга чарир. 3. Ка- никулга теере nip кун халды. 4. Чир тамагын хайда саларына- цар бригадада наада ла чоохтасханнар. 5. Сампир чи HOFa шс- тец хада парбинча за? 6. Институтта даа, техникумда даа угрен- четкеннер студенттер полчалар.

nic Ырерзер тацдох килербк. Мин аны ла кбрерге килгем. Пабамны иирге теере сапфбыс па?Тана кичее две школаа кил­беен.

501. Тексгп хыгырыцар. Союзтарны паза частицаларны табыцар.

Сыын — шстщ арыгларда арам учурапчатхан ац. Ол пбзЫ паза сшг, аныц азыр-азыр паза с1лir Myycrepi пар. Сыын амыр ац, че шрееде, Ызец, угаа даа тыц тарыныбысча. Сыын чахсы чусче паза чугурче. Сас чир агаа харыг нимес, аныц чалбах туй- гахтары аны саста паттырбин тутчалар; че угаа патьш ылай полза, сыын, харнынац чадып, алын азахтарын пуге тудып, чыл парыбысча'.

Хацан-да шстщ арыгларда сыыннар тыц коп полганнар.

191

Page 196: Г ХАКАС т а Л i - nbdrx.ru

Сыыннарны ацнирра хдйдар даа хоргыстыр полза, ацуылар олар- ньщ кииршерш дее, чииттерш дее атчацнар. 1ди Сыыннар арам халыбысханнар.

Совет улгузшщ пастарох чылларында Владимир Ильич Ле­нин сыыннарны арачылирданар законга хол салран. Оларны ацнирра чаратпиныбысханнар. Аннац пеер сыыннар улур арыр- ларда, тайгаларда коп бс сыхханнар. Сыыннар амды Москва- ньщ хыриндары даа арытларда коп учурапча.

73 §. Частицаларныц полжтер!'.Частицалар мындар пблжтерге чарылчалар:1. Ч б п с i н i с т i г ч а с т и ц а л а р : ох, бк, ар.а) Сбс TOCTiri гласнайга тоозылчатса, тугенчй гласнайы туе

Халча. Ол Юдк чоохтаан (щи.) Мин пазох килд1м (паза.)б) Сынап сбс тупых еогласнайра тоозылчатса, ол согласна#,

ii<i гласнай аразына.юр парза, уншг еогласнайра айланча.Хулун даа полза, адох (ат). Магаа мелей тьгдк (тж).Шс чолга тимнешббкчеб1 с. Шс парыбохчабыс. Халзынар иб-

де. Хоныцарар мында даа.2. С у р ы р л ы f ч а с т и ц а л а р : па-пе, ма-ме, ба-бе, чи.

Син пуун одыца парарзыц ма? Tiei ту лгу бе? О л хой ба? ТШ ки- ме инче бе? Тогысха чи ол хайдагдыр?

3. П б л 1 с т 1 г ч а с т и ц а л а р : ла-ле, на-не. Шс чистекле теерерге килгеб1с. Muni сан на пдгерге хыгыртыптырлар.

4. Т ы ы д ы с т ы f ч а с т и ц а л а р : а) сбс соондары: даат дее, таа-тее. Шстщ чирде хой даа, 1нек тее, ат таа чахсы бсче. б) сбс алпындагы: иц, угаа, най, хап, хып, сап, ап, коп, сах паза ан. пасх.

Марыга иц чахсы аттар чыылган. Син най ла мацат пас сал- тырзыц. Классты аппагас иде хазартып салганнар. Кдппегес ти- г1рце угаа улуг самолёт учух парыбысхан.

5. О п р е д е л ё н н а й н и м е с ч а с т и ц а л а р : -да, -де.Чон аразынац кем-дс сыххан. Аргызым нога-да орайлатча.

6. Т о р-ы рл ас ч а с т и ц а л а р : са, се, за, зе. Мин зе син­це пибинчем, син он класста угренчезщ. Агбанта чагдапчатса, чолы за чахсы полтыр. Город шчи, че сад са улуг полтыр.

7. I к i н ц i л е с т i г ч а с т и ц а л а р : ни, па ни, пе ни, бани, ма ни, ме ни, па ни за, ма ни за, ба ни за. Пабам городтац айланды ба ни за. Минщ чоогымны п1лген ме ни зе.

8. С у р ы н ы с т ы р ч а с т и ц а л а р : -дах,-дек, -тах,-тек, я. Син угренерге килдек. teiKTi астах. Килерз1ц, я?

9. Ч а р а д ы с т ы f я, ч ар а т п и н ч а т х а н чох, iKiH- Ч \ л е с т i г тан ч а с т и ц а л а р . Я, мин шлчем. Тац, ол мын­да ба. Чох. парбаспын.

10. Си н ч а с т и ц а л а р ы: хати, арах. Шс ол картинаны Ш хати кбргеб1с. Кицее чылыг арах кун полган.

192

Page 197: Г ХАКАС т а Л i - nbdrx.ru

502. TeKCTTi пазьщар, частицаларньщ алтын сиип, хайдар пош'кке Kip- четненш чоохтацар,

1. ГПрсшде Торка, 1Док торыстак киле ле, азыранминох хай- дар-да парарга чалаас талбах пбриин кис сыххан. (В. К.) 2. Ха- расхыны чарых чинедф, сын хачан даа чолын табадыр. ToFbic- та ла часка поладыр, аннанар nic чаа полдырбаспыс. (И. К а п.)3. Хакасияньщ агазы niciiH не странада тарабинча, ол пасха страналарзар ызылыбохча. 4. ГПстщ областьта тимнелген иц чахсы шпалаларнац ыраххы страналарда даа тимiр чоллар са- лылча. 5, Агасха чи хайдар пай nicTin тайс&лар.

503. Пу частицаларны киректеп, предложениелер пазьщар.

Ла, ле; таа, тее; даа, дее; на, не.

504. Точкаларньщ орнына пу частицаларньщ нил!зерщ алып пазьщар.

Па, пе; ма, ме; ба, бе; ч1зе, тее.1. «Чохтага палых юрчен . .. , чох . . . » , — ттче палыхчы.2 . «Син . . . . Андрей, нора атха чабыдах мургчез1ц? Учургу

салып алчак хайза!» — ттче бригадир.3. «Табырах . .. агырин ас .. . napFan; чидер чирге чит-

,кен». (Н ы м а х т а к.)4. Аба . . . хысхыда ниме ч1пче .. . ? — cypFan апсах оолрыныц

оолаанац.

505. Тахпахтарны пазьщар. Частицаларньщ алтын сиип сальщар паза п5л1г!н орта чоохтанар.

Илдец килген ир бе ни,Ипти чоохтаспасха ыырчы ба ни;ХаЛыхтац килген оол ба ни, Хабарласпасха ыырчы ба ни.

Сортан палых сомды ни CoMFan орнын салрыды ни;

Пил палых сомды ни, Пурлада сугны чайды ни.

506. TeKCTTi тыыда хыгырьщар, хадыл состерн! узур1цер, анац части- цалыг предржениелерж сыгара пазьщар. Частицаларньщ алтын сиип са- лынар.

’ АТЫРЧЫ ИПЧ1.

Ол ортымах ла сыиныр ипчк Тонанранынан, кискен киб1нен, позыньщ омазынац полган на Ki3iHin хараана бкерек. Сурайы, тоен, чил-танра кбп саптыртыр.

Пуул ол пастары орынра сыххан. Государстваа 15 албыга, чуске чанын тиин Teepiai, 2 сыын мууз1, 2 чохыр ац, аймах-пас- ха ан Teepi3i, коп хус ид1 пирген.

13. Хакасский язык, 5—6 кл. 193

Page 198: Г ХАКАС т а Л i - nbdrx.ru

Аньщ йасхан ЙайыЗЬШДа Дай, fyfXapi ХОлыйдё Даа кус гпЛ- Д1рче. Нымзах алтынны табар учун, ол чагынхы 'тайраларны прай чбр салран. Тайга аньщ шнд1 n6i полча. Мында агаа прай ниме ураа таныс, nip дёе ниме xapbiF полбинча. Тимненгешнде nip дее артых ниме кбршминче: артынран арчымары ицшнде ниик пйшрче, харланран мылтыры иптибк чатча. Саналарына турып алып, чбр сыхса, араа тарзар cbirapFa таях кирек чорыл, хырдаи инерге бскен агастар, чадых тбкпестер харыр ниместер. Ki3 i ирт полбас чирлерде, позына ла шлд!стчг чоллар таап, ол тудыр чох, суум-саам даа итп„ин, HpTin 4opi6ic4e. (Г а з.)

74 §. Частицаларны орта пазары.

I. А л ы н д а п а з ы л ч а т х а н ч а с т и ц а л а р : я, чох,тан, ноо, паза, ин, угаа, сах сбс алнында, хати, -ар сбс соонда турчалар.

К б з { д 1 м н е р : ;

1. Пу книга сини бе?—Я, мини.2. Директор килген м е?—Тац, тлбинчем.3. Син киуее кинога паргазыц ма?—Чох. мин кицее те-

атрда полкам. .4. Ноо Ki3idip пу, син'щ аркызыц?5. Кун ирт'ш паркан, ол паза тогынып таа пастабаан.6. Укаа чахсы, иц у лук, сах idon.7. Hip хати, пис хати парзын ар!Т а н ы х т а т. Я , чох, тац частицалар хадан даа запятойнац чарылча-

лар, пасхалары чарылбинчалар.

П р и л а г а т е л ь н а й л а р н ы к , н а р е ч и е л е р з п ц тин- H e c T i p i r с т е п е н ь ! н п у д 1 р ч е т к е н арах ч а с т и ц а алнындагы сбстец алында пазылча: хызыл арах, хара арах, кок арах, ирте арах.

Даа-дее,‘ таа-тее частицалар, хадан олар хадыл глаголлар- ныц icTiHfle халзалар, пастарызынац даа, !к1нд!з{нец дее чара па- зылчалар.

К б з i д i м н е р : а) Хузухты шз! дее, тиин дее, аба даа 4in- че. Шстщ чазыларда пукдай даа, арыс таа, кбче дее мацат бсче. Ол кицее токызын даа тоос салкан, кинока даа пар килген.

б) Ол абадац даа хорыхпинча. Мин пуул тайказар даа пар- баам. Оолкы пабазьшац даа пбз1к пол паркан.

в) Ибге нанкан даа ползам, аргызымны кор полбаам. Пуун апсах палых тутхан даа полза, кицееei ч!ли коп тутпаан.

г) Кем дее килбеен. Ниме дее полбаан. Хайда даа, хацан даа полбаан.

д) П а с таа са л к а н , к б р м м и н д е е п а р к а н .

194

Page 199: Г ХАКАС т а Л i - nbdrx.ru

Т а н ы х т a f: Хайзы частицалар глаголнац хозымныц аразына Kip пара- дырлар, андада олар nipre пазылчалар.

К б з 1 д 1 м : тогынтаачам, килтеечеб1с, килигтее'юкеб'ьс, па-рыптааысхабыс, тогынначам, Kopcp.iedip6ic.ф

С у р ы f л ы f ч а с т и ц а л а р .а) Ат па алай тек пе? Книга столба чатча ба? Син пазы-

бысхазыц ма?б) О л килген ме ни? Пу письмоны кем пасты ни? П у ат па

.ни? *в) О л килген ме,ни зе? Син пу книганы хыеырдыц ма ни за?

Книга столба чатча ба ни за? Мин парарбын, син чи парарзыц ма? *

С б с с о о н д а т у р ц а ц са-се, за-зе, ч!зе частицалар. 'К б з 1 д 1 м н е р : Ат са шектец куспг.-Киик се пуурдец чап-

чац. Чазаг за чалацнац аеырин. Kumie зе Kipepee хомай. Ол ч1- зе! Син ч1зе хайди полтазыц?

Сб с с о о н д а т у р ц а ц ла-ле, на-не п б л 1 с т 1 г ч а с ­т и ц а л а р алынца пазылча.

К б з i д i м н е р : _ Хазаада ат ла паза тек ле нимес, хойлар даа парох. Чайгызын чазыда udipe кок ле кбр1нче. Уз1к Tin не чатча.

II. Д е ф и с п а с т ы р а п а з ы л ч а т х а н ч а с т и ц а л а р .а) Сбс соонда турцац сурытлыи местоимениелердец опре-

делённай нимес местоимение пуд]рчеткен да-де, на-не, ла-ле ча­стицалар: кем-де, ниме-де, хайда-да, хайдаг-да, хацан-да,ан. пасх.

Т а н ы х т а г : Местоимение - наречиеде тугенч1 d a nipre пазылча: ан-да, андада.

б. Прилагательнайларныц паза наречиелернщ ooniHinпастагы слоты алызып, хати адалып, cocTin алнында кирексш-четкен тыыдыстыт частицалар дефис пастыра пазылча.К б з i д i м и е р : хып-хызыл, хап-хара, тып-тыц, чап-чалгыс,

ап-арьт (аппагас, кдппегес сбстер ле nipre пазылчалар).III. F l i p r e п а з ы л ч а т х а н ч а с т и ц а л а р .а) Сбс соонда турцац -ох, -бк чбпсппспг частицалар, сбснец

nipre пазылчалар.Сынап частица сбстщ аразына Kip парза, тупых согласнай-

ларны уншге айландырып, nipre пазарга кирек.К б з 1 д 1 м н е р : , Кил1бдк-1скен — кил1ббг1скен, парыбох-ыс-

хан — парыбонысхан; iddK, андох, пазох.б) Сб с с о о н д а т у р ып , с у р ы н ы с к б з 1 т ч е т к е н

тах-тек, дах-дек ч а с т и ц а л а р : апар салдах, пар килдек, хы- шрдах, кдрдек, кистек, пастах.

195

Page 200: Г ХАКАС т а Л i - nbdrx.ru

Ь07. Пир1лген теистт! тыыда хырырыцар, частицалар хайдар полЫкё ырчеткеннерж узурщер.

Чир устунде ин, аарлыр ниме, хайзынын учун чуртирра, торы- iiapFa, олерге дее аяр чорыл — ол гпстщ к1з1лер1б!с: Ki3i! Чир устунде nicTitt к|'з!дец с1л!г nipee ниме пар ба ла ни?

— Мин, Олег Кошевой, «Чиит гвардиянын» членше Kipin, прай аргыстарымныц, коп илеглт Чир-суумньщ.паза прай чон- ныц алнында торжественно сбс пирчем: организациянын, хайдар даа чахиин хадан даа толдырарга; минщ «Чиит гвардияда» то- гынчатханымны улуг чазытта тударга. ЕПеЧц бртел парган, изел парган городтарыбыс паза аалларыбыс учун, nicTin юзшернщ тбгш'еп ханы учун, шахтёр-геройларньщ улур илегде блгеннер;- нiFt учун, мин бс аларга сбс пирчем. Сынап ол сбей толдырар учуй минщ чуртазым кирек полчатса, мин аны nip минута даа жпнрлебин пир салам. Че сынап иреелешске сыдаспин ма, алай xopbiFbin па, ол пирген сын сбз1мш толдырбин салзам, минщ адым, минщ туганнарым сацайга харралзыннар, миш позымны аррыстарымныц хатыр холы чаррылазын. Хан учун хан, бл1м учун бл1м! (А. Ф.)

5G8. Пу темаларныц Ыреезже чоох пазыцар: «Хысхыныц пастагыкуннер1», «Хысхыда тцнар кунде», «Хысхы тогыстар», « ГПрЫнде хысхы- да», ан. пасх. Пасчатсацар, частицаларны илееде тузаланыцар.

509 . Частицалыг предложениелерж частица чох предложениелернец тиц- нецер. Частицалар предложениее хайдаг значение пирчеткен!н чоохтацар.

Ол тамкы тартпинча ба?1 Ол торыста аррызынан халча

ба?Чир тон ма?Пу cipepHin. с ан а ба?Tiri син суурран сом ма?

5 1 0 . ТеистД хытырыцар. Содержаниезж, план ид1п, чоохтацар. Части- цалыр предложениелерн! пас салыцар. Частицаларныц значениез!н чоохтацар.

У Ч У Р Ы С Т А Р Д А Ц А Р . •

Хайди угренгеннер учурарра? 300 чыл мынын алнында nip крестьянин, сарынып, ini ханат ит салган. Ол, пбзж чирден тб- 6iH тузт, сынап кбрген. Ол нименщ учун аны араснан соххан- нар, ханаттарын, т!зен, сындыр салганнар.

Рязань городта паза nip Крякутный теен изобретатель чогар книге KOflipmepiH сарынып алган. Ол улур шар ит салган, т а р ­ный icTiHe тудун'кире ypflipi6icKeH. Ол улур шарра кшиспре пет­ля щпбшкен, aFaa одырып альт, хазьщнардан пбзж KOflipmi6ic- кен. Шарны чил, хаап парып, типрибнщ санына теере сапхан.

Тамкы тдртпа!Тогыста аррыстан халба! Син соохха тонма!Санны саба санаба!Соох сура сомма!

196

Page 201: Г ХАКАС т а Л i - nbdrx.ru

Крякутный позы, сацныц тшне ш н парып, блершец халран. Абыстар ол крестьяниннi 40Fap чабал кус KOflipi6icKeii Tin ncKipi- б1скеннер: аны бртебазерге алай ба чирге кббм саларга кирек Tin чоохтааннар. Од1ртершен чадап ла осхан.

Шарны чогар хайдар кус кбд1ргешн юзьлер хабын полбаан- нар. Шарньщ штшде тудуннец хада 1з!г кии подран, ана аннанар шар чорар учуххан...

Ki3inep учурарра угренш алганнар, че андар даа полза, учу- рысты холра ал полбин ур теескеннер.

Че юз!лер ол даа нимеш пшббк алганнар. Амды кинче чор- уен корабльлар пуд1рчелер, оларны лётчиктер ал чбрчелер. Са- FaMFH туста тип'р пбзиинуе реактивнай самолёттар 4in чши сии тартыл парыбысчалар. Олар кунбрте дее, хараа даа учухчалар. Оларньщ табыраа табыстацох артых.

5 1 1 . Стихты хырырыцар, частицаларныц значениезш паза орта пазарын чоохтацар.

1. Хакас, самолётха одыр!Халбин кемнец дее учух!Хакас, танкка одыр!Хыя атпа, чаачы, nip дее ух!Мылтых ла тударра читсен,Манат атысха угрен,Машина ондайын шлзец,Маррыснан уламох угрен.

(Н . Д .)

(П. Ш.)

2. Кбрдек се, кбрдек,килген аррызым,

Кбббк тее сш г аттар парилар.

(В. К.)3. Нинуе-де Ki3iHi чыртханнар,

Нинуезш-де чапханнар; Пастаруызы подран ю'зше-

pin.Паза айланмасха ысханыар.

5 1 2 . Пу состерге кил1зер частицаларны он сариндагы кизектец алып, предложениелер пазыцар.

TopbiF . . . ат чорыл. заXofibiF . . . тайгалар кбп. заМында .. . чил чорыл. дааПу ауан . • • сагаа ман пирбес. ла Танда . . . пуунгзден чылыр полар. даа Пу ханза .'. . алай хармах... са, заЫк ас . . . , иркш алта. . па, ба

X A T H P F A С У Р Ы Р Л А Р .

1. Частицалар HOFa полызырлыр сбстер Tin адалчалар?2. Частицалар HOFa пасха-пасха пблштерге чарылчалар?3. 46nciHicTir паза сурыныстыр частицаларданар чоохтап пи-

рщер. Олар хайди пазылчалар?197

Page 202: Г ХАКАС т а Л i - nbdrx.ru

4. Определённей нимес частицалар хайди пазылчалар?5. Сурырлыр паза п олю т частицалар хайди пазылчалар?6. Тыыдыстыя частицалар хайди пазылчалар?7. 1кшщ'леспг частицалар хайдар лолчалар паза хайди па­

зылчалар.■ 8. Я, чох, тан паза хати, арах хайдар частицалар, хайдар та-

нырнац чарылчалар?

513 . TeKCTTi исплд1ре хырырьщар. Частицалыр состерш, пблжтерге на­рыл, пас салыцар. Скобкадагы сбстернщ скобказын азыбысса, олар хайди пазыларлар?

ПАЛЬМАЛАР ДАА, ПУСТАР ДАА ПАР.

Чир (суубыстыц) картазын Kopi6 i3 inepfleK. Аныц иц хырин- дары точкалары удур (тод1р) ураа ырахтар. Чукотка чарым ол- тырыхта иртен 5 час полза, Байкал к5лде, Сибирьде ол туста орты хараа полна, Москвада, -пзец, 7 час иир (ле) полна. Совет - скай Союзтыц иц (не) устунзархы точказы Туркменияда Кушка городтыц хыринда полча. Иц (не) алтынзархы точказы Сибирь­де Челюскин Tin мыста полча. Оларньщ аразында нинце (нин- це) муц километр. Туркменияда i3iг кун хараанда финиковой пальманыц чистектер! пысча. Челюскин мыста чайрыда (даа) ха- зыр талай салрахтары килюм пустарны чар хазынзар сырара тастапчалар.

Туркменияныц устунзархы чардыгында часхы наа чылньщ пастары неделязында пасталча: Мында хысхызы ураа хысхацах, аны хысхы даа тирзщ (ме)? Хар чарза (ох) удура хайыл парча. ' Январь айд (ох) хыра тартчалар, ас таарыпчалар. Алтынзарых чайры июньда (ла) читче. Че анда даа соох пол килед1р. Мында, хысхацах чайры иртш, хысхы табырах пасталча.

5 1 4 . Диктант пазарга тимнен салыцар.

БАЙКАЛ.

M a p rra F b i (ла) ч!ли кинетш сбрбн сабыл килдн Сарам (на) тайрада тынцаа чох i3ir полган, ам, т1зец, фуфайка (даа) кисчет. Байкал ам (даа) кбршгелек. Нымырттар бНре парчабыс. Кбл- нщ соох тынызына aFacTap, оттар ам (даа) бцненминд1р. Ны- мырт наа (ла) часхаа тимнешбют1р. Кол хазындакы хазыц тБ зец, чайры пол килгенше киртшминд1р — ам (даа) пурГчох тур- ча.

Мында апрельнец июньны nip туста кбрерге чарир. Аннац ырах нимес (ле) чайрынац чыстанча, че Байкалда, Изец, Волга тасчатханга yFaa тббй. Анда? (ох) улур сур, пустар щшсче, ыраххыда nipee (ле) киме кбршче.

198

Page 203: Г ХАКАС т а Л i - nbdrx.ru

Байкал ирай талалча. Майньщ тугенч1зше теере анда пустар чус чбрче. Июнь айда олар чарзар саптыр килчелер. Мында агы- рин хайылып, мычырап, сугатха килген ацнарны хоргытчалар.

Соох илбек сур кбгерче. Хайда (да) кбктарлар кблшн. ырах- хы чарларынац nipirin кбршчелер, иирдег1 тудунге туу тартыл- чалар.

(В. П е с к о в т и н а к.)

Междометие.75 §. Междометие чрох чардыры полчатханы.

• Ely предложениелерде к1з1нщ хорыхханын, бр1нген|н, ачыртантанын хайдаг сбстер кбз1тчелер? -

Ио,,хайдар ац килир!Э-эк, хайди полза ибге чщип алдый4«Э-э, хайди ундаам! 'й о , э-эк, э-э — ол междометиелер.Междометиелернщ соонда хайдар танырлар туррызылча?

5 1 5 . Текстл ист1лд1ре орта хырырьщар. Пу кизек хайдац алылган, чоохтацар. Междометиелер табьщар, олар ниме таныхтапчалар паза хайдар таныгларнац чарылчалар?

; \Якын, сарсых азарын 1зецедец суур полбин, талбах чиш сбз1-

pwiin, кузури халран. '— Тпру-тпру-тпру! .. Суйт! .. Суйт, хаарган! .. Суйт!

Якынныц табызы тде-мында ла истш парча.Якынньщ 1зенедег1 азарыныц маймагы, азарынак суурынып,

азырыл халбаан полза, анын, xipir дее халары 1к1нч1л1г полган. Чохырах анан на пазох чоон путхахапхлап napFaH. Ис-товар- нац tiKKeH чоллыр хара станыныц сол пуды маймах турешне читкенче ибестел халган.

— Ио-о... йо-о-о, чиктщ адайы... Су-уйт, ац палазы, тооза ид1мш тыданчы идерге чбр!.. Су-уйт! — Якын, идшщ арырраны- на сыданмин, харахтарын алас-сулас корт, абагырча.

Пу текстте хадыл сбстерж паза частицаларны табьщар.© Хара букванац пазылтан сбстерге синонимнер табьщар оларны

пазьщар.I

Междометие пасха-пасха кбнншерт табыстарра кбг1стер- ■ Hi таныхтапчатхан чоох чардыры полча.

Междометиелер предложениелерде кбб1зш алнында тура- дырлар паза хубулбинчалар.

199

Page 204: Г ХАКАС т а Л i - nbdrx.ru

5 1 6 . Пироген предложениелерде междометиелер табьщар, олар ниме козочетнежн чоохтацар. Орта хыгырьщар.

' 1. Йо! Холым хьщыбыстым. 2. I^irefi! Хайдар соох сурдыр.3. Пок, хайди полдын? 4. Э-эк, хайдар ачыррастырдыр!- Сэла ундуп салбадым. 5. О-о, хайдар ciлiг хоостыр! И-ик! Хайди чах- сы хайлапча. 6. Татай! Хайдар сорыр нимед!р. йо халах! Пуун кил1бкчен полбазыинар. 8. Че, аньшуох, иркем... Хазых чбрчет.9. Саныуах тын-тьщ-тын! Адайах ап-ап-ап! Хураган ме-е-е!

Т а н ы х т а р \'Йо, ох, ах, ой междометиелер ш зш щ пасха-пасха кон- HiH коз!дедiр. Хайдар ноцш полчатханын предложениедец ninin аларра чарир.

К б з i д i м : Йо междометие opiHicTi, арыреынысты, хоррыс-ты, хынысты шлд1ртед1р. Пасха даа междометиелернщ андар оцдайлары пар поладыр.

5 1 7 . Шс ибдеп малларны, хустарны хайди хырырчабыс, амыратчабыс? Оларны пас сальщар. -

К б з i д i м : Шс )соосханы. кк -кк -кк Tin хыгырчабыс.

76 §. Междометиелерн! орта пазары.

1. Хадыл междометиелер дефис (-) пастыра пазылчалар.К б з i д i м : Ап-ап-ап! Ха-ха-ха!2. Сынап междометие предложение алнында полза, аньщ

соонда занятой туррызылча. Ах, алцаастап салтырбын!3. Сыиап междометие улур куснен адалчатса, аньщ соон-

• да хысхырым тании туррызылча; Ой! Турыцар!

5 1 8 . ПримерлерЫ пазьщар. Кирек междометиелерш туррызьщар. Таныг- ларны туррызьщарох. Унщ ерж алыстырып орта хыгырьщар.

1. .. . хайдазар cipep? Тапсанар! 2. . .-. хайдар манат иртенгь д1р! 3. .... хайдар хомай чыстыр! 4. . . . кбрдек син аны, хайди чазан салгаи! 5. . . . тынох чочып пардым мин!

5 1 9 . Й о , э ж междометиелерге ш зш щ пасха-пасха кбннш таныхтапчат- хан узер (прайзы алты) предложение сарыньщар.

5 2 0 . «Арырда саналыр чбргеб1с» Tin темаа хысхачах чоох пазьщар. Анда хай nipee междометиелер тузаланьщар.

***

Чоох чардыхтарын yrpenin, cipep оларныц тузазынанар, хуг булчатханынанар, ррамматическай сдшглершецер танысхазар.

200

Page 205: Г ХАКАС т а Л i - nbdrx.ru

Тьддецер науканыц ол пблжтерш угренгеш — м о р ф о л о г и я Tin адалча.

Морфология сбс гректер тшнен француз тшне Kipin алыл- FaH, морфе (форма) паза логос (сбс, наука).

«Сбс пуд!зЬ пблжте cipep сбстернщ пуд1зшенер угренчезер, «морфологияда» — сбстернщ хубулызынанар, «синтаксисте — сбстернщ паза предложениелернщ палгалызынацар. Ол ус пб- лщ тшденер науканы nip пблшке — грамматикаа nipiKTipne. Грамматика сбс пуд1зше, хубулызына, сбс nipimiHe, предложе- HHeHin KopiMHepiHe угретче. Грамматика фонетиканан паза лек* сиканац nip тине турча.

Грамматика— греческай тщден (грамматике) сыххан сбс, ол сбстернщ паза предложениелернщ пуд1зше угретче.

Ирткешн хатиры.

1. "Плденер науканын полжтерш адацар.2. Фонетика nicTi нимее угретче? .3 . Грамматикаа хайдаг полжтер к1рчелер?4. Морфологияда ниме угрежлче? Синтаксисте чи?5. Чоох чардыхтары хайдаг группаларга паза хайдаг грамматическай

. CHsirnepi хоостыра чарылчалар?6. Существительнайлар, прилагательнайлар паза числительнайлар хай­

даг грамматическай сизнлернен тоойлерд1р?7. Орта пазары паза таныг тургызары Tiлдецер науканьщ хайдаг noni-

Ннен nanFanbiCTbiF полча?8. TiaHi паза орта пазарын нимее угренерге киреклр?

5 2 1 . Чоохтан причастиелер табыцар. Причастиелерн1 олар палгалысхан сбстержен хада сырара пас салынар. Оларньщ тустарын чоохтацар. Деепри­частие обороттыг предложениелер табынар, оларны узур!нер.

УЛ УГ НАНМЫРДА.

«Хуу хыр» идеенде илееде улур табун хой тарабызып чбрген. Tipir, час отта оттап чбрген чоон хойлар аразында хураганнар хойдан коп шлд!рген. Наа хырыхх.ан хойлар, хысхы тонны суур салып-, чайры киптщ чщи, ниик-саах тлд!ргеннер.

Чабан Санпир, кискен дождевигшщ идеен тбзи, наспах суры- на одыр салран, хоостаан пагыр ханзанан тамкы тартып, хой- ларзар кбрглеен. '

KHHeTiH от сагыла тузит, кугурт тыцыри тускен. Хойлар nip чирге кууршзе .тускеннер. Хасхачах хойлар хыринзарох ойлап килген. Чшшг нанмыр, кбнектен урран ч)ли, суулет сыххан. Ибй ре туу тартылып, nypyuKi полыбысхан. Соох чиллн' нанмырра

201

Page 206: Г ХАКАС т а Л i - nbdrx.ru

сыдабин, хойлар на'цмыр инд1ре чбр сыхханнар. Санпир, ойлап, ойлап парып, оларны тохтатхан: Хасхачах андох ypin ойдаан. Хойларныд алнындагылары тохти тускеннер, че соондарылары, ырылызып, пасхлазарра щиб(скеннер. Че гпди куснед тохтатса,

. хурараннар чоо пасхлат салары даа ур нимес. Аднадар Санпир хойньщ соонзар, ахсах хойзар, ойлаан. Мында шди тастап парза, соох надмырра наа хырыххан хой майых паррадаг, апарарра ит- се, хой чолына чигпр полбаадар. Пу синге теере Санпир колхоз хойын чдарбеен, уретпеен. Колхозниктер агаа 1зенчелер. «Че кол­хоз малы уребезш» т1бинен, Санпир, Дождевиг1н суурып, хойра чабысхан. Надмырра чабассырап парран дурараннарны ту- дып, Санпир, i4e3iHin хырина чаттырып, чаап салран, i4e3i хырин- да олары даа хыймырабиныбысханнар.

Хазьщ таярын тудына, Санпир ин париган хойларынзар укус салран. Хасхачах табуннад хада парир... Андар Kyrypnir, хазыр чил толгапчатхан нанмыр арали улур cipeHierir париганда, Сан- пирн!н хараана iKi, обаалыр курген KopiH napFaH. Аны коре ле, no3iK чар илееде сол холда халыбысханы аныд сарызына чугуре KipreH. «Андарда, хой арачылалды!». 1ди Tin, позыныд прай суух парранын Санпир ам на хабынран.

(Т. Б а л т ы ж а к о и.)

Хара букванац пазылган глаголларга синонимнер таап .пазьщар.J - ж *

Хатирына таблицалар.

Оби чоох чардыхтары

Полызыглыгсбстер Пасхазы

—существительнай —послелогтар междометие—прилагательнай —союзтар—числительнай —частицалар—местоимение —глагол—причастие —наречие —деепричастие

С у р ы f л а р.

1. Cipep нинче паза хайдар чоох чардыхтарын пмчезер? Олар кизектерге хайди чарылчалар?

2. Пос алынча чоох чардыхтары полызырлыр сбстернен хай­ди пасхалалчалар?

3. Междометиелер полызыр сбстердец хайди пасха полчалар?202

Page 207: Г ХАКАС т а Л i - nbdrx.ru

Д е ф и с . п а с т ы р а . п а з ы л ч а т х а н состер.Таблица 2 №

Путчеткеннер1 „ ' Чоох чардыхтары

TocTiKTepi nipirin, хати-хатг[. алылып ••Сбс алнында тыыдыстыр час- тицалар турып

существительнайлар: ас-тамах, idic-хамыс, пице-туцма; бон таныхтапчатхан прилага- тельнайларда: хып-хызыл, хап- хара, узун-узун

Пудш состер nipirin, -хати-хати адалза

числительнайлар nip-ini, ус- торт;наречиелер: хати-хати, аар- пеер, сала-сула

•-да, -де, -не,-ле частицалар хозылып

местоимениелер: кем-де ниме- де, кем не, ниме ле

С у р ы г л а р п а з а т о р ы стар.1. Хайдар чоох чардыхтарында состер дефис пастыра пазыл-

чалар?2. Дефис, пастыра хайди путкен состер пазылчалар?3. Дефис пастыра пазылчатхан наречиелерге кбзшмнер таап

пазыцар.

5 2 2 . Текстт1 хыгырьщар, числительнайларны сбснец пазьщар. Прзд- , ложениелерн! чоох чардыхтары пастыра узурЩер. Хара букванаи пазылган состернщ орта пазарын чарыда чоохтацар.

1. «ТУ-114» самолёт кииче'Москвадац Гавана... чиДре, nip дее чирде туспин, 13 час 55 минута учуххан. nip часта ортымах- ти 800-ер километр парча. Самолёт 9—11 мун метр пбзште учух­хан.

2. Хакасияда 500 мука чагын к!з! чуртапча. Прай шстщ Со­вет Союзында 67 мун хакас чуртапча.

3. Корабль, 80 метр талай тубшзер тузш, Севернай полюс... ар иол тутхан. Океанньщ тире... 4 мунгметр полран. Киме устун- де аар, халыны 12—15 метр, пус чатхаш Арктика—хазыр. Андар' парары ураа сшпк паза хоррыстыр. Советскай атомнай кименш экипажы, сур алтынча чорчец кимёл1г Севернай полюс... чидш, хызыл флаг тургысты.

203

Page 208: Г ХАКАС т а Л i - nbdrx.ru

5 2 3 . «Граница хадагчызыныц чооры» Tin темаа чоох пас салыцар, чоох чардыхтарын таныхтацар.

Анда тузаланарга кирек сбстер: шрсшде, хадарда, ч1глешепг 1стер, Барс адай, сымзырых, nip дее ниме, кинетш, кем-де, ма- paa, cerip, пычах, застава, арыл.

5 2 4 . Читпинчеткен прай тандоларны туррызып пазьщар. Путкен сбс- тернщ алтын сиип, хайди путкешн чоохтацар.

Апрель, 1971 чыл. Аал механизаторларынан icienic ондайла: рын чахсыландырардацар Москвадан брчшг хабар читкен. Хай- хастыр opinic Чир-суубысча. тара...н. Партия тшче: «Механиза­тор — колхоз совхоз хони...нда бон кус.

HoFa брч!лir синщ кбннщ THMip ат ээз1? — Чуртас брчшг.Наа ас учун наа чид...г учун куресчелер механизаторлар то-

рызынчы пис чыллырныц пастары часхызында. Часка кущ улам чарых арланча чазы алыптарыньщ устунде.

Чурт... бнзтче бсче анынан юзшщ кбнн1 кбд!'р1лче. 1стен... ол кбр!мде ниик ирт1пче.

' (Газ. )

KilHi чоохтыг, твой членн1г предложениелернщ схемазын сиип сальщар.

5 2 5 . Пастагы iKi предложениедег1 сбстерде нинче буквадыр, нинче тап- сардыр, чоохтацар. Предложениелерн! член хоостыра узурщер.

Чайры кун илееде ббрлеп килген. TaripAeri арам пулуттар, тасхын сурньщ ах Ko6iKTepi ч1ли, кбблче icaep ин турраннар. Ол тан от пастарын сала-сула сыйбастырглаан. ОНг харахтыр ачын чабылгай, алыр хусхачах турлирш сахсынып, чогар-тббш сииле тусклей, хайын чбрген. От арали сарысхалар тырлааны истшче. Наада чузе нанмыр чаган соонда, чазы час отнан' кблбешбщ- кен. (Т. Б.)

5 2 6 . Хырырыцар, текстке ат пирщер. Прай сбстернщ чоох чардырын та- ныцар. Тугенч1 предложениенщ тапсарларына фонетичеснай узур!г идщер.

CeripTKec хызыл жектщ пурнынын пазында улурзырхап арах одыр салран. Аныд кизш азахтары сала Прлесчеткеннер, алын азахтарынац ол пурнын чысхлап одырран. Тосхан соонда, ceripT- кес чоо брчшг уннен тапсабысхан:

—Я, мин тын, киртшчем: чир устунде сег1рткестец улур нимеЧОРЫЛ.

Ол арада аньщ хыринча аар учух париран. Аар, тыстан пол- бин, сурыбысхан: *

— Иркем, син чоохтап пирерзщ ме, сагам чи ноо нимеде одырчазьщ?204

Page 209: Г ХАКАС т а Л i - nbdrx.ru

— Че, хайдар андар сурыр полдад.-' Хайзы даа хыринад са- fbih кбрзен, чарадыр nip ле полар кирек: мин тардабын.

Кем нимен1 асхынах шлче, ол махтанарра кус поладыр( I I ы м а х.)

527. Нымахты пазып альщар. Состер ноо чоох чардыхтарына к!рчет- кен1н чоохтацар. Глаголларньщ, существительнайларныц алтын сиип са- льщар.

ДУБ AFAC ПАЗА АХ МИСКЕ.

(Литва чоныныц нымагы.)Чиит дуб аразычахтын хыринда, арыгли аннан хости, чир ал-

тыиан, ах миске сых килген. Позы чоон, слепез1 хыйын.— CaFaa нинче частыр? — Tin, ол сурапча дуб арастак.— Пиз1н‘д парча,--- нандырча агазычах.— Че мин ам на чуртирга пастапчам. Кор, хайди амох коп

нимес ле синнец тицнеспинчем. Ниме зе мыннац андар полар? Аар турдах, мараа мында орын читпишбкпезш.

— Тохта,— нандырран дуб атас,— nipee ус кунче сахта, ан- да кбршер.

nip кун ирткен, ii<iH4i3i, ах миске, т1зен, куннен дее нимес — час сай 03in одырча. Че узiн41 i кушнде ах миске хыйын пастыры- бысхаи. •

— Дуб аразычах, син ам даа турчазыц ма? — сурча ах мис­ке.

— Турчам.— А мин хыйын туе парим, минщ пазымда ниме-де кил1спин-

че.Ах миске, хуртап, чызып парган, че дуб атас., т!зен, ам даа

турча.

528. Стихтарны хыгырыцар. Глаголларны таап, оларньщ пуд1зш узу- pinep паза полран на глаголларны толдыра чоохтап пирщер (наклонение, туе, залог, сырай, сан, KopiM).

1. Поэтке.Чыллар ирт)пчелер, nicTi са-

рыбин;Пастар хыралча, тасхылдан,

халбин.Драй пш еп, прай хынысты Чуртастан, ал тур, салаадан

сорбин.

2. Хопчы.Хопчы к£з1—ол кип хуртына тбп-тббй,Ki3i чуртазын тыд ким1рче ол

чой.Ол хурттарра кип уретт(рбес

’ . учун.Нафталин чай тур, чох ползын

apaa Toofti.205

Page 210: Г ХАКАС т а Л i - nbdrx.ru

3 . П а л а T h ii.

Прай нимеден тадылыр пола-дыр

Пастап ла иркеден, сыххансостер.

Хайди даа пала топыр чоох-танза,

Хатыр даа хулахтар аны исте-д!р.

(М. К и л ь ч.)

Хара букванад пазылган сбстерге синонимнер табьщар.

529. Пироген прилагательнайларга антонимнер табьщар, анад агаа килжкен существительнай таап пазьщар.

а ч ы р н а а КфЛ1Га р ы р ч а р ы х ч о о на ч ы х - ч а р ы х OTir 4iTir

ЧЫЛЫР к у л у к i3ir

харамхараамырtipir

Пу прилагательнайлар нимеж кбз1тчелер: позырах, сабдар, торыр,халтар, хасха, хоор, хула, курен,, ой, ала, пора. Ол сбстернед ус предложение пазьщар.

530. Пазьщар, кирек букваларны, местоимениелернщ полжтерж таных- тадар, хайдаг пблж местоимение мында кир1лбинд1р?

— Пктщ арабыста,— тшче хыс,— пЫспеен ниме коп. Мин шлбинчем cnHi, син — минь Че олардадар соонда чоохтазарбыс. Амды пастары сабыгны. удурлирга 'тимненерге кирек. — Ол, он холынан улап, чолда ixi чалан Ki3i улур чугурт...где~ килигенш кбз1ткен. Оларнын ат...ынын табан...ы теген xypyF чолдан тозын столбали ксдаршген. Олар хайдар-да нимее улур манзытта кил- чел ер.

— Олар. миш cypi3in килилер. Миш чазырчац ондайын по- лар ба? — сурран хыс. Чатхлапчатхан хойларны тур...за хуйд...- рыбысхан. Анан хысты оларнын аразына кир салранда, хойлары паЗох, nip чирге чыылызып, чатхлабысханнар. Оларнын аразын- да хыс Ki3i, сура таста...н тас чши, коршмин парран. Позы, nip ниме шлбеечж полып, ырлап сых...ан. (М. К-) ■

* * *Часкалыр, кбгл1г чуртассар Чолларны астыбыс, олганнар.Чахсы пшсп'г угрешссер Чир-суубыс хырырча:

кустенщер!(Н. Ч.)

206

Page 211: Г ХАКАС т а Л i - nbdrx.ru

ТАПТЫРРАС.V К Л А С С

IV класста ирткетин х-атиры. (4).

Лексика.1. §. IV класста мрткенш хатиры (11). 2 §. Хакас тшнщ гоайы (13). 3 §. Лекои-ка бсче (15). 4 §. Удаа тузаланчатхан обстер (17). 5 §. Литература т!л1 паза диалект coctepi (19). Хатиры (21).

6 §. IV класста ирт-кешн хатиры (23). 7 §. Существительнайлар пуд1рчет- кен хозымшар (25). 8 §. Существительнайларнын тартылгы формазы (30). 9 §. Согласпай тапсагларта тоозылчатхан -существительнайларнын т-артыЛ- гы формазы (32). 10 §. К, х, f , г тап-сагларга то-озылчатхан существи- тель'найларнын тартылгы формазы (33). 11 §. Тартылгы фор-ш-дары суще- ствительнайларпын хубулызы (35). 12 §. Существительнайларнын сырайуа хубулыстары (38). Хатиры (40).

13 §. Пасталыр кла-сста ирт-кешн хатиры (43). 14 §. Путкен паза путпеен нрилаг-ательнайлар (46). 15 §. Тартылты паза орыс гшвен *к1рпен прилага- тельнайлар (49). 16 §. Кщпглес паза тыыдыс тузалыр прнл-агателыиайлар(52). 17,§. Пр-илагательнайларньщ тинкестврщ степеньнер1 (53). 18 §. При-, лагательнайларпы орт-а пазары (55). Хатиры (56).

19 §. Числительмай ч-оох ча-рдыры порчаххан-ы (59). 20 §. Чмелительнай- ларнын путкен ондайлары (62). 21 §. Сан числите-льнайлары (63).22 §. Изер-icTir числителья-айл-ар (65). 23 §. Пбл1ст1г, чардастыр числитель- найлар (66), 24 §. Чыылы-CTbiF 1ч-ислительнайлар (67). 25 §. Унах числн- тельнайда-р (68). 26 §. Чиелительнайларны yayipepi (69). Хатиры (69).

27 §. Местоимение ноох -ч-ардьшы полчатх-аны (72). 28 §. Сырай паз-а тар- тылры -местои-мениелер (75). 29 §. Коэщвглщ местаимеяиелер (78). 30 §. Су- рырлыр, относителынай местоимеяиел-ер (79). 31 §. А'йланысхыр местоиме- ниелер (82). 32 §. Оп-рвделительнай паза определён-най нимес местоиме- лер (8'4). 33 §. Местоимениелернi орта пазары (87). 34 §. Местонмениелер- Hii y3jy-pepi (89). Хатиры ;(89).

Морфология.Существительнай.

Прилагатсльн-ай.

ЧислительШай.

Местоимение.

Национальная библиотека

им. Н. Г. Домоаши Республики Хака

107

Page 212: Г ХАКАС т а Л i - nbdrx.ru

Глагол.35 §. l i t кл-асета ирткашн .хагиры (92). 36 §. Путкон паза 'пугпеен глагол- лар (94). 37 §. Глагол пуд1рчегкен «озымиэр (95). 38 §. Хадыл глаголлар (99). 39 §. Орыс ткннен алылган ' глаголлар (101). 40 §. Н,. f , г тапсаг- ларга тоозьг.Фчатхан птаголларныц хубулызы (102). 41 §.Глаголнын залог- тары (104). 42 §. Коп хатагл.ыг глаголлар (ПО). 43 §. Глаголнын KopiMiiepi (111) 44 §. Глаголнын хубулызы (114). 45 §. Наклоненнеденер очнаг (116). 46 §. Кустеуен наклонение (116). 47 §. Мол частые наклачение (121). 48 §. Хыпыстыг наклонение (123). 49 §.• Изъяшительнан наклонение (125). 50 §. И ржет туе (128). 51 §•. Полар туе (133). 52 §. Глаголны узурерГ (136). 53 §. Глагол хозымнарын орта пазары (137). Хатиры (138).

Ирткешн TUKci хатиры (141).

VI К Л А С С .V-4i класста хатиры (146).

Причастие.

54 §. Причастиеденер оннаг (150). 55 §. Полчатхан паза ирткен туе при- чаетиелер1 (152). 56 §. Полар тустаюы прнчастиелер (154). 57 §. Ид1лгелек паза посигадаг действие при iacrueaepi (156). 58 §. Причастмелершн хубу­лызы (157). 59 §. Причастпеш yay.pepi (158). 60 §. Причастие «бороды (159). Хатиры (160).

Деепричастие.

61 §. Деепричаетиедевдр онпют (162-). 62 §. Деепричаетиелерищ пблжгерГ нщ пуд1з1 (164). 63 §. Деепричастшелерш орта пазары. (168). 64 §. Деепри­частие обороды (109). Хатиры (172).

Наречие.

65 §. Послелог полызыг чоох чардыгы (174). 66 §. Наречиелершц по-лiKTepi (175). 67 §. Наречиелерищ пудi3i (179). 68 §. Наречиелерш орта па­зары (181). Хатиры (183).

П о л ы з hi f л ы f ч о о х ч а р д ы х т э р ы ,

П о с л е л о г т а р .

69 §. Послелог полызыг чоох чардыгы (184). 70 §. Послслогтарныц па- дежтернён 1Киректелчетееп1 (187).

Союзтар.71 §. Союзтар чоох чардыгы гюлчатханы (188).

Частицалар.72 §. Частицаданар оннаг (191). 73 §. Часпицалариын полжтер1 (192).74 §. Чаетицаларны орта пазары (194). Хатиры (197).

Междометие.75 §. Междометие чоох чардыгы полчатяаны (199). 76 §. Междометиелерн] орта пазары (200). Ирткенш хатиры (201).

Page 213: Г ХАКАС т а Л i - nbdrx.ru

ТУЗЕД1ГЛЕР'

• С трави - цазы

СтроказыПлзыл napFan Хытыраргл кирекустунец алты-

нац

' 78 — 6 пугаа пура

129 — 2 аффиксами, аффиксппк

134 — ■ 3 вокзал вокзал,

143 — 8 Алтандак Алтайдан,

181 8 — столбикке, столбикке

Page 214: Г ХАКАС т а Л i - nbdrx.ru

I

Page 215: Г ХАКАС т а Л i - nbdrx.ru

ft.

V , \ -Г-,

/I

r 4

Page 216: Г ХАКАС т а Л i - nbdrx.ru