Forum Debaty Publicznej „Potencjał obszarów wiejskich ... · Forum Debaty Publicznej, której...

Rada programowa:

Olgierd Dziekoński, Sekretarz Stanu w Kancelarii Prezydenta RP (redaktor naczelny)

Irena Wóycicka, Podsekretarz Stanu w Kancelarii Prezydenta RP

Maciej Klimczak, Podsekretarz Stanu w Kancelarii Prezydenta RP

Sekretarz redakcji: Anna Jórasz

Adres redakcji:

Kancelaria Prezydenta Rzeczypospolitej Polskiej

ul. Wiejska 10, 00-902 Warszawa

(22) 695-29-00 fax: 695-22-38

Projekt graficzny okładki: Marcin Bogusławski

Wydawca:



(22) 695-29-00 fax: 695-22-38

Redakcja zastrzega sobie prawo do dokonywania skrótów.

Kopiowanie całości bądź części artykułów może odbywać się za zgodą redakcji.

Biuletyn zawiera teksty autoryzowane.

Druk, oprawa:

Centrum Obsługi KPRP



Warszawa 2011

Biuletyny w formie elektronicznej są dostępne na oficjalnej stronie internetowej

Prezydenta RP (prezydent.pl) w zakładce Forum Debaty Publicznej

http://www.prezydent.pl/ministrowie/irena-woycicka/

http://www.prezydent.pl/ministrowie/maciej-klimczak/

3

FDP Dostęp obywateli do pozasądowej nieodpłatnej pomocy prawnej – potrzeba rozwiązań systemowych

Spis treści

Spis treści .................................................................................................................................................. 3

Od redakcji .................................................................................................................................................. 5

Wstęp .......................................................................................................................................................... 6

Referaty wstępne ...................................................................................................................................... 7

Łukasz Bojarski, Świadczenie nieodpłatnej pomocy prawnej – cechy modelu optymalnego ..................... 7

Jacek Czaja, Alternatywne modele systemu nieodpłatnej pomocy prawnej – kierunki dotychczasowych

prac ........................................................................................................................................................... 16

Grzegorz Wiaderek, Miejsce instytucji, programów publicznych oraz inicjatyw społecznych w budowie

przyszłych systemowych rozwiązań .......................................................................................................... 22

Eligiusz Krześniak, Europejskie systemy pomocy prawnej na przykładzie wybranych krajów .................. 28

Roman Hauser, Zwolnienie od kosztów sądowych - prawo ubogich ........................................................ 37

Wybrane wypowiedzi uczestników debaty ............................................................................................. 41

Prezydent RP Bronisław Komorowski ....................................................................................................... 41

Łukasz Bojarski, Członek Krajowej Rady Sądownictwa powołany przez Prezydenta RP, INPRIS – Instytut

Prawa i Społeczeństwa .............................................................................................................................. 43

Jacek Czaja, Sędzia, Wiceminister sprawiedliwości w latach 2007-2011 .................................................. 46

Grzegorz Wiaderek, Członek Zarządu Instytutu Prawa i Społeczeństwa .................................................. 48

Eligiusz Krześniak, Partner w Kancelarii Prawniczej Squire Święcicki Krześniak Sanders w Warszawie ... 50

Ryszard Kalisz, Poseł na Sejm RP ............................................................................................................... 52

Maciej Bobrowicz, Prezes Krajowej Rady Radców Prawnych ................................................................... 53

Roman Marek Hauser, Prezes Naczelnego Sądu Administracyjnego ........................................................ 54

Ija Maria Ostrowska, Prezes Zarządu Związku Biur Porad Obywatelskich ................................................ 54

Janusz Warakomski, Zastępca Burmistrza Dzielnicy Ursus m.st. Warszawy ............................................. 55

Stanisław Dąbrowski, Pierwszy Prezes Sądu Najwyższego ....................................................................... 56

Henryk Wujec, Doradca Prezydenta RP .................................................................................................... 56

Leszek Bosek, Prezes Zarządu Fundacji „Academia Iuris” ......................................................................... 57

Filip Czernicki, Prezes Zarządu Fundacji Uniwersyteckich Poradni Prawnych .......................................... 58

Rafał Rogala, Szef Urzędu do Spraw Cudzoziemców ................................................................................ 59

Witold Klaus, Prezes Zarządu Stowarzyszenia Interwencji Prawnej ......................................................... 60

Krzysztof Więckiewicz, Dyrektor Departamentu Pożytku Publicznego w Ministerstwie Pracy i Polityki

Społecznej ................................................................................................................................................. 61

Jan Winczorek, Przewodniczący Sekcji Socjologii Prawa w Polskim Towarzystwie Socjologicznym ......... 63

Grzegorz Wałejko, Podsekretarz Stanu w Ministerstwie Sprawiedliwości ............................................... 64

Monika Strus-Wołos, Członek Prezydium Naczelnej Rady Adwokackiej ................................................... 65

4


Alicja Moroz-Rutkowska, Przedstawicielka Biura Porad Obywatelskich w Łomży, Prezes Zarządu

Stowarzyszenia Wspierania Poradnictwa Obywatelskiego w Łomży ........................................................ 66

Małgorzata Król, Koordynator Studenckiego Punktu Informacji Prawnej „Klinika Prawa – Klinika Praw

Dziecka” przy Uniwersytecie Łódzkim ....................................................................................................... 66

Małgorzata Rothert, Miejski Rzecznik Konsumentów w Warszawie......................................................... 67

Adam Bodnar, Sekretarz Zarządu Helsińskiej Fundacji Praw Człowieka ................................................... 67

Artur Rycak, Sędzia w Departamencie Sądów Powszechnych w Ministerstwie Sprawiedliwości ............. 68

Maciej Strączyński, Prezes Zarządu Stowarzyszenia Sędziów Polskich „Iustitia” ...................................... 68

Maria Keller-Hamela, Członek Zarządu Fundacji „Dzieci Niczyje” ............................................................. 69

Beata Mik, Przedstawicielka Prokuratury Generalnej ............................................................................... 70

Eligiusz Krześniak, Partner w Kancelarii Prawniczej Squire Święcicki Krześniak Sanders w Warszawie ... 71

Tomasz Rutkowski, Radca Prawny ............................................................................................................ 72

Podsumowanie ....................................................................................................................................... 74

Olgierd Dziekoński, Sekretarz Stanu w Kancelarii Prezydenta RP ............................................................. 74

Bronisław Komorowski, Prezydent RP....................................................................................................... 75

Lista uczestników Debaty........................................................................................................................ 75

5


Od redakcji

Poniższy Biuletyn Informacyjny Forum Debaty Publicznej jest pierwszym z serii

tematycznej „Sprawne i służebne państwo”. Biuletyn stanowi zbiór fragmentów wybranych

wypowiedzi uczestników debaty „Dostęp obywateli do nieodpłatnej pomocy prawnej – potrzeba

rozwiązań systemowych” przeprowadzonej 6 kwietnia 2011 roku. Jesteśmy przekonani, że

opracowania i analizy zamieszczone w Biuletynie pomogą w zrozumieniu tematyki, stanowiąc

istotne źródło informacji dotyczących rozwiązań i praktyk stosowanych w innych państwach

europejskich.

W czasie Debaty zaproszeni eksperci szukali odpowiedzi na pytania: Jaki zakres pomocy

prawnej powinien objąć przyszły system - informację prawną, poradnictwo obywatelskie

i prawne, pomoc prawną sądową, zwolnienie od ponoszenia kosztów sądowych? Jak powinien

być budowany system pomocy prawnej by był efektywny oraz odpowiadał na potrzeby

społeczne? W jakim zakresie istniejące instytucje, programy, inicjatywy, działania mogą być

wykorzystywane dla tworzonego systemu pomocy prawnej?

Debatujący zastanawiali się nad genezą problemu - dlaczego pomimo dziesięciu lat pracy

nad tymi rozwiązaniami nie powstał jeszcze nowy sprawnie funkcjonujący system? Które

rozwiązania istniejące w systemach stosowanych w Europie nadawałyby się w sposób szczególny

do zastosowania? Czy ten system powinien być budowany w ramach formuły stopniowego

wdrażania?

Celem FDP „Sprawne i służebne państwo” jest stworzenie forum wymiany poglądów,

które stanie się miejscem żywej dyskusji na temat problemów dotyczących sprawnego funkcjonowania

mechanizmów państwowych i efektywności ich działania w kontakcie z obywatelem. Poprzez Biuletyny

FDP dążymy do zaangażowania w debatę coraz szerszych kręgów naszego społeczeństwa.

6


Wstęp

Szanowni Państwo,

W ramach inicjatywy spotkań Prezydenta Rzeczypospolitej Polskiej pod wspólnym tytułem

Forum Debaty Publicznej, której ideą jest poszukiwanie nowych rozwiązań systemowych dla

funkcjonowania istotnych z punktu widzenia obywateli obszarów życia społecznego, otwieramy

nowy cykl dyskusji w obszarze tematycznym Sprawne i służebne państwo.

Zagwarantowanie powszechnego dostępu do informacji o obowiązującym prawie oraz

zapewnienie osobom potrzebującym realizacji prawa do pomocy prawnej, to obowiązki Państwa

wobec obywateli. Brak systemowych rozwiązań w tym zakresie jest istotną przeszkodą

w realizacji idei sprawnego i służebnego Państwa.

Podstawowym celem debaty jest próba odpowiedzi na pytanie, o model funkcjonowania

i zakres pomocy prawnej w przyszłym systemie prawnym. Innymi słowy, jej celem jest

odpowiedź na pytanie: jak powinien być budowany system pomocy prawnej, by był efektywny

oraz odpowiadał na potrzeby społeczne a także w jakim zakresie istniejące instytucje, programy,

inicjatywy, działania mogą być wykorzystywane dla tworzonego systemy pomocy prawnej.

Przedmiotem dyskusji są także, kwestie dotyczące optymalnego modelu poradnictwa

obywatelskiego i prawnego, pomocy prawnej sądowej oraz systemu zwolnień z kosztów

sądowych osób najuboższych.

Do udziału w pierwszym spotkaniu z cyklu Sprawne i służebne państwo zaproszenie

przyjęli najwybitniejsi przedstawiciele środowisk prawniczych, naukowcy, praktycy,

przedstawiciele organizacji pozarządowych monitorujący sposób funkcjonowania

poszczególnych sfer życia społecznego a także, organizacji świadczących szeroko rozumianą

pomoc ludziom najuboższym.

Przekazując poniższy materiał wyrażamy nadzieję, iż zorganizowane z inicjatywy

Prezydenta Rzeczypospolitej Polskiej spotkanie w ramach Forum Debaty Publicznej przyczyni się

do wypracowania modelu pomocy prawnej przyjaznego najuboższym obywatelom.


7


Rozdział I

Referaty wstępne

Łukasz Bojarski1, Świadczenie nieodpłatnej pomocy prawnej – cechy modelu

optymalnego

Rozwiązania systemowe, jeden akt prawny

Ze względu na jego przejrzystość istnieje potrzeba ujednolicenia całego systemu

nieodpłatnej pomocy prawnej. Zmiany powinny dotyczyć dostępu do informacji prawnej,

pomocy prawnej pozasądowej oraz objąć i ujednolicić wszystkie pięć istniejących obecnie

i różnych procedur uzyskiwania pomocy prawnej przed sądami (w postępowaniach cywilnym,

karnym, sądowo–administracyjnym, przed TK oraz w sporach tzw. „transgranicznych”). Nowy

system obejmowałby zatem istniejące już rozwiązania w ramach pomocy prawnej z urzędu,

byłby jednak rozszerzony o nieistniejącą pomoc prawną pozasądową.

Połączenie prac nad dostępem do pomocy pozasądowej i sądowej dałoby szansę na

opracowanie spójnej, przejrzystej i konsekwentnej koncepcji. Najpilniejsze wydaje się stworzenie

systemu udzielania pomocy prawnej pozasądowej, bowiem taki nie istnieje (w każdym razie nie

dla obywateli polskich, bo obywatele innych krajów członkowskich Unii są w tej mierze w lepszej

sytuacji). Jednak, by system był spójny, wprowadzając rozwiązania dotyczące tej pomocy, trzeba

mieć koniecznie jasną wizję reformy pomocy prawnej na etapie sądowym.

Warto zatem rozważyć uchwalenie jednego aktu prawnego – ustawy o pomocy prawnej,

gdzie znajdowałby się trzon regulacji: system organów administrujących systemem oraz

świadczących pomoc prawną (podmioty uprawnione do świadczenia pomocy), ujednolicone

kryteria (majątkowe i niemajątkowe) przyznawania zwolnienia od ponoszenia kosztów oraz

przyznawania pomocy prawnej, zakres pomocy prawnej, procedury jej uzyskania i sądowej

kontroli decyzji odmownych, kwestie wynagradzania podmiotów świadczących pomoc prawną,

kwestia kontroli jakości świadczonej pomocy i obowiązku ewaluacji systemu. Natomiast pewne

szczegółowe przepisy, charakterystyczne dla poszczególnych procedur (np. regulacje

postępowania karnego dotyczące obrony obowiązkowej), mogą pozostać poza ustawą.

1 Członek Krajowej Rady Sądownictwa powołany przez Prezydenta RP, INPRIS – Instytut Prawa i Społeczeństwa

8


Spojrzenie kompleksowe na problematykę pomocy prawnej

Prace powinny objąć zarówno dostęp do informacji prawnej, pomoc prawną świadczoną

w sprawach, gdzie nie ma sporu sądowego, jak i pomoc prawną z urzędu, w sprawach toczących

się przed sądem. W skrócie, planowana reforma (nawet jeśli wprowadzana etapami) powinna

obejmować następujące obszary pomocy prawnej:

Pomoc prawna na etapie pozasądowym (przedsądowym):

– informacja prawna (abstrakcyjna) – przekazanie zainteresowanemu informacji o prawie

obowiązującym i praktyce jego stosowania poprzez wskazanie odpowiednich przepisów,

informację o instytucjach i ich kompetencjach, przekazanie informatora, ulotki, poradnika, wzoru

pisma, umożliwienie dostępu do przepisów itp.,

– porada prawna pozasądowa (czasem nazywana pomocą prawną podstawową) –

udzielenie zindywidualizowanej porady w konkretnej sprawie przez doradcę lub prawnika,

porada może obejmować pomoc w sporządzeniu pisma prawnego czy procesowego,

– doradzanie i reprezentacja strony w postępowaniach przedsądowych

(w postępowaniach przed organami administracji publicznej)

i para sądowych (np. postępowanie mediacyjne i zawieranie ugody przed mediatorem,

postępowania przed sądami polubownymi, postępowania przed komisjami pojednawczymi),

– pomoc w staraniach o przyznanie pomocy prawnej przed sądami innych państw

członkowskich Unii Europejskiej (na etapie starań w Polsce), a także pomoc prawna w sprawach

związanych z opieką konsularną poza Unią Europejską,

– doradzanie i reprezentacja w postępowaniach dyscyplinarnych lub przed sądami

odpowiedzialności zawodowej,

– zwolnienia od ponoszenia kosztów różnych postępowań przedsądowych (w tym

postępowań przed organami administracji publicznej, postępowania mediacyjnego).

Pomoc prawna na etapie postępowań sądowych:

– zwolnienie od ponoszenia kosztów sądowych,

– pomoc prawna sądowa (czasem nazywana pomocą prawną kwalifikowaną) –

reprezentowanie klienta we wszystkich procedurach: w postępowaniu cywilnym (także

upadłościowym oraz postępowaniu w sprawach nieletnich w tym zakresie, w jakim stosuje się

Kodeks postępowania cywilnego a nie Kodeks postępowania karnego), w postępowaniu karnym

(obrona z urzędu oskarżonego, ale i reprezentacja w sądzie pokrzywdzonego, ofiary

przestępstwa, występującego jako oskarżyciel posiłkowy albo powód cywilny wnoszący

powództwo adhezyjne), w postępowaniu sądowo–administracyjnym,

9


– pomoc prawna w postępowaniach przed trybunałami – w postępowaniu przed

Trybunałem Konstytucyjnym, w postępowaniu w sprawie wniesienia skargi do Europejskiego

Trybunału Praw Człowieka w Strasburgu, w postępowaniu toczącym się przed Trybunałem

Sprawiedliwości Wspólnot Europejskich w Luksemburgu,

– pomoc prawna w postępowaniu egzekucyjnym, sądowym (gdy organem egzekucyjnym

jest sąd powszechny albo komornik sądowy) oraz pozasądowym (postępowanie egzekucyjne

w administracji prowadzone w szczególności przez komornika skarbowego),

– pomoc prawna w postępowaniu wykonawczym (wykonanie kary),

– pomoc prawna w sprawach związanych z opieką konsularną poza Unią Europejską,

– pokrycie kosztów niezbędnych tłumaczeń.

Choć wymieniono powyżej najważniejsze elementy, które wymagają uregulowania to

w rzeczywistości gama możliwych sytuacji, etapów postępowania, kiedy potrzebna jest pomoc

prawna pozasądowa i sądowa jest bogatsza.

Zarządzanie strategiczne i koordynacja – Rada do spraw Pomocy Prawnej

Na poziomie centralnym powstać powinna instytucja koordynująca działanie systemu

nieodpłatnej pomocy prawnej, nazwana tu roboczo Radą do spraw Pomocy Prawnej. Do zadań

Rady do spraw Pomocy Prawej powinno należeć między innymi:

– prowadzenie, zlecanie, inicjowanie badań dotyczących pomocy prawnej,

– proponowanie kierunków zmian i opiniowanie projektów aktów prawnych dotyczących

pomocy prawnej (w tym projektowanie projektów pilotażowych),

– stały monitoring i ocena funkcjonowania systemu pomocy prawnej, jego efektywności,

jakości świadczonych usług itp.,

– opracowywanie i wprowadzanie szczegółowych standardów udzielania informacji

i pomocy prawnej,

– koordynowanie, opracowywanie, zbieranie, udostępnianie materiałów informacyjnych

(ulotki, poradniki, wzory pism itp.), prócz materiałów drukowanych powinna powstać

ogólnodostępna internetowa baza takich materiałów,

– opracowywanie materiałów szkoleniowych oraz organizacja szkoleń dla osób

zajmujących się udzielaniem informacji i porad prawnych,

– współpraca z wszystkimi zainteresowanymi środowiskami: jednostkami samorządu

terytorialnego, sądami (zwłaszcza jeśli chodzi o działalność informacyjną sądów prowadzoną

przez sądowe biura obsługi interesantów), instytucjami świadczącymi poradnictwo prawne (jak

np. Państwowa Inspekcja Pracy), samorządami zawodów prawniczych, organizacjami

10


społecznymi zajmującymi się świadczeniem porad prawnych i obywatelskich (biura porad

obywatelskich, uniwersyteckie poradnie prawne, różne wyspecjalizowane organizacje

pozarządowe itp.).

W skład rady powinni wchodzić nie tylko prawnicy, ale także specjaliści w dziedzinie

zarządzania, ekonomii, ewaluacji itp. Rada powinna być przede wszystkim sprawnym ciałem

zarządzającym, a nie tylko opiniodawczym. Powinna mieć także możliwość zatrudniania

ekspertów do poszczególnych zadań.

Dodatkowo warto utworzyć społeczną radę doradczą (projekt ustawy z 2005 r. zakładał

powołanie takiego organu – Rady Koordynacyjnej Pomocy Prawnej). Byłby to organ dający

możliwość stałej i zinstytucjonalizowanej debaty nad kształtem systemu pomocy prawnej.

W takiej radzie powinni się znaleźć przedstawiciele samorządów i środowisk prawniczych oraz

organizacji społecznych działających na tym polu. Dzięki radzie państwo administrujące

systemem uzyskiwałoby stałą informację zwrotną na temat jego działania od kompetentnych

środowisk. Rada powinna mieć uprawnienia do udziału w opiniowaniu projektów zmian prawa,

do zgłaszania swoich propozycji itp.

Organizator pomocy – powiatowe biura pomocy prawnej

Cechy modelu: fizyczna bliskość biur porad ułatwiająca obywatelom dostęp; koncentracja

wysiłków (i środków) na udzielaniu porad, a nie na budowaniu dużej struktury administracyjnej.

Biura pomocy prawnej powinny powstać przy powiatach, na bazie (i częściowo przy

wykorzystaniu) struktury i zaplecza istniejących obecnie powiatowych centrów pomocy rodzinie

(PCPR) oraz biur powiatowego rzecznika praw konsumenta (RPK). Powiatowe biura pomocy

prawnej mogłyby także (czy nawet powinny) współpracować z gminnymi i miejskimi ośrodkami

pomocy społecznej (OPS). Wszystkie wymienione instytucje (PCPR, PRK, OPS) już dzisiaj (choć

jest to zróżnicowane w skali kraju) zajmują się udzielaniem pomocy prawnej w pewnych

dziedzinach. Dodatkowo OPS i PCPR wydają się najbardziej uprawnione (wiedza oraz praktyka)

do oceny stanu majątkowego wnioskujących o pomoc.

Zamiast mnożyć instytucje, warto rozważyć raczej ich połączenie i stworzyć biura, które

przejęłyby kompetencje dotyczące informowania i świadczenia pomocy prawnej wymienionych

instytucji, na poziomie powiatu.

Cechy modelu: koncentracja „w jednym ręku” szerokiego zakresu uprawnień dotyczących

pomocy prawnej; wykorzystanie szerokiego katalogu podmiotów przygotowanych do

świadczenia pomocy prawnej.

11


Powiatowe biura pomocy prawnej zajmowałyby się koordynacją pomocy prawnej na

poziomie powiatu – część zadań wykonywaliby pracownik/ pracownicy biura, a część inne

podmioty zewnętrzne względem biur (wpisane na odpowiednie listy prowadzone przez biura):

prawnicy oraz, między innymi, biura porad obywatelskich, organizacje pozarządowe,

uniwersyteckie poradnie prawne itp. Od decyzji starostwa powinno zależeć, czy i jakie czynności

biura będą wykonywać same, a jakie zlecać podmiotom zewnętrznym.

Do zadań biur należałoby:

– udzielanie abstrakcyjnej informacji prawnej (choć mogłyby także zlecić udzielanie tego

rodzaju informacji podmiotowi zewnętrznemu),

– ocena zasadności wniosków o przyznanie prawa pomocy i podejmowanie decyzji w tych

sprawach (zwolnienie od kosztów i pomoc prawna zarówno na etapie pozasądowym jak

i sądowym),

– udzielanie porad prawnych (pomoc pozasądowa) i/lub pośredniczenie w udzielaniu tych

porad (zlecanie innym podmiotom),

– pośredniczenie w udzielaniu pomocy prawnej na etapie sądowym – zlecanie tych

czynności zewnętrznym podmiotom,

– współpraca z różnymi instytucjami: gminnymi ośrodkami pomocy społecznej, sądami

(zwłaszcza w sprawie działania sądowych biur obsługi interesantów), samorządami prawniczymi,

podmiotami świadczącymi pomoc prawną.

Trzeba podkreślić, że świadczeniem pomocy prawnej powinny się zajmować tylko

podmioty chętne, na zasadach dobrowolności.

Cechy modelu: odciążenie sądów poprzez przeniesienie odpowiedzialności za zwalnianie

od ponoszenia kosztów sądowych i przyznawanie pomocy prawnej na inne instytucje.

Jednym z celów reformy powinno być odciążenie sądów. Zwalnianie od ponoszenia

kosztów sądowych oraz ustanawianie pełnomocnika z urzędu nie jest sprawowaniem wymiaru

sprawiedliwości – nie powinno więc obciążać sądów.

Procedura przyznawania pomocy prawnej – prosta i przejrzysta

Abstrakcyjna informacja prawna powinna być dostępna dla wszystkich zainteresowanych,

bez względu na dochody, bez formalnego wniosku i bez konieczności spełnienia jakichkolwiek

wymagań (państwo powinno informować obywateli o obowiązującym prawie). W powiatowym

biurze pomocy prawnej (lub innej jednostce, której zlecono tę działalność) powinny znajdować

się informatory, ulotki, wzory pism, dostęp do bazy aktów prawnych itp. (część dokumentów

i informatorów mogłaby być dostępna poprzez centralną internetową bazę danych, z której

12


Nie można zrezygnować, w przypadku odmowy przyznania pomocy prawnej (zwłaszcza na etapie sądowym), z kontroli sądowej w tym zakresie. Prawo do pomocy prawnej jest elementem „prawa do sądu” (wyrok Europejskiego Trybunału Praw Człowieka Airey przeciwko Irlandii). Należy jednak stworzyć system prosty i nie powodujący przewlekłości (np.zaskarżenie w procedurze sądowo-administracyjnej).

pracownik drukowałby zainteresowanemu odpowiedni dokument; taka baza danych powinna

oczywiście być również dostępna poza biurem; dla zwiększenia efektywności można organizować

centralną lub lokalne infolinie).

Wszystkie inne formy pomocy przysługiwałyby zainteresowanym spełniającym kryteria

ustawowe (majątkowe i niemajątkowe), których wypełnienie sprawdzałby pracownik biura

pomocy prawnej. Wniosek (formularz) o prawo pomocy powinien być prosty, nie wymagać zbyt

dużej liczby dokumentów. Przed wprowadzeniem powinien być przetestowany na odpowiedniej

grupie docelowej, pod kątem jego zrozumienia, przejrzystości i łatwości wypełnienia. Procedura

(i wniosek) powinny raczej opierać się na zaufaniu do wnioskującego (pod rygorem kar za

podanie danych nieprawdziwych). Decyzja o przyznaniu pomocy mogłaby oznaczać przyznanie

bonu o odpowiedniej wartości, z którym osoba zwracałaby się do uprawnionego do świadczenia

konkretnej pomocy prawnej podmiotu, wpisanego na listę prowadzoną przez biuro: prawnicy,

kancelarie, mediatorzy, organizacje pozarządowe, uniwersyteckie poradnie prawne, biura porad

obywatelskich itp.

Wyboru konkretnego świadczeniodawcy z listy

podmiotów chętnych do świadczenia pomocy

powinien, co do zasady, dokonywać klient, któremu

przyznano pomoc prawną. Pomoże to wyeliminować

sytuację, w których klienci skarżą się na

„narzuconych” im prawników. Jeśli wyboru dokonają

sami, będą się z danym świadczeniodawcą czuli

bardziej związani. Trzeba jednak także pozostawić

możliwość wskazania konkretnego podmiotu tym osobom, które sobie tego życzą, bądź są

nieporadne, lub jeśli wymaga tego charakter sprawy.

Biura powinny być otwarte na nowoczesne środki komunikacji – wnioskowanie o pomoc,

częściowo – samo jej udzielanie (na przykład informacja prawna, prosta porada itp.), powinno

być możliwe także listownie, pocztą elektroniczną czy przez telefon. Powinna istnieć także

możliwość złożenia wniosku o pomoc ustnie („do protokołu”).

W wyjątkowych przypadkach zachować można możliwość poodejmowania

decyzji o przyznaniu pełnomocnika przez sąd – z urzędu (na przykład w sprawach obrony

obowiązkowej lub gdy „dobro/interes wymiaru sprawiedliwości” wymaga by strona miała

pełnomocnika). W takich sytuacjach sąd powinien podejmować decyzję i przekazywać ją do

powiatowego biura pomocy prawnej, które zajęłoby się dalszą procedurą.

13


Kryteria przyznawania pomocy – obiektywne i klarowne

Komu pomoc przysługuje – nie ulega wątpliwości, że pomoc prawna powinna

przysługiwać osobom fizycznym. Powinna także przysługiwać (co wynika m.in. z dyrektyw

unijnych) szczególnej kategorii osób, jaką są cudzoziemcy ubiegający się o nadanie statusu

uchodźcy, udzielenie azylu lub zgody na pobyt tolerowany; cudzoziemcy, którzy uzyskali taki

status, cudzoziemcy, którzy uzyskali zezwolenie na pobyt rezydenta długoterminowego

Wspólnot Europejskich lub zezwolenie na osiedlenie się. Nowy system powinien jednak objąć,

wzorem postępowania sądowo–administracyjnego, zarówno osoby fizyczne jak

i przedsiębiorców. Oczywiście kluczowe będzie zdefiniowanie kryteriów, które przedsiębiorca

musi spełnić, by móc ubiegać się o prawo pomocy, oraz zabezpieczenie się przed sytuacjami

nadużywania tej procedury, np. dla opóźnienia postępowania „głównego”.

Kryteria majątkowe – powinny być obiektywne i ujednolicone w skali kraju. Obecnie

istnieje znaczna dowolność w ocenie. Praktycy niejednokrotnie podnoszą, że wiele osób tę

pomoc wyłudza, a inne, rzeczywiście potrzebujące, pomocy nie uzyskują. Można także, wzorem

innych państw, wprowadzić „drabinkę” dochodów, i pokrywanie przez wnioskujących części

kosztów pomocy prawnej (jaka to część zależałoby od poziomu dochodów) lub opłaty

manipulacyjnej. Ocena spełnienia kryterium majątkowego powinna się opierać na

ujednoliconym, zrozumiałym i prostym do wypełnienia kwestionariuszu majątkowym.

Odpowiedni wzór należy ujednolicić (są różne w różnych postępowaniach).

Kryteria niemajątkowe – rozważyć można wprowadzenie różnego standardu oceny

uwarunkowań majątkowych wnioskodawcy, w sytuacji wniosku o pomoc prawną pozasądową

oraz pomoc prawną sądową. W pierwszym przypadku decydowałoby obiektywne kryterium

majątkowe. W drugim przypadku można by dodatkowo pozostawić bardziej ocenne, a istniejące

obecnie, kodeksowe kryteria wykazania, że strona nie może bez uszczerbku utrzymania swojego

i rodziny ponieść kosztów postępowania lub wynagrodzenia pełnomocnika. Odnoszą się one do

zindywidualizowanej oceny sytuacji życiowej, osobistej, rodzinnej i majątkowej osoby

ubiegającej się o pomoc prawną i pozwalają zróżnicować sytuację osób ubiegających

się o przyznanie prawa pomocy np. według koniecznych kosztów utrzymania ponoszonych

w różnych rejonach kraju.

Warto także wprowadzić, na wypadek sytuacji szczególnych, możliwość przyznania prawa

do pomocy pomimo niespełnienia kryterium majątkowego (lub czasowej niemożności jego

udokumentowania): „w wypadkach niecierpiących zwłoki, w szczególności osobie zatrzymanej”

czy ze względu na „sytuację osobistą” (na przykład ofiara konfliktu rodzinnego czy przemocy

domowej, która teoretycznie ma majątek, ale nim nie dysponuje). Rozważyć także można

14


wykorzystanie kryterium „dobra/interesu wymiaru sprawiedliwości”. Jakkolwiek ocenione,

mogło by ono być pożyteczne w sytuacjach szczególnych.

W sprawach karnych należy poszerzyć zakres pomocy prawnej wedle standardów

wypracowanych przez Europejski Trybunał Praw Człowieka. Jednym z kryteriów

decydujących o przyznaniu bezpłatnej pomocy prawnej jest zdaniem Trybunału samo zagrożenie

karą pozbawienia wolności (Quaranta przeciwko Szwajcarii, Benham przeciwko Zjednoczonemu

Królestwu). W Polsce istnieje wiele występków (gdzie obrona nie jest obowiązkowa) zagrożonych

wieloletnimi karami pozbawienia wolności.

Kontrola jakości świadczenia nieodpłatnej pomocy prawnej

Koniecznym elementem reformy powinno być wprowadzenie mechanizmów badania

i oceny jakości udzielanej pomocy prawnej. Możliwa jest organizacja odpowiednich szkoleń dla

usługodawców, ustalenie standardów minimalnych tych usług, określenie sposobu dokumentacji

działań osób udzielających pomocy, wprowadzenie możliwości oceny satysfakcji klienta (poprzez

ankiety), oceny przez innych prawników (tzw. peer review), opracowanie wskaźników, które

pozwalałyby ocenić jakość i efektywność systemu (korzystając z doświadczenia innych krajów

oraz nauki o zarządzaniu i ewaluacji). W system powinny być wmontowane dodatkowe

mechanizmy odpowiedzialności – na przykład skreślenie z listy usługodawców nieodpłatnej

pomocy prawnej.

Efektywność systemu – relacja kosztów do efektów, finansowanie

W ramach systemu powinno się badać, co jest rozwiązaniem bardziej efektywnym – czy

wynajmowanie podmiotów zewnętrznych, czy przekazywanie części kompetencji (zwłaszcza jeśli

chodzi o informację prawną i pomoc pozasądową) pracownikom biur. Rada pomocy prawnej

powinna móc wdrażać programy pilotażowe sprawdzając ich efektywność. Wprowadzanie na

poziomie centralnym wszelkich ogólnie dostępnych baz danych, zasobu informatorów, ulotek,

wzorów pism procesowych itp. wpłynie na zwiększenie efektywności działania systemu.

Co do sposobu wynagradzania podmiotów zewnętrznych względem biur w przypadku

porad prawnych najlepszym rozwiązaniem wydaje się opłata ryczałtowa, bon o odpowiedniej

wartości (w innej wysokości w przypadku porady prostszej/krótszej, w innej wysokości

w przypadku porady wymagającej więcej wysiłku i czasu).

W przypadku pomocy prawnej sądowej honorarium powinno być uzależnione od

charakteru sprawy, stopnia jej skomplikowania, nakładu pracy, właściwości sądu, miejsca sporu.

Obecnie panuje w tej mierze spora niekonsekwencja. W sprawach prostych, jednak przy

15


wysokiej wartości przedmiotu sporu, honorarium potrafi być znaczne, a w sprawach trudnych

i wymagających bywa niskie. Podobnie jest w procedurze karnej, czasem obrona de facto tylko

formalna jest sowicie wynagradzana, podczas gdy włożenie wysiłku w sprawę trudną nie jest

należycie honorowane.

Prócz środków z budżetu Państwa oraz budżetów powiatów i gmin, warto rozważyć

tworzenie alternatywnych sposobów utrzymania systemu. Na system pomocy prawnej można by

przeznaczać np. część wpływów z grzywien, nawiązek, procentów od depozytów sądowych

znajdujących się na sądowych kontach itp.

Trzeba także pamiętać, że projekt spowoduje z jednej strony wydatki Skarbu Państwa,

z drugiej zaś możliwe są oszczędności. Pochodzić one mogą między innymi z faktu, że do wielu

spraw sądowych nie dojdzie ponieważ na wcześniejszym etapie zainteresowane osoby uzyskają

informację i pomoc. z kolei przeniesienie poza sąd spraw związanych z orzekaniem o zwolnieniu

od ponoszenia kosztów oraz przyznaniem pomocy prawnej spowoduje, że będą się tym

zajmować kadry niżej opłacane niż sędziowie czy referendarze. Wreszcie państwo de facto

wydaje duże sumy na różnego rodzaju poradnictwo rozproszone w różnych instytucjach,

stworzenie systemu i koncentracja zarządzania w jednym ręku pozwoli na prowadzenie bardziej

efektywnej polityki.

Popularyzacja dobrych praktyk, wspieranie rozwiązań alternatywnych

Prócz stworzenia systemu nieodpłatnej pomocy prawnej, za który odpowiedzialność

ponosi państwo, powinno się wspierać różne inicjatywy, które służą zapewnieniu dostępu do

pomocy prawnej, a jednocześnie nie obciążają budżetu państwa. Jednym z funkcjonujących

w praktyce światowej, i obecnym już także w Polsce, jest system ubezpieczeń na wypadek

potrzeby pomocy prawnej. Doceniać i promować należy świadczenie przez prawników pomocy

na zasadach pro bono.

Powyższe uwagi zostały sformułowane na podstawie wcześniejszych opracowań autora,

w tym w ramach prac III edycji programu „Obywatel i Prawo” Instytutu Spraw Publicznych

i Polsko-Amerykańskiej Fundacji Wolności, oraz założeń zmian ustawowych opracowanych dla

Ministerstwa Sprawiedliwości w 2008 r.

16


Jacek Czaja2, Alternatywne modele systemu nieodpłatnej pomocy prawnej – kierunki

dotychczasowych prac

Założenia do projektu ustawy o nieodpłatnej pomocy prawnej i informacji prawnej dla osób

fizycznych z roku 2009

Podstawowym założeniem projektodawców było stworzenie nowego systemu

instytucjonalnego, mającego zagwarantować realizację prawa dostępu niezamożnych obywateli

do informacji prawnej i nieodpłatnej pomocy prawnej.

Nieodpłatną pomocą prawną w rozumieniu projektu miała być zarówno porada prawna

(tzw. podstawowa pomoc prawna), jak i zapewnienie reprezentacji osobie fizycznej przed sądem

bądź organem administracji publicznej przez profesjonalnego pełnomocnika, w sprawie

dotyczącej praw lub interesów tej osoby (tzw. rozszerzona pomoc prawna). Pojęcie informacji

prawnej zdefiniowano zaś jako udzielenie osobie fizycznej informacji o treści obowiązującego

prawa, o instytucjach właściwych do załatwienia sprawy oraz o właściwym trybie postępowania.

W projektowanym systemie powiatowe centra pomocy rodzinie (ośrodki pomocy społecznej

w miastach na prawach powiatów) miały funkcjonować jako punkty podstawowej informacji

prawnej, realizujące zadania przyznawania pomocy prawnej i udzielania informacji prawnej, jako

zadania zlecone z zakresu administracji rządowej. Taka koncepcja instytucjonalna zapewnić

miała łatwość w dostępie beneficjentów systemu do miejsc udzielania informacji prawnej

i rozpoznawania wniosków o przyznanie nieodpłatnej pomocy prawnej. Do kompetencji starosty

lub kierownika centrum pomocy rodzinie, należeć miało wydawanie decyzji w przedmiocie

odmowy przyznania lub cofnięcia przyznanej nieodpłatnej pomocy prawnej, wydawanie decyzji

w przedmiocie przyznania wynagrodzenia oraz zwrotu udokumentowanych wydatków

podmiotowi, który udzielił pomocy prawnej, a nadto organizowanie udzielania informacji

prawnej w powiatowym centrum pomocy rodzinie.

Przewidywano utworzenie Rady Pomocy Prawnej, działającej przy Prezesie Rady

Ministrów, do której zadań należeć miało między innymi monitorowanie działania całego

systemu, określanie standardów świadczenia nieodpłatnej pomocy prawnej i informacji prawnej

oraz badanie ich przestrzegania. W skład Rady wchodzić miały osoby wskazane przez samorządy

zawodów prawniczych i te organizacje pozarządowe, do których zadań statutowych należy

świadczenie nieodpłatnej pomocy prawnej.

Przyznanie pomocy prawnej miało być uzależnione od spełnienia kryterium dochodowego

i majątkowego. Jednak, w określonych ustawowo przypadkach nieodpłatna pomoc prawna nie

2 Sędzia, Wiceminister sprawiedliwości w latach 2007-2011

17


byłaby udzielana, w szczególności w przypadku oczywistej bezzasadności roszczenie lub obrony

praw (z wyłączeniem spraw karnych).

Projekt zakładał, że ustawą zostaną objęci zarówno polscy, jak i obywatele państw

członkowskich Unii Europejskiej i EFTA, mający miejsce zamieszkania i przebywający na

terytorium Rzeczypospolitej Polskiej, którzy posiadają prawo pobytu lub prawo stałego pobytu

oraz cudzoziemcy, którzy uzyskali status uchodźcy, ochronę uzupełniającą, azyl lub zgodę na

pobyt tolerowany w rozumieniu ustawy z dnia 13 czerwca 2003 r. o udzielaniu cudzoziemcom

ochrony na terytorium Rzeczypospolitej Polskiej, jak też cudzoziemcy ubiegający się o nadanie

takiego statusu lub uprawnień.

Przyznawanie podstawowej pomocy prawnej miało następować w formie pisemnego

potwierdzenia wydanego przez powiatowe centrum pomocy rodzinie, zaś odmowa bądź

cofnięcie pomocy już przyznanej – w formie decyzji administracyjnej, podlegającej zaskarżeniu

do wojewódzkiego sądu administracyjnego. Projektodawcy założyli, że sama procedura

rozpatrzenia wniosku powinna być nie tylko prosta (postępowanie formularzowe) ale i szybka –

termin na rozpoznanie wniosku miał wynosić 14 dni w przypadku wniosku o przyznanie

podstawowej pomocy prawnej oraz 7 dni w przypadku wniosku o przyznanie rozszerzonej

pomocy prawnej. Przewidywano możliwość stworzenia odpowiednich systemów

teleinformatycznych do przyjmowania wniosków w tym postępowaniu.

W celu zapobieżeniu nadużyciu prawa, projekt zakładał, że złożenie wniosku o przyznanie

pomocy prawnej nie będzie miało wpływu na bieg toczących się postępowań sądowych

i administracyjnych. W związku z tym, przy każdym pierwszym doręczeniu pisma w sprawie

sądowej lub przed organem administracji, stronom miały być udzielane dokładne pisemne

pouczenia o przesłankach i trybie udzielania pomocy prawnej oraz o tym, że złożenie

wniosku o przyznanie pomocy prawnej nie wstrzymuje biegu postępowania.

Założenia do projektu ustawy o nieodpłatnej pozasądowej pomocy prawnej i informacji

prawnej dla osób fizycznych z roku 2010

Podobnie jak w przypadku Założeń z 2009 r., projekt przewidywał wprowadzenie

kompleksowej regulacji w zakresie przedsądowej pomocy prawnej, pozostawiając

w dotychczasowym kształcie reguły i tryb przyznawania nieodpłatnej pomocy prawnej

w postępowaniu przed sądami powszechnymi i administracyjnymi.

W odniesieniu do Założeń z 2009 r., projektodawcy doprecyzowali wiele szczegółowych

zagadnień, w tym samą definicję nieodpłatnej pomocy prawnej, która miała obejmować poradę

prawną, w tym również – w razie potrzeby – sporządzenie pisma procesowego lub innego pisma

18


do sądu, organu administracji publicznej lub do innego podmiotu – bez udzielania

pełnomocnictwa (tzw. podstawowa pomoc prawna) oraz zapewnienie reprezentacji osób

fizycznych przed organami administracji publicznej przez profesjonalnych pełnomocników,

w sprawach dotyczących praw lub interesów tych osób (tzw. rozszerzona pomoc prawna).

Pojęcie informacji prawnej zdefiniowano zaś jako udzielenie osobie fizycznej informacji o treści

obowiązującego prawa, o prawach i obowiązkach wynikających z obowiązujących regulacji

prawnych, o instytucjach właściwych do załatwienia sprawy oraz trybie postępowania.

Jeśli chodzi o kryteria udzielania pomocy prawnej i informacji prawnej, projekt w sposób

radykalny odszedł od zasady przyjętej w Założeniach z 2009 r., przyjmując, że nieodpłatna pomoc

prawna przyznawana będzie tylko tym osobom, które mają prawo do zasiłku stałego lub zasiłku

okresowego (w okresie pobierania zasiłku), a więc jednego ze świadczeń pieniężnych

wymienionych w art. 36 pkt. 1 lit. a i b ustawy z dnia 12 marca 2004 r. o pomocy społecznej.

Nadto przewidywano, że pomoc przysługiwać będzie osobom, którym przyznany został zasiłek

celowy z tytułu strat poniesionych w wyniku klęski żywiołowej, w okresie 6 miesięcy od daty

przyznania tego zasiłku. Takie rozwiązanie przesądzało o wykluczeniu z kręgu beneficjentów

systemu pomocy prawnej osób, które nie uzyskały prawa do jednego z ustawowo określonych

zasiłków z opieki społecznej. Wyjątkiem miały osoby znajdujące się w szczególnej sytuacji, a więc

ofiary przemocy w rodzinie, ofiary handlu ludźmi, jak też ofiary klęsk żywiołowych. Według

danych za rok 2008, osób korzystających z określonych w Założeniach z 2010 r. form pomocy

społecznej było ogółem 628 tys., a więc skutki dla budżetu Państwa wprowadzenia nieodpłatnej

pomocy prawnej zostały znacząco ograniczone poprzez radykalne zawężenie kręgu

potencjalnych beneficjentów systemu. Założono także, że z bezpłatnej pomocy prawnej będzie

można skorzystać maksymalnie dwa razy w ciągu roku, przy czym ograniczenie to nie dotyczyło

jedynie szczególnie uzasadnionych przypadków, np. ofiar przemocy w rodzinie. Cudzoziemcy

ubiegający się o udzielenie azylu lub zgody na pobyt tolerowany mieli składać oświadczenie

dotyczące ich sytuacji majątkowej, będące podstawą oceny czy przysługiwałoby im świadczenie

z pomocy społecznej, którego otrzymanie uprawnia do uzyskania pomocy prawnej. Ponadto

przewidziano, że wobec cudzoziemców, którym nadano status uchodźcy stosuje się standardowe

kryteria i procedurę przyznania pomocy prawnej przyjęte w ustawie dla obywateli

polskich, a przebywającym nielegalnie na terytorium Rzeczypospolitej Polskiej bezpłatna pomoc

prawna nie będzie przysługiwać. Pomoc prawna miała także przysługiwać repatriantom i osobom

legitymującym się Kartą Polaka. W Założeniach z 2010 r. przewidziano obowiązek zapewnienia

osobom udzielającym pomocy prawnej cudzoziemcom dostępu do stref zamkniętych, takich jak

strzeżone ośrodki dla cudzoziemców i areszty śledcze, w których przebywają osoby ubiegający

19


się o nadanie statusu uchodźcy. Warto zauważyć, że z bezpłatnej pomocy prawnej osobom

ubiegającym się o objęcie ochroną międzynarodową (nadanie statusu uchodźcy), było

uzasadniane koniecznością implementacji do polskiego porządku prawnego art. 15 ust.

2 dyrektywy Rady 2005/85/WE z dnia 1 grudnia 2005 r. w sprawie ustanowienia minimalnych

norm dotyczących procedur nadawania i cofania statusu uchodźcy w państwach członkowskich.

Co do zasady zakładano, że nieodpłatna pomoc prawna nie będzie udzielana w sprawach

karnych, karnych - skarbowych, podatkowych, celnych i dewizowych. Ponadto nieodpłatna

pomoc prawna miała nie być udzielana, między innymi gdy:

roszczenie lub obrona praw są oczywiście bezzasadne;

okoliczności sprawy przytoczone przez wnioskodawcę wskazują na oczywistą

bezzasadność podstawy wniosku w postępowaniu administracyjnym;

okoliczności sprawy przytoczone przez wnioskodawcę wskazują, że w sprawie

cywilnej lub administracyjnej nie występuje konieczność załatwienia sprawy spornej lub nie

zachodzi potrzeba ochrony interesu wnioskodawcy przez ewentualne wszczęcie postępowania

nieprocesowego lub postępowania administracyjnego.

Istotną zmianą w stosunku do Założeń z 2009r, było wprowadzenie zasady, że

wniosek o przyznanie nieodpłatnej pomocy prawnej składa się do ośrodka pomocy prawnej za

pośrednictwem podmiotu udzielającego tej pomocy. Podmiot ten miał być uprawnione do

dokonania wstępnej oceny zasadności wniosku o przyznanie pomocy prawnej, przy czym ocena

ta miała obejmować zarówno potrzebę przyznania pomocy prawnej, jak i ocenę przesłanek

majątkowych ubiegania się o bezpłatną pomoc prawną. Przyznanie pomocy prawnej miało być

dokonywane w formie potwierdzenia udostępnianego drogą elektroniczną przez ośrodek

pomocy prawnej podmiotowi, który zweryfikował wstępnie wniosek o udzielenie pomocy

prawnej. W okresie oczekiwania na udostępnienie potwierdzenia dopuszczano możliwość

udzielenia pomocy prawnej, jednak potencjalny beneficjent, w razie ostatecznej odmowy

przyznania pomocy, miałby prawny obowiązek zapłaty wynagrodzenia temu kto tej pomocy mu

udzielił, w wysokości określonej przepisami (zakładano obowiązek pouczenia i uzyskania na

piśmie zgody na wcześniejsze udzielenie pomocy prawnej).

Przewidziano w Założeniach, że pomoc prawna udzielana będzie przez adwokatów,

radców prawnych i inne osoby uprawnione na mocy odrębnych ustaw do świadczenia pomocy

prawnej oraz organizacje pozarządowe zajmujące się udzielaniem pomocy prawnej.

Minister Sprawiedliwości miał wykonywać zadania przyznawania pomocy prawnej

i udzielania informacji prawnej wykonywać poprzez Centrum Pomocy Prawnej oraz ośrodki

pomocy prawnej działające jak ekspozytury Centrum, a koszty działalności tych jednostek miały

20


Przewidywano utworzenie Rady Pomocy Prawnej, działającej jako organ ustalający standardy udzielania pomocy prawnej i badający ich przestrzeganie. Rada miała zapewniać wysoką jakość świadczonej pomocy prawnej i informacji prawnej, a do jej zadań należeć miało monitorowanie działania systemu, kontrola szczegółowych standardów świadczenia nieodpłatnej pomocy prawnej i informacji prawnej, udział w tworzeniu oraz opiniowaniu projektów aktów prawnych dotyczących przedmiotowych zagadnień, ocena działania systemu pomocy prawnej i potrzeby jego rozwoju.

być finansowane z części budżetu państwa, której dysponentem jest Minister Sprawiedliwości.

Wspomniane ośrodki pomocy prawnej (OPP), docelowo podstawowe jednostki systemu, miały

mieć status jednostek organizacyjnych podległych Dyrektorowi Centrum, a docelowa ich ilość

miała być ustalona po dokonaniu pilotażu systemu. Ośrodek pomocy prawnej działający jako

punkt pomocy prawnej powinien według projektodawców zapewnić możliwość uzyskania

wiedzy o podstawowych czynnościach, które należy podjąć w celu ochrony praw

obywatela, o organach do których należy się zwrócić, a także o możliwości uzyskania pomocy

prawnej, o podmiotach świadczących tę pomoc i o procedurze uzyskania pomocy prawnej. Poza

zatrudnieniem wykwalifikowanych pracowników, przewidywano, że w ośrodkach pomocy

prawnej będą mogli pracować na zasadach wolontariatu aplikanci adwokaccy, radcowscy

i notarialni, a poszczególnych ustawach samorządowych zostaną wprowadzone zmiany

przewidujące tego rodzaju wolontariat, jako formę praktycznej nauki zawodu.

Założenia z 2010 r. przewidywały się, że instytucjonalne

zapewnienie obywatelom dostępu do informacji

prawnej oraz do nieodpłatnej pomocy prawnej

finansowanej przez państwo będzie wprowadzane

stopniowo. Zakładano utworzenie w pierwszym etapie

budowy systemu po jednym ośrodku w każdym mieście

wojewódzkim (stanowiącym siedzibę wojewody), co

miało zapewnić wszystkim obywatelom dostępu do

ośrodków pomocy prawnej już od początku budowy

całego systemu. Następnie w kolejnych latach na

podstawie oceny działania systemu i stopnia zaspokajania

potrzeb społecznych w zakresie nieodpłatnej pomocy prawnej, sieć ośrodków pomocy prawnej

miała być rozwijana. W pierwszym okresie budowy sytemu, tj. od 1 stycznia 2011 r. Centrum

Pomocy Prawnej i ośrodki pomocy prawnej miały tworzyć tylko system udzielania informacji

prawnej, przy czym jednym województwie przewidywano pilotaż dalszego elementu systemu, tj.

przyznawania pomocy prawnej. Zakładano, że pilotaż pozwoli na sprawdzenie działania systemu,

w którym podmioty udzielające pomocy prawnej będą uprawnione i jednocześnie zobowiązane

do oceny zasadności wniosków o przyznanie podstawowej i rozszerzonej pomocy prawnej,

ocenę zapotrzebowania na instytucjonalnie przyznawaną pomoc prawną w poszczególnych

obszarach prawa, a także sprawdzenie zasadności wyłączenia spraw z poszczególnych obszarów

prawa z możliwości ubiegania się o przyznanie pomocy prawnej. Pilotaż miał być także

instrumentem do takiego docelowego ukształtowania systemu pomocy prawnej, aby koszty jego

21


działalności mogły być sfinansowane przez budżet państwa w obecnym stanie finansów

Państwa.

Założenia przewidywały, że udzielanie informacji prawnej nie będzie limitowane za

pomocą jakiegokolwiek kryterium, a zatem dostęp do takiej informacji przysługiwać będzie

wszystkim osobom fizycznym.

22


Grzegorz Wiaderek3, Miejsce instytucji, programów publicznych oraz inicjatyw

społecznych w budowie przyszłych systemowych rozwiązań

Dokumenty o charakterze strategicznym i programowym

Poradnictwo prawne i obywatelskie jest obecne w różnych publicznych

dokumentach o charakterze strategicznym i programowym. Począwszy od „Raportu Polska 2030.

Wyzwania rozwojowe” opracowanego przez Zespół Doradców Strategicznych Prezesa Rady

Ministrów, poprzez rządową Strategię Wspierania Rozwoju Społeczeństwa Obywatelskiego

2009-2015 ( i związany z nią Programem Operacyjny Fundusz Inicjatyw Obywatelskich), Program

Operacyjny Kapitał Ludzki (Priorytet V „Dobre rządzenie”), aż po kolejne dokumenty planistyczne

Ministerstwa Sprawiedliwości, w których uwzględniano problematykę regulacji bezpłatnego

dostępu do pomocy prawnej. Odniesienia do tej tematyki można też znaleźć w mniejszym

zakresie w innych dokumentach.

We wszystkich powyższych dokumentach ujęcie poradnictwa prawnego jest ważne

i potrzebne. Istotne byłoby jednak zachowanie spójności poszczególnych dokumentów poprzez

przyjęcie wspólnych definicji stosowanych pojęć, określenie celów oraz komplementarnych

sposobów wdrażania i finansowania zaplanowanych rozwiązań, a także wykorzystanie potencjału

i możliwości wszystkich instytucji aktywnych w tym obszarze.

Wydaje się zatem, że istnieje potrzeba zebrania rozproszonych planów i działań

dotyczących poradnictwa prawnego i obywatelskiego w jeden spójny dokument obejmujący

problematykę poradnictwa w sposób międzyresortowy i międzysektorowy. Okazją do tego mogą

być trwające obecnie prace nad strategią „Sprawne Państwo 2011-2020”, która ma być jedną

z dziewięciu strategii rozwoju państwa.

Efektywne wykorzystywania środków przeznaczone na poradnictwo prawne i obywatelskie

Instytucje udzielające bezpłatnych porad prawnych i obywatelskich korzystały w ostatnich

dziesięciu latach z finansowania zarówno z środków publicznych, jak i niepublicznych. Do

najważniejszych źródeł finansowania zaliczyć należy:

Konkurs „Tworzenie i wdrażanie programów z zakresu poradnictwa prawnego

i obywatelskiego” organizowany w ramach Priorytet V „Dobre rządzenie” Programu

Operacyjnego Kapitał Ludzki – finansowany z środków Europejskiego Funduszu Społecznego;

3 Rada Ekspertów Programu „Obywatel i Prawo” Polsko – Amerykańskiej Fundacji Wolności i Instytutu Spraw Publicznych, INPRIS – Instytut Prawa i Społeczeństwa

23


Fundusz dla Organizacji Pozarządowych w ramach Mechanizmu Finansowego

EOG oraz Norweskiego Mechanizmu Finansowego;

Fundusz dla Organizacji Pozarządowych w ramach Szwajcarsko-Polskiego Programu

Współpracy;

Program Operacyjny Fundusz Inicjatyw Obywatelskich - program dotacyjny

skierowany do organizacji pozarządowych funkcjonujący od 2005 r. w ramach Ministerstwa

Pracy i Polityki Społecznej, jednym z jego obszarów wsparcia jest rozwój poradnictwa

i rzecznictwa obywatelskiego;

Samorządy lokalne – skala i zakres wsparcia są tu trudne do oszacowania, bowiem

samorządy terytorialne udzielają porad i informacji prawnych oraz wspierają organizacje

poradnicze w różny sposób i w różnym zakresie; mają regulowany ustawowo określony zakres

swobody w kształtowaniu swoich relacji z organizacjami pozarządowymi;

Program Prawny - realizowany przez Fundację im. Stefana Batorego w latach 2000-

2009;

Program „Obywatel i Prawo” - realizowany od 2002 r. przez Polsko – Amerykańską

Fundację Wolności i Instytut Spraw Publicznych;

Fundusze zagraniczne (m.in. Trust for Civil Society in Central and Eastern Europe,

Fundacja Forda, Fundacja Motta).

Jak widać z powyższej listy najważniejszych źródeł publicznych i niepublicznych

finansowania poradnictwa prawnego w ostatnich latach istnieje duże zróżnicowanie tych

mechanizmów. Każdy z nich posiada własne podstaw teoretyczne, własne kryteria i zasady.

Biorąc pod uwagę tą wielość mechanizmów finansowych przeznaczanych na finansowanie

poradnictwa prawnego i obywatelskiego można mieć wrażenie, że skala tego finansowania jest

duża. z pewnością biorąc pod uwagę tylko liczby bezwzględne tak w istocie jest. Nie można

jednak stwierdzić, czy jest to skala wystarczająca, bowiem rzeczywiste potrzeby w tym zakresie

nie zostały nigdy zbadane i oszacowane. Nie dysponujemy też danymi dotyczącymi efektywności

i trwałości tego wparcia.

Istotne jest zatem w kontekście planowania finansowania przyszłego systemu

poradnictwa, by dostrzec elementy łączące różne sposoby wspierania finansowego poradnictwa,

wymienić doświadczenia dotyczące w szczególności problemu efektywności i trwałości działań

finansowanych w ramach różnych mechanizmów. Bardzo pomocna byłaby w tym zakresie

przekrojowa ewaluacja skuteczności i efektywności dotycząc funkcjonujących mechanizmów

grantowych, tak by zminimalizować w przyszłości ryzyko błędnego adresowania oferty

finansowej oraz wadliwego mechanizmu wypracowywania kryteriów i procedur oceny.

24


Ważne jest też, by publiczne mechanizmy finansowe były wobec siebie komplementarne,

co pozwoli zwiększyć siłę ich oddziaływania.

Instytucji publiczne i niepubliczne, zajmujące się udzielaniem bezpłatnej informacji prawnej

i porad prawnych

Istnieje znaczna liczba instytucji, które zajmują się udzielaniem w różnym zakresie porad

i informacji prawnych. Projektowany przyszły system powinien jak najsilniej te instytucje

integrować i włączać w działania uwzględniając kompetencje i specyfikę funkcjonowania tych

instytucji. Oczywiście nie wszystkie wymienione niżej instytucje mogą być na równi uczestnikiem

przyszłego systemu. Włączenie w system poszczególnych podmiotów poprzedzone musi być

indywidualną analizą kompetencji, ograniczeń formalnych i prawnych oraz chęci uczestnictwa

w systemie.

Niezależnie od tego system powinien co najmniej umożliwiać ustanowienie sprawnej

platformy współpracy i wymiany informacji. Pozwoli to z jednej strony wzmocnić potencjał tych

instytucji, z drugiej zaś strony będzie to element sprzyjający oszczędności sił i środków. Ważny

jest też aspekt wzajemnego „uczenia się”. Instytucje udzielające porad prawnych i obywatelskich

dysponują bowiem unikalnym materiałem pozwalającym na identyfikację rzeczywistych

problemów społecznych oraz problemów z funkcjonowaniem prawa. Bardzo istotne jest, by

wdrożony został mechanizm pozwalający tą wiedzę analizować i wyciągać wnioski ważne dla

polityki społecznej oraz formułować konkretne rekomendacje legislacyjne.

Do najważniejszych z instytucji udzielających informacji i porad prawnych należą:

Organizacje pozarządowe – działania organizacji pozarządowych stanowią

najczęstsze źródło uzyskania przez obywateli bezpłatnej porady prawnej lub obywatelskiej.

Istnieją całe sieci instytucji poradniczych skupianych m.in. w Związku Biur Porad Obywatelskich

czy w Fundacji Uniwersyteckich Poradni Prawnych. Duże znaczenie mają organizacje

wyspecjalizowane w wąskich dziedzinach prawnych. Problemem organizacji pozarządowych jest

jednak ich mała stabilność finansowa.

Biuro Rzecznik Praw Obywatelskich, udzielające porad i informacji prawnych

w różnych formach: poprzez portal „Codziennik Prawny”, listownie, bezpośrednio w swojej

siedzibie oraz w Punktach Przyjęć Interesantów.

Korporacje prawnicze - od kilku lat korporacje prawnicze coraz aktywniej włączają

się w programowanie i organizowanie bezpłatnej pomocy prawnej dla ubogich i najbardziej

potrzebujących (poprzez np. dni bezpłatnych porad prawnych). Dotyczy to w szczególności

korporacji adwokackiej oraz korporacji radców prawnych. Są też adwokaci i radcowie prawni,

którzy indywidualnie, w sposób przez siebie ustalony udzielają porad prawnych. Skala tego

25


zjawiska jest trudna do oszacowania, jednakże wyniki prowadzonego od 2003 r. przez Fundację

Uniwersyteckich Poradni Prawnych konkursu „Prawnik Pro Bono” wskazują na coraz liczniejszą

grupę prawników, którzy w swojej indywidualnej praktyce uwzględniają na stałe pracę bez

wynagrodzenia dla najbardziej potrzebujących.

Biura Obsługi Interesantów w sądach – tworzone od kilku lat w sądach, obecnie

przy silnym wsparciu udzielanym z środków europejskich w ramach Programu Operacyjnego

Kapitał Ludzki.Obywatel może w nich dowiedzieć się m.in. o: sposobach wnoszenia spraw do

sądu, warunkach składania pozwów, wniosków i pism procesowych, swoich uprawnieniach

i obowiązkach - jako strona, uczestnik postępowania, oskarżony, pokrzywdzony bądź świadek,

sposobach uzyskania pomocy prawnej (np. zwolnienia od kosztów sądowych), przebiegu

rozprawy, skutkach wydania orzeczenia, sposobach i terminach odwołań.

Prokuratura – prokuratorzy w ramach swoich możliwości również udzielają porad

prawnych, w szczególności ofiarom przestępstw; prokurator ma też m.in. obowiązek informować

osobę, która skarży się na działalność innych niż prokurator organów, jaki organ jest właściwy do

rozpatrzenia skargi lub o przysługujących mu środkach prawnych.

Państwa Inspekcja Pracy – udziela porad prawnych w zakresie prawa pracy

telefonicznie lub bezpośrednio w oddziałach w całym kraju.

Rzecznicy Praw Konsumenta – działający w struktura powiatowych, ich zadaniem

jest prowadzenie bezpłatnego poradnictwa konsumenckiego i informacji prawnej w zakresie

ochrony interesów konsumentów, mają też możliwość wytaczania powództw.

Powiatowe Centra Pomocy Rodzinie – najczęściej za ich pośrednictwem

realizowane jest zobowiązanie powiatów wynikające z przepisów dotyczących pomocy

społecznej określające obowiązek prowadzenia specjalistycznego poradnictwa (m.in.

poradnictwa prawnego z zakresu prawa rodzinnego i opiekuńczego, zabezpieczenia społecznego

oraz ochrony praw lokatorów) oraz udzielania obywatelom informacji o prawach i obowiązkach.

Warto też wspomnieć o trudnej do oszacowania, ale na pewno bardzo cennej działalności

w zakresie poradnictwa prawnego prowadzonej przede wszystkim przez: związki zawodowe,

parafie oraz biura poselskie i senatorskie.

Wykorzystanie potencjału i dorobku środowiska organizacji pozarządowych

Wspomniane już wyżej organizacje pozarządowe wymagają odrębnego potraktowania. Są

one bowiem szczególnie istotnym źródłem wiedzy, służącym wypracowywaniu lub

modyfikowaniu rozwiązań systemowych. Doświadczenia pozarządowe są unikalne i mają

znacznie szerszy charakter aniżeli samo udzielanie informacji prawnej.

26


W obszarze poradnictwa prawnego aktywne są organizacje, które udzielają pomocy

wszystkim potrzebującym. Mowa tu przede wszystkim o organizacjach, które działają

w oparciu o model biur porad obywatelskich oraz o uniwersyteckich poradniach prawnych

(zwanych niekiedy klinikami prawa), w ramach których studenci udzielają bezpłatnych porad

prawnych pod kierunkiem pracownika naukowego lub kwalifikowanego prawnika.

Inna forma pomocy prawnej udzielanej przez organizacje pozarządowe polega na

skupieniu się na wybranej problematyce i świadczona jest przez wyspecjalizowane w danej

dziedzinie podmioty. Jest to szczególne cenna działalność. Organizacje takie specjalizują się

w udzielaniu porad prawnych specyficznym grupom obywateli. Dzięki temu stają się w swoich

zakresach specjalistami, których trudno byłoby zastąpić. Często kwalifikowani prawicy nie są

w stanie udzielić równie kompetentnej pomocy. Tym bardziej, że - jak już wspomniano - pomoc

organizacji nie ogranicza się do prostej porady, ale ma zazwyczaj znacznie szerszy charakter.

Przykładem tego rodzaju działalności jest pomoc prawna udzielana np.: w zakresie praw kobiet –

m.in. przez Centrum Praw Kobiet i Fundację La Strada, w zakresie praw uchodźców – m.in. przez

Stowarzyszenia Interwencji Prawnej; w zakresie praw osób niepełnosprawnych – m.in. przez

Stowarzyszenie Przyjaciół Integracji; w zakresie praw dziecka – m.in. przez Fundację Dzieci

Niczyje i Komitet Ochrony Praw Dziecka.

Innym ważnym elementem, na który trzeba zwrócić uwagę jest fakt, iż organizacje

pozarządowe – chcąc dbać o wysoką jakość swoich usług - poczyniły wysiłek wypracowania

standardów udzielania porad prawnych i obywatelskich. Mogą one stanowić użyteczne wzorce

dla innych organizacji lub instytucji, w tym dla instytucji, które wspieraj lub chcą wspierać

wysokiej jakości poradnictwo prawne i obywatelskie Najważniejszym przykładem takich działań

jest wypracowanie kilka lat temu przez dziesięć organizacji pozarządowych (m.in. Fundację

Uniwersyteckich Poradni Prawnych i Związek Biur Porad Obywatelskich) szczegółowo opisanych

standardów, na podstawie których świadczona powinna być pomoc prawna.

Warto też przypomnieć, że w kilka lat temu doszło do powstania szerokiej pozarządowej

kolacji na rzecz przyjęcia normatywnej regulacji dostępu do nieodpłatnej pomocy prawnej.

W ramach tej koalicji powstały opracowania dotyczące projektowanych regulacji oraz

wypracowane były własne propozycje i rekomendacje. W ostatnich latach forum debaty

środowiska pozarządowego z rządem stanowiły prace prowadzone w ramach Programu

„Obywatel i Prawo” Polsko – Amerykańskiej Fundacji Wolności i Instytutu Spraw Publicznych.

Ten dorobek zdecydowanie warto wykorzystać w pracach nad kształtem nowych rozwiązań.

27


Potrzeba współpracy międzysektorowej

Problematyka poradnictwa prawnego jest w obszarze wspólnego zainteresowania wielu

podmiotów publicznych i niepublicznych. Począwszy od Rzecznika Praw Obywatelskich,

Ministerstwa Sprawiedliwości, Ministerstwa Pracy i Polityki Społecznej, poprzez samorząd

terytorialny i samorządy prawnicze, kończąc na organizacjach pozarządowych. Brak jest stałej

współpracy i wymiany informacji pomiędzy wskazanymi wyżej podmiotami. Aby doprowadzić do

spójnego, logicznego i efektywnego tworzenia i wspierania poradnictwa prawego dla obywateli

konieczne jest podjęcie nowych inicjatyw, jak i wykorzystanie istniejących mechanizmów

współpracy międzysektorowej (np. Komisja Wspólna Rządu i Samorządu Terytorialnego, Rada

Działalności Pożytku Publicznego, komitety monitorujące programów operacyjnych).

Projekt systemowy dotyczący opracowania kompleksowych i trwałych mechanizmów wsparcia

dla poradnictwa prawnego i obywatelskiego w Polsce realizowany w ramach Programu

Operacyjnego Kapitał Ludzki.

W ramach Programu Operacyjnego Kapitał Ludzki zaplanowany został projekt systemowy

(na lata 2011 – 2013), którego celem jest wypracowanie i upowszechnienie standardów

poradnictwa, rekomendacji oraz założeń polityki długookresowej w zakresie wspierania

poradnictwa prawnego i obywatelskiego opartych na pogłębionych badaniach oraz rzetelnych

analizach. Atutem projektu jest łączenie punktu widzenia rządowego i pozarządowego.

Partnerami w przedsięwzięciu są: Ministerstwo Pracy i Polityki Społecznej (Departament Pożytku

Publicznego), Instytut Spraw Publicznych, INPRIS – Instytut Prawa i Społeczeństwa, Związek Biur

Porad Obywatelskich i Fundacja Uniwersyteckich Poradni Prawnych. Realizacja projektu pozwoli

wypełnić lukę w badaniach dotyczących pomocy prawnej (ostatnie duże badania dotyczące tego

tematu prowadzone były przez Helsińską Fundację Praw Człowieka – raport Łukasza Bojarskiego:

„Dostępność nieodpłatnej pomocy prawnej” z 2003r.).

Wyniki prac prowadzonych w ramach projektu powinny stanowić użyteczne narzędzie

zarówno dla instytucji poradniczych, jak i dla instytucji wspierających poradnictwo prawne

i obywatelskie przede wszystkim w wymiarze finansowym. Rekomendacje wypracowane

w ramach projektu powinny też posłużyć wypracowywaniu lub modyfikowaniu systemowych

rozwiązań w zakresie pomocy prawnej dla obywateli.

28


Eligiusz Krześniak4, Europejskie systemy pomocy prawnej na przykładzie wybranych

krajów

Celem niniejszego opracowania jest przedstawienie istniejących w Europie modeli

udzielania pomocy prawnej dla najuboższych. Najbardziej szczegółowo został omówiony system

istniejący w Holandii, z uwagi na, często podkreślany, jego wzorcowy charakter. Systemy

występujące w pozostałych opisanych krajach zostały opisane w różnych stopniu szczegółowości

z uwagi na powielanie się pewnych rozwiązań i schematów, jak również ograniczone ramy tego

opracowania.

Opracowanie niniejsze nie ma charakteru wyczerpującego. Fakt nieuwzględnienia

w niniejszym opracowaniu większej ilości krajów europejskich nie oznacza oczywiście, że nie

funkcjonują w nich systemy pomocy prawnej.

1. Holandia

Filary systemu

System pomocy prawnej w Holandii składa się z dwóch filarów:

punktów obsługi prawnej, których celem jest wyjaśnienie kwestii prawnych, udzielenie

porad i informacji w sprawach o nieskomplikowanych charakterze;

prawników oraz mediatorów udzielający porad w bardziej skomplikowanych sprawach.

Wskazać należy, iż w omawianym systemie punkty obsługi prawnej stanowią pierwszy krok

do uzyskania pomocy prawnej i dopiero, gdy jest ona niewystarczająca klient kieruje się

do prawnika.

Ludność objęta systemem

Zgodnie z ostatnimi szacunkami około 40% populacji Holandii kwalifikowałoby się do

uzyskania pomocy prawnej w ramach państwowego systemu pomocy. System ten jest

w większości finansowany przez państwo a tylko w niewielkiej części przez opłatę uiszczaną

przez klienta (przy czym jej wysokości ustalana jest w zależności od dochodów klienta).

Należy podkreślić, iż prawo do uzyskania pomocy prawnej jest prawem zapewnionym

w holenderskiej konstytucji.

4 Adwokat, Kancelaria Squire Sanders Święcicki Krześniak

29


Punkty obsługi prawnej

System holenderski jest obecnie oparty na wyodrębnionej strukturze organizacyjnej

obejmującej „punkty obsługi prawnej” (Legal Services Center) analogiczne do planowanych

w Polsce Ośrodków Pomocy Prawnej, celem których jest wyjaśnienie kwestii prawnych klientom,

udzielenie im informacji i porad prawnych.

Usługi świadczone przez w/w punkty są bezpłatne, informacje udzielane są na miejscu

(maksymalny czas trwania porady 60 minut) albo telefonicznie. Obecnie w Holandii funkcjonuje

30 punktów obsługi prawnej i każdy z nich zatrudnia co najmniej 6 doradców prawnych (mogą

to być również tzw. paralegals).

System jest przyjazny dla obywateli. Punkty obsługi prawnej zlokalizowane są w miejscach,

gdzie jest duży ruch, np. przy stacjach kolejki dojazdowej, co stanowi czynnik ułatwiający

korzystanie ze świadczonych przez nie usług.

Jeżeli jednak w danym stanie faktycznym pomoc świadczona przez punkt obsługi prawnej

jest niewystarczająca, klient zostaje skierowany do prawnika., Prawnik otrzymuje email

z informacją dotyczącą klienta, jego problemu jak również informację dotyczącą porady prawnej

udzielonej klientowi przez punkty obsługi prawnej.

Wyspecjalizowani prawnicy (krok drugi - sprawy bardziej skomplikowane)

Aby być uprawnionym do udzielania porad w ramach państwowego systemu pomocy

prawnej prawnik musi spełniać szereg kryteriów oraz zostać - na swój wniosek - wpisany na listę

takich prawników.

Prawnicy udzielający porad w ramach systemu pomocy prawnej, do których klient jest

kierowany opłacani są przez tzw. Legal Aid Board. Zazwyczaj ich wynagrodzenie obejmuje z góry

ustaloną kwotę (fixed fee) ale w przypadku bardziej skomplikowanych spraw możliwe są

odstępstwa od tej zasady.

Opłaty uiszczane przez klientów.

Klient częściowo pokrywa koszty udzielonej przez prawnika porady prawnej. W przypadku

prostych porad prawnych prawnicy mogą naliczać wynagrodzenie za standartową trzygodzinną

poradę, klient zaś opłaca tylko część tego wynagrodzenia, tj. w wysokości od 39-72 euro

w zależności od swojego dochodu. Czy klient kwalifikuje się do tego, aby udzielić mu

trzygodzinnej porady oceniane jest na podstawie jego dochodu podlegającemu opodatkowaniu

w roku poprzedzającym o dwa lata, rok w którym ma być udzielona porada (jeśli porada ma być

udzielona w 2010 to bierze się pod uwagę dochód w roku 2008).

30


Jeżeli problem prawny jest uważany za wymagający większego nakładu pracy prawnika,

tj. przekraczający limit trzygodzinnej porady prawnej, klient musi uzyskać specjalny certyfikat

potwierdzający prawo do otrzymania dalszej pomocy prawnej.

Certyfikat ten wydawany jest na podstawie przychodu osiąganego przez klienta oraz charakteru

przedmiotowej sprawy. Certyfikat określa wysokość wynagrodzenia prawnika jakie klient będzie

musiał uiścić ustalone w oparciu o przychód klienta podlegający opodatkowaniu oraz posiadane

przez niego inne środki finansowe (np. oszczędności).

Wynagrodzenie otrzymywane przez prawników

Po zakończeniu sprawy prawnik, który udzielił porady wystawia rachunek Legal Aid Board. Jak

zostało wyżej wskazane prawnik otrzymuje wynagrodzenie w wysokości określanej w zależności

od typu świadczonej usługi. Jednocześnie poziom tego ustalonego wynagrodzenia ma

odpowiadać średniemu czasowi jaki prawnik musi poświęcić sprawie określonego typu.

2. Finlandia

Fiński system prawny gwarantuje możliwość uzyskania nieodpłatnej lub częściowo płatnej

pomocy prawnej polegające m.in. na reprezentowaniu danej osoby w postępowaniu sądowym,

udzieleniu porady prawnej czy też konsultacji (szczegółowe informacje w tym zakresie można

uzyskać na stronie internetowej Ministerstwa Sprawiedliwości (www.oikeus.fi).

Kto udziela porad prawnych

Finlandia posiada sieć państwowych biur pomocy prawnej, w których pełnomocnicy

publicznej pomocy prawnej/z urzędu (public legal aid attorney) nadzorowani przez Ministra

Sprawiedliwości udzielają porad prawnych.

Porad mogą także udzielać adwokaci, czyli prawnicy będący członkami Fińskiego

Stowarzyszenia Adwokatów (których działalność nadzorowana zarówno przez Stowarzyszenie

Adwokatów jak i Ministra Sprawiedliwości) ale również pod określonymi warunkami inni

prawnicy, których działalność nie jest kontrolowana na podstawie przepisów zawartych w Act on

Lawyers.

Zakres pomocy prawnej

Pomocy prawnej udziela się w sprawach dotyczących wszystkich gałęzi prawa, w tym:

rodzinnego, cywilnego, spadkowego, pracy.

O bezpłatną pomoc prawną może ubiegać się każda osoba fizyczna. Co do zasady nie

zostanie ona przyznana, jeżeli dana osoba posiada ubezpieczenie od wydatków prawnych, które

http://www.oikeus.fi/

31


pokrywane są wówczas od razu, chyba że zostanie ona przyznana. Tego typu ubezpieczenia są

bardzo popularne, często połączone z innymi, np. z ubezpieczeniem samochodowym,

ubezpieczeniem na życie, polisą na dom, itd. Pomocy prawnej w omawianym trybie nie mogą

uzyskać osoby prawne. Osoba prywatna prowadząca działalność gospodarczą może uzyskać

pomoc prawną w postępowaniu sądowym w sprawie związanej z prowadzoną przez nią

działalnością gospodarczą.

Sprawy sądowe

Pomoc prawna w ramach omawianego systemu jest zapewniana zarówno w sprawach

sądowych, jak również pozasądowych. W prostych sprawach (np. rozwody za obopólną zgodą)

pełnomocnicy nie są wyznaczani. W takich przypadkach biura pomocy prawnej oferują porady

i konsultacje. Klient ma prawo wyboru pomiędzy pełnomocnikiem z urzędu pracującym

w państwowym biurze prawnym, adwokatem oraz innym prawnikiem.

Jeśli pomoc prawna zostanie przyznana danej osobie, państwo płaci wynagrodzenie

prawnika w całości lub w części, w zależności od tego, jakie środki posiada klient. Praca

pełnomocnika jest opłacana za maksymalnie 80 godzin. Tylko w przypadkach wyjątkowych

można ten limit zwiększyć. Dodatkowo dana osoba jest zwolniona z opłat sądowych.

Jak ubiegać się o pomoc prawną

Aby uzyskać pomoc prawną należy wypełnić specjalny formularz dostępny

w państwowych biurach pomocy. Formularz można również uzupełnić i przesłać przez Internet

(na stronie Ministerstwa Sprawiedliwości).

Do formularza należy załączyć dokumenty poświadczające o status finansowym danej

osoby oraz zawierające informacje o sprawie, w której potrzebna jest pomoc. Biuro pomocy

prawnej ma prawo skontaktować się z odpowiednimi władzami jak i ubezpieczycielami celem

potwierdzenia w/w informacji. Banki zobowiązane są do udzielenia stosownych informacji, jeżeli

zaistnieje uzasadniona wątpliwość co do danych przedstawionych przez aplikującego. W takim

przypadku osoba ubiegająca się o pomoc musi być wcześniej powiadomiona, że biuro pomocy

prawnej prosi o tego typu informacje.

Badanie środków finansowych

Pomoc prawna zostanie udzielona po zapoznaniu się z przychodami, wydatkami czy też

zobowiązaniami alimentacyjnymi wnioskującego.

32


Także przychody małżonka, partnera życiowego czy zarejestrowanego partnera brane

są pod uwagę. Należy zaznaczyć, iż nie we wszystkich przypadkach przychody współmałżonka są

doliczane (wyjątkiem są sprawy karne i fakt, że małżonek jest stroną przeciwną w sporze).

Potrącane zostają podatki z miesięcznego przychodu. Potrąca się również wydatki bieżące,

alimenty, raty spłacanego kredytu. Dodatkowo potrąca się 300 Euro na każde dziecko poniżej 18

roku życia.

Wysokość opłaty za pomoc prawna

Na podstawie wysokości miesięcznych środków, którymi dysponuje aplikujący o pomoc

prawną, oblicza się, jaką część wynagrodzenia pełnomocnika będzie musiał ponieść.

W przypadku osoby samotnej, jeżeli jej miesięczne środki na utrzymanie przekraczają 1.300 Euro

nie zostaje przyznana pomoc prawna, natomiast w przypadku małżonków nie mogą przekroczyć

2.400 Euro. Wskazać należy, iż o wszelkich zmianach w swoim statusie majątkowym, aplikujący

zobowiązany jest powiadomić biuro pomocy prawnej. Wszyscy, którzy otrzymują pomoc prawną

muszą ponieść opłatę w wysokości 70 Euro, chyba że zostaną całkowicie zwolnione z opłat.

Odwołanie

W przypadku odrzucenia podania o udzielenie pomocy prawnej wnioskujący otrzyma od

biura informacje na temat możliwości odwołania się od decyzji. Może on skierować sprawę do

sądu. Wcześniej jednak powinien złożyć odwołanie w biurze porad prawnych, które w ramach

samokontroli może zmienić swoją decyzję. Jeśli biuro pomocy prawnej, stwierdzi, iż nie ma

podstaw do zmiany wydanej decyzji, przekazuje sprawę do sądu.

3. Anglia i Walia

System w obecnej postaci ustanowiła Access to Justice Act z 1999 roku. Ustawa powołuje

Legal Service Commission (LSC), jako kolegialne ciało odpowiedzialne za całość systemu

darmowej pomocy prawnej składające się z siedmiu do dwunastu członków powoływanych przez

brytyjskiego odpowiednika Ministra Sprawiedliwości (Lord Chancellor). LSC działa na dwóch

głównych płaszczyznach: karnej (Criminal Defence Service) oraz cywilnej (Community Legal

Service), przy czym płaszczyzna cywilna obejmuje również pomoc prawną w sprawach

publicznych takich jak sprawy z zakresu świadczeń socjalnych.

W ramach Criminal Defence Service oferowana jest pomoc prawna osobom zatrzymanym,

podejrzanym oraz oskarżonym o popełnienie przestępstwa i obejmuje udzielanie wszelkich

porad i wyjaśnień związanych z postępowaniem karnym, udział kwalifikowanego prawnika

33


(solicitor) przy przesłuchaniu a także pokrycie kosztów przygotowania linii obrony (preparing

a case) i reprezentacji przed sądami wszystkich instancji.

Community Legal Service obejmuje natomiast pomoc w odniesieniu do takich dziedzin

życia jak sprawy rozwodowe, zadłużenie, przemoc domowa czy świadczenia socjalne i polega na

przedstawieniu ogólnych informacji o prawie, systemie prawnym i dostępności usług

prawniczych lub na udzielaniu porady co do działania prawa w konkretnym przypadku.

Społeczne centra pomocy prawnej (krok pierwszy)

Ogólnych informacji o systemie prawnym udzielają Community Legal Advice Centres (LSC)

i Community Legal Advice Networks utrzymywane z publicznych pieniędzy ośrodki, w których

klient może uzyskać pomoc jedynie w standardowych przypadkach. Porady w wyżej

wymienionych instytucjach udzielane są za pośrednictwem linii telefonicznej, strony

internetowej a także osobiście w jednym z siedmiu punktów znajdujących się w miastach Anglii

i Walii.

Wyspecjalizowani usługodawcy (krok drugi)

W przypadkach wymagających głębszej analizy klienci kierowani są do prawników

(Suppliers), którzy świadczą nieodpłatne (dla klientów) lub częściowo odpłatne usługi prawne

Przy badaniu czy klient spełnia kryteria objęcia systemem bezpłatnej pomocy prawnej istotny

jest dochód i aktywa klienta. W niektórych przypadkach sytuacja finansowa nie jest brana pod

uwagę, np. pomoc w sprawach o znęcanie nad nieletnimi nie jest uzależniona od dochodu czy

stanu posiadania.

W dużym uproszczeniu procedura uzyskania pomocy prawnej przebiega następująco:

klient aplikuje o przyznanie pomocy prawnej wypełniając odpowiedni formularz bezpośrednio

u prawnika. Wniosek rozpatrywany jest najczęściej przez samego prawnika, o ile przeszedł on

odpowiednią autoryzację. W przypadku decyzji odmownej klientowi przysługuje prawo

odwołania się do Komisji. W bardziej skomplikowanych przypadkach wniosek rozpatrywany jest

od razu przez Legal Advise Center.

System przewiduje częściową odpłatność udzielanej pomocy prawnej. Pozostała część

opłaty pokrywana jest ze środków publicznych. Prawnik otrzymuje od LSC wynagrodzenie

według ryczałtowych lub godzinowych stawek. Jednocześnie należy podkreślić, iż wynagrodzenie

uzależnione jest od siedziby usługodawcy, co uzasadnić można geograficznym zróżnicowaniem

stawek prawników.

34


Kierunki zmian

Angielsko-walijski system pomocy prawnej uznawany jest, obok holenderskiego,

za modelowy system społecznej pomocy prawnej, przy czym warto zaznaczyć, że jednocześnie

jest to system najdroższy. Roczne wydatki na mieszkańca wyniosły w 2008 roku około 46 EUR.

Warto przy tym wspomnieć, że angielskie Ministerstwo Sprawiedliwości proponuje

obecnie reformę systemu, której celem jest uszczelnienie systemu w ten sposób, aby zapewnić,

że środki publiczne będą właściwie lokowane. Po pierwsze, sprawy mniejszej wagi, zarówno

cywilne jak i kryminalne, mają nie być już objęte systemem. Po drugie, pomoc nie będzie już

dostępna dla obywateli nie zamieszkałych na stałe na terenie Wielkiej Brytanii. Po trzecie,

wprowadzone mają zostać mechanizmy utrudniające nieuczciwe wnioskowanie o pomoc prawną

m.in. poprzez informowanie strony przeciwnej w sporze o złożeniu wniosku o udzielenie

pomocy. Ponadto przy rozpatrywaniu wniosków kryterium tzw. interesu społecznego (public

interest considerations) ma być brane pod uwagę pod uwagę w większym niż dotychczas

stopniu.

4. Belgia

W belgijskim systemie prawnym możliwe jest uzyskanie podstawowej (primary) pomocy

prawnej w formie praktycznej informacji, porady prawnej, wstępnej opinii prawnej lub odesłania

do wykwalifikowanego organu jak również zaawansowanej (secondary) pomocy prawnej

udzielanej indywidualnym osobom w postaci szczegółowej opinii prawnej lub porady prawnej,

w trakcie lub poza postępowaniem lub w trakcie procesu, w tym także reprezentowanie przez

pełnomocnika w postępowaniach sądowych.

Kto może otrzymać pomoc prawną

Osobą, która może skorzystać z bezpłatnej pomocy prawnej jest:

- osoba mieszkająca samotnie, która dowiedzie na podstawie przedłożonych prawnikowi

dokumentów, że jej miesięczny przychód wynosi mniej niż 860 Euro netto;

- osoba mieszkająca wraz ze współmałżonkiem lub inną osobą, z którą prowadzi wspólne

gospodarstwo domowe, jeżeli dowiodą, na podstawie przedłożonych prawnikowi dokumentów,

że przychód danego gospodarstwa domowego wynosi mniej niż 1104 Euro netto.

Z zaawansowanej pomocy prawnej natomiast może skorzystać:

35


- osoba mieszkająca samotnie, gdy jej miesięczny przychód mieści się między 860 a 1104 Euro

netto;

- osoba mieszkająca z współmałżonkiem lub inną osobą, z którą prowadzi wspólne gospodarstwo

domowe, jeżeli miesięczny przychód tego gospodarstwa mieści się między 1104 a 1348 Euro

netto.

W przypadku, gdy w trakcie prowadzenia sprawy zmienią się warunki życiowe danej osoby bądź

złożone przez nią oświadczenie było nieprawdziwe pomoc prawna może zostać cofnięta.

Zakres pomocy prawnej

Należy podkreślić, iż poza poradami prawnymi można otrzymać pomoc prawną

w konkretnych sprawach zawisłych przed sądami czy organami administracji, m.in.: we

wszystkich postępowaniach przed sądami powszechnymi i administracyjnymi;

w postępowaniach egzekucyjnych; w postępowaniach odwoławczych; w trakcie toczącego się

postępowania, gdy obowiązkowe jest reprezentowanie strony przez profesjonalnego prawnika.

Wskazać należy, iż podstawowa pomoc prawna udzielana jest w biurach pomocy prawnej

znajdujących się w każdym okręgu sądowym, w publicznych centrach opieki oraz organizacjach

pomocy prawnej. Zaawansowaną pomoc prawną można również uzyskać w biurach pomocy

prawnej utworzonych w ramach adwokatury przez Radę Adwokacką.

Wybór prawnika

Rada Adwokacka co roku tworzy listę prawników świadczących usługi pomocy prawnej

w ramach głównej lub dodatkowej działalności ze wskazaniem na dziedziny, w których się

specjalizują. Osoba zainteresowana uzyskaniem zaawansowanej pomocy sama wskazuje

prawnika ze wspomnianej wyżej listy, który następnie informowany jest przez biuro, iż został

przydzielony do danej sprawy.

5. Szwecja

Główną rolę w szwedzkim systemie pomocy prawnej pełnią ubezpieczenia. Od 1996 roku,

kiedy znowelizowano Ustawę o pomocy prawnej (Rättshjälpslagen), obywatele są objęci

obowiązkowym ubezpieczeniem od kosztów pomocy prawnej. Tylko w nielicznych przypadkach

obowiązek ubezpieczenia jest wyłączony.

97% Szwedów objętych jest ubezpieczeniem od kosztów pomocy prawnej. Tak wysoki

procent uzasadniany jest historycznie: już w latach sześćdziesiątych ubiegłego wieku koszty

pomocy prawnej zostały ustawowo włączone do zakresu ubezpieczeń domowych. Pomoc

36


prawna udzielana jest za pośrednictwem państwowej agencji pomocy prawnej, natomiast całość

kosztów pokrywa ubezpieczyciel.

6. Dania

Podobnie jak w systemie szwedzkim, najistotniejszą rolę odgrywają ubezpieczenia

households insurances obejmujące także koszty pomocy prawnej. Zdecydowana większość

Duńczyków objęta jest takim ubezpieczeniem, toteż państwo ponosi ograniczone koszty

pomocy. Niezależnie od tej formy w Danii funkcjonują także centra prawnicze (advokatvagt),

w których można uzyskać poradę prawną w mniej skomplikowanych przypadkach. Centra

prawnicze udzielają porad niezależnie od dochodu klienta, jednak przybierają one jedynie formę

ustną. Przygotowanie dokumentów jest wykluczone w tej formie pomocy. Dodatkowo, pomocy

prawnej udzielają także niezależni prawnicy. W zależności od rodzaju porady, może ona być

odpłatna lub nie. Opłaty naliczane są w przypadkach, gdzie konieczne jest przygotowanie pisma

czy uczestniczenie prawnika w negocjacjach, jednak nawet wtedy opłaty są ściśle limitowane

i nie przekraczają 950 DKK (około 100 euro). Ponadto, osobom o ograniczonym dochodzie

w postępowaniach sądowych przysługuje prawo reprezentacji.

7. Niemcy

W Niemczech funkcjonuje szesnaście odrębnych systemów pomocy prawnej (każdy kraj

związkowy dysponuje własnym systemem). Na poziomie federacji zapewniona jest jedynie

pomoc prawna w postępowaniu sądowym (pomoc prawna została przewidziana

w postępowaniu cywilnym). Sędziowie prowadzący postępowanie mogą wyznaczyć

pełnomocnika z urzędu, mając na uwadze dochód strony postępowania.

8. Czechy

System pomocy prawnej w Czechach przewiduje nieodpłatną lub częściowo nieodpłatną

reprezentację przed sądem w postępowaniu cywilnym i karnym oraz możliwość zwolnienia od

opłat. Podobnie jak w Polsce system ten jest krytykowany jako niedostateczny, gdyż pomoc

prawna udzielana jedynie na etapie postępowania jest wysoce niewystarczająca.

W związku z powyższym kompleksową pomoc prawną, w tym bieżące doradztwo prawne

przygotowywanie pism oraz reprezentację przed sądami i organami administracyjnymi świadczą

organizacje pozarządowe.

37


prof. Roman Hauser5, Zwolnienie od kosztów sądowych - prawo ubogich

Jednym ze stałych i dyskusyjnych problemów związanych z funkcjonowaniem wymiaru

sprawiedliwości jest problem ponoszenia kosztów postępowania sądowego. W istocie chodzi

tu o dwa zagadnienia. Po pierwsze, uzależnienie podjęcia postępowania sądowego od wniesienia

stosownej opłaty (w zróżnicowanej formie wpisu sądowego), i po drugie, o koszty zastępstwa

procesowego.

Problem ze swej istoty jest skomplikowany i złożony. Wpis sądowy nie powinien być zbyt

wysoki, bowiem nie może stanowić bariery finansowej dochodzenia realizacji konstytucyjnej

zasady prawa do sądu. z drugiej strony, istnienie zróżnicowanych w wysokości wpisów sądowych

powinno funkcjonować w systemie prawa sądowego by z poniesieniem pewnego wydatku na

początkowym etapie procesu towarzyszyła podmiotowi inicjującemu postępowanie sądowe

refleksja, czy rzeczywiście warto ponieść ewentualne koszty postępowania sądowego

w dochodzeniu przed sądem swoich praw i wolności.

Rozwiązania w tym zakresie są zróżnicowane w systemach prawnych różnych państw, są

też zróżnicowane w ramach jednego systemu prawa. Najogólniej można powiedzieć, że

pojawiają się rozwiązania zmierzające do likwidacji opłat sądowych (inicjowanie postępowania

sądowego wolne jest od opłat sądowych, by każdy niezależnie od warunków materialnych miał

pełny dostęp do sądu) i rozwiązania, które zmierzają do stworzenia systemu zróżnicowanych

opłat w zależności od przedmiotu sprawy i potencjału finansowego podmiotu inicjującego

postępowanie sądowe.

W przypadku realizowania drugiego z systemów towarzyszy mu szukanie rozwiązań

umożliwiających orzekanie wstępne o zwolnieniu od kosztów sądowych i najczęściej

zapewnienie bezpłatnego zastępstwa procesowego.

Od lat w naszym kraju toczy się dyskusja wokół zarysowanych problemów. Nowych

impulsów w tym zakresie dostarczyła swego czasu aktywność Rzecznika Praw Obywatelskich

w staraniach o nowe ustawowe uregulowanie prawa pomocy. Wskazać w tym miejscu należy, że

inicjatywy Rzecznika Praw Obywatelskich miały w swej istocie szerszy charakter, bowiem

dotyczyły nie tylko kosztów postępowań sądowych ale w szczególności też szerszego dostępu do

kwalifikowanego doradztwa prawnego. Inicjatywy w tym zakresie wychodziły też ze strony

rządowej. Chodzi tu o projekt ustawy (w wersji z dnia 7 marca 2005 r.) o dostępie do

nieodpłatnej pomocy prawnej przyznawanej przez państwo osobom fizycznym. Warto dodać, że

projekt ten był przedmiotem ostrych protestów i nie stał się obowiązującym prawem.

5 Prezes Naczelnego Sądu Administracyjnego

38


Warto też przypomnieć, że zagadnienia te, aczkolwiek w węższym zakresie, były także

przedmiotem ożywionej dyskusji w zespole powołanym przez Prezesa Naczelnego Sądu

Administracyjnego w celu opracowania projektów ustaw wprowadzających w naszym kraju

system dwuinstancyjnego postępowania sądowoadministracyjnego.

W toku prowadzonych dyskusji nie było wątpliwości, że obowiązujące obecnie rozwiązania

w tym zakresie powinny ulec zasadniczym zmianom. W istocie problem nie polegał na tym, że

obowiązujące wpisy sądowe w sprawach sądowoadministracyjnych były niekiedy stanowczo zbyt

niskie. Chodziło, w swej istocie, o wypracowanie nowych reguł adekwatnych do szczególnego

postępowania sądowego, jakim jest postępowanie w sprawie kontroli działalności administracji

publicznej. Stosowane w postępowaniu sądowoadministracyjnym reguły przejęte, odpowiednio

z postępowania cywilnego, nie wydawały się w pełni przystawać do postępowania

sądowoadministracyjnego. Dodatkowo przy zakładanym w postępowaniu przed Naczelnym

Sądem Administracyjnym, jako sądem drugiej instancji, funkcjonowaniu instytucji przymusu

adwokacko - radcowskiego chodziło o wypracowanie zupełnie nowej koncepcji zapewnienia

pomocy adwokacko - radcowskiej.

Proponowane rozwiązania, zupełnie nowe w naszym systemie prawnym, nawiązywały do

regulacji funkcjonujących w niektórych państwach Europy Zachodniej. Dążenie polskich

rozwiązań systemowych do regulacji od lat sprawdzających się w systemach wymiaru

sprawiedliwości tych państw nie powinno budzić wątpliwości i zdziwienia. Po pierwsze dlatego,

że zawsze warto korzystać z doświadczeń innych, w szczególności, gdy te doświadczenia

sprawdziły się w praktycznym działaniu. Po drugie, wejście Rzeczpospolitej Polskiej do struktur

europejskich wymusza szereg rozwiązań dostosowujących system prawa polskiego do prawa

Unii Europejskiej.

W przygotowanych propozycjach rozwiązania w zakresie kosztów sądowych były

zróżnicowane. Przed sądem pierwszej instancji proponowano utrzymanie dotychczasowej

zasady, że koszty te zasądza się jedynie w razie uwzględnienia skargi przez wojewódzki sąd

administracyjny i tylko na rzecz skarżącego. Natomiast w postępowaniu przed Naczelnym Sądem

Administracyjnym zaproponowano wprowadzenie zasady, że koszty podlegają zwrotowi

"w obydwie strony" w zależności od wyniku sprawy przed tym Sądem. Te reguły postępowania

w sprawie kosztów sądowych zostały przyjęte w toku procesu legislacyjnego i obowiązują do

chwili obecnej w postępowaniu sądowoadministracyjnym przed Naczelnym Sądem

Administracyjnym.

Jednocześnie zaproponowano wprowadzenie instytucji prawa ubogich (ta nazwa, mimo

pejoratywnego znaczenia, ma w naszym systemie prawa długą tradycję). Zakładano, że strona

39


Dla zabezpieczenia stosownych środków finansowych proponowanych rozwiązań zakładano utworzenie środka specjalnego (w budżecie Naczelnego Sądu Administracyjnego), który służyłby realizacji prawa ubogich. Projektowano tworzenie funduszy środka specjalnego głównie z opłat sądowych. Proponowany mechanizm zakładał, że połowa opłaty sądowej byłaby przekazywana jako dochód na rachunek dochodów budżetu państwa, a połowa byłaby gromadzona na wyodrębnionym rachunku bankowym środka specjalnego przeznaczonego na opłacenie kosztów zastępstwa wykonywanego na zasadach prawa ubogich.

ubiegająca się o przyznanie prawa ubogich musi wykazać, że znajduje się w warunkach

uzasadniających przyznanie jej tego prawa w zakresie całkowitym lub częściowym.

Jeżeli przyznane prawo ubogich miało dodatkowo obejmować ustanowienie adwokata lub

radcy prawnego, strona miała mieć możliwość sama dokonać wyboru swego zastępcy

procesowego, albo zwrócić się do właściwego organu samorządu adwokatów lub radców

prawnych o wyznaczenie adwokata lub radcy prawnego.

Właśnie ze względu na specyfikę spraw administracyjnych, strony, których nie stać na

opłacenie zastępstwa procesowego, powinny mieć możliwość łatwego i szybkiego uzyskania

takiego zastępstwa. Dotyczy to w szczególności postępowania kasacyjnego z uwagi na terminy

procesowe. W proponowanym modelu chodziło zatem o to, aby zapewnić stronom prawo

wyboru adwokata (radcy prawnego) oraz stworzyć podstawy do wypłacenia adwokatowi (radcy

prawnemu) wynagrodzenia w tych sprawach, już z chwilą podjęcia się występowania

w sprawie, a nie, tak jak obecnie, dopiero po zakończeniu postępowania.

Wydawało się, że proponowane rozwiązanie będzie korzystne dla stron, ale także powinno

spotkać się z aprobatą samorządów adwokackiego i radców prawnych.

Zasadnicze novum pojawiające się w tym

zakresie polegało na tym, że to strona sama

będzie mogła dokonywać wyboru adwokata lub

radcy prawnego. Uniknięto by w ten sposób, co

do zasady, przypadkowości w wyznaczaniu

adwokatów i radców prawnych do prowadzenia

konkretnej sprawy sądowoadministracyjnej.

W przyszłości mogłoby to doprowadzić do

wykształcenia się grupy adwokatów i radców

prawnych specjalizujących się w sprawach

administracyjnych.

Wybrany lub wskazany adwokat lub radca

prawny otrzymywałby wynagrodzenie według zasad ustalonych w przepisach o opłatach za

czynności adwokatów i radców prawnych, na podstawie postanowienia sądu, ze środków

specjalnych sądu administracyjnego, utworzonych na ten cel na podstawie przepisów ustawy -

Prawo o ustroju sądów administracyjnych.

Nowością było wówczas także i to, że określone czynności w zakresie

postępowania o przyznanie prawa ubogich można było powierzać referendarzom sądowym.

40


Przedstawione w tzw. projekcie prezydenckim nowe reguły rozwiązania problemów

kosztów postępowania sądowoadministracyjnego nie zostały niestety w toku procesu

legislacyjnego przyjęte. Porażka projektu w tym względzie wynikała z niechęci przedstawicieli

samorządów adwokackiego i radcowskiego.

W pierwszym kroku omawianych dziś kwestii moim zdaniem warto przedyskutować

wstępną propozycję regulacji prawa ubogich.

Nie sądzę, by odrębna sformalizowana procedura była potrzebna dla osiągnięcia

zakładanego celu. Znacznie sprawniejsze i efektywniejsze byłoby wprowadzenie w przepisach

poszczególnych procedur sądowych reguły, że zwolnieniu od kosztów postępowania sądowego

i prawo do bezpłatnej pomocy prawnej miałyby wszystkie osoby legitymujące się decyzją

administracyjną przyznającą określone świadczenia z zakresu opieki społecznej, czy też mające

status osoby bezrobotnej. Wystarczyłby tu przecież odpis decyzji przyznającej określone

świadczenia lub zaświadczenie wydawane przez uprawnione podmioty o przyznaniu takiego

świadczenia (lub statusu). Rozwiązanie takie ze swej istoty proste, nie rodziłoby znacznych

kosztów finansowych pozostawałoby także w gestii i pod kontrolą wyspecjalizowanych w takich

sprawach organów administracji publicznej.

41


Rozdział II

Wybrane wypowiedzi uczestników debaty

Prezydent RP Bronisław Komorowski

Chciałbym bardzo serdecznie podziękować za przybycie do Belwederu, dzięki czemu

możliwa jest rozmowa – liczę również, że i wspólna praca – w kolejnej ważnej kwestii. Ważne

jest to, że wszyscy czujemy, iż poważnym problemem w Polsce jest istnienie całych środowisk,

całych grup społecznych, które mają utrudniony dostęp do porady prawnej, do wiedzy

prawnej, a także do informacji prawnej. Najczęściej dotyka to osób najsłabszych – najsłabszych

w sensie ekonomicznym i najsłabszych w sensie społecznym. Niewątpliwie stanowi to ogromne

wyzwanie dla wszystkich, zarówno dla sfery politycznej, jak i środowisk oraz instytucji

skupiających prawników. Jest to także wielkie wyzwanie stojące przed organizacjami

pozarządowymi, przed samorządami, również przed samorządami zawodowymi. W związku

z tym chciałbym, dziękując bardzo serdecznie za przybycie, zachęcić wszystkich do wspólnego

myślenia – również do wspólnego działania – dotyczącego zbudowania systemowych rozwiązań,

które pozwoliłyby na stworzenie systemu nieodpłatnej pomocy prawnej w Polsce.

Jednocześnie chcę bardzo serdecznie podziękować wszystkim osobom i instytucjom, które

już dzisiaj - mimo braku rozwiązań całościowych - poczuwają się do współodpowiedzialności,

czują konieczność działania na rzecz najsłabszych i taką pomocą prawną służą. Pewnie można by

wymienić wiele takich instytucji, a także organizacji skupiających prawników, jak również

parlamentarzystów, można by wskazać wiele miejsc, gdzie taka porada jest możliwa, ale wciąż

nie ma to charakteru rozwiązania systemowego. Uważam, że system nieodpłatnej pomocy

prawnej powinien zapewniać i umożliwić trwałość funkcjonowania poprzez ustawowe

uregulowanie sposobu finansowania nieodpłatnej pomocy prawnej – nie wszystko bowiem da

się zrobić w pełni nieodpłatnie. Muszą znaleźć się pieniądze na to, aby obywatele – dzisiaj

w jakiejś mierze ograniczeni i wyłączeni z możliwości normalnego funkcjonowania – uzyskali

pomoc prawną. Chciałbym podkreślić, że to rozwiązanie nie powinno dotyczyć wszystkich, bo to

oznaczałoby, że wszyscy chcieliby darmowo – także kosztem normalnego funkcjonowania rynku

usług prawniczych – taką pomoc uzyskiwać. Chodzi więc o osoby fizyczne o niskim statusie

materialnym oraz osoby znajdujące się w szczególnych sytuacjach życiowych. Mam na myśli

42


niektóre kategorie osób niepełnosprawnych, rodziców dzieci niepełnosprawnych, ofiary

przemocy w rodzinie itd. Powinni oni mieć prawo do bezpłatnej pomocy prawnej w postaci

porady lub opinii prawnej, a także do reprezentacji przez adwokata, radcę prawnego, radcę

podatkowego, w postępowaniu sądowym oraz w postępowaniu przed organami władzy

publicznej.

Uważam, że ten system powinien obejmować także udzielanie bezpłatnej pomocy

prawnej dla uchodźców. Będziemy mieli z tym zjawiskiem w coraz większym stopniu do

czynienia. Taka jest logika rozwoju sytuacji i takie jest doświadczenie innych społeczeństw

krajów demokratycznych, społeczeństw przede wszystkim krajów bogacących się, coraz

zamożniejszych. Problem bezpłatnej pomocy dla uchodźców ubiegających się o azyl w naszym

kraju jest sprawą istotną i powinien oznaczać włączenie organizacji pozarządowych do

projektowanego systemu.

Dyskutowany problem dotyczy także współpracy z samorządami zawodowymi

adwokatów, radców, a także z samorządami terytorialnymi. Sytuuje się tu niewątpliwie ogromny

obszar wspólnego interesu, bo niewątpliwie istnieje kategoria ludzi, którzy nie potrafią

skutecznie sięgnąć po poradę prawną, co bardzo często pogłębia istniejące realne problemy

społeczne, niejako obciążające konto konkretnego samorządu lokalnego. To jest także problem

wykorzystania w budowie planowanego systemu doświadczeń organizacji pozarządowych

i właśnie tych instytucji, które dzisiaj taką bezpłatną pomoc prawną świadczą w niektórych

warunkach – a więc wykorzystania tego doświadczenia na rzecz budowy projektowanego

systemu.

Bardzo się cieszę, że to spotkanie ma miejsce w ramach trwałego już przedsięwzięcia

Kancelarii Prezydenta, jakim jest Forum Debaty Publicznej, a także z faktu, iż w ramach Forum

Debaty Publicznej pojawia się zespół „Sprawne i służebne państwo”. Jest to termin trochę

archaiczny, ale przecież o pewną formę służebności chodzi. Często myślimy w kategoriach

sprawności niż służby, w tym przypadku jest jednak bardzo blisko do poczucia służby

i odpowiedzialności za najsłabszych. Serdecznie zapraszam do dyskusji.

43


Łukasz Bojarski, Członek Krajowej Rady Sądownictwa powołany przez Prezydenta RP,

INPRIS – Instytut Prawa i Społeczeństwa

Jak państwo doskonale wiedzą, od prawie dziesięciu lat toczą się w tej dziedzinie prace,

powstało co najmniej kilka projektów, proponowano w nich różne rozwiązania, ale nie udało się

doprowadzić do uchwalenia ustawy o pomocy prawnej.

Po pierwsze, uważam, że trzeba nam rozwiązań systemowych, ujednolicenia całego

systemu nieodpłatnej pomocy prawnej. Zmiany powinny dotyczyć dostępu do informacji

prawnej, do poradnictwa prawnego, do pomocy prawnej pozasądowej, jak i powinny objąć

oraz ujednolicić wszystkie pięć istniejących obecnie procedur uzyskiwania pomocy prawnej

przed sądami. Dałoby to szanse na opracowanie spójnej, przejrzystej i konsekwentnej koncepcji.

Docelowo warto myśleć o uchwaleniu jednego aktu prawnego – ustawy o pomocy prawnej,

w której by się ten trzon regulacji znajdował.

Jednakże najpilniejszym zadaniem wydaje się stworzenie systemu udzielania pomocy

prawnej pozasądowej, którego obecnie nie ma. Mamy taką paradoksalną sytuację, że w wyniku

implementacji unijnej dyrektywy, w tej chwili w Polsce obywatele innych państw Unii

Europejskiej mają prawo do pozasądowej pomocy prawnej, natomiast obywatele polscy tego

prawa w Polsce nie posiadają, mając je w innych państwach unijnych.

Na poziomie centralnym powinien powstać organ, swego rodzaju rada do spraw pomocy

prawnej – tak jest w wielu krajach – który by patrzył niejako z lotu ptaka na system i który by

prowadził, zlecał badania, monitoring, sprawdzałby jakość tego systemu, jego efektywność,

ustalałby pewne standardy, wedle których poradnictwo powinno być realizowane. Wydaje mi

się, że jest sens, by taki organ powstał i żeby zasiadali w nim nie tylko prawnicy, ale także

fachowcy od komunikacji, zarządzania, ekonomiści, psychologowie, socjologowie, tak by

rzeczywiście można było analizować tę problematykę w sposób kompleksowy

i interdyscyplinarny.

Co do poziomu lokalnego – taki system powinien cechować się przede wszystkim

dostępnością, wręcz fizyczną dostępnością dla ludzi potrzebujących pomocy prawnej – uważam,

że na poziomie lokalnym rolę koordynatora udzielania pomocy prawnej powinny pełnić

powiatowe centra pomocy prawnej zbudowane na bazie istniejących instytucji, takich jak

powiatowe centra pomocy rodzinie, rzecznicy praw konsumenta. Wydaje mi się, że warto

raczej scalać pewne instytucje niż mnożyć byty, zwłaszcza że takie instytucje mogłyby w sposób

holistyczny, całościowy zająć się pomaganiem ludziom. Oczywiście w części mogłyby same tę

pomoc świadczyć, a zwłaszcza udzielać informacji prawnej, ale w dużej mierze zlecałby to

44


podmiotom zewnętrznym. Byłyby takim lokalnym koordynatorem, który by zlecał działania czy to

organizacjom pozarządowym, czy prawnikom, adwokatom, radcom prawnym, którzy wyraziliby

gotowość funkcjonowania w takim systemie.

Wydaje mi się, że procedura przyznawania pomocy musi być prosta i przejrzysta –

a z tym mamy w Polsce kłopoty, gdyż nie zawsze te różne wnioski, formularze, o których

wypełnienie proszeni są obywatele, są proste i przejrzyste.

Kryteria przyznawania pomocy powinny być obiektywne i klarowne. z tym jest też teraz

różnie, jeśli chodzi o pomoc prawną sądową. Kryteria majątkowe powinny być ujednolicone

w skali kraju. Można, wzorem innych państw, wprowadzić drabinkę dochodów i wręcz

pokrywanie przez osoby występujące z wnioskiem, w zależności od ich dochodów, części

kosztów pomocy prawnej.

Warto też rozważyć pewne kryteria niemajątkowe. Występują czasami sytuacje

szczególne, jak w przypadku ofiar przemocy domowej, kiedy samo kryterium majątkowe nie

wystarcza, a danej osobie warto przyznać pomoc na podstawie innych kryteriów.

System musi mieć wbudowany w siebie mechanizm badania i oceny jakości. Skoro

wydatkowane są środki publiczne, to w związku z tym jakość udzielanych porad powinna być

kontrolowana, powinniśmy ustalać minimalne standardy takich usług, powinniśmy określać

sposób dokumentacji działań podmiotów, które w systemie będą funkcjonowały.

I wreszcie ostatni element – efektywność systemu. Dysponujemy środkami publicznymi,

dlatego warto badać, co jest rozwiązaniem bardziej efektywnym, czy wynajmowanie podmiotów

zewnętrznych, czy może przydzielenie większych kompetencji powiatowym biurom pomocy

prawnej. Warto też wprowadzać programy pilotażowe, które sprawdzałyby pewne rozwiązania,

i rozważać alternatywne, znane na świecie, sposoby finansowania takiego systemu.

Jeśli chodzi o pytanie, dlaczego dotąd w Polsce próby budowania systemu się nie

powiodły, to można udzielić odpowiedzi dwóch rodzajów. Pierwsza związana jest z procesem

legislacyjnym, druga z finansami. Pierwszy projekt wpłynął do Sejmu na chwilę przed końcem

kadencji, a drugi de facto już po wyborach parlamentarnych. Krótko mówiąc, projekty, które

rzeczywiście znalazły się w Sejmie objęła zasada dyskontynuacji prac parlamentarnych,

natomiast przejmowała je kolejna władza i obiecywała szybkie opracowanie własnego,

zmienionego, projektu.

Wreszcie ostatni projekt, spośród kilku projektów przygotowanych podczas prac

ostatniego rządu, przeszedł etap komitetu stałego Rady Ministrów i tak naprawdę sprawa się

zakończyła w Radzie Ministrów, która podjęła taką, a nie inną decyzję – o ile wiem, pod

wpływem argumentacji pana ministra finansów,

45


Co zaś się tyczy finansów, to Pan Prezydent powiedział, że to jest trzeci temat, że najpierw

trzeba zastanowić się, dlaczego do tej pory nie udało się uchwalić ustawy, następnie sprawdzić

modele i efektywność rozwiązań w innych państwach, i dopiero wtedy zastanawiać się nad

finansami. Wydaje mi się jednak, że może warto byłoby analizować wątki dotyczące

finansowania i efektywności systemu równolegle. Przekonującym wydaje się na przykład

argument oszczędności – jeżeli będziemy udzielali pomocy prawnej przedsądowej, to mniej

spraw będzie trafiało do sądu, w związku z czym sądy będą mogły zająć się czymś innym. Jeżeli

przeniesiemy z sądów i od referendarzy orzekanie o zwolnieniu od ponoszenia kosztów

sądowych i przekażemy to innej kadrze, niżej opłacanej niż sędziowie i referendarze –

zaoszczędzimy. Takich elementów jest znacznie więcej, ale to trzeba rzeczywiście bardzo

dokładnie zbadać, być może za pomocą metod ekonomicznej analizy prawa.

Właściwie trudno znaleźć kraj, którego model udzielania nieodpłatnej pomocy prawnej

można by po prostu przeszczepić do Polski. Myślę, że cechą tych najlepszych rozwiązań jest to,

że na bieżąco się monitoruje, bada działanie systemu, są tam wmontowane mechanizmy

ewaluacji. W Wielkiej Brytanii i w Holandii być może więcej wydaje się na badanie systemu

pomocy prawnej, niż my wydajemy na pomoc prawną. Co więcej, te systemy ciągle podlegają

reformom. i to nie tylko dlatego, że był kryzys i w tej chwili w obu tych krajach trwa dyskusja

dotycząca oszczędności. System holenderski na przykład, do którego się często odwołujemy jako

do wzorcowego, powstał w obecnym kształcie dopiero kilka lat temu. Te słynne liczne punkty

porad prawnych, duże przeszklone witryny przy dworcach kolejowych, gdzie ludzie rzeczywiście

to widzą itd., powstały kilka lat temu. Wcześniej było pięć Legal Aid Board. Myślę, że dobrym

rozwiązaniem byłoby rzetelne studiowanie tych rozwiązań. Niestety, na świecie nie ma dobrych

badań porównawczych tego dotyczących, są fragmentaryczne, cząstkowe. Istnieje grupa krajów

elitarnych, które stworzyły swoją organizację (ILAG – International Legal Aid Group) – ich

przedstawiciele spotykają się raz na dwa lata, przygotowują raporty i prowadzą różne badania.

Jednak w wypadku wielu krajów to są właśnie takie badania fragmentaryczne. Warto się

przyglądać i zastanawiać, co w naszych warunkach można przeszczepić, tyle że nie może to być

cały model, ale pewne jego elementy. Zwłaszcza, że my też mamy swoją specyfikę, dlatego że

przez lata dopracowaliśmy się różnych swoich rozwiązań, instytucji.

Przez ponad dziesięć lat – prace organizacji pozarządowych na rzecz reformy systemowej

zaczęły się w 1998 r., forum pomocy prawnej zorganizowane przez Helsińską Fundację Praw

Człowieka w Sejmie było w 2002 r. (politycy jeszcze przed naszą akcesją do Unii Europejskiej

deklarowali, że się tym zajmą) – przechodziliśmy różne etapy, mieliśmy różne pomysły, jak

wreszcie doprowadzić do stworzenia rozwiązań systemowych dotyczących pomocy prawnej,

46


w tym zwłaszcza pomocy prawnej pozasądowej. W środowisku organizacji pozarządowych

odeszliśmy już jednak chyba od takiego, jak się okazało nierealistycznego, oczekiwania, żeby od

razu to wszystko załatwić. Uznaliśmy, że być może sensowna jest formuła reformowania krok po

kroku. Ale z jednym założeniem! Że rozpoczynamy reformę od pomocy prawnej pozasądowej,

ale z wizją całości, to znaczy, że widzimy pewne rozwiązania systemowe i realizujemy kolejne

kroki, a nie tak, że się decydujemy na rozwiązanie jakiegoś fragmentu problemu, a potem się

zastanawiamy, co zrobić z kolejnym.

Jacek Czaja, Sędzia, Wiceminister sprawiedliwości w latach 2007-2011

Polska znajduje się w szczególnej sytuacji na tle Europy, ponieważ należymy do tej

nielicznej grupy państw, gdzie jeszcze nie wprowadzono rozwiązań instytucjonalnych, które

regulowałyby kwestię pomocy prawnej dla osób najuboższych. Nakłada to na nas wszystkich

obowiązek, aby podjąć prace zmierzające do szybkiego ich wprowadzenia. Mamy wszyscy

nadzieję, że zapowiedź, której Pan Prezydent w orędziu dokonał rzeczywiście zostanie

zrealizowana.

Co oznacza z punktu widzenia obywatela brak takich rozwiązań systemowych? Oznacza,

że duża część społeczeństwa, osób najuboższych, a także nieporadnych z powodów wynikających

z ich trudnej sytuacji – na przykład przemocy w rodzinie – nie ma dostępu do pomocy prawnej,

co oznacza, że nie ma również dostępu do prawa. Pomoc prawna jest tylko elementem szerszego

zagadnienia dostępu obywatela do prawa w dobie, gdy jest rzeczywiście aż tak duża erozja

w obszarze tworzenia prawa. Stąd problem dotyczy bardzo szerokiego zagadnienia, które

hasłowo określiłem jako dostęp do prawa.

Przez ostanie trzy lata prowadzone były w ramach Ministerstwa Sprawiedliwości prace

zmierzające do stworzenia takiego systemu instytucjonalnego. Prace te prowadzone były

w zasadzie dwutorowo. Rozważano model opierający się na wykorzystaniu obecnie istniejącej

sieci powiatowych centrów pomocy rodzinie. Ten pomysł zakładał stworzenie rozległej sieci

punktów udzielających pomocy prawnej. To rozwiązanie ma swoje plusy i minusy. Plusem

oczywiście jest to, że obywatel ma fizycznie blisko do miejsca, w którym podstawowa pomoc

prawna jest mu świadczona. Minusem tego rozwiązania jest to, że stanowi ono poważne

wyzwanie, jeśli chodzi o standaryzację i dbanie o jakość świadczonej pomocy prawnej – skoro

państwo bierze na siebie obowiązek świadczenia pomocy prawnej dla osób ubogich

47


nieodpłatnie, bierze na siebie także obowiązek zapewnienia odpowiedniej jakości tej pomocy

prawnej.

Drugim modelem, który był rozważany w ramach prac Ministerstwa Sprawiedliwości, był

model zakładający stworzenie oddzielnej sieci centrów pomocy prawnej, przy czym ta sieć

byłaby tworzona od nowa z wykorzystaniem doświadczeń zdobytych przez dziesięciolecie

świadczenia pomocy prawnej nieodpłatnie przez organizacje pozarządowe. Być może jest to

rozwiązanie, które byłoby łatwiejsze do wdrożenia, ponieważ zakłada pewną ewolucję

w tworzeniu sieci ośrodków pomocy prawnej, a także pozwala na zbadanie kosztów tej pomocy

prawnej. Trzeba sobie powiedzieć szczerze to, o czym wspomniał już Pan Prezydent – że nie będą

to działania bezkosztowe, z pewnością poniosą za sobą pewne wydatki z budżetu państwa.

Reasumując: oba modele są oczywiście możliwe do przeprowadzenia, mają swoje dobre

i złe strony. Osobiście uważam, że stworzenie sieci od początku jest lepszym rozwiązaniem,

bowiem pozwala to na ewaluację przygotowywanych rozwiązań.

Zorganizowanie sieci ośrodków pomocy prawnej oraz informacji prawnej powinno

w dłuższej perspektywie czasowej zakończyć się także przejęciem przez te podmioty orzekania

w sprawie przyznania pomocy prawnej na etapie sądowym, tak aby odciążyć wymiar

sprawiedliwości - sądy powszechne i sądy administracyjne - od orzekania w tej sprawie. Wydaje

się, że nie ma znaczących argumentów, które by przemawiały za tym, aby orzekanie w tej

sprawie pozostało w sądach. Przekazanie tego zadania oznaczałoby, że sądy uzyskają większą

zdolność do orzekania - wymierzania sprawiedliwości, a więc rozstrzygania w sprawach

naprawdę ważnych dla obywatela.

Tym sposobem doszlibyśmy do stworzenia systemowego rozwiązania, które

rozpoczynałoby się od świadczenia pomocy prawnej na etapie przedsądowym, co być może

w dużej części przypadków pozwalało by na uniknięcie absorbowania wymiaru sprawiedliwości

przez obywatela swoją sprawą. Często bowiem jest tak, że sprawy trafiają do sądu, ponieważ

obywatel nie ma wiedzy o tym, że może uniknąć drogi sądowej dzięki wykorzystaniu

pozasądowych instrumentów. Na końcu tej drogi mielibyśmy sądy, które byłyby odciążone od

działalności pozaorzeczniczej, co oczywiście byłoby z korzyścią dla wypełniania przez nie ich

podstawowej funkcji, czyli wymierzania sprawiedliwości.

Analizując losy dwóch projektów przygotowanych w latach 2007–2011 przez ministra

sprawiedliwości, wyraźnie widać, gdzie leży problem w procesie tworzenia systemowego

rozwiązanieaproblemu pomocy prawnej. Otóż jest to niewydolność w zakresie projektowania

pewnych prac rządu oraz niewydolność w zakresie tworzenia prawa. Jeśli chodzi o to pierwsze

zagadnienie, to okazało się w momencie, w którym dokonywaliśmy oceny międzyresortowej

48


jednego czy drugiego pomysłu, że największy atak wcale nie następował ze strony ministra

finansów – co z uwagi na nowe wydatki budżetowe wydawało się naturalne. Na tym etapie

prac„budziły się” jednak inne resorty, które uważały, że minister sprawiedliwości wchodzi

w obszar ich działania i zupełnie niepotrzebnie reguluje coś, co świetnie funkcjonuje. Urząd

Prezydenta to jest to miejsce, w którym rzeczywiście można podejść ponadresortowo do tych

zagadnień i spróbować zaangażować wszystkie siły – publiczne oraz niepubliczne – tak, żeby

rzeczywiście wzięły udział w projektowaniu tego systemu. Uważam, że ten pomysł stworzenia

biur, które by informowały o prawie, czyli spełniały podstawową funkcję podawania prostej

informacji prawnej, to wcale nie jest zły pomysł.

Być może na końcu tej dyskusji postawimy tezę, że warto zreformować poradnictwo

konsumenckie, być może należy bardziej motywować część poradnictwa społecznego w tym

zakresie po to, żeby nie powielać rozwiązań.

To samo dotyczy kwestii budżetu. Trudno projektować system bez dokładnej wiedzy, ile

ten system będzie kosztował i jakie przyniesie korzyści. Policzenie pieniędzy chyba powinno być

punktem startowym, jeśli chodzi o angażowanie finansów publicznych, przy czym trzeba

pamiętać, że obecnie funkcjonujące rozwiązania cząstkowe także łączą się z poważnym

wydatkami budżetowymi.

Niewątpliwie niezwykle ważne jest także zaangażowanie sądów powszechnych, sądów

administracyjnych, prokuratury i Sądu Najwyższego do budowania tej koncepcji, gdyż nie

unikniemy odpowiedzi na pytanie jak skonstruować kompletny, dobrze działający system bez

rozstrzygnięcia problemu, jak ma docelowo wyglądać pomoc prawna na etapie sądowym.

Grzegorz Wiaderek, Członek Zarządu Instytutu Prawa i Społeczeństwa

W swojej wypowiedzi chciałbym się skupić na trzech punktach: programowym,

finansowym i instytucjonalnym. Jeśli chodzi o punkt programowy, kwestia poradnictwa

prawnego, poradnictwa obywatelskiego jest obecna w różnych dokumentach strategicznych,

programowych – jest w „Sprawnym państwie”, w „Polsce 2030” ministra Boniego, w Strategii

Wspierania Rozwoju Społeczeństwa Obywatelskiego, jest też w różnych dokumentach

programowych przygotowanych przez resort sprawiedliwości. W tych dokumentach

przedstawione zostały różne aspekty i różne cele. Ważne jest jednak, żeby problem traktować

holistycznie i przygotować dokument, który przedstawiałby długofalową politykę w tej kwestii

49


i zbierałby w jedną całość te różne cele, różne działania. Myślę, że prace trwające obecnie nad

strategią „Sprawne państwo” są znakomitym miejscem, żeby tego typu działania wykonać.

Element finansowy. Pan Prezydent wspomniał, że jest bardzo ważne, by finanse na tę

pomoc zostały rzeczywiście wygospodarowane. Programów jest wiele - mamy środki publiczne,

fundusze europejskie, mamy fundusze norweskie, mamy ruszające w tej chwili fundusze

szwajcarskie, Fundusz Inicjatyw Obywatelskich, a także niezbadane do końca fundusze

samorządów lokalnych, programy pozarządowe (program prawny Fundacji Batorego czy

program „Obywatel i Prawo”). Problem polega na tym, żeby rzeczywiście czerpać z doświadczeń

i żeby pomoc finansowa adresowana była do właściwych instytucji. Należałoby tutaj oczywiście

wykonać jakąś przekrojową ewaluację tych mechanizmów grantowych i zebrać to, co w nich

najlepsze, by zapewnić rzeczywiście spójny i efektywny system finansowania.

Stwierdzenie o braku środków finansowych to chyba zbyt duże uproszczenie, bo na pewno one

są, choć z pewnością zbyt małe w stosunku do potrzeb.

Wreszcie aspekt instytucjonalny. Instytucji, które udzielają pomocy prawnej – w różnym

zakresie jest w Polsce rzeczywiście sporo. Mamy znakomitą, znaczną liczbę organizacji

pozarządowych – to właśnie ich rola i ich udział w tej pomocy prawnej są największe. Mamy

Biuro Rzecznika Praw Obywatelskich, a także korporacje prawnicze, które coraz bardziej

angażują się i jako korporacje, i jako prawnicy indywidualni. Mamy powstałe w sądach w całej

Polsce biura obsługi interesantów, które udzielają pomocy w bardzo szerokim zakresie. Mamy

Państwową Inspekcję Pracy, prokuraturę, rzeczników praw konsumenta, ośrodki PCPR

w powiatach, biura poselskie i senatorskie, związki zawodowe. Byłoby dobrze, żeby w ramach

przyszłego systemu dokładnie zbadać kompetencje, możliwości, chęć tych instytucji

i odpowiednio wykorzystać ich potencjał, tak by ten system był jak najbardziej efektywny i by

rzeczywiście udzielano dobrych porad. Inny aspekt tego elementu jest taki, że w tych

instytucjach jest już zgromadzona rzeczywiście głęboka wiedza, prawdziwa wiedza o problemach

społecznych, a więc dobrze byłoby znaleźć mechanizm współpracy między tymi instytucjami,

żeby tę prawdziwą wiedzę o problemach społecznych umieć wydobywać i analizować, także

w kontekście rekomendacji legislacyjnych. Tak że myślę, że byłoby bardzo cenne wypracowanie

takiego mechanizmu, którego obecnie nie ma.

Sektor pozarządowy ma bardzo duże doświadczenie, na które trzeba zwrócić szczególną

uwagę. Wypracowano tam pewne modele pracy – jest Związek Biur Porad Obywatelskich, są

uczelniane poradnie prawne, cały system standardów wypracowanych przez te instytucje. Mamy

wreszcie pewne specjalistyczne organizacje, które udzielają kompetentnej pomocy prawnej

50


uchodźcom, dzieciom, kobietom. Bardzo ważne, żeby ten potencjał efektywnie wykorzystać

i uwzględnić w przyszłym systemie.

Ważna jest też współpraca międzysektorowa, tj. między sektorem rządowym,

samorządowym, pozarządowym i oczywiście komercyjnym. Pewnym zaczynem takiej współpracy

będzie, jak sądzę, projekt systemowy, którego realizacja obecnie się rozpoczyna w ramach

Programu Operacyjnego „Kapitał ludzki” i przy okazji którego spotykają się partnerzy rządowi

i pozarządowi. Jego celem jest zebranie doświadczeń, zbadanie tematyki, wypracowanie

rekomendacji, standardów i wypracowanie długofalowej polityki. Myślę, że to będzie dobre

miejsce, żeby te prace uzyskały wymiar długofalowy.

Jako osoba, która też przez dziesięć lat brała udział w pracach nad kolejnymi projektami

ustawy, mogę stwierdzić, że finanse oczywiście zawsze były problemem głównym, najbardziej

bolesnym i ostatecznie rozstrzygającym. Istniał również problem resortowości. Zawsze, kiedy

propozycje resortu sprawiedliwości dotykały problematyki, która była w obszarze zainteresowań

innych resortów, natychmiast budziły się emocje i ostra dyskusja. Stąd postulat

międzyresortowego i międzysektorowego spojrzenia na problem, co byłoby możliwe, gdyby

odbywało się pod patronatem Prezydenta RP.

Eligiusz Krześniak, Partner w Kancelarii Prawniczej Squire Święcicki Krześniak

w Warszawie

Pozwolę sobie rozpocząć cytatem z jednego z artykułów z konstytucji jednego z krajów

europejskich. Ten przepis brzmi tak: „Każdy ma prawo do sądu. Zasady dotyczące dostępności

pomocy prawnej dla osób o ograniczonych dochodach zostaną określone przez parlament

w ustawie”. To oczywiście nie jest cytat z polskiej konstytucji, ale z konstytucji holenderskiej,

to art. 18 tej konstytucji. Zaczynam od tego nieprzypadkowo. W Holandii prawo do nieodpłatnej

albo częściowo odpłatnej pomocy prawnej zostało podniesione do rangi zasady

konstytucyjnej, a system holenderski jest uważany za wzorcowy system nieodpłatnej czy

częściowo odpłatnej pomocy prawnej. I być może jest jakaś korelacja między tymi dwoma

elementami.

Pierwsza teza, jaka się nasuwa nawet po pobieżnym przejrzeniu tego, jak systemy pomocy

prawnej funkcjonują w różnych krajach, brzmi: nie ma jednego modelu nieodpłatnej pomocy

prawnej. Niemniej jednak część tych systemów jest uważana za lepsze od innych. Zastanówmy

51


się, jakie elementy przesądzają o tym, że dany system jest postrzegany przez obywateli tego

kraju jako korzystny, a jaki nie.

Pierwszym elementem jest zasięg społeczny, czyli to, ile osób kwalifikuje się do uzyskania

nieodpłatnej czy częściowo odpłatnej pomocy prawnej. Użyjmy przykładu Holandii, kraju

zamożnego, gdzie systemem jest objętych 40% osób. W 2008 r. skierowano tam w ramach

systemu 664 tysiące zapytań do 7 200 prawników, którzy udzielili 420 tysięcy porad prawnych.

Mówię o tym, żeby pokazać państwu skalę zjawiska w kraju, w którym populacja liczy

16 milionów osób.

Drugi element to zasięg geograficzny, na którym ta pomoc prawna jest dostępna. Nie jest

sztuką uzyskać pomoc prawną w dużych miastach, w stolicach. Kłopot pojawia się w małych

miejscowościach. W systemach, które funkcjonują sprawnie – jest tak w Wielkiej Brytanii,

Holandii, Belgii – biura pomocy prawnej są rozłożone mniej więcej równomiernie w całym kraju.

Znalazłem nawet w jednej z oficjalnych wypowiedzi przedstawiciela ministerstwa

sprawiedliwości Holandii takie stwierdzenie: każdy obywatel Holandii jest w stanie, podróżując

środkami komunikacji publicznej, dotrzeć w ciągu godziny do biura pomocy prawnej, gdzie może

uzyskać nieodpłatną pomoc prawną.

Trzeci element to stopień zbiurokratyzowania systemu, tzn. ile przeszkód trzeba pokonać,

żeby uzyskać pierwszą poradę w swojej sprawie. W Wielkiej Brytanii nie ma w zasadzie żadnych

przeszkód, jest tam całkowicie odformalizowana procedura, wystarczy przyjść do tak zwanego

community legal advice center i uzyskać pierwszą, wstępną poradę, co trwa mniej niż godzinę.

Przy czym takiej porady nie musi udzielać wykwalifikowany prawnik, może to robić osoba, która

jest odpowiednio do tego przeszkolona. O jakości systemu nie przesądza, w moim przekonaniu,

stopień zbiurokratyzowania tak zwanego drugiego elementu pomocy prawnej, czyli pomocy

świadczonej już przez prawników wyspecjalizowanych w sprawach skomplikowanych, jako że te

systemy bardzo się różnią. Są kraje, w których o tym, czy osoba przychodząca do prawnika jest

upoważniona do uzyskania nieodpłatnej pomocy prawnej, decyduje sam prawnik; są też kraje,

w których klient przychodzący po pomoc musi już mieć odpowiedni certyfikat wydany przez

odpowiedni organ. Nie jest to jednak tak krytyczna sprawa jak w przypadku pierwszej linii

pomocy prawnej, tj. krótkich porad w sprawach codziennych.

Czwarty element – pieniądze. W największym skrócie: dobry system kosztuje. Podam

przykład holenderski, skoro już o nim mówimy. Otóż w 2008 r. obsługa tego systemu kosztowała

państwo ponad 440 milionów euro na populację liczącą 16 milionów obywateli.

Kolejnym elementem jest elastyczność rozwiązań. Tylko taki system, który się zmienia

i ewoluuje, jest uznawany przez osoby korzystające z niego za system dobry. Można podać na

52


to kilka przykładów. Jednym z nich jest dopuszczenie mediacji – są kraje, w których mediatorzy

są upoważnieni do świadczenia nieodpłatnej czy częściowo płatnej pomocy prawnej.

Nieprzypadkowo używam określenia „nieodpłatna bądź częściowo odpłatna pomoc”,

bo częściowa odpłatność ma dwie cechy i dwojakiego rodzaju znaczenie: po pierwsze, powoduje

ona, że osoba korzystająca z porady czuje, że korzysta z czegoś wartościowego, więc z założenia

stara się tej pomocy nie nadużywać; po drugie, ponieważ system jest częściowo finansowany

także przez osoby o umiarkowanych dochodach, można tym systemem objąć większą liczbę

osób, bo ogólny koszt dla państwa jest mniejszy. Można też rozważyć ubezpieczenia

od odpowiedzialności cywilnej – w tym przodują kraje skandynawskie. W Szwecji 97% osób jest

objętych ubezpieczeniem quasi-OC i to ubezpieczenie jest pod pewnymi warunkami

dofinansowywane przez państwo.

Ostatni element to liczne kanały pomocy. Nie tylko wizyta osobista, ale również Internet,

telefon, przy czym jest jeden wspólny call centre w całym kraju. Kolejny przykład to laptopy:

są kraje, w których komputery przenośne są dostępne dla osób chcących skorzystać z porady

prawnej - mają dostęp do komputera, do którego w innych warunkach dostępu być może by nie

miały.

Podsumowując, w kontekście wzorców zagranicznych dobry system pomocy prawnej

to system, który jest powszechny - dostępny dla większej grupy osób aniżeli te o najniższych

dochodach, odformalizowany, o jasno zapisanych regułach. Takich wzorów w Europie jest sporo

i można z nich skorzystać.

Ryszard Kalisz, Poseł na Sejm RP

Nie zostały poruszone jeszcze dwie sprawy, które są niezwykle istotne dla budowania

sprawnego państwa. Mianowicie ważną kwestią jest budowanie świadomości społecznej

dotyczącej konieczności zwrócenia się o pomoc prawną. W Polsce istnieją duże środowiska,

w których ludzie po prostu nie odczuwają tego rodzaju konieczności, przez co wchodzą

w różnego rodzaju sytuacje prawne, potem jest już za późno na pomoc i ta pomoc prawna jest

nieskuteczna.

Zdziwił mnie fakt, o którym wspomniał pan mecenas Krześniak, mianowicie, że w Holandii

pomocy prawnej mogą udzielać ludzie „przeszkoleni”. Według mnie musi to być pomoc prawna

na wysokim poziomie - taka, która naprawdę pomoże, a nie przeszkodzi. W tym kontekście

niezwykle istotne jest – wracam tu do propozycji Ministra Sprawiedliwości - kształtowane listy

53


odpowiednich prawników; osoba kształtująca taką listę, odpowiadałaby za ich poziom

merytoryczny i etyczny.

Osoba oczekująca pomocy prawnej, teoretycznie może wybrać adwokata czy obrońcę.

Niestety w Polsce, szczególnie w sprawach karnych, mamy praktykę tego rodzaju, że gdy ktoś

wskaże konkretnego obrońcę z urzędu, sąd w 98% przypadków ustanowi innego obrońcę–

takiego, który jest po prostu sądowi znany. Taka praktyka jest niedopuszczalna. Oczywiście

z prawnego punktu widzenia jest to możliwe, my jednak powinniśmy z tego rodzaju sytuacjami

walczyć, gdyż w takich kategoriach stosunków prawnych niezwykle ważna jest intymność

pomiędzy osobą, która potrzebuje pomocy czy informacji prawnej, a osobą, która tej informacji

udziela.

Maciej Bobrowicz, Prezes Krajowej Rady Radców Prawnych

Pierwszą zasadą jest zasada kompletności. Skoro mówimy o systemie kompletnym, to

niesłychanie ważnym jest, by zawierał on również pełny i aktualny system dostępu do informacji

prawnej. O czym myślę w tym momencie? Marzy mi się taka sytuacja, w której każdy Polak

będzie miał dostęp do wszystkich aktów prawnych, które obowiązują w naszym kraju. W razie

potrzeby nie będzie zatem musiał ich kupować, nie będzie musiał również płacić komercyjnym

firmom, które sprzedają akty prawne. Obowiązkiem państwa jest zapewnienie każdemu

obywatelowi dostępu do każdego aktu obowiązującego w Polsce. Drugim elementem tego

systemu jest to, o czym już państwo mówiliście, sam system pomocy prawnej. Trzecim

elementem tego systemu jest kwestia reprezentacji prawnej nie tylko przed sądami, ale i przed

urzędami.

Drugą zasadą, o której chciałbym powiedzieć, jest kwestia dobrowolności. Otóż niezwykle

istotne jest to, żeby osoby, które będą udzielały pomocy prawnej, znalazły się w tym tworzonym

systemie na zasadzie dobrowolności. To, czy sposobem dojścia do tej dobrowolności będzie

przetarg, czy też wybór z list, jest może mniej istotne.

Trzecim elementem jest kwestia wdrażania tego systemu. Warto zwrócić uwagę na

niezwykle istotny fakt: już czterech ministrów sprawiedliwości usiłowało ten system wdrożyć

i gdyby któremuś z nich udało się tego dokonać, to nie siedzielibyśmy tutaj i nie

rozmawialibyśmy na ten temat. Być może rozwiązaniem tego problemu jest wdrażanie

kompletnego systemu w pewnych, określonych etapach i rozwijanie go przy tym w przemyślany

54


sposób po to, żeby szybko osiągnąć jak największy efekt. Musi to jednak uwzględniać możliwości

finansowe państwa.

prof. Roman Hauser, Prezes Naczelnego Sądu Administracyjnego

Dwie kwestie, które są, moim zdaniem, kluczowe w drugim etapie, to znaczy

w zapewnieniu pomocy przed sądami. Pierwsza to umożliwienie obywatelowi, któremu

przyznajemy prawo do pomocy, dokonania rzeczywistego wyboru pełnomocnika, z którym ów

obywatel chciałby współpracować. Dziś jest tak, że państwo daje pieniądze, jednakże nie ma

żadnego wpływu na to, jak ta pomoc będzie realizowana, bo to jest w gestii samorządów

prawniczych. Sąd, przyznając prawo do pomocy, wysyła postanowienie o przyznaniu prawa do

pomocy i ustanowieniu pełnomocnika procesowego do samorządu. Wówczas samorząd

wyznacza pełnomocnika – nie wiem według jakich kryteriów: czy według listy, czy alfabetu, to

jest nie do zbadania przez sąd. W związku z tym pozbawiamy obywatela podstawowej

możliwości nawiązania rzeczywistego kontaktu z pełnomocnikiem poprzez ustanowienie tego

pełnomocnika.

Rozważenia wymaga kwestia, by osoby, które posiadają decyzję o przyznaniu statusu

bezrobotnego lub przyznaniu świadczeń z zakresu opieki społecznej były z mocy prawa

zwolnione od kosztów sądowych. Nie ponieślibyśmy w związku z tą zmianą żadnych wydatków,

bo byłoby to tylko przeprowadzenie przez parlament nowelizacji odpowiednich ustaw. Nie

byłoby też dublowania pracy.

Ija Maria Ostrowska, Prezes Zarządu Związku Biur Porad Obywatelskich

Na podstawie naszych statystyk za 2010 rok wiemy, iż z naszej pomocy skorzystało około

30 tysięcy osób (dokładnie 29 tysięcy 703 osoby), udzielono 39 tysięcy porad, z czego 70%

dotyczyło spraw dostępu do sądów i problemów z urzędami.

Do biur przychodzą w większości osoby niezamożne, raczej z wykształceniem niższym.

Zgłaszane sprawy najczęściej dotyczą kwestii podstawowych, m.in. prawa do najmu, eksmisji,

przyznania mieszkań socjalnych, renty, przywróceniem do pracy. Widzimy, jak rzeczywiście nikła

jest świadomość prawna tych osób. Wielekroć, nie mając odpowiedniego dostępu do pomocy

prawnej, próbują sami rozwiązać swoje problemy, ale robią to nieumiejętnie, co kończy się tym,

55


że będąc i tak w trudnej sytuacji, narażają się na jeszcze większe zmarginalizowanie - poprzez

niewłaściwe postępowanie w sądzie tracą prawo do mieszkania, do wynagrodzenia, renty itp.

Z doświadczeń naszej organizacji widać, jak duże jest zapotrzebowanie społeczne na

powszechny system pomocy prawnej, która jest łatwo dostępna dla obywateli. Bardzo

chcielibyśmy również, aby ten system był oparty na jasnych i czytelnych zasadach. Nie dotyczy

to tylko sieci biur porad obywatelskich, ale wielu innych organizacji zajmujących się udzielaniem

porad prawnych i obywatelskich, które od niedawna są liczne dzięki wsparciu funduszy

europejskich. Dla wszystkich organizacji byłoby to wyzwanie zobowiązujące do osiągnięcia

odpowiedniego poziomu usług i spełniania standardu jakości.

Janusz Warakomski, Zastępca Burmistrza Dzielnicy Ursus m.st. Warszawy

W działalności samorządowej od wielu lat mamy taką sytuację, że udzielamy pomocy

prawnej w związku z tym, że nakazują nam to bezpośrednio ustawy (związane z opieką

społeczną, przemocą w rodzinie), ale również udzielamy pomocy prawnej w wielu innych

sytuacjach, do czego zobowiązuje nas kodeks postępowania administracyjnego, który wyraźnie

mówi, jakie są obowiązki urzędników, jakie są obowiązki tych, którzy zajmują się sprawami

obywatelskimi. Bardzo wiele gmin i powiatów, jednostek samorządu terytorialnego, wychodzi

poza ten obszar ustawowych obowiązków i działa samodzielnie, ponieważ taka jest potrzeba,

takie są oczekiwania obywateli. Zgadzam się z panią Ostrowską, że bardzo często świadomość

prawna mieszkańców jest nikła. Mówimy tutaj, że dzięki systemowi porad sądownictwo

zostałoby odciążone, ale zostałyby odciążone również urzędy. W wielu przypadkach jest tak, że

już prosta porada powoduje wygaśnięcie konfliktu albo zapobiega eskalacji konfliktu, który

pojawia się właśnie dlatego, że ludzie po prostu nie mają świadomości prawnej.

Możemy mówić, że istnieje bardzo dużo różnego rodzaju placówek udzielających porad –

jest rzecznik praw obywatelskich, rzecznik praw konsumenta, są ośrodki pomocy społecznej,

organizacje pozarządowe, które działają coraz szerzej. Jednakże ta różnorodność podmiotów

przekłada się na działania „szarpane”, brakuje systemu. Wydaje się że zarówno samorządy, jak

i organizacje pozarządowe mają dostateczną bazę doświadczeń do tego, żeby zacząć ten system

budować.

56


Stanisław Dąbrowski, Pierwszy Prezes Sądu Najwyższego

Rozważając kwestie dostępu obywateli do pozasądowej nieodpłatnej pomocy prawnej,

nasuwa się kilka pytań wstępnych.

Pierwsze: czy jest w tej sprawie niezbędna regulacja ustawowa? w Polsce wprawdzie nie

ma takiego jak w Holandii konstytucyjnego standardu dotyczącego zapewnienia obywatelom

pomocy prawnej, ale zapewne można z przepisów konstytucji taki obowiązek wywieść. Jeżeli

chodzi o sądową pomoc prawną, to z art. 45 Konstytucji, tj. z prawa do sądu, a jeżeli

chodzi o pozasądową pomoc prawną, to zapewne z zasady demokratycznego państwa

prawnego, czyli z art. 2 Konstytucji. Można powiedzieć, że brak regulacji ustawowej jest

zaniechaniem konstytucyjnym ustawodawcy zwykłego.

Czy ustawa powinna dotyczyć tylko pozasądowej pomocy prawnej z ewentualną

perspektywą włączenia sądowej pomocy prawnej, czy też od razu powinna obejmować obie

sfery? Uważam, że zdecydowanie powinna objąć obie sfery. Dlaczego? Jeżeli zostawimy sprawę

pomocy sądowej w obecnym stanie regulacji, nastąpi rozchwianie systemu - będą inne zasady,

mogą pojawić się sprzeczne orzeczenia, co może wywoływać konkretne negatywne

konsekwencje społeczne. Poza tym często wysiłek będzie podwójny, gdyż pomoc pozasądowa

często znajduje kontynuację w postaci potrzeby udzielenia pomocy sądowej. Od początku

kwestie te powinna obejmować jedna ustawa.

Teraz kwestie szczegółowe zależne od finansów - najpierw trzeba ustalić, ile państwo

mogłoby na system przeznaczyć. Uważam, że pod egidą Pana Prezydenta można by taki projekt

doskonale przygotować.

Henryk Wujec, Doradca Prezydenta RP

O tym, że pomoc prawna jest potrzebna wiemy dzięki doświadczeniom z lat 70., kiedy to

Pan Prezydent jako historyk – ja jako fizyk – udzielaliśmy pomocy prawnej osobom

represjonowanym . Udzielanie pomocy zmieniło tamten system.

Chciałbym się przyłączyć do tych osób, które mówią o wielkiej roli pomocy udzielanej

przez organizacje pozarządowe. z obserwacji wiem, że czasami jedna osoba potrafi zorganizować

– uwzględniając udział obecnych prawników, czasami wsparcie pobliskiej uczelni – efektywną

pomoc prawną. Myślę, że poza ustawą najpilniejszą potrzebą jest program – można to zrobić

nawet bez ustawy – który jest nadzorowany albo przez ministra sprawiedliwości albo przez

57


ministra spraw wewnętrznych i administracji. W tym programie, tak jak to często jest robione

w organizacjach pozarządowych, wskazana byłaby jedna organizacja - tak zwany operator

rozpisujący konkurs na udzielanie pomocy prawnej - do której zgłaszają się organizacje

pozarządowe. Oczywiście muszą one spełniać pewne standardy konieczne, by uzyskać środki.

Myślę, że gdyby taki program był realizowany – a podobne o charakterze pilotażowym były już

przeprowadzone - na pewno bardzo zmieniłby klimat poprzez udzielanie pomocy oddolnie, na

większą skalę. Wówczas wielu obecnie bezradnych ludzi miałoby miejsce, gdzie tę podstawową

pomoc mogliby dostać.

Leszek Bosek, Prezes Zarządu Fundacji „Academia Iuris”

Wydaje się, że przystępując do prac legislacyjnych, zwłaszcza dotyczących tak ważnej

kwestii jak pomoc prawna, powinniśmy zawsze kierować się zasadą ostrożności. W związku

z tym nie warto rozpoczynać od reformowania istniejącego systemu pomocy prawnej z urzędu,

lecz od uzupełniania go o system pomocy pozasądowej (przedsądowej). W okresie

międzywojennym udało się stworzyć system pomocy z urzędu, który oczywiście może być

udoskonalony, ale nie powinien być całkowicie demontowany. Tworząc od nowa cały system,

bardzo łatwo jest popełnić błędy. Powinniśmy rozpocząć od uzupełnienia istniejącego

systemu o pomoc pozasądową Powinien on obejmować drobne porady i informacje prawne,

które bardzo często pomagają załatwić sprawy obywateli bez odwoływania się do sądu. Na to nie

potrzeba dużych pieniędzy budżetowych. W każdym razie system należy zbudować tak, by działał

on bez względu na to, czy mamy w danej chwili dużo pieniędzy, czy nie mamy. Trzeba go tak

zaprojektować, żeby można było rozpisywać konkursy dla zawodowych pełnomocników czy też

podmiotów, które potrafią wykazać, że są wiarygodne i udzielają profesjonalnej pomocy prawnej

na etapie przedsądowym. Mam na myśli akademickie poradnie prawne, Związek Biur Porad

Obywatelskich czy też fundację „Academia Iuris”, która od lat świadczy pomoc prawną we

współpracy z Naczelną Radą Adwokacką i samorządem radców prawnych. Bardzo ważne jest też,

aby system przewidywał mechanizmy nadzoru i udoskonalania procedur. Należałoby więc

stworzyć niewielkie ciało, które będzie monitorować, określać standardy i organizować

konkursy oraz zlecać świadczenie pomocy prawnej tam, gdzie ona jest potrzebna. Uważam, że

ten aspekt jest bardzo ważny, bo nieprofesjonalnie udzielona pomoc może komplikować

i szkodzić zamiast pomagać. Obawiałbym się systemu, w którym podmioty nieuprawnione do

58


świadczenia pomocy prawnej bez żadnej kontroli taką pomoc świadczą. Uważam, że skoro

istnieją w Polsce samorządy zawodowe, to system powinien przewidywać dla nich określoną rolę

Filip Czernicki, Prezes Zarządu Fundacji Uniwersyteckich Poradni Prawnych

Mam przyjemność reprezentować sieć studenckich poradni prawnych, tzw. klinik prawa

działającą pod parasolem Fundacji Uniwersyteckich Poradni Prawnych. Jest to sieć, która w tej

chwili funkcjonuje już na wszystkich wydziałach prawa w Polsce, tak że studenci prawa w całym

kraju udzielają rzeczywiście znakomitej liczby porad, ale także się uczą. Do tego elementu

edukacji będę chciał za chwilę nawiązać.

Sądzę, że dziś, po tylu latach pracy, dyskusji i rozważań nad modelami, stać nas na to, aby

zaproponować w tej dziedzinie kompleksowe rozwiązanie. Byłbym zwolennikiem ujednolicenia,

objęcia w jednej ustawie zarówno kwestii dostępu do informacji prawnej – czyli informacji,

która powinna być udzielana niezależnie od statusu majątkowego osoby zainteresowanej – jak

i pozasądowej pomocy prawnej, kwalifikowanej, mającej na celu rozwiązanie konkretnego

problemu prawnego. Jest też kwestia ujednolicenia pięciu systemów dostępu do pomocy

prawnej na etapie sądowym. Wydaje mi się, że dojrzeliśmy chyba do tego, aby to wszystko

objąć jedną regulacją.

Oczywiście zgadzam się z przedmówcami co do cech, które system powinien mieć, a więc

co do powszechności, kompleksowości, bliskości, dostępności, ale chciałbym tu dodać ten

właśnie wspomniany aspekt edukacyjny. Wydaje mi się – bazując na doświadczeniach innych

krajów – że często instytucje, które zajmują się udostępnianiem pomocy prawnej, są zarazem

kuźniami młodych prawników. W tego typu miejscach, pod nadzorem doświadczonych

prawników, mogą kształcić się młodzi prawnicy. Nie mówię tu o studentach, lecz

myślę o aplikantach, którzy dzisiaj ze względu na ich liczebność mają problem ze znalezieniem

patrona. W związku z tym rzeczywiście może to w takich biurach młodzi adepci prawa mogliby

zdobywać szlify, oczywiście pod nadzorem, opieką fachowej kadry, tak jak to się dzieje

chociażby w studenckich poradniach prawnych, gdzie każda porada musi być

kontrasygnowana przez opiekuna – pracownika naukowego uczelni, profesora.

Cieszę się z tego zaproszenia, bo wydaje mi się, że być może najlepszym rozwiązaniem jest

właśnie to, by nowa inicjatywa w tym temacie była prowadzona pod auspicjami Pana

Prezydenta. Być może właśnie ten poziom opieki nad tym przedsięwzięciem pozwoli wreszcie

zwieńczyć dziesięć lat pracy konkretnym rozwiązaniem i wdrożyć kompleksowy system.

59


Obecnie Ministerstwo Pracy i Polityki Społecznej wraz z dobranymi 4 partnerami

społecznymi przygotowuje projekt, który ma być sfinansowany ze środków Unii Europejskiej

mający na celu zapewnić systemowe wsparcie dla programów poradnictwa prawnego

i obywatelskiego. W ramach tego programu systemowego zaplanowane jest także obszerne

badanie. Może ono nie spełni wszystkich naszych oczekiwań, ale niewątpliwie będzie

największym tego typu badaniem dotychczas przeprowadzonym, sprawdzającym właśnie stronę

popytową, stronę podażową, czyli i tych potrzebujących, i to całe środowisko tej pomocy

udzielające oraz cały system instytucji wspierających w tej dziedzinie. Niestety na wyniki

będziemy musieli jeszcze poczekać jakiś rok, może półtora roku. Później przeprowadzona będzie

analiza w zakresie tego, jak standaryzować, jakie rekomendacje przyjmować. Końcowe prace

mają zmierzać ku temu, abyśmy zaproponowali długofalową politykę wsparcia poradnictwa.

Co z inicjatywą legislacyjną, gdzie ona w tym wszystkim się plasuje? Optymalną sytuacją

byłaby możliwość umiejscowienia rodzącej się na tej sali inicjatywy na poziomie

ponadresortowym, ponad jedną branżą administracji publicznej. Myślę, że wtedy ten program

systemowy, bądź co bądź o charakterze rządowym ze współudziałem organizacji pozarządowych,

mógłby dać też bazę merytoryczną dla przyszłej pracy legislacyjnej, która mogłaby się toczyć

równolegle, z wykorzystaniem wyników tych prac, które planujemy w ramach działania

systemowego.

Rafał Rogala, Szef Urzędu do Spraw Cudzoziemców

Chciałbym zaznaczyć, że reprezentuję tutaj cudzoziemców, a więc grupę szczególną, która

także została wspomniana przez Pana Prezydenta w mowie początkowej. Opowiadałbym się

zdecydowanie za rozwijaniem jednolitego aktu prawnego, który regulowałby omawiane kwestie

w sposób globalny, w sposób systemowy, z tego chociażby względu, że Polska obowiązana jest

do wdrożenia dyrektyw unijnych dotyczących takich osób jak osoby ubiegające się o nadanie

statusu uchodźcy – to tworzy niejako pewien wyłom, wchodząc w całościowy system, który do

tej pory był tutaj prezentowany czy raczej prezentowane były zarysy tego systemu. Osób tych

dotyczy chociażby brak cenzusu majątkowego – w tym przypadku od początku procedury

konieczne jest objęcie ich dostępem do bezpłatnej pomocy prawnej. Dlatego też optowałbym za

włączeniem do tego systemu organizacji pozarządowych. Z naszego doświadczenia wynika

niezbicie, że to właśnie wyspecjalizowane organizacje pozarządowe są wystarczająco elastyczne

i przygotowane do tego, ażeby móc świadczyć pomoc już w fazie proceduralnej, przed organami

60


administracji publicznej. Zaangażowanie palestry, zaangażowanie samorządu radców prawnych

na tym etapie jest niezwykle istotne i z całą pewnością zapewni bardzo fachową pomoc prawną,

niemniej jednak wydaje się, że będzie też bardzo wymagające w odniesieniu do tychże

samorządów. Pozwolę sobie podać przykład: jedynie 5 do 7% osób ubiegających się o nadanie

statusu uchodźcy trafia ze swoimi sprawami do sądów administracyjnych – pokazuje, że tak

naprawdę gros tych osób potrzebuje pomocy na poziomie pierwszej lub też drugiej instancji

administracyjnej. Chodzi o jak najszersze zaangażowanie wszelkich wyspecjalizowanych w tym

względzie instytucji.

Istnieje jeszcze, co już podkreślał pan poseł Kalisz, kwestia świadomości.

Mówiąc o świadomości obywateli polskich, możemy domniemywać, że ci żyjący w Polsce mają

przynajmniej podstawową wiedzę na temat pewnych funkcjonujących tu instrumentów,

pewnych instytucji. Cudzoziemiec nie ma żadnej wiedzy o tym, w szczególności uchodźca, który

częstokroć nie wie nawet, w jakim kraju się znajduje, do jakiego kraju przybywa. Jeszcze raz

widać, że potrzebne są w tym organizacje pozarządowe, które również mogą uczyć tych spraw

i niejako dostarczać tej świadomości.

Witold Klaus, Prezes Zarządu Stowarzyszenia Interwencji Prawnej

Chciałbym zacząć od tego, że kiedy planujemy jakiś system, to powinniśmy zdawać sobie

sprawę z tego, do kogo on ma być skierowany i planować go z punktu widzenia osób, do których

pomoc będzie trafiała. Ważne jest to, by zdiagnozować, jakie są potrzeby tych osób, ale również

jakie są ich możliwości, by następnie odpowiednio dostosować system do tych właśnie potrzeb

oraz możliwości. z jednej strony jest tu kwestia dostępności komunikacyjnej, szczególnie

w kontekście komunikacji interpersonalnej. Chodzi o to, żeby osoba, która przychodzi po

poradę i ją otrzymuje, zrozumiała, na czym dane rozwiązanie polega i w jaki sposób powinna się

zachować; żeby działania te były prowadzone zgodnie z zasadą samostanowienia klienta, tj.

klient ze swego punktu widzenia decyduje o tym, co jemu jest potrzebne.

Z zagadnieniem powszechności i dostępności poradnictwa wiąże się też oczywiście kwestia

standaryzacji usług jak również – co jest konsekwencją obowiązywania standardów – okresowa

i stała ich ewaluacja. Powinna być ona prowadzona pod kątem usprawnienia systemu, jednak jej

celem jest także eliminowanie podmiotów niespełniających swoich zadań właściwie i należycie,

nierealizujących we właściwy sposób ustanowionych standardów udzielania pomocy

obywatelom.

61


Wydaje mi się, że choć system bezpłatnego poradnictwa prawnego powinien być

powszechny, w jego ramach powinny zostać wyróżnione grupy, które potrzebują szczególnego

wsparcia. Byliby to wspomniani już cudzoziemcy, ale taką grupą szczególną byłyby również ofiary

przemocy domowej czy małoletni. Są to na tyle specyficzne grupy, z na tyle specyficznymi

potrzebami, że trudno jest „wtłaczać” je w system powszechny. Wobec tych osób powinny być

stosowane inne procedury, również jeśli chodzi o podmioty, które świadczą tym osobom pomoc.

Najczęściej wymaga się - czy też powinno się wymagać - od tych podmiotów wyższej specjalizacji,

nie tylko wysokiej wiedzy prawnej, co jest oczywiste, ale również innych, dodatkowych

umiejętności, tak by ta pomoc mogła być świadczona we właściwy sposób i żeby starająca

się o nią osoba mogła z tej pomocy we właściwy sposób skorzystać.

Wydaje mi się, że kryteria, które statuuje ustawa o pomocy społecznej, są zbyt niskimi

kryteriami dostępu do pomocy prawnej. Ustawa o pomocy społecznej i kryteria, które tam są

zaproponowane, odnoszą się do osób, które są na tyle ubogie, że nie mogą spełniać swoich

podstawowych funkcji życiowych. Kryterium dochodowe wynosi w niej około 400 zł na osobę

w rodzinie miesięcznie – to bardzo niska kwota. W moim przekonaniu ta ustawa nie może być

tutaj żadnym odnośnikiem. Kiedy mówimy o pomocy prawnej, mówimy bowiem o zupełnie

innym stopniu niezamożności, który rodzi problemy, do rozwiązania których potrzebna jest

pomoc prawna.

Druga sprawa to przerzucenie na samorządy odpowiedzialności za pomoc prawną. Bardzo

bym się tego obawiał, jako że praktyka działania wielu rządów pokazuje, że na początku

przerzuca się na samorządy pewne zadanie publiczne, po czym w kolejnych latach obcina się ich

dofinansowanie. W efekcie to samorządy ponoszą koszty różnego rodzaju zadań, a nie

administracja, czyli państwo jako takie. Przerzucenie finansowania na samorządy może

spowodować także faktyczne różnicowanie dostępu do pomocy prawnej w zależności od miejsca

zamieszkania.

Krzysztof Więckiewicz, Dyrektor Departamentu Pożytku Publicznego w Ministerstwie

Pracy i Polityki Społecznej

Jesteśmy w tej chwili na etapie tworzenia zrębów projektu, a właściwie rozwiązań co do

pozyskania środków z Programu Operacyjnego „Kapitał Ludzki” na potrzeby systemowego

projektu dotyczącego wsparcia poradnictwa prawnego i obywatelskiego. Zaprosiliśmy do tego

czterech partnerów - organizacje pozarządowe – mających za zadanie wypracować systemowe

62


rozwiązania w zakresie tegoż poradnictwa prawnego i obywatelskiego. Od razu chcę powiedzieć,

że dla nas istotne jest to, aby oprócz kompleksowości, o której mówiło się tu wiele, system miał

pewną cechę komplementarności, a więc by cechował się tym, iż poszczególne elementy

powodują powodzenie całości, dając efekt synergii. Dlatego też wątek obywatelski ma ogromne

znaczenie – pozwala on udzielać porad prawnych w określonym kontekście, w odniesieniu do

pewnej szczególnej sytuacji obywatela, sytuacji społecznej, i przekładać to na konkretne

rozwiązania w zakresie praw i powinności. To jest pierwsze przesłanie, które towarzyszy

budowaniu tego systemu trwałego wsparcia dla poradnictwa prawnego i obywatelskiego.

Drugim bardzo istotnym elementem, na który zwróciliście Państwo uwagę, jest kwestia

ukształtowania świadomości prawnej obywateli. Wykluczenie prawne wynika nie tylko z tego,

że instytucje są nieprzyjazne dla obywatela, ale też z tego, że to obywatel nie ma świadomości co

do możliwości korzystania z tych instytucji. Będąc ambasadorem pomysłu systemowego

rozwiązania w ramach Programu Operacyjnego „Kapitał ludzki”, chcę powiedzieć, że dążymy do

tego, by zdiagnozować i zinwentaryzować stan poradnictwa prawnego i obywatelskiego

w naszym kraju w sposób kompleksowy, tak by wynikły z tego rekomendacje w zakresie

standaryzacji i certyfikacji tego poradnictwa, a w ślad za poradą nie szła krzywda, obojętność,

rezygnacja. Bardzo istotne jest tu upowszechnienie wiedzy i system edukacji co do kształtowania

postaw w zakresie korzystania z prawa - podejścia nie interwencyjnego, lecz antycypacyjnego, tj.

zanim coś się stanie, wiem o możliwościach i potrafię skorzystać z tych usług.

Chodzi nam o to – tu potrzebujemy wsparcia – aby ten projekt systemowy stał się, być

może, katalizatorem w budowaniu podstaw prawnych, finansowych i edukacyjnych całego

systemu poradnictwa prawnego i obywatelskiego. Na dowód tego zaprosiliśmy do prac nad tym

projektem Ministerstwo Sprawiedliwości, Ministerstwo Spraw Wewnętrznych i Administracji,

rzecznika praw obywatelskich, Związek Powiatów Polskich, tak aby komplementarność zaistniała

także instytucjonalnie. Projekt został już wsparty w drodze konkursu na poradnictwo prawne

i obywatelskie. Widzimy więc, jakie są potrzeby i jaki jest w tym zakresie deficyt w wymiarze

instytucjonalnym i finansowym, mamy też nadzieję, że to wsparcie systemowe ten deficyt

zredukuje.

W ramach środków, które są planowane w wieloletnich działaniach finansowych

ministerstwa, przewidziane jest wsparcie działań związanych z udzielaniem pomocy prawnej czy

też finansowaniem udzielania pomocy prawnej tym, którzy tego potrzebują, choć odbędzie się to

w dwóch odsłonach. Pierwsza to ta bieżąca, a druga to perspektywa związana z projektem

„Europa 2020”, w którym w trzech strategiach horyzontalnych, budowanych i koordynowanych

przez pana ministra Boniego, zawarte jest poradnictwo prawne i obywatelskie jako kierunek

63


działania: w Strategii „Sprawne Państwo”, w Strategii Rozwoju Kapitału Społecznego i w Strategii

Rozwoju Kapitału Ludzkiego. Jest to podstawa do budowania programów operacyjnych w nowej

perspektywie finansowej. Takie wyeksponowanie miejsca i roli tego poradnictwa gwarantuje, że

taki montaż finansowy także będzie możliwy.

Jan Winczorek, Przewodniczący Sekcji Socjologii Prawa w Polskim Towarzystwie

Socjologicznym

Chciałbym wziąć udział w tej dyskusji, zgłaszając dwie uwagi. Myślę, że pierwsza z tych

uwag będzie wyrazem przekonań środowiska, które tutaj reprezentuję, mianowicie polskich

socjologów zajmujących się badaniem prawa, z kolei druga uwaga będzie efektem moich

własnych przemyśleń.

Wydaje mi się, że podjęcie decyzji co do kształtu systemu pomocy prawnej powinno być

poprzedzone zebraniem wiedzy na temat tego, jak on rzeczywiście teraz funkcjonuje, jak

powinien funkcjonować, jakie są potrzeby, a także jakie są możliwości, bo ten element także w

tej dyskusji się pojawił. Inaczej mówiąc, sądzę, że zbudowanie takiego systemu powinno być

poprzedzone badaniami prelegislacyjnymi dotyczącymi tej materii. Nie ma sensu – nie ma też

takiej potrzeby – tworzenie systemu, który nie będzie skutecznie trafiał do adresatów, albo

takiego, który z definicji będzie nieefektywny, będzie destrukcyjny wobec tego, co już udało się

zbudować organizacjom pozarządowym.

Myślę też, że tworzenie takiego systemu powinno być poprzedzone solidną ekonomiczną

analizą kosztów i korzyści. Mogłoby się okazać, że duża część kosztów, które taki system będzie

generował, będzie poniekąd zwracana w drodze korzyści, które ten system wytworzy – bo na

przykład dzięki pomocy przedsądowej rozmaite sprawy nie trafią do sądu, co pozwoli na

zaoszczędzenie kosztów.

I po trzecie, myślę, że badania powinny objąć także efektywność tego systemu po jego

wprowadzeniu. Powinna to być zarówno ewaluacja poszczególnych podmiotów, które ten

system będą wdrażały, jak i bardziej ogólne spojrzenie na to, jakie są jego efekty systemowe.

Sądzę, że umyka w tej dyskusji fakt, iż samo świadczenie pomocy prawnej, sama

nieodpłatna pomoc prawna nie jest wartością. Ona jest bardzo ważną kwestią, ale powinna

służyć innej wartości, jaką jest sprawne rozwiązywanie konfliktów. Cały system, o którym tu

mówimy, powinien być dostosowany do tego, żeby służyć sprawnemu rozwiązywaniu

konfliktów. z tego wynika na przykład, że system powinien być zróżnicowany. Kryteria

64


przyznawania pomocy nie powinny być jednolite, tylko powinny być zróżnicowane w zależności

na przykład od rodzajów spraw – jesteśmy w stanie wyobrazić sobie różne sprawy, w których

pomoc byłaby przyznawana na podstawie kryterium majątkowego, ale tak naprawdę wcale nie

chcielibyśmy, żeby ta pomoc została tak udzielona.

Przydzielanie pomocy prawnej nie powinno zależeć wyłącznie od kryteriów dochodowych,

ale także od takich kryteriów jak pozycja w sporze. Usiłuję powiedzieć, że tak proste kryterium

będzie dysfunkcjonalne, będzie wytwarzało sytuacje, które są albo niesprawiedliwe, albo

przeciwskuteczne, albo z różnych powodów nieprzydatne do osiągnięcia tego efektu, jakim

powinno być ułatwianie rozwiązywania konfliktów, bo to powinien być ostateczny cel

nieodpłatnej pomocy prawnej.

Grzegorz Wałejko, Podsekretarz Stanu w Ministerstwie Sprawiedliwości

W sytuacji, kiedy od dziesięciu lat toczy się dyskusja na temat budowania systemu pomocy

prawnej, dość oczywiste jest, że przez ten czas można było określić – i tak się stało, co zresztą

zostało tutaj dzisiaj doskonale powiedziane – jak taki system pomocy prawnej powinien

wyglądać, jakie spełniać kryteria. W zasadzie wszyscy mniej więcej to wiedzą, choć być może

różnią się co do niektórych szczegółów i kładą nacisk na różne aspekty tego systemu pomocy

prawnej. Jednakże od dziesięciu lat nie został ten system zbudowany – choć zajmowało się tym

czterech ministrów sprawiedliwości, były cztery projekty, ale nie zostały one ostatecznie

zakończone – trzeba sobie zadać pytanie, dlaczego tak się stało i dlaczego tak w ogóle się dzieje.

Moje doświadczenie, o wiele krótsze, a zdobyte wspólnie z panem ministrem Czają,

pozwala mi na sformułowanie tezy, iż przystąpienie do próby budowania systemu pomocy

prawnej po jakimś czasie uczy pewnej pokory, która wynika z tego, że trzeba zetknąć się

z pewnymi barierami, że trzeba odpowiadać na pytania podstawowe, to znaczy na

pytania o koszty tego systemu pomocy prawnej. Najczęściej zadawane pytania dotyczą tego czy

da się to wszystko zrobić taniej, może w ogóle bez wydawania środków publicznych, tj. dzięki

środkom, które pozyskują na przykład organizacje pozarządowe. Tutaj odpowiedź powinna być

jednoznaczna: nie da się tego zbudować bez środków publicznych. Pytanie powinno dotyczyć

zakresu tych środków publicznych.

Drugie pytanie dotyczy miejsca, w którym system pomocy prawnej powinien być

organizowany. Na początku w projektach wskazywane były powiatowe centra pomocy rodzinie

jako mogące prowadzić pomoc prawną „od początku” – jednakże w czasie dyskusji z tego

65


pomysłu się wycofano. Zatem wydaje się, że obecna sytuacja i fakt, że Pan Prezydent zechciał

objąć swoim patronatem i swoim zainteresowaniem ten projekt, daje gwarancję, iż praca

przebiega na odpowiednim poziomie decyzyjnym i na odpowiednim poziomie autorytetu. Zatem

istnieje duża szansa na to, że dyskusja w tej sprawie wreszcie zakończy się istotnym, dobrym

projektem, który będzie mógł zostać zrealizowany.

Monika Strus-Wołos, Członek Prezydium Naczelnej Rady Adwokackiej

W imieniu samorządu adwokackiego deklaruję najdalej idącą współpracę w działaniach

mających na celu wdrożenie systemu pomocy prawnej. Adwokatura jest partnerem

i sprzymierzeńcem państwa w wykonywaniu zadań konstytucyjnych. Zawsze tam, gdzie dzieją się

jakieś nieszczęścia, mają miejsce klęski żywiołowe, katastrofy, adwokatura służy bezpłatną

pomocą prawną. Organizujemy również co pół roku akcję ogólnopolską - w czasie każdej z tych

akcji udzielamy od dwunastu do czternastu tysięcy porad.

Jednakże pozostają też kwestie nadal nierozwiązane i prosimy Pana Prezydenta o wsparcie

w tych sprawach. Nierozwiązana jest sprawa VAT od nieodpłatnej pomocy prawnej – przyczyną

jest brak zaufania rządu do ludzi, którzy chcą bezinteresownie czynić dobro. Istnieje kwestia

promocji kampanii społecznej dotyczącej ubezpieczeń ochrony prawnej, która pomogłaby nie

tylko najuboższym Polakom, ale również Polakom średnio sytuowanym mieć łatwiejszy i tańszy

dostęp do pomocy prawnej. Współpracowaliśmy z organizacjami pozarządowymi oraz ze

środowiskiem akademickim w celu wypracowania jednego z projektów ustawy o nieodpłatnej

pomocy prawnej i nadal deklarujemy taką pomoc.

Nie mogę w tym miejscu pozostawić bez komentarza jednej z pisemnych wypowiedzi

zawartych w tych materiałach, mianowicie takiej, że dotychczasowe projekty nie dały rezultatu

ze względu na silny opór środowiska adwokackiego i radcowskiego. Sprzeciwialiśmy się tylko

jednemu projektowi, mianowicie temu, który zakładał założenie dziesięciu biur pomocy

prawnej w Polsce z bardzo rozbudowaną strukturą urzędniczą. Osoby najuboższe miałyby

w niektórych wypadkach do przejechania 150 albo 200 km do takiego biura. Jako adwokatura

będziemy się sprzeciwiać takim projektom, które będą działać dla dobra kadry urzędniczej, a nie

dla dobra osób najuboższych.

W nawiązaniu do wypowiedzi moich przedmówców powiem, że oczywiście byłoby

wskazane, gdyby udało się wypracować kompleksowe rozwiązanie, ale ponieważ te prace

i dyskusje toczą się od dziesięciu lat, to może na razie, zgodnie z zasadą małych kroków,

66


wprowadźmy nieodpłatną pomoc na etapie przedsądowym. Sprawa jest już bardzo pilna, bo

jesteśmy jedynym krajem Unii, który nie zapewnia obywatelom takiej pomocy.

Alicja Moroz-Rutkowska, Przedstawicielka Biura Porad Obywatelskich w Łomży,

Prezes Zarządu Stowarzyszenia Wspierania Poradnictwa Obywatelskiego w Łomży

Chciałabym odnieść się do propozycji stworzenia ośrodków pomocy prawnej, które

przewiduje ostatni projekt rządowy. My - jako organizacje świadczące pomoc prawną od blisko

piętnastu lat - sprzeciwiamy się temu, aby tworzony był system dublujący naszą działalność.

Chciałabym zwrócić Państwa uwagę na zasadę subsydiarności, która co prawda nie jest normą

konstytucyjną, ale jest zapisana w preambule. Uważam, że to państwo powinno wspierać

podmioty, które tym się zajmują, które wypracowały już metody, standardy - to państwo

powinno nas wesprzeć, a nie my, jak przeczytałam w uzasadnieniu, powinniśmy uzupełniać ten

system jako partnerzy o wątpliwym statusie. Filozofia budowy tego systemu powinna być oparta

na wykorzystaniu tych zasobów, które już istnieją i które z powodzeniem działają.

Małgorzata Król, Koordynator Studenckiego Punktu Informacji Prawnej „Klinika

Prawa – Klinika Praw Dziecka” przy Uniwersytecie Łódzkim

Chciałabym zwrócić Państwa uwagę na to, że wtedy, kiedy budujemy system dostępności

do nieodpłatnej pomocy prawnej, istnieje potrzeba instytucjonalnych rozwiązań, czyli

zbudowania pewnej ramy. Ta rama musi być wypełniona ludźmi, którzy będą realizować cele

instytucjonalne. Patrząc na programy dydaktyczne na wydziałach prawa, widzimy, ze w ramach

curriculum nie ma takich programów, które by uwrażliwiały młodych adeptów prawa na kwestie

społeczne - wyjątkiem są kliniki prawne. Warto by było przyjrzeć się programom nauczania na

wydziałach prawa i sprawić, aby obejmowały także refleksję nad potrzebą udzielania pomocy

prawnej osobom najuboższym - na przykład w ramach wykładów z etyk prawniczych.

Gdy mówimy o nieodpłatnej pomocy prawnej, to mamy na myśli dwie kwestie:

nieodpłatna dla osób, które korzystają z tej pomocy, ale czy także nieodpłatna, w sensie

wynagrodzeń, dla udzielających tej pomocy? A zatem mówiąc o takim systemie, możemy mieć

na myśli: po pierwsze, system działania pro bono, czyli bez odpłatności dla udzielających

pomocy, i po drugie, udzielanie pomocy przez osoby, które dostają za to pieniądze. Są to dwie

kwestie w ramach tego samego zagadnienia, które być może powinny być połączone.

67


Małgorzata Rothert, Miejski Rzecznik Konsumentów w Warszawie

Nasza instytucja została wymieniona jako instytucja przeznaczona do ewentualnego

wykorzystania w systemie, który miałby być stworzony. Mam co do tego pewne wątpliwości. Jest

mowa o biurach rzeczników, których jest w Polsce kilka, w większości w dużych miastach.

Rzeczywistość jest taka, że w powiatach rzecznik pracuje samodzielnie i bardzo często na

1/4, a nawet na 1/5 etatu - trudno mówić o rozbudowanej sieci.

Świadczymy szeroko zakrojoną pomoc konsumentom, czyli tym słabszym uczestnikom

rynku. Jesteśmy wpisani w instytucjonalny system ochrony konsumentów w Polsce - rzecznicy

konsumentów są wskazani również w rządowej polityce konsumenckiej na lata 2010–2013. My

jesteśmy zobowiązani do udzielenia porady i informacji wszystkim bez względu na poziom

zarobków.

Adam Bodnar, Sekretarz Zarządu Helsińskiej Fundacji Praw Człowieka

Ostatnio dość dużo dzieje się w kwestii pomocy prawnej - także dla osób najuboższych –

w Trybunale w Strasburgu oraz w Unii Europejskiej. Musimy sobie zdawać sprawę z tego, że

nowy standard, który został wyznaczony niedawno w orzecznictwie strasburskim, jest taki, że

osoba uboga powinna mieć adwokata z urzędu od momentu pierwszego przesłuchania. Zmiany

legislacyjne są przeprowadzane w różnych państwach – tak zwany adwokat pierwszej godziny

czy adwokat pierwszych godzin. Brak takiego adwokata stanowi naruszenie art. 6 konwencji.

Ten trend orzeczniczy, który zaczął już się pojawiać w polskich sprawach, także wymaga dość

gruntownych zmian w zakresie reprezentacji profesjonalnej.

Druga sprawa to jest kwestia tego, co się dzieje w Unii Europejskiej. W czerwcu

prawdopodobnie zostanie ogłoszony projekt dyrektywy o prawie do kontaktu z adwokatem.

Wydaje mi się, że skoro Polska będzie sprawowała prezydencję i ta dyrektywa będzie w tym

czasie dyskutowana, jest to także dobry moment, żeby zastanowić się nad tym kompleksowym

uregulowaniem pomocy prawnej w Polsce, nie tylko tej pomocy na etapie przedsądowym, ale

także na etapie sądowym. Myślę, że te działania mogłyby iść dość równolegle, czyli z jednej

strony Polska przewodniczy tym debatom na temat dyrektywy unijnej, a z drugiej strony

rozwiązujemy nasz problem krajowy.

68


Artur Rycak, Sędzia w Departamencie Sądów Powszechnych w Ministerstwie

Sprawiedliwości

Osobiście mam duże wątpliwości, czy system sądowej nieodpłatnej pomocy prawnej

i pomocy pozasądowej powinien być traktowany łącznie. Mam wątpliwości co do mieszania

tych systemów. Były tu głosy, w tym pana prezesa Sądu Najwyższego, że trzeba koniecznie

wkomponować w ten system także sądy, ale wydaje mi się, że może to jednak skutkować

wydłużeniem postępowań sądowych. Prawnicy obecni na sali wiedzą, że jeżeli stronie mija jakiś

termin - czy materialny, czy procesowy - i strona wniesie wtedy do sądu wniosek o zwolnienie od

kosztów sądowych czy wniosek o ustanowienie pełnomocnika z urzędu, sąd musi sobie z tym

szybko poradzić. Jeżeli wykluczymy poza sądy wszystkie kwestie pomocy prawnej,

w szczególności rozpoznawanie wniosków o ustanowienie pełnomocnika z urzędu, mam

wątpliwości, czy da się napisać dobre przepisy określające, jak połączyć procedurę cywilną

i karną z tymi wnioskami, które będą składane w procedurze administracyjnej? Jakie będzie to

miało przełożenie na sprawność postępowania? Wydaje się, że od razu może nastąpić

przynajmniej trzy-, czterotygodniowe opóźnienie w związku z tego typu wnioskiem, jeżeli sąd

będzie oczekiwał na rozpoznanie wniosku przez jakiś zewnętrzny podmiot. W mojej ocenie

obecnie sądy dobrze radzą sobie z rozpoznawaniem wniosków o zwolnienie od kosztów

sądowych czy ustanowienie pełnomocnika z urzędu, tym bardziej, że na przestrzeni kilku

ostatnich lat w sądownictwie pojawiło się bardzo dużo etatów referendarzy sądowych. W mojej

ocenie - jako sędziego - zaproponowane rozwiązanie raczej niespecjalnie pomoże sądom, a może

wydłużyć postępowania, wpływając na raczej słabszy wizerunek wymiaru sprawiedliwości.

Obecnie rząd polski chce rozwiązać sprawę systemu pomocy prawnej kwotą 20–

30 milionów zł, tymczasem Holandia przeznacza na ten cel ok. 400 milionów euro, zaś Wielka

Brytania w skali roku nawet do 3 miliardów euro. Planowane przez rząd nakłady na nowy system

pomocy prawnej wydają się za niskie.

Maciej Strączyński, Prezes Zarządu Stowarzyszenia Sędziów Polskich „Iustitia”

Podzielam pogląd pana prezesa Stanisława Dąbrowskiego, że potrzebne jest

kompleksowe uregulowanie tego problemu, gdyż w tej chwili jest on uregulowany w sposób

sprzeczny wewnętrznie. Ujmę ten problem nieco trywialnie: obecnie różnica pomiędzy

przyznawaniem pełnomocnika bądź obrońcy z urzędu w sprawie cywilnej oraz w sprawie karnej

69


jest tak gigantyczna, że w praktyce w sprawie cywilnej osoba mająca odpowiedni tupet jest

w stanie wyłudzić – bo takiego słowa trzeba użyć – pomoc prawną bez większego trudu, zaś

w sprawie karnej, gdybyśmy literalnie stosowali przepisy, prawie nikomu pomocy byśmy nie

przyznali, ponieważ przepisy są o wiele bardziej restrykcyjne. Jest to różnica dosyć zasadnicza

i nie dziwię się postulatom, aby to ujednolicić.

Każda pomoc prawna kosztuje. Pomoc prawna świadczona nieodpłatnie musi być pomocą

prawnika – nawet jeśli to będzie pomoc wolontariusza, na przykład studenta, musi on być

kontrolowany przez prawnika, a prawnik kosztuje. Wiadomo, że nie będzie tutaj żadnych ruchów

ustawowych zmierzających do wciągnięcia w to korporacji radcowskiej i adwokackiej bez zgody

tych korporacji i bez ich woli, ponieważ wiemy, że realnie te dwie korporacje zawodowe mają na

tyle dużo siły, że parlament wbrew ich woli nie uchwali ustaw. Są to korporacje fachowców

i należy ich słuchać w tym momencie, dlatego że oni wiedzą, jak należy udzielać pomocy prawnej

i jakie warunki należy spełnić - ta instytucja prędzej czy później w pewnym sensie się zwróci.

Dlaczego? Wystarczy spojrzeć, jak ogromny procent wniosków, pozwów wnoszonych do sądów

kończy się oddaleniem. Wszystko to są sprawy, które nie wpłynęłyby do sądu, gdyby te osoby

zetknęły się z fachową poradą prawną i – co jest równie ważne – chciały jej słuchać. Polak

bowiem nie zawsze chce słuchać fachowej porady prawnej, często „wie lepiej” – sąd sądem, ale

sprawiedliwość musi być po naszej stronie. Może to nawet będzie kwestia całych pokoleń, zanim

dojdziemy do punktu, kiedy ta ustawa zadziała.

Obecnie nie ma alternatywy dla konieczności wypracowania ustawy o jednolitej pomocy

prawnej. Chciałbym tylko zaapelować do osób, które będą nad ustawą pracowały. Jest

niezawodna metoda, która zapewni, że ustawa będzie nieudana. Wystarczy nie pytać o zdanie

sędziów sądów powszechnych. Wtedy na pewno ustawa się nie sprawdzi w praktyce, daję na to

absolutną gwarancję. Przekonaliśmy się o tym wielokrotnie. A obecnie sędziów sądów

powszechnych w państwa gronie nie ma.

Maria Keller-Hamela, Członek Zarządu Fundacji „Dzieci Niczyje”

Ad vocem chciałabym zaznaczyć, że nie tylko prawnik może udzielić podstawowej

informacji prawnej. Taka sytuacja może wystąpić w wyspecjalizowanych organizacjach

zajmujących się pomocą ofiarom specyficznych przestępstw (np. przemoc wobec dzieci).

Chciałabym podnieść sprawę małoletnich ofiar przestępstw, które nie mają odpowiedniej

reprezentacji w postępowaniu. Jest to tym bardziej istotne w kontekście uchwały SN z listopada

70


2010 mówiącej, że jeżeli jednym z oskarżonych jest rodzic, drugi rodzic nie może reprezentować

dziecka. Sprawa wymaga pilnego uregulowania gdyż małoletnia ofiara pozostaje bez właściwej

reprezentacji prawnej, a kurator procesowy przewidziany w uchwale jest często osobą

przypadkową. Wydaje mi się, że z jednej strony mamy interes prawny osoby dorosłej, a z drugiej

strony dobro małoletnich pokrzywdzonych, którzy są pozbawieni reprezentacji prawnej a ich

interesy procesowe nie są zabezpieczone. Wiedząc, że małoletni nie jest w stanie sam

zadbać o swoje interesy powinniśmy szczególnie zadbać o jego ochronę. Uważam, że istnieje

pilna potrzeba stworzenia instytucji prawnej/instrumentu prawnego, który będzie reprezentował

interesy dziecka ofiary przestępstwa w postępowaniu.

Beata Mik, Przedstawicielka Prokuratury Generalnej

Reprezentując Prokuraturę Generalną, pozwolę sobie najpierw spojrzeć na problem okiem

prokuratora. z tej perspektywy z uwagi na określone uwarunkowania, w jakich działa

prokuratura, rzeczywistość nie przedstawia się pesymistycznie. Istnieją przepisy prawa

procesowego – bez względu na procedurę i szczegółowe rozwiązania – które honorują tak zwane

prawo ubogich w postępowaniu sądowym. Są również unormowania dotyczące postępowania

przygotowawczego, w którym, mimo że jest to etap przedsądowy, ten kto tego potrzebuje, a nie

stać go na to, może mieć zapewnionego pełnomocnika lub obrońcę z urzędu. Nie jest teraz

również największym problemem dostęp do adwokata w pierwszej godzinie, bo co do zasady

kodeks postępowania karnego takie prawo osobie zatrzymanej zapewnia. Odrębną kwestią jest

to, czy może być to adwokat wyznaczony z urzędu.

Patrząc z kolei na to okiem prawnika, muszę zgodzić się, że wiele spraw jest

nieuregulowanych. Oczywista jest również potrzeba kompleksowego bądź etapowego

uregulowania pomocy prawnej udzielanej osobom potrzebującym, czy to ze względu na status

majątkowy, czy to ze względu na inne szczególne okoliczności, jak sieroctwo, ubóstwo,

dotknięcie klęską żywiołową. Przez pięć lat kierowałam departamentem legislacyjnym

Ministerstwa Sprawiedliwości i brałam również udział w pracach nad jednym z projektów

w sprawie, nad którą debatujemy. Nie podzielam poglądu, który wtedy prezentowałam, że

potrzebne jest utworzenie nowej struktury w postaci – obojętne, jak by się to nazywało –

centrum pomocy prawnej i biur regionalnych, czy innych jednostek organizacyjnych, bez względu

na to, na jakich zasadach i kto byłby tam zatrudniony. Uważam, że bazą programu etapowego,

doskonałą bazą z doskonałym instrumentarium prawnym, łącznie z instrumentami

71


finansowymi, jest ustawa o pomocy społecznej. Wskazuje ona kryteria, które są uwzględniane

przy udzielaniu rozmaitych form pomocy społecznej, lokuje podstawowe zadanie w zakresie

pomocy społecznej na poziomie gminy. Gmina powinna te zadania realizować czy to w formach

organizacyjnych już istniejących, to znaczy ośrodków pomocy społecznej, czy na szczeblu

powiatu, czy też na bazie odrębnie utworzonych jednostek organizacyjnych, do czego

ustawa o pomocy społecznej upoważnia.

Ustawa o pomocy społecznej ma zastosowanie nie tylko do osób ubogich, gdyż zgodnie

z art. 7 pomocy społecznej udziela się także z powodu sieroctwa, bezdomności, bezrobocia,

niepełnosprawności i w wielu innych wypadkach, w tym w wypadku klęski żywiołowej lub

ekologicznej. Różne są też formy udzielania pomocy społecznej, począwszy od świadczeń

pieniężnych, a skończywszy na udzieleniu schronienia czy też na daniu posiłku na przykład

osobom bezdomnym czy też cudzoziemcom tego potrzebującym. Mówiąc o tym, że najlepszą

bazą – według oczywiście mojej indywidualnej oceny – jest ustawa o pomocy społecznej, miałam

na myśli pojemność tej ustawy, wytyczoną przez kryteria, o których mówiłam, unormowane już

źródła finansowania działalności samorządowej w zakresie pomocy społecznej, a także mój

wewnętrzny opór przeciwko tworzeniu nowej struktury do realizacji wyodrębnionego zadania

władzy publicznej.

Eligiusz Krześniak, Partner w Kancelarii Prawniczej Squire Sanders Święcicki

Krześniak w Warszawie

Za 20 milionów zł drugiej Holandii na pewno nie da się zbudować, to jest oczywiste.

Jednak to nie znaczy, że nie możemy korzystać z pewnych pomysłów, które i w Holandii,

i w Wielkiej Brytanii, i w Finlandii, i w innych krajach skandynawskich są z powodzeniem

stosowane od lat. Myślę, że ze względu na ograniczenia finansowe, o których wszyscy wiemy,

ten proces myślenia może nawet powinien iść w tym kierunku: jak zorganizować system, który

będzie sprawny, a jednocześnie w miarę tani? To jest może pierwsze pytanie, które trzeba sobie

postawić. Tak więc trzeba się zastanowić nad możliwością wykorzystania tych instytucji, które już

funkcjonują. Jest to kłopotliwe w tym sensie, że systemy pomocy prawnej – te najlepiej

funkcjonujące w Europie – były jednak tworzone w oderwaniu od tych instytucji pozarządowych,

dlatego że one były tworzone stosunkowo dawno i one były tworzone od początku jako systemy

państwowe. Nie stoi to jednak na przeszkodzie temu, żeby funkcjonowały akademickie poradnie

prawne, które przecież do Polski też przyszły z innych krajów – bo to nie jest nasz pomysł, one

72


funkcjonują w wielu innych krajach. Różne organizacje pozarządowe również świadczą

wyspecjalizowaną pomoc prawną w określonych aspektach swojej działalności. Nasza sytuacja

jest więc trochę inna, bo mamy pewien system, który w taki czy inny sposób funkcjonuje - trochę

zastępuje państwo w realizowaniu obowiązków, które ono powinno wziąć na siebie. Ale skoro

państwo tego na siebie nie wzięło, to są inne instytucje, które próbują to robić, i może trzeba się

zastanowić, na ile i w jakim zakresie można te instytucje wykorzystać.

I ostatnia kwestia, mianowicie kwestia częściowej odpłatności. Wiele z tych projektów,

które były wcześniej, takiej możliwości w ogóle nie zakładało. Pan Klaus powiedział o tym limicie

400 zł. Jeśli przyjmiemy takie kryterium, to de facto ograniczymy ten system do osób naprawdę

najuboższych. Faktycznie, budowanie drogiego wyspecjalizowanego systemu dla wąskiej grupy

osób, która ma niewątpliwie i tę potrzebę, ale i wiele innych, pewnie nie ma specjalnego sensu.

Jeżeli jednak mamy nim objąć większą grupę osób, to może trzeba się zastanowić nad tym, czy

częściowa odpłatność nie byłaby sensowna. Rozwiązałoby to problem, który pan

z socjologicznego punktu widzenia bardzo słusznie nam unaocznił, że osoba, która przekracza

pewien próg, może być w sytuacji dużo gorszej niż osoba, która tego progu nie przekracza.

Tomasz Rutkowski, Radca Prawny

Pan Minister, sędzia Czaja powiedział nam o takiej niemocy legislacyjnej rządu i wychodzi

na to, że to Rada Ministrów potrzebuje istotnej pomocy prawnej. Mam nadzieję, że Pan

Prezydent i Kancelaria Prezydenta wraz z tym gronem tej pomocy dostarczą.

Na początku chciałbym powiedzieć, że bardzo się cieszę, że wróciliśmy do tych

zasadniczych kwestii, i nawiązać do tego, co na samym początku powiedział pan mecenas Kalisz,

że konieczne jest kształtowanie potrzeby korzystania z pomocy prawnej. Ta potrzeba będzie

kształtowana tylko wtedy, kiedy osoby zwracające się o pomoc prawną będą przeświadczone, że

ta pomoc prawna jest świadczona przez osoby niezależne i takie, do których można mieć

zaufanie. Myślę, że wielkie powodzenie tego wszystkiego, co jest robione przez organizacje

pozarządowe, akademie prawa na wydziałach prawa i samorządy prawnicze radców prawnych

i adwokatów, wynika z tego, że osoby przychodzące tam po pomoc prawną wiedzą, że ta pomoc

prawna jest świadczona przez osoby niezależne i profesjonalne. W związku z tym wydaje mi się,

że te projektowane rozwiązania powinny zmierzać do tego, żeby państwo zapewniło wsparcie

tym inicjatywom, które już są prowadzone – wsparcie organizacjom pozarządowym, wsparcie

73


prawniczym samorządom zawodowym. Powinno to być wsparcie finansowe, ale również

polegające na zaprzestaniu kilkuletniej deprecjacji zawodów prawniczych.

74


Podsumowanie

Olgierd Dziekoński, Sekretarz Stanu w Kancelarii Prezydenta RP

W swoich wypowiedziach mówili Państwo wyraźnie o tym, że niemożność zbudowania

systemu w ciągu dziesięciu lat związana była między innymi z trudnościami dyskusji w bardzo

zróżnicowanym instytucjonalnie środowisku, obejmującym samorządy terytorialne, różne

ministerstwa i instytucje, w tym również instytucje niezależne - sądy. Rzeczywiście wydaje się, że

integracja działań jest tutaj bardzo ważną wskazówką.

Druga kwestia dotyczy etapów pracy i konieczności wypracowania programu

systemowego. Dzisiaj przedstawiony został pogląd, iż konieczna jest całościowa wizja systemu,

ale jednocześnie - ze względu zarówno na środki finansowe, jak i zdolność czy też możliwość

realizacji tego założenia - działanie etapowe. W tym kontekście bardzo ważne były wypowiedzi,

dotyczące kwestii VAT od darmowej pomocy prawnej, czy też propozycja, którą zgłaszał profesor

Hauser, na temat uproszczenia zasad kwalifikowania osób, które z tej pomocy powinny

skorzystać. Wydaje się, że bardzo ważną sprawą jest również to, o czym mówił pan Warakomski,

tj. wykorzystanie w maksymalnym stopniu istniejącej już struktury organizacyjnej pomocy

społecznej. W tym momencie wydaje się, że kwestia relacji pomiędzy pomocą

społeczną a profesjonalnym zapewnieniem pomocy prawnej stanowi o istocie systemu. z jednej

strony mamy obowiązek pewnego solidaryzmu społecznego z osobami, które nie są w stanie

uczestniczyć w korzystaniu z instytucji państwa – jest to ewidentnie część działania państwa

związana z pomocą społeczną. Używam terminu „instytucje państwa”, ponieważ mam na myśli

zarówno instytucje rządowe, jak i instytucje samorządu terytorialnego, a także w pewnym

zakresie - instytucje społeczeństwa obywatelskiego. z drugiej zaś strony zostalo podniesione

i odkreślone, aby świadczona pomoc była wiarygodna i była pomocą adekwatną do potrzeb.

Rozwiązywanie konfliktów, angażowanie osób o odpowiednim przygotowaniu zawodowym na

właściwym etapie postępowania wydaje się jednym z ważniejszych wyzwań związanych

z efektywnością funkcjonowania całego systemu.

I ostatnia bardzo ważna kwestia, a mianowicie wykorzystanie doświadczeń z innych krajów

– tu pojawia się konieczność zdefiniowania przynajmniej minimalnych kosztów nieuniknionych

dla administracji publicznej, w świetle orzeczeń sądowych, o których mówił pan Jacek Czaja.

75


W ramach prac Kancelarii Prezydenta będziemy próbowali wykorzystać wszystkie

dotychczasowe doświadczenia. Będziemy również starali się współpracować z tymi, którzy

działają w ramach programu systemowego, o którym Państwo mówiliście. Dziękuję Państwu za

dzisiejsze spotkanie i za aktywny udział w tym przedsięwzięciu.

Bronisław Komorowski, Prezydent Rzeczypospolitej Polskiej

Istnieje cała masa bardzo ważnych i daleko idących pytań i wątpliwości, aczkolwiek jedno

jest pewne: niewątpliwie te mechanizmy, które funkcjonują dzisiaj, nie są mechanizmami

wystarczającymi - warto razem trudzić się nad zbudowaniem bardziej efektywnych.

Oczywiście kluczową sprawą zdaje się zbadanie dlaczego ten system pomimo dziesięciu lat

starań nie zaczął funkcjonować, jakie są bariery - wnioskuję, że są one bardzo różne, nie tylko te

natury finansowej. Warto również zrobić to, co wydaje się najprostszą drogą do zbudowania

własnego poglądu w tej kwestii, to znaczy przyjrzeć się, jak takie systemy działają w innych

państwach. Według mnie należy przyjrzeć się efektywności oraz kosztom systemów, które

funkcjonują w innych krajach europejskich - niewątpliwie w tym zakresie powinniśmy się uczyć

od innych.

Wydaje się, że jeżeli ujawnią się bardzo trudne do pokonania bariery, wykraczające poza

problem natury czysto finansowej, niewątpliwie warto byłoby – pomimo aspiracji do zbudowania

systemu całościowego - przyjąć koncepcję budowania metodą małych kroków, etapami. Bardzo

istotną okolicznością jest również fakt, iż jakakolwiek bezpłatna, „półdarmowa” pomoc

organizowana przez państwo jest niesłychanie zobowiązująca także z punktu widzenia

efektywności i skutków udzielania tej pomocy obywatelom. Dotyka to także sprawy zaufania

obywateli do państwa.

Jest wiele pytań, a na niektóre z nich zapewne możliwym jest znaleźć odpowiedź

stosunkowo szybko. Liczę zatem na to, że rozmowa przełoży się na systemową pracę zespołu

Forum Debaty Publicznej „Sprawne i służebne państwo”. Sądzę, że powinien on zacząć od dwóch

spraw: po pierwsze - analizy przyczyn dotychczasowych niepowodzeń, po drugie - analizy sytuacji

i rozwiązań w innych państwach. Trzeba działać według schematu: pomysł – sprawdzone

rozwiązania – dostosowanie do polskich realiów finansowych.

Bardzo serdecznie dziękuję.

76


Dotychczasowe projekty reformy dostępu do nieodpłatnej pomocy prawnej w Polsce i debata

publiczna - źródła informacji

W ramach programu Obywatel i Prawo (prowadzonego przez Instytut Spraw Publicznych i Polsko-

Amerykańską Fundację Wolności) powstała BIBLIOTEKA INPRIS – reforma nieodpłatnej pomocy

prawnej, dostępna na stronie INPRIS (inpris.pl). W bibliotece znajdą Państwo wiele informacji,

projektów aktów prawnych, opinii i publikacji poświęconych reformowaniu pomocy prawnej.

Biblioteka będzie uzupełniana i aktualizowana, zapraszamy do korzystania z jej zbiorów, liczymy na

Państwa współpracę i przekazywanie dalszych materiałów do biblioteki.

Na stronie INPRIS znajdują się także 4 biuletyny (policy papers) opublikowane w grudniu 2010 r.

dotyczące pomocy prawnej:

- Reforma dostępu do nieodpłatnej pomocy prawnej,

- Poradnictwo prawne i obywatelskie – pojęcie, jakość, efektywność,

- Powszechny dostęp do aktów prawnych i orzeczeń sądowych,

- Badania pomocy prawnej. Organizacje społeczne a socjologowie prawa – perspektywy współpracy.

Źródła:

Legal aid in the Netherlands – a broad outline. Legal aid Board http://www.rvr.org/binaries/about-rvr/def-opmaakvoorsel-brochure-legal-aid--rvr90265-_ve.pdf Dutch Bar Association (Nederlandse Orde van Advocaten) http://www.advocatenorde.nl/ Legal aid - General Information http://ec.europa.eu/civiljustice/legal_aid/legal_aid_gen_en.htm Ministry of justice http://www.om.fi/en/Etusivu http://www.oikeus.fi/8108.htm A Step-By-Step Guide to Legal Aid http://www.legalservices.gov.uk/LSC_StepByStep_leaflet_2010.pdf Access to Justice Act 1999, http://www.legalservices.gov.uk/docs/stat_and_guidance/AJA_R05.pdf http://www.legalservices.gov.uk/ Föderale Öffentlichen Dienstes Justiz http://www.just.fgov.be/index_de.htm http://www.advocaat.be/page.aspx?genericid=75 http://www.avocat.be/index,fr.html http://www.domstol.se/templates/DV_InfoPage____2334.aspx http://www.rattshjalp.se/default____3370.aspx http://www.retshjaelpen.dk/eng/ http://www.advokatsamfundet.dk/default.aspx?ID=11692 Bundesministerium der Justiz http://www.bmj.bund.de/enid/670133d8e6727a6cdbe39343bb377813,51519f6d6f6465092d09/2.html, http://ec.europa.eu/civiljustice/legal_aid/legal_aid_cze_en.htm

http://www.rvr.org/binaries/about-rvr/def-opmaakvoorsel-brochure-legal-aid--rvr90265-_ve.pdf

http://www.advocatenorde.nl/

http://ec.europa.eu/civiljustice/legal_aid/legal_aid_gen_en.htm

http://www.om.fi/en/Etusivu

http://www.oikeus.fi/8108.htm

http://www.legalservices.gov.uk/LSC_StepByStep_leaflet_2010.pdf

http://www.legalservices.gov.uk/docs/stat_and_guidance/AJA_R05.pdf

http://www.legalservices.gov.uk/

http://www.just.fgov.be/index_de.htm

http://www.advocaat.be/page.aspx?genericid=75

http://www.avocat.be/index,fr.html

http://www.domstol.se/templates/DV_InfoPage____2334.aspx

http://www.rattshjalp.se/default____3370.aspx

http://www.retshjaelpen.dk/eng/

http://www.advokatsamfundet.dk/default.aspx?ID=11692

http://www.bmj.bund.de/enid/670133d8e6727a6cdbe39343bb377813,51519f6d6f6465092d09/2.html

http://www.bmj.bund.de/enid/670133d8e6727a6cdbe39343bb377813,51519f6d6f6465092d09/2.html

http://ec.europa.eu/civiljustice/legal_aid/legal_aid_cze_en.htm

77


Uczestnicy Debaty

Bronisław Komorowski, Prezydent RP Olgierd Dziekoński Krzysztof Łaszkiewicz Irena Wóycicka Henryk Wujec Maciej Bobrowicz Łukasz Bojarski Leszek Bosek Jacek Czaja Filip Czernicki Stanisław Dąbrowski Roman Marek Hauser Ryszard Kalisz Witold Klaus Eligiusz Krześniak Alicja Moroz-Rutkowska Beata Mik Ija Maria Ostrowska Rafał Rogala Grzegorz Wałejko Janusz Warakomski Grzegorz Wiaderek Krzysztof Więckiewicz Jan Winczorek Zaproszeni obserwatorzy Barbara Błońska Adam Bodnar Adam Budnikowski Anna Brzezińska Iwona Dąbek Paulina Gluza Maria Keller-Hamela Małgorzata Król Renata Krupa–Dąbrowska Marek Kutarba Agnieszka Mazur Jakub Michalski Alicja Moroz-Rutkowska Hubert Moryson-Kowalski Zygmunt Niewiadomski Liliana Otręba

Jerzy Posłuszny Małgorzata Rothert Tomasz Rutkowski Artur Rycak Jolanta Sobczak Natalia Sromek Maciej Strączyński Monika Strus-Wołos Małgorzata Suszek Zawadzka Magdalena Świdnicka-Wołyńska Krzysztof Turowski Agata Wacławik-Wejman Agata Winiarska Jan Zając Jarosław Zbieranek

Forum Debaty Publicznej „Potencjał obszarów wiejskich ... · Forum Debaty Publicznej, której...

Documents

Transcript of Forum Debaty Publicznej „Potencjał obszarów wiejskich ... · Forum Debaty Publicznej, której...