Freyja 1-2

HVAÐAN KEMURLANDNÁMSHÆNAN?

HVAÐ ÞARF MÖRGHESTÖFL?

HVAÐA HRÚT Á AÐVELJA?

MEÐAL EFNIS:

FREYJA 2-1

Búnaðarblaðið Freyja2. tölublað, 1. árgangurÚtgáfudagur: 5. nóvember 2011

Ábyrgðarmenn og ritstjórar:Gunnfríður Elín Hreiðarsdóttir (898-4897), Axel Kárason (860-2935)og Eyjólfur Ingvi Bjarnason (862-0384)

ISSN-L: 1670-8911Mynd á forsíðu: Örk frá Hamri/Egg í SkagafirðiHöfundur forsíðumyndar: Sigríður Ólafsdóttir bóndi í Víðidalstungu

Útgefandi:Útgáfufélagið Sjarminn, Raftahlíð 55, 550 Sauðárkró[email protected]

Endurskoðun landbúnaðarstefnu -Björn Halldórsson 3Afreksgripurinn Örk 166 -Gunnfríður Elín Hreiðarsdóttir og Eiríkur Loftsson 8Hvað segja kýrnar um gæði bása? -Axel Kárason 9Erfðafjölbreytileiki í stofni íslensku hænunnar -Ólöf Ósk Guðmundsdóttir 12Ull og ullarmeðferð -Emma Eyþórsdóttir 15Taðtrefjar - undirburður framtíðarinnar? -Snorri Sigurðsson og Lars Kausgaard 18Ummjólk og mjaltavélar -Sigtryggur Jón Björnsson 21Hrútaval -Guðfinna Harpa Árnadóttir 25Olíueyðsla og afl -Haukur Þórðarson 27Ég hef enn áhuga á búskapnum -Árni Hafstað 31Gömul saga og ný 34

EFNISYFIRLIT

FREYJA 2-1

Frá ritstjórnAnnað tölublað Freyju hefur nú litið dagsins ljós með nýjum fróðleik um málefnilandbúnaðarins í víðustu merkingu þess orðs. Viðtökur fyrsta blaðs voru góðar og fengum viðrúmlega 1000 heimsóknir á útgáfudegi sem var framar okkar björtustu vonum. Viljum viðþakka lesendum þessar góðu viðtökur sem hvetja okkur áfram til þess að vera með gott efni íhverju blaði fyrir sig.

Undanfarnar vikur og mánuði hefur verið hart sótt að landbúnaði okkar Íslendinga af ýmsumframmámönnum í samfélaginu. Það er gert þrátt fyrir þá staðreynd að matvælaframleiðsla ávíða undir högg að sækja í hinum stóra heimi. Þó er það ekki svo að umgjörð sú sem við höfumskapað um landbúnaðinn sé gallalaus og við þurfum að vera óhrædd að ræða hlutina ámálefnalegan hátt. Í þessu blaði er aðeins komið inná þessa hluti og verður vonandi framhald áí næstu tölublöðum.

Veturinn er á næsta leiti og meðal efni blaðsins eru greinar um ullarflokkun, hrútaval og fleiriatriði sem tengjast þeim árstíma. Þó vorið hafi verið kalt og sumarið leiðinlegt á vissumlandssvæðum rættist víða úr hlutunum og menn uppskáru meira en búist var við í vor. Slíkt ertil marks um þá útsjónarsemi og hyggjuvit sem íslenskir bændur búa yfir þegar erfiðleikarsteðja að. Þessum þáttum megum við ekki gleyma á komandi árum.

Líkt og áður hefur komið fram var Freyju komið á fót til að skapa vettvang til miðlunar áhagnýtu fræðsluefni um landbúnað. Allir þeir sem telja sig hafa eitthvað fram að færa á þessumvettvangi geta haft samband við okkur með ábendingar varðandi efni til birtingar í Freyju. Aðendingu þökkum við öllum þeim sem hafa hjálpað okkur og hvatt áfram við útgáfu þessa blaðs.

2

Gillastaðarétt í Dalasýslu á sjöunda áratugnum.Ljósmyndari: Inga Guðbrandsdóttir.

Landbúnaður er lifandi atvinnuvegur semsífellt er að breytast og á sífellt að vera aðbreytast. Það er því fullkomlega eðlilegt aðheildarstefnan sé endurskoðuð meðreglubundnum hætti. Hvernig ber að standaað slíkri endurskoðun? Þar sýnist sjálfsagt sitthverjum eins og vera ber. Til þessa hafaríkisvaldið og hinir ýmsu hagsmunaaðilarkomið að mótun stefnunnar. En á það að vera

þannig? Eigum við bændur ekki sjálfir aðmóta þá stefnu sem við teljum réttasta fyrirokkur og þjóðina? Hvað pólitíkusar gera meðskoðanir okkar á eftir er erfitt að segja um.

Hvað er það þá sem við þurfum að skoða?Mín skoðun er sú að móta berilandbúnaðarstefnu í tvennu lagi. Annars vegarheildarstefnu fyrir allan landbúnaðinn ogsíðan framtíðarsýn einstakra framleiðslugreinainnan landbúnaðarins.

Heildarstefna

Heildarstefna þarf að taka á þáttum eins oglandnýtingu, umgengni við landið,ættliðaskiptum, samskiptum við neytendur,stjórnvöld og aðra innlenda hagsmunaaðila,svo og menntun í landbúnaði, rannsóknum,miðlun upplýsinga, og samskiptum við erlendsamtök landbúnaðarins. Einnig þarflandbúnaðurinn sem heild og einstakarbúgreinar líka að móta sér almennaumhverfisstefnu (þar sem t.d. er tekið ávandamálum tengdum ónýtum girðingum,

UMRÆÐAN

FREYJA 2-1

Endurskoðun landbúnaðarstefnu- óþarfi eða nauðsyn? -

BJÖRNHALLDÓRSSON

BóndiAkri, Vopnafirði

drasli á bæjum, fjúkandi plast og fleiru þ.h.).Heildarstefnan þarf líka að taka á samskiptumeinstakra búgreina. Það þarf að uppræta styrsem lengi hefur staðið milli sumra greinannas.s. sauðfjárræktar og skógræktar.

Umfram allt eiga menn að vera algerlega opnirfyrir því að skoða öll vandamál sem vitað erum ofan í kjölinn. Það hefur aldrei leitt tilneins að reyna að fela vandamálin, eins ognýlegt nærtækt dæmi úr þjóðlífinu sannar. Þarer að sjálfsögðu átt við þegar á móti fór aðblása hjá væntanlegri háborg fjármálastarfsemií Evrópu og ráðherrar og aðrir spekingar sóttustóru lokin og settu á pottana til að lokavandamálið niðri, settust síðan á lokin ogtöldu þar með vandamálið úr sögunni. Því fórsem fór. Þessi vinnubrögð megum við aldreiástunda, ef eitthvað er að, á að ganga í að leysaþað - því fyrr því betra. Gott dæmi um þetta ertregða sumra sauðfjárbænda að viðurkenna aðþað sé vandamál að sauðfé gangi laust ávegum landsins. Að sjálfsögðu er þettavandamál sem ber að leysa með sameiginleguátaki bænda og Vegagerðarinnar. Annað dæmisem ástæða er til að nefna er andúð margraneytenda á stórrekstri í svína- ogkjúklingaeldi. Þarna verða framleiðendur aðhlusta á neytendur því afleiðingin afþvermóðsku er aukin krafa um innflutning -hversu viskuleg sem hún nú er. Þessar greinarog þá einkum svínaframleiðendur hafa búiðvið síendurtekinn neikvæðan fréttaflutning afvandamálum tengdum úrgangi frá búunum.Auðvitað á svona nokkuð ekki að eiga sér staðnú til dags. Allir sem vilja vita, gera sér fullagrein fyrir því að svona auglýsingar eru ekkigóðar fyrir búgrein/ar sem stöðugt búa viðágjöf af mörgum toga í fjölmiðlum.

3

UMRÆÐAN

FREYJA 2-1

Stefna einstakra búgreina

Annar hluti stefnumótunar í landbúnaðihlýtur að snúa að einstökum greinum. Þar á aðskoða hvert beri að stefna í hinum ýmsusértæku málefnum greinanna. Þar má nefnabústærð - eiga að vera efri mörk á stærð búa?Á að leggja til að stuðningur sé óháðurbústærð? Ræða þarf hvort breyta skuli umleiðir til að styðja viðbúgreinina. Á að beitastuðningnum þannigað hann hvetjiframleiðendur tilmeiri fagmennsku ísinni vinnu? Hvaðmeð útflutning? Greinar eins og sauðfjárrækt,nautgriparækt og hrossarækt þurfa að finnaleiðir til að hægt sé að svipta menn, semstaðnir eru að illri meðferð á dýrum, leyfi tildýrahalds. Á greinin sjálf að reyna að hífa uppþá sem aftastir eru í röðinni hvað fagmennskuvarðar? Þarna er á ferð eilífðarverkefni semeðli málsins samkvæmt lýkur aldrei.

Einstakar greinar landbúnaðarins verða að

hafa hugrekki og þor til að ræða af einlægni ogá hlutlausan hátt þau vandamál/verkefni semfyrir eru í greininni og augljóst er að komamunu upp.

Það er t.d. augljóst að stjórn LK þarf að fara átrúverðugri hátt í viðræður við kúabændur umhvað átt er við með hugmyndum uminnflutning mjólkurkúakyns til að hefja hér

blendingsrækt ístórum stíl. Fyrirmargan kúabóndanneru orðin blendings-rækt og blendings-þróttur talsvert torf.Mér virðist svo sem

líka að stjórn LK hafi merkingu þeirra hugtakaekki algerlega á hreinu. Upp koma spurningareins og hvernig á að framkvæma þetta án þessað eyðileggja núverandi stofn, eða er þaðkannski markmiðið þannig að innflutningur ánýju kyni sé óhjákvæmilegur í kjölfarið? Hvaðkostar svona ævintýri og hver erávinningurinn og hver hefur reiknað hann?Er þetta kannski liður í því að ná 35%hagræðingarmarkinu sem stefnan hefur verið

4

UMRÆÐAN

FREYJA 2-1

sett á? Er það að renna upp fyrir mönnum aðþar var farið dálítið bratt í hlutina, það bratt aðfinna þarf í hasti verkfæri sem hugsanlegagætu sannfært bændur um hve skynsamlegthagræðingarmarkmiðið er, ef mjög vel til tekst-einhvers staðar inni í framtíðinni? Hluturnautakjötsframleiðenda hefur verið svolítiðdapur á köflum innan LK. Þeirri grein þarf aðbúa eðlilegan sess.

Sauðfjárbændur þurfa sannarlega á því aðhalda að skoða sín mál örlítið betur en veriðhefur. Ímyndarvandi þeirrar greinar er nokkurog það er engra annarra en bænda sjálfra aðberja þar í brestina. Áður hefur verið bent áatriði sem ég tel að þurfi að ræða í hópisauðfjárbænda og finna lausnir á. Fleira mátelja. Er það t.d. fullkomlega eðlilegt að talaum besta lambakjöt í heimi þegar í verslunumægir öllu saman? Það verður að taka þessaumræðu og komast að niðurstöðu.

Hrossabændur búa við talsvert líkan vanda ogsauðfjárbændur, ímyndin er ekki allskostareins góð og verið gæti. Einkum er þar um aðræða of slaka umgengni, bæði við landið ogaðra umhverfisþætti. Allt of víða er beitarálagvegna hrossa á mörkum hins eðlilega.

Loðdýraræktin verður að geta fullyrt áhverjum tíma á sannfærandi hátt, að ekkisleppi dýr af búunum. Í þeirri atvinnugreinfinnast líkt og í öðrum búgreinum bændursem gætu og ættu að sýna atvinnusinni meiri virðingu með betriumgengni í kringum sinnvinnustað.

Örlítið um skógrækt. Það eru aðsönnu ekki allir sammála því aðskógrækt sé landbúnaður en flestireru þó sammála um að skógræktbyggist á nýtingu lands. Þessiatvinnugrein á örugglega mjögmikla framtíð fyrir sér en hún þarfað fara að vaxa svolítið úr grasi ogþeir sem hana stunda verða að

hætta að líta niður til greinarinnar með því aðheimta að ríkið sjái þeim fyrir fjárhagslegumtilverurétti. Það er ekkert annað en sjálfsagt aðþeir sem „fjárfesta“ í skógi á sínu landi leggieitthvað af mörkum til fjárfestingarinnar. Þaðer alls ekki sjálfsagt að skattpeningaralmennings séu notaðir til að greiðaskógarbændum fyrir hvert þeirra viðvik ískóginum.

Bjartsýni

Sumum kann að finnast sem það sem hérhefur verið sett á blað jaðri við að vera árásir álandbúnaðinn. Svo er að sjálfsögðu ekki. Ég erbóndi sem er alinn upp í sveit og hef unniðnær alla mína starfsævi við landbúnað. Áþeirri vegferð, auk nokkurra kynna aflandbúnaði í ýmsum löndum, hef ég sannfærstbetur og betur um að möguleikar íslenskslandbúnaðar séu gríðarlegir. Við þurfum baraað vinna faglega og vera óhrædd við aðviðurkenna, skoða og leita lausna á þeimverkefnum (vandamálum) sem upp koma.Munum það að einungis helmingur bænda íhverri grein er yfir meðaltali greinarinnar

5

Mynd: Áskell Þórisson

UMRÆÐAN

FREYJA 2-1

6

hvernig sem á er litið ( framleiðslumagn, gæðiframleiðslu, fóðurframleiðsla o.s.frv.). Þessieinfalda staðreynd er örugg sönnun þess aðætíð er hægt að gera betur ef litið er tilheildarinnar. Við þurfum bara að vera menntil að viðurkenna stöðuna og vera opnir fyrirþví að bregðast faglega við, það eru alltaf tilráð.

Umræða á villigötum

Ein meginástæða þess að ég tel að bændur eigisjálfir að móta sína landbúnaðarstefnu er sú aðsíðustu mánuði og misseri hefurlandbúnaðurinn orðið fyrir ótrúlegaharkalegum, ófaglegum og illgjörnum árásum.

Það væri hægt að nefna nokkurn fjölda fólkssem staðið hefur fyrir þessu en hér verðureinungis litið til málflutnings nokkurra þeirra.

Sá sem líklega hefur ruðst fram með mestuofforsi, rógi og rangfærslum er ÞórólfurMatthíasson, titlaður sem yfirmaðurhagfræðideildar Háskóla Íslands. Hann hefur íræðu og riti síendurtekið fullyrðingar sem erurangar og blaðamenn hafa leyft honum aðkomast upp með það. Erfitt er að sjá hvaðhonum gengur til nema ef vera kynni að hannhataði landbúnaðinn skilyrðislaust. Að vogasér að bera það á borð fyrir fólk að allurlandbúnaður leggist af um leið og ekki er til

olía á traktora á íslandi er í besta falli heimska.Sem sagt að ef slík staða kæmi upp, fynduengir jarðarbúar fyrir henni aðrir en íslenskirbændur. Hann heldur því fram að þá séjafngott að hafa öll innflutningssambönd í lagi.Ætlar hann sjálfur að róa með matvælin tilÍslands, matvæli sem framleidd hefðu veriðerlendis með jafn eldsneytislausum traktorumog standa ættu í röðum á Íslandi?Málflutningur Þórólfs er gott dæmi um mannsem skýtur upp í loftið úr skotgröf sinni ogvonar að einhver verði fyrir skotinu. Er í raunfjarri því að vera svaraverður.

Annar kappi að nafni Gylfi Arnbjörnsson,titlaður forseti ASÍ, hefur við nokkur tækifærihvatt landsmenn til að sniðganga ýmsarlandbúnaðarvörur. Hann hefur m.a. hvattlandsmenn til að ráðast með framangreindumhætti að vinnu hundruða ef ekki þúsundafólks sem greiðir honum laun til að leiðahagsmunabaráttu sína. Er það virkilega svoað félögum í ASÍ finnist svona framkoma viðumbjóðendur sína í lagi? Algerlega keyrði umþverbak þegar viðbrögðin, eftir að tilkynningum þörf sauðfjárbænda fyrir hækkunafurðaverðs var gefin út, komu í ljós. Hækkunsem, ef hún hefði gengið eftir, hefði kostaðhvern landsmann um 2500 kr/ári. Viðbrögðinlétu ekki á sér standa og það löngu áður ennokkur verðskrá sláturleyfishafa var gefin út.Ef þessi maður væri sjálfum sér samkvæmur,þá væri einfaldast fyrir hann að ráðleggja fólkiað kaupa aldrei íslenskar vörur. Er hann réttimaðurinn til að leiða hagsmunabaráttuverkafólks á Íslandi?

Jóhannes heitir maður og er Gunnarsson,formaður Neytendasamtakanna. Hann hefurnú í um 30 ár barist gegn landbúnaðinum með


UMRÆÐAN

FREYJA 2-1

7

sömu slagorðunum um frjálsan innflutning,rándýra milliliði o.fl. Árangurinn, mældur ínýbreytni í slagorðanotkun er enginn og þvíhlýtur maður að velta fyrir sér hæfni mannsinstil að verja hagsmuni neytenda - síendurtekinsömu slagorðin vegna lélegs árangurs eðaskortur á hugmyndaflugi vegna vanhæfni? Erekki að nálgast þau vatnaskil að neytendurvelti því fyrir sér hvort hugsast geti að ná megimeiri árangri með „nýjum“ slagorðum,bornum fram af manni sem lifir í nútímanum?

Til að rétta af kynjahallann vil ég nefna aðeinsErnu Hauksdóttur framkvæmdastjóraSamtaka ferðaþjónustunnar. Á stundum eróhjákvæmilegt að verða talsvert ruglaður efmaður lendir í því að hlusta á hana tala - ekkisíst ef hún er að fjalla um landbúnaðarmál. Ímáli hennar blandast saman árásir álandbúnaðinn vegna þess hversu verðlag séhátt, svo hátt að skilja má að ferðamenn fariglorsoltnir heim eftir dvöl á Íslandi. Í hinuorðinu kemur fram að ferðamenn vilji helstkaupa mat framleiddan úr innlendum

hráefnum og að ferðaþjónustan vilji helst ekkiselja annan mat. Í næsta viðtali ræðst húnsíðan á þær varnir sem uppi eru gegn frjálsuminnflutningi nokkurra landbúnaðarvara ogsakar allt og alla um lögbrot. Landbúnaðurinner að leggja ferðaþjónustuna í rúst! Á samatíma er fullyrt að talsverður hlutiferðaþjónustunnar í landinu starfi án leyfa ogeftirlits – hvað gerir hún í því? Er nema von aðstundum langi mann til að á konuna sé setturnettur afruglari.

Þessi örstutta yfirferð um málflutningnokkurra manna gagnvart landbúnaðinumhefur sannfært mig um að fyrir okkur bændursé best að ræða hvert við viljum stefna meðatvinnugreinina á okkar eigin forsendum. Efmálflutningur eins og þessi verður með fráupphafi kemur örugglega ekkert af viti út úrumræðunum. En að sjálfsögðu verðurendanleg landbúnaðarstefna að byggjast á sáttmilli framleiðenda og neytenda en ég tel þófulla ástæðu til að velta því upp hvernigbændur eigi að koma undirbúnir að viðræðumvið neytendur.

AFREKSGRIPIR

FREYJA 2-1

mjólkaði hún 15709 kg á þessu tímabili.

Örk sýndi góða frjósemi og átti 11 kálfa þar semmeðaldagafjöldi milli burða var 391 dagur.Ellefta og síðasta kálfi sínum bar Örk að Egg íoktóber 2010. Einn af sonum Arkar er Hegri03014 sem nú er í notkun sem nautsfaðir.

Í upphafi árs 2011 var mjólkurframleiðslu hætt áEgg. Fluttist Örk þá til baka að Hamri þar semSævar bóndi og Kristinn sonur hans höfðu afturhafið mjólkurframleiðslu. Má þá segja aðhringnum hafi verið lokað og Örk varði síðustumánuðum ævinnar á æskuslóðum þar sem núvar komið nýtísku lausagöngufjós meðmjaltaþjóni.

Því miður er ekki hægt að gera æviafurðir Arkarupp nákvæmlega þar sem upplýsingar umafurðir fyrstu 9 mánuði ársins 2005 skortir. Þráttfyrir þetta eru skýrslufærðar afurðir Arkar meiraen 100.000 kg og kemst hún því í hóp afar fárraíslenskra kúa sem náð hafa þeim glæsta árangri.Það má því með sanni segja að hér hafi verið ummikinn merkis- og afurðagrip að ræða og eflaustværu margir bændur til í að eiga að minnstakosti einn slíkan í sínu fjósi.

8

Búfjáreigendum og ræktendum hefur löngum þótt eftirsóknarvert að eignast gripi sem skara framúr á einhvern hátt t.d. fyrir útlit, afurðir eða endingu. Á upphafsárum búnaðarblaða hér á landiþótti gjarnan ástæða til að skrifa um slíka gripi og því ekki úr vegi að gera slíkt hið sama hér ogheiðra með því grip sem sýnt hefur fádæma afurðasemi á óvenjulangri og viðburðaríkri æfi.

Gripurinn, Örk 166, sem hér um ræðir ersjálfsagt mörgum kunn enda hefur hún oftar eneinu sinni verið efst á lista yfir afurðahæstu kýrlandsins og ratað á síður fjölmiðla vegna þessa.Það má með sanni segja að þessi gripur hafi lifaðtímana tvenna. Kýrin Örk 166 fæddist 3. janúar1998 hjá Sævari Einarssyni á Hamri í Hegranesi,undan Almari 90019 og Hondu 146. MóðurfaðirArkar var Þráður 86013.

Örk var felld í byrjun ágúst á þessu ári, þárúmlega 13 og hálfs árs gömul, sem verður aðteljast nokkuð sérstakt í dag þar sem kýr ná oftekki að mjólka nema 2-3 mjaltaskeið. Það máeflaust færa rök fyrir því að Örk hafi ekkieinungis átt lengri heldur einnig nokkuðviðburðaríkari æfi en gengur og gerist meðalíslenskra kúa því á æviskeiðinu mjólkaði hún íþrem fjósum og reyndi á eigin skinni þærtæknibreytingar sem orðið hafa ímjólkurframleiðslu á Íslandi.

Örk bar sínum fyrsta kálfi í febrúar 2000 áfæðingarbúi sínu, Hamri í Hegranesi en þar stóðhún í fjósi til ársins 2005 er mjólkurframleiðsluvar hætt á Hamri. Örk var þá seld að bænumEgg í sömu sveit til þeirra hjóna PálmarsJóhannessonar og Sigurbjargar Valtýsdóttur.Örk náði mestum afurðum og var afurðahæstakýr á Íslandi samfellt árin 2008 (12851 kg), 2009(12174 kg) og 2010 (12418 kg). Mestum 12mánaða afurðum náði hún tímabilið ágúst 2009til júlí 2010 en samkvæmt afurðaskráningu

Gunnfríður Elín Hreiðarsdóttir- Landsráðunautur -Eiríkur Loftsson

- Héraðsráðunautur -

- 1 998 - - 2011 -

(Mynd: Hjalti Pálsson)

NAUTGRIPARÆKT

FREYJA 2-1

Hvað segja kýrnar um gæði bása?Kýr eru mjög vanafastar skepnur sem fylgja daglegri hegðunarrútínu. Að meðaltali hvílastkýr í um 12 tíma á sólarhring en hámjólka kýr hvílist allt að 14 tíma. Hina 10-12 tímana ísólarhringnum notar kýrin m.a. til mjalta, áts, drykkju og að eiga samskipti við aðrar kýr.Hvíld er kúnum mjög mikilvæg en áætlað er að nyt geti lækkað um 1 kg fyrir hvernklukkutíma sem vantar upp á nauðsynlegan hvíldartíma. Með því að hvílast (liggja)nægjanlega eykst blóðflæði til júgurs um 25-50%, álagi er létt af fótum og jórtrun eykst.

AXEL KÁRASON

B.Sc. í búvísindum ogdýralæknanemi.

Jórtrun er mikilvægur vellíðunarþáttur hjákúm. Hún bætir nýtingu á fóðri og eykurmunnvatnsframleiðslu, sem dregur úr hættu álækkun sýrustigs í vömb sem aftur minnkarlíkur á sjúkdómum eins og súrri vömb ogklaufsperru. Þetta atferli er nátengt slökun.

Atferli

Hegðun kúnna getur sagt okkur margt umþað hversu vel þeim líður í fjósinu og hvortatferlisþarfir þeirra séu uppfylltar. Hvort oghvernig kýr nota bása getur gefið góðarvísbendingar um hvort þeir séu rétt hannaðir.Eins og segir hér að ofan er hvíldin mikilvægfyrir kýrnar, og þar leika básar stórt hlutverksem ætlað hvíldarsvæði kúnna. Til að metahvort básarnir séu að skila hlutverki sínu erhægt að notfæra sér ýmislegt í atferli kúnna,og nefni ég hér nokkur atriði.

Það má segja að æskilegasta atferlið til aðhvílast sé að kýrin liggi og jórtri. Það bendir tilað henni finnist umhverfið öruggt og rólegt.

Standi hún á bás bendir það til þess aðeitthvað sé að básnum t.d. að plássið í básnumsé ekki nægjanlegt til þess að leggjast niður. Þógetur ástæðan fyrir því að kýr stendur á básverið sú að henni finnist gangvegurinnóþægilegur, sérstaklega ef hann er ber steypaog hún vilji því frekar standa í básnum helduren á gangveginum.

Standi kýrin með framfætur í básnum geturþað þýtt að hana langi til að fara alla leið upp íbásinn, en eitthvað veki með henni hræðslu,t.d. plássleysi.

Standi kýrin í gangveginum getur það bent tilþess að henni þyki gangvegurinn háll og séhrædd við að ganga, en auðvitað er það ekkialgilt. Sé hún að sveifla höfðinu ótt og títt erlíklegt að hún treysti ekki aðstæðum, og mánota þessa hegðun sem hjálpartæki við aðmeta hvort að vantraust á gangvegi eða bás séað valda því að hún stendur á gangveginum.

9

Mynd 1 . Skilgreiningar á vísum sem notaðir eru ti l að meta básanotkun mjólkurkúa.

NAUTGRIPARÆKT

FREYJA 2-1

En ekki er hægt að ætlast til þess að bændurog/eða leiðbeinendur eyði heilusólarhringunum samfellt til þess að fylgjastmeð hjörðinni til þess að gera sér grein fyrirþví hvernig kýrnar verja tíma sínum. Til þessað auðvelda verkið hafa verið búnir til nokkrirvísar til að auðvelda að gera sér grein fyriratferli gripanna, og fá góðar vísbendingar um

hvort eðlilegt atferli sé að eiga sér stað. Ámynd 1 eru þessir vísar teknir betur saman.

Framkvæmd athugunar

Við athugun á básanotkun eru athugaðir allirgripir sem ekki eru að éta eða drekka og ímjaltaþjónafjósum eru einnig undanskildirgripir sem eru í mjöltum eða í biðplássi. Ámeðalkúabúi skal gera ráð fyrir að athuga allagripi en á stærri búum (> 55-60 gripir) geturverið einfaldara að taka úrtak úr hjörðinni. Þarsem skipulag gegninga er mjög misjafnt millibænda, er best að mæla með því að athuguninsé framkvæmd á þeim tíma sem bóndinn telurað sé rólegast í fjósinu. Heillaráð væri aðathuga atferlið bæði að morgni og síðdegis.

Mynd 4 er af skjali sem má nota við að takasaman atferli kúnna. Þá er komið á tíma þarsem rólegt er í fjósinu, og litið yfir kúahópinnog merkt við það sem á við um hvern grip einsog sést í efri hluta skjalsins.

Að athugun lokinni er svo tekinn saman fjöldií hvern af þessum 6 flokkum sem sjá má viðhlutann „Talning“ á neðri hluta

rannsóknarskjalsins. Þær tölur eru síðannotaðar við að reikna út hlutfallið sem síðan erhægt að bera saman við það sem mælt er með.

Lesið úr niðurstöðum

En hvað segja þessar niðurstöður okkur? Þaðer talin vísbending um að básanotkun sé

fullnægjandi, og að kýrnar liggi nægjanlega,fari fjöldi gripa á bás yfir 85%.

Ef að kýr er á annað borð inni á bás er æskilegtað hún noti hann til að liggja. Fari hlutfall kúasem standa á bás yfir 24% er hætta á aðaukning verði á helti í hjörðinni. Því er taliðhentugt að miða við að láta þetta hlutfall ekkifara yfir 20%.

Að kýr standi einungis með framfætur inni íbásnum er mjög óæskileg staða og ætti þettahlutfall að vera 0%. Sýnt hefur verið fram á aðkvillar í klaufum afturfóta voru algengari hjákúm í fjósum þar sem þessi staða kom oft fyrir.Ástæður fyrir þessari hegðun geta t.d. verið ofstuttir básar eða að herðakambsslá sé staðsettof aftarlega. Einnig hafa komið framvísbendingar um að skortur á undirburði getiverið orsakavaldur.

Kýr sem liggur á bás sem henni finnstþægilegur og er í rólegu umhverfi jórtrarmeira heldur en kýr sem er í aðstæðum semvalda óþægindum og stressi. Áætla má aðmeðalkýrin jórtri um 8 tíma á dag og ef gert erráð fyrir því að hún verji um 1-2 tímum af

1 0

Mynd 2. Litið yfir kúahóp.

Í þessum básaröðum má sjá:

• 4 kýr standa á bás

• 7 l iggja á bás.

• 2 kýr standa á gangveginum.

Ef þessar tölur eru notaðar ti l að

reikna út vísana þá kemur í l jós að:

• Gæði bása eru 78%

• Standandi í bás eru 29%

Mynd: Hákon B. Harðarson

NAUTGRIPARÆKT

FREYJA 2-1

þessum 8 standandi, þá eru um 6-7 tímar á dagþar sem hún liggur og jórtrar. Sé þá miðað við12-14 tíma í hvíld á dag má áætla að um 50-60% af gripunum eigi að meðaltali að verajórtrandi yfir daginn.

Lokaorð

Hér hefur verið farið yfir hvernig ætti að verahægt að gera einfalda athugun á því hvort

líklegt sé að básar séu að fullnægja hvíldarþörfmjólkurkúa, eða hvort úrbóta sé þörf til aðstuðla að bættri vellíðan kúnna. Þessi athugunætti að vera gott innlegg í heildaryfirsýnbóndans á gripina, án þess að bæta við ofmiklu vinnuálagi. Sé áhugi fyrir því að fáskjalið í mynd 4, þá getur sá hinn sami haftsamband við greinarhöfund í gegnumnetfangið [email protected].

11

Mynd 3. Biðin eftir mjaltaþjóninum verður

löng fyrir þennan grip.

Mynd: Gunnfríður E. Hreiðarsdóttir

Mynd 4. Skjal sem má nota ti l að taka saman atferl i mjólkurkúa í fjósi.

Heimildaskrá

Anderson, N. (2007). Cow Behaviour to Judge Free Stall andTie Stall Barns.

Cook, N. B. o. fl. (2005). Monitoring Indices of Cow Comfortin Free-Stall-Housed Dairy Herds.

Gooch, C., Stone, B. (2003). Improve cow performance andcomfort with sound stall designs.

Philipot, J. M. o.fl. (1994). Risk factors of dairy cow lamenessassociated with housing conditions.

Stone, B. (2006). Score seven areas of cow comfort on yourdairy.

Tucker, C. B. o.fl. (2004). Free-Stall Dimensions: Effects onPreference and Stall Usage.

HÆNSNARÆKT

FREYJA 2-1

1 2

Erfðafjölbreytileiki í stofni

íslensku hænunnarÍslenska landnámshænan er merkileg fyrir margra hlutasakir. Almennt er talið að hænur hafi verið haldnar áÍslandi allt frá landnámi en ekki er vitað til þess að þærhafi verið sérstaklega ræktaðar eða kynbættar meðákveðinn eiginleika í huga. Ekki hefur verið fylgstsérstaklega með stofni íslenskra hænsna fyrr en í seinnitíð og tiltölulega nýlega hefur áhugi fyrir stofninumaukist nokkuð.

Uppruni íslensku hænunnar

Ekki eru til margar heimildir um upprunalandnámshænsna en engu að síður er talið aðþær hafi borist hingað strax meðlandnámsmönnum1. Á miðjum áttunda áratugsíðustu aldar var stofninn talinn íútrýmingarhættu vegna aukinnar notkunarerlendra hænsnakynja sem flutt voru hingað tillands til eggjaframleiðslu2. StefánAðalsteinsson brá þá á það ráð að safna samaneinstaklingum sem hann taldi komnar afupprunalegum stofni íslensku hænunnar.Hann safnaði þeim víðs vegar af landinu meðþað fyrir augum að bjarga stofninum.Afkomendum þessara fugla var haldið viðmeð aðstoð Bændaskólans á Hvanneyri ogdreifðust fuglarnir svo aftur frá Borgarfirði ogum allt land. Árið 1996 var gerð könnun ástofninum á vegum Rannsóknarstofnunarlandbúnaðarins þar sem fram kom að hannsamanstæði af 2000-3000 fuglum og aðrúmlega helmingur þeirra hænsna værikominn út af hópnum sem Stefán safnaðisaman2.

ÓLÖF ÓSKGUÐMUNDSDÓTTIR

B.Sc. í búvísindum ogkennari við starfsmenntadeildLBHÍ

Stofninn í dag

Ekki eru haldnar skýrslur yfir íslenskar hænuren í dag er talið að stofninn telji u.þ.b. 2500-3000 fugla3. Eigenda- og ræktendafélaglandnámshænsna var stofnað árið 2003 en þaðhefur það að markmiði að haldalandnámshænsnastofninum hreinum,heilbrigðum og litfögrum3. Erfðanefndlandbúnaðarins stuðlar einnig að verndunstofnsins og er verndun hans hlutilandsáætlunar nefndarinnar um verndunerfðaauðlinda í íslenskri náttúru.

Íslenski stofninn er dæmi um staðbundinnstofn eða landkyn sem ólíkur er stórumþaulræktuðum framleiðslustofnum heimsins.Þessir litlu stofnar hafa síðustu áratugi verið áundanhaldi en ástæða þess er meðal annarsbreyttar áherslur í framleiðslu og eftirspurneftir afurðahærri stofnum4. Undanfarin 50 árhefur heimsframleiðsla alifugla ogvarphænsna breyst og vaxið mikið.Hænsnabúum hefur fækkað og þau stækkaðum leið. Samhliða aukinni framleiðslu hafaorðið miklar kynbætur og stöðlun innanframleiðslufyrirtækja sem selja mikið magnafurðahárra gripa í minni framleiðslufyrirtækium allan heim5. Litlu staðbundnu stofnarnirvíkja víða fyrir þessum stóru afurðaháu ogþeim fækkar því ört.

Undanfarið hafa vaknað upp áhyggjur afafleiðingum þess að þeir þaulræktuðu

Mynd: Sindri Skúlason

HÆNSNARÆKT

FREYJA 2-1

búfjárstofnar sem notaðir eru ímatvælaframleiðslu hafi tapað erfða-fjölbreytileika. Við það stífa val sem notað ervið ræktun afurðamikilla gripa tapastbreytileiki og stofninn verður einsleitur6. Þaðgetur valdið vandræðum ef upp komavandamál eins og of mikil skyldleikarækt

innan stofnsins, aukin tíðni neikvæðraeiginleika sem fylgja þegar valið er fyrir meiriafurðum eða umhverfisbreytingar semstofninn þarf að geta brugðist við. Ræktendurþurfa að geta tekist á við svona vandamál meðþví að breyta um stefnu í ræktun eða taka innnýja einstaklinga. Það er því mikilvægt að aflaþekkingar um erfðalindir stofna sem óskyldireru framleiðslustofnum til þess að kortleggjaog vernda breytileika sem grípa má til þegar áþarf að halda. Þetta á ekki síst við íhænsnarækt þar sem fáir stofnar hænsnalögðu grunninn að þeim framleiðslukynjumsem notuð eru í dag og lítill erfðafjölbreytileikií stofnunum er áhyggjuefni4,5. Tvínytja stofnar,eins og stofn íslensku landnámshænunnar,geta því verið mikilvæg auðlind vegna þeirraerfðaeiginleika sem þeir geyma og gætumögulega nýst í framtíðinni4,7.

Erfðafræðirannsókn á stofninumSíðastliðið haust réðst LandbúnaðarháskóliÍslands, í samstarfi við Eigenda- ogræktendafélag landnámshænsna og MATÍS, íþað verkefni að safna sýnum af íslenskumhænum og hefjast handa við að kortleggja

erfðafræði stofnsins. Undirrituð tók þátt íþessu verkefni og skoðaði niðurstöðursvokallaðra örtunglagreininga sem gerðarvoru á erfðaefni hænsnanna. Alls voru greind173 sýni úr íslenskum hænum sem safnað varvíðs vegar af landinu. Einnig voru greind tilsamanburðar nokkur sýni af erlendum

stofnum sem til eru á landinu. Þetta er fyrstaerfðafræðirannsókn sem tekur til skoðunarstofn íslensku landnámshænunnar og hefurhann í forgrunni, en áður hafa sýni úrnokkrum einstaklingum stofnsins verið notuð íerlendum rannsóknum.

Niðurstöður rannsóknarinnar benda til þess aðtöluverður erfðafjölbreytileiki sé enn til staðarí stofninum og er hann meiri heldur en í þeimerlendu stofnum sem bornir voru saman viðhann. Samkvæmt þessari rannsókn glímirstofninn því ekki við óhemju einsleitni eðaskyldleikarækt.

Við skoðun á byggingu stofnsins kom í ljós aðnokkrir einstaklingar skáru sig úr hópnum.Einstaklingar þessir voru allir frá samaræktanda, Andrési Filippussyni á Seyðisfirði,og virðist þar því vera mögulegur undirstofn áferðinni. Mynd 1 sýnir hvernig þessiundirstofn (merktur „ísl AF“) lendir fjarrimegin hluta íslenska stofnsins og er jafnvelfjær honum heldur en sumir erlendu stofnana.Þetta er augljóslega eitthvað sem skoða þarfbetur og sú spurning vaknar jafnframt hvort

1 3

Mynd 1 . PCA greining á erfðafjarlægð mil l i stofna þegar ákveðinn undirhópur hefur verið aðgreindur sem stofn „ísl

AF“. Fjarlægð á x-ás skýrir 41 ,6% breyti leika og y-ás 25,8%, samtals 67,4%. Aðrar skammstafanir eru eftirfarandi:

Dverghænur (Dve), si lkihænur (Silk), brúneggjahænur (Brún), svartar þýskar (Sv Þ) og hvítar ítalskar (ít).

HÆNSNARÆKT

FREYJA 2-1

fleiri svona undirstofnar séu til sem ber aðvarðveita sérstaklega til þess að viðhaldaöllum þeim erfðabreytileika sem til er ístofninum.

Á skyldleikatrénu á mynd 2 sést einnighvernig hænur af undirhóp „ísl AF” skilja sigfrá hinum íslensku hænsnunum. Þar sésteinnig að nokkrir einstaklingar erlendustofnanna eru faldir inn á milli íslenskuhænsnanna. Líklega er þar um að ræðablendinga.

Erfitt er að segja til um, út frá þessari rannsókn

eða öðrum heimildum sem til eru í dag, hvortsá stofn landnámshænsna sem til er í dag sé aðöllu leyti kominn af hænsnum sem bárusthingað með landnámsmönnum. Áfram-haldandi rannsókna er þörf til að skera úr umþað.

Áformað er að halda áfram með rannsókn ástofni íslensku landnámshænunnar. Stefnt er áað fá betri samanburð við aðra stofna erlendissem og að kortleggja útlitseinkenni íslenskuhænunnar. Spennandi verður að fylgjast meðþessu, en hægt er að hafa auga meðniðurstöðum á www.haena.is.

1 4

Mynd 2. Skyldleikatré einstakl inganna í rannsókninni

1 - Stefán Aðalsteinsson (2004). Sérstaða íslenskra húsdýra. Freyr 100(5). 15-28.2 - Rannsóknastofnun landbúnaðarins (1998). Íslensk hænsni.

Fjölrit RALA nr. 194 Rannsóknastofnun landbúnaðarsins 1996 – 1997, 23(194), 11.3 - Erfðanefnd landbúnaðarins (á. á.). Greining á erfðabreytileika íslensku landnámshænunnar, Lokaskýrsla.

Skoðað 14. mars 2011 á http://yndisgrodur.lbhi.is/lisalib/getfile.aspx?itemid=19954 - Spalona, A., et al. (2007). Population size in conservation of local chicken breeds in chosen European countries.

Archiv Fur Geflugelkunde, 71(2), 49-55.5 - Muir, W. M., et al. (2008). Genome-wide assessment of worldwide chicken SNP genetic diversity indicates

significant absence of rare alleles in commercial breeds. Proceedings of the National Academy of Sciences, 105(45), 17312 -17317.6 - Meuwissen, T. (2009). Genetic management of small populations: A review.

Acta Agriculturae Scandinavica, Section A - Animal Science, 59(2), 71.7 - Hillel, J., et al. (2003). Biodiversity of 52 chicken populations assessed by microsatellite typing of DNA pools.

Genetics, Selection, Evolution: GSE, 35(5), 533-557.

Heimildaskrá

SAUÐFJÁRRÆKT

FREYJA 2-1

tvævetlum til að gera sér grein fyrir breytileikaí hjörðinni og nýta þær upplýsingar viðásetning. Miðlægt kynbótamat fyrirullarþunga fæst hins vegar ekki nema meðalmennri skráningu í skýrsluhaldi en áhugi áþví hefur verið lítill hjá bændum til þessa.

Eðlislæg ullargæði felast fyrst og fremst í lit oggrófleika. Hvít ull hentar best til vinnslu vegnaþess að hana má nota í alla liti. Gulur litur ííslenskri ull hefur lengi verið einn helstieðlisgalli hennar en stór hluti af fjárstofninumber þennan eiginleika. Stök dökk hár eða litlar

Ull og ullarmeðferðNóvember er tími haustrúnings og þá þarf að huga að ullargæðum. Meðferð fjárinshefur mikil áhrif á ullargæði sem og vinnubrögð við rúning og flokkun ullar.Eðlisgæði eru arfbundin og hægt er að bæta ullarmagn og gæði með úrvali. Ullarvörureru eftirsóttar og vanda þarf til verka þannig að ullin nýtist sem best.

Ull á íslensku fé er samsett úr þeli og togi semeru ólíkar háragerðir. Toghárin eru oft löng ogfremur gróf en þó breytileg, grófust í lærum ogfínust á herðum og hálsi. Þelhár eru stutt, fín,oft óreglulega hrokkin, merglaus hár. Þelið erþétt, fjaðurmagnað og mjúkt en loftrýmimyndast á milli hrokkinna háranna sem gefurgóða einangrun gegn kulda. Notagildi ullar ferfyrst og fremst eftir grófleika og erlendis er ullflokkuð eftir svokölluðu spunagildi sem segirtil um hversu langan þráð er hægt að spinnaúr tilteknu magni ullar. Íslensk ull flokkastsem gólfteppaull á þessum mælikvarða vegnagrófleika togsins.

Ullarvöxtur hjá íslensku fé er árstíðabundinn,langmestur síðari hluta sumars og fram áhaust en lítill yfir vetrartímann. Þegar rúið erað hausti er haustreyfið um það bil 70-75% afullarvexti ársins. Þar sem íslenska féð býr ennyfir þeim eiginleika að mynda ullarskil að vori,verður að rýja haustklippt fé aftur síðari hlutavetrar eða að vori.

Ullarmagn og eðlisgæði

Ullarvöxtur er misjafn eftir aldri áa og yfirleittmestur hjá tvævetlum. Arfgengi á ullarþungaer hátt og því auðvelt að auka hann meðúrvali. Ef menn vilja velja fyrir aukinni ull ervænlegast að vigta ull af veturgömlum ám og

EMMA EYÞÓRSDÓTTIR

Landbúnaðarháskóla ÍslandsFormaður ul larmatsnefndar

Mynd 1 . Svartar doppur á hvítum kindum eru arf-

gengar og valda því að ull in flokkast í H-2 eða

jafnvel sem misl it ul l ef mikið er af svörtum hárum.

Mynd: Guðjón Kristinsson

1 5

SAUÐFJÁRRÆKT

FREYJA 2-1

svartar doppur í hvítum ullarreyfum spillahvítri ull en eru sömu gerðar og önnurullarhár að frátöldum litnum. Erfðaregluraðallita í íslensku fé eru vel þekktar og fjölgamá alhvítu fé með úrvali sem byggt er álitaflokkun lamba að vori eða hausti. Ímörgum tilvikum er ull af kindum sem erugular á haus og fótum nær alhvít nema ájöðrum reyfisins. Annar galli sem vert er aðgæta sérstaklega að er gróft tog. Mikillullarvöxtur og gróft tog getur farið saman ogþað þarf að varast ef valið er fyrir auknuullarmagni. Mikill munur getur verið ágrófleika milli einstaklinga en mest ber á grófutogi í læraull.

Umhverfisáhrif á ullargæði

Umhverfið hefur veruleg áhrif á gæði ullar áfénu og þar er oftast um að ræða mengun ogóhreinindi af einhverju tagi. Rusl og hagamorgetur sest í ull á kindum á sumarbeit,sérstaklega í kjarrlendi og lyngmóum. Kindursem ganga í mýrlendi geta fengið mýrarrauða íullina sem ekki næst úr. Eftir að fé hefur veriðhýst byrjar ull strax að spillast vegnaóhreininda og raka í húsum. Óhreinindi setjastfyrst í togendana og valda svokallaðrihúsagulku sem ekki næst úr við þvott. Heyruslvill setjast í ullina, sérstaklega ef ekki eruslæðigrindur af einhverju tagi í görðum eðagjafagrindum. Haustrúningur kemur í vegfyrir að ull spillist af húsvist ef rúið er strax ogtekið er inn. Óhreinindi úr haganum er hinsvegar erfiðara að fyrirbyggja og einnig getur féóhreinkast í fjárragi í blautum réttum.

Haust- og vetrarrúningur gerir kröfur tilhúsakosts og aðbúnaðar því mikilvægt er aðkindunum verði ekki of kalt fyrst eftir rúning.Einkum eru ásetningslömb viðkvæm fyrirkulda eftir rúning. Ef fátt er í húsum fyrst eftirrúning hefur gefist vel að tjalda yfir krær meðplasti eða segli en þá geta lömbin haldið á sérhita undir tjaldinu.

Ullarflokkun

Formlegt ullarmat lagt af árið 2004 og flestirbændur flokka ull sína sjálfir. Farið er eftir

reglum um ullarmat sem birtar eru í reglugerðnr 856/2003. Haustið 2010 voru haldin stuttnámskeið í ullarflokkun um allt land sem voruvel sótt (350 manns) og dreift varleiðbeiningum um flokkun á ull til allrabænda. Efnið ætti því að vera bændum velkunnugt.

Áhersla er lögð á að flokka ull jafnóðum ogrúið er og skipta hverju haustullarreyfi í betriog lakari hluta. Góð og gallalaus haustull afhvítum kindum fer í besta flokk (H-1 eða H-Lambsull) en taka þarf gallaða ull úr hverjureyfi s.s. grófa læraull, óhreina eða gula ull ájöðrum reyfisins, sem og ull með þófasneplumutan á reyfinu og setja í lakari flokk (H-2 eðaH-2 Lamb). Vetrarull og snoð af hvítu féflokkast nær alfarið í H-2. Í reglugerð er gertráð fyrir einum lambsullarflokki enundanfarin haust hefur Ístex h.f. óskað eftir aðlakari lambsull sé flokkuð sér (H-2 Lamb) oggreitt er hærra verð fyrir hana en ull affullorðnu fé.

Heimaflokkun ullar hefur yfirleitt tekist vel ogekki valdið teljandi vandræðum viðullarvinnsluna. Þó hefur dálítill misbresturverið á flokkun lambsullar þar sem menn áttasig ekki alltaf á því að gölluð lambsull má ekkifara í besta flokkinn. Ástæða er til að ítreka aðef ull af lömbum er gölluð á einhvern hátt áhún að flokkast í H-2 Lamb. Nánariupplýsingar um flokkun og frágang má finnaá heimasíðu Ístex h.f.

Mynd 2. Ef þófasneplar eru áberandi í togi á haustreyfi

er ul l in ekki tæk í fyrsta flokk.


1 6

verðlagningu á ull má reikna með að góð ull afeinlitum ám geti skilað allt að 1100 kr. á kindhjá þeim sem rækta alhvítt ullargott fé. Tekjuraf ull skipta því máli fyrir búreksturinn og þaðá að vera metnaðarmál bænda að skila sembestri ull.

SAUÐFJÁRRÆKT

FREYJA 2-1

Heimsmarkaðsverð á ull hefur verið lágt umárabil en fer nú hækkandi sem vonandi skilarsér í hærra verði til bænda. Verulegur hlutiullarverðs er framlag úr ríkissjóði samkvæmtbúvörusamningi. Markmið stuðningsins er aðstuðla að góðu hráefni til ullarvinnsluinnanlands. Miðað við núverandi

Mynd 4. Fallegt fyrsta flokks haustreyfi með húsagulku í jöðrum sem þarf að taka frá.


1 7

Mynd 3. Einfalt er að koma upp

aðstöðu í fjárhúsum með því að

setja rimlagrind eða plötu yfir

garða, helst sem næst rúnings-

manninum og flokka ull ina

jafnóðum. Nauðsynlegt er að hafa

gott l jós, t.d. færanlegan ljós-

kastara fyrir ofan borðið.


Skýringin felst í því að nota þarf nokkuð mikiðmagn trefjanna sem draga til sín hugsanlegableytu sem í legubásinn kemur. ÍBandaríkjunum liggja þegar fyrir rannsóknirsem bæði benda til þess að kýrnar séu hreinnien með notkun á annars konar undirburði ogað frumutölu sé hægt að halda óbreyttri eftirað notkun hefst. Til þess að svo megi til takastþarf þó vinnulag í fjósinu að vera í góðu lagienda kom skýrt fram að helsti áhrifaþáttur áfrumutölu var ekki gerð undirburðarinsheldur vinnulag við hirðingu legubása, sem ogárstíð.

UTAN ÚR HEIMI

FREYJA 2-1

LARS KAUSGAARD

Nemi í búvísindum viðHáskólann í Kaupmannahöfn

Ein leiðin er að nota sk. taðtrefjar sem viðfyrstu sýn virkar afar umhverfisvænn oghagkvæmur undirburður, enda unninn úrmykju viðkomandi kúabús. Um leið vaknaspurningar um sjúkdómahættu ogammoníaksmengun enda trefjarnar unnar úrmykju. Rannsóknir á þessari gerð undirburðareru skammt á veg komnar en sl. sumar vorubirtar niðurstöður BS-verkefnis við Háskólanní Kaupmannahöfn þar sem markmiðverkefnisins var m.a. að skoða uppgufunammoníaks frá legubásum með taðtrefjum.

5-15 % mykjunnar

Taðtrefjar, sem er í raun hratið sem verðureftir þegar mykja er skilin, eru oftast á bilinu5-15 % heildarmagnsins. Algengasta aðferðinsem notuð er til þess að skilja vökvann fráfasta efninu í mykjunni er að nota skrúfuskiljusem þrýstir mykjunni í gegnum sigti. Eftirskiljunina innihalda taðtrefjarnar oftast íkringum 30% þurrefni og eru nothæfar semundirburður.

Hreinar kýr

Það kann að hljóma einkennilega en ein afástæðunum fyrir því að nota taðtrefjar er aðvænta má hreinni kúa við notkun þeirra.

1 8

Taðtrefjar – undirburður framtíðarinnar?Undanfarin ár hefur notkun á undirburði í fjósum hérlendis farið stigvaxandi og er líklegaalgengasti undirburðurinn spænir eða sag. Oftar en ekki er um innflutt efni að ræða og vegnaóhagstæðrar gengisþróunar hefur verðið á þessari rekstarvöru hækkað verulega. Víðaerlendis hefur það sama verið uppi á teningnum og aðþrengdir kúabændur þurft að leitaóhefðbundinna leiða til þess að hlúa að kúnum sínum, án þess að nota sag eða spæni.

SNORRI S IGURÐSSON

Aðjunkt viðLandbúnaðarháskóla Íslands

Mynd 1 . Þegar trefjarnar eru skildar frá hinum blautari

hluta mykjunnar er þurrefnisstig þeirra al l hátt og má

nýta sem undirburð.

UTAN ÚR HEIMI

FREYJA 2-1

skýrist einfaldlega af því að skítur og hland frákúnum berst í sandinn, sem svo gefur frá sérammoníak.

Hins vegar var uppgufunin 43,3% meiri þarsem taðtrefjarnar voru nýkomnar í básana.Þessar niðurstöður passa vel við aðrarerlendar rannsóknaniðurstöður sem bendaeinmitt til þess að það ammoníak semhugsanlega gufar upp frá taðtrefjum fer skjótten svo dregur verulega úr uppgufunammoníaksins eftir 30 klst.

Framangreindar niðurstöður benda til þess aðgerist það að hland frá kú berist í legubás meðsandlagi, þá berist hlandið fljótt niður ígegnum sandinn og safnast fyrir á botnibássins. Þaðan gufar svo ammoníakið hægt og

Mælingar á uppgufun ammoníaks

Mengunarmælingar í fjósum eru hreint ekkiauðveldar og oftar en ekki er mikil óvissabundin við slíkar mælingar enda fjósin mjögoft opin þannig að áhrif veðurfars, s.s.breytilegra vindátta, hefur mikil áhrif ániðurstöður. Þá blandast ferkst loft misvel viðfjósloftið og er einnig breytilegt eftir hitastigiloftsins og umferð skepna í viðkomandi fjósi.Auk þess skiptir hönnun viðkomandi fjóssmáli og hvernig það er innréttað s.s. hvort íþví séu rimlar yfir flórum eða heil gólf í staðdjúpflóra. Í framangreindu verkefni viðHáskólann í Kaupmannahöfn var notaður sk.loftsogskassi með hringdælingu lofts og vorumælingar framkvæmdar í tveimur fjósum,annars vegar í fjósi með sandi í legubásunum,þ.e. legubásarnir eru án dýnu og þaktir þykkusandlagi og hins vegar í fjósi með þykku lagitaðtrefja í legubásunum. Mælt var beint ofan ábásunum sjálfum.

Niðurstöður

Fyrstu niðurstöður mælinga benda ekki tilþess að það sé meiri uppgufun ammoníaks frálegubásum með taðtrefjum en frá legubásummeð sandi. Þannig mældist 73,1% minniuppgufun ammoníaks frá taðtrefjabásunummiðað við uppgufun frá sandbásunum þarsem trefjarnar höfðu fengið að liggja í þrjárvikur. Hvernig á því stendur að ammoníakgufar yfir höfuð upp frá sandlegubásum

1 9

Mynd 3. Vélbúnaðurinn er oft frágenginn eins og

sjá má á meðfylgjandi mynd og fel lur þá undir-

burðarefnið beint niður í vagn.

Mynd 2. Vélbúnaður ti l þess að framleiða taðtrefjar er oft staðsettur við haugtanka, svo

lagnir ti l og frá búnaðinum verði stuttar.

UTAN ÚR HEIMI

FREYJA 2-1

rólega upp næstu vikurnar. Séu hins vegartaðtrefjar í legubásnum draga þær til sínhlandið strax við yfirborð bássins og því áammoníak auðveldara með að gufa upp þaðanstrax í upphafi.

Þörf á frekari rannsóknum

Mikill munur á uppgufunartölum á milliólíkra gerða undirlags í legubásum íframangreindri rannsókn gefa tilefni til frekariskoðunar á því hvort í raun sé einhver munurá uppgufun ammoníaks á milli mismunandigerða undirburðar eða hvort uppgufunin séhálfgerður fasti og meira háður því hve mikiðaf ammoníaki berst í viðkomandi undirburð. Írannsókninni var t.d. mæld uppgufun ámismunandi stöðum í básunum og kom í ljósað langmest uppgufun ammoníaksins var íaftasta hluta legubássins, sem gefur ástæðu tilað ætla að mismunurinn felist því ekki í gerðundirburðarins heldur frekar utanaðkomandimengun.

Er sýrð mykja lausnin?

Í sumum löndum hafa á liðnum árum veriðgerðar þó nokkrar tilraunir með súrsun ámykju í þeim tilgangi að draga úr tapiköfnunarefnis við útkeyrslu mykjunnar. Þvívakna áhugaverðar spurningar í tengslum viðnotkun á slíkri mykju við framleiðslu áundirburði enda má ætla að lágt sýrustigmykjunnar dragi úr uppgufun köfnunarefnis,þar sem það verður í auknum mæli bundiðsem ammoníum í slíkri mykju en ekki semammoníak. Jafnframt má ætla að lágt sýrustigtaðtrefjanna myndi einnig draga úreiginleikum þess sem vaxtarstað fyrirbakteríur og þar með minnka líkur á virkumsmitefnum í undirlagi kúnna. Áhrifundirburðar með lágt sýrstig á kýrnar sjálfarþarf þó einnig að skoða.

Rétt stilltar innréttingar!

Niðurstöðurnar sýndu fram á að mikill munurvar á uppgufun ammoníaks eftir því hvarmælt er í legubásunum, sem bendir um leið tilþess að kýrnar ná að menga básana með

hlandi og skít. Þetta má koma í veg fyrir aðstórum hluta með rétt stilltum innréttingum envíða liggja kýr allt of langt upp í legubásana ogjafnvel svo að nærri fet er frá aftasta kantilegubássins að kúnni sjálfri!Sé herðakambssláin allt of framarlega yfirbásunum eiga kýrnar auðvelt með að leggjastlangt upp í básana en sé herðakambssláin ofaftarlega eiga kýrnar erfitt með að leggjast meðtilheyrandi hættu á t.d. spenastigi eða minniafurðasemi þar sem þær liggja skemur yfirdaginn. Ekki er hægt að gefa út einhlítarleiðbeiningar um þetta enda aðstæðurmismunandi og því mikilvægt fyrirkúabændurna sjálfa að skoða aðstæður ásínum búum. Sé herðakambssláin rétt stillt ogsé bringuborð til staðar, eða t.d. 100 mm rörfremst í básnum sem stillir af lengdarnýtinguhans, ættu kýrnar að liggja rétt. Þegar svo er,sparast ekki eingöngu vinna við hreinsunbásanna heldur má einnig spara magnundirburðar, enda ætti megnið af mykjunni aðfalla aftur af básnum en ekki upp í básinn.

20

Lars Kousgaard, 2011. Måling af ammoniakfordampn-ing fra sengebåse med fiberstrøelse, 33 s.BS verkefni frá Háskólanum í Kaupmannahöfn, 33 bls.

Harrison, E., J. Bonhotal og M. Schwarz, 2008. Usingmanure solids as bedding.Skýrsla frá Cornell Waste Management Institute, 128bls.Allar myndir í greininni koma frá höfundum

Heimildaskrá

Mynd 4. Mælingar á uppgufun ammoníaks voru gerðar

á nokkrum mismunandi stöðum í legubásunum.

Nokkrir menn hafa reynt að áætlamjólkurmagn í fornöld. Að vera héraðsræk ogmjólka kálfsmála er krafist í Grágás afgjaldgengri kú og af því er nyt áætluð að hafaverið um 800 til 1.000 lítrar á ári. Framan aföldum var nautgripum beitt, uxar og geldneytilifðu að mestu á útigangi en kúm var ætlaðnokkurt fóður.

Á fimmtándu öld eru kúnum ætluð,samkvæmt Búalögum, tæplega 1.000 kg af

töðu og fóðrunartíminn er þá talinn vera 32vikur. Þetta gætu verið um 2 til 2,4fóðureiningar á dag.

Á átjándu öld er farið að leggja meiri rækt við

að fóðra kýr til mjólkur og þá fór að tíðkast aðhafa kýr snemmbærar en áður báru þær aðvori. Nyt kúnna á átjándu öld er talin hafaverið um 1.600 kg. á ári. [1]

Fjós voru byggð við bæi og stundum voru þauundir baðstofunni og kýrnar þannig nýttar tilupphitunar. Það hefur verið notalegt að sofna íylnum frá kúnum og líða inn í svefninn viðkunnugleg hljóð þessara skepna, sem oft héldulífinu í yngstu kynslóðinni.

Nú er öldin önnur. Hönnun fjósa miðar að þvíað sem best fari um kýrnar og aðstaða til vinnusé góð. Mikil afurðaaukning hefur náðst meðkynbótum og fóðrun og er meðalnyt eftirárskú um 5.355.- kg og einstaka kýr mjólka um12.000.- kg. á ári. [2]

Seljabúskapur

Mjólk og mjólkurafurðir voru frá landnámi ogeru enn ein mikilvægasta fæða flestraÍslendinga. Kýr voru mjólkaðar í fjósum eða ástöðli en ær í kvíum. Þá voru ær hafðar íseljum og mjólkin unnin þar og smjörið fluttheim á klakk, annan eða þriðja hvern dag.Selin voru alltaf staðsett við læk eða vatn,yfirleitt til dala, þar sem ærnar áttu auðveltmeð að fylgja gróðurlínunni. Jónas Jónassonfrá Hrafnagili segir svo frá í bók sinni,Íslenskum þjóðháttum: „Í selinu var jafnan

SAGAN

FREYJA 2-1

Ummjólk og mjaltavélarGrein þessi er unnin úr efni, sem höfundur hefur tekið saman um

framleiðslu mjólkur og tækniþróun við mjaltir á Íslandi.

21

Landnámsmenn fluttu nautgripi með sér til Íslands og öruggt má telja að nautgriparæktin varsú búgrein, sem Íslendingar byggðu afkomu sína mest á frá upphafi búsetu sinnar í landinuog allt fram á 15. til 16. öld.

S IGTRYGGUR JÓNBJÖRNSSON

Mynd 1 . Huppa frá Kluftum, fædd 1 926. Út af henni er

Kluftastofninn kominn og er hún oft nefnt ættmóðir

íslenska kúastofnins.

Mynd: úr námsefni við LbhÍ

SAGAN

FREYJA 2-1

22

einn kvenmaður, selmatseljan (selráðskona),og ef fé var mjög margt hafði hún með sér einaeða tvær unglingsstúlkur. Svo var smali, semfylgdi fénu úr kvíunum og var yfir því nótt ogdag. Ekki var malað undir smalann í seljunumstundum. Var ekki dæmalaust, að honum væriætlað að skaka strokkinn, á meðanmjaltakonur mjöltuðu ærnar. Þótti þá vel úrrætast, ef nokkurn veginn féll saman, aðstrokkurinn væri skilinn og lokið værimjöltunum. … Selin voru venjulega þrjú hús:mjólkurhús og selbaðstofa og eldhús til hliðareða frálaust. Oft var og selið í beitarhúsum, efþau voru langt frá bæjum. Kvíar voru og til aðmjalta í ærnar og kofi handa kúm, ef þær voruhafðar í selinu.“ [3]

Rjómabúin

Þegar tók fyrir sauðasölu til Bretlands árið1896 fóru menn að líta til þess að eflasmjörgerð til útflutnings. Á Alþingi voru settlög árið 1899 um stuðning við samtök bændatil að framleiða smjör og osta í þessumtilgangi. Hjá þjóðinni hafði alla tíð veriðþekking á nýtingu og geymslu mjólkurafurða,en mjólkurvinnsla hafði alfarið verið stunduðá heimilum landsmanna frá landnámi tilaldamóta. Mjög var það breytilegt hvernigstaðið var að mjólkurvinnslunni á heimilunumog sáu menn að margt mátti betur fara. Ásíðari hluta nítjándu aldar var því nokkuð gertaf því að efla þekkingu fólks á þessum málum.

Ungt fólk var sent til Danmerkur til að kynnasér meðferð mjólkur og bændaskólarnir lögðueinnig hönd á plóginn. Fyrsta rjómabúið tók tilstarfa að Syðra-Seli í Hrunamannahreppi 10.júlí árið 1900 og þá um sumarið var fenginndanskur mjólkurfræðingur, Hans GrönfeldtJepsen að nafni til að veita forstöðumjólkurskóla, sem hóf starfsemi á Hvanneyri,1. nóvember árið 1900. [4] Rjómabúum fjölgaðiört og urðu flest 34 árið 1906. [7] Þau vorunokkurs konar brú á milli heimavinnslumjólkur og mjólkursamlaga. Lengst starfaðirjómabúið á Baugsstöðum í Stokkseyrarhreppien þar var starfsemi hætt árið 1952. [5] Þarmeð lauk rúmlega hálfrar aldar tímabilirjómabúanna.

Mjólkursamlögin

Þau komu til sögu á árunum 1927 til 1967 en áþessu tímabili voru stofnuð 22 mjólkursamlögtil alhliða mjólkurvinnslu víðsvegar umlandið. Að vísu hafði MjólkurfélagReykjavíkur rekið gerilsneyðingarstöð frá1920, en lítið sem ekkert var þar um vinnslumjólkur. [6]

Mjólkursamlag Eyfirðinga var stofnað ásérstökum fulltrúafundi kaupfélagsins 4.september 1927 og hinn 6. mars 1928 var tekiðá móti fyrstu mjólkinni, 1600 lítrum. Síðast varMjólkursamlag Vestur-Barðstrendinga áPatreksfirði stofnað en það hóf starfsemi 1.

september árið 1967. [7]

Nú starfa fjögur fyrirtæki áþessu sviði, sem eru Auðhumlasvf. með sex samlög á sínumsnærum, MjólkursamlagSkagfirðinga, Mjólka ehf. ogVesturmjólk ehf. í Borgarnesi.Hér hefur á orðið mikilbreyting, mörg samlög heyrasögunni til, önnur hafa veriðsameinuð og ný hafa veriðstofnuð. Með þessumbreytingum er stefnt aðhagkvæmari rekstri, bændumog neytendum til hagsbóta.Mynd 2. Rjómabúið Baugsstöðum, Stokkseyrarhreppi. Það starfaði ti l

ársins 1 952. Mynd: Byggðasafn Árnesinga

SAGAN

FREYJA 2-1

Fyrstu rörmjaltakerfin voru sett í mjaltabása íÞrándarholti og á Laugarvatni. Í Þrándarholtimun kerfið hafa verið tekið í notkun haustið1958 og líklega stuttu seinna á Laugarvatni.[8]Næsta vél var sett upp í básafjós á Egilsstöðumá Völlum vorið 1962 [9] og líkur benda til þessað rörmjaltakerfi hafi verið tekið í notkun áÞórustöðum í Ölfusi í september 1962 [10] og íoktóber, sama ár, fengu bræðurnir íMiklaholtshelli rörmjaltakerfi. [11] Öll þessifyrstu kerfi voru frá Alfa-Laval nema kerfið áÞórustöðum, það var Gascoignekerfi.

Og búin stækkuðu og menn fóru að sjá í þanntíma, sem fór í mjaltirnar og þá komumjaltaþjónarnir.

Alls voru komnir í notkun fimmtánmjaltaþjónar hér á landi í febrúar 2004. [12]Síðan hefur mjaltaþjónum fjölgað mikið og

þeir orðið tæknilega betri. Um áramót2010/2011 voru 115 mjaltaþjónar í gangi áÍslandi, 82 af gerðinni Lely og 33 frá DeLaval.[13]

Lokaorð

Það fennir fljótt í sporin og oft er erfitt að aflaupplýsinga. Það er t.d. ekki ljóst hvenærrörmjaltakerfið var sett upp á Laugarvatni.Upplýsingar um það væru vel þegnar og hvaðannað varðandi þessi mál, sem hefur sögulegtgildi.

23

Mjaltavélin

Það var verk kvenna, um aldir, aðmjólka bæði ær og kýr og gera úrmjólkinni smjör og skyr. Þó mjaltir séuerfitt starf var það ekki fyrr en ánítjándu öld, sem hugvitsmenn fóru aðhuga að vélrænum lausnum á þeim ogmörg ár liðu þar til mjaltavélar urðutæknilega það vandaðar, að þær næðuútbreiðslu að ráði. Það var ekki fyrr ená árunum milli 1910 og 1920, að náð erþví takmarki, að bændur fara að veitaþeim verulega athygli. JóhannesReykdal á Setbergi við Hafnarfjörð, tókfyrstur íslenskra bænda þessa nýju tækni íþjónustu sína. Það gerðist árið 1927 og keyptihann vélarnar frá A/B Separator í Stokkhólmi.Einnig fékk Vífilsstaðabúið mjaltavélar umsama leyti fyrir tilstuðlan Jóhannesar. [12]Þessar fyrstu vélar voru vélfötuvélar.

Tækni þessi breiddist hægt út og það er ekkifyrr en eftir 1950 að skriður kemst á útbreiðsluvélanna. Margt mun þar hafa komið til,kúabúin voru yfirleitt smá, kaupgeta bændalítil, eftir kreppuár og kúm fór ekki að fjölgaað ráði, fyrr en mjólkursamlög komu til sögu.Þá ullu vélarnar stundum júgurbólgu vegnavankunnáttu mjaltamanna.

Mynd 4. Mjaltaþjónar voru miki l tæknibylting.


Mynd 3. Alfa-Laval endaeining.


SAGAN

FREYJA 2-1

24

Heimildaskrá1. Bjarni Arason 1965. Íslensk nautgriparækt. Kennsluhandrit.2. www.bondi.is3. Jónas Jónasson 1945. Íslenskir þjóðhættir, bls. 62.4. Búnaðarsamtök á Íslandi 150 ára, 1988. I. bindi bls. 92 og II. bindi bls. 682 og 683.5. Helgi Ívarsson og Páll Lýðsson 2005. Rjómabúið á Baugsstöðum 100 ára, bls. 42.6. Sveinn Tryggvason 1947. Mjólkuriðnaðurinn á Íslandi, bls. 3.7. Gylfi Gröndal 1998. Að breyta mjólk í mat, bls. 60, 86 og 162.8. Þrándur Ingvarsson. Símtöl 18. nóvember 2010 og 28. september 2011 og Gísli Kristjánsson 1961. Freyr nr. 6.Hjarðfjósið í Þrándarholti og sjálfrennslismjaltalögnin.

9. Ingimar Sveinsson. Símtöl 3. og 18. nóvember 2010.10. Finnbogi Arndal. Símtöl 18. nóvember 2010 og 10. mars 2011.11. Bjarni Eiríksson bóndi í Miklaholtsheli. Símtal 7. janúar 2011 og Morgunblaðið, föstudaginn 12. október 1962,

Nýjar mjaltavélar og kartöflur í helli, bls. 3 og 23.12. Sigtryggur Jón Björnsson 2011. Mjaltavélar og mjaltatækni, bls. 6 og 18.13. Sverrir Geirmundsson og Stefán Björgvinsson. Símtöl 27. og 28. september 2011.

Mynd 5. Haukur Pálsson starfaði hjá mjólkursamlagi KS sem ostameistari frá 1 955 að loknu námi í mjólkurfræði í

Noregi. Hann vann ti l margra verðlauna í ostagerð og starfaði nær óslitið hjá samlaginu að undanskyldum nokkrum

árum er hann vann hjá súkkulaðiverksmiðjunni Víkingi í Kópavogi. Hann lét af störfum hjá mjólkursamlaginu vegna

aldurs 1 998. Hann lést 1 3 júní 2011 . Mynd: Kaupfélag Skagfirðinga

SAUÐFJÁRRÆKT

FREYJA 2-1

háir í sumum eiginleikum en lágir í öðrum(t.d. 130 fyrir gerð og 95 fyrir frjósemi) á ærsem eru lágar í öðrum eiginleikum (t.d. 105fyrir gerð og 110 fyrir frjósemi) og þannigfengið út meðaltalseinstakling sem að öllumlíkindum ætti að taka það besta frá báðumforeldrum.

Áhættudreifing

Við val sæðingahrúta til notkunar á búinu errétt að hafa í huga að velja þá hrúta sem erusterkir í þeim eiginleikum sem bóndi stefnir áað bæta. Þó er æskilegt að dreifa notkuninni ánokkra hrúta svo draga megi úr óæskilegumáhrifum þess að ofnota fáa eða skylda hrútaþví oft geta þeir sem standa efst fyrir einneiginleika haft veikleika í öðrum og þá jafnveleiginleika sem ekki er til kynbótamat um semog að hver hrútur hentar breytilega í ólíkumhjörðum.

Í markvissu ræktunarstarfi sem ætlað er aðbæta kjötgæði og þunga er gott að geraafkvæmarannsóknir svo hægt sé að berahrútana saman á jafningjagrunni. Ef ætlunin erað bera hrúta saman í afkvæmarannsókn er

25

Guðfinna Harpa Árnadóttir

HéraðsráðunauturBúnaðarsambandiAusturlands

Nú þegar haustslátruninni þetta árið er að ljúka, styttist í fengitímann og þar meðundirbúning næsta afurðaárs. Markvisst hrútaval getur verið ein fljótlegasta leiðin aðtekjuaukningu á hverju sauðfjárbúi. Við val hrúta skal hafa veikar og sterkar hliðar búsins íhuga, þ.e. í hvaða eiginleikum þarf að sækja verulega fram og hvar viðunandi árangri hefurverið náð. Einnig og ekki síður þarf að hafa í huga hvaða eiginleikar skila mestum tekjum. Ílokaverkefni Eyjólfs Ingva Bjarnasonar við landbúnaðarháskólann í Ási er lagt til að sæða15% af ám búsins, nota lambhrúta á að lágmarki 50% af ánum (jafnvel meira), 20 ær undirhvern að lágmarki og fullorðna heimahrúta með reynslu á afganginn af ánum, allt að 60 ærundir hvern hrút.

Nýta kynbótamatið

BLUP kynbótamat er nú reiknað fyrir fjóraeiginleika í sauðfjárkynbótum, gerð, fitu,frjósemi og mjólkurlagni. BLUP er kynbótamatsem byggir á reynslu af einstaklingnum eðanánustu ættingjum hans, þar sem bein reynslaer ekki fyrir hendi en ætternistengingar eru ílagi. BLUP einkunnir áa og hrúta finnum við ígulu vorbókinni sem við fáum að loknuhaustuppgjöri. BLUP ætternismat lamba, semer beint meðaltal foreldra er gefið upp í bláuhaustbókinni.

Ef við nýtum okkur þær upplýsingar getumvið parað saman einstaklinga sem fá háaeinkunn fyrir alla eiginleika og væntumþannig afbragðsgripa. Einnig getum við nýttokkur uppbótarpörun og notað hrúta sem eru

Hrútaval

© Eyjólfur Ingvi Bjarnason

eða eru sæddar (t.d. má nota samstillinguánna). Lömbin sem koma úr þessum pörunumeru ræktunarhópurinn. Slakari ærnar faraeinnig undir reynda hrúta á búinu en þarerum við að tala um hrúta sem gefa fyrst ogfremst góð sláturlömb þ.e. þung lömb meðgott kjötmat.

Vonandi gefa þessar leiðbeiningar einhverjainnsýn í hvernig megi bæta stofninnsamkvæmt þeirri ræktunarstefnu sem bændurvelja.

SAUÐFJÁRRÆKT

FREYJA 2-1

rétt að hafa það í huga við upphaf fengitíðarog halda sem líkustum ærhópum undir allahrútana, t.d. sleppa bestu og lökustu ánum oghafa aldursdreifingu áa undir hverjum hrútsem sambærilegasta. Þeim mun fleiri hrútarsem hafðir eru í prófun, því raunsærri myndmun niðurstaðan gefa. Prófum einnig allayngri hrútana, ekki bara þá sem við höldum aðkomi vel út.

Út frá því sem að ofan er sagt er tillaga aðverklagi á fengitíma sú að byrja á því að skiptaánum í þrjá hópa út frá þeimræktunareiginleikum sem bóndinn telurmikilvægasta. Þetta má gera út frá BLUP mati,afurðastigi, beinum afurðatölum og/eðatilfinningu bóndans svo nokkur dæmi séunefnd. Þessir hópar eru góðar ær, slakar ær ogmeðalær þar sem síðast nefndi hópurinn telurum 50-60% ærstofnsins. Á þann hóp er ráðlagtað nota lambhrútana og/eða veturgamla hrútaí afkvæmaprófun og flokka ærnar undir þátilviljanakennt. Hópurinn sem telst góðar ærfer svo undir reynda hrúta á búinu sem mætaöllum kröfum varðandi ræktunarstefnu búsins

26

Hrúturinn Golson sinnir ánum. Á honum er belti með

litapúða svo fl jótlegt er að greina beiðsl i hjá ánum.

Mynd: Hákon B. Harðarson

BÚTÆKNI

FREYJA 2-1

Aksturslag og vélarstærð

Stórar dráttarvélar eyða miklu eldsneyti því ermikilvægt að nýta vel þá getu sem þær hafayfir að ráða. Því þarf að huga vel að þvíhvernig við veljum saman vélar, sem dæmi mánefna að algengt er að sjá 100 – 120 hestafladráttarvél með 5 til 6 metra snúningsvél. Þettaer dæmi um slæma samsetningu því 40 – 70hestafla dráttarvél passarmikið betur og geturhæglega leyst verkefnið meðsömu afköstum en notar alltað helmingi minna eldsneytitil verksins. Aksturslag erannað atriði sem ræðurmiklu um eyðsluna.

Dráttarvélin eyðir meiru eftirþví sem snúningshraðimótorsins eykst. Með því aðminnka snúningshraðann máyfirleitt spara umtalsverðarfjárhæðir án þess að þaðkomi niður á afköstum eða

vinnugæðum. Ef aflúttakið er stillt á 540E ístað 540 má spara umtalsvert. Það er einungisí vinnu sem reynir mjög mikið á vélina semþörf er að nota 540 stillinguna. Með því aðstilla á 540E er snúningshraði mótors u.þ.b.400 sn/mín minni með sama snúningi áaflúttaki en á 540 stillingunni (breytilegt eftirtegundum). Minni snúningshraði minnkar aukþess slit mótorsins og eykur þar með endinguvélarinnar.

Ökuhraði er annað atriði sem vert er að skoða.Mikill ökuhraði við vinnu eykur nærundantekningalaust eldsneytiseyðslu. Þungvinna t.d. plæging er gott dæmi um hvar hægter að minnka eyðslu. Með því að minnkaökuhraðann frá 10 -12 km/klst. niður í 7 – 9

Á sama tíma og vélakostur landsmanna eldist heldur eldsneytisverð áfram að hækka semkallar á aukin útgjöld. Er eitthvað sem við getum gert til að minnka þessi útgjöld? Ef kaupa ávél þarf að íhuga það að kostgæfni. Það er fleira en hestaflatalan sem segir til hvað vélingetur, snúningsvægið þarf að skoða og mikilvægt er að líta yfir eyðslutölur, það getur hinsvegar verið snúið að skilja hvað þessar tölur segja okkur.

HAUKUR ÞÓRÐARSON

Landbúnaðarháskóla Íslands

27

Mynd 1 . Dæmi um vel heppnaða vélasamsetningu. John Deere 5820

dráttarvél. Vél 65 kW (88 hö) skv. ECE-R24. Hámarks snúningsvægi 340

Nm við 1 500sn/mín. Plógurinn er 1 4“ fjórskera Överum.

Mynd: Bjarni Guðmundsson, 2011

Olíueyðslaog afl

BÚTÆKNI

FREYJA 2-1

km/klst. næst umtalsverður ávinningur aukþess sem plægingin verður betri ef ökuhraðaer stillt í hóf. Ekki er öruggt að verkið takilengri tíma þótt örlítið hægar sé farið en hinsvegar er öruggt að það fer betur með vélarnar.Tímasparnaðurinn af auknum ökuhraða eryfirleitt étinn upp með aukinni viðveru áverkstæðinu í staðinn. Rúllubinding er gottdæmi um neikvæðan ávinning mikilsaksturshraða. Þegar vélin stíflast hverfurávinningurinn af hraðanum vegna tafa.

Misvísandi upplýsingar

Þegar skoðaðir eru sölubæklingar fyrirdráttarvélar er afl vélanna gefið upp meðmargvíslegum hætti. Þetta getur verið heillfrumskógur af tölum sem erfitt er að átta sig á.Er aflið gefið upp nettó eða brúttó, mótorafleða á aflúttaksöxli? Þar að auki erumismunandi staðlar sem farið er eftir viðprófanir á vélunum. Því er mikilvægt að vitahvort uppgefið afl vélarinnar er nettó eðabrúttó því brúttó talan gefur mun hærra gildiog er í raun villandi fyrir getu vélarinnar.

Afl dráttarvéla

Í tilskipun frá Evrópusambandinu frá janúar2010 er einingin W (vött) sú eining sem ber aðnota þegar gefið er upp afl á dráttavélum eneiningin hestöfl má fylgja með ef menn vilja.Einingin hestöfl er í raun nauðsynleg því fáumer tamt að tala um stærðir véla eða bíla í

kílóvöttum. Hvað er eitt hestafl mikið (stórt)? Íupphaflegri merkingu var talað um aðmeðalhesturinn byggi yfir einu hestafli oggæti skilað þeirri vinnu t.d. í drætti íkolanámum. Þetta er ekki sérstakleganákvæmt og illa nothæft þegar vélar fóru aðkoma fram á sjónarsviðið. Hestafl var síðarskilgreint á nákvæman hátt: Eitt hestafl er þaðafl sem þarf til að lyfta hlut með massann 75kg á hraðanum 1 m/sek. Eitt hestafl er 735,5W, og 100 hö eru 73,5 kW.

Hinir ýmsu staðlar

Margar aðferðir eru til, til að prófa afl mótora.Prófunaraðferðirnar eiga það sameiginlegt aðmótornum er stillt upp í bekk og hann síðanprófaður án gírkassa eða skiptingar. Þegarprófunin fer fram eru nokkur atriði algerlegastöðluð t.d. hitastig, loftþrýstingur og rakastig.

Nettó-staðlar

Nettó staðlar eru þegar mótorinn er mældurmeð upprunalegri loftsíu, pústkerfi ogkælikerfi (viftu og vatnsdælu). Einnig er rafalltengdur við en ekki undir álagi. Þessimæliaðferð gefur lægri tölugildi enbrúttómæliaðferðirnar. Mæligildin sem komaút úr nettó-stöðlunum gefa mun réttari myndaf getu mótorsins vegna þess að tekið er mið afmikilvægum þáttum sem hafa bein áhrif ágetu mótorsins. Dæmi um nokkra nettó-staðlamá sjá í töflu 1.

28

Din 70 020Þýskur staðall sem áður fyrr var mest notaðurvið mælingar á evrópskum dráttavélum. Hanner byggður á hvernig flestir hugsa um aflmótorsins. Hann er gefinn upp í hestöflum.

SAE J1349 4.2.4Sambærilegur staðall sem kemur frá Banda-ríkjunum.

EC 80/1269 og EC 88/195Lítið notaður evrópskur staðall og því ekki far-ið yfir hann neitt frekar hér.

ECE R24.03Nýlegur evrópskur staðall, sem er mikið not-aður við mælingar á dráttarvélarmótorum.Að mörgu leyti er þetta svipað og í hinumeldri Din 70 020 staðli nema hér eru gerðarmeiri kröfur varðandi hvernig kæliviftan á aðvinna. Til viðbótar við mótorinn er gírkassa-/vökvakælir en pressa fyrir loftkælingu erekki tengd.

EC 77/537Tilbrigði af ECE R24.03 staðli sem ætlaður erfyrir landbúnaðarvélar en sáralítið notaður.

Tafla 1. Nokkrir nettó-staðlar.

BÚTÆKNI

FREYJA 2-1

Brúttó-staðlar

Mælingar eru gerðar á mótor án kæliviftu,vatnsdælu og oftast án rafals, loftsíu,pústkerfis og þ.h. Hér er mótorinn prófaðurstrípaður en mataður á því sem til þarf til aðhann geti gengið. Dæmi um nokkra brúttó-staðla má sjá í töflu 2.

Snúningsvægi

Eiginleikar dráttarvélamótoraþurfa að verða talsvert aðrir enmótora sem hannaðir eru fyrirbíla. Mótorar í dráttarvélum erumeð meira stimpilþvermál ogmeiri slaglengd en bílvélar semeru jafn stórar (kW). Algengbílvél er t.d. með 2,5 lítraslagrými og skilar 90 kW.Dráttarvélarmótor sem skilar 90kW er með minnst fjögurra lítraslagrými. Þetta þýðir aðdráttarvélarmótorinn errúmtaksmeiri sem skilar sér ímeira snúningsvægi.Dráttarvélarmótor verður aðþola að vinna undir miklu álagi ílangan tíma. Með meirasnúningsvægi togar mótorinnbetur sem nýtist vel við erfiðavinnu. Mikið slagrými er

mikilvægt til að ná miklu snúningsvægi á sembreiðustu snúningshraðasviði allt frá lágumsnúning upp í háan. Með öðrum orðum erdráttarvélarmótorinn hannaður til að skilamiklu þótt mótorsnúningshraðinn sé ekkimikill. Með því að fjölga stimplunum eykstsnúningsvægi mótorsins sem þýðir að sexstrokka vélar eru heppilegri en fjögurra í mjögþunga vinnu þar sem reynir mikið á togvélarinnar.

29

97/68 ECEvrópskur staðall frá 1997 fyrir ökutæki semætluð eru til notkunar utan vega. Hér ermótorinn prófaður án eigin kælikerfis ogkæliviftu. Annar staðalbúnaður er ámótornum en ekki í notkun. Pressan fyrirloftkælinguna er ekki tengd né heldurgírkassa- og vökvakælir.

ECE R120Evrópskur staðall mjög áþekkur þeim semáður hafa verið nefndir.

SAE J1995 3.1Bandarískur staðall frá 1972, mikið notaðursem brúttó mótvægi við DIN og áður fyrrþekktur sem hin svokölluðu SAE hestöfl.

ISO 14 396Alþjóðlegur staðall fyrir mælingar á afgasi ogafli fyrir mótora í ökutækjum sem ætluð eru ínotkun utan vegar. Mikið notaður fyrirlandbúnaðarvélar.

Mynd 2. Dæmigerð aflkúrfa fyrir mótor í dráttarvél. Meiri snúningshraði

ski lar ekki auknu afl i eftir 1 900 sn/min og hámarks snúningsvægi er á

1 400 sn/mín. Meiri snúningshraði ski lar minna snúningsvægi eftir það.

Tafla 2. Nokkrir brúttó-staðlar.

BÚTÆKNI

FREYJA 2-1

Eldsneytiseyðsla

Í þungum drætti t.d. keyrslu á búfjáráburði átún er mjög óhagkvæmt að aka með miklumsnúningshraða mótors. Eins og sjá má álínuritinu eykst eyðslan við aukinnsnúningshraða og þegar ákveðnumsnúningshraða er náð minnkar aflið ogsnúningsvægið. Ástæðan er hlutfall lofts ogeldsneytis. Mótorinn æpir eftir meira eldsneytitil að ná þessum mikla snúningshraða semskilar sér samt ekki í meira afli. Eins og áðursagði er mótorinn hannaður til að taka á mjögbreiðu snúningshraðasviði. Annað dæmi ervinna með ámoksturstækjum en sú vinnakrefst yfirleitt lítils vélarafls. Mikillsnúningshraði mótors við lítið álag er önnurörugg leið til að eyða miklu eldsneyti og umleið að slíta mótornum að óþörfu. Það er hinsvegar ekki mælt með því að vélin gangialgeran hægagang heldur frekar á bilinu 1000– 1500 sn/mín við þessháttar vinnu.

Endurnýjunarþörf

Það er sjaldan svo að stór hluti þeirravélaverkefna sem unnin eru á venjulegu búikrefjist alls þess afls sem stærsta dráttarvélbúsins ræður yfir. Í framhaldi væri hægt aðspyrja sig hvort endurnýjunarþörf í minnivélum er meiri en áður. Hingað til hefur veriðtilhneiging að kaupa alltaf heldur stærridráttarvél en þá sem síðast var keypt. Vantarekki í vélaflotann minni vélar sem henta beturvið flest störf? Minni vélar íslenskra búa eruflestar orðnar gamlar og slitnar og í þaðminnsta oft tæknilega úreltar sem leiðir af sérað menn velja að nota stórar dráttarvélar íverkefni sem minni vélar myndu henta beturtil. Þetta veldur óhagkvæmni í rekstri.

30

Mynd 3. Dæmigerð eldsneytiskúrfa fyrir dráttarvélarmótor. Með

auknum snúningshraða eykst eldsneytiseyðslan. Eldsneytisnýting er

best á bil inu 1 300 – 1 600 sn/mín.

Ola Tande og Jogeir M. Agjeld, 2010. Safari i effektjungelen. Bedre gardsdrift 9:37-40.

Jørn Manniche og Birger Rasmussen, 1997. Traktor- og motorlære. Landbrugsforlaget. 103 bls.

John Deere Werke Mannheim, 2004. Notendahandbók 5620, 5720 og 5820 dráttavélar.

Betre gardsdrift, 2011. Liten traktor for kravstore. 2 : 18-23.Ljósmynd í fyrirsögn: Áskell Þórisson; aðrar myndir frá höfundi.

Heimildaskrá

RADDIR ALLRA BÆNDA

FREYJA 2-1

ÉÉgg hheeff eennnn ááhhuuggaa áá bbúússkkaappnnuumm-- EEnnddaa vviinnnnuurr kkoonnaann mmíínn fflleesstt vveerrkkiinn --

visku úr skólum og orðinnsérvitur í staðinn. Við hjónintókum við búi í Útvík árið1993, en stunduðumbúskapinn að miklu leyti fráKaupmanna-höfn fyrstu 8árin. Treystum þá allnokkuðá reynslu og verkvilja föðurmíns og fótaburð oghandahreyfingar ráðsmannaá búinu.

Nú eru um 60 mjólkurkýr íÚtvík og ég hef enn áhuga ábúskapnum, enda vinnurkonan mín flest verkin ásamtlausafólki og verktökum.Samt er stundum pínufjósalykt af mér þegar ég fertil höfuðborgarinnar, en ekkiendilega kaupstaðarlyktþegar ég kem til baka.

31

Vestan Vatna í Skagafirði, liggur Víkurtorfa, en hún liggur á milli bæjana Gýgjarhóls í suðriog Birkihlíðar í norðri. Neðan við þjóðveginn stendur reisulegt býli á fallegum grundum.Bærinn heitir Útvík, og með sanni má segja að þar séu stundaðir áhugaverðir búskaparhættir,þar sem ýmsir straumar renna saman. Í forsvari er Árni Hafstað og tók Freyja hús á honum núsíðsumars. Eins og siður er til sveita var Árni beðinn um að byrja á því að kynna sig og sinnbúskap.

Árni Hafstað, fæddur áSauðárkróki árið 1967. SonurSolveigar Arnórsdóttur, þákennara og Halldórs Hafstað,þá bónda í Útvík. Hef búið íÚtvík æ síðan, að frátöldumnámsvetrum í Reykjavík ogKaupmannahöfn. KvænturBirgitte Bærendtsen sem éghitti fyrir 20 árum á bar íKaupmannahöfn, sem framað því hafði verið fremurómerkilegur. Á með henniBaltasar, 8 ára og Apríl, 4ramánaða.

Lauk BS. búvísindaprófi fráLandbúnaðarháskólanum íKaupmannahöfn 1992 ogMA prófi í Heyrnar- ogtalmeinafræði fráKaupmannahafnarháskólaárið 2001. Hef gleymt allri

Árið 1977 tók Útvíkurbúið mjólkurtank í notkun, fyrst skagfirskra búa í mjólkurframleiðslu.Ekki var látið þar við sitja í frumkvöðlastarfsemi og 26 árum síðar (2003) var Útvík fyrsta búiðí Skagafirði til að taka mjaltaþjón í sína þjónustu. Hvað segir Árni um reynsluna afmjaltaþjóninum, nú 8 árum síðar.

Ég hugsa að ég hafi kaupgleðina meira frá móður minni en föður. Þetta með mjaltatæknina ereins og með bílana. Ef maður hefur eitt sinn keypt sér lúxusbíl, er frekar erfitt að fá sér bíl afeinfaldari gerð næst. Þó svo að þeir séu ódýrari og flytji mann um vegina ekkert síður enprjálbíllinn, þá er ferðalagið skemmtilegra í dálitlum lúxus.

Mynd 1 . Árni Hafstað, talmeina-fræðingur. Ekki fylgdi sögunni hvaðanþessi verklega húfa er fengin.Mynd: Árni Hafstað

© Hjalti Árnason, Sauðárkróki

RADDIR ALLRA BÆNDA

FREYJA 2-1

Ég man ekki hvað kom til þess að ég kombjórverksmiðunni á fót og því síður veit éghvernig framtíðin verður með hana.

Ég hef þá kenningu, þar sem ég er umkringdurhrossaræktendum hér í Skagafirði, en á enganhest sjálfur, þá hafi sú minnimáttarkennd semspratt upp af þessari staðreynd, neytt mig út íbruggið. Nú get ég fullyrt, að enginn nágranna

minna eigi fleiriGæðinga á húsien ég og þó selég þá í þúsundatali í hverri viku.

Varðandi fram-tíðina, þá vonaég bara aðframleiðslan getihaldið áfram ogetv. gengið íerfðir, ekki síðuren kúabúið. Þriðja tegundin af Gæðingi kemurá markað innan skamms og fljótlega munumvið kútavæðast að einhverju leyti. Þótt ég séflestum meira sammála en Jóni Bjarnasyni, núum stundir, þá er hans andi yfir þessariframleiðslu af því leyti, að ég vil helst ekki aðhún stækki umfram það sem framleiðslugetaner með núverandi búnaði, húsnæði ogstarfsfólki. Það má alveg fylgja hér með, að súframleiðslugeta er engan veginn fullnýtt, enallt þokast þetta í rétta átt.

Það var eins gott að enginn tók mark á þeimskrifum, enda var pistillinn bara uppkast semég sendi ritstjóra til umsagnar, en hann var svobirtur óbreyttur, þannig að enginn skildi hvaðí honum stóð.

Margt gott er hægt að segja um kvótakerfið ogsumt af því meira að segja satt. Það má líkafullyrða, að kvótakerfið sé stærsta ástæðaskuldasöfnunar bænda og þar með hindrunnýliðunar í stéttinni. (Hér langar mig til aðskjóta því að, að annar fjötur um fót

bændastéttarinnar, er að mínu mati, tregðastéttarinnar sjálfrar til að gera grunnmenntun íbúfræði að skilyrði þess að mega stundabúskap í atvinnuskyni). Menntun er ein afgrunnforsendum þess, að íslenskir bændurstandi sig í samkeppni við aðra bændur.

Ef við lendum í ESB, munu tekjur bændalækka nokkuð, en skuldirnar, sem stofnað ertil vegna núverandi styrkjakerfis, ná að haldasér að fullu. Það gæti svo sem leyst af sjálfusér, með því að okkar ástkæru bankastofnanir

32

Fyrir nokkrum árum fóru litlar bjórverksmiðjur að taka til starfa víðs vegar um landið, meðgóðum árangri. Fyrr á þessu ári eignaðist Skagafjörðurinn svo loksins sinn fulltrúa í hópibjórframleiðenda, og þar var Árni á ferðinni ásamt fríðu föruneyti með bjórinn Gæðing.Hvað kom til að Árni fór út í þá framleiðslu og hvernig sér hann þá starfsemi þróast ákomandi árum?

Árni skrifaði athyglisverðan pistil í Bændablaðið fyrir tveimur árum um kvótakerfið í mjólk-urframleiðslunni og hefur ákveðnar skoðanir á þeim málum sem og öðrum er tengjastnýliðun í landbúnaði. Hvernig telur hann best að breyta landbúnaðarkerfinu sem nú er viðlýði þannig að nýliðun verði tryggð og búskapur verði stundaður í öllum sveitum landsins?

Mynd 3: Vörulína Gæðingsbrugghúss. Mynd: Árni Hafstað

Mynd 2: Bruggmeistarinn: Jóhann Axel Guðmundsson

við tækin. Mynd: Hjalti Árnason, Sauðárkróki

RADDIR ALLRA BÆNDA

FREYJA 2-1

33

Dæmi 1:

Jón Jónsson vill selja kvótann sinn. Ríkið ábyrgist að hann fái viðmiðunarverðið, 350 kr.

Jónína Jónsdóttir vill kaupa. Hún vill ekki skuldsetja sig mikið og vill aðeins greiða 175 kr (50%viðmiðunarverðs) þó svo að hún viti að það hafi í för með sér að hún fái aðeins 50% þeirrabeingreiðslna sem nú eru greiddar.

Kaupin fara fram, Jónína greiðir Jóni 175 kr. Ríkið greiðir Jóni annað eins, en þarf í framtíðinniekki að greiða Jónínu nema helming þeirra beingreiðslna sem það hefur greitt Jóni áður.

Dæmi 2:

Jónína vill greiða 400 kr fyrir kvótann. Ríkið þarf þá ekki að greiða neitt á móti, en bein-greiðslurnar lækka engu að síður um 10%

Allir una vel við sitt:

• Samfylkingarmenn, vegna þess að þarna er kominn fram vísir að fyrningaleiðinni.• Sjálfstæðismenn, vegna þess að hagræðing næst fram í frjálsum viðskiptum.• Framsóknarmenn vegna þess að kvótakerfið helst við lýði.• VG menn vegna þess að hægt er að hafa ódýrara styrkjakerfi, með minnkandi skuldsetningubænda, sem auðveldar kynslóðaskipti, án þess að fara í ESB.

• Aðrir Íslendingar vegna þess að íslenskur landbúnaður verður samkeppnishæfari við erlendanen ella og meiri sátt verður milli neytenda og bænda um styrkjakerfið en hingað til.

(Þórólfur Mattíasson verður samt sem áður óánægður)

veldu að afskrifa skuldir, í stað þess að hefjakúa- og sauðfjárbúskap í stórum stíl. Sá velviljibankanna er þó ekki sjálfgefinn.

Við gætum valið, að bændur og aðrirríkisstarfsmenn, lækkuðu í launum en hefðuþau skattfrjáls. Það er leið sem ég hef ekkihugsað til enda.

Sem breytingu á kvótakerfi ímjólkurframleiðslu mætti athuga eftirfarandi:

Aðferðin er sú, að viðmiðunarverðmjólkurkvóta skal ákveðið og hugsanlegavísitölutengt. Það verð gæti t.d. reiknast útfráþví sem bændur þurfa að fá fyrir seldan kvótatil að greiða þær skuldir sem stofnað var til viðkaup á kvótanum. Segjum 350 kr./lítra. Viðeigendaskipti, munu beingreiðslur lækka aðlágmarki um 10%.

Sem kaupandi býð ég í kvótann. Ég get t.d.ákveðið að bjóða 90% viðmiðunarverðs og viðþað fengið 90% núverandi beingreiðslna. Þaðgetur líka verið, að mér reiknist þaðhagkvæmara að bjóða 40% viðmiðunarverðs,með minni skuldsetningu og fái bara 40%beingreiðslur til mín. Ríkið greiðirseljandanum mismun kaupverðs ogviðmiðunarverðs, en lækkar jafnframtskuldbindingu sína vegna beingreiðslna.

© Hjalti Árnason, Sauðárkróki

ÚR FYLGSNUM FORTÍÐAR

FREYJA 2-1

Við lestur gamalla texta kemst maður oftar en ekki að því að umræðan þá var ekki endilega svofrábrugðin því sem hún er í dag. Líklega einfaldlega sönnun þess að mannskepnan er söm viðsig og breytist lítið. Árið 1907 birtist í tíunda tölublaði búnaðarblaðsins Plógs grein eftir BjarnaGíslason, þar sem velt er upp spurningum og hugleiðingum um sjálfstæða og sjálfbjarga þjóð oghlutverk landbúnaðarins í þeirri mynd. Eitthvað sem ekki á síður erindi við okkur nú, í ljósiumræðunnar um hugsanlega aðild að Evrópusambandinu og þeim hörðu árásum semlandbúnaðurinn og innlend matvælaframleiðsla hefur þurft að sæta af hálfu þeirra sem hvaðharðast berjast fyrir þann málstað. Við látum vel valin textabrot fylgja hér að neðan og tökumum leið af heilum hug undir lokaorð höfundar.

34

Hvers vegna er bóndinn bústólpi? Það ervegna þess, að undir honum er komið, hvortbúið stendur eða fellur; hann er þungamiðjan,sem alt hviilr á. Hann er stólpinn eða stoðin,sem heldur öllu uppi – aflviður sá, er ekki másvíkja …… Og hvað er það, sem niðurbeigir manninnmeira líkamlega og andlega, kennir honum aðláta undan síga, beygja bakið og víka frásannfæringu sinni, en efnalaust ósjálfstæði?Og hvað er það, sem hefir kent Íslendingumvantraust á sjálfum sér og sínu eigin landi?Er það ekki efnalegt ósjálfstæði, sýnir ekkisagan okkur það, að einmitt þegar efnalegusjálfstæði þjóðarinnar fór að hnigna, þá mistihún sjálfstæði sitt í öðrum greinum.Á meðan íslenzku bændurnir voru sjálfstæðirog óháðir höfðingjunum, þá fór alt vel. – Ámeðan þeir fundu máttinn hjá sjálfum sér, tilþess, að geta staðið einir og óstuddir, þurftuekki að vera upp á aðra komnir, voru andlegaog líkamlega sjálfstæðir …… Það eru margir, sem álíta bóndastöðunaekki mjög eftirsóknarverða. Meir að segjabónda nafnið þykir ekki >>fínt<<.

Bændurnir ganga ekki með hvítt hálslínhversdagslega við heyvinnu og fjárgeymsluo.fl. þess háttar störf.En bændurnir geta verið frjálsari og óháðari,en allur fjöldinn af þessum svokölluðu>>fínu<< mönnum, sem gánga með hvítt línum hálsinn og með gljáskinsskó á fótunum…„>>Bú er landsstólpi<<. Hvers vegna er búiðlandsstólpi? Það er vegna þess að það semskilið er við bygt land með fastriþjóðfélagsskipun, er heild sem mynduð er aðfjölda mörgum einstaklingum, er til samansmynda eina þjóð, þar sem hver einstakur erlimur á einum þjóðlíkama……Þess meiri skerf, sem bóndinn leggur tillandsbúheildarinnar, þess öflgari stoð er hanní þjóðfélaginu. Eftir því sem hver einstakur ersjálfstæðari, eftir því verður heildinsjálfstæðari. Og því fleiri og betri bú, sembændurnir geta lagt til landsbúsheildarinnar,á því fastari fótum stendur landshagurinn ogþjóðfélagsheillin.Það er óskandi og vonandi að bráðlegakomist þau mikils verðu sannindi inn ímeðvitund almennings, að það er íslenzkursveitabúskapur, sem á að vera ságrundvöllur, er hagur lands og þjóðar byggistá.Blómgist íslenzkur sveitabúskapur, og lengilifi íslenzkir bændur!

Bjarni Gíslason

PLÓGUR

„Bóndi er bústólpio

bú er landsstólpi"o

Gömul saga og ný

Freyja 1-2

Documents

Transcript of Freyja 1-2