1

Frontispice / Titelblad : Philippe Geluck

HUIS VAN

HET BEELDLA MAISON

DE L’IMAGE

Ce catalogue réalisé sous la direction de Johnny Bekaert, David Merveille, Michel Michiels et Olivia Bara a été édité à l’occasion de l’exposition Bara & Friends, organisée par La Maison de l’Image chez Seed Factory. Vernissage le 13 octobre 2011.

Deze catalogus werd tot stand gebracht onder leiding van Johnny Bekaert, David Merveille, Michel Michiels & Olivia Bara en is uitgegeven ter gelegenheid van Bara & Friends. De tentoonstelling is een organisatie van het Huis van het Beeld bij Seed Factory. Vernissage 13 oktober 2011.

This catalogue was produced under the editorship of Johnny Bekaert, David Merveille, Michel Michiels & Olivia Bara. On the occasion of Bara & Friends. The exhibition is an organisation by the Maison de l’Image at Seed Factory. Vernissage on 13 october 2011.

Copyrights. Tous droits réservés aux auteurs. La reproduction partielle ou totale des œuvres et textes publiés dans cet ouvrage est autorisée après accord des auteurs et de la Maison de l’Image.

Alle rechten voorbehouden aan de tekenaars. Reproductie, geheel of gedeeltelijk, van de tekeningen en teksten in deze uitgave is enkel toegestaan mits het akkoord van de auteurs en het Huis van het Beeld.

All rights reserved by the authors. Partial or entire reproduction of the works and texts published in this book shall only be authorised with th the agreement of the authors and the Maison de l’Image.

Editeurs responsablesVerantwoordelijk uitgeversEditorsLa Maison de l’Image / Huis van het BeeldAvenue des Volontaires 19 Vrijwilligerslaan1160 Brussels, Belgium / wwwseedfactory.be

Couverture / Cover : Guy Bara & David Merveille Cata

logu

e de

l’exp

ositi

onCa

talo

gus v

an d

e te

ntoo

nste

lling

Exhi

bitio

n ca

talo

gue

4 5

Cette exposition est l’occasion de rassembler les dessins de mon père qui me sont particulièrement chers, ceux de ses débuts dans la presse comme dessinateur humoriste. Ils s’ajoutent bien entendu à une sélection parmi les nombreux Max l’Explorateur disséminés dans de nombreuses publications pendant de nombreuses années. Je remercie toutes celles et ceux qui ont permis la réalisation de ce rêve, en particulier David Merveille, Johnny Beckaert, Michel Michiels, Josse Goffin et Vincent Baudoux, et toutes les participantes et participants à un événement qui aurait certainement plu à Guy Bara. Timide, il redoutait les cérémonies off icielles, et préférait porter ses décorations honorif iques sur son pyjama.

Olivia Bara

Deze tentoonstelling is de gelegen-heid om die tekeningen van mijn vader te bundelen die me na aan het hart liggen, deze uit zijn beginperiode als humoristisch perstekenaar. Tezamen met een selectie uit de vele stopcomics van Max de Ontdekkingsreiziger, die verspreid zijn over vele kranten en magazines gedurende vele jaren. Ik druk hierbij mijn dank uit aan allen die meegewerkt hebben aan de verwezenlijking van deze droom, in het bijzonder David Merveille, Johnny Bekaert, Michel Michiels, Josse Goffin en Vincent Baudoux, en aan allen die hebben deelgenomen aan dit evene-ment, dat uitermate geplezierd zou hebben aan Guy Bara. Schuchter als hij was, schrok hij terug voor off iciële ceremonies en spelde hij zijn eretekens het liefst op zijn pyjama.

Olivia Bara

Photo / © Leopold Oosterlynck

Mon cher Guy,

Ca y est, justice est faite.Une importante exposition de ton œuvre est enfin organisée ici à Bruxelles. Quelle que soit l’intérêt particulier des spécialistes et amateurs passionnés de dessins, tu seras à jamais le prince-dessinateur qui as enchanté, avec Max l’explorateur, des millions de lecteurs de journaux.

T’en souviens-tu ?Nous sommes au début des années septante (1962). Pour aff irmer mon indépendance vis-à- vis de mes parents je débarque à Paris-Nord, une farde de dessins sous le bras, et en poche une recommandation de Maurice Rosy. Devant chez toi, rue Gay Lussac, timide et complètement paniqué de rencontrer un célèbre dessinateur, je n’ose pas sonner. La porte s’ouvre et j’ai devant moi un grand type très beau (toi). Tu me demandes des nouvelles de Bruxelles, me présente ta femme Anne, et vous m’invitez en toute simplicité à partager votre repas. Du coup, j’oublie de te donner ma recommandation. Tu regardes at-tentivement mes dessins et tu me dis : c’est très bien, mais il y a encore du boulot. Surtout continue.Je découvre alors chez vous des bouquins de Steinberg, André François et Ronald Searle. Quelle révélation ! Plus tard, tu me feras rencontrer bien d’autres personnes du métier dont Folon, Joseph et Benoît Gilain ainsi que de nombreux comédiens de théâtre. Tu m’as régulièrement aidé, conseillé et soutenu dans mes recherches gra-phiques ainsi que dans mes découvertes parisiennes. J’ai vécu grâce à vous deux des moments inoubliables de franches rigolades et d’amitiés.

Guy, notre rencontre a été détermi-nante dans mon parcours personnel. Vraiment.

Merci à toi pour ta gentillesse et ton élégante générosité.

Josse GoffinBruxelles, juillet 2011

Beste Guy,

Het is zo ver: gerechtigheid is geschied… Eindelijk wordt er hier in Brussel een grote tentoonstelling georganiseerd over je werk. Wat ook de specif ieke belangstelling is van stripspecialisten en –fanaten, jij zult voor altijd de koning-tekenaar zijn die met Max de ontdekkingsreiziger miljoenen kranten-lezers hebt verrukt.

Herinner je je de volgende anekdote nog? We zijn begin jaren zestig (1962). Ik wil volledig onafhankelijk worden van mijn ouders en neem de trein naar Paris-Nord, met een map tekeningen onder de arm en een aanbeveling van Maurice Rosy op zak. Timide als ik ben en compleet in paniek bij het idee om een beroemde tekenaar te ontmoeten, durf ik niet eens aan te bellen aan je huis in de rue Gay Lussac. Tot de deur opengaat en er een heel knappe, lange man ( jij) verschijnt. Je vraagt me hoe het gaat in Brussel en stelt me voor aan je vrouw Anne. Jullie nodigen me spontaan uit om te blijven eten. Ik ver-geet je zowaar mijn aanbevelingsbrief te overhandigen. Je bekijkt aandachtig mijn tekeningen en zegt: uitstekend, maar er is nog heel wat werk aan de winkel. Doe vooral verder. Bij jullie thuis ontdek ik boeken van Steinberg, André François en Ronald Searle. Wat een revelatie! Later zul je me in contact brengen met tal van andere grootheden in het vak, zoals Folon, Joseph en Benoît Gillain, en met heel wat toneelacteurs. Je hebt me vaak geholpen, geadviseerd en gesteund in mijn grafisch onderzoek en mijn Parijse ontdekkingstocht. Dankzij jullie beide heb ik onvergete-lijke momenten beleefd vol uitbundige humor en vriendschap.

Guy, onze kennismaking was een mijlpaal in mijn leven, echt waar.

Bedankt voor je vriendelijkheid en je elegante gulheid.

Josse GoffinBrussel, juli 2011

6 7

EEN ONTDEKKINGSREIZIGER, MAX GENAAMD

Een ontdekkingsreiziger (Fr. explorateur) is per def initie iemand die onbekende horizonten verkent en daar verslag van uitbrengt. Als we alleen rekening houden met de moderne westerse wereld, zou Max tot de selecte club behoren waarin we ook Marco Polo, Christoffel Columbus, James Cook, Livingstone en Stanley, Robert Peary, Charles Lindbergh, Amelia Earhart, Edmund Hil-lary, Yuri Gagarin, Neil Armstrong en Buzz Aldrin terugvinden. Al die legendarische f iguren hebben iets paradoxaals gemeen: ze koesteren een droom, maar doen tegelijk al het mogelijke om die zo perfect mogelijk te realiseren. Ontdekkingsreizen zijn nu eenmaal onmogelijk zonder een goede planning en de medewerking van een heel team, ja zelfs de steun van een volledige natie. Tenzij we het woord “ontdekkingsreiziger” opvatten in de moderne, metaforische betekenis, in de zin van: kookplezier of zintuiglijk genot ontdekken, of in een meer prozaïsche betekenis, zoals: super-marktfolders of de Ikea-catalogus verkennen. Max de ontdekkingsreiziger zou een typisch product zijn van een tijdperk waarin woorden hun oor-spronkelijke betekenis verliezen. De naam “Max” zelf zou dit bevestigen, als afkorting van Maxime of Maximiliaan. Beide namen zijn afgeleid van het Latijnse “maximus” (“grootste”), de superlatief van “magnus” (groot). Of hoe de zes letters en lettergrepen van een veelzeggend collectief beeld verkort worden tot een koosnaam met drie letters: Max. Max als moderne uiting van een taal die beheerst wordt door de apocope, een stijlf iguur die zo veel mogelijk wil uitdrukken met zo weinig mogelijk tekens, want het moet allemaal snel gaan. Ook voor dit nieuwe, eigentijdse gebruik van woorden en tekens zou Max de ontdekkings-reiziger symbool staan.

UN EXPLORATEUR NOMMÉ MAX

Selon l’étymologie l’explorateur est celui qui parcourt et rend compte d’un pays mal connu. Si l’on ne tient

compte que du monde occidental récent, Max appartiendrait au club restreint où se côtoient Marco Polo, Christophe Colomb, James Cook, Livingstone et Stanley, Robert Peary, Charles Lindbergh, Amélia Earhart, Edmund Hillary, Yuri Gagarine, Neil Armstrong et Buzz Aldrin. Chacune de ces légendes se caractérise par le paradoxe d’allier un rêve peu raisonnable à l’intendance la plus pointue. Pas d’exploration possible sans planifi-cation et la collaboration de tout une équipe, voire le support de toute une nation. A moins que l’on comprenne le mot dans un sens moderne, méta-phorique, comme l’on dit explorer les plaisirs de la cuisine ou des sens, voire plus prosaïquement encore explorer les folders des supermarchés ou le catalogue Ikéa. Ce serait de cette époque de dévaluation du sens des mots que Max l’explorateur témoigne. On y trouverait conf irmation dans le nom même de «Max», diminutif de Maxime ou Maximilien, issus de «maximus», superlatif de «magnus», le plus grand, les six lettres et syllabes d’une image collective dense se réduisant aux trois petites lettres de l’affectueux prénom. Max serait ainsi l’intuition moderne d’une langue régie par l’apocope, qui veut aller vite, suggérant un maximum en un minimum de signes. Ce serait aussi de cette redéf inition contemporaine de l’usage des mots et des signes que Max l’explora-teur rendrait compte.

WOORD NOCH KLANK

Max de ontdekkingsreiziger spreekt en schrijft weinig of niet, om dergelijke speculaties en problemen rond taalgebruik te vermijden. Toch verschijnen er hier en daar enkele zeldzame gags die gebaseerd zijn op spreek- of schrijftaal, en ook die wijzen op de moeilijkheid om te communiceren. Een voorbeeld: wanneer een Aziatische boef zijn wapen trekt, zoekt Max eerst de betekenis van de woorden in kwestie op in zijn woordenboek. Pas nadien heft hij zijn armen omhoog. Max verstaat niet alleen geen woorden, en de meeste van zijn ontmoetingen monden dan ook uit in onbegrip. Max de ontdekkingsreiziger: een relationeel gehandicapte? Is het net dat aspect dat ons aan het lachen brengt? In een andere gag krijgt Max de volle laag van zijn vriendin. Ze blijft hem maar verwijten toeslingeren, terwijl hij in de ingewanden van een boa zit. Nog een voorbeeld van het on-vermogen tot communicatie en tot lichaamstaal, zonder enig woord of klank.

Niet alleen het gesproken en geschreven woord is schaars in Max de ontdekkingsreiziger, ook onomatopeeën zijn dun gezaaid. Weinig “Krak”, “Boem” en “Vort” dus, en zelfs als Max musiceert of zingt, vinden we dat nergens terug in de tekst. Dat is misschien de reden waarom Guy Bara pas na zijn veertigste strips begint te tekenen. Vanaf dan is de strip niet langer een schandelijke ziekte, maar groeit hij uit tot één van de cultuursymbolen van de jaren 60. De verkoopcijfers schieten de hoogte in, en wie wil meesurfen op de succesgol-ven, moét gewoon meedoen met deze rage. Wie strip zegt, zegt echter ook lange verhalen, en die liggen Bara niet echt. Geen nood: zijn vrienden Maurice Rosy en Vicq leveren hem de scenario’s.

OUBLIER LES MOTS

Et donc, pour éviter ces spéculations et les soucis liés à l’usage de la langue, Max l’explorateur ne parle pas ou peu, il n’écrit pas ou peu. Pourtant, quelques rares gags basés sur la parole ou l’écrit existent, qui renseignent eux-aussi de la diff iculté de communiquer. Ainsi lorsqu’un bandit asiatique pointe son arme, Max vérif ie d’abord dans le dictionnaire le sens des paroles. C’est seulement après qu’il lève les bras. Non seulement Max ne comprend pas les mots, et la plupart de ses rencontres virent à l’incompréhension. Max l’explorateur, handicapé relationnel ? Et si c’était ce qui nous fait sourire ? Un autre gag montre Max se faire disputer par sa compagne. Elle continue ses reproches alors qu’il est englouti dans les entrailles d’un boa, soit un autre exemple de cécité à la relation, au langage des corps, sans le moindre son, le moindre mot.

Si les mots parlés ou écrits sont rares chez Max l’explorateur, ils le sont aussi dans le champ des onomatopées. Peu de «Crac», «Boum», «Hue», et même quand Max fait de la musique, ou chante, aucun indice n’y renvoie. Voilà peut-être pourquoi Guy Bara n’abordera la bande dessinée que bien tard, quand il atteint la quarantaine. C’est à ce moment que la bédé cesse d’être une maladie honteuse pour devenir un des étendards culturels des années 1960, qu’il faut en être pour surfer sur le tsunami du succès, les chiffres de vente étant le plus convaincant des aiguillons. Mais la bande dessinée suppose des récits de longue durée qui conviennent peu à Bara. Qu’importe, les amis Maurice Rosy et Vicq lui fourniront des scénarios.

98

De stomme gag biedt een enorm voordeel: hij hoeft niet te worden vertaald, ongeacht de publicatietaal. Dat alleen kan echter onmogelijk verklaren waarom Max de ontdekkingsreiziger op het toppunt van zijn roem veertig jaar lang overal ter wereld verschijnt in maar liefst veertig dagbla-den, want als het publiek niet geboeid is door de inhoud, is elk probeersel zinloos. Laten we zeggen dat hiermee alvast één probleem van de baan is. Toch moet je lezers die verschillende talen spreken en diverse culturele achtergronden hebben, kunnen boeien natuurlijk. De reeks weet dus duidelijk de menselijke ziel te raken.

HORROR EN AMOR VACUI

Het is zinloos om alle contreien in kaart te brengen waar Max naartoe reist, want heel vaak gaat het om denkbeeldige plekken en evocaties. Wanneer Max bijvoorbeeld zijn liefde verklaart aan een knappe vrouw, laten de cactussen op de achtergrond vermoeden dat we ergens in een woestijn zitten in Centraal-Amerika. Helaas: in plaats van te bezwijken voor zijn sirenenzang, begint het meisje te dromen van een andere plek: Venetië. De gag eindigt met Max die haar wens in vervulling doet gaan: plots verschijnt hij in een gondel die hij omtovert tot prauw, bestuurd door Afrikanen. Drie continenten komen hier samen in één enkele plek (1). Een andere gag toont een sensueel heupwiegende buikdanseres. Uit het laatste beeld blijkt dat ze eigenlijk slechts een tatoeage is op de buik van een besnorde dikkerd. Vaak is de plaats van de actie onmogelijk te situeren – tenzij dat noodzakelijk is om de gag te begrijpen – , of slechts vaag: een strand, een bos, een gebergte of een verlaten eiland te midden van de oceaan. Maar als dat niet nodig is, is er niet de minste aanwijzing.

Le gag muet recèle un avantage énorme : quelle que soit la langue de publication il n’a pas besoin d’être traduit. Ce fait à lui seul n’explique pas qu’au faîte de sa gloire Max l’explorateur ait été publié dans quarante quotidiens, pendant quarante ans, partout dans le monde, car si le propos n’excite pas l’intérêt du public, il est vain d’essayer. Disons que cela enlève une diff iculté. Encore faut-il être capable de capter l’attention de lecteurs de langues et de cultures différentes. Ce qui implique que la série parvient à toucher quelque chose au coeur de l’âme humaine.

L’HORREUR ET L’ATTRAIT DU VIDE

Il serait vain de recenser les contrées où Max s’est rendu puisque dans bien des cas l’endroit est imaginaire. Plutôt une une évocation. Ainsi lorsque Max dit son amour à la belle, les cactus du décors font penser que l’on se trouve dans un désert d’Amérique centrale. Hélas, plutôt que céder aux chants de sirène du bonhomme, le f ille se met à rêver d’un ailleurs, Venise. La chute du gag montre Max qui exauce son voeu, appa-raissant dans une gondole, en fait une pirogue déguisée et portée par des Africains. Trois continents sont rassemblés en un seul lieu (1). Un autre gag montre une danseuse du ventre qui se déhanche avec langueur. La dernière image montre qu’elle n’était qu’un tatouage sur le ventre d’un gros moustachu. Souvent, et pour autant que la compréhension du gag ne le nécessite pas, il est impossible de localiser le lieu de l’action, sinon de manière générique, une plage, une forêt, une montagne, une î le déserte au milieu de l’océan… Et si la chose n’est pas indispensable il n’y aura pas d’indication du tout.

Het thema van het verlaten eiland in de oceaan is een dankbaar onderwerp voor gags, want zo’n godverloren eiland is natuurlijk een non-plek bij uitstek. We kennen allemaal de angst voor het witte blad, die zo sterk is bij schrijvers en tekenaars. Het eiland – of de woestijn, een andere favoriete locatie van Bara – zou een metafoor (een beeld in de letterlijke betekenis) zijn voor de zoektocht van de auteur om die leegte op te vullen. Dat vraagt uiteraard de juiste ingeving. Vaak gaat het om een externe gebeurtenis, zoals een rookpluim die verschijnt aan de horizon. Tot groot genoegen van Max, want hij wordt gered uit zijn eenzaamheid. Maar kijk: in werkelijkheid gaat het om een speelgoedboot, een andere schipbreuke-ling die een sigaar rookt of om het even wat dat rookt. Logisch, al is de pointe van de gag niet wat de lezer (of Max) verwachtte, veronderstelde of hoopte. Wanneer Max in Parijs in een riool valt, raakt hij er meteen weer uit… maar dan wel in China. We krijgen hier dus een onmiddellijke en onverklaarbare mutatie van de ene context naar de andere. De logica wil dat de echo terugkeert, weliswaar vervormd, maar altijd van identieke aard. Dus wanneer Max een schot lost in de vallei van de 36 echo’s, is het tegelijk absurd en normaal dat hij meteen 36 projectielen op hem afgevuurd krijgt. We verwachten lawaai, maar krijgen patronen terug. Zonder de minste verklaring. Het onvoorspelbare, de creativiteit en de diversiteit in de natuur en in het leven zelf, zijn eigenlijk precies hetzelfde. Ze proberen gewoon alles uit. Is dit niet de essentie zelf van elke gag?

(1) Henri Filippini, dictionnaire encyclopédique des héros et auteurs de BD (encyclopedisch woor-denboek van striphelden en –auteurs), volume 1, pagina 429, Opera Mundi, Grenoble, 1998.

Le thème de l’î le déserte au milieu de l’océan est l’objet de plusieurs gags parce que, perdue au milieu de nulle part, elle est un non-lieu par excellence. On connaît l’angoisse de la page blanche tant redoutée par les écrivains ou les dessinateurs. L’î le - ou le désert, autre lieu favori de Bara - serait la métaphore (une image, au sens littéral) de la condition de l’auteur qui se demande comment faire pour peupler ce vide ? Encore faut-il trouver une idée. Souvent elle arrive d’un événement extérieur comme ce panache de fumée à l’horizon. Max en est heureux, on vient le sauver de sa solitude. Nenni, il s’agit d’un bateau-jouet, ou d’un autre naufragé fumant le cigare, de n’importe quoi de fumant. Logique, même si la chute du gag n’est pas ce que le lecteur (ou Max) attendait, supposait, prévoyait, espérait. Lorsque Max tombe dans un égout à Paris, il en ressort aussitôt… mais en Chine. Il s’est donc passé une mutation, inexplicable, instantanée, le passage d’un ordre à un autre. La logique veut que l’écho vous revienne, déformé certes, mais toujours de nature identique. Aussi, lorsque Max tire un coup de feu à la vallée des trente-six échos, il est à la fois absurde et normal que trente-six projectiles lui soient renvoyés illico. On s’attendait au bruit, et l’on reçoit des cartouches. Rien ne l’explique. L’imprévisible, la créativité et la diversité dans la nature, dans le processus de la vie, n’est pas autre chose. Elle essaie tout. Et si là se trouvait l’essence du gag ?

(1) Henri Filippini, dictionnaire encyclopédique des héros et auteurs de BD, volume 1, page 429, Opera Mundi, Grenoble, 1998.

10

ALLEEN OP PAD

Bara past binnen de historische en culturele context van zijn tijd: het gouden tijdperk van de humoristische tekening, die Sempé, Chaval, Bosc, Desclozeaux, Ungerer, Jacques Tati, Pierre Etaix en Samuel Beckett zo populair maakte. Of de clown Grock, op wie hij zo dol was (2). Guy Bara tekende bijna 10.000 gags in veertig jaar. Is het menselijk gezien denkbaar dat de auteur nooit eens zonder inspiratie zat of met een onvermijdelijk dipje kampte? De perstekenaar of sporttekenaar (wat hij was in het begin van zijn carrière) put hoe dan ook uit de actualiteit. Max is altijd alleen op de scène, zonder gezelschapsdier, zonder metgezellen, zonder regelmatig terugkerende nevenpersonages die de artiest wat op adem hadden kunnen laten komen. Veertig jaar dagelijkse eenzaamheid en daarbij telkens iets nieuws moeten bedenken: een moeilijke of zelfs onmogelijke oefening. Max’ beste wapen is al bij al een zekere onbedachtzaamheid. Hij wordt stoïcijns genoemd, maar eigenlijk merkt hij totaal niets op in zijn omgeving en staat hij compleet buiten de realiteit. Tegelijk is Max een volwassen f iguur, dus zou hij toch iemand moeten zijn met een geheugen en met ervaring. Hij gedraagt zich echter als een onervaren jongen die verrukt is bij elke nieuwe ontmoeting. Max is de onschuld zelf die op ontdekking gaat, vrolijk op vlinderjacht trekt en zoveel in zijn net vangt als hij kan of als hij toevallig op zijn weg ontmoet.

Die dans van Max om het vluchtige te verjagen, kunnen we perfect vergelijken met de tekenende hand van Bara. We kunnen zijn specif ieke teken-taal niet genoeg benadrukken, net als zijn intieme relatie met beelden, alsof het beeld de inhoud bepaalt. Max jaagt zijn fantasie (het beeld van de vlinder) na zonder zich te bekommeren om de obstakels waarop hij af en toe botst. Hij past zich onmiddellijk aan aan het terrein, springt, rent, zwenkt naar rechts en naar links, springt opnieuw, gaat door op zijn elan… of verliest het,

SEUL EN PISTE

Bara s’inscrit dans le contexte historique et culturel de l’époque, l’âge d’or du dessin humoris-tique qui a rendu populaires les oeuvres de Sempé, Chaval, Bosc, Desclozeaux, Ungerer, Jacques Tati, Pierre Etaix, Samuel Beckett, voire le clown Grock qu’il aimait particulièrement (2). Guy Bara a des-siné près de dix mille gags en quarante ans. Est-il humainement pensable que l’auteur ne se soit jamais senti en panne d’inspiration, ou conscient de l’une ou l’autre inévitable baisse de régime ? Au moins, le dessinateur de presse ou le dessinateur sportif (qu’il a été au début de sa carrière) trouve sa matière première dans l’actualité. Max est toujours seul en scène, sans animal de compagnie, sans comparse, sans personnages secondaires récurrents qui auraient pu laisser souffler l’artiste. Quarante années de solitude quotidienne à devoir trouver autre chose. L’exercice est diff icile, voire impossible. La meilleure arme de Max, f inalement, est une certaine inconscience. On le dit stoïque alors qu’il ne se rend compte de rien autour de lui, en inadéquation vis-à-vis de la réalité. Or Max est adulte, il devrait avoir de la mémoire, de l’expérience, tandis qu’il agit comme un gosse, inexpérimenté, émerveillé de chaque nouvelle rencontre. Max est l’innocence qui découvre, qui va guilleret à la chasse aux papillons et capture dans son f ilet autant de choses qu’il peut en contenir ou que le hasard met à ce moment sur son chemin.

Cette danse de Max chassant les éphémères est pareille à celle de la main de Bara qui dessine. On n’insiste jamais assez sur les particularités du dispositif graphique et la relation intime qu’il en-tretient avec les images, comme si c’était le dessin qui induisait les contenus. Max poursuit l’objet de sa fantaisie (l’image-papillon) sans se soucier des obstacles, il s’adapte instantanément au terrain, saute, court, vire à gauche, à droite, saute encore,

prend ou perd son élan, fait demi-tour, tourne en cercles, etc. Le dessin poursuit le bon signe, celui qui – comme le gag - aurait tendance à ne pas se laisser attraper. Les pieds de la danseuse, comme la main de Bara ne connaissent que la surface, ici le parquet, là le mur opaque de la feuille blanche. L’été, nous voyons parfois ces insectes dont les pattes reposent sur l’eau calme des mares en laissant quelques légers cercles concentriques. Ils f lottent au mépris des lois de la physique qui régissent les corps à notre échelle de perception. Le pinceau gorgé d’encre de Bara flotte et rebondit ainsi laissant derrière lui quelques traces humides d’encre noire sur le papier. Cet attrait de la surface explique son amour pour les représenta-tions qui n’utilisent jamais la perspective au sens académique du terme. Le lointain n’y est jamais que suggéré. Bara organise son espace avec la même intensité pour les détails du fond que ceux de l’avant-plan. Chaque signe, quel que soit son rang, personnage principal ou décors, est évoqué à partir du même régime graphique, cette petite f leur accessoire dans un coin vaut autant que la mimique expressive de Max au centre de l’image. Voilà peut-être pourquoi Bara rechigne à utiliser la couleur. En effet, cette dernière instaure une hiérarchie perceptive, certaines avancent tandis que d’autre reculent. En ne travaillant qu’en noir et blanc il fait l’économie de ces différences de profondeurs visuelles. La profondeur rebute Bara au point que ses idées visuelles on tendance à s’étirer latéralement, une image en devient deux, ou trois, en autant de cases, ou une seule panoramique (d’où quelques gags à propos de cou de girafes, de serpents ou de trompes d’éléphants, etc.). Il faut voir comment il aligne ces signes évocateurs de plantes en longues horizontales qui traversent l’image. Aucun «style» ne déf init ce dessin a priori, c’est pourquoi on y trouve autant les rondeurs du nez et du menton que les

maakt rechtsomkeer, draait rond in cirkels enz. Anders gezegd: de tekenaar jaagt het juiste teken na, dat zich evenmin als de gag laat vatten. De voeten van de danseres kennen, net als de hand van Bara, alleen het oppervlak: nu eens de parket-vloer, dan weer de ondoorzichtige muur van het witte blad. ’s Zomers zien we af en toe insecten opduiken die met hun pootjes op het rustige water van vijvers rusten en enkele concentrische cirkeltjes nalaten. Ze vliegen er lustig op los en tarten daarmee de wetten van de fysica die, in onze beperkte waarneming, het menselijk lichaam sturen. Bara’s in inkt gedoopte pen zweeft en zwiert, en laat telkens enkele zwarte inktsporen na op het papier. Precies die fascinatie voor het oppervlak verklaart zijn voorliefde voor afbeeldin-gen zonder perspectief in de academische betekenis van het woord. De verte wordt alleen maar gesug-gereerd. Bara besteedt evenveel aandacht aan details op de achtergrond als op de voorgrond. Elk teken – ongeacht zijn rangorde, hoofdpersonages of decor – past binnen hetzelfde graf ische decor. Het bloempje in de hoek is dus even belangrijk als de expressieve gelaatsuitdrukking van Max, die centraal in beeld komt. Dat is misschien ook de reden waarom Bara weigert om met kleur te werken. Kleur zorgt immers voor een hiërarchie in de waarneming, waarbij het ene op de voorgrond komt en het andere op de achtergrond verdwijnt. Door alleen zwart-wit te tekenen, vallen alle visuele diepteverschillen meteen weg. Bara heeft een afkeer voor diepte, waardoor zijn beelden de neiging hebben om zijwaarts “uit te rekken”: één beeld worden er ineens twee of drie, in evenveel vakken, of één groot panoramisch beeld (vandaar ook enkele gags rond giraffennekken, slangen, olifantenslurfen enz.). Kijk maar eens hoe hij die evocerende afbeeldingen van planten aaneenrijgt tot lange horizontale lijnen die de hele tekening doorkruisen. Zo’n tekening beantwoordt aan geen enkele “stijl”; vandaar dat we hier evenveel ronde neuzen en kinnen aantreffen als hoekige knieën

1312

angles aigus des genoux ou des chaussures. Il y a une seule règle à respecter, la même qui régit les Peanuts de Schulz (dont il est voisin sur bien des points) : être lisible quel que soit le format d’impression ou la qualité du support. Ce type de dessin se pense d’abord selon les exigences de la reproduction imprimée de l’époque.

Guy Bara a dix-sept ans lorsque la seconde guerre mondiale éclate. Auparavant, son père était diplomate en poste en Lettonie, à l’époque république soviétique. Il a donc été élevé dans le monde feutré des ambassades, parmi les codes, les manières, l’apparence, il a appris que la vie, les relations et le langage sont un théâtre sans fantaisie, sans exploration d’aucune sorte. Mais il y a aussi appris à devenir citoyen du monde, conscient de la relativité des cultures, de l’étranger, de l’étrange. On dit que l’adolescent se passionnait pour l’archéologie, au point d’y envisager une carrière en s’inscrivant aux cours à l’université de Louvain. Archeo-logos, la science des choses anciennes, spécialité des arts et monuments antiques, soit une affaire de mémoire collective. Or, le dessin d’humour se méf ie des souvenirs exhumés lorsqu’ils brident l’imagination, ce présent qu’il faut inventer. On voit souvent Max s’interroger face à de bizarres traces (de pas) sur le sol, des indices qui deviennent autant de pistes d’une prochaine rencontre avec l’altérité. Exactement ce que fait Bara l’explorateur lorsqu’il dessine Max l’explorateur. Ce qu’ils explorent tous les deux, f inalement, bien davantage que d’autres pays, d’autres cultures, d’autres coutumes, est un principe narratif, le système même du gag sans paroles.

(2) De nombreux ouvrages en rendent compte, on s’y référera.

Vincent Baudoux

en schoenen. Eigenlijk is er maar één regel die telt, dezelfde die de Peanuts van Schulz domineert (met wie hij tal van gelijkenissen vertoont): vlot leesbaar zijn, ongeacht het drukformaat of de kwaliteit van de drager. Dit type tekening beantwoordt in de eerste plaats aan de vereisten van de toenmalige gedrukte reproducties.

Guy Bara is zeventien jaar wanneer de Tweede Wereldoorlog uitbreekt. Voordien werkte zijn vader als diplomaat in Litouwen, ten tijde van de Sovjet-republiek. Guy groeide dan ook op in de stijfdeftige wereld van de ambassades, waarin codes, goede manieren en voorkomen domineren. Daarbij leerde hij dat leven, relaties en taal een fantasieloos theater zijn zonder enige ontdekkingsdrang. Tegelijk groeide hij uit tot wereldburger en werd hij zich bewust van de relativiteit van culturen, buitenland en het “vreemde”. Naar verluidt koesterde hij als tiener zo’n passie voor archeologie dat hij een carrière ambieerde in die branche en zich inschreef aan de universiteit van Leuven. Archeo-logos: de wetenschap van het oude, met antieke kunsten en monumenten als specialiteit. Allemaal een kwestie van collectief geheugen dus. Terwijl de humoristi-sche tekenaar een ingeboren wantrouwen koestert voor opgegraven souvenirs als die de verbeelding doden – de verbeelding als telkens weer uit te vinden heden. We zien Max vaak stilstaan bij bizarre tekens (stappen) op de grond, stuk voor stuk aan-grijpingspunten voor een volgende ontmoeting met anders-zijn (alteriteit). Precies wat Bara de verkenner doet als hij Max de ontdekkingsreiziger tekent. Wat beiden uiteindelijk vooral verkennen, veel meer dan andere landen, culturen of gewoonten, is een vertellend principe: het basisbeginsel zelf van de woordenloze gag.

(2) Dat blijkt uit tal van werken waarnaar we verderop nog verwijzen.

Vincent Baudoux

Bara

16 17

1 Bara ,Bruxelles,1965 2 Caricature de Bara par Tibet, 19703 Bara – Max, 19674 Bara chez Jijé, 19575 Bara, 19616 Dessin fait à l’occasion de la mission

d’Apollo 8 en 1968. Cette mission fut également l’occasion de la première célébration de Noël dans l’espace, à l’occasion de laquelle l’équipage effectua une lecture du Livre de la Genèse qui fut diffusée à la télévision

7 Figurine de Max L’explorateur8 1969, Au Palais Royal ,Guy Bara remet à

Frank Borman astronaute américain pour la N.A.S.A., le dessin qu’il a réalisé à propos de l’expédition d’Apollo 8

9 Les 10 ans de Max à la terrasse Martini, 1965

1 Bara, Brussel, 1965 2 Karikatuur van Bara door Tibet, 19703 Bara – Max, 19674 Bara bij Jijé, 19575 Bara, 19616 Tekening ter gelegenheid van de missie van

de Apollo 8 in 1968. Tijdens deze missie werd ook voor de eerste keer Kerstmis gevierd in de ruimte. Naar aanleiding daarvan las de bemanning voor uit het Boek Genesis, een evenement dat werd uitgezonden op televisie.

7 Figuurtje uit Max de Ontdekkingsreiziger8 1969, Guy Bara overhandigt in het Koninklijk

Paleis aan Frank Borman, de Amerikaanse NASA-astronaut, de tekening die hij heeft gemaakt naar aanleiding van de Apollo 8-expeditie.

9 Max viert zijn 10de verjaardag op het Martini-terras, 1965

1.

3.

2.

4.

5.

7.

9.

8.

6.

© G

illai

n

© C

hrist

ian

Gibe

y

18 19

Journal l’OeufMensuel humoristique créé par Guy Bara à l’attention du corps médical de Belgique, et dont il fut le directeur et rédacteur en chef. Il y mettait à l’honneur le talent de dessinateurs qu’il estimait particulièrement. (Franquin, Bosc, Desclozeaux, Picha, Morez, Trez, Croz, Cram, Puig Rosado, Vicq, et le jeune Philippe Geluck) Fervent défenseur de sa profession il attribuait aux plus jeunes une rémunération égale à celles des plus connus. Ce journal fut très apprécié par les médecins et sa disparition vivement regrettée. (Soutenue par la publicité des laboratoires pharma-ceutiques, une loi s’opposa à cette pratique). Bara y publie notamment une série de strips qu’il destine aux USA, « The City », et une réjouissante série de détour nements de gravures intitulée « Humour 1900 ».

Het blad “l’Oeuf” Humoristisch maandblad dat Guy Bara ontwierp voor de Belgische artsenwereld en waarvan hij ook directeur en hoofdredacteur was. Hiermee wilde hij een forum bieden aan talentvolle tekenaars die hij bijzonder apprecieerde (Franquin, Bosc, Desclozeaux, Picha, Morez, Trez, Croz, Cram, Puig Rosado, Vicq, en de jonge Philippe Geluck). Als vurig voorvechter van zijn vak betaalde hij zijn jongste medewerkers evenveel als de bekendste tekenaars. “L’Oeuf” was zeer populair bij artsen, en de ontgoocheling was dan ook groot toen het blad verdween. (Het werd immers gef inancierd met reclame voor farmaceutische bedrijven, terwijl dat wettelijk verboden was). Bara publiceerde er onder meer een stripreeks in die bestemd was voor de VS, “The City”, en een heerlijke serie verdraaide gravures onder de titel “Humour 1900”.

20 21

1 Max l’Explorateur a inauguré le premier volume de la série des « Gag de Poche » édités chez Dupuis, 1964

2 Journal Tintin, 19733 À la Libération, Bara fonde « Le Faune » : hebdomadaire littéraire, artistique,

scientifique et philosophique. C’est là qu’il signe de son véritable patronyme ses premiers dessins, 1945.

1 Max de Ontdekkingsreiziger opent het eerste volume van de reeks « Gag de Poche », uitgegeven bij Dupuis, 1964

2 Weekblad Kuifje (Journal Tintin), 19733 Na de Bevrijding richt Bara « Le Faune » op, een literair, artistiek, wetenschappelijk

en filosofisch weekblad. Hier signeert hij – met zijn echte achternaam – zijn eerste tekeningen, 1945.

4 Le roi5 Dessin paru dans le journal anglais « Punch ». Bara fut le premier

dessinateur continental à collaborer à cette vénérable institution.6 Dessin inédit7 Dessin

4 De koning 5 Tekening verschenen in het Engelse blad « Punch ». Bara was de eerste

continentale tekenaar die samenwerkte met deze eerbiedwaardige instelling. 6 Origineel tekening7 Tekening - “Een sigaretje smaakt het best na het eten!”

1. 2.

3.

4. 5.

6. 7.

22 23

p.18 Cartoons The French WayEdited by René GoscinnyLion library Editions,U.S.A.,1955 Recueil de poche reprenant les meilleurs cartoons du moment pour les U.S.A. dont Siné, Sempé, Ami, Tetsu, Morez, Bara.

p.19 Dessins publicitaires réalisés pour La Pléiade, association de commerçants de luxe de Bruxelles qui organisaient différents galas de prestige,1962-63

p.18 Cartoons The French WayUitgegeven door René GoscinnyLion Library Editions, VS,1955 Pocketbundel met de beste cartoons van het moment voor de VS, van onder meer Siné, Sempé, Ami, Tetsu, Morez en Bara.

p.19 Reclametekeningen voor La Pléiade, een vereniging van Brusselse luxehandelaars die verschillende prestigegala’s organiseerde, 1962-63.

– Alors, tu ne vois toujours rien ?...Wel, zie je nog altijd niets?

REMINGTON RAND - Centre d’Organisation de bureau28, rue de Loxum - Tél. 11.91.10

REMINGTON RAND – Centrum voor kantoororganisatie

VAN HOVE, H. - Fondé en 1850 - Antiquaire19, rue de Namur - Tél. 12.06.02

VAN HOVE, H. – Opgericht in 1850 – Antiquair

COCKX - Fondé en 1925 - Optique69, avenue Louise - Tél. 38.39.85

COCKX – Opgericht in 1925 - Optiek

MARTHE - Fondé en 1934 - Haute Mode14, Galerie Louise - Tél. 12.65.52

MARTHE – Opgericht in 1934 - Topmode

24 25

Pourquoi Pas ? Serie de dessins parus dans l’ hebdomadaire belge le «Pourquoi Pas ?» Bara y publia de nombreux dessins politiques et y illustra plusieurs rubriques dans les années 80.

Pourquoi Pas?Reeks tekeningen gepubliceerd in het weekblad ‘Pourquoi Pas?’. Bara publiceerde er een groot aantal politieke tekeningen en illustreerde er vele rubrieken in de jaren 80.

- De crisis begint nog maar pas… - Oh, ook voor ons?

- Opgelet sire! Ze zijn overal…

- Gas: het natuurlijkste wat er bestaat. - Dus papa, als ik je goed begrijp, waren je ouders indertijd nog stommer?

- Mijnheer Kissinger… Nobelprijswinnaar!

- Ik heb niet alleen nooit diamanten gekregen, ze waren bovendien nog vals ook!

26 27

Pourquoi Pas ? Série de dessins parus dans le Pourquoi Pas illustrant la rubrique Palais de justice.(sélection encore à faire pour 1 panneau, selon grandeur des originaux). Bara y publia également de nombreux dessins politiques dans les années 80.

Pourquoi Pas?Reeks tekeningen gepubliceerd in ‘Pourquoi Pas?’ ter illustratie van de rubriek ‘Palais de Justice’ (Justitiepaleis). Bara publiceerde er eveneens veel politieke tekeningen in de jaren 80.

- Het is mijn heilige plicht om jonge weduwen en mooie weesmeisjes te beschermen!

- Dankzij deze geheime camera maakt een muis geen schijn van kans om te ontsnappen!

- De hond geeft geen kik meer: een goed teken! - U maakt het zichzelf alleen maar moeilijker, Dupré!! Geef ons die bal terug!

28 29

- Ik eis een advocaat! BOEM - Dissident? - Nee, stommerik! Ik ben uw advocaat!

30 31

Kéké (puis Kéké & Philibert), série parue dans le magazine Spirou à partir de 1962, fut la première bande dessinée réalisée par Bara.

Kéké (vervolgens Kéké & Philibert), reeks die verscheen in Spirou (Robbedoes) vanaf 1962, was de eerste strip van Bara.

Bara crée les Cro-Magnons en 1975 pour le journal Tintin. Cette série de planches-gags préhistoriques deviendra Steinzeiten dans l’hebdomadaire allemand ZACK (et sera publié par son équivalant francophone SUPER-AS) qui la publiera jusqu’en 1980. TINTIN poursuivra la série jusqu’en 1988 et HELLO BD prendra le relais jusqu’à la disparition définitive des magazines des éditions du Lombard, en 1993.

Bara creëert de serie Cro-magnon in 1975 voor het weekblad Tintin (Kuifje). Deze serie van prehistorische 1 pagina-gags verscheen als Steinzeiten in het duitse weekblad Zack (en eveneens in de francofone tegenhanger Super-As) waar het tot 1980 loopt. In Tintin verschijnt deze serie tot 1988, Hello-BD neemt de serie over tot het definitieve teloorgaan van alle magazines van de Lombard uitgaven in 1993.

32 33

En 1982, apparition de Lamybidas, un joyeux militaire de la Grèce antique dont les aventures se poursuivent jusqu’en 1985 dans le magazine Spirou.

Lamybidas, een vrolijke soldaat in de tijd van het antieke Griekenland verschijnt vanaf 1982 tot 1985 in het weekblad Spirou (Robbedoes).

Éphémère, qui fut le compagnon de Max dans ses longues aventures, était apparu brièvement en solitaire dans SPIROU en 1967. TINTIN l’accueillera régulièrement dans ses pages à partir de 1982 ( jusqu’en 1985), avec Les Odyssées d’Ephémère et de son faire-valoir Radubol. Plusieurs de ces scénarios sont signés par Vicq. (Extrait de L’Arabie c’est où dites? 6 pages)

Éphémère, de metgezel van Max in zijn lange avonturen, verscheen in 1967 kort in een eigen stripreeks in Spirou (Robbedoes). Daarna verscheen hij van 1982 tot 1985 in Tintin (Kuifje) in een avonturenreeks tezamen met zijn aangever Radubol in Les Odyssées d’Éphémère, veel scenarios ervan zijn van de hand van Vicq. (uittreksel uit L’Arabie c’est où dites? 6 pagina’s)

34 35

Publicité pour le Chocolatier - confiseur Godelaine.La pléiade, journal des beaux arts, 1962. Couleur: David Merveille, 2012

Reclame voor chocolade - confiseur Godelaine.La pléiade, journal des Beaux Arts (magazine voor Schone Kunsten), 1962.Kleur: David Merveille, 2011

36 37

38 39

40 41

42 43

44 45

Frie

nds

Kris

tien

Aert

ssen

Flor

e Ba

lthaz

arJo

hnny

Bek

aert

Phili

ppe

Berc

ovic

iKl

aart

je B

erke

lman

sSy

lvie

Bes

sard

Serg

e Bl

och

Inge

Bog

aert

sM

ario

Boo

nPh

ilipp

e Ca

part

Benj

amin

Cha

udRe

naud

Col

linJe

an-L

uc C

orne

tte

Fran

çois

Cor

tegg

iani

Cost

Luc

Crom

heec

keCa

rine

De

Brab

Phili

ppe

de K

emm

eter

Joha

n D

e M

oor

Piet

er D

e Po

orte

reM

ax d

e Ra

digu

èsBe

noit

Deb

ecke

rAn

n D

e Bo

de

Serg

e D

ehae

sJo

han

Dev

rom

eFr

édér

ic D

ubus

Char

les D

uter

tre

Jean

-Luc

Eng

lebe

rtLu

dovi

c Fl

aman

tLo

ïc G

aum

eGe

inz

Phili

ppe

Gelu

ckBe

rnad

ette

Ger

vais

Fran

çois

God

erni

aux

Bern

ard

Godi

Joss

e Go

ffin

Tom

Goo

vaer

tsD

onal

d Gr

ant

Pier

re K

roll

Alai

n La

char

tre

Phili

ppe

Laga

utriè

reEr

ic L

ambé

Mie

ke L

amiro

yAn

toni

o La

pone

Hec

Lee

man

sJe

an-L

ouis

Lej

eune

Pasc

al L

emaî

tre

Mar

c Li

zano

Dom

iniq

ue M

aes

Rem

i Mal

ingr

ëyCé

dric

Man

che

Luc

Mel

anso

nDa

vid

Mer

veill

eSt

eve

Mic

hiel

sBe

njam

in M

onti

Luc

Mor

jaeu

Andr

é N

olle

tO

réli

Mar

co P

aulo

Fran

cesc

o Pi

ttau

Pixe

l Ven

geur

Ploe

gQ

uirit

Patr

ick

Rego

utRe

inha

rtLa

uren

t Ric

hard

Vinc

ent R

ifO

lvie

r Sai

veJe

an-C

laud

e Sa

lem

i

Tom

Sch

oono

oghe

Seb

C

Mar

c Se

vrin

Irm

a Sm

eets

Sted

ho

Fréd

éric

Ste

hr

Wim

Sw

erts

Yann

ick

Thom

é

Geer

tjan

Tillm

ans

Jan

Truy

ens

Teun

van

den

Witt

enbo

er

Que

ntin

Van

Gijs

el

Mar

k va

n O

Karo

lien

Vand

erst

appe

n

Stev

en V

an H

aste

n

Katr

ien

Van

Schu

ylen

berg

h

Cath

erin

e Ve

rsé

Virg

inie

Ver

tong

hen

Brun

o W

esel

Zaza

48 49

Kris

tien

Aert

ssen

kris

tien

.aer

tsse

n@gm

ail.c

omw

ww

.eco

lede

sloi

sirs

.fr

ww

w.e

enho

orn.

be

John

ny B

ekae

rtjb

@jo

hnny

beka

ert.

bew

ww

.john

nybe

kaer

t.be

Phili

ppe

Berc

ovic

iph

ilipp

eber

covi

ci.b

logs

pot.

com

Flor

e Ba

lthaz

arflo

re.e

gg@

gmai

l.com

flo

reba

ltha

zar.b

logs

pot.

com

50 51

Klaa

rtje

Ber

kelm

ans

info

@kl

aart

jebe

rkel

man

s.nl

ww

w.k

laar

tjeb

erke

lman

s.nl

Serg

e Bl

och

ww

w.s

erge

bloc

h.ne

t w

ww

.ser

gebl

och.

net/

blog

Inge

Bog

aert

sm

ail@

inge

boga

erts

.be

ww

w.in

gebo

gaer

ts.b

e

Sylv

ie B

essa

rdsy

lvie

bess

ard@

gmai

l.com

sy

lvie

bess

ard.

blog

spot

.com

52 53Ph

ilipp

e Ca

part

supp

osta

r@ya

hoo.

com

Mar

io B

oon

mar

iobo

on@

gmai

l.com

ww

w.m

ario

boon

.com

Benj

amin

Cha

udcy

berb

enja

min

@w

anad

oo.fr

Rena

ud C

ollin

rena

ud.c

ollin

@sk

ynet

.be

ww

w.r

enau

d-co

llin.

be

54 55

Jean

-Luc

Cor

nett

eje

an-lu

c.co

rnet

te@

skyn

et.b

e

Fran

çois

Cort

eggi

ani

fran

cois

.cor

tegg

iani

@w

anad

oo.fr

ww

w.fr

anco

is-c

orte

ggia

ni.c

om

Cost

cost

-art

@sk

ynet

.be

Luc

Crom

heec

kelu

c@pl

unk.

bew

ww

.plu

nk.b

e

56 57

Joha

n De

Moo

rpi

3141

6@sk

ynet

.be

Piet

er D

e Po

orte

repd

p@te

lene

t.be

ww

w.b

oerk

e.be

Carin

e De

Bra

bc.

debr

ab@

skyn

et.b

e

Phili

ppe

de K

emm

eter

phild

ekem

@sk

ynet

.be

phild

ekem

.blo

gspo

t.co

m

58 59

Max

de

Radi

guès

max

@em

ploy

e-du

-moi

.org

w

ww

.max

dera

digu

es.c

om

Beno

it De

beck

erbe

noit.

debe

cker

@fr

ee.fr

w

ww

.ben

oit-

debe

cker

.com

Ann

De B

ode

ann.

de.b

ode@

skyn

et.b

ew

ww

.ann

debo

de.b

e

Serg

e D

ehae

sch

erse

rge@

skyn

et.b

e

60 61

Joha

n De

vrom

eha

dejo

@te

lene

t.be

user

s.te

lene

t.be

/had

ejo

Fréd

éric

Dub

usw

ww

.dub

us.in

fo

Char

les D

uter

tre

char

les.

dute

rtre

@w

anad

oo.fr

w

ww

.cha

rles-

dute

rtre

.fr

Jean

-Luc

Eng

lebe

rtje

anlu

ceng

lebe

rt@

hotm

ail.c

om

jleng

lebe

rt.b

logs

pot.

com

engl

eber

t.ultr

a-bo

ok.c

om

Belg

ique

- ao

ût 2

007

62 63

Ludo

vic

Flam

ant

fludo

ofr@

yaho

o.fr

w

ww

.ludo

vicf

lam

ant.

be

Gein

zin

fo@

gein

z.be

ww

w.g

einz

.be

Loïc

Gau

me

loic

.gau

me@

gmai

l.com

w

ww

.loic

gaum

e.bl

ogsp

ot.c

om

Phili

ppe

Gelu

ckw

ww

.gel

uck.

com

Jour

nal «

Le S

oir»

1986

64 65

Bern

adet

te G

erva

isbe

rnad

ette

.ger

vais

@ya

hoo.

fr

Fran

çois

God

erni

aux

bast

idas

@sw

ing.

be

Joss

e Go

ffin

ww

w.jo

sseg

offin

.com

Bern

ard

Godi

B.GO

DI@

skyn

et.b

e

66 67Do

nald

Gra

ntdo

nald

.gra

nt@

wan

adoo

.fr

Pier

re K

roll

ww

w.k

roll.

be

Alai

n La

char

tre

lach

artr

e@nu

mer

icab

le.fr

Tom

Goo

vaer

tsto

m@

tom

cart

oon.

bew

ww

.tom

cart

oon.

be

68 69

Phili

ppe

Laga

utriè

rew

ww

.laga

utrie

re.c

om

ww

w.la

gaut

riere

.com

/blo

g

Eric

Lam

béer

ic.la

mbe

@sk

ynet

.be

Mie

ke L

amiro

ym

ieke

_lam

iroy@

yaho

o.co

m

Anto

nio

Lapo

nean

toni

olap

one@

gmai

l.com

la

pone

art.

blog

spot

.com

70 71

Hec

Lee

man

szi

taco

mic

s@ho

tmai

l.com

Jean

-Lou

is Le

jeun

ejl.

leje

une@

desi

gn-e

tc.b

e ht

tp:/

/des

ign-

etc.

be

Pasc

al L

emaî

tre

ww

w.p

asca

llem

aitr

e.co

m

Mar

c Li

zano

mar

c.liz

ano@

oran

ge.fr

liz

ano.

cana

lblo

g.co

mw

ww

.edi

tion

s-ga

rgan

tua.

fr

72 73

Dom

iniq

ue M

aes

cour

riel@

dom

iniq

uem

aes.

net

ww

w.d

omin

ique

mae

s.ne

t

Rem

i Mal

ingr

ëyre

mi.m

alin

grey

@w

anad

oo.fr

Cédr

ic M

anch

ece

dric

@em

ploy

e-du

-moi

.org

Luc

Mel

anso

nlu

c@lu

cmel

anso

n.co

m

ww

w.lu

cmel

anso

n.co

m

74 75

Davi

d M

erve

ille

ww

w.m

erve

ille.

be/d

avid

da

vidm

erve

ille.

blog

spot

.com

Benj

amin

Mon

tibe

njam

in.m

onti

@la

post

e.ne

t be

njam

inm

onti.

blog

spot

.com

Stev

e M

ichi

els

ww

w.a

bout

stev

e.co

m

Luc

Mor

jaeu

ww

w.lu

cmor

jaeu

.com

76 77

Mar

co P

aulo

mar

co.p

aulo

.ren

ier@

gmai

l.com

w

ww

.mar

copa

ulo.

be

Fran

cesc

o Pi

ttau

tess

ten2

@ya

hoo.

fr

Andr

é N

olle

tan

dre@

nolle

t-ca

rtoo

ns.b

ew

ww

.nol

let-

cart

oons

.be

Oré

liau

reliz

zze@

hotm

ail.c

om

ww

w.o

reli.

be

78 79

Patr

ick

Rego

utw

ww

.pat

rick-

rego

ut.c

omw

ww

.pat

rickr

egou

t.blo

gspo

t.com

Ploe

ged

dypl

oega

erts

@ho

tmai

l.com

Qui

ritqu

irit@

skyn

et.b

ew

ww

.qui

rit.c

om

Pixe

l Ven

geur

ww

w.p

ixel

veng

eur.c

om

80 81La

uren

t Ric

hard

laur

ent-

richa

rd.c

om@

oran

ge.fr

w

ww

.laur

ent-

richa

rd.c

om

Oliv

ier S

aive

osai

ve@

mac

.com

si

tes.

goog

le.c

om/s

ite/o

livie

rsai

ve

Vinc

ent R

ifrif

@ill

ustr

ateu

r.be

ww

w.v

ince

ntrif

.com

Rein

hart

rein

hart

@re

inha

rt.b

ew

ww

.rei

nhar

t.be

82 83To

m S

choo

noog

hein

fo@

tom

scho

onoo

ghe.

com

ww

w.t

omsc

hoon

oogh

e.co

m

Mar

c Se

vrin

spou

tnik

.pro

duct

ions

@sk

ynet

.be

Seb

Cse

bc@

sebc

.be

ww

w.s

ebc.

be

Jean

-Cla

ude

Sale

mi

sale

mi.v

ansa

nten

@te

lene

t.be

w

ww

.sal

emi.b

e

84 85St

edho

sted

ho@

sted

ho.b

ew

ww

.ste

dho.

be

Fréd

éric

Ste

hrfr

eder

ic.s

tehr

@sk

ynet

.be

Wim

Sw

erts

info

@w

imsw

erts

.be

ww

w.w

imsw

erts

.be

Irma

Smee

tsirm

a-sm

eets

@sc

arle

t.be

ww

w.fl

emis

h-ill

ustr

ator

s.co

m

86 87Ge

ertja

n Ti

llman

sge

ertj

an.t

illm

ans@

skyn

et.b

ew

ww

.gee

rtja

n.be

Jan

Truy

ens

jan@

sjar

cute

rie.b

ew

ww

.sja

rcut

erie

.be

Teun

van

den

Witt

enbo

erin

fo@

teun

vand

enw

itte

nboe

r.nl

ww

w.t

eunv

ande

nwit

tenb

oer.n

l

Yann

ick

Thom

éth

ome.

yann

ick@

wan

adoo

.fr

yann

ickt

hom

e.w

ordp

ress

.com

88 89M

ark

van

O04

94 6

96 18

1

Karo

lien

Va

nder

stap

pen

info

@ka

rolie

nvan

ders

tapp

en.c

omw

ww

.kar

olie

nvan

ders

tapp

en.c

om

Stev

en V

an H

aste

nst

even

@va

nhas

ten.

bew

ww

.van

hast

en.b

e

Que

ntin

Van

Gijs

elqu

enti

n.v@

skyn

et.b

e

90 91

Virg

inie

Ver

tong

hen

lava

vach

e1@

live.

frle

blob

logd

elav

avac

he.b

logs

pot.c

om

Brun

o W

esel

wes

el.b

runo

@sk

ynet

.be

brun

owes

el.b

logs

pot.

com

Cath

erin

e Ve

rsé

cath

erin

e_ve

rse@

hotm

ail.c

om

cath

erin

ever

se.o

ver-

blog

.com

Katr

ien

Van

Schu

ylen

berg

h3l

ink@

skyn

et.b

e

Zaza

info

@za

za.b

ew

ww

.zaz

a.be

94 95

Editeur responsable :

Verantwoordelijk uitgever :

La Maison de l’Image /

Huis van het Beeld

Avenue des Volontaires 19

Vrijwilligerslaan 19

1160 Brussels, Belgium

www.seedfactory.be

Commissaires de l’exposition :

Curatoren van de tentoonstelling :

Johnny Bekaert

David Merveille

Michel Michiels

Olivia Bara

Press relation :

Edouard Cambier &

Frédérique Gibon

Cover : Guy Bara & David Merveille

Logo Maison de l’Image :

Logo Huis van het Beeld :

Johnny Bekaert

Final art : Gwen Pitseys

Typography :

Fedra by Peter Bilak

Print catalog :

Albe de Coker, Antwerpen

Print expo : Toner de presse, Liège

Printed in the UE

First issue : 1000 ex./ October 2011

Our

s /

Colo

fon

Pier

re M

orea

u

Thanks to sponsors:Alinéa BrainImpact BusinessWriters Cartoon Base ChalEng ColibriCard Convergence Point EMA Enabler European Daily ExposureMedia FirstView Garwin Good Morning Hi Media Hi Pay image+ KAO Katcha! LetMeShowYou.org Mobile Trend Monizze Newsmaster Nice2Be Nomatime PAF! PH410 Pleasign Paradigmes PlugInToDrive.be Pragmagora Produweb Publicim Seed Factory Stars Graphics Target Marketing The Emotion Company TipTop Toner de Presse Virtual Republik WeForest

Wikos

Pierre Moreau, photographe

Optimistan Business Club

HUIS VAN

HET BEELDLA MAISON

DE L’IMAGE

Philippe de Kemmeter