For Elizabeth and all the people who have made it possible for me to realize what I could

never have done on my own. Thank you Colossians 3:17

Scriptiebegeleider: dr. Joke Hermes Tweede lezer: drs. Maarten Reesink

Film- en Televisiewetenschap, Major Televisie, Cultuur en Media

Universiteit van Amsterdam November 2007

Avril Goossen-Ndudi E-mail:avrilgoossen@hotmail.com

Telefoon: 00 353 872610407 Contactadres:

Surinameplein 2-II 1058 GP Amsterdam

Inhoudsopgave:

1. KADER: VERBEELDING ‘DERDE WERELD’ IN KINDERTELEVISIE Kind en Derde Wereld: inleiding en dataverzameling 5

Inleiding casussen 15

Algemene observaties beeldmateriaal 2002 en februari 2007 16

Definities 24

Armoede/Ellende 25

Oriëntalisme/Ander 26

Eurocentrisme 27

Etnocentrisme 28

Identificatie/ ‘inclusion’ 29

Methodologie 30

Context: Debat en praktijk televisie over Derde Wereld voor kinderen 32

2. NIEUWS: CASUS JEUGDJOURNAAL Inleiding: Niets nieuws? 34

Nieuwscategorieën 35

‘Bijzonder mens’: Gurmeet uit India (Jeugdjournaal 01/02/07) en

Horacio uit Mexico (Jeugdjournaal 27/02/07) 35

‘Rampennieuws’: Overstroming Jakarta (Jeugdjournaal 05/02/07),

Naar Huis (Jeugdjournaal 09/02/07), Overstroming Mozambique

(Jeugdjournaal 14/02/07) en Overstroming Bolivia

(Jeugdjournaal 26/02/07). 37

‘Algemene vertelstructuur’ 38

‘Ramp en hulp’ 40

‘Dier in het nieuws’: Chinese panda’s (Jeugdjournaal 05/02/07&

10/02/07) en Sumatraanse tijgers (Jeugdjournaal 17/02/07). 43

‘Politiek’: Kindsoldaat (Jeugdjournaal 06/02/07) 45

Afsluiting: Positief wereldbeeld Jeugdjournaal 49

2

3. DIERENPROGRAMMA’S: CASUS NATIONAL GEOGRAPHIC JR. Avontuurlijke dierenprogramma’s 52

Algemene informatieve dierenprogramma’s: Totally Wild (2004),

Animal Olympians (2007) 52

Instant-Action/Adventure dierenprogramma’s: Crittercam Wildtech

Adventures (2003), Crocodile Chronicles (2003),

Snake Wranglers (2003), Be The Creature (2003) 53

Verbeelding Derde Wereld in dierenprogramma’s 57

4. FICTIE: INFOTAINMENT, DRAMA EN ANIMATIE:

CASUS THE WILD THORNBERRIES Amusement/Infotainment 59

Drama 60

Animatie: The Wild Thornberrys 62

Verbeelding Derde Wereld in Fictie 65

5. MULTI-GENRE, MULTIMEDIA: CASUS W@=D@ 65

Zelfreflectie 70

6. CONCLUSIES EN SUGGESTIES Turning the Tables 72

Programmavoorstel: A Nigerian love story 76

BRONNEN: LITERATUUR EN OVERIGE BRONNEN

Literatuur 77

Overige Bronnen 79

BIJLAGEN Bijlage A: Productiegegevens 81

Bijlage B: Overzicht Jeugdprogramma’s 2002 en februari 2007 84

Bijlage C: Jeugdjournaal overzicht februari 2007 86

Bijlage D: Matrix ‘Open Coding’ 93

Bijlage E: Interview 95

3

1. KADER: VERBEELDING ‘DERDE WERELD’ IN

KINDERTELEVISIE Kind en Derde Wereld: Inleiding en dataverzameling

Televisie is een van de belangrijkste bronnen van informatie voor kinderen. Hun

denkbeelden en denkpatronen worden in belangrijke mate gevormd en beïnvloed door

televisie. De televisie in het Westen over het Westen kenmerkt zich door een diversiteit in

aanbod. Daarnaast maken we het dagelijkse leven in het Westen constant mee waardoor we

over een goed referentiekader beschikken en beeldtekst in context kunnen brengen. Vrij

weinig mensen kunnen zeggen dat ze de niet-westerse wereld uit de eerste hand hebben

ervaren. Als dat wel het geval is geweest is dat meestal tijdens een vakantie. We kunnen

bovendien niet de gehele dynamiek van een land en de mensen ervaren. We zijn dus meestal

op de media aangewezen om een (goed) beeld te vormen van niet-westerse samenlevingen.

Daarnaast heeft ons moderne sociale leven het karakter van een globaliserende samenleving

die gekenmerkt wordt door een steeds sneller ontwikkelend en dichter netwerk van

interconnecties (onderlinge betrekkingen) en interdependenties (onderlinge afhankelijkheid).1

Wij behoren tot een ‘global community’ en zijn dus ‘wereldburgers’. Juist daarom is het

belangrijk om in een divers aanbod te voorzien van programma’s, ook over de niet-westerse

wereld.

Kinderen vinden het belangrijk om te weten wat er in Nederland en in de wereld

gebeurt. Uit een NOS kijk- en luisteronderzoek van augustus 1998 bleek dat 87% van 10-12

jarigen en 84% van 7-9 jarigen aangaf het belangrijk te vinden om te weten wat er in de rest

van de wereld (buiten Nederland) gebeurt.2 We kunnen dus zeggen dat kinderen behoefte

hebben aan informatie over de wereld. Uit eerder onderzoek3 blijkt dat kinderen in de leeftijd

van 8-12 een betrekkelijk eenzijdig beeld hebben van de ‘Derde Wereld’, 4 waar zij vooral

1 Tomlinson, John. Globalization and Culture. 1999. p. 2 2 Peters, Allerd en Prof.dr. Patti Valkenburg. Jeugdjournaal: Nieuws voor kinderen van 10-12 en kinderen van 7-9? Hilversum: KLO, 1998. p. 46. 3 Nieuwenhuys, Anne E. en Jessie Verbrugh. ‘Soms lachen ze op televisie, maar in het echt doen ze dat nooit.’De kijk van kinderen op de Derde Wereld. Doctoraalscriptie. Universiteit van Amsterdam, 2003. 4 De term Derde Wereld is ontstaan na WOII om onderscheid te maken tussen landen die voor een kapitalistisch systeem (Eerste Wereld) of een communistisch systeem (Tweede Wereld) kozen. De Derde Wereld werd getypeerd door drie overlappende categorieën van landen in het Zuiden van de wereld: niet-gebonden landen

4

armoede en gebrek mee associëren. Een genuanceerd beeld is er nauwelijks en er bestaat een

grote afwezigheid van contextuele kennis over bijvoorbeeld “historische en hedendaagse

internationale verhoudingen, ongelijke arbeidsverdelingen, exploiterende multinationals en

corruptie.”5 Hoewel er programma’s worden gemaakt over derde wereldlanden, worden

positieve items in kindertelevisie over derde wereldlanden niet als de ‘Derde Wereld’ gezien,

maar als ‘gewoon’; een niet te plaatsen plek.

Given their broad television menu, these children are offered much more than images

of poverty and misery in the Third World. However, wildlife documentaries,

anthropological series, and travel advertisements for faraway destinations hardly

registered with them.6

Het lijkt dus dat kinderen de ‘Derde Wereld’ alleen herkennen als het gaat over armoede,

gebrek en oorlog. Ze zouden er ook niet willen wonen. Naast de term Derde Wereld hebben

kinderen het over ‘arme’ landen, andere landen en ontwikkelingslanden. Vooral de term ‘arm

land’ bleek veel meer tot de verbeelding te werken en beelden op te roepen. Het ‘Zuiden’ is

een term die geen bekendheid heeft.7

De term Derde Wereld is een verwarrende en lastige term die meer uitleg nodig heeft.

Inherent aan het benoemen van een aantal zeer diverse landen op verschillende continenten,

onder één noemer, is dat nuances verdwijnen. Eén van de voornaamste argumenten voor het

opheffen van de term Derde Wereld zoals Ella Shohat het omschrijft is: ‘[it] flattens

heterogeneities, masks contradictions and elides differences’ by reproducing the Third World

as a homogenous identity, culture and people, ignoring differentiation that exists’8 en Said zou

dit omschrijven als ‘a man-made geography’9

De term Derde Wereld, stammend uit de jaren ’50, is een problematische term en een

constructie. Het is nog wel een veel gebruikte term in zowel het academische als populaire

discours, ook onder kinderen en op school. Omdat de term in het alledaagse discours

tijdens de Koude Oorlog tussen Oost en West, ontwikkelingslanden die een ‘derde weg’ tussen kapitalisme en communisme nastreefden en conflictgebieden waar vrijwel alle oorlogen en burgeroorlogen na 1945 werden uitgevochten. (Kuitenbrouwer, Maarten. De ontdekking van de Derde Wereld:1994) 5 Nieuwenhuys, Anne E. en Jessie Verbrugh. ‘Soms lachen ze op televisie, maar in het echt doen ze dat nooit.’De kijk van kinderen op de Derde Wereld. Doctoraalscriptie. Universiteit van Amsterdam, 2003. p.87 6 Hermes, Joke. Re-reading Popular Culture. Malden: Blackwell Publishing, 2005. p.118 7 Interview op 11 november 2003 in Raalte met kinderen van bovenbouw basisonderwijs. Interview november 2003 in Alkmaar. Interviews door Avril Goossen-Ndudi. Zie bijlage F 8 Shohat, Ella. ‘Notes on the `Post-Colonial’, Social Text, 31-32 (Spring 1992) p. 101 9 Said, E. Orientalism. London: Routledge, 1978

5

voorkomt neemt hij ook negatieve connotaties met zich mee die zelf historisch gesitueerd zijn

in achterhaalde en schadelijke imperialistische ideologieën (en doorleven in racistische…) en

gereproduceerd worden door racistische ideologieën binnen de ‘westerse’ samenleving.

Een alternatief voor het gebruik van Derde Wereld zou zijn een term met minder

negatieve connotaties.De termen ontwikkeld/onderontwikkeld, ontwikkeld/ontwikkeling(-s),

economisch ontwikkeld/economisch minder ontwikkeld, Noord/Zuid en centrum/periferie zijn

al eerder aangedragen, maar niet meer effectief wanneer het gaat om het waarderen en

onderscheiden van verschil in cultuur, identiteit, taal en ideologie. De negatieve connotaties

die geassocieerd worden met de Derde Wereld zullen niet verdwijnen door de term te

veranderen of zoals Saussure het zegt, verandert de ‘signified’ of betekenis niet door de

‘signifier’of betekenaar te veranderen.10

Zo ontstaat er een mythe:11 naast de eerste meer voor de hand liggende betekenis van

de term (denotatie), wordt op een ander niveau een uitgebreidere en ideologisch gevormde

boodschap of betekenis gevormd (connotatie). De Derde Wereld is niet slechts een

geografische plek maar een ‘imagined space.’12

Een ander alternatief bestaat eruit om geen term te gebruiken in het aanduiden van de

verschillende landen uit Afrika, Azië en Zuid-Amerika zodat naties en mensen hun

individuele aspiraties, cultuur en identiteit kunnen uitdrukken zonder bijeengeraapt te worden

onder één noemer voorzien van alle negatieve connotaties en de veronderstelling van een

homogeen gebrek aan ontwikkeling. Maar dan verlies je ook de overeenkomsten die er tussen

de landen bestaan.

Hoewel de indeling in 1e, 2e en 3e wereld fundamentele zaken als ras-, klasse-, gender-

en cultuurverschillen en overeenkomsten verhult of negeert, blijven Shohat en Stam vanwege

de voordelen van de term ten opzichte van andere termen het begrip Derde Wereld gebruiken.

Dit is om enerzijds de inertie van het neokolonialisme te demonstreren en anderzijds ‘the

energizing collectivity of radical critique.’13 Derde Wereld roept nog steeds een algemeen

(verbonden) verzet op en heeft geholpen in het mobiliseren van intergemeenschappelijke

coalities van verschillende ‘gekleurde’ mensen in de Eerste Wereld. 14

10 Hall, Stuart, (ed.) Representation: Cultural Representations and Signifying Practices. London: Sage Publications, 1997. pp 30-36. 11 Barthes, Roland. Mythologies. London: Cape, 1972. 12 Hermes, Joke. Rereading Popular Culture. p. 117 13 Shohat, Ella, Robert Stam. Unthinking Eurocentrism. Multiculturalism and the media. London: Routledge, 1994. p. 27 14 Shohat, Ella, Robert Stam. Unthinking Eurocentrism. p. 40

6

Naast bovengenoemde argumenten vóór het gebruik van de term, is er een andere

reden om deze term zelf ook te hanteren. Dit onderzoek is deels een voortzetting van het

onderzoek van mijn medestudenten Anne E. Nieuwenhuys en Jessie Verbrugh (2003). Zij

gebruikten de term in hun scriptie, in de interviews met kinderen en in hun onderzoek voor de

NCDO waaraan ik zelf ook een bijdrage leverde.

In 2003 deden Anne E. Nieuwenhuys en Jessie Verbrugh voor hun doctoraalscriptie

onderzoek naar de kijk van kinderen op de Derde Wereld. Naar aanleiding van een elftal

interviews met 19 kinderen hebben zij vier grote repertoires geïdentificeerd die weergeven

hoe (met welke termen) kinderen over de Derde Wereld praten. Zo konden zij de ideologische

structuur van praten over de Derde Wereld blootleggen. Het alles overheersende repertoire

luidde: ‘Alles in de Derde Wereld wordt gekenmerkt door armoede en gebrek’.15 Dit

repertoire overheerste drie andere grote repertoires: ‘Kinderen in de Derde Wereld’, ‘Waarom

is er armoede’en ‘Oplossingen voor armoede’ en de subrepertoires: ‘Spelen met bijna niets’,

‘Vluchten’, en ‘Hulp uit het Westen is logisch en terecht’.

Zij concludeerden dan ook dat de dominante westerse ideologie: ‘het Westen’ is

daadkrachtig en hulpverlenend en de Derde Wereld is hulpbehoevend, passief en onkundig,

bij de kinderen doorklonk. Het Westen werd dus als superieur beschouwd. ‘De patronen en

terugkerende thema’s in de tekst van de kinderen geven aan dat zij gesimplificeerde en

gestereotypeerde culturele kennis van de Derde Wereld hebben.’ 16

In hun literatuuronderzoek en beeld- en inhoudanalyses kwam ook naar voren dat de

representatie van de Derde Wereld gestereotypeerd en eenzijdig is. Naar aanleiding van hun

doctoraalscriptie hebben zij een onderzoek gedaan voor de NCDO, Vaandeldragers van de

beeldcultuur, gepubliceerd in december 2003, waaraan ik voornamelijk een bijdrage heb

geleverd in de vorm van het doen van beeld- en inhoudsanalyses van kinderprogramma’s.

Joke Hermes was in dit alles de ‘matchmaker’: zij heeft mij aan Anne Nieuwenhuys en Jessie

Verbrugh voorgesteld. Hun onderzoek is tevens de eerste inspirator voor het onderwerp van

mijn eigen doctoraalscriptie.

Dat kinderen een stereotiep beeld hebben van de Derde Wereld is niet wat ik verder

zal onderzoeken. Wat wel verder onderzoek behoeft, is waardoor, ondanks de verschillende

soorten programma’s over ontwikkelingslanden, deze ‘goedbedoelde’ televisie niet als

15 Nieuwenhuys, Anne E. en Jessie Verburgh.’De kijk van kinderen op de Derde Wereld. p.66. 16 Nieuwenhuys, Anne E. en Jessie Verburgh.’De kijk van kinderen op de Derde Wereld. p.87

7

zodanig overkomt bij kinderen. Wat gebeurt er in het beeld, geluid en narratief van deze

televisie waardoor kinderen in zulk stereotiepe denken vervallen? En hoe kan televisie voor

kinderen dan verbeterd worden zodat kinderen wel genuanceerder over ontwikkelingslanden

gaan denken zonder dat een ‘alter ego’ontstaat van een wereld van ellende die de

werkelijkheid overstijgt?

Mijn uitgangspunt is om allereerst een open analyse te doen van programma’s en

beeldfragmenten. Het meest recente materiaal is opgenomen in februari 2007. Alle

kinderprogramma’s van Nederlandstalige zenders waar de Derde Wereld in voorkwam of in

voor zou kunnen komen zijn geselecteerd. De zenders met voor dit onderzoek relevante

programma’s waren: Nederland 3 Z@pp, National Geographic Junior, Nickelodeon en

Ketnet/Canvas. Dat heb ik gedaan door de vier weken lang de “Mikrogids” door te nemen en

alle relevante programma’s te onderstrepen. De “Mikrogids” heeft alle kinderprogramma’s

van de verschillende omroepen heel handig in één aparte katern staan. Van de meeste

programma’s wist ik uit ervaring en van vorig onderzoek al wanneer ze derde wereldlanden

verbeeldden. Van de programma’s die ik niet kende heb ik zo nodig de achtergrond via het

Internet nagetrokken of gewoon bekeken.

In de praktijk betekende dit dat ik ook programma’s heb opgenomen die achteraf niet

relevant bleken, zoals Zipzoo Worldwide. In dit avontuurlijke spelprogramma voor jongeren

staat een land centraal (in februari 2007 Curaçao, de Filippijnen, Indonesië en Congo)

waarover vragen beantwoord moeten worden. Dit bleek een heel klein segment van het

programma en de beelden uit de Derde Wereld die ik daarbij verwachtte, bleven uit. Zo zijn er

ook 28 Jeugdjournaals opgenomen waarvan slechts 16 één of meerdere onderwerpen uit de

Derde Wereld verslaan. Ook heb ik een aantal programma’s van National Geographic niet

opgenomen omdat deze programma’s doorgaans 30-60 minuten duren en samenvallen met

andere relevante programma’s op andere kanalen. Het materiaal van National Geographic dat

wel op band staat is representatief voor het totale aanbod van programma’s op deze zender17.

De onderzoeksperiode februari 2007 heeft, ondanks de korte duur, vrij veel relevant

materiaal opgeleverd. Door een tijdsbestek van een maand te nemen krijg je een goed

overzicht van wat een kind zoal te zien kan krijgen over de Derde Wereld in een korte

periode. Deze periode leverde in totaal 21 verschillende programma’s en 58 items op. Het

gaat om nieuwsprogramma’s, dierenprogramma’s, culturele programma’s, educatieve

17 Van alle verschillende relevante programma’s van de National Geographic staan er minimaal twee volledig op band.

8

programma’s en animatie. Verreweg de meeste programma’s over de Derde Wereld zijn

afkomstig van Z@pp en National Geographic Junior. Reclame, fondsenwervingspotjes en

volwassenprogrammering zijn bij de materiaalvergaring buiten beeld gelaten. Naast het

materiaal uit 2007, maak ik gebruik van materiaal uit 2002 dat ik tijdens het eerdere

onderzoek (2003) voor het Vaandeldragers project heb geanalyseerd en uitgewerkt. Het gaat

dan om een selectie van 45 items/programma’s uit heel 2002 die door de publieke omroep zijn

uitgezonden.

Van oktober tot en met december 2003 heb ik een bijdrage geleverd aan een

onderzoek van de NCDO, Vaandeldragers van de beeldcultuur, over het draagvlak van

ontwikkelingssamenwerking onder kinderen van 10-12. Daarbij werden beeldfragmenten uit

de Derde Wereld getoond aan kinderen, waarna groepsgesprekken gehouden werden. Twee

van de interviews waaraan ik heb meegewerkt komen in dit onderzoek aan bod. Voor de

selectie van deze fragmenten en om het aanbod van televisie over de Derde Wereld in kaart te

brengen is het gehele Nederlandse televisieaanbod uit 2002, zowel publiek als commercieel,

geïnventariseerd op programma’s in of over de Derde Wereld (in totaal 2530 programma’s)18.

Allereerst zijn uit die lijst de kinderprogramma’s gehaald. Alle programma’s zijn

vervolgens op beschikbaarheid gezocht in de catalogus van het Nederlands Instituut voor

Beeld en Geluid, NIBG19. Heel veel programma’s waren niet beschikbaar omdat het ging om

buitenlandse producties en de rechten niet in handen waren van de publieke omroepen. Ook is

er geprobeerd om programma’s van de Nederlandse commerciële zenders, National

Geographic en Discovery in handen te krijgen, echter dit bleek te kostbaar te zijn en

medewerking werd hiertoe niet verleend. Het gevolg is dat het onderzoek zich moest

beperken tot de programma’s van de publieke omroep die in het NIBG beschikbaar waren.20

De programma’s zijn vervolgens ingedeeld in een zestal genres: nieuws, fictie/drama,

amusement/infotainment, documentaire/natuurprogramma, reclame en fondsenwerving. Het

gebruik van genres is handig voor het maken van een indeling en om te beginnen met de

inventarisatie van de verschillende programma’s. Het nadeel is echter dat genres vaak hybride

vormen aannemen en geen strikt genomen eigenschappen hebben. Het uitgangspunt was om

aan tien items per genre te komen. Voor dit onderzoek zijn alleen de eerste vier genres

relevant omdat deze zich specifiek op kinderen richten.

18 Database van programma’s uit 2002. Harn, Piet van. Derde Wereld in Beeld. NCDO: 2002. Uitgevoerd door Quest, Michael Barzilay. 19 Nederlands Instituut voor Beeld en Geluid te Hilversum 20 Voor een volledig overzicht van de in 2002 uitgezonden items, zie bijlage B.

9

Nieuws: Jeugdjournaal en Schooltv-weekjournaal

Jeugdjournaal (1981―NOS) In 2002 werden op het dagelijkse nieuwsprogramma, op 174 dagen één

of meerdere items over de Derde Wereld uitgezonden. Dit varieerde van items over hongersnood, oorlog,

natuurrampen, tot rariteiten en dierennieuws. Het is uitzonderlijk wanneer items als “Zuid Afrika, kinderen op

schoolreisje” worden gemaakt.

Schooltv-weekjournaal (1981―Teleac/NOT) is een 30-minuten durend nieuws- en achtergronden

programma bestemd voor groep 7 en 8 van de basisschool. De vaste onderdelen zijn twee lange reportages

voorzien van uitgebreide achtergrondinformatie, het nieuwsoverzicht van de week met ‘goed’ en ‘slecht’ nieuws

uit binnen- en buitenland, een nieuwsquiz en de reeks 'ZOOM'. In Zoom worden personen die ooggetuige waren

van gebeurtenissen in het nieuws, van dichtbij gevolgd.

Amusement/infotainment: Alle kinderen zingen, Speluh, Zipzoo Coördinaat X, Het Klokhuis, Het

Kinderbevrijdingsfront

Alle kinderen zingen (1995-96,2001 NPS) is een 25 minuten durende muziekprogrammaserie waarin

kinderen liedjes zingen uit telkens verschillende landen. Iedere uitzending heeft één land als thema, waarin de

liedjes worden afgewisseld met korte filmpjes over het betreffende land. Onder andere Italië, Bolivia, Zuid-

Afrika, Curaçao, de Filippijnen, Ijsland en Portugal.

Kids Playtime (2002 VPRO) is een serie amuserende internationale filmpjes van 2 minuten en wordt

aangekondigd als Speluh. In elke aflevering zien we kinderen een kinderspelletje uit hun eigen land spelen en

legt de voice-over op speelse manier uit hoe je het spelletje moet spelen.

Het Kinderbevrijdingsfront (2003 VPRO) neemt het op voor volwassenen die geterroriseerd worden

door vervelende kinderen. In een van de vaste rubrieken wordt er spot gedreven met de filmpjes van

KidsPlaytime. Walter de spelletjes-speurneus vertelt over stomme spelletjes uit de hele wereld. Het enige

programma dat (durft) ironie en Derde Wereld combineert.

Zipzoo Coördinaat X (2002 –2005 AVRO) Serie spelprogramma's, waarin een team bestaande uit twee

kinderen onder leiding van Sipke Jan Bousema in een ondergronds labyrint en kasteelruïne een ontdekkingsreis

moet maken op zoek naar een geheim land. Onderweg moet het team diverse opdrachten uitvoeren en vragen

beantwoorden, onder andere aan de hand van korte reportages over dieren. Hiermee kunnen kaartcoördinaten

worden gewonnen, waarmee het land op een wereldkaart kan worden gevonden. Soms zijn er archiefbeelden uit

het themaland en de laatste aflevering (2002) was een expeditie op Bonaire met de twee winnaars.

Het Klokhuis (1988― NPS) is een 15 minuten durend cultureel en wetenschappelijk infotainment

programma waarin reportages worden afgewisseld met sketches. De afleveringen waarin Derde Wereld

voorkomt zijn er niet regelmatig, maar wanneer ze er zijn, erg sterk. Zo waren er in 2002 bijvoorbeeld vier

afleveringen over Suriname en één over kindsoldaten: Kolo uit Liberia. Wat het meest naar voren komt bij Het

Klokhuis is de diversiteit aan onderwerpen over de Derde Wereld. De nadruk ligt wel op leren. Er wordt ook

voor onderwerpen als de muziek gekozen, maar deze worden niet op locatie gemaakt. Kolo uit Liberia bestond

ook grotendeels uit archiefbeelden maar werden ondersteund door het verhaal van Kolo, waardoor het

persoonlijk werd. Over de programma’s in Suriname kwam vooral respect en een natuurlijkheid naar voren.

Geen nadruk op anderszijn en verschil.

10

Documentaire/natuurprogramma: Wildebras van de week, Mijn lievelingsdier, Een dier apart, Open a door

Wildebras van de week (2002 VPRO) 4-minuten durend natuurprogramma waarin een jong wild dier

centraal staat.Van welpen en maki’s tot apen en olifantjes.

Mijn lievelingsdier (2002 VPRO) Franse documentaireserie van 5 minuten, waarin kinderen overal ter

wereld hun lievelingsdier voorstellen.

Een dier apart (1997 VPRO) 26-delige Franse documentaire serie waarin kinderen wereldwijd worden

geportretteerd met een dier dat voor hen belangrijk is. Open a door (1992-2004) Is een internationale uitwisseling van vijf minuten durende films. Elk filmpje

laat, zonder dialoog, een simpele gebeurtenis zien in het leven van één jong kind.

Fictie/Drama: Post uit Suriname en Post uit de Antillen

Zowel Post uit Suriname (2000 Teleac/NOT) als Post uit de Antillen (1998 Teleac/NOT) zijn fictieve

series waarin een brievenwisseling plaatsvindt. Ze zijn gemaakt in opdracht van het ministerie van buitenlandse

zaken.

In de tweedelige serie Post uit Suriname correspondeert Sam uit Suriname met Roos in Amsterdam.

Terwijl Roos de brief leest horen we de voiceover van Sam met beelden uit Suriname. Sam is vanuit zijn dorp

naar de stad Paramaribo gekomen, zodat hij daar naar school kan gaan. Hij verblijft bij zijn oom, tante en nichtje

Gracia. Heimwee, verhuizen, nieuwe vrienden en een nieuwe school zijn thema’s die in de serie en in Sam’s

innerlijke beleving centraal staan. Tijdens de groepsgesprekken met basisschoolkinderen van groep 7 in Raalte,

werd het fragment uit Post uit Suriname als enige expliciet niet als Derde Wereld herkend, onder andere door de

drukke winkelstraten die zij zagen. De kinderen konden zich er goed in Sam verplaatsen en konden het hondje,

dat Sam en Gracia stiekem hielden, erg waarderen.

Sainy is de hoofdpersoon in Post uit de Antillen, een 4-delige educatieve docufictie. Ze woont op

Curaçao en schrijft in ieder programma een brief over haar belevenissen tijdens haar dagelijks leven. Onder

andere een bezoek aan Willemstad, het carnaval, thuis, op school en een trip naar opa op Bonaire, een natuurpark

en een zeeaquarium. Die stuurt ze per flessenpost aan de opa van Frank, die op Texel woont.

Omdat de selectie van programma’s uit 2002 niet representatief is voor het gehele

televisieaanbod over de Derde Wereldvoor kinderen, in verband met de beperkte

beschikbaarheid van het materiaal, zal ze voornamelijk als contrast dienen.

Sinds dat laatste onderzoek in 2002/3 is er veel veranderd binnen het medialandschap

met betrekking tot de kinderprogramma’s over de “Derde Wereld”. Sinds 1 januari 2007

zendt National Geographic elke dag twee uur een aantal natuur-, en wetenschappelijke

programma’s uit die kinderen als doelgroep hebben. Veel van de items zijn opgenomen in

ontwikkelingslanden. Daarnaast zijn er op de publieke omroep een aantal vernieuwde

genres/formats. Zo is een programma van de BBC Serious Jungle (2002)21, een reality

21 Zie bijlage A. voor informatie over de programma’s

11

programma waarin een groep Engelse kinderen de jungle van Borneo intrekken om er de

orang-oetangs te helpen. Hoewel de locatie het regenwoud van Borneo is, gaat de serie vooral

om de dynamiek tussen de acht zorgvuldig geselecteerde jongeren en hun ‘reis’ naar een

hoger doel: om voor de jonge orang-oetang wezen, die weer worden teruggeplaatst in de

natuur, een voederplatform te bouwen.

Stills Serious Jungle (2002)

Op Ketnet, een Belgische zender, wordt W@=D@ (wat is dat)(2006), een

crossmediaal cultureel programma uitgezonden dat fictieve elementen met reportages

vermengd, in een mix van rake humor, spanning, informatie en avontuur. De positie die de

presentatoren innemen is die van slimme onwetendheid en betrokken open mens. Hierdoor

wordt je als kijker gestuurd (wat Hall aanduidde als preferred reading22) om dezelfde positie

in te nemen om zo ‘mee te beleven’ en niet ‘tegenaan te kijken’. De kijker wordt serieus

genomen en kan zich op een zelfde niveau begeven als de presentator.

Stills W@=D@ Mexico en Guatemala (2006)

Er komt een gelaagdheid in voor die absoluut noodzakelijk is. Die gelaagdheid beperkt

zich niet alleen tot de televisieserie zelf, wat zich door haar rijkheid aan beelden, sterke

12

22 Hall, Stuart [ed]. Culture, media, language:working papers in cultural studies, 1972-79. London: Hutchinson, 1980

narratief en frisse blik leent om meerdere malen uit te zenden. Het crossmediale karakter van

de 16-delige serie (4x4) over India, Mali, China en Mexico&Guatemala zorgt ervoor dat je

contextuele kennis opdoet, verdieping vindt en je aanzet tot (zelf)reflectie. Dit gebeurt door

naast de televisieserie, een ‘magabook’ (Magazine/Leesboek/Encyclopedie), een interactieve

multimediale website en verschillende theatervoorstellingen met elkaar te verbinden.

Naast de nieuwe programma’s wordt de continuïteit vooral doorgezet door

programma’s als het Jeugdjournaal (NOS 1981–), Schooltv-weekjournaal (Teleac/NOT

1981–) en Het Klokhuis (NPS 1988–), hoewel de laatste niet regelmatig programma’s met aan

Derde Wereld gerelateerde thema’s uitzendt.

De grote afwezige in mijn overzicht is kinderdrama dat in februari 2007 nergens wordt

uitgezonden en sinds 2002 nog steeds een ondergerepresenteerd genre is. In 2006 is er voor

het eerst een Surinaamse (7-delige) jeugdserie gemaakt Taxi van Palemu (2006). Deze serie is

in april 2007 te zien op Z@pp. Hoewel deze niet binnen de afgebakende onderzoeksperiode

hoort is het wel goed om er aandacht aan te besteden om te laten zien welke nuttige

verbeeldingsstrategieën er gebruikt worden in het verbeelden van de Derde Wereld en hoe

door middel van dit genre, meer dan met de andere genres, identificatiemogelijkheden plaats

kunnen vinden en zo ook ‘inclusion’23. Daarmee bedoel ik dat er geen absolute scheiding

bestaat tussen ‘Zij’ en ‘Wij’, maar dat een meer evenredige relatie en gedeelde identiteit

ervaren kan worden. Het gevoel erbij te horen.

Een deel van mijn open analyse is het benoemen van codes met behulp van de

‘grounded theory’. ‘Grounded theory’ is een kwalitatieve onderzoeksmethode waarbij

theorieontwikkeling op basis van datacollectie en analyse plaatsvindt. In plaats van met een

theorie te beginnen en deze vervolgens te bewijzen, laat je de theorie ontwikkelen uit datgene

wat je bestudeerd. Deze methodologie is ontwikkeld door de sociologen Barney Glaser en

Anselm Strauss (1967).

Door codes te benoemen en deze vervolgens te categoriseren wordt je materiaal

overzichtelijker. Zo worden overeenkomsten en verschillen duidelijk en kunnen vragen

gesteld worden. Ook eventuele vooronderstellingen kunnen hierdoor zichtbaar worden. Zo

heb ik bijvoorbeeld vier categorieën (category) benoemd: ‘zien’, ‘horen’, ‘voelen’ en

‘denken’ en subcategorieën: zoals ‘doel programma’. Die subcategorieën hebben

eigenschappen (properties) zoals ‘amuseren’, ‘informeren’, ‘exotiseren’ en ‘idealiseren’ die

vervolgens een dimensioneel bereik (dimensional ranges) hebben: zoals ‘vaak’ tot ‘nooit’,

23 Stevenson, Nick. Culture and Citizenship. London: Sage, 2001

13

‘veel’ tot ‘weinig’ en ‘actief’ tot ‘passief’. Daarbij wordt gebruik gemaakt van een matrix om

een overzichtelijk beeld te verkrijgen. Aan de hand van de open analyse zal een theoretisch

kader ontwikkeld worden.

Naast het benoemen van codes wordt er een uitgebreide thick description24 gemaakt.

Deze verdichte beschrijving, in de presentatie van het programmamateriaal, is van belang om

in de conclusie duidelijk te maken hoe goede bedoelingen (van programma’s), een verkeerde

uitwerking kunnen hebben. Met een meer abstracte introductie van het materiaal lukt dat niet.

In de paragraaf ‘methodologie’ kom ik terug op de exacte analysemethode.

Hoofdstuk 1 omsluit het kader van mijn onderzoek. In de komende paragrafen van dit

hoofdstuk wordt de voor mijn onderzoek relevante (media)theorie besproken. Allereerst aan

de hand van een overzicht van algemene observaties van het geanalyseerde beeldmateriaal uit

2002 en 2007. Daarna zullen de definities die van belang zijn voor een goed begrip van mijn

onderzoek en discussie omschreven worden. Deze theoretische begrippen komen ook tijdens

de analyse terug. De gevolgde methodologie en mijn verantwoording komen daarna aan bod

en tot slot de plaatsing van mijn onderzoek binnen de context van het hedendaagse debat en

de praktijk van televisie over de Derde Wereld voor kinderen.

Het grootste deel van mijn onderzoek omvat een viertal casussen, verdeeld over vier

hoofdstukken. Deze casussen behandelen programma’s die uitgezonden zijn in februari 2007.

Elke casus behandelt een ander genre. In Hoofdstuk 2 zal ik dieper ingaan op het nieuwsgenre

met als casus het Jeugdjournaal, waarin een positief wereldbeeld naar voren komt. In

Hoofdstuk 3 kijk ik naar de verbeelding van de Derde Wereld in dierenprogramma’s, met

National Geographic Jr. als casus. Hoofdstuk 4 omvat drie verschillende genres: amusement,

drama en animatie. De casus gaat over de animatieserie The Wild Thornberrys. Hoofdstuk 5

behandelt multimedia/multigenre en als casus de culturele docufictie W@=D@. Per genre

wordt aangegeven welke verbeeldingsstrategieën gehanteerd worden en hoe de Derde Wereld

verbeeld wordt. De conclusie, slotdiscussie en suggesties komen in het laatste hoofdstuk aan

bod.

Inleiding casussen

De bovengenoemde volgorde van genres en casussen wordt om een aantal redenen

gehanteerd. Nieuws komt allereerst aan bod omdat dit genre de grootste ‘leverancier’ van

24 Geertz, Clifford. “Thick Description: Toward an Interpretative Theory of Culture. In The interpretation of cultures: selected essays. New York: Basic Books, 1973. p.3-30.

14

beelden over de Derde Wereld is en de grootste verscheidenheid en diversiteit in onderwerpen

toont. Daarnaast geven kinderen in verschillende onderzoeken aan het Schooltv-weekjournaal

en vooral het Jeugdjournaal te gebruiken als belangrijke informatiebron (Allerd/ Valkenburgh

1998; Nieuwenhuys/Verbrugh 2003, NCDO Vaandeldragers 2003; NCDO onderzoek 27,

2007). Het is dus goed om allereerst stil te staan bij dit genre en bij het Jeugdjournaal in

bijzonder.

National Geographic Jr. wordt hierna in hoofdstuk 3 onder de loep genomen. Deze

zender zendt een groot aantal programma’s uit met beelden uit de Derde Wereld en heeft het

grootste aandeel uitzendtijd Derde Wereld (regelmatig 50-75% van het dagelijkse twee uur

durende jeugdblok). Bovendien wordt deze zender door kinderen na het Jeugdjournaal

genoemd als informatiebron of als zender die ze graag kijken (Nieuwenhuys/Verbrugh 2003;

NCDO onderzoek 27, 2007).

Hoofdstuk 4 zal de genres animatie, drama en amusement behandelen. De

animatieserie The Wild Thornberrys wordt daarbij besproken. Het is een van de weinige

animatieseries die zowel aandacht schenkt aan cultuur, natuur en dieren en daarbij een groot

aantal landen representeert. Dit was bovendien de enige relevante serie op de commerciële

zenders (naast National Geographic). In de voorgaande hoofdstukken lag de nadruk op non-

fictie en in dit hoofdstuk vooral op fictie.

Multi-genre/ Multimedia komt tot slot aan bod in hoofdstuk 5. Nieuwe formats en

hybride genres worden hier besproken en ik ga verder op multimedia in door W@=D@ als

casus te behandelen.

De hoofdstukken die de casussen behandelen verschillen nogal in lengte. Dit komt

door de omvang van het materiaal en de gekozen methode: ‘Thick description’ en

vertooganalyse.

Algemene observaties beeldmateriaal 2002 en februari 2007

De hierboven besproken hoofdstukken en casussen gaan vooral in op meer specifieke

eigenschappen van genres en programma’s. Daarmee verlies je de overeenkomsten tussen de

programma’s en genres onderling. Daarbij komt dat ze alleen de programma’s uit februari

2007 behandelen. Daarom is het goed ook aandacht te besteden aan de meer algemene aard

van het materiaal. In deze paragraaf wordt de verbinding gelegd tussen verschillende

15

programma’s uit de twee onderzoeksperiodes en worden meer genre overstijgende observaties

weergegeven.

1. ‘Onze’ stem, ‘hun’ wereld

Wat naar voren komt is dat beeld en tekst in de geanalyseerde fragmenten elkaar vaak niet

goed ondersteunen. De gesproken tekst benadrukt negatieve eigenschappen en maakt

vergelijkingen tussen Zij, de Derde Wereld en Wij, de Eerste Wereld, bewust of onbewust, ten

nadele. Dit gebeurt vooral wanneer er gebruik wordt gemaakt van een voice-over. Met de

gesproken tekst wordt een specifieke interpretatie van de beeldtekst gesuggereerd.

Dit komt bijvoorbeeld naar voren in het amusementsprogramma Alle kinderen zingen

(2001). In dit muziekprogramma staat er steeds één land centraal en wordt een kind uit het

themaland gevolgd. Reportages worden afgewisseld met gesprekken met kinderen in de

studio die als ‘experts’ functioneren, zoals een dochter van een schapenherder in het geval van

Pepe. Een lied uit het themaland wordt in de studio door Nederlandse kinderen gezongen en

komt fonetisch in beeld zodat de kijker thuis mee kan zingen. De initiator van dat programma

Ruud van Gessel werkte voor het programma altijd samen met lokale producers en

regisseurs.25 Dit leverde inderdaad mooie beelden op, ware het niet dat de voice-over die

beelden voorzag van een ‘misleidend’ commentaar vanuit een soms Eurocentrisch perspectief.

In de aflevering Bolivia bijvoorbeeld wordt steeds benadrukt hoeveel Pepe moet lopen

en komt er onbegrip of (onbedoelde) minachting voor verschil naar voren.

[fragment waarin Pepe zijn huis laat zien.] Pepe klopt op de deur [voice-over] Ze

hebben blijkbaar geen bel… Pepe maakt ook nog even een praatje met zijn moeder.

Zie je dat ze hele dikke kleren aan heeft? Terwijl het toch zulk mooi weer is.

Pepe introduceert zichzelf en gebaart (ons) met hem mee te gaan. [voice-over] Deze

enthousiasteling heet Pepe en hij woont in Peñas in het Andesgebergte. Hij wil

dolgraag zijn school laten zien; nou kom maar op! Oh, we moeten eerst nog een stukje

lopen. Nou een stukje? Pepe moet elke dag vijf kilometer lopen voor hij bij zijn school

is! Gelukkig is het mooi weer.

[Pepe loopt over de velden] Als Pepe zijn huiswerk voor school af heeft moet hij zijn

vader helpen met het binnenbrengen van de schapen. Maar dat betekent vooral héél

25 www.allekinderenzingen.org/wie.htm geraadpleegd op 17 oktober 2007

16

veel lopen want de schapen grazen niet waar ze willen. En dan wel te bedenken dat

Pepe naar school ook al zo veel moest lopen. Als je vader en moeder dit zien willen ze

je vast nooit meer ergens naar toe brengen, dan zeggen ze: ga jij maar lekker lopen.

Toch vindt Pepe het leuk: het is namelijk een mooie route naar de schapen en daar

geniet hij elke dag van.

[Pepe rent] In de namiddag gaat Pepe nog even naar zijn vriend Ronaldo om te spelen

bij het Titicacameer. Pepe heeft vandaag al zoveel gelopen maar hij is nog steeds niet

te moe voor een flinke sprint. Zoals je ziet moet er weer een heel eind gelopen worden

omdat alles zo ver uit elkaar ligt.

Dat de voice-over vertelt dat Pepe het niet vervelend vind om te lopen valt in het niet

doordat er telkens weer wordt benadrukt hoeveel hij moet lopen. Kinderen onthouden juist

deze gegevens zoals in het groepsgesprek in Raalte naar voren komt.26 Als je wil overbrengen

dat hij veel moet lopen zeg dat dan één keer en leg uit waarom en laat Pepe vertellen wat hij

daarvan vindt. Maar als hij het zelf niet vervelend vindt, waarom moet het dan steeds

benadrukt worden? Dit maakt alleen maar duidelijk dat dit niet Pepe’s verhaal of beleving is

maar die van de maker.

Beeld en tekst ondersteunen elkaar soms ook niet wanneer een tekst vooraf is

geschreven waarbij beelden gezocht moeten worden. Dit komt vooral naar voren in reportages

van het nieuwsgenre. Bij het Jeugdjournaal en SchoolTV Weekjournaal zijn redacteuren voor

items die ze zelf niet kunnen filmen, vaak afhankelijk van beelden van nieuwsdiensten. Het

volgende voorbeeld is van het Schooltv-Weekjounaal (05/04/2002) en wordt getoond in het

nieuwsoverzicht van de week. Het item wordt aangekondigd als Ruzie in Midden-Oosten

vredesplan van kroonprins Abdullah (40 sec). Het item over het Midden-Oosten is heel kort.

We zien beelden van een conferentiezaal waar verschillende Arabische mannen te zien zijn

die gefilmd worden. Ze poseren voor de camera’s. De vrouwelijke voice-over zegt dat het zo

goed leek te gaan maar dat het al weer mis ging doordat een Palestijnse vrouw een

zelfmoordaanslag deed. We zien beelden van een straat met veel auto’s. Mensen rennen

ergens heen. Gewapende politie met helmen zijn close-up in beeld en rennen ergens naartoe.

Dan zegt de voice-over dat Israëliërs Palestijnse vluchtelingenkampen zijn binnengevallen

waarbij in een vuurgevecht tussen Israëliërs en de bewoners van de kampen zeker 13

Palestijnen zijn omgekomen. We zien chaos en ambulances.

26 Interview op 11 november 2003 in Raalte. Zie bijlage F

17

Het is in de beelden niet duidelijk wat er precies gebeurd. We zien chaos, en horen

schoten. Wie wat doet zien we niet. Alleen de voice-over moet duidelijk maken wat er

gebeurd. Dit item voegt niets toe aan wat er gebeurt in Israël. Het versterkt alleen maar het

beeld van oorlog en chaos in dat deel van de wereld. De beelden hebben een enorme impact.

Het vertelt geen verhaal maar geeft indrukken, impressies.

Hoewel iemands stem zo een wezenlijk deel uitmaakt van zijn/haar identiteit, krijgen

mensen in beeld in diverse genres die stem niet toebedeeld. Er zijn verschillende manieren

waarop dit gebeurd. De meest voorkomende manier is door beelden te voorzien van een

voice-over. Dit is meestal de presentator of commentator bij amusementsprogramma’s,

realityseries, natuurprogramma’s en culturele documentaires; de presentator, correspondent of

verslaggever bij de nieuwsprogramma’s en een verteller of een personage in een drama.

Door veel documentairemakers en critici is de voice-over in de derde persoonsvorm,

de zogenaamde ‘voice of God’, afgedaan als autoritair, elitair, onderdrukkend en

beledigend.27

Voice-over is not simply descriptive; it also contextualizes, analyses and interprets

images and events. Commentaries have the power to reverse the significance of a

particular visual content. Voice-over is, therefore, an active intervention or mediation

in the process of generating and transmitting meaning. However, viewers are rarely

aware or critical of the scope of mediation in part because the visual image itself

confers credibility and authenticity on the voice-over. But voice is at times more

credible than vision; it is an integral part of a person's identity.28

Het woord kent nog steeds een hogere status dan het beeld. Het simpel ‘laten zien’ is

natuurlijk ook al een vorm van vertellen vanuit een bepaalde oogpunt. Waar het om gaat is dat

verschillende perspectieven aan bod komen en personen in beeld, die centraal staan een stem

krijgen. Hoe openlijk of verbloemd, een vertelling brengt altijd kennis, macht en vooroordelen

met zich mee.

In een aantal programma’s geeft de voice-over commentaar en vertelt hij tevens wat

een persoon denkt, voelt en doet. Dit gebeurt onder andere in de series Mijn lievelingsdier

(2000) en Wildebras van de Week (2002). In de geanalyseerde fragmenten komen daarnaast

verschillende ‘oplossingen’ naar voren voor het legitimeren van de afwezigheid van de stem. 27 Kozloff, Sarah. ‘Humanizing "The Voice of God": Narration in "The Naked City".’ Cinema Journal, Vol. 23, Nr. 4. (Summer, 1984), pp. 41-53. 28 Hassanpour, Amir in: H. Newcomb (ed.), Encyclopedia of Television. Chicago: Fitzroy Dearborn Publishers Newcomb, 1997: Vol 3, p. 1775

18

• De briefvorm (drama): De innerlijke stem van de persoon die de brief heeft

geschreven, maar de fysieke stem van de brievenlezer, soms in de vorm van voice-

over. Dit gebeurt in de educatieve dramaserie Post uit de Antillen(1996)

• Een persoon introduceert zich kort in de eigen taal waarna een presentator in de

voice-over overneemt, commentaar geeft en vertelt wat personen denken, doen en

voelen. Alle Kinderen Zingen is daar een voorbeeld van. De korte introductie van

het kind uit het ‘thema-land’in eigen taal suggereert dat hij/zij het verhaal vertelt.

Die introductie leent autoriteit aan de voice-over die later overneemt; alsof het

kind zijn/haar stem ‘weggeeft.’ Het programma dat als doel heeft iets te leren over

een land, de taal en een kind uit dat land, komt onbedoeld eenzijdig over

• Een persoon heeft een stem die we horen maar, afhankelijk van de taal waarin

wordt gesproken, niet kunnen verstaan omdat de ondertiteling ontbreekt.

• Een persoon in beeld spreekt waarna een ander in beeld vertolkt wat er wordt

gezegd. Dit gebeurt in W@=D@ (2006). Zo communiceren Dimi en Pieter in de

serie Nederlands met de bevolking van het bezochte land. Zij antwoorden in hun

eigen taal en Dimi en Pieter herhalen in het Nederlands de kern van wat zij

zeggen. Zij hadden dat zelf niet zo gewild maar hebben om productieredenen naar

een andere oplossing gezocht. Wat wel mooi is, is de interactie tussen Dimi en

Pieter die Nederlands spreken en de Mexicanen die in het Spaans of Q'eqchi'

antwoorden.

Maar daar werd duidelijk dat we bijvoorbeeld bij een aflevering met Indische vrouwen

uren konden luisteren naar hun verhalen. Maar ja, wij stelden de vragen in het Engels,

zij antwoordden in het Engels, het is een programma voor jongeren vanaf 8 jaar en we

wilden niet met ondertitels werken dus daar konden we helemaal niets mee doen. Ook

de schwung was helemaal uit de reeks.29

Naast het gebruik van de voice-over wordt er soms gekozen voor een woordvoerder of

deskundige die spreekt voor/namens/ in plaats van een persoon of groep zoals te zien is bij

reportages in het nieuwsgenre. Maar ook de kinderen in de studio in het programma Alle

kinderen zingen die als ervaringsdeskundigen commentaar geven en vragen beantwoorden en

29Interview met Pieter Embrechts http://www.herentinternationaal.be/artikelen/Pieter-interview.doc geraadpleegd op 31 oktober 2007.

19

zo spreken voor een ander. Een dialoog tussen Eerste en Derde Wereld wordt dus niet

gezocht.

Zoals ook uit het interview met Pieter Embrechts (W@=D@) is op te maken, zijn er

verschillende redenen waarom er wel of niet wordt gekozen voor ondertiteling; voice-over;

vertolking of woordvoerder. Maar daar ligt dan ook de macht van de televisie.

2. Ellende fascineert, fascinatie schept afstand

In de veelheid aan beelden over de Derde Wereld is een onderscheid te maken tussen

het verbeelden van ellende/narigheid en fascinatie met de Ander.

Het verbeelden van ellende gebeurt in kinderprogramma’s over het algemeen veel minder.

Het Jeugdjournaal kiest er bijvoorbeeld voor om ‘gruwelijke onderwerpen’ tenzij ze erg

belangrijk zijn, niet uit te zenden. Doen zij dat toch dan worden ‘enge beelden’ weggelaten.30

Toch komen er in het Jeugdjournaal beelden voor die ‘ellende’ tonen. Kinderarbeid, oorlog,

humanitaire rampen en kindsoldaten, hoe weinig je de erbarmelijke omstandigheden daarvan

ook in beeld brengt, er zijn genoeg indicatoren die erop wijzen dat de mensen in niet te

benijden omstandigheden leven. Soms wordt armoede expliciet genoemd. In het

Jeugdjournaal bijvoorbeeld worden de termen ‘arm land’ en ‘arme mensen’genoemd. Daarbij

worden beelden getoond die dit moeten verduidelijken. In het Jeugdjournaal (18/09/02) is er

een item over koffieboeren. De presentator en Novib medewerkster wisselen elkaar af.

[S. Borren/ Novib] “De grote bedrijven zoals Douwe Egberts maken grote winsten

[koffieboeren] en die arme boeren die het echte werk doen en hun families, die lijden,

die hebben honger, die hebben armoede; dat is niet eerlijk.”

[voice-over presentator] “Zoals hier in Guatemala, in Midden-Amerika. De boeren

werken zich een slag in de rondte maar zijn straatarm. De regeringen, zoals die van

Nederland, zouden geld moeten geven dan kunnen koffieboeren ander werk zoeken.”

Tijdens de tekst over de arme boeren zien we mannen werken en vrouwen met

kinderen langs de weg lopen met grote zakken koffie. Ze dragen geen schoenen. De

kinderen zien er nog kleiner uit doordat ze van boven zijn gefilmd en naar ons

opkijken. Hun dorp bestaat uit kleine zelfgemaakte tentjes van plastic. Er is een

30 Hulten, Brecht van & Jan Paul Schutten. Het NOS Jeugdjournaal. Houten: van Goor, 2006. p. 28-29

20

waterpomp. De kinderen zien er mager uit en we zien ook belden van jonge kinderen

die werken in de plantages. We zien ze zwoegen. Ze worden zelf niet geïnterviewd.

In het voorbeeld hierboven komen expliciete tekens van armoede naar voren. Het gebruik van

de term arm benadrukt die tekens alleen maar. Het lijkt hier te gaan om ‘associational

juxtaposition’, dat is ‘[a] general strategy of pairing images in order to bring about an

unconscious association between them – whether or not an implied causal link or other kind

of logical connection is so intended’31 Maar dan niet slechts tussen beelden onderling, ook

tussen tekst en beeld. Voor kinderen is misschien wel een van de meest expliciete tekens van

armoede het niet dragen van schoenen.

Naar aanleiding van een aantal televisiefragmenten waarin Derde Wereld centraal

stond, werd een groepsgesprek gehouden met basisschoolleerlingen uit groep 7. De

fragmenten herkenden zij als ‘Derde wereld’, ‘Ontwikkelingslanden’ en ‘Arme landen’. Op

de vraag waaraan ze dat herkenden antwoordden ze:

Arme landen. En de oorlogen, dat is meestal ook zo. Dat ze dan rijk willen worden,

dan met die diamanten in de grond. En de mensen hoe ze er uit zagen, met hun

huidskleur. En geen schoenen. Ja ja, héél veel mensen hebben geen schoenen. In dat

spel met die blikjes.Ja met die blikjes, ja daar zag je- toch met die handbal? Want dan

kunnen ze ook niet lopen. Nou bal, bal. Dat was een plastic zak. Dat met die blikjes,

dat zal wel pijn doen. Dat zijn ze wel gewend.Tasje van Kruidvat. Aan de huidskleur.

Aan de schoenen. Geen schoenen en allemaal zelfbedachte spelletjes, geen spelletje

dat je gaat kopen, mens-erger-je-niet of zo. Kan je zelf ook maken. 32

Het spel met de blikjes werd getoond in een fragment uit KidsPlaytime (2002). Daarin werd

deweke, een spelletje uit Botswana gespeeld door drie kinderen. Later in het gesprek geven de

kinderen aan het programma te waarderen en wordt het fragment genoemd als ‘niet zielig’.

Uit het voorgaande voorbeeld komt naar voren dat de context waarbinnen armoede

getoond wordt belangrijk is voor de manier waarop kinderen erover denken. In het fragment

waarin het zwaartepunt de kinderen en hun spel was, werd armoede weliswaar herkend maar

woog het plezier die ze aan het filmpje beleefden zwaarder. Het fragment over de

koffieboeren ‘van die bonengeval en dat ze gingen sjouwen’ vonden ze niet leuk.

31 Messaris, P. Visual Literacy: Image, Mind, and Reality. Boulder, CO: Westview Press, 1994. p. 12. 32 Interview Raalte 2003. Zie bijlage F

21

In het fragment over de koffieboeren wordt ook verteld hoe kinderen kunnen helpen,

namelijk door ‘eerlijke koffie’ te kopen. De associatie tussen armoede/ellende in de Derde

Wereld en hulp uit ‘het Westen’ komt in hoofdstuk twee, ‘Nieuws: casus Jeugdjournaal’

terug

Het is belangrijk om beelden van armoede en ellende te contextualiseren en uit te

leggen zodat kinderen over armoede genuanceerder leren denken. ‘Het ongenuanceerde beeld

overheerst dat heel Afrika en heel Azië arm zijn; volgens sommige kinderen (Extraverte

Statuszoekers33) onlosmakelijk verbonden met gebrek aan eigen skills (‘dom’) en terug te

voeren op eigen schuld.’34

In culturele documentaires en animatie ligt de nadruk in het verbeelden van Derde

Wereld op natuur, mystiek, exotisme. De Derde Wereld fungeert als een mooie achtergrond,

een waar paradijs vol exotische dieren, planten, mineralen en exotische mensen met kleurrijke

kleren en vreemde gebruiken. Maar tegelijkertijd is het gevaarlijk, mysterieus en primitief.

Het is ‘anders’ en daardoor aantrekkelijk.

De culturele documentaires Taipusam (1999) en Carnaval faces: Maracatu

(26/02/2007) op National Geographic Jr. zijn hier goede voorbeelden van. Op animatie kom

ik terug tijdens mijn bespreking van The Wild Thornberrys in hoofdstuk vier. De filmpjes

worden niet aangekondigd in de programmagids, op de National Geographic website of op

televisie. Het wordt tussen twee dierenprogramma’s voor kinderen in geprogrammeerd. De

programma’s lijken nauwelijks geschikt voor kinderen zoals later duidelijk wordt. De eerste is

een korte documentaire film van tweeënhalve minuut over een van de grootste Indiase

festivals in Maleisië, Thaipusam. Manira Su is een van de mannen die een offer brengt aan de

heer Murigan.

De kijker volgt zijn bedevaartstocht naar de tempel in d

Batugrotten. We zien zijn armen met offers. Close-ups

van een enkel, been, voet en hand van iemand die om d

rode enkelband een bellenketting vastmaakt. Manira

wordt gekust op zijn wang door een vrouw en we zien

hem in een close-up met een metalen rek en een

bloemenketting om. Iemand legt hem de handen op en

e

e

Su

33 Respondenten van de groepsdiscussies waren op basis van hun ‘Mentality milieus’ onderverdeeld in vijf groepen: Enthousiaste verkenners, sociale aanpassers, honkvaste gemakszoekers, extraverte statuszoekers en eigenzinnige idealisten. 34 Onderzoek 27: Jonge wereldburgers: kinderen over de wereld om hen heen. Amsterdam: NCDO, Mei 2007. p.30

22

Manira Su buigt naar voren. Dan begint hij te dansen en maakt luide kreten. Het doet den

aan een wild dier. De vrouwelijke matter-of-fact voice-over vertelt dat Manira Su bijna

moeiteloos in een trance raakt door zich intens te concentreren op het beeld van de heer

Murugan. Een close-up van Manira Su’s gezicht en tong volgt. Iemand doet as op zijn tong en

doorboort zijn tong met een mini-speertje. Dit gebeurt pijnloos en zonder bloeden vertelt de

voice-over. Tot aan het einde van de film blijft de

voice-over matter-of-fact, zonder emotie of klemtonen.

Dit maakt dat je een soort afstandelijke antropologische

houding inneemt en van een afstand bestudeert wat er

gebeurt. Tegelijkertijd voel ik een knoop in mijn maag.

De cameravoering fragmenteert en wisselt veel close-

ups, extreme close-ups, middel close en long shots met

elkaar af. De camera blijft in tegenstelling tot de voice-over niet op een afstand. Bovendien

worden er high-angle shots gebruikt om de menigte die de berg beklimmen te filmen zodat we

neerkijken op de mensen.

ken

The use of camera style is often a determining factor in how audiences compare

subjects. For example, to shoot a photographic subject from a low angle is cross-

culturally employed as a technique to create an impression of power or dominance of

the subject.35

En er wordt tussen de mensen door gefilmd waardoor het soms lijkt alsof we gluren. Dit is de

gaze van de camera. Als wetenschappelijk object (niet subject) wordt Manira Su bestudeerd.

Hij blijft vreemd en bijna onmenselijk, want hij wordt ‘geobjectificeerd’.

In W@=D@ wordt er ook een religieus ritueel gefilmd maar is het niet vreemd omdat

je tijdens het programma een reis hebt gemaakt, ‘van totale onwetendheid tot ingewijde.’ De

presentatoren doen mee met het ritueel en observeren het niet slechts van aan afstand. Je

begrijpt het ritueel binnen de context van het programma en voelt niet een voyeur die in

iemands intieme omgeving binnengluurt. Dit verschilt met de etnocentrische blik die je blijft

houden in het eerste voorbeeld. Omdat je de andere cultuur in de context van het programma

niet kunt begrijpen.

In de beide voorbeelden van Derde Wereld als armoedig en ellendig en Derde Wereld

als vreemd en exotisch, blijft Derde Wereld ‘Ander’. Niet alle programma’s vallen in een van

beide extremen maar kunnen soms elementen bevatten van één of beide categorieën. Maar

35 Perlmutter, David, D. & Guy Golan. ‘Counter-imaging: myth-making and Americanization in Israeli Labor Party Campaign ads, 2003.’ Visual Communication 2005:4:304.

23

anderszijn hoeft niet afstandelijk te zijn. Historicus Claude Liauzu benadrukt dat we onszelf

juist in de ander moeten kunnen herkennen om eensgezindheid te bereiken.

Upon what image, what gaze, is solidarity to be established? If the Other is wretched,

troubling or exotic, he remains external to me- alien. If not, indeed, inferior. The great

‘melting-pot’ of the media and the ‘united colours’ of advertising in fact rank cultures

hierarchically on the basis of the values of Western civilization, which are declared to

be universal. However, in order for solidarity to be able to assert itself, writes Claude

Liauzu, ‘not only do you have to recognize part of yourself in the Other, but you have

to recognize a part of the Other in yourself’. 36

Definities Een aantal termen komen tijdens mijn betoog en analyse regelmatig terug. Deze

termen zijn ‘armoede’ en ‘ellende’, ‘exotisch’, ‘Ander’, ‘eurocentrisme’, ‘etnocentrisme’ en

‘identificatie’. Deze termen en aanverwante termen worden hier verder uitgelicht.

Armoede/Ellende

De Derde Wereld kan op twee extreme manieren verbeeld worden. Enerzijds als een

wereld van armoede en ellende en anderzijds als een exotische wereld. De Derde Wereld

wordt in het eerste geval geconstrueerd als ‘behoefend’, als ‘achterlijk’, als ‘inferieur’ of als

‘onbeschaafd’. Armoede wordt gezien als een Derde Wereld probleem en wordt verbonden

aan achterlijkheid. Hoe voelen we ons verbonden met televisiebeelden van ‘slachtoffers’ die

ver weg van ons in armoede en ellende leven?

Er bestaat een onevenredigheid tussen de macht van de kijker in het comfort van

zijn/haar woonkamer en de kwetsbaarheid van slachtoffers op het televisiescherm van de

kijker. De kijker is zelf onderdeel van het narratief. Het narratief gunt de kijker namelijk de

positie van voyeur van de pijn van de ‘ander’, van weldoener of van activist. Op dezelfde

manier verschijnen ‘slachtoffers’ in verschillende identiteitsvormen op het scherm. Van een

nummer zonder verdere specificatie tot een menselijk wezen die bijna is als ‘ons’.

36 In Barlet, Olivier. African Cinemas. Decolonizing the gaze. London: Zed Books, 2000. p. 4

24

It is these acts of identity, engaging the spectators and sufferers in various

relationships of proximity and agency to one another, that ultimately construe some

sufferings as being worthy of our pity and others as unworthy of it. The concept of

regimes of pity suggests then, that spectators do not possess ‘pure’ emotions vis-à-vis

the sufferers, but their emotions are, in fact, shaped by the values embedded in news

narratives about who the ‘others’ are and how we should relate to them. 37

Hier wordt medeleven een sociaal geconstrueerde dispositie en niet een natuurlijk gevoel van

liefde. Hoe een kijker wordt geacht met ‘lijden’ om te gaan wordt mede bepaald door Agency.

Agency gaat erom wie, wie helpt in de context van ellende. Agency refereert naar hoe iemand

die lijdt in beeld verschijnt en daarnaast hoe andere actoren in beeld met leed omgaan. Moet

de kijker slechts kijken, voelen voor of op een meer praktische manier op iemand ‘anders

ongeluk ingaan? 38

Natuurlijk zijn zij die in armoede, ellende en oorlog leven, per definitie, altijd ‘ander’

voor de kijker, die de wereld vanuit een beschermde positie overziet. Er is echter een gradatie

in het ‘ander maken’ van slachtoffers in het nieuws gerangschikt van zij die geen medelijden

verdienen, tot zij wiens ellende wij delen alsof het ons eigen is.

Oriëntalisme/ Ander

Het ‘Oriëntalisme’ als een kritische categorie werd door Edward Said in 1978

ingesteld. Voor hem is het oriëntalisme in de eerste plaats een reeks van ‘discursive practices

by which European culture was able to manage- and even produce- the Orient politically,

socially, militarily, ideologically, scientifically and imaginatively during the post-

Enlightenment period’.39 Het Oriëntalisme is ook een ‘manier van denken’, gebaseerd op een

ontologische en epistemologische onderscheid dat gemaakt wordt tussen ‘the Orient’ en ‘the

Occident’. Said noemt de manicheïstische pratijk, die de niet-Occidentale wereld over één

kam scheert, ‘Oriëntalisatie’ en hij citeert een van de verklaarders als zeggende, ‘…the

Oriental generally acts, speaks, and thinks in a manner exactly opposite to the European. ’40

Het Oriëntalisme deelt met de mythologie, het gesloten en zelfversterkende karakter

van een gesloten systeem, waarin objecten zijn wat ze zijn omdat ze zijn wat ze zijn, voor

37 Chouliaraki, Lilie. The Spectaorship of suffering .London: Sage, 2006. p. 11 38 Chouliaraki, Lilie. The Spectaorship of suffering . p. 85 39 Said, Edward. Orientalism. p. 7 40 Said, Edward. Orientalism. p. 39

25

eens en voor altijd, voor ontologische redenen. Geen empirisch materiaal kan dat losmaken of

veranderen41.

In other words, with regard to all aspects of Oriental life, and by implication African

life, as it was in the beginning, it is now, and ever shall be. That doctrine offers, among

other things, the convenience of being able to project present phenomena backward and

forward in time, and even laterally, and also to make sweeping generalizations from the

most inconsequential incident.42

De Europese representatie van de Oriënt is een typisch culturele creatie die de machthebbers

legitimeert in hun dominantie over hen die onderworpen en veroverd zijn. Door een volk af te

schilderen als barbaars bijvoorbeeld legitimeer je dat ze beschaafd moeten worden. Maar dat

lukt nooit omdat de redenering is dat ze van nature barbaars zijn en niet geciviliseerd kunnen

worden.

‘The oriental Other constitutes the alter ego of the West and a perpetuation of this

dichotomy proves that a powerful cultural hegemony is still at work’43. Oriëntalisme leeft nog

steeds voort suggereert het citaat hierboven. Niet alleen in het door Said bestudeerde

(Midden-)Oosten, ook het Afrikaanse leven en alles wat niet ‘westers’ is. Die culturele

hegemonie uit zich in het idee van het collectieve ‘Wij’ (Westerlingen) tegenover het

collectieve’Zij’ (Niet-westerlingen) en andere dichotomieën . De dichotomie tussen de

humane Zelf en de seksistische, onderdrukkende, mysterieuze, ondoorgrondelijke, exotische

en barbaarse culturele/raciale Ander bijvoorbeeld. (Bhabha, 1994; Said, 1978). Maar ook in

de constructie rationele Zelf en irrationele Ander. ‘The reinforcement of the Other in turn

sustains the myth of the positive and normal Western Self.’ 44 De Westerse Zelf

complimenteert zichzelf dus door de Ander als stereotypische negatieve tegenpool af te

beelden. Er wordt gestereotypeerd want ‘anderszijn’ wordt gereduceerd, geëssentialiseerd,

genaturaliseerd en gefixeerd.45

Oriëntalisme uit zich ook in de media. Oriëntalisme kan zich bijvoorbeeld

uiten in de ‘gaze’, ofwel de ‘blik’ van de kijker, de camera of van een personage. De ‘theory 41 Said, Edward. Orientalism. p. 70 42 Owomoyela, Oyekan. ‘Discourse on gender: historical contingency and the ethics of intellectual work.’ West Africa Review. 2002 43 Buchowski, Michal. The Specter of Orientalism in Europe: From Exotic Other to Stigmatized Brother 44 Yin, Jing. ‘Constructing the Other: A Critical Reading of “The Joy Luck Club”.’ In The Howard Journal of Communications, 16:149-175, 2005 45 Hall, Stuart (ed.) Representation: Cultural Representations and Signifying Practices. London: Sage Publications, 1997. p. 258

26

of gaze’ bespreekt hoe de machtsrelaties tussen de herkomst van de ‘gaze’(‘blik’)

(bijvoorbeeld Westerse mannen) en het object van de ‘gaze’(bijvoorbeeld vrouwen, niet-

westerse cultuur, natuur) worden gecommuniceerd in visuele termen.

Door de globalisatie gaan allerlei culturele uitingen vrij de wereld over, hoe eenzijdig

ook. Een soort cultureel imperialisme. Dit komt ook terug in het Eurocentrisme.

Eurocentrisme

Net als “Het Oosten”, is “Het Westen” een imaginaire constructie die verwijst naar

een geografische werkelijkheid, doordrongen van mythen en fantasieën en die in de loop van

de geschiedenis tot stand is gekomen door verdelingen van oost en west op basis van politieke

en religieuze (dus niet culturele) tegenstellingen; bijvoorbeeld westers Christendom tegenover

de Islam uit het oosten of kapitalisme tegenover communisme. Behalve van het oosten, heeft

het Eurocentrisme ook een imaginaire constructie van het westen (van “zichzelf”) gemaakt,

waar de bestaande niet-westerse invloeden uitgefilterd zijn.

[Eurocentrism] sanitizes Western history while patronizing and even demonizing the

non-West. It thinks of itself in terms of its noblest achievements — science, progress,

humanism-but of the non-West in terms of its deficiencies, real or imagined.46

Eurocentrisme is het discursieve residu van kolonialisme, het proces waarin Europese

machten de economische, militaire, politieke en culturele controle (hegemonie) namen over

veel gebieden in Afrika, Azië en Amerika vanaf 1492 tot begin 20e eeuw47. ‘Colonialism is

ethnocentrism armed, institutionalised, and gone global.’48 Het kolonialisme verheerlijkte de

Europese cultuur en onteerde inheemse cultuur. Hoewel directe kolonialisme in de vorm van

politieke en militaire controle, grotendeels tot een einde is gekomen, leeft het in de vorm van

abstracte, semi-indirecte en vooral economische controle als “neokolonialisme” door.

Mede dankzij het kolonialisme zijn West Europa, de Verenigde Staten en Japan nu

wereldwijd de dominante economische, politieke, militaire en informatietechnologische

machten. Neokolonialisme onderdrukt niet-westerse landen op economisch gebied, wat onder

andere heeft geresulteerd in armoede, hongersnood, economische schulden en interne

46 Shohat, Ella, Robert Stam. Unthinking Eurocentrism. Multiculturalism and the media. London: Routledge, 1994. p.3 47 Shohat, Ella, Robert Stam. Unthinking Eurocentrism. p. 5 48 Shohat, Ella, Robert Stam. Unthinking Eurocentrism. p. 16

27

politieke oppressie.

Sommige theorieën stellen dat westerse kapitalistische landen, door zichzelf te

verrijken, direct bijdragen tot de verarming van Derde Wereld landen. De zogeheten

‘dependency’ theorie wijst de Eurocentrische moderniseringstheorieën, die stellen dat de

Derde Wereld alleen maar in de voetstappen van de Eerste Wereld zou hoeven te treden om

ook economische macht te verwerven, af. Deze theorie zelf echter is weer bekritiseerd

vanwege het gebruik van achterhaalde Marxistische theorieën en vanwege het negeren van

prekapitalistische formaties en klasse- en sekseverschillen.

Het Eurocentrisme, het bekijken van de wereld vanuit een Europees (of Westers)

perspectief, met de bewuste of onbewuste gedachte dat de Europese (of westerse) cultuur en

waarden superieur zijn, is een vorm van etnocentrisme.

Etnocentrisme en Racisme

Racisme verschilt van etnocentrisme. Etnocentrisme is het bekijken van de wereld

vanuit het perspectief van de eigen cultuur. Het gaat er vanuit dat de eigen cultuur centraal

staat. Anderen worden aan de eigen cultuur gemeten, die als normaal en de norm gezien

wordt. Niet alleen wordt de ander cultuur als anders gezien, vaak ook als inferieur. Dit kan

betekenen dat het moeilijk is om de gebruiken en het gedrag van de andere cultuur, vanuit het

perspectief van de andere cultuur te zien, in plaats van de eigen. Dit is niet racistisch, evenmin

als het waarnemen van culturele verschillen of zelfs het afwijzen van de culturele

eigenschappen van een bepaalde groep. Racisme is het stigmatiseren van verschil met het doel

om misbruik van politieke, economische, psychologische of culturele macht te

rechtvaardigen. Racistische uitingen die de andere cultuur vals complimenteren zijn het

Primitivisme en Exotisme. Primitivisme romantiseert de “natuurlijkheid” van inheemse

volkeren; exotisme gebruikt het beeld van de ander voor eigen plezier, als object van erotische

fictie behorend in een magische wereld.49

Identificatie en ‘Inclusion’

Postmoderne samenlevingen kenmerken zich door een sterke individualisering.

Desondanks blijft er de behoefte bestaan voor gemeenschappelijkheid, een groepsgevoel. De

hedendaagse massamedia voorzien in een sociale verbondenheid. ‘Media zijn zowel

49 Shohat, Ella, Robert Stam. Unthinking Eurocentrism. pp. 19-24

28

afspiegelingen van [de] gedeelde moraal als dat ze deze versterken en nieuwe normen en

waarden in omloop brengen en ter discussie stellen’50. Media vervullen een rituele functie in

de hedendaagse samenlevingen doordat ze verschillende soorten groepsverbanden

(re)construeren, mensen in- en uitsluiten van bepaalde collectiviteiten. De in- en uitsluitende

werking van de media hoeft geen diepgaande gevolgen te hebben omdat we vrij zijn mee te

doen of juist niet. Maar helemaal vrij zijn we niet. De media (in Nederland) construeren een

voornamelijk witte Nederlandse gemeenschap waarin etnische groepen slechts incidenteel

voorkomen.51

Met betrekking tot beelden van Derde Wereld is het ook belangrijk af te vragen welke

mechanismen van in- en uitsluiting er gebruikt worden. Tijdens de discussie van mijn eerste

definitie ‘armoede/ellende’ kwam naar voren dat er een onevenredigheid bestaat tussen de

kijker die vanuit zijn veilige wereld naar de tweedimensionale mens in armoede en ellende

kijkt. Maar ook in het verbeelden van een mens als exotisch en vreemd ligt een eurocentrisch

en oriëntalistisch perspectief verborgen, waardoor de kijker zich superieur voelt ten opzichte

van de ‘verbeelde’. In beide gevallen zijn ze Ander. Zo wordt de kijker uitgesloten want ze

identificeert zich niet met deze ‘Ander’.

Methodologie Kwalitatief onderzoek

Ik heb ervoor gekozen om kwalitatief onderzoek te doen, in tegenstelling tot

kwantitatief onderzoek tijdens deze studie, omdat dit mij toestaat om mijn materiaal dieper te

bestuderen en analyseren. Met kwantitatief onderzoek kun je bijvoorbeeld het aantal items

over de Derde Wereld op televisie binnen een bepaalde periode tellen en precies zeggen wat

de uitzendtijd was. Ik zou in percentages kunnen uitdrukken hoe de uitzendtijd Derde Wereld

verdeeld is over verschillende thema’s: politiek, geschiedenis, mensenrechten, oorlog,

terrorisme, vrijheidsbewegingen, sociale situatie, medicijnen, honger, levensomstandigheden,

kunst, cultuur, wetenschap, religie, milieu, dieren en toerisme bijvoorbeeld. Hoewel dit op

zichzelf waardevol is, is dat niet het doel van mijn onderzoek. In een soortgelijke

50 Zoonen, L. van. Media, Cultuur en Burgerschap: een inleiding. Amsterdam: Het spinhuis, 2004. p. 6. 51 Zoonen, L. van. Media, Cultuur en Burgerschap. p. 8

29

kwantitatieve inhoudsanalyse in Duitsland in 1982-1984,52 concludeerden de auteurs “the

difference in thematic coverage between number and length of items makes understandable

why much of the interested audience gets wrong ideas about the Third world from

Television.”53 Zo vermelde het bijvoorbeeld dat verslaggeving over Derde Wereld door velen

vooral als crisis gericht werd ervaren vanwege het aantal getoonde items, terwijl de

uitzendtijd (duur) slechts iets meer dan de helft was van de totale uitzendtijd

natuur/landschap/dieren. Verschillende andere onderzoekers kwamen tot dezelfde

conclusie.(DflD 2000, VSO2002)

Om mijn vraag te kunnen beantwoorden hoe de Derde Wereld verbeeld wordt in

televisie voor kinderen, is kwalitatieve inhoudsanalyse veel functioneler in het blootleggen

van onderliggende structuren in het bestudeerde materiaal.

De analyse gebeurt op drie verschillende niveaus. Het eerste niveau is doen van een

beeldanalyse, waarbij de wortels liggen in Bordwell and Thompson’s Film Art. In het

onderzoek van Anne Nieuwenhuys en Jessie Verbrugh voor de NCDO maakten zij hier ook

gebruikt van en deed ik op basis van een door hen gemaakt analyseprotocol, beeld en

inhoudsanalyses. Dit analyseprotocol heb ik niet in zijn geheel overgenomen maar aangepast.

Ik beschouw mijn werk voor en deel als een voortzetting van het onderzoek van Nieuwenhuys

en Verbrugh.Wetenschap is naar mijn idee voortbouwen op de inzichten van anderen. In de

beeldanalyse wordt ook in deze scriptie gekeken naar de samenhang tussen beeld, mise-en-

scene, montage, narratief, geluid, stem en dialoog. De nadruk ligt vooral op technische,

filmische en esthetische eigenschappen.

Het tweede niveau is een structuuranalyse op basis van de ‘gounded theory’ die al

eerder geïntroduceerd is. De betekenisgeving door de programma’s heen wordt daarbij

bekeken. Dit komt terug in de presentatie van het materiaal. Daarbij hoort ook het raadplegen

van eerder onderzoek en literatuur. Literatuur heeft in de ‘grounded theory’ vooral de functie

van inspiratie. Ik heb niet eerst een literatuuronderzoek gedaan waarna ik met analyses aan de

slag ging. Het doel van ‘grounded theory’ is door met de kennis die je al hebt analyses te doen

en daaruit een theorie te bouwen. De literatuur is pas later geraadpleegd om het kader te

verstrerken.

Het laatste niveau heeft betrekking op de beschrijving en analyse door het maken van

een ‘Thick Description’. In een verdichte beschrijving betrek je namelijk de context van het

52 Teichert, Will (ed.) Images. The Third World on West German TV and the Federal Republic in the media of Third World Countries- A conference report. Bonn: 1985 Friedrich-Ebert-Stiftung 53 Teichert, Will (ed.) Images. The Third World. 1985: p.10

30

materiaal zodat de betekenis van een gebeurtenis of handeling duidelijk wordt. Als voorbeeld

geeft Geertz het geven van een knipoog (Geertz 1973). Hij observeert dat we verder moeten

kijken dan de actie (de knipoog) naar zowel de precieze sociale betekenis van de knipoog als

gebaar, de mens rea (gemoedstoestand) van degene die knipoogt, zijn/haar publiek en welke

betekenis zij eruit afleidt. Thin description is de knipoog. Thick description is de betekenis

daarachter en het symbolische belang in de samenleving of tussen gemeenschappen.

Allereerst heb ik de opgenomen programma’s bekeken. Ik heb daarbij aantekeningen

gemaakt van opvallende dingen en een grove selectie gemaakt van interessante programma’s.

Dit betekent dat sommige programma’s een grotere nadruk krijgen dan anderen, zoals ook in

de casussen naar voren komt. Ik heb bij het kijken van verschillende programma’s

trefwoorden opgeschreven zoals Voice-over, tegenstelling Wij-Zij, Sfeer, wie spreekt wel/

wie niet en sympathie. Deze trefwoorden hadden niet betrekking op alle programma’s.

Verschillende zaken vielen telkens op. Uiteindelijk heb ik een matrix gemaakt waarin ik de

verschillende eigenschappen ‘properties’ onder vier categorieën heb geschaard. Namelijk

‘Zien’, ‘Horen’, ‘Voelen’ en ‘Denken’. Deze heb ik (soms) gewaardeerd met plussen en

minnen. Ik stelde mezelf vragen over wat ik zag, hoorde, voelde en dacht. Tegelijkertijd keek

ik naar de meer technische en esthetische eigenschappen. Soms betekende dit dat ik de hele

gesproken tekst en wat ik in het beeld zag heb uitgeschreven en heb voorzien van

commentaar. Wat erg behulpzaam was, was het bijhouden van mijn gedachten in een

schriftje, memos54. Daarin schreef ik ideeën op maar gooide ze soms ook weer overboord.

Vooral tijdens het fietsen gingen mijn gedachten de vrije loop. Pas tijdens het typen kwam

alles samen en vond ik de samenhang van de uiteindelijke analyse.

Context: Debat en Praktijk televisie over Derde Wereld voor kinderen

Op dit moment is het de vraag of het huidige institutionele karakter van televisie zal

blijven bestaan met de opkomst van sites als YouTube, online tv en mobiele tv. Door de

snelle digitalisering van de televisie en de versplintering in steeds meer themakanalen,

ontstaat discussie over de implicaties op de huidige programmering. Volgens het Ministerie

van Onderwijs, Cultuur en Wetenschap zou de concurrentie van dienstenaanbieders en

digitalisering van netwerken uiteindelijk moeten leiden tot een ruimer aanbod, een betere

54 Memos: Written records of analysis related to the formulation of theory. Memos represent the written forms of our abstract thinking about data. Memoing is an important element of analysis. Strauss and Corbin. 1990. pp 197-223.

31

dienstverlening en een grotere keuzevrijheid voor de consument.55 De kwantiteit neemt toe,

maar komt er door de concurrentie niet steeds meer druk op kwaliteit en diversiteit?

De toenemende druk op het trekken van publiek resulteert in een toename van

populaire genres. Amusementsprogramma’s, sport en populair drama nemen de plaats in van

informatieve en educatieve programmering; de genres met het grootste aandeel buitenlandse

verslaggeving. Bovendien wordt alleen de publieke omroep (via de Mediawet) gestuurd om in

een pluriform programma aanbod te voorzien. In de nota Publiek in de Toekomst in 1998

staat:‘Iedereen heeft het recht om te horen en te zien wat er om hem heen gebeurt, binnen en

buiten de grenzen van Nederland. Verklaard en van context voorzien. Dat doet de publieke

omroep.’ Eisen aan commerciële televisie vloeien voornamelijk voort uit de Europese

Richtlijn en gaan onder andere over het aandeel Europees en onafhankelijk product, reclame

en bescherming van minderjarigen.56

Met betrekking tot het draagvlak voor internationale samenwerking bestaat er ook

discussie over hoe kinderen de wereld om hun heen zien. ‘Jonge Wereldburgers. Kinderen

over de wereld om hun heen’ is een onderzoek uit februari en maart 2007 onder kinderen van

groep 7 en 8 van de basisschool naar het begrip ‘wereldburgerschap’ onder kinderen. Hierin

concludeert de NCDO dat kinderen de rol van Nederland in de wereld traditioneel zien als

hulpverstrekker. Ze kunnen zich niet voorstellen dat arme landen Nederland iets te bieden

hebben. “Het ongenuanceerde beeld overheerst dan heel Afrika en heel Azië arm zijn. Dit

beeld wordt gevoed door de overwegend negatieve berichtgeving over Afrika en Azië op de

televisie (ook in het jeugdjournaal).”57 Kinderen dragen in datzelfde onderzoek op de vraag

hoe zij zichzelf het liefst informeren, naast school en ouders, verschillende media aan. Naast

niet gespecificeerde films, het Internet, de Kidskrant en ‘volwassen journaal’, werden een

aantal televisieprogramma’s bij naam genoemd: Kids weekjournaal, Jeugdjournaal en

National Geographic jr. Weer komt naar voren dat kinderen een ongenuanceerd beeld hebben

van de Derde Wereld en dat televisie daar volgens hen aan bijdraagt.

Binnen de context van de ‘multiculturele samenleving’ speelt de verbeelding van

Derde Wereld op televisie ook een rol daar een groot deel van de Nederlandse samenleving

55 http://www.minocw.nl/ontvangst/index.html geraadpleegd op 6 november 2007 56 Tweede Kamer der Staten Generaal. VIII Vaststelling van de begrotingsstaten van het Ministerie van Onderwijs, Cultuur en Wetenschap (VIII) voor het jaar 2008 57 http://www.ncdo.nl/docs/uploads/27%20RAPPORT%20SAMSAM%20YOUNG%20MENT%20DEF.PDF Geraadpleegd op 6 november 2007

32

(20%) wortels heeft die buiten Nederland liggen58. Het medium informeert ons dus ook over

de achtergrond van een groot deel van de mensen binnen de samenleving.

Door het sterk veranderende medialandschap zullen naast het behouden van bestaande

genres, andere formats ontwikkeld moeten worden, om kijkers te (blijven) trekken voor

programma’s over ontwikkelingslanden. Naast het werken aan het bereiken van kijkers moet

er inhoudelijk gewerkt worden aan meer nuance, betere informatie en het uitdagen van

‘verkeerde’ denkbeelden en denkpatronen over de Derde Wereld.

58 CBS, Centraal Bureau voor de Statistiek. Voorburg/Heerlen 2007

33

2. NIEUWS: CASUS JEUGDJOURNAAL

Inleiding: Niets Nieuws?

Het NOS Jeugdjournaal is dagelijks op een vaste tijd te zien (18:45- in 2007) en wordt

goed bekeken door een brede groep kinderen en volwassenen. Het programma behandelt in 10

minuten 5 tot 9 items. In de verschillende interviews met kinderen wordt dit programma

vrijwel altijd genoemd (soms als enige) als programma waar beelden van

derdewereldlanden/ontwikkelingslanden/arme landen in voorkomen. Het is dus goed om stil

te staan bij dit programma, aangezien het als belangrijke informatiebron voor kinderen geldt

en hun beeldvorming beïnvloed.

De nieuws items van het Jeugdjournaal bevatten algemeen binnenlands en buitenlands

nieuws die voor kinderen toegankelijk gemaakt wordt en veel voor kinderen relevant nieuws.

Zo wordt er aandacht besteed aan bijzondere gebeurtenissen, dierennieuws, cultuur voor

kinderen en het klimaat/milieu. Items over Derde Wereld gebaseerd op de in februari 2007

uitgezonden afleveringen zijn in te delen in vier verschillende categorieën:

• Bijzonder mens of gebeurtenis

• ‘rampennieuws’

• ‘dierennieuws’

• algemeen/politiek nieuws.

Het zijn vooral de eerste en derde categorie die specifiek kenmerkend zijn voor het

Jeugdjournaal, de overige categorieën komen ook voor in de algemene journaals. (In de

maand februari 2007 was er geen berichtgeving over oorlog/terrorisme.)

Tijdens mijn analyse heb ik vooral gekeken naar wie wel/niet aan het woord zijn, wat

voor omgeving we zien, met welke termen er wordt gesproken (Zij/Wij), of er sprake is van

een exotische blik.

34

Nieuwscategorieën Bijzonder mens: Gurmeet uit India en Horacio uit Mexico

Items over ontwikkelingslanden gaan meestal over een bijzonder mens of gebeurtenis,

zoals een vierjarige jongen in India die wonderbaarlijke genezingen verricht 59 of een

Sloveense man die de hele Amazone afzwemt60. Deze categorie is met acht van de 19 items in

februari 2007, de grootste.61

Wat opvalt als je naar de items kijkt is dat er vaak één kind centraal staat, bijvoorbeeld

Gurmeet uit India (Jeugdjournaal 01/02/07), Puja uit Suriname (Jeugdjournaal 08/02/07) en

Horacio uit Mexico(Jeugdjournaal 27/02/07), en ze meestal zelf aan het woord zijn. Ze

worden in verschillende omgevingen getoond. Hieruit kan opgemaakt worden dat ze zich in

verschillende contexten begeven en laten zo meer dimensies zien: op school, met vrienden,

thuis, spelend. Dit vergroot ook de sympathie en identificatiemogelijkheden van de kijker.

Horacio op school, met vrienden en op de Universiteit Horacio uit Mexico, een “superslimme” elfjarige die sinds zijn vierde leest en op zijn negende

alles van dinosaurussen en fossielen weet en nu na schooltijd op de universiteit studeert, is, zo

vertelt de voice-over, ondanks dat hij er uitziet als een normale jongen, heel bijzonder. Zijn

professor bevestigt dit door te vertellen dat hij nu al de beste deskundige is in Mexico op het

gebied van dinosaurussen, ooit. Wanneer Horacio zelf aan het woord is, is hij ondanks zijn

begaafdheid weer een normale jongen in een bijzondere situatie. Nu zit hij immers met

“mensen die wel 10 jaar ouder zijn” op de Universiteit. (Niet alleen dat, hij zegt het voor de

hand liggende; geen teken van zijn begaafdheid, hoewel het item ‘slim’ is genoemd- komt dit

niet naar voren bij Horacio zelf maar uit wat de professor zegt)

Er wordt niet op Horacio neergekeken noch wordt hij geëxotiseerd. Hij is een

volwaardig mens, met eigen ideeën en verlangens. Ondanks het feit dat wordt gezegd dat er

59 Het Jeugjournaal 01/02/07 60 Het Jeugjournaal 03/02/07 61 Zie bijlage B. Overzicht Jeugdjournaal februari 2007

35

veel arme mensen in Mexico zijn en studeren duur is, krijg je het beeld dat er ook intelligente

mensen zijn en studie als iets hoogwaardigs wordt gezien. We zien immers kinderen op de

basisschool en op de universiteit. Aan de andere kant kun je eruit opmaken dat studeren,

ondanks talent, niet voor iedereen weggelegd is omdat Horacio’s moeder hoopt op steun van

de overheid. Het niet kunnen studeren wordt dan impliciet geweten aan de overheid.

Dit is iets wat kinderen in de interviews van Jessie Verbrugh en Anne Nieuwenhuys

(2003) ook naar voren brengen: als een land arm is dan is het de schuld van “de baas van het

land”62, “de regering”,of met betrekking tot Afghanistan: “Bush”, “de Taliban… en in

Amerika is een andere gast, kweenie hoe hij heet”. “Oorlog”. Soms ook genuanceerder:

“maar als dat land al zo arm is, dan kan dat niet door één mens komen.”63 De twee stills

hierboven van de man met paard en wagen en het stadsgezicht zijn beelden die de tekst “Veel

mensen in Mexico zijn arm en studeren is duur” ondersteunen. Deze beelden geven dus de

armoede weer. Even krijgen we een ander beeld van Horacio. Alleen zijn moeder wordt

gezien en genoemd; hij heeft misschien geen vader en er is geen geld om te studeren. Zijn

moeder lijkt ook wel een beetje bezorgd voor zich uit te staren.

Toch sluit het Jeugdjournaal altijd af op een hoopvolle toon. “Horacio hoopt

wetenschapper te worden en mensen te vertellen over zijn favoriete onderwerp:

dinosaurussen.” We zien hem voor een projectiescherm

staan waarin zijn toekomstdroom al waarheid is. Dit kan

het gevoel of de gedachte opwekken dat het allemaal wel

goed komt en dat ondanks omstandigheden obstakels

worden overwonnen en dromen worden verwezenlijkt.

Bij Gurmeet is dat anders, deze vierjarige die

speciale krachten bezit en zo mensen kan genezen door aanraking, wordt bijna

bovenmenselijk gemaakt door zijn bewonderaars. Zij geloven zelfs dat hij een soort god is,

62 Nieuwenhuys, Anne E. en Jessie Verburgh.’De kijk van kinderen op de Derde Wereld. p.127. 63 Nieuwenhuys, Anne E. en Jessie Verburgh.’De kijk van kinderen op de Derde Wereld. pp. 124-201

36

wordt verteld. Zelf komt hij niet aan het woord, daardoor wordt het idee dat hij

bovenmenselijk en ongenaakbaar is meer versterkt.

Dit onschuldig ogende kind kan met allerlei denkbeelden geprojecteerd worden zonder dat hij

dit zelf kan bevestigen of verwerpen. Hij wordt dus bijna

‘geëxotiseerd’. Een arts, die we wel zien en horen maar

niet ondertiteld wordt, representeert “de artsen” en

daarmee de ‘ratio’ die dit alles als onmogelijk ziet.

Doordat we de arts niet verstaan, wordt de vrouw die

vertelt over de genezing van haar hoofdpijn door

Gurmeet, serieus genomen en zo indirect ook Gurmeet. Er wordt niet voor Gurmeet

gesproken, er wordt alleen over hem gesproken. Zijn stem wordt dus ook niet door een ander

ingevuld.

Door deze twee voorbeelden van Gurmeet, die niet zelf

spreekt en Horacio, die dat wel doet, zien we hoe krachtig het

geven van een stem kan werken en de kracht van het individu

(persoonlijke verhaal). Maar het moet veel verder gaan dan

een ‘soundbite’. 64 Wanneer iemand spreekt moet het niet zijn

om slechts een stukje ‘authenticiteit’te verlenen aan de reportage; het is uit oprechte interesse

in en/of uit belang voor de mens. Bij het selecteren van beeldmateriaal is het van belang de

voorkeur te geven aan materiaal waarin tenminste de centrale persoon het woord krijgt.

Andere suggesties zijn langere reportages en interviews op het Internet.

64‘‘Sound bites’ emanate purely from that other space about which the news is reporting and consist of very brief

snatches of, for instance, comments made in interview, or a bit of ambient sound and speech from victims at a

disaster site. Since the news is about putting the world as an object into words and images, sound bites provide

that essential bit of authenticity….” Morse, Margaret. News as Performance. The image as event.

in: the Television Studies Reader ed. Allen, Robert. C & Annette Hill. London: Routledge, 2004. p. 211.

37

‘Rampennieuws’: Overstroming Jakarta, Naar Huis, Overstroming Mozambique en

Overstroming Bolivia

Andere items richten zich op rampen, zoals de overstromingen in Jakarta, Indonesië,

Mozambique en Bolivia in februari 2007. Wel merk ik op dat naast twee van deze vier items

een tweede meer positief item vertoond wordt, namelijk de geboorte van panda’s in China en

de Valentijnsviering in Bangkok en de Filippijnen, maar de vraag is of dit zich op een zelfde

niveau begeeft. Ondanks dat ze beide items uit de Derde Wereld zijn, kan de relatie tussen de

twee wellicht niet direct gelegd worden. Het is wellicht beter om een ‘tegengeluid’ uit het

zelfde gebied te brengen. We kunnen concluderen dat er in ieder geval de intentie bestaat om

meer diversiteit te tonen en het imago van ‘ellende en rampen’ in balans te brengen.

Algemene vertelstructuur

Na het bekijken van de vier items valt er een algemene vertelstructuur op. De

presentator/presentatrice maakt een inleiding en daarna start de reportage waarin een

overzicht met feiten gepresenteerd wordt (1. Wat is er gebeurd). Daarbij zien we beelden die

een algemeen

beeld geven:

huizen onder

water, mensen die

door het water

lopen met de spullen die ze hebben kunnen redden en geen close-ups van mensen maar

overzichtsbeelden om aan te geven dat het om een grote groep mensen gaat. Vervolgens zie je

een wereldbol met Nederland en het land waar het nieuws over gaat in een andere kleur dan

de rest van de wereld. Kinderen weten zo waar het land ligt en hoe ver dat van Nederland is.

De reportage gaat verder door meer specifieke feiten aan bod te laten komen (2. Wat zijn de

gevolgen en wat gebeurt er nu), wat de deskundigen zeggen en eventueel iemand aan het

woord die aangedaan is door de situatie. De beelden zijn iets specifieker en enkele individuen

komen medium tot close-up in beeld.

Van de vier in februari 2007 uitgezonden reportages, komt er drie maal iemand van de

plaatselijke bevolking aan het woord. In de overige is een (westerse) ooggetuige, namelijk een

correspondent die er woont, aan het woord. De items sluiten af met wat een specifieke

hulporganisatie doet in de situatie (3. Wat wordt er aan gedaan). Wanneer mogelijk wordt er

38

aandacht besteed aan de situatie van kinderen en hoe zij getroffen zijn. Meestal is dat met

betrekking tot de verstoring van hun dagelijkse schoolgang en of zij kunnen spelen en plezier

beleven.

De eerste drie stills zijn beelden van de overstroming in Jakarta (Jeugdjournaal

05/02/07) die horen bij het inleidende deel van de reportage. De tekst bij deze beelden luidt

dat het water in sommige straten wel drie meter hoog is en dat er honderdduizend mensen hun

huizen moesten verlaten en 30 mensen zijn overleden. Vervolgens horen we dat Indonesië een

land in Azië is, terwijl we een globe te zien krijgen en dat Jakarta wel vaker met

overstromingen te kampen heeft maar het dit jaar veel erger is. In de overige reportages komt

dit precies zo naar voren. De legitimatie voor het tonen van deze beelden en het behandelen

van dit nieuws is dat de overstromingen in alle drie de gevallen, Indonesië, Mozambique en

Bolivia, veel erger zijn (dan normaal). Daarmee wordt dus gezegd dat het om zeer bijzondere

omstandigheden gaat en de beelden dus niet representatief zijn voor Jakarta onder normale

omstandigheden, maar hoe het er normaal gesproken wel uitziet komen we niet te weten.

Correspondent Step Vaassen, die in Jakarta woont, vertelt via de telefoon (voice-over)

hoe het daar is. Terwijl zij vertelt, worden beelden getoond die haar verhaal moeten

ondersteunen. Mensen op daken die geen kant uit kunnen en bootjes door de straten.

Dan vertelt de presentatrice, Liesbet Zonen, dat de mensen die wel

weg konden komen of gered zijn, in gebouwen die niet ondergelopen

zijn worden opgevangen. Hierdoor kunnen veel kinderen niet naar

school. We zien een heleboel vrouwen en kinderen op doeken

reportage dat kinderen grappig genoeg plezier hebben en het een groot avontuur vinden: ze

opeengepakt in een gebouw zitten.

De toon van dit item is vooral serieus. Step Vaassen vertelt aan het einde van de

39

springen vanaf bruggen in het water en zwemmen, maar hier zijn geen beelden van. W

voren komt is dat dit vooral een heel

at naar

serieuze gebeurtenis is waarin een bepaald gedrag

verwac e

en

e

e

ren

die nie

umanitaire ramp. Het lijkt vooral met de gedachte de kijker gerust te stellen dat de mensen

blijven zitten en wellicht beroep doen op de verantwoordelijkheid van de

ereld. Kinderen geven in de interviews aan dat ze het belangrijk vinden dat er hulpacties

n beetje

je

voor een huis]. “Veel

ht wordt. Het gebruik van ‘grappig genoeg’ bevestigt dit denken alleen maar. In d

interviews met kinderen komt ook naar voren dat kinderen humor niet gepast vinden in een

situatie waarin een mens zich in een precaire situatie bevindt, omdat je in hun beleving

(indirect) de spot drijft met ‘hun’ armoede. Maar bevestigt dit nu niet juist de vooroordel

tegenover de Derde Wereld en de verwachting dat ‘slachtoffergedrag’op zijn plaats is?

Dat kinderen bewogenheid tonen is mooi, maar het is ook goed om te laten zien dat d

mens juist weerbaar is en ook een keer bewondering kan krijgen. Immers, in de reportag

wordt gezegd dat er wel vaker overstromingen in Jakarta zijn. Elke keer dat het gebeurt,

bouwen de mensen hun leven weer op. Als er in Nederland een item zou zijn over kinde

t naar school konden gaan vanwege hevige sneeuwval of een hittegolf, zouden we

kinderen horen die het juist wel leuk vinden zo’n dagje vrij en beelden van kinderen die

sneeuwpret hebben of onder een tuinslang met water spelen of in ernstiger gevallen hoe

kinderen zelf actie ondernemen. Dit wordt zelfs verwacht. Daarmee wil ik niet afdoen aan de

verschrikking van de overstroming maar het is juist de manier waarop mensen met het feit

omgaan dat de verbeelding en daarmee de beeldvorming een andere wending kan geven.

‘Ramp en hulp’

De hulporganisatie wordt altijd genoemd wanneer het gaat om een natuur-, of

h

niet in narigheid

w

zijn. Zij redeneren dat het egoïstisch is om dat niet te doen en dat “zij onze hulp wel ee

nodig hebben”. 65 Deze redenering weerklinkt ook in het onderstaande voorbeeld voor de

benadering van hulp in de context van een ramp.

De correspondent

vertelt: [We zien een

meisje in een boot

65 Nieuwenhuys, Anne E. en Jessie Verburgh.’De kijk van kinderen op de Derde Wereld. p.84.

40

kinderen beginnen las

straatje] Ze beginnen j

t te krijgen van het water

euk te krijgen en diaree.

. Het water is vies en stin al

Ze hebben dus echt hulp

De presentatrice vervol

[Soldaten in gaarkeuken

puntzak] en

e

a

i

r

sië heeft gestuurd, bedoeld voor meer

journaal 09/02/07) over de

el veel mensen mogen weer

n in tentenkampen blijven.

lgens hulp organisaties zitten sommige mensen al een

r

ique

odig want er wordt de komende tijd veel regen verwacht

in dit gebied.” [studio] ‘Hulporganisatie Het Rode Kruis is in

kt. [kinderen in sm

nodig.”

gt in de voice-over:

] “En die hulp is er

wel maar het is niet genoeg. Militairen

[vrouw schept eten in

reddingswerkers proberen met bootjes mensen te bereiken en eten te brengen, maar

de huizen en gebouw

een gefixeerde close-up n

e die geen begin noch e

ggestie dat de hulp die e

[luchtopname overstroom

Het beeld springt van

bewegende luchtopnam

hebben. Dit wekt de su

n] Jakarta is een enorme stad.”

ar een

nde lijkt te

is in het niet valt

bij de hulp die nodig is, getuige de enorme omvang van Jakarta.

Terug in de studio vertelt de nieuwslezeres dat de Nederlandse

hulporganisatie Mensen in Nood al €50.000 naar Indone

boten en opvang van slachtoffers.

In de vervolgreportage ‘Naar huis’(Jeugd

overstroming in Jakarta: [reportage]“He

naar huis maar 26.000 anderen moete

Hulporganisaties maken zich zorgen: op veel plekken is te weinig te

eten en vo

week lang zonder schoon water. Veel mensen worden dan ook

ziek…”[studio] “En Unicef gaat vanaf maandag speciale

schoonmaakmiddelen uitdelen, die bacteriën doden.”

Verder wordt er genuanceerd door verschil aan te geven tussen de

ter is omdat er doktoren en medicijnen zijn. Kinderen mogen daa

nutselen.

In de reportage “Overstroming”over Mozamb

tentenkampen waar het be

dan ook video kijken en k

(Jeugdjournaal14/02/07): [reportage] “Hulporganisaties

proberen zoveel mogelijk vluchtelingen op te vangen. En die hulp

is hard n

41

Nederland een inzamelings

In het eerste item is

hulp. Dit gaat al verder dan

door te zeggen aan het eind

gestuurd en eerder in de re

actie be

van

e

p

hulp

zeer sp

e

hun gro

ro

s b

w n

et de

eef

it zijn

de schuld van rijke landen dat er overstromingen zijn - door hun

milieuvervuiling wordt het w

eerste keer dat er voor de ov

overigens bij veel mensen a e tussen milieuvervuiling en

gonnen om de mensen in Mozambique te helpen.”

dus een gezamenlijke verantwoordelijkheid voor het geven

in veel fondsenwervingspotjes getoonde unilaterale hulp. Maar

van de reportage dat een Nederlandse hulporganisatie hulp heeft

ortage dat plaatselijke hulp niet genoeg is, lijkt het dat ‘wij’de

oplossing bieden. Tenzij een kind doorheeft dat € 50.000, niet zo heel erg veel is en de

ecifiek, kan het zijn dat dit beeld ‘wij zijn/hebben de oplossing’, ontstaat.

In het laatste item “Overstroming”in Mozambique zien we geen hulp verbeeld . Uit d

eerste beelden kun je niet opmaken dat er serieuze overstroming heeft plaatsgevonden, we

zien namelijk een aantal mensen met spullen langs een droge weg met een groen Savanne

landschap lopen. Het is pas wanneer de voice-over vertelt dat sommige mensen alles kwijt

zijn, een boer in beeld vertelt dat het land onder water staat, al

entetuintjes verwoest zijn en hun vee verdronken, we te

weten komen hoe serieus het is. Vervolgens zien we beelden

van kinderen die naast elkaar voor wat hutten staan en horen

we de voice-over die benadrukt hoe hard die hulp nodig is.

De reportage over de overst

(Jeugdjournaal 26/02/07) legt geen n

ook mensen die dapper in hun hui

passen en een man die timmert en

ming in Bolivia

adruk op hulp. We zien dan

lijven om op hun spullen te

erkt aan het opzetten van ee

grote tent. Zelfs het meisje dat buiten op een bed zit, m

suggestie van de voice-over dat zij buiten slaapt, kijkt

glimlachend in de camera alsof het één groot avontuur is. De

geïnterviewde man staat met zijn twee dochters tot zijn heupen in

het water. Hij vertelt glimlachend hoe het water plotseling bl

stijgen en nog steeds stijgt; het lijkt hem niets te doen. D

mensen die het zelf wel redden.

Volgens de president van Bolivia, zo vertelt de voice-over, is het

armer op aarde en gaat het vaker en harder regenen. Dit is de

erstromingen een oorzaak wordt benoemd. Een argument dat

ls waar zal klinken, of de correlati

42

opwarming van de aarde nu bewezen is of niet.’Het Westen’ is de schuldige. Het

Jeugdjournaal (en de regering) is echter voorzichtig om dit zelf te zeggen en daarom blijft het

slechts bij de mening van de president. “Verschillende landen hebben hulp gestuurd naar

Bolivia, maar het is moeilijk om de slachtoffers te bereiken. De wegen zijn kapot en er zij

weinig vliegtuigen.”

Deze laatste statement valt een beetje in het niets doordat de hulp haar doel niet

bereikt en daarnaast hebben we gezien hoe de mensen het zelf goed redden. Ze komen

allerminst als slachtoffers naar voren. In de reportages wordt uiteindelijk ‘hulp’ altijd aan

‘ramp’ verbonden wat een weerklank geeft aan de re

n te

denering van kinderen dat hulp altijd

noodza te

. De

e

up in

kijker dus niet teveel emotioneel betrokken bij de gebeurtenis. Vergelijk

bijvoor

t

ok

ikel

kinderen en ze zijn geïnteresseerd in het

elzijn van dieren.Dat hoeft niet per se in de context van het nieuws te zijn, het dier is

g in het nieuws,

kelijk en terecht is. Immers, het gevoel krijgen dat een ander mens in een comple

hopeloze situatie zit is een last waar het Jeugdjournaal een kind niet mee wil opzadelen

hulporganisatie komt echter nooit expliciet in beeld waadoor de hulporganisatie nooit

hoofdzaak wordt.

Wat opvalt in deze reportages is dat ondanks de inhoud van de tekst, die vrij serieuz

feiten vermeld over het aantal overledenen en daklozen, de beelden en de cameravoering op

enige afstand blijven. Alleen iemand die geïnterviewd wordt of kinderen komen close-

beeld. We raken als

beeld de cameravoering van een fondsenwervingspot waar vooral veel mensen

gefixeerd en close-up in beeld komen en de kijker vrijwel ‘recht in de ogen’ aankijkt en op

grote emoties wordt aangesproken. Daarnaast merk ik op dat een vervolgreportage erg goed

werkt. In de vervolgreportage van Jakarta is meer aandacht voor het specifieke en worden

meer nuances getoond tussen bijvoorbeeld de verschillende tentenkampen en is er meer

aandacht voor het welzijn van kinderen. Daarnaast geeft dat aan dat het nieuws niet slechts

geïnteresseerd is in een dramatische gebeurtenis maar ook in de nasleep en afloop. Dat creëer

dan bij de kijker meer betrokkenheid en begrip. Op de website van het Jeugdjournaal zijn o

drie keer korte artikelen te lezen met betrekking tot de overstroming in Jakarta en één art

over Mozambique, maar ze geven een samenvatting van het nieuws en worden nauwelijks

uitgebreid ten opzichte van de televisiereportage.

‘Dier in het nieuws’: Chinese panda’s en Sumatraanse tijgers

Een dier op televisie doet het altijd goed bij

w

genreoverstijgend. Dieren komen bij het Jeugdjournaal regelmati

43

bijvoorbeeld bij een bijzondere gebeurtenis zoals de geboorte van een nieuwe telg of een

monum

in

dieren zijn.

ste

China (Jeugdjournaal 05/02/07 en 10/02/07) op het vertroetelende af, getuige de

ceremonie voor de 18 jonge panda’s die over een rode loper in houten kinderwagens worden

voor de panda’s: “Het

p

getuige de duizenden inzendingen voor de

b

n

e

Kinderen zullen deze aandacht voor dieren leuk

en

d als bijzaak binnen de

reld bevindt. Daar zit dan ook de kracht van deze onderwerpen. De

r t

s kelijk

h

ent dat wordt opgericht voor zwerfhonden; bijzondere vondsten als een reuzeninktvis

of voor dieren negatief nieuws als een olieramp of de handel in wilde vogels, maar altijd

dezelfde vorm. De overheersende opvatting bestaat dat er in de Derde Wereld veel

“..ja, dan ben je wel arm, maar dan heb je tenminste iets te doen. Ja, en dan heb je tenmin

dieren.”66

In totaal waren er in februari 21 items over dieren op het Jeugdjournaal te zien,

waarvan vier in de Derde Wereld opgenomen zijn. Door slechts naar deze vier items te kijken

kun je concluderen dat dieren bijzonder gewaardeerd worden en er goed voor ze gezorgd

wordt en in

geduwd.

Die waardering uit

zich door de nationale

aandacht van China

was in heel China o

TV te zien: een feestje

ombast van de

atuurlijk de nieuwe

Panda’s zelf.

vinden en zich kunnen identificeren met de waardering

voor dieren. Met deze identificatiemogelijkheid

(inclusion) door gedeelde waarden kan ook respect

iervriendelijke) mens die zich dan

voor de achttien pandajonkies in een dierenpark”,

uitgeschreven namenwedstrijd, de

ceremonie, de media aandacht en

verblijfplaats en verzorging voor d

waardering plaatsvinden voor de (

context van de Derde We

mens is niet direct onderwerp maa

verbeeld als een daadkrachtige per

omdat de daad sterker spreekt dan

krijgt wel een extra dimensie toegekend doordat zij word

oon. Hier is het ‘geven van een stem’ niet noodza

et woord en dus het beeld zelf spreekt. Ook in het item

over de jonge Sumatraanse tijgers (Jeugdjournaal 17/02/07) komt naar voren dat de

44

66 Nieuwenhuys, Anne E. en Jessie Verburgh.’De kijk van kinderen op de Derde Wereld. p.185

verzorgers van de dierentuin de welpjes “extra zullen verzorgen” en er “extra blij” mee zijn.

Doordat er één format is voor nieuws over dieren, of dat nu binnenlands of buitenlands

is, wordt er niet gedifferentieerd in de manier van kijken naar het onderwerp. Dezelfde

vooroordelen die wij hebben over mensen zijn immers niet van toepassing op dieren. Over

dieren bestaan natuurlijk ook vooroordelen maar van een heel andere aard en zeker ni

gerelateerd aan de context binnen de Derde Wereld. (Zie Gorilla Bokito bijvoorbeeld). Het

gebruiken van één vast format voor een onderwerp is dan ook een nuttige strategie.

‘Politiek’: Kindsoldaat

Ten slotte zijn er de politieke items en algemeen buitenlands nieuws, met drie

onderwerpen in februari de kleinste. Twee van de items verslaan het staatsbezoek van

et

oningin Beatrix aan Turkije en één een conferentie in Parijs over kindsoldaten

). Dit is gelijk ook het meest zware en beladen onderwerp om te

ehandelen binnen het Jeugdjournaal daar het ideaal (i.e. open, betrokken, beschaafde

wereldburger) van ‘het kind-zijn’ zo geperverteerd wordt. Goede uitleg en een genuanceerde

en beelden

oor

ziek in

studio] “Dertien jaar oud en dan vechten in een

want kinderen horen niet in een leger.”

k

(Jeugdjournaal 06/02/07

b

bespreking zijn dus absoluut noodzakelijk.

De studio, het persoonlijke verhaal van Ismaël Bea tijdens de conferentie

van kindsoldaten voorzien van de voice-over van een verslaggeefster wisselen elkaar af. V

het eerst worden er beelden in slowmotion, niet-bewegende beelden (foto’s) en sfeermu

de reportage gebruikt.

[Inleiding in de

oorlog. Duizenden kinderen maken dat élke dag mee: ze zijn

kindsoldaat. Op een grote bijeenkomst hebben 60 verschillende

landen gepraat over hoe kindsoldaten geholpen kunnen worden

We horen vervolgens sfeermuziek: een lage diepe fluit, monotoon, zwaar, mysterieus en

onbehaaglijk en het geluid van geweren. Fade-in en Fade-out van de verschillende beelden: je

45

46

krijgt er een beetje naar onderbuikgevoel van. Deze beelden

geven een aanzet voor de toespraak van Ismaël Bea en de

muziek zet door om het gevoel van Bea te illustreren.

“When I think of what I was capable of doing, what it it, it

makes me cringe a little bit, you know? It sends shivers

down my own spine.” [ondertiteling] “Als ik terugdenk aan

ijn rug.”

n kindsoldaten die elkaar kort na elkaar opvolgen

ziek nog steeds doorzet.

De muziek en daarmee het onbehaaglijke gevoel houden op als de vrouwelijke voice-over

overneemt. ”Ismaël Bea was 13 toen hij in het leger zat. Op de bijeenkomst vertelde hij zijn

verhaal. Ismaël heeft geluk gehad - hij is eruit gekomen.” Over de hele wereld zijn meer dan

250.000 kindsoldaten in onder andere zeven landen in Afrika, vier in Azië en één in Zuid-

Amerika vertelt zij verder terwijl we een kaart zien waarin de landen gemarkeerd worden,

Deze beelden van een onschuldig lijkende exercitie van jongens die marcheren worden

gecontrasteerd door ernstige feiten: “de kinderen worden gedwongen verschrikkelijke dingen

te doen. Ze worden opgeleid tot vechters, spionnen en zelfs tot moordenaars.” Echter als we

later beelden zien van jonge jongens in uniform en met wapen in de hand worden ze

verdedigd met een retoriek die de onschuld van deze kinderen wil bewaren.

maar niet benoem

met ‘Attention’ en een groep m

jongens zien er niet uit als een (bekwaam

d. Beelden van een jonge Afrikaanse com

archerende jongens die een m

mandant die zijn troepen toeroept

onotoon deuntje zingen. Deze

) leger. Ze dragen versleten slippers en geen wapens.

wat ik deed, krijg ik rillingen over m

Vervolgens krijgen we drie stills te zien va

met fades terwijl de mu

“Kinderen gaan vaak het leger in omdat ze geen andere keus hebben. Ze zijn arm en krij

in het leger te eten.” Geen glimlachende gezichten maar ernstige gezichten, stille kinderen die

bijna zichtbaar getekend zijn door wat zij meegemaakt hebben. Andere beelden zijn niet

‘gepast’ binnen de retoriek van onschuld en daarom worden de kinderen niet als misd

afgeschilderd.

gen

adigers

“Maar ook worden de kinderen

e

tigt

d worden met de dood als zij hun kind niet afstaan.

k

k

e

bedreigd en gedwongen door de

leiders van het leger.”

Terwijl de camera een pan

maakt langs de rechtopstaande

jongens loopt er een man achter

ze langs met een zichtbaar tevreden glimlach (grijns) op zijn gezicht. Zeker weten we niet wi

dit is maar de tekst suggereert dat deze man de kinderen dwingt het leger in te gaan. Een

deskundige (vrouw achter bureau met stapels papieren en boekenkast achter zich) bekrach

dit. Ze vertelt dat kinderen gemakkelijk geïndoctrineerd kunnen worden, zij bang zijn en hun

families bedreig

“E

ver

eni

wi

enmaal in het leger komen de

schrikkelijk het is. Maar ze ra

ge leven is wat ze op dat mom

Verschillende beelden van jongens die de lens inkijken en lijken

te zeggen – “heb medelijden met

j willen.” Dit soort beelden lat

inderen erachter hoe

en eraan gewend omdat het het

nt kennen.”

e

het leger zijn door te

vertellen dat een wapen oppakken en iemand neerschieten zo gemakkelijk als het drinken van

ons, dit is niet het bestaan dat

n je niet ongeroerd; het werkt

heel krachtig wanneer iemand met zo een blik dwars door je

televisiescherm kijkt. De voice-over kan een emotie sturen in

combinatie met dit beeld, in dit geval compassie en doet een

beroep op ons begrip.

Ismaël Bea is weer aan het woord en illustreert de gewenning van in

47

een glas water was. (onder

normaal als het drinken va

‘gemakkelijk’, met ‘norm

neergeschoten werd of dat

hij iemand neerschoot en d

ti was zo

n

aal’ te vertalen, wat de suggestie wekt dat er regelmatig iemand

h

u

d

D

choppen draagt] Zo mogen leiders van

n.

e

]

ms lukt dat.”

rk

en. We zien twee mannen, één zichtbaar van Unicef die de

h

t

huis dat we door de voice-over herkennen als een opvanghuis en vervolgens een jongen die

l

e

teling: “Een wapen pakken en iemand neerschieten. Dat

een glas water). De ondertiteling maakt een fout door ‘easy’,

et gewoon was, terwijl Ismaël iets zegt over het gemak waarmee

s iets over zijn gemoedstoestand.

op van de ondertiteling: [conferentiezaal] “Maar kindsoldaat zijn

e 60 landen op de bijeenkomst hebben daarom vandaag met

elkaar plannen gemaakt om het probleem aan te pakken.

[ jongen die een aantal s

De voice-over pikt de draa

is natuurlijk niet normaal.

het leger de kinderen niet meer dwingen om in het leger te gaa

[lange rij jonge soldaten loopt richting barak] Doen ze dat wel

dan worden ze gestraft. [legerofficieren aan tafel met

registratielijsten] Maar het zal nog wel even duren voordat all

leiders zijn aangepakt. [mannen van hulporganisatie kijken toe

Hulporganisaties blijven ondertussen hun best doen om jonge

kinderen uit het leger te krijgen. So

Een mogelijke oplossing wordt aangereikt maar de reportage blijft

realistisch over haar uitvoering. Het zijn uiteindelijk de

hulporganisaties die de politiek voor zijn en het ‘echte’ we

komt niet in beeld.

Vervolgens komt zoals het

do

registratie bij het leger observeren. Meer dan dat ze observeren

et Jeugdjournaal betaamd, de enigszins hoopvolle afsluiting.

e ‘redden’. We zien voetballende jongens en een kameSoms lukt het om een kind r in een

andbouwgrond. De voice-over vertelt hoe de kinderen in

n leren om zelf geld te verdienen zodat een leven in een leger

lijkt te zaaien op bewerkte

opvanghuizen leren spelen

nooit meer nodig is.

48

De afhankelijkheid van deze jongens van politiek of hulporganisaties komt naar voren. Dit

slechts een deel van het verhaal natuurlijk omdat jongens soms ook zelf ontsnappen uit een

slachtoffer of naïef, in ieder geval nooit dader of bewust slecht.

Dit beeld komt ook naar voren in de gesprekken met kinderen:

Interview Raalte 11 november 2003 op de vraag wat de kinderen normaliter op televisie zie

over Derde Wereld/ a

is

leger, zoals ook een artikel op de website van het Jeugdjournaal vermeld. De kinderen

worden dus niet verbeeld als dapper, moralistisch of vechters voor hun eigen bestemming.

Voor de kinderen worden slechts twee redenen genoemd waarom zij het leger in gaan: ze

hebben geen andere keus want zijn arm en hebben honger of ze worden gedwongen. Allen

komen erachter hoe verschrikkelijk het is wanneer ze eenmaal in het leger zitten; ze zijn dus

n

rme landen/ ontwikkelingslanden: “Nou dat er daar veel oorlog is. En

iet is en heel arm. Alles is eigenlijk daar heel erg arm. En het gaat daar

s

t ‘gewone’journaal en

ld

nd is

n van

ft feitelijk waardoor de kijker op enige afstand blijft omdat er

m lang stil te staan bij de gevolgen voor de individuele mens. Het beeld en de

n beweging wat het gevoel geeft dat de situatie in

eweging blijft. Verschillende tekens geven dus aan dat het leven verder gaat. Het gaat dus

niet om een volledig uitzichtloze situatie. Dit is onderdeel van de narratieve structuur binnen

dat er veel verdr

gewoon helemaal niet goed. Ze hebben haast geen kleren! Ze hebben haast geen voedsel.”

“Ze worden door drugs gedwongen met oorlog en zo.” “Ja en kinderarbeid en kinderen

werken en zo.” “Ja dat die soldaten meestal jonge jongens zijn. Omdat die jonge jongen

vlugger zijn dan die grote. Ja, want die kunnen overal tussendoor. Ja, kijk want kleine

kinderen vallen nooit zo op.”

Positief wereldbeeld Jeugdjournaal

Verschillende kinderen gaven aan een verschil te zien tussen he

het Jeugdjournaal: meer voor kinderen, begrijpelijke taal en minder akelige beelden. Bij het

bekijken van de verschillende afleveringen van het Jeugdjournaal wordt de Derde Wereld op

verschillende manieren verbeeld. Er zijn vrij weinig exotische beelden van de Derde Were

binnen het nieuws genre. Het item ‘Hoofdpijn’ over de 4-jarige Indiase jongen met

genezingskracht vertoond wel exotiserende neigingen, hij is echt de ‘Ander’ die fascinere

maar tegelijk ook onbegrijpelijk waardoor er geen ‘inclusion’ plaatsvindt. Tijdens de

verslaggeving van rampen komen vooral veel beelden voorbij die korte impressies geve

de situatie en de reportage blij

geen ruimte is o

mensen in beeld zijn vrijwel constant i

b

49

het Jeu

in de

r

ver

lf

baar

arin

weg

rnaal

der, instantie). Het Jeugdjournaal heeft ondanks de duur van het

program iepte te

gdjournaal: the ‘happy ending’: ‘ending on a positive note.’ Dit geeft aan dat er een

positief wereldbeeld wordt geschetst en een geloof in de goedheid van de mens, vooral van

het kind. Dit beeld uit zich ook in de verhouding tussen de verschillende thema’s die

overwegend licht van aard zijn. Het Jeugdjournaal maakt natuurlijk bewuste keuzes in hoe

het het nieuws presenteert en vertelt met oog voor hun meestal jonge kijkers.

Een kind wordt aangesproken als open, geïnteresseerde wereldburger en niet slechts

als Nederlander. Een kind in Nederland moet zich verbonden voelen met alle kinderen

wereld want het deelt immers het ‘kind-zijn’. Serieuzere items als oorlog zijn zaken die

behoren tot de volwassen wereld waarvan kinderen altijd slachtoffer zijn en daarmee wordt e

een tweedeling gemaakt, ook binnen de Derde Wereld tussen twee werelden die elkaar lijken

uit te sluiten en heel soms met elkaar in contact komen. De volwassen-wereld staat tegeno

de wereld van kinderen. Maar er wordt onderscheid gemaakt tussen kinderen in Nederland,

die initiatief nemen om hun eigen wereld te verbeteren en de kinderen daarbuiten, die zo

vrijwel nooit in beeld komen. Wat in Nederland norm is, is buiten de grenzen uitzondering.

Op dit niveau komt toch een eurocentrische kijk naar voren. (Het is simpel te verklaren

waarom dit zo naar voren komt omdat het Jeugdjournaal de items waarin kinderen ze

initiatief nemen in Nederland zelf maakt terwijl ze voor de meeste beelden uit het buitenland

afhankelijk is van anderen.)

Hoewel het brede scala aan onderwerpen ruimte moet kunnen bieden voor

identificatiemogelijkheden blijven deze oppervlakkig. Puja uit Suriname doet bijvoorbeeld

ook een Citotoets op een Nederlandse school in Suriname, ze vindt het lastig, wat herken

is voor veel kinderen. Identificatiemogelijkheden zoeken binnen de context van school is niet

genoeg. Kinderen hebben meer in gemeen dan hun ervaringen op school.

Binnen dit genre wordt geprobeerd variatie te brengen in het type nieuws dat gebracht

wordt. Daarnaast worden heersende opvattingen over nieuwsvoorziening doorbroken. Dit is

voornamelijk te merken wanneer je het Jeugdjournaal naast het NOS Journaal bekijkt wa

‘positieve’ items over economisch minder ontwikkelde landen nauwelijks bestaan en de

heersende opvatting dat nieuws vooral negatief van aard is naar voren komt (hoe verder

hoe ernstiger het moet zijn om in het nieuws te komen). Vaak wordt binnen het Jeugdjou

een individu die dicht bij het onderwerp staat tot ervaringsdeskundige gemaakt in plaats van

de buitenstaander (woordvoer

ma ruimte voor een groot aantal items, maar heeft weinig ruimte om echte d

zoeken en contextuele kennis over te brengen. Het is daarom aan te bevelen om regelmatig

nieuws op te volgen of korte series te maken die verder gaan dan slechts een overzicht.

50

Ter aanvulling van het nieuws op televisie maakt het Jeugdjournaal gebruik van een

website67 om uitleg te geven bij veel terugkomende onderwerpen zoals Aids, Irak, Islam,

Israël,

rden

,

naal.

De ver

oor

ef en

rubriek

Kinderrechten, Kindermishandeling, Milieu en Politiek. Daarnaast wordt er een

nieuwsarchief bijgehouden waarin per dag een aantal artikelen te raadplegen zijn. Vaak zijn

dit samenvattingen van de in de uitzending behandelde onderwerpen, eventueel iets

uitgebreid, maar soms ook nieuwe onderwerpen. De informatie zou uitgebreid kunnen wo

met video, interviews en meer achtergronden en bijvoorbeeld externe links naar blogs van

correspondenten, studenten, betrokkenen et cetera op locatie. Zo leren kinderen ook dat er

verschillende perspectieven zijn waaruit gebeurtenissen beleefd en verteld worden. Door

kennis te nemen van deze verschillende verhalen kan dit een positief effect hebben op meer

genuanceerde beeldvorming.

Ook verwacht ik dat met de oprichting van het Kids News Network68 door Free Voice

meer kindgerichte items uit ontwikkelingslanden beschikbaar komen voor het Jeugdjour

schillende jeugdjournaals die opgezet zijn in landen als Suriname, Zuid-Afrika,

Zambia, Afghanistan en in de toekomst in Marokko, Peru en Indonesië, worden gemaakt d

intensief getrainde professionals en onafhankelijke redacties, vanuit een kinderperspecti

binnen de culturele context van het land.

Het is aan te bevelen om te onderzoeken of er animo is voor een actualiteiten

/achtergrond bij het nieuws voor kinderen waarbij aandacht is voor meer contextuele kennis

en discussie bij een onderwerp.

67 http://www.nos.nl/jeugdjournaal/uitleg/index.html. Geraadpleegd op 8 juni 2007. 68 Om de grote groep jonge kijkers van relevante informatie te voorzien, is Free Voice in 2004 gestart met Kids News Network (KNN), dat is gefinancierd door de Nationale Postcode Loterij. Met de expertise en kennis van het NOS Jeugdjournaal zijn partners in Zuid-Afrika, Suriname en Afghanistan in 18 maanden getraind om - in een format dat past binnen de culturele context van het land - jeugdjournaals te ontwikkelen en uit te zenden.

51

3. DIERENPROGRAMMA’S: CASUS NATIONAL

GEOGRAPHIC JR.

3. Avontuurlijke dierenprogramma’s Sinds de komst van National Geographic Junior ofwel Nat Geo Jr., is het aantal

programma’s dat betrekking heeft op de Derde Wereld meer dan verdubbeld. Het meest

voorkomende genre is het dierenprogramma, variërend van 25 tot 50 minuten, daarnaast zijn

er een aantal meer wetenschappelijke magazines van 25 minuten, en korte culturele

documentaires van ongeveer 2 minuten. Allen hebben naast hun visuele rijkheid, een enorme

hoeveelheid aan wetenschappelijke kennis in gemeen. Nu volgt een overzicht van de in

februari opgenomen programma’s.

Algemene informatieve dierenprogramma’s: Totally Wild (2004) en Animal Olympians

(2007)

Totally Wild (2004)- een serie van korte, aan elkaar gemonteerde fragmenten van

National Geographic documentaires met een verwant thema. Voorbeeld van een aankondiging

is: “Op zoek naar intelligent en ongebruikelijk diergedrag, van chimpansees die gereedschap

gebruiken en een tijger die zijn prooi herovert van een gulzige krokodil tot bezigheden van

bijzonder bizarre insecten.”69 Het programma richt zich exclusief op het leven van dieren en

geeft geen informatie over de omgeving waarin zij zich bevinden. Soms wordt er een land of

gebied genoemd zoals Tanzania of de Afrikaanse Savanne, soms kun je aan het landschap,

zoals een tropisch regenwoud, de vegetatie of dier enigszins herleiden waar het fragment zich

afspeelt maar dat is vrijwel nooit specifiek genoeg. Je moet dus over geografische en

zoologische kennis beschikken om een connectie te kunnen maken met een specifiek deel van

de wereld. Hetzelfde geldt voor Animal Olympians- een kort programma van ongeveer 2

minuten dat tijdens de Nat Geo Jr. tussendoor geprogrammeerd wordt. Hierin wordt een dier

69 Totally Wild: episode 4 http://www.ngc.tv/watch/program_details.aspx?id_program=5375 21 juni 2007

52

gevolgd die een bijzondere marathon aflegt, zoals de zeeschildpad, die na uit zijn ei gekropen

te zijn, een aantal obstakels moet overwinnen alvorens de zee te bereiken.

r

een schat aan i r de dieren zelf gecreëerd

en met behulp van korte filmpjes met vrolijke bumpers en leaders. Het grootste deel van de

programma’s op Nat Geo Jr. zijn ‘instant-action/adventure’ programma’s die worden gehost

door een zeer enthousiaste grote persoonlijkheid. De kijker wordt door een expert van een

er meegenomen op een veldonderzoek die zowel

Instant-Action/Adventure dierenprogramma’s: Crittercam Wildtech Adventures (2003),

In Crittercam-Wildtech Adventures (2003) wordt

n ‘crittercam ’, die op

en dier bevestigd wordt, de natuurlijke leefomgeving

vanuit het ‘oogpunt’ (‘point-of-view’) van het dier getoond.

de kijker wordt verblijd met unieke beelden wordt

e relevantie van het onderzoek voor de mens duidelijk. De

aflevering ‘Lions’, waarin voor het eerst een ‘crittercam’

op het land wordt ingezet, heeft een bijzondere urgentie

vervolgens te doden. De me n in deze regio zijn arm,

leeuwen binnendringen, wat er in hun habitat is veranderd en welke stappen de mens kan

nemen om de leeuwen hiervan af te kunnen brengen. Het is dus van belang dat er een

In deze documentaires wordt een grote verscheidenheid aan dieren getoond en is e

nformatie in de vorm van ‘weetjes’. Actie wordt doo

bepaalde diersoort, vaak een wetenschapp

relevant is voor het behoud van dier als de praktische kennis en behoefte van de mens.

Crocodile Chronicles (2003), Snake Wranglers (2003), Be The Creature (2003)

met behulp van een videocamera, ee 70

e

Terwijl

d

omdat de leeuwen in het Liakipia district in het noorden

van Kenia, de kralen zijn gaan binnendringen om het vee

nse

wordt verteld, en hun vee de enige manier om hun brood te

verdienen. Door middel van de ‘crittercam’ proberen ze erachter te komen waarom de

oplossing wordt gevonden die zowel het dier als de mens baten. Noch mens noch dier worden

70

neatly wrapped up in a streamlined waterproof case. It has been utilised in groundbreaking studies on dozens of

53

Crittercam is a small recording device that includes a video camera, audio recorder and a logging system all

marine species. Deployed on whales, sharks, seals, turtles, penguins and other species, Crittercam has enabled Greg and research collaborators to capture information that, until now, was inaccessible to humans. Its goal is to bring scientific communities and television audiences unprecedented documentation of wildlife from the animal’s point of view. 28 maart 2007 http://www.aims.gov.au/news/pages/media-release-20030515.html

in een kwaad daglicht gesteld; het streven is om een harmonieuze leefwereld voor beiden te

creëren.

Crocodile Chronicles (2003) is een 13-delige serie waarin een herpetoloog van de

CSG (crocodile specialist group), Dr. Brady Barr, onderzoeksprojecten over krokodillen over

de hele wereld (onder andere Cuba, India, Mexico, VS) bezoekt en ‘assisteert’. Zijn missie e

passie is om als wetenschapper en natuurbeschermer (conservationist) de natuurlijke wereld

een krachtige stem te geven.71 Je wordt als kijker meegenomen op avontuur, omdat je een

werkelijk onderzoek ziet plaatsvinden waarin veel feiten en informatie verwerkt worden.

Omdat er veel onbekend is op het gebied van krokodillen, krijg je als kijker het gevoel d

n

at je

tegelijk met de wetenschappers aan het ontdekken bent. Dat gevoel wordt ook gestuurd door

interessant

oor hen die geïnteresseerd zijn in krokodillen; de spanning van het programma, de andere

dieren en en omgevingen en het enorme

enten die het programma maken.

eden als feiten komen in beeld. Dr.

rken door de uitleg die hij geeft

arr af naar het Rabi-olieveld in

ysterieus’dier, de

aflevering is een referentie naar

nse tijdperk stammende term voor

doeld als meer dan een

ks). In een aflevering die zich vrijwel

vrouw Mei Len en twee

oyal

onnen.

gevangen, maar de bloedzuiger die zich vastzuigt aan Mei Len geeft een akeliger gevoel dan

d

het programma omdat dit constant benadrukt hoe uniek de beelden zijn of dat het om cruciale

informatie gaat die nooit eerder gedocumenteerd is. Het programma is niet slechts

v

die op hun pad komen, de verschillende landschapp

enthousiasme en de grenzeloze durf van de host, zijn de elem

Zowel satellietfoto’s die inzoomen op de bezochte gebi

Brady’s achtergrond in het onderwijs is ook duidelijk te beme

voor alles wat hij doet.

In de aflevering ‘Crocs of Darkness’ reist Dr. Brady B

de Congobekken gelegen land Gabon, op zoek naar een ‘m

breedhoofdkrokodil (African dwarf croc). De titel van de

Joseph Conrads Heart of Darkness en de uit het Victoriaa

Afrika: ‘The Dark Continent’. Dit is waarschijnlijk niet be

woordspeling zoals ook in ‘School of Hard Crocs’ (knoc

geheel in het donker afspeelt, gaan dr. Brady, zijn collega en

wetenschappers van de Smithsonian Institution binnen het terrein van de Shell Gabon R

Oilfield, tussen de pijpen, vlammen en het ongerepte bos door, op zoek naar de reptielen,

wiens maaginhoud vervolgens leeggepompt wordt voor onderzoek naar hun voedselbr

Op het ritme van Afrikaanse drums en een synthesizer worden de beesten met blote handen

e krokodillen die zij hooguit ‘feisty’ noemt. Uiteindelijk vangen ze meer dan 10 exemplaren

en komen we een kudde olifanten en wat andere dieren tegen.

71 Crocodile Chronicles “Crocs of Darkness” (season 3 episode 9)

54

De conclusie van hun onderzoek luidt dat deze bizarre mix van natuur en industrie

geen negatief effect hoeft te hebben op de biodiversiteit. Maar als het olieveld is uitgeput

zouden

bezoek gaan, zoals Singapore, wat meer

oud. De

nuten

t.

In de aflevering ‘African Wild Dog’ sluiten ze zich aan bij een meute wilde honden in

en weten op een familiaire manier

de overgebleven wegen het gebied ook toegankelijk kunnen maken voor stropers en

houthakkers.Hun advies aan de lokale overheden luidt: “That governments of Central Africa

have to work hard to extract their profitable resources below ground, without devastating the

precious resources on the surface”, ondertiteld met “De lokale overheden moeten de

winstgevende bronnen delven zonder de waardevolle natuur te vernietigen.”

Dit onderzoek richt zich natuurlijk voornamelijk op een specifiek dier binnen de

context van het onderzoek naar de biodiversiteit in Gabon, maar onder de oppervlakte van dit

onderzoek en binnen het programma worden er toch een aantal onderwerpen aangesneden die

duidelijk maken dat er consequenties zijn van de industrie voor zowel het dier als de mens.

Hoewel deze verder niet toegelicht worden, geeft het wel stof tot nadenken. Dat vind ik ook

wel een kracht van deze serie. Deuren blijven open om zowel binnen de context van het

programma als daarbuiten na te kunnen denken over wat je ziet en wat je hoort.

The Snake Wranglers (2003), is een vergelijkbaar programma, maar volgt

verschillende wetenschappers in hun queeste naar verschillende soorten slangen. Vaak met

verrassende feiten over de landen waar ze op

bekend staat om haar hoge gebouwen dan

hoge bomen in het primaire w

vliegende slangen die daar leven zijn zelfs

voor veel inwoners van Singapore een

openbaring.

Be the Creature (2003) is weer een

natuurprogramma van ongeveer 50 mi

plus, waarin de Kratt broers, Chris en Martin

één specifiek dier centraal stellen. Zij proberen het te begrijpen door zelf als het dier te

worden.´Be an insider in the creature world, that’s the mission. The Kratt brothers: dropped

in remote regions to live with the creatures. Through their eyes, on their turf, by their rules.”

Humor, actie en een verassende kijk op het leven van dieren gecombineerd met het

aanstekelijke jongensachtige enthousiasme en enorme respect van de Kratt broers voor de

dieren, maken dit een serie die je op het puntje van je stoel houd

Botswana en leren hun manier van leven helemaal kennen

55

hele sc

lukt ze

et de jacht van

de zeer efficiënte jager doordat ze hun snelheid niet kunnen evenaren en hun auto het steeds

. De

tie van de

mens v graven en

massive rice patch. The people probably never

because of that.” Later als de mannen in een do aat

lopen en close-ups van kinderen. “We zagen ho

bevolkingsgroei.” Shots van mensen die hout, p meer

mensen er zijn, hoe meer bos er gekapt wordt. M

armste landen ter wereld.” Armoede is weer de reden die wordt aangedragen voor al de

problemen. ‘Gelukkig zijn de mensen aardig’ en dat is dan uiteindelijk hun verlossing. Zolang

je maar in een arm land woont, aardig bent en niet bete

opbrengen. Hoewel dit een uitzondering is binn t

wel een argument dat veel aangedragen wordt e

e

kale verschillen en een

soms p

herpe observaties te maken en over te brengen. De genreconventies van een actiefilm

worden gebruikt om in beeld feiten weer te geven van elk nieuw dier dat zij tegenkomen,

alsof een file wordt geopend. Chris tegen een eenjarige wilde hond die ze Whiteshoulder

hebben genoemd: “You’re old enough to hunt now, aren’t ya. Hey Buddy, how ya doin’,

coming to check me out? Yearlings are really curious about other things, they still have that

puppy curiosity. Hey Buddy, yeah come on closer, I’m not going to do anything.” Het

om geaccepteerd te worden door de meute maar falen steeds in het meedoen m

begeeft (lekke band, schroeven los).

In een aantal episodes krijg je als kijker ook culturele kennis mee, doordat de Kratt’s

in een dorp stoppen om proviand te kopen. Dit is nooit geforceerd omdat het allemaal binnen

de context van hun expeditie gerechtvaardigd is. De aanwezigheid van de mens en haar

gevolgen voor het dier worden dan ook besproken, zoals het probleem van de ontbossing

uitleg die zij daarvoor geven is in simpele taal maar goed onderbouwd, de motiva

oor ontbossing echter niet. We zien een rijstveld waarin een aantal mensen

rijst planten. “This was once a rainforest filled with Lemur. Now it’s been turned into this

realized that the Lemur would become extinct

rp terecht komen zien we mensen over str

e Maki’s te lijden hebben onder de

lanken en boomstammen dragen. “Hoe

aar het zijn aardige mensen in een van de

r weet, kunnen we begrip voor je

en de programmering van de Nat Geo Jr, is he

n een aandachtspunt voor toekomstige

programma’s.

Verbeelding Derde Wereld

Het algemene beeld dat van de Derde Wereld wordt geschetst is er een van een grot

rijkdom aan flora en fauna, imposante landschappen, regionale en lo

roblematische relatie tussen natuur en cultuur die in evenwicht gebracht moet worden.

Geografische kennis wordt vergroot door de aanwezigheid van duidelijke kaarten en het

56

benoemen van landen en gebieden. De relatie tussen de wereld van dier en mens wordt gelegd

en actuele problematiek belicht. De belangrijkste expertise wordt gelegd bij de ‘host’ van d

show, secundaire expertise rollen worden vervuld door zowel plaatselijke als niet-plaatsel

veldonderzoekers of deskundigen en ervaringsdeskundigen. Op de derde plaats zijn er zo

plaatselijke als niet-plaatselijke ‘vrijwilligers’ en leken, die wel meegaan op expeditie als

bijvoorbeeld dragers of om dieren te lokaliseren maar verder niet aan woord komen.

Hoewel veel van de programmering wordt herhaald, waar Nat Geo Jr. enigszins mee

wegkomt door de hoeveelheid informatie en actie die in de programma’s is verwerkt, zie ik

een enorme toegevoegde waarde van d

e

ijke

wel

e huidige programma’s op de beeldvorming van de

Derde

Wereld. Zo kunnen de programma’s ertoe bijdragen dat de lacune in de geografische

kennis van kinderen aangevuld wordt en het associatieve denken van kinderen toeneemt.

Het voornaamste verschil met de dierenprogramma’s uit 2002 die op de publieke

omroep zijn uitgezonden, is dat kinderen daar meer centraal staan en vanuit hun perspectief

wordt beleefd. Er bestaan dan ook meer identificatiemogelijkheden en je krijgt meer

informatie over de omgeving, gebruiken en cultuur van het kind mee.Waar de nadruk ligt bij

Nat Geo op informatie en natuur en avontuur, ligt de nadruk bij programma’s als Mijn

lievelingsdier (The animal I love 2000) en Een dier apart (My animal and me1997) op relatie,

cultuur en speelsheid. De laatste twee passen hetzelfde format op een groot aantal

verschillende landen toe.

57

4.CASUS THE WILD THORNBERRIES

INFOTAINMENT, DRAMA EN ANIMATIE:

Amusement of Infotainment

Binnen het aanbod Derde Wereld op televisie voor kinderen zijn er heel weinig

programma’s die exclusief amusement te noemen zijn. Meestal zitten er informatieve

elementen in waardoor het meer infotainment wordt. In tegenstelling tot 2002, waren er in de

periode februari 2007 geen duidelijk aanwijsbare amusementsprogramma’s. Zipzoo

Worldwide heb ik om eerder genoemde redenen moeten schrappen uit mijn lijst relevante

programma’s. In de categorie Infotainment zijn er wel een aantal programma’s te noemen die

ik kort zal bespreken.

De Wereld in Vogelvlucht (2006 Teleac/NOT) is een aardrijkskunde serie van

SchoolTV. De serie bestaat uit zes afleveringen van een kwartier. In iedere aflevering zie je

hoe het is om in het behandelde werelddeel te wonen. Naast informatie als geografische

ligging, klimaat en landschap, komen ook typische kenmerken als oorlogen, religie, industrie

en megasteden aan bod.

De aflevering Zuid-Amerika, over het tropische regenwoud van de Amazone, begint

hoog in het Andesgebergte. Hier ontspringen de vele rivieren die uiteindelijk samen de

Amazone vormen. Het stroomgebied van de Amazone vormt tevens het grootste regenwoud

ter wereld. In het oerwoud leven de oorspronkelijke bewoners, de Amazone-indianen,

voornamelijk van de jacht en het verzamelen van vruchten. Hun huizen staan op palen, die

hen beschermen tegen nattigheid en ongedierte. Het bestaan van de indianen wordt bedreigd

door de oprukkende kolonisten. Goudzoekers, veeboeren en mijn- en houtkapbedrijven

drijven de indianen weg. Het aantal Indianen neemt dan ook drastisch af. Er zijn steeds meer

mensen die actie voeren voor het woud en de Indianen. Misschien dat de vernietiging van het

regenwoud zo een halt toe kan worden geroepen.

Dit is de informatie die de kijker meekrijgt. Er worden goede verbanden gelegd tussen

de Amazone en Nederland. Zoals de goudzoekers en houtkapbedrijven in de Amazone die de

bomen kappen om hout en goud te leveren aan landen zoals Nederland. Van de kijker wordt

verwacht dat ze een actieve rol aannemen in het bestrijden van de houtkap. De presentatrice

58

vertelt de kijker namelijk te letten op een keurmerk bij het kopen van houtproducten. De

rmatie in dit progr lke

-connecties er bes an in de wereld en wel derlinge afhan ijkheid er be t. Dit is

relevant omdat in het onderzoek van de NCDO over wereldburgerschap onder kinderen naar

voren kwam dat kinderen dat besef vaak juist niet hebben.72

De serie Vaar mee met de VOC (2002 Teleac/NOT) is een bewerking van de Schooltv-

serie VOC, reilen en zeilen van de compagnie, voor het voortgezet onderwijs. Deze

tweedelige serie( 2x20) is bedoeld voor groep 7 en 8 van de basisschool. Het uitgangspunt is

dat de VOC nog steeds symbool staat voor Nederlands roemrijke handelsverleden. De VOC

bestaat al tweehonderd jaar niet meer maar oude pakhuizen, kantoren en woonhuizen laten de

rijkdom zien die de VOC vroegere vergaarde. VOC-schepen zijn nagebouwd in Amsterdam

en Lelystad. Deze elementen zouden de kijker nieuwsgierig moeten maken. Vragen die

centraal staan in de serie zijn: Wat was de VOC? Hoe zagen de schepen eruit? Waarheen

voeren ze? Welke macht had de VOC? De serie laat een reconstructie zien vanuit het

perspectief van een Delftse weesjongen, Jacob van den Berg. De voice-over die informatie

geeft over de VOC en gespeelde stukken wisselen elkaar af.

De nadruk van het programma ligt op de VOC en gaat niet diep in op de gevolgen van

VOC op de landen waarmee handel gedreven werd. Er wordt wel verteld dat de VOC

toestemming kreeg om oorlog te voeren indien nodig en dat dat bijzonder was. We zien

hedendaagse beelden van de Molukken en Java en historische prenten. Een goed beeld van

Derde Wereld kunnen we niet echt vormen. Het blijft er daar te abstract en afstandelijk voor.

Drama

Reeds eerder vermelde ik dat er binnen het programma overzicht van februari 2007

geen drama was. Dit komt gewoonweg omdat het er bijna niet is. Er is op Z@ppelin

regelmatig kinderdrama te zien, maar deze speelt zich voornamelijk in Nederland of in

Europa af. Een project als dat van Post uit Suriname is een zeldzaamheid op de Nederlandse

televisie. Dit is erg jammer, omdat drama zo een goede manier is om inleving, betrokkenheid,

sympathie of juist apathie te bereiken Toch wil ik hier kort aandacht besteden aan een

info amma wordt zo relevant voor de kijker. Ook wordt duidelijk we

inter ta ke on kel staa

NCDO. Onderzoek 27: Jonge wereldburgers: kinderen over de wereld om hen heen. Amsterdam: NCDO, Me72 i

2007. pp. 11-12 en 30

59

programma Taxi van Palemu (2006 VPRO) die zowel in oktober/november 2006 als in m

2007 is uitgezonden.

Drama is een genre waarin de kijker inhoudelijk veel te zien krijgt van bepaalde

persoonlijke ontwikkelingen van één of meerdere hoofdpersonen in het verhaal. Een drama

behandelt doorgaans een emotioneel thema, maar kan zoal

aart

Taxi van Palemu ook een

komed

et de

e

e

Haley i

fleveringen lang beleven de twee vrienden

rappige en spannende avonturen me

ook telkens iets verzinnen om

n

otaal

niet aanpassen en kijkt steeds vies om haar heen.

Na een dag met Palemu en Hailey en gevallen te

en haren en een plek aan de eettafel van Palemu’s familie.

s in

ie zijn en is erop gericht om de kijker of lezer zich in (een) bepaald(e) karakter(s) in te

laten leven zodat zij hun gevoelens kunnen voelen, en zij zich kunnen identificeren m

hoofdpersoon(en).

Het genre krijgt een extra dimensie door het gebruikt van stereotypen en of andere

overdreven simplistische generalisaties uit te dagen, waardoor de film zich op een persoonlijk

en complex vlak kruist. Het genre is in wezen daarom ook ‘therapeutisch’ omdat het toont ho

de hoofdpersoon(en) met dergelijk soortgelijke problemen omgaan.

Taxi van Palemu is de eerste Surinaamse jeugdserie die tot nu toe gemaakt is. In d

serie staat Palemu centraal. Hij is een jongen van twaalf. Zijn vader koopt een taxi, maar voor

hij erin kan gaan rijden breekt hij zijn been. Zijn zoon Palemu besluit de zomervakantie te

gebruiken om samen met zijn beste vriend

n de taxi te gaan rijden. In de eerste

plaats om de auto af te betalen, maar ook om

geld te verdienen voor Palemu's grote droom:

studeren op het lyceum in de stad.Hij droomt

er namelijk van doktor te worden. Zeven

t de taxi. Ze hebben namelijk geen van beiden

de inzittenden gerust te

.

ee

a

allerlei g

een rijbewijs. Ze moeten daarom

stellen, zoals een blinde Surinaamse man en een Nederlandse man die ze vreemd aankijkt.

Hem wordt verteld dat je in Suriname al vanaf je 16e mag rijden (Palemu is echter 12)

In een van de afleveringen komen ze

Nederlands meisje tegen die met de jongens mee

de taxi ingaat omdat ze niet met haar ouders wil

golfen. Ze is een verwend nest en wil zich t

zijn in een modderplas is ze helemaal veranderd,

inclusief ingevlocht

60

De regisseur van de serie Nicole van Kilsdonk beantwoorde de vraag waarom alle

kinderen in Nederland naar de serie moeten kijken.

in

vandaan zijn gekomen.73

aakt doordat niets uit

zijn co

wordt geamuseerd door herkenbare en

en door de bijzonder verrassende situatie van

eit daarom voor meer fictie, in plaats van non-

over Derde Wereld.

ld Thornberrys (1998-2004 Nickelodeon)

e

ring

Wel zijn er verschillende animatieseries die

Derdewereldlanden (Nickelodeon). Hierond

een vrolijk en ondernemend meisje dat in d

ontdekkingsreis gaat met haar vriendje Boo

bloemen en planten. Daarnaast is er een pro

de dierenredder en natuurexpert Diego (8 ja

Ten eerste omdat het een vrolijke serie is, volgens mij. Heel erg feel-good, met leuke

muziek en leuke acteurs. En iedereen droomt er toch wel eens van dat hij gewoon

de auto van zijn vader mag rijden? Bovendien zitten heel veel kinderen met

Surinaamse kinderen in de klas. Het is leuk om eens te zien wat hun achtergrond is,

waar ze ooit

Zonder de nadruk te leggen op informatieoverdracht, zoals in infotainment of documentaires,

komt er veel informatie over op de kijker over de omgeving, levensomstandigheden,

gebruiken en natuur. De cultuur noch de mensen worden exotisch gem

ntext wordt gehaald en extreem op wordt gefixeerd. Het lijkt tegenstrijdig maar door

fictie lijkt het gerepresenteerde leven juist echter. Het leven is in drama niet eendimensionaal

zoals in informatieve programma’s, maar juist multidimensionaal. Juist door een sterk

narratief, wordt de kijker vastgehouden. Ze

humoristische verhalen en wordt aangesprok

twee jonge jongens die in een taxi rijden. Ik pl

fictie om kennis en informatie over te brengen

Commercieel is alleen animatie: The Wi

Op de commerciële zenders is er voor deze doelgroep niets aan “factual” of non-ficti

Derde Wereld in tegenstelling tot de publieke omroep en Nat Geo Jr., waar met uitzonde

van Barbapapa (2006), alle programma’s met betrekking tot de verbeelding van de Derde

Wereld, non-fictief van aard zijn.

zich afspelen in verschillende

er valt Dora the Explorer (2000─Nickelodeon),

e jungle van Zuid-Amerika woont en er op

ts, een aapje. Ze leert graag over de dieren,

gramma Go Diego go (2005─Nickelodeon), over

ar), het neefje van Dora die ook in het oerwoud

73 http://www.taxivanpalemu.nl/ geraadpleegd op 24 november 2007

61

van Zu n

ora is vooral populair bij jonge kinderen

en ik verwacht dat Diego een niet veel oudere doelgroep bereikt. Ook is er de serie The Wild

Thornb

doorrei

roodha

avontu

rige Eline, die met dieren kan

n maken) en worden

enten afgewisseld met veel humor en avontuur. In geen andere serie hetzij

in deze

erie. Juist omdat deze serie representaties geeft van een groot aantal landen en de enige

relevan

aag die je kunt stellen is of je in een animatieserie waarin

vaak ge

e

r

weergeven van dieren in hun natuurlijke omgeving, is in tegenstelling de representatie van

Dat neemt soms kwalijke vormen aan.

id-Amerika woont samen met zijn zusje en computerexpert Alicia (11 jaar). Kindere

leren er over verschillende dieren in het oerwoud. D

errys, over de familie Thornberry die in een safari-busje (Comvee) de hele wereld

st om natuurfilms te maken.

Centraal in deze serie staat de

rige, bebrilde, beugeldragende

urlijke en intelligente 12-

ja

praten, sinds ze als jong meisje een

gave heeft ontvangen van een

(Afrikaanse) sjamaan of genezer

(met botje door zijn neus) als dank

voor een goede daad. De geheime

gave gebruikt ze wanneer nodig om de dieren te beschermen wanneer deze bedreigd wo

Wel handig voor een meisje die liever met dieren dan met mensen omgaat.

Hoewel deze serie zich op een ander niveau begeeft dan bijvoorbeeld de programm

op National Geographic Junior, zit er een burgerschapmoraal achter (dierenbescherming,

omgaan met succes en falen, als klein kind een groot verschil kunne

rden.

a’s

serieuzere mom

fictief of non-fictief, komen er representaties van zoveel verschillende landen voor als

s

te serie is op een commercieel kindernet, is deze serie interessant om verder te

bepreken. Wat het effect van deze serie op de beeldvorming van kinderen van de Derde

Wereld is, kan ik niet zeggen. Wel kun je kijken naar de verbeeldingsstrategieën die

gehanteerd worden. Een andere vr

bruik wordt gemaakt van essentialistische karakters, een non-stereotiep en

genuanceerd beeld kan geven van onze culturele en natuurlijke wereld, zonder dat de animati

aan kracht verliest.

Het doel van TheWild Thornberrys is kinderen te informeren en onderwijzen ove

dieren, planten en ecologie en daarnaast staat de onderlinge relatie tussen de verschillende

buitengewone familieleden centraal. Hoewel er veel aandacht wordt besteed aan het juist

mens minder genuanceerd.

62

bevolking in de aflevering over Zanzibar (Island Trade) is vooral erg

oor moderne technologie. Zulke personages rechtvaardigen

t representations of individual people but are encodings

gical values’.”74

Enerzijds wordt de bevolking in de landen die Eline en

fgebeeld. Echter worden Eline en haar familie zo ook

text van het programma. Het verschil is alleen dat zij elke

r herkenbaar worden. Je kent hun karakters en

elijking tot de

non-fic

r van

r eerst

ert het

stienjarige typische tiener en mode koningin Debbie, zus van Eliza,

spreekt

niet

en

De plaatselijke

simpel en blijkbaar overrompeld d

kritische aandacht: “[they aren’t] jus

of ideology, ‘embodiments of ideolo

Die kritiek is echter tweeledig.

haar familie bezoeken, stereotypisch a

afgebeeld en klopt het binnen de con

aflevering terug komen en daardoo

eigenaardigheden waardoor ze meer ‘round’ karakters zijn. Personages die slechts één keer

voorkomen zijn ‘flat characters’.Ondanks dit nadeel, is de serie, ook in verg

tieve series, een serie die een groot aantal landen verbeeld en kennis overbrengt over

de natuurlijke en culturele wereld.

Veel culturele gebruiken uit de bezochte landen komen aan bod. De aflevering in

Mongolië (2000, Horse Sense) vertoont paardenraces, Mongools worstelen, keelzingen en

boogschieten tijdens het Nadaam festival, terwijl de aflevering in Kenia, (2000,

BirthdayQuake) eetgewoonten laat zien. In alle culturele uitingen wordt door de

hoofdpersonages geparticipeerd. In de aflevering ‘Birthday Quake’ stelt Nigel, de vade

Eliza, aan zijn schoonbroer en zus voor om wat te gaan eten in het dorp vlakbij om aan te

sterken na hun reis. Ze eten met de chief een kom met ‘bami’. De schoonfamilie die e

van geniet schrikt een beetje als zij worden gecorrigeerd; het zijn levende wormen. Nigel

echter bedankt de chief en zegt dat het precies was wat hij nodig had. Hij normalise

eten van wormen waardoor niet de chief maar de schoonfamilie uitgesloten wordt (exclusion).

De blonde ze

63

de vooroordelen aan. Zij is verbaasd dat er in Mongolië échte winkels, met échte

kleren en schoenen zijn. Zij participeert in een wedstrijd boogschieten omdat dat de enige

manier is om die felbegeerde Mongoolse jas te bemachtigen die zo ‘nu’ is. Er worden dus

slechts dieren en mooie landschappen getoond, maar ook de stad. Die heterogeniteit van lev 74 Fiske, John. Television Culture. London: Methuen, 1987. p. 9

bleek tijdens de interviews moeilijk te bevatten. Platteland en dorp in ‘Derde Wereld’ werden

wel als Derde Wereld herkend, de stad in Derde Wereld niet75. Door verschillende

verhaallijnen binnen de aflevering te laten lopen, namelijk Eliza in een paardenrace op het

land en Debbie in de stad en later op het land, maken we makkelijker een connectie tussen de

verschillende omgevingen en leefgewoonten.

Verbee

schillende ‘stemmen’gehoord worden.

Daarna

n wel

t

ar uiteindelijk ‘verlossing.’ Palemu en zijn familie zijn de

norm w

s en met

jn’

vinden

in je

r

lding Derde Wereld in Fictie

Fictie lijkt een goede manier om Derde Wereld te verbeelden. Vanuit verschillende

perspectieven kunnen verhalen gebracht worden en ver

ast bied het goede identificatiemogelijkheden. De nadruk ligt op het vertellen van een

verhaal en is er geen ruimte om stil te staan bij ‘anderszijn’. Zo wordt er ook geen afstand

geschept. In een serie zoals Taxi van Palemu, is er ook geen ruimte binnen het narratief voor

een negatief vergelijk tussen Nederland en Suriname. In de enige aflevering waari

blanke Hollanders voorkomen, worden juist zij meer stereotiep verbeeld en komen zij als

‘verwend’, ‘dom’ en ‘onaangepast’ naar voren. Het superioriteitsgevoel dat naar voren kom

bij het Nederlandse meisje komt binnen het narratief als minderwaardig naar voren. Haar

kennismaking met Palemu brengt ha

aartegen alles wordt afgewogen.

In de serie The Wild Thornberrys komen er wel mogelijkheden voor waarin een

vergelijking gemaakt kan worden tussen de (blanke) Thornberrys en mensen met wie zij in

contact komen. De kijker wordt verwacht zich te identificeren met de Thornberry

Elisa in het bijzonder. Zij laten de ‘preferred reading’ zien en normaliseren gebruiken en

gewoonten van andere culturen door te participeren en niet te oordelen. Zo wordt ‘anderszi

wel getoond maar door de manier waarop de Thornberrys ermee omgaan geaccepteerd en

omarmd en niet beoordeeld of veroordeeld.

In geen van beide series komt de ‘Derde Wereld’ als ellendig, arm en passief naar

voren. Palemu’s familie heeft het niet zo breed dat studeren zo vanzelfsprekend is, maar daar

ze een oplossing voor. Ze nemen zelf initiatief zodat Palemu’s droom om arts te

worden, werkelijkheid kan worden. Bovendien blijft de serie luchtig en met humor overw

veel tegenslagen. De Derde Wereld als fascinerende en exotische ‘ander’ komt ook niet naa

voren in deze serie.

75 Interview Raalte: zie bijlage F

64

5.CASUS W@=D@

MULTI-GENRE, MULTIMEDIA:

.

W@=D@ spreek je uit als: wat is dat. Dat is volgens het project ook dé meest gestelde

ht

e vol

reld

tond uit een TV-serie van 4x4x25 minuten, een

online n een

e

s en

in hoeverre de praktische uitwerking van deze

visie na

formatie, non-informatie en heel veel onbeantwoorde vragen. Zij

oeten als het ware herschreven worden. Een voorbeeld van hun onwetendheid is Pieter’s

vraag. Ze refereert aan de ‘vreemde’ objecten die de twee neven Dimitri en Pieter als opdrac

moeten terugbrengen naar het land en de plaats waarvan hun wereldreizende Bompa Kado

(oom cadeau) ze heeft meegebracht. Daarnaast moeten ze achterhalen waar de voorwerpen

voor dienen en wat hun betekenis is. Dit culturele voorwerp fungeert als een ‘breekijzer’

waarmee de personages de verschillende culturen openen. Aan de voorwerpen hangen veel

verhalen en rituele handelingen die de neven in praktijk moeten brengen. Hoewel de seri

zit met filosofische vragen, historische en culturele informatie, wordt het educatieve element

naar eigen zeggen zoveel mogelijk gecamoufleerd.

Hun beoogde doelgroep is niet slechts de jongeren maar “families die samen de we

willen ontdekken.” W@=D@ was een vier maanden durend cultureel cross media project van

november 2006 tot februari 2007. Het bes

platform met onder andere docuclips, foto’s en een forum, vier theaterprojecten e

‘magabook’.

Er zijn een aantal elementen wat het programma W@=D@ anders maakt dan ander

programma’s. Dit komt wellicht doordat “het ultieme doel van W@=D@ niet is om kenni

inzicht inzake andere/ exotische culturen te verspreiden. Wel om de reflectie over eigenheid,

identiteit, diversiteit centraal te stellen, los van een samenlevings-, zingevings- en

ontwikkelingsproblematiek.”76 Ik zal nagaan

ar voren komt en welk beeld er van de Derde Wereld en specifiek Mexico en

Guatemala geschept wordt.

Voor de serie Mexico en Guatemala gaat het om vier gekleurde maïskolven: een

zwarte, een rode, een gele en een witte. De zoektocht start in de verlaten tempelstad

Teotihuacan en leidt hen naar Mexico-Stad op zoek naar de Azteken. Dimi en Pieter beginnen

als een blad vol misin

m

tent/loveculture.asp 19juli 2007 76 http://www.watisdat.be/info/con

65

66

efinitie en beeld van een Indiaan. Pieter ziet een winkel met cowboylaarzen en denkt op het

flits komt hij als

Buffalo Bill naar buiten in een wit cowboypak: als

owboy, denk je Indiaan. Nee zegt

Dimi, de Indiaan waar Pieter aan denkt is de

mmen van de jacht leeft in

Noord-Amerika. De Indiaan die zij zoeken leeft in

grote steden. Maar hoe die er dan uitziet weten ze

niet.

Zo zijn er de hele serie lang wel onwetendheden die op een slimme en grappige

manier aan de kaak gesteld worden. We kunnen lachen om deze onwetendheid. Het onwetend

zijn wordt niet als iets negatiefs gezien zolang je open staat (voor correctie). Doordat ze niet

veroordelend staan tegenover het niet weten kun je je veilig voelen in je identificatie met de

personages en zo zelf open staan voor correctie en zelfreflectie. Vragen stellen en vragen

hebben is goed volgens het programma.

Als kijker kun je je zowel met Pieter als met Dimi identificeren. Pieter neemt vooral

de positie in van onwetende onwetendheid, een doener, moedig maar vaak onbekwaam, Dimi

de positie van (geschreven) kennis en het geweten, de denker, gevoelig en bekwaam. Pieter is

de aangever waarop Dimi, vaak na een blik in de camera om zo de kijker mee te nemen,

inspeelt. Ze spelen heel goed op elkaar in en er is een chemie aanwezig tussen de twee die je

vasthoudt. Ze zijn nooit superieur of denigrerend, wel open, oprecht en vol zelfspot, wat ze

ook heel toegankelijk maakt. Hun enige houvast is de reisgids die Dimi constant raadpleegt;

zij pretenderen het zelf dus ook niet allemaal te weten.

Op zoek naar de Azteken worden verschillende mensen in de stad aangesproken, van

straatverkoper tot student en van kind tot non.’No’, luidt het antwoord steeds. Als ze erachter

komen dat de Azteken niet meer bestaan omdat ze zijn ‘verslagen’door de Spanjaarden, wie

zijn de Mexicanen dan? Terug in hun hotelkamer ligt Dimi in bed nog wat te lezen met een

gezicht vol van afschuw. “Wat een verschrikkelijke, gruwelijke afgrijselijke geschiedenis”.

Pieter ligt naast Dimi en slaapt al bijna, “Maar wat een heerlijk zacht, warm bedje. Kom

Dimi, we gaan slapen. Oogjes dicht en snaveltjes toe. Slaapwel.” Maar na een nacht vol

nachtmerries over het uitmoorden van de Azteken door de Spanjaarden, voelt Dimi zich bij

het ontbijt diep triest. Hij weet wat er met de Azteken gebeurd is en wie de Mexicanen zijn.

Een hele beschaving is weggevaagd, de mannen zijn vermoord, de vrouwen verkracht.

en noemt de Mexicanen, mixicanen.

d

goede spoor te zitten. In een

je denkt aan C

Indiaan die in sta

Mexicanen zijn mestiezen. Pieter maakt er een grap van

Dimi voelt zich schuldig omdat ‘wij’ Europ

de

n

n

e

n

Het maakt Dimi alleen maar triester. Pieter gaat in zijn wanhoop naar de kerk en bidt tot

Onze-L en

e

t-

shirt, op een klok en op een shopper, als

informatie, veel kleuren en nuances,

die

Dat

eanen dit aangericht hebben, maar Pieter voelt

Spanjaarden.

posities ingenomen: Pieter haalt zijn schouders

gaat door. Dimi echter voelt zich verantwoordelijk

aanknopingspunt voor zelfreflectie.

door alleen maar leuke dingen te doen. Typisch

revu: een worstelpartij en een kermis, de

gt om de gekwelde ziel te genezen en een piñata.

zich niet aangesproken, want het waren de

Ook hier worden twee verschillen

op, hij vindt het vervelend, maar het leven

en heeft schuldgevoelens. Hier is weer ee

Pieter denkt Dimi te kunnen helpe

Mexicaanse vermakelijkheden passeren d

Mariachi’s, een straatband die muziek bre

ieve-Vrouw van Guadalupe, de beschermheilige van Mexico. Zij antwoordt hem

zegt dat Dimi zich schuldig voelt. Boetedoen is de remedie: de zeven daden van

barmhartigheid zullen Dimi weer beter doen

voelen. Zij verschijnt overal om hun de volgend

opdracht te geven; als afbeelding op iemands

muurschildering, een sticker op de openbare

telefoon, een tacokraampje en een tatoeage op

een ontbloot bovenlijf.

Het schuldgevoel van Dimi is wat

overdreven volgens Bompa Kado, die alleen als

voice-over af en toe commentaar geeft. “Mexicanen lijken kunstenaars van de vrije tijd en

amateurs van het genot.”

Het narratief zit erg goed in elkaar waardoor het

beelden, geschiedenis, vragen en vraagstukken incorporeert. De zeven daden van

barmhartigheid, zoals ‘laaf de dorstigen’, zijn niet

wat je verwacht. De dorstigen zijn hier bijvoorbeeld

de duizenden supporters die in een voetbalstadion

naar een voetbalwedstrijd kijken en de gevangenen

in ‘bezoek de gevangenen’, kinderen in een klas

van Pieter en Dimi mogen doen wat ze normaal

gesproken op school ‘niet horen te doen’- lol

maken.

Ze helpt ze uiteindelijk op weg in hun zoektocht naar de oorsprong van de maïs.

kan zij omdat zij niet altijd de heilige maagd van Guadalupe is geweest. Vroeger was zij

67

namelijk de godin van de vruchtbaarheid. We zien haar afbeelding in de lucht veranderen in

een stenen beeld van de godin van vruchtbaarheid. Ze help

t ze op weg met de maïs door te

vertelle

gen de

n vader

aarde). De Maïs is van de aarde. Omdat ze de en

ze in de ‘onderwereld’ terecht. Ze kunnen da

uitkomen door de heren van de onderwereld

verslaan in een spelletje poc-ta-tok (een soor

maar dan met de heupen).

Wanneer ze de heren van de onderwe

verslaan kunnen ze terug naar ‘boven’. Na ee

waarbij zij gereinigd worden en de maïs geofferd en

gezegend wordt, mogen ze de maïs zaaien. D

Don Juan met de Chapok Pim, Don Domingo bij het proper hakken,

Don M

tot

o r

s

d

v

n

d

so

n dat er Indianen zijn die geloven dat ze uit maïs gemaakt zijn: de Maya’s. Hun hele

leven draait om de maïs en als ze de Maya’s vinden, vinden ze ook de echte betekenis van

maïs.

Dimi leest in zijn boek dat er nog wel afstammelingen van de Azteken leven in het

zuiden van Mexico, Honduras, Belize en Guatemala. Ze gaan naar Guatemala en bren

maïskolven terug naar de vrouwen en kinderen in het dorp. Zij kunnen ze niet aannemen

omdat zij niet de rechtmatige eigenaren zijn. Ze moeten ze teruggeven aan de Tsulta’a. Ze

krijgen machetes mee en Pieter denkt dat de Tsulta’a wel een gevaarlijke persoon moet zijn.

Dimi legt uit dat de Tsulta’a niet iemand is maar het Bergdal. (een soort moeder e

maïs niet respectvol in de aarde stoppen kom

ar alleen

te

t voetbal

reld

n ritueel

e

mannen van de Q’eqchi Maya helpen hen daarbij. Don Guillermo helpt ze om een verbond

aan te gaan met de aarde,

artin bij de Torito en Don Manuel bij de Matechak.

Dimi en Pieter hebben een ontwikkeling doorgemaakt van totaal onwetend

or mensen gemaakt is en de mens van maïs en dat e

chapen maar dat de aarde telkens herschapen wordt

e aarde. Hun missie is volbracht.

ooral snel en flitsend en doet soms aan een MTV-

serie fictie-docu, omdat ‘de vertelling meer

uidelijk met een scenario gewerkt en hoewel de

ms uit hun rol wanneer zij bijvoorbeeld in een

ingewijde. Ze begrijpen nu dat de maïs d

geen goden zijn die de wereld hebben ge

in een wisselwerking tussen de mens en

De vorm van de televisieserie is

videoclip denken. De makers noemen hu

waarheid kent dan de registratie’77 Er is

acteurs personages neerzetten vallen zij

68

77 http://www.watisdat.be/info/content/media.asp geraadpleegd op 14 augustus 2007

ritueel meedoen. Je kunt dan zien dat zij oprecht betrokken zijn bij de mensen bij wie ze te

gast zijn. Dat zijn dan ook bijzonder intieme momenten tijdens de serie.

De nadruk ligt binnen de televisieserie op de entertainment met genoeg informatie om

de kijker te prikkelen en nieuwsgierig te maken. Met meer uitleg en informatie zou de

snelhei

d eruit gaan volgens de makers. Voor verdieping en achtergrond is daarom voor het

medium de

en. Maar wat is een God? Moeten

en God maken en wat heb je daarvoor

aar) komt ook een katern voor van “I

een specifieke vraagstelling centraal staat, waarvan de uitwerking

is gebaseerd op een praktisch filosofische workshop met jongeren. Er is zelfs ondersteuning

W@=D@ in de klas uit te werken.

ij een van de centraal staande culturen

te.

lf,

uiteindelijk om hoe ‘wij’, gerepresenteerd door Pieter naar de ‘ander’ kijken. Dit kijken en

Internet gekozen. Tijdens de serie wordt in elke aflevering drie keer een zogenaam

docuclip aangekondigd. Het zijn 5 minuten durende fragmenten die een kruising zijn tussen

een documentaire en een videoclip. De docuclips bevatten zoveel informatie dat je ze een

aantal keer moet herzien voordat je het allemaal kunt opnemen. De Magabook verwijst ook

naar de clips. Daarnaast staan er foto’s en het forum “I LOVE CULTURE” op de interactieve

website. Op dit forum wordt online gefilosofeerd over onderwerpen die in de TV-reeks en

docuclips aan bod komen. Elke week staat er een nieuwe vraag centraal. Voor de reeks India

is een voorbeeld van een vraag: “Indiërs leven met God

Goden bestaan om erin te geloven? Kun je zelf e

nodig?” In de Magabook (per bestemming één exempl

LOVE CULTURE” waarin

ten behoeve van het onderwijs om de onderwerpen van

Tot slot zijn er vier theaterprojecten die elke maand b

aansluiten.

Zelfreflectie

Het project is bijzonder rijk en complex en daar ligt zowel haar kracht als zwak

Verdieping is vooral te vinden op het Internet en in de magazine, maar deze moeten dan wel

geraadpleegd worden. Toch hebben de vier media “een eigen finaliteit”. 78 Dit houdt in dat ze

ook afzonderlijk te gebruiken zijn.

Een punt van kritiek, dat geuit is over de serie is dat de nadruk vooral op de twee

acteurs Dimitri Leue en Pieter Embrechts ligt. Zij staan meer centraal dan de cultuur ze

maar dat is als je alleen de televisieserie kijkt. Zij staan inderdaad ook centraal in de

televisieserie en er wordt vanuit hun perspectief naar de cultuur gekeken; het gaat dan ook

78 http://www.watisdat.be/info/content/media.asp geraadpleegd op 14 augustus 2007

69

ervaren wordt benoemd en zichtbaar gemaakt waardoor niet slechts onze onwetendheid maar

onze ‘preconceived ideas’ zichtbaar worden. (ipse/idem) (als we de onkruid niet zien, kunnen

we dez

r

elf-

le

igheid kan zoeken in het ‘juiste’ perspectief en door de gebruikte humor in de

erie. De kijker wordt ‘geleerd’ op een andere manier te kijken. Niet alleen door de ‘andere’

cteren (vanaf een afstand) maar door toenadering te zoeken en de cultuur te

marmen. Deze serie gaat voorbij het kijken naar ellende of slechts gefascineerd zijn. Het

zoekt n

e ook niet uit de tuin verwijderen zodat de planten die we wel willen voeding krijgen

om te groeien) Dimitri stelt onze ‘preconceived ideas’ weer bij.

Pieter en Dimi reageren beide op een heel andere manier op de geschiedenis van

Mexico. Dimi heft schuldgevoelens terwijl Pieter die niet heeft. Ze weten daar ook een juiste

balans in te zoeken zonder dat de kijker een ‘last’ ervaart waar ze niets mee kan doen.

Antiracist and anti-Eurocentric pedagogy sometimes provokes a paralyzing guilt on

the part of members of the dominant group. And while guilt is on one level a perfectly

appropriate response to genocide, slavery, racism and discrimination, it is on anothe

level counter-productive. Guilt has a tendency to “curdle” to turn into sour resentment

toward those “provoking” guilt. It leads to “compassion fatigue”, premised on the s

flattering presumption of initial benevolence and the assumed luxury of a possib

disengagement.79

In een aantal besproken series is een Eurocentrisch/Etnocentrisch perspectief naar voren

gekomen. Dit perspectief wordt in deze serie blootgelegd. Daar zit dan ook de kracht van de

serie. Ze confronteert de kijker zonder de kijker te distantiëren. Dit komt omdat de kijker

altijd de veil

s

cultuur te respe

o

aar begrip en naar gelijkwaardigheid. De (andere) cultuur is het waard om te

incorporeren. Door de cultuur van binnenuit te laten zien, kunnen we de cultuur beter

begrijpen en zo ook de mensen van de cultuur.

79 Shohat, Ella, Robert Stam. Unthinking Eurocentrism. pp. 338-362

70

6.‘FINDING OUR FEET WITH THEM’

CONCLUSIES EN SUGGESTIES:

Culture is public because “meaning is,” and systems of meanings are what produce

culture, they are the collective property of a particular people. When “we,” either as

researchers or simply as human beings, do not understand the beliefs or actions of

persons from a foreign culture, we are acknowledging our “lack of familiarity with the

imaginative universe within which their acts are signs.” We cannot discover the

culture’s import or understand its systems of meaning when, as Wittgenstein noted,

“We cannot find our feet with them.”

‘Turning the Tables

n

j

?

s

oede

ormule

de Wereld of welk deel van de wereld ook. Er

ijn wel een aantal do’s en don’ts die aan te reiken zijn en blootgelegd zijn tijdens de

nalyses. Maar er moet ook veel kritischer gekeken worden naar eventuele ongewenste

eveneffecten van een programma.

Per genre/casus zal ik kort aangeven welke goede mogelijkheden er binnen de

programma’s liggen en waar aandachtiger op gelet moet worden. Daarbij moet gezegd

orden dat veel van de observaties en opmerkingen niet alleen specifiek zijn voor beelden

over de Derde Wereld.

80

’

In deze scriptie heb ik willen laten zien waardoor, ondanks de verschillende soorte

programma’s over Derde Wereld, deze ‘goedbedoelde’ televisie niet als zodanig overkomt bi

kinderen. Wat gebeurt er in het beeld, geluid en narratief van deze televisie waardoor

kinderen in zulk stereotiepe denken vervallen? En hoe kan televisie voor kinderen dan

verbeterd worden zodat kinderen wel genuanceerder over ontwikkelingslanden gaan denken

zonder dat een ‘alter ego’ontstaat van een wereld van ellende die de werkelijkheid overstijgt

Allereerst moet gezegd worden dat goede bedoelingen niet goed genoeg zijn en zelf

heel fout kunnen zijn. ‘Alle kinderen zingen samen een lied en de wereld is beter’. G

bedoelingen vertalen zich niet altijd op het scherm van de kijker. Nu is er geen succesf

voor het maken van een programma over de Der

z

a

n

w

80 Geertz, Clifford. “Thick Description”. 1973. p. 12-13

71

Nieuw al s: Jeugdjourna

Dat het nieuws niet een volledig beeld kan geven, ligt in de aard van het genre. Nieuws gaat

immers over de actualiteit, iets specifieks waarop ingezoomd wordt. Kinderen baseren juist

veel van hun kennis over de Derde Wereld op wat zij in het nieuws zien. ‘News is a high-

status television genre’.81 Wat is dan uiteindelijk het doel van ‘nieuws’ als het alleen maar is

om feiten te vergaren en te presenteren?

Wat erg goed is aan het Jeugdjournaal is dat het veel variatie bied in het type nieuws

over de Derde Wereld. Het is niet slechts negatief nieuws, zoals vaak bij het journaal voor

volwassenen naar voren komt. Toch missen de items vaak diepte en context. Dit komt niet

door versimpeling van de taal maar door tijdsrestricties. Daarnaast is er weinig ruimte voor

reflectie, relativering en alternatieve perspectieven. Het medium Internet zou daar

bijvoorbeeld goed voor zijn. Onderwerpen kunnen daar verder uitgediept worden,

bijvoorbeeld door één beeldfragment per dag voorzien van achtergrond en discussie.

erde ik meer reportageseries of themareportages te maken en

ventueel te onderzoeken of er animo is voor een (interactieve) actualiteitenrubriek of

achterg

d

bol. De fysieke afstand is daarbij geen probleem. De

erbind e

de

Al eerder suggere

e

rond bij het nieuws (na het Jeugdjournaal bijvoorbeeld). Een vast genre-format

onafhankelijk van land/gebied is positief maar een vast format verslaggeving kan te

routinematig zijn waardoor andere invalshoeken buiten beeld blijven.

Verder moet er opgepast worden met de voice-over en het wel/niet aan het woor

laten van mensen in beeld. Volledige interviews kunnen dan bijvoorbeeld op het Internet

geplaatst worden. Trek de redenering van Nederlandse kinderen die initiatief nemen om hun

wereld te verbeteren door tot over de grenzen heen. Actief burgerschap missen we vaak in de

reportages uit het buitenland.

Dierenprogramma’s

Dit is fijne televisie om naar te kijken, maar het is goed om natuur en cultuur te

verbinden en te plaatsen op de wereld

v ing ligt juist in het begrijpen van context en de relevantie voor de globaliserend

wereld. Zo wordt de context van beelden van dieren en natuur namelijk duidelijker voor

kijker.

81 Fiske, John. Television Culture. 1987, p. 281

72

Er ligt een goede positieve identificatiemogelijkheid wanneer mensen in beeld

betrokken zijn met dieren. De liefde voor dieren blijkt, uit de in deze scriptie besproken

Hier kan Derde Wereld een eigen stem hebben. De

voice-o

de

chte

r dubbel

oor de verschillende

perspec te

sen

rmuleerd doel, wordt die complexiteit niet verwarrend.

elevisie wordt gebruikt om te amuseren en te prikkelen zodat de kijker aangezet wordt

en verdieping te vinden in de overige media.

a’s onderling. De mogelijkheid voor verandering ligt echter in de programma’s

zelf. De vraag is of het slechts de verantwoordelijkheid van een programmamaker is om alles

en programma kan natuurlijk geplaatst worden in het

gesprekken met kinderen, een goede openingsmogelijkheid om solidariteit te creëren.

Fictie: Animatie en drama

In dit genre ligt een gemiste kans.

ver, vertalers, mediators en dergelijke kunnen zo buitenwegen gelaten worden.

Verschillende verhaallijnen en perspectieven kunnen in hetzelfde programma aan bod komen

en hier liggen goede identificatiemogelijkheden. Het genre kan tegelijkertijd amuseren en

informeren en aan het denken zetten, maar op een veel minder krampachtige manier dan in

andere meer nadrukkelijk informatieve en educatieve genres. Bovendien biedt fictie

mogelijkheid om grenzen te verleggen in het denken door te verrassen met onverwa

situaties. Een sterk narratief is de ruggengraat.

Multimediaal

Dit genre biedt de meest zelfreflexieve mogelijkheid. Dit gebeurt als de kijke

wordt aangesproken. De ‘westerling’ wordt zowel in- als uitgesloten d

tieven in de tekst. Ze wordt geconfronteerd met zijn/haar eigen denken en dominan

culturele uitingen.Meerdere perspectieven worden gevolgd en belicht zowel binnen als tus

de verschillende media onderling. In plaats van te versimpelen wordt er complex gemaakt.

Contextuele kennis wordt opgedaan en zeer specifieke kennis. Door een sterke narratieve lijn

en een goed doordacht en gefo

T

verder te onderzoeken

Pluriformiteit : Naar een meer genuanceerde beeldvorming

De kracht van televisiebeelden over de Derde Wereld ligt natuurlijk in het

totaalaanbod van programma’s. De pluriformiteit van de verschillende zenders en tussen de

programm

te laten zien in één item of programma. E

73

geheel m alles

verantwoordelijkheid om meer nuance en dieptegang te brengen en wellicht voor een andere

te kiezen en meer vragen open te laten zodat reflexiviteit

. Pluriformiteit in stemmen, verhalen, thema’s, situaties en nuances moeten

reld

hema’s te nemen kun je bovendien

vereenkomsten tussen verschillende landen en culturen tonen.

verbeelden van moeilijke situaties, armoede, oorlog is echter geen oplossing

oor het zorgen van een positieve beeldvorming. Door iets niet te laten zien los je de

is

r die

aan programma’s over de Derde Wereld. Bovendien is het vrijwel onmogelijk o

te tonen en te vertellen in een kort item. Echter een beter besef van de kracht van beeld en

tekst op onze beeldvorming is van groot belang en moet als gevolg hebben een

aanspreekvorm of verhaallijn

mogelijk wordt

gezocht worden, zodat Derde Wereld niet slechts rijk in beelden is maar ook rijk in woorden.

In de programmering ligt er ook een mogelijkheid om beelden van de Derde We

met elkaar in verband te leggen. Hermes merkte op dat alleen beelden van ellende en armoede

door kinderen als Derde Wereld herkend werden. Door een andere manier van programmeren

zou hier wellicht verandering in gebracht kunnen worden. Bijvoorbeeld door verschillende

thema weken (of een andere periode) waarin een bepaalde cultuur, land of onderwerp

(muziek, sport, spannende verhalen, milieu, dieren, vriendschap) centraal staat waar je

programma’s omheen bouwt. Door universele t

o

Het niet

v

problemen die er zijn niet op.Een positieve beeldvorming is niet het streven. Een

genuanceerde beeldvorming is het streven.

Kan een representatie veranderd worden? Een verhaal herverteld worden? Als

betekenis niet voor altijd vaststaat maar aan verandering onderhevig is, dan kan de afstand die

er nu is tussen de kijker en de verbeelde ‘Derde Wereld’ gedicht worden. Het belangrijkste

dat de cultuur begrepen wordt. Het begrijpen van een cultuur, legt de normaliteit bloot, zonder

de particulariteit te reduceren. De ‘Ander’ is niet langer op een afstand maar wordt doo

normaliteit meer ‘Zelf.’ Zo kunnen we ons wel in hun vinden.

74

A Nigerian Lovestory

One of series of drama series set in different contexts in the world based on well

plots/narratives.

This dramaseries is set in the Delta Region in the South of Nigeria (Port-Harcourt and

surroundings) and is loosely based on Romeo and Julia. Innocent comes from a long line of

-known

activist

route.

cident.

d following his father’s

legacy

ible for the

volved with a multinational with local oil

interest

ave taken light’ most of the

village is dark and quiet except for the candle lights of the poor and the roaring of the

enerators of the rich) Local/ International, Love, Animals and the Environment.

s. His village life has been threatened for years since oil supplies have been found

there in the 70’s. Pollution caused by the oil-winning as well as locals tapping oil from pipes

and leaving subsequent leakages (with possibility of an explosion/narrow escape?) During the

rainy season, the oil from the leakages flows, polluting the land of farmers and the rivers,

leaving no fish. Some in the village have taken up guns, others try to take the political

Innocent’s father is a local environmental activist, who is involved in a near fatal ac

Consequently Innocent is torn between feelings of vengeance an

of peaceful means of activism.

He is also in love with Chiamaka, the daughter of the village chief, who is respons

welfare of his people but is also dubiously in

s.

Both families have been each others enemies for a long time. Innocent and Chiamaka both

share a love for animals. They fall in love while attempting to rescue and animal from death.

The series theme’s are: Ethnicity (tribal conflict), Corruption (different levels), Rich/Poor

(seen for instance in water and electricity supply; when ‘Nepa h

g

75

BRONNEN: LITERATUUR EN OVERIGE BRONNEN

arlet, Olivier. African Cinemas. Decolonizing the gaze. London: Zed Books, 2000

Bhabha, Homi. The location of Culture. London: Routledge, 1994

63-482

flD. Department for International Development. Viewing the World: A study of

. Television Culture. London: Methuen, 1987

terpretation of cultures: selected essays. New York: Basic Books, 1973

Hall, Stuart, (ed.) Representation: Cultural Representations and Signifying

Practices. London: Sage Publications, 1997.

hael

arzilay.

assanpour, Amir in: H. Newcomb (ed.), Encyclopedia of Television. Chicago: Fitzroy

earborn Publishers Newcomb, 1997: Vol 3

Hermes, Joke. Re-reading Popular Culture. Malden: Blackwell Publishing, 2005

Literatuur

B

Bordwell, David, Kristin Thompson. Film Art: An Introduction. New York:

McGraw-Hill, 1997

Buchowski, Michal. ‘The Specter of Orientalism in Europe: From Exotic Other to

Stigmatized Brother’. Anthropological Quarterly - Volume 79, Number 3, Summer 2006, pp.

4

Chouliaraki, Lilie. The Spectatorship of suffering. London: Sage, 2006

D

British television coverage of developing countries. London and East Kilbride: DfID, 2000

Fiske, John

Geertz, Clifford. “Thick Description: Toward an Interpretative Theory of Culture. In The

in

Harn, Piet van. Derde Wereld in Beeld. NCDO: 2002. Uitgevoerd door Quest, Mic

B

H

D

76

Hulten, Brecht van & Jan Paul Schutten. Het NOS Jeugdjournaal. Houten: van Goor, 2006

ozloff, Sarah. ‘Humanizing "The Voice of God": Narration in "The Naked City".’ Cinema

Kuitenbrouwer, Maarten. De ontdekking van de Derde Wereld. Den Haag: SDU uitgeverij

Messaris, P. Visual Literacy: Image, Mind, and Reality. Boulder, CO: Westview Press, 1994

levision Studies Reader

K

Journal, Vol. 23, Nr. 4. (Summer, 1984)

Koninginnegracht, 1994.

Morse, Margaret. News as Performance. The image as event.

in: the Te ed. Allen, Robert. C & Annette Hill. London: Routledge,

004.

arayan, Uma. Dislocating Cultures: identities, traditions , and Third-World feminism.

CDO. Onderzoek 27: Jonge wereldburgers: kinderen over de wereld om hen heen.

Nieuwenhuys, Anne E. en Jessie Verbrugh. ‘Soms lachen ze op televisie, maar in het echt

doen ze dat nooit.’De kijk van kinderen op de Derde Wereld. Doctoraalscriptie. Universiteit

van Amsterdam, 2003

Owomoyela, Oyekan. ‘Discourse on gender: Historical contingency and the

ethics of intellectual work’. West Africa Review (2002)

on in

al Communication 2005:4:304.

2

N

London: Routledge, 1997.

N

Amsterdam: NCDO, Mei 2007

NCDO. Vaandeldragers van de beeldcultuur. Amsterdam: NCDO

Perlmutter, David, D. & Guy Golan. ‘Counter-imaging: myth-making and Americanizati

Israeli Labor Party Campaign ads, 2003.’ Visu

77

Peters, Allerd en Prof.dr. Patti Valkenburg. Jeugdjournaal: Nieuws voor kinderen van 10-12

hohat, Ella. ‘Notes on the `Post-Colonial’, Social Text, 31-32 (Spring 1992)

. Unthinking Eurocentrism. Multiculturalism and the

edia. London: Routledge, 1994.

heory Procedures and Techniques. Newbury Park: Sage Publications, Inc.,

rt, Will (ed.) Images. The Third World on West German TV and the

ederal Republic in the media of Third World Countries- A conference report.

omlinson, John. Globalization and Culture. Cambridge: Polity Press, 1999

raal. VIII Vaststelling van de begrotingsstaten van het

inisterie van Onderwijs, Cultuur en Wetenschap (VIII) voor het jaar 2008

SO. The Live Aid Legacy: The developing world through British eyes – A research report.

the Other: A Critical Reading of “The Joy Luck Club”.’ In The

Howard Journal of Communications, 16:149-175, 2005

eiding. Amsterdam: Het spinhuis,

2004

Nederlands Instituut voor Beeld en Geluid te Hilversum

en kinderen van 7-9? Hilversum: KLO, 1998

Said, E. Orientalism. London: Routledge, 1978

S

Shohat, Ella, Robert Stam

m

Strauss, Anselm en Juliet Corbin. Basics of Qualitative Research. Grounded

T

1990.

Teiche

F

Bonn: 1985 Friedrich-Ebert-Stiftung

T

Tweede Kamer der Staten Gene

M

V

London: VSO, 2002

Yin, Jing. ‘Constructing

Zoonen, L. van. Media, Cultuur en Burgerschap: een inl

Overige Bronnen

78

Interview op 11 november 2003 in Raalte met kinderen van bovenbouw basisonderwijs. Avril

oossen

terview november 2003 in Alkmaar met kinderen basisschool groep 7. Avril Goossen

Websites

s/media-release-20030515.html

G

In

http://www.aims.gov.au/news/page geraadpleegd

op 28 maart 2007

www.allekinderenzingen.org/wie.htm geraadpleegd op 17 oktober 2007

http://www.herentinternationaal.be/artikelen/Pieter-interview.doc geraadpleegd op 31

x.html

oktober 2007. Interview met Pieter Embrechts

http://www.minocw.nl/ontvangst/inde geraadpleegd op 6 november 2007

NG%20MENThttp://www.ncdo.nl/docs/uploads/27%20RAPPORT%20SAMSAM%20YOU

%20DEF.PDF Geraadpleegd op 6 november 2007

http://www.ngc.tv/watch/program_details.aspx?id_program=5375 21 juni 2007

otally Wild: episode 4

http://www.nos.nl/jeugdjournaal/uitleg/index.html

T

. Geraadpleegd op 8 juni 2007

ttp://www.taxivanpalemu.nl/h geraadpleegd op 24 november 2007

http://www.watisdat.be/info/content/media.asp geraadpleegd op 14 augustus 2007

http://www.watisdat.be/info/content/loveculture.asp 19juli 2007

79