1

ბათუმის შოთა რუსთაველის სახელმწიფოუნივერსიტეტი

ნინო ლომთათიძენარგიზ ალასანია

ანთროპოეკოლოგია

გამომცემლობა„შოთა რუსთაველის სახელმწიფო უნივერსიტეტი“

ბათუმი - 2012

2

UDC(უაკ) 572.02+574.2:572ლ-814

წიგნი განკუთვნილია საბუნებისმეტყველო და მედიცინისმიმართულების სტუდენტებისათვის. მასში განხილულია ადამია-ნის ეკოლოგიის ძირითადი პრობლემები, რომლებიც ეხება ადა-მიანთა საზოგადოებისა და გარემომცველი ბუნებრივი თუ სო-ციალური გარემოს კანონზომიერებებს, ეკოსისტემების, ბიოს-ფეროსა და ადამიანთა საზოგადოების ურთიერთდამოკიდე-ბულებებს, ადამიანის ეკოლოგიის, როგორც სინთეზურიმეცნიერების, ძირითად თეორიულ და პრაქტიკულ საკითხებს.წიგნში ზოგადად არის ახსნილი ის აბიოტური, ბიოტური დაანთროპოგენური ფაქტორები, რომლებიც მოქმედებს ადამიანზემისი წარმოშობის გარიჟრაჟიდან დღემდე.

რედაქტორი: სრული პროფესორი – ქეთევან დოლიძე

რეცენზენტები: ასოც. პროფ. ო. ცეცხლაძეასოც. პროფ. ე. გორდაძეასოც. პროფ. ც. ჟორჟოლიანი

ISBN 978-9941-434-14-3© „შოთ არუსთაველის სახელმწიფო უნივერსიტეტი“ – 2012

3

შესავალი

ადამიანის ეკოლოგია ეკოლოგიურ მეცნიერებათა ერთ-ერთიუახლესი დარგია. ის წარმოადგენს კომპლექსურ ანთროპო-ეკოლოგიურ-სოციალურ-ეკონომიკურ მეცნიერებას, სადაც სოცია-ლური, ეკონომიკური და ბუნებრივი პირობები განიხილება,როგორც ადამიანის არსებობისათვის თანაბარი მნიშვნელობისფაქტორები, რომლებიც აკმაყოფილებს ადამიანის მოთხოვნებისსხვადასხვა მხარეს.

,,ადამიანის ეკოლოგიის” ცნების ქვეშ იგულისხმება მთელიეკოსისტემის ეკოლოგია. სახეობა Homo sapiens ქმნის პოპულაციისგავრცელების ფართო არეალს, რომელიც მოიცავს ყველა –არსებითად განსხვავებულ ბუნებრივ პირობებს. სახეობა Homosapiens განიხილება, როგორც სუბსტრატი, რომელზედაც რეალიზ-დება ადამიანის ფსიქიკური, სოციალური, კულტურული დასულიერი არსება.

ადამიანის ეკოლოგია არის მეცნიერება, რომელიც სწავლობსადამიანის, როგორც ბიოსოციალური არსების ურთიერთობასრთულ, მრავალკომპონენტიან გარემომცველ სამყაროსთან, დინამი-კურ და მუდმივად ცვალებად საარსებო პირობებთან. ფართოგაგებით, ეკოლოგია ნიშნავს, ერთი მხრივ, თანსაზოგადოებისა დაგარემოს ერთობლიობას, რომელშიც თავად იმყოფება, მეორე მხრივ,მათ დინამიკურ ურთიერთკავშირს.

შეგუებულობას, რომელიც აუცილებელია განსაზღვრულპირობებში ცოცხალ ორგანიზმთა წარმატებით არსებობისათვის,უწოდებენ ადაპტაციას. გარემო – ეს არის გარემომცველი გარემოსკომპლექსი, რომელშიც იმყოფება თანასაზოგადოება. მას მიეკუთვ-ნება აბიოტური, ბიოტური და ანთროპოგენური ფაქტორები,ადამიანის საქმიანობა, რომელმაც გამოიწვია ცოცხალ ორგანიზმთასაარსებო გარემოს ცვლილება. კომპლექსს, რომელიც შედგება

4

ცოცხალ ორგანიზმთა განსაზღვრული ჯგუფებისა და გარემოსაგან,უწოდებენ ეკოსისტემას.

ადამიანის ეკოლოგიის ცნების ქვეშ უნდა ვიგულისხმოთმთლიანი ეკოსისტემის ეკოლოგია, რომელშიც მთავარ როლსასრულებს „ადამიანური კომპონენეტი“. ეკოსისტემა – ეს არისბრძოლა არსებობისათვის, რომელშიც წარმატება დამოკიდებულიაადამიანის ადაპტური შესაძლებლობების ეფექტურობაზე. ადაპტა-ციის მიზანი და მნიშვნელობა მდგომარეობს ბიოლოგიურიჰომეოსტაზის შენარჩუნებაში, რომელიც თავის თავში მოიცავსორგანიზმის მდგრადობას და აერთიანებს ორ ურთიერთდაკავ-შირებულ პროცესს: წონასწორობის მდგრადობის მიღწევას დათვითრეგულაციას.

ადამიანის ეკოლოგია მოიცავს სოციალურ ეკოლოგიას, რომე-ლიც განიხილავს საზოგადოების დამოკიდებულებას გეოგრაფიუ-ლი, სოციალური და კულტურული გარემოსადმი, ანუ ადამიანისგარემომცველ გარემოს მთლიანად, რომელშიც გვხვდება ეკოლო-გიურად საშიში ფაქტორები: ქიმიური (გარემოს ქიმიური დაბინ-ძურება), ფიზიკური (ელექტრომაგნიტური, რადიაქტიური, სითბუ-რი, ვიბრაციული), ბიოლოგიური (ბიოლოგიური დაბინძურება,გარემოს დასნებოვნება ცოცხალი ორგანიზმებით), მექანიკური(ნაგავი, მყარი ნარჩენები) და სხვ.

ადამიანთა საზოგადოების წარმოშობას სწავლობენ ანთროპო-ლოგები და სოციოლოგები. ანთროპოლოგია არის მეცნიერებასახეობების, გვარების და შიგასახეობრივი ცვალებადობის შესახებ,იგი მოიცავს ბიოლოგიის, გენეტიკის, პალეონტოლოგიის, არქეო-ლოგიის, გეოლოგიის მონაცემებს. სოციოლოგია – არის მეცნიერებაადამიანთა საზოგადოებების, სოციალური ინსტიტუტების, სოცია-ლური პროცესების და საზოგადოებრივი ჯგუფების შესახებ.

ადამიანის ეკოლოგია, როგორც მეცნიერების დარგი, გან-ვითარდა XX საუკუნის 70-იანი წლებიდან, რის მიზეზიც გახდამრავალი მკვლევრის მიერ დედამიწაზე მოსახლეობის რიცხვისინტენსიური ზრდის აღიარება, ბუნებაზე, ადამიანის საარსებო

5

გარემოზე და თვით ადამიანზე სამეურნეო ზეგავლენის ინტენსიურიზრდა. ადამიანის ეკოლოგიის, როგორც მეცნიერების, განვითარე-ბაზე მნიშვნელოვანი გავლენა მოახდინა ვ. პ. კაზნაჩევის წიგნმა,,ადამიანის ეკოლოგიის თეორიული და პრაქტიკული საკითხები”(1983). ეკოლოგიისა და ანთროპოლოგიის განვითარებაში ასევედიდი წვლილი მიუძღვის ნ. ფ. რეიმერსს, რომელიც თვლიდა, რომეკოლოგიურ დისციპლინათა შორის მნიშვნელოვანი ადგილიუჭირავს ადამიანის ეკოლოგიას, რომელიც არის დამაკავშირებელიხიდი ბიოლოგიას, ეკოლოგიას, სოციალურ-დემოგრაფიულ დასამეცნიერო-ტექნიკურ მეცნიერებათა შორის.

6

თავი I. ეკოლოგიის ძირითადი განმარტებებიდა მიმართულებები

სიტყვა “ეკოლოგია” პირველად გამოიყენა 1866 წელს გამო-ჩენილმა გერმანელმა მეცნიერმა ე. ჰეკელმა ბიოლოგიის დარგისაღსანიშნავად, რომელიც შეისწავლის ორგანიზმებისა და გარემოსურთიერთდამოკიდებულებას. დღეისათვის ეს ცნება გაფართოვდადა იგი გულისხმობს ბუნებასთან ადამიანის ურთიერთდამოკიდე-ბულებას და გამოხატავს გარემოს მდგომარეობას ადამიანისსამეურნეო საქმიანობის შედეგად.

ეკოლოგია ფართო გაგებით ნიშნავს ადამიანთა თანასაზო-გადოებისა და იმ გარემოს დინამიკურ ურთიერთობას, რომელშიციგი იმყოფება. შეგუებულობა (ადაპტაცია) დამახასიათებელია არამარტო თითოეული ინდივიდისათვის, არამედ მთელი ჯგუფე-ბისათვის, რომლებსაც ისინი ქმნიან. ეკოლოგიური ადაპტაციააუცილებელია გარკვეულ პირობებში არსებობისათვის.

ურთიერთობა იქმნება: 1. იმ ბიოლოგიური პროცესებით,რომლებიც გავლენას ახდენს ჯგუფის წევრების სიცოცხლისუნა-რიანობაზე, ზრდაზე და ფორმირებაზე; 2. არაბიოლოგიური

7

პროცესებით, რომლითაც თვით ჯგუფი ახდენს ბუნებაზე კულტუ-რულ, ტექნიკურ და საზოგადოებრივ ზემოქმედებას.

ადაპტაცია ორმხრივი პროცესია. ერთი მხრივ, იგი გულისხმობსფიზიოლოგიური და სოციალური ფუნქციის შეცვლას, ხოლო მეორემხრივ, თვით გარემოს, მისი აბიოტური და ბიოტური კომპონენ-ტების ცვლილებას, რათა დააკმაყოფილონ ორგანიზმის მოთხოვ-ნები.

გარემო – ეს ბუნების გარემომცველი პირობების კომპლექსია,რომელშიც ადამიანთა საზოგადოება ცხოვრობს, გარემომცველგარემოს აბიოტურ და ბიოტურ კომპონენტებთან ერთად მიეკუთვ-ნება რელიეფის, კლიმატის, ურთიერთობათა საშუალებების,მცენარეთა და ცხოველთა სამყაროს თავისებურებანი. ბუნებრივიგარემო ნაწილობრივ შეიძლება შეცვლილი იქნეს ხელოვნურიგარემოთი, საცხოვრებელი სახლით, ბაღით, სასოფლო-სამეურნეოსავარგულებით ან ქალაქური ცხოვრების პირობებით.

ცოცხალ არსებათა გარკვეულ ჯგუფსა და მათი საცხოვრებელიგარემოს კომპლექსს ეკოსისტემას უწოდებენ. ეკოსისტემა ერთ-ერთიძირითადი ბიოლოგიური ცნებაა, რომელიც გამოიყენება ცოცხალისამყაროსა და გარემომცველი გაარემოს დინამიკური ურთიერთობისდასახასიათებლად; ეკოსისტემა – ეს არის არენა, სადაც მიმ-დინარეობს ,,ბრძოლა არსებობისათვის”, სადაც წარმატება დამოკი-დებულია ეფექტურ ადაპტაციაზე, სადაც განუწყვეტლივ მიმდინა-რეობს ბუნებრივი გადარჩევა.

ეკოლოგია ჩვენი ცხოვრებისა და სახალხო მეურნეობის ყველასფეროში შეიჭრა. ბოლო დროს გავრცელდა გამოთქმა “კულტურისეკოლოგიაც”, რომელიც გულისხმობს ადამიანის ყოველდღიურიქცევის ნორმებს იმ გარემოში, სადაც იგი ცხოვრობს და მოღვაწეობს.ამ მიმართულებას გამოყენებითი მნიშვნელობა აქვს. იგი ითვა-ლისწინებს გარემოს დაცვასა და მისი ნორმალური მდგომარეობისშენარჩუნებას რეგიონული და გლობალური (პლანეტური) მოვლენე-ბის ფონზე. გამოყენებითი ეკოლოგიის ყველა დარგის აღსანიშნავადშემოთავაზებული იქნა ტერმინი „ინვაირონმენტოლოგია“ (მსოფ-ლიო პრაქტიკაში ადამიანის საარსებო გარემოს დაცვის ტერმინის

8

სინონიმად გამოიყენება ტერმინი ინვაირონმენტოლოგია – ეს არისკომპლექსური დისციპლინა ადამიანის გარემომცველი ბუნებრივიგარემოს ხარისხისა და დაცვის შესახებ).

რა შინაარსითაც არ უნდა გამოიყენებოდეს ტერმინი “ეკოლო-გია” ჩვენს ყოველდღიურ ცხოვრებაში, პრინციპული მნიშვნელობაამას არ უნდა ჰქონდეს, რადგან ფართოდ გაშლილი ეკოლოგიურიმოძრაობა, რომელშიც ჩართულია სხვადასხვა სპეციალობისადამიანები, უაღრესად კეთილშობილურ მიზნებს ემსახურება. ესააბუნებისა და კულტურის შენარჩუნება და, საბოლოო ჯამში,ადამიანისა და ბიოსფეროს ჰარმონიული განვითარება.

სიტყვა “ეკოლოგია” წარმოქმნილია ბერძნული სიტყვიდან –“ოიკოს”, რაც ნიშნავს საცხოვრებელ ადგილს. ეკოლოგია არისმეცნიერება ცოცხალი ორგანიზმებისა და მათი “საცხოვრებელისახლის” ურთიერთდამოკიდებულების შესახებ – ასე განმარტავდაჰეკელის შემდეგ, უფრო მოგვიანებით (1935 წ.), ინგლისელიეკოლოგი ტენსლი, ხოლო ამერიკელი მეცნიერის, ეკოლოგ ოდუმის(1978 წ.) აზრით, ეკოლოგია მეცნიერებაა ბუნების სტრუქტურისა დაფუნქციის შესახებ. ასევე, ეკოლოგიას ხშირად განმარტავენ,როგორც გარემოს ბიოლოგიას.

ეკოლოგია სწავლობს არა მარტო ორგანიზმების ურთიერთობასგარემოსთან, არამედ თითოეული სახეობისათვის ისტორიულადჩამოყალიბებულ სპეციფიკურ შეგუებებს, სპეციფიკურ დაშიგასახეობრივ ურთიერთობებს, აგრეთვე სხვადასხვა პირობებშიბუნებრივი გადარჩევის შედეგად ჩამოყალიბებულ თანასაზოგა-დოებებს. ამერიკელი ეკოლოგი ჰიანკა (1981 წ.) აღნიშნავს, რომმიზანშეწონილია, ეკოლოგიური პრობლემები განვიხილოთევოლუციურ ასპექტში, ხოლო ევოლუციური პრობლემები კი –ეკოლოგიის თვალსაზრისით. თავისებურ, მახვილგონივრულ სქემასგვთავაზობს ოდუმი (1975). ბიოლოგიურ მეცნიერებათა სისტემაშიეკოლოგიის ადგილის დადგენის თვალსაზრისით ბიოლოგიაშიდიდი ხანია ჩამოყალიბდა ორგანიზაციის დონეების კონცეფცია,რომლის თანახმად თითოეულ სისტემას (იქნება ეს უჯრედი, თუთანასაზოგადოება) შეისწავლის რომელიმე დისციპლინა და

9

ზოგჯერ არა ერთი. ეკოლოგია სწავლობს სისტემებს ორგანიზმე-ბიდან თანასაზოგადოებებამდე. ორგანიზმები წარმოქმნის პოპუ-ლაციებს, ხოლო სხვადასხვა სახეობის პოპულაციათა ერთობლიობაქმნის თანასაზოგადოებას. მაგრამ ნებისმიერი თანასაზოგადოება(ბიოცენოზი) მჭიდრო კავშირშია არაცოცხალ გარემოსთან და მასთანერთად ქმნის ფუნქციურ მთლიანობას – ეკოსისტემას.

დიდი ხნის განმავლობაში ეკოლოგიას ყოფდნენ მხოლოდ სამნაწილად: აუტეკოლოგია, ანუ ცალკეულ სახეობათა ეკოლოგია;პოპულაციების ეკოლოგია – იკვლევს პოპულაციების რეაქციასგარემო პირობების ცვლილებაზე; სინეკოლოგია – თანასაზოგადოე-ბების ეკოლოგია. ის, რაც იგულისხმებოდა აუტეკოლოგიაში _ დღესგაყოფილია ორ ნაწილად _ ორგანიზმებისა და პოპულაციებისეკოლოგიად (დემეკოლოგიად). პირველი შეისწავლის ცალკეულორგანიზმზე სხვადასხვა ფაქტორის ზემოქმედებას. პოპულაციურიეკოლოგიის ობიექტია ერთი სახეობის ორგანიზმების ბუნებრივიდაჯგუფებები _ პოპულაციები. მათი რეაქცია გარემო პირობებისცვლილებებზე მნიშვნელოვნად განსხვავდება ცალკეული ინდივი-დების რეაქციისაგან. პოპულაციებს ახასიათებთ თვითრეგულაციისუნიკალური უნარი და შესატყვისი მექანიზმები, ამიტომ ეკო-ლოგების დიდი ნაწილი თვლის, რომ ეკოლოგიის ამოცანაა,სწორედ, პოპულაციების შესწავლა, რასთანაც არის დაკავშირებულიეკოლოგიის ასეთი განსაზღვრება: “ეკოლოგია არის მეცნიერებაორგანიზმებისა და გარემოს ურთიერთობის შესახებ პოპულაციურდონეზე“ (შვარცი, 1970).

განასხვავებენ მცენარეთა და ცხოველთა ეკოლოგიას, მიკროორ-განიზმთა ეკოლოგიას. მე-20 საუკუნის მე-2 ნახევარში დამოუკი-დებელი დისციპლინის სტატუსს ღებულობს ადამიანის ეკოლოგია,რომელიც ძირითადად ბუნების დაცვის პრობლემებს განიხილავს.

მცენარეთა, ცხოველთა და მიკროორგანიზმთა ეკოლოგიას აერ-თიანებს ბიოცენოლოგია, ანუ მეცნიერება ცოცხალ ორგანიზმთათანასაზოგადოების შესახებ. დღეს ბიოცენოზებს არ განიხილავენმისი არაცოცხალი გარემოს გარეშე, რომელსაც ეკოტოპი ეწოდება.მათ შეისწავლიან ერთობლივად, როგორც ბიოგეოცენოზს. ტერმინი

10

შემოიღო რუსმა მეცნიერმა სუკაჩოვმა, თუმცა, ჯერ კიდევ 1877 წელსგერმანელი მეცნიერი მებიუსი აღნიშნავდა, რომ „ბიოცენოზიწარმოადგენს გარემოსთან შეგუებული ცოცხალი ორგანიზმებისთანასაზოგადოებას, რომელიც იცვლება გარემოს ცვალებადობასთანან ცალკეულ სახეობათა რიცხოვნობის ცვლასთან ერთად”.

ზემოთქმულიდან გამომდინარე, შეგვიძლია დავასკვნათ, რომთანამედროვე გაგებით, ეკოლოგია არის მეცნიერება, რომელიცინდივიდების, პოპულაციების და თანასაზოგადოებების დონეზეშეისწავლის ორგანიზმების ერთმანეთთან და არაცოცხალ გარემოს-თან ურთიერთობას, ორგანიზმების ბუნებრივ დაჯგუფებათასტრუქურას და ფუნქციონირებას; ენერგიის ნაკადის გამოყენებასცოცხალ ბუნებაში, ელემენტებისა და ნივთიერებათა წრებრუნვას”.

ბოლო წლებში ამოცანები განუზომლად გაფართოვდა. დღეს სა-ზოგადოებას ნათლად აქვს წარმოდგენელი ეკოლოგიური კრიზისისშედეგები: ჩვენს თვალწინ ხორციელდება “ეკოლოგიური რევო-ლუცია”. თანამედროვეობის ყველა გლობალური პრობლემა თავისიარსით ეკოლოგიურია, ხოლო ამ პრობლემისადმი არაეკოლოგიურიმიდგომა სოციალურად მავნეა და ეკონომიკურად წამგებიანი.საზოგადოების არსებობა და განვითარება შეუძლებელია ეკოლო-გიური პრობლემების გათვალისწინების გარეშე, რამაც განაპირობა,სწორედ, “დიდი ეკოლოგიის” ანუ “მეგაეკოლოგიის” ფორმირება.იგი თავისი არსით გლობალური ხასიათისაა.

ბოლო ხანებში ეკოლოგიაში ცენტრალური ადგილი დაიკავაადამიანმა და მისი გადარჩენის საკითხმა. როგორც არ უნდა გაითი-შოს მსოფლიო სოციალური, რელიგიური და სხვა ბარიერებით,დედამიწა მხოლოდ ერთია. ეკოლოგია კი ამჟამად წარმოადგენსბუნების მომჭირნე ექსპლუატაციის, ბუნებრივი რესურსებისშენარჩუნებისა და აღდგენის, ადამიანის საარსებო გარემოს დაცვისადა თვით კაცობრიობის გადარჩენის უზრუნველყოფის მეცნიერულსაფუძველს.

11

თავი II. გარემო და ეკოლოგიური ფაქტორები

გარემო არის ცოცხალი და არაცოცხალი ბუნების ის ნაწილი,რომელიც გარს არტყია ორგანიზმებს უშუალოდ ან არაპირდაპირმოქმედებს მათ ცხოველმყოფელობაზე, განვითარებასა და გამრავ-ლებაზე. სიცოცხლისათვის ვარგის გარემოს ეწოდება საარსებოგარემო.

გარემო შეიძლება იყოს: 1. ფიზიკური (ეკოტოპი), რომელიც 3სახისაა: წყალი, ხმელეთი და წყალ-ხმელეთი. 2. ბიოტური(ორგანიზმებით შექმნილი), განარჩევენ 3 სახეს: ინტრალური –ორგანიზმში მცხოვრები სხვა არსებები, მაგალითად, ენდოპარა-ზიტები; ეკზალური – ორგანიზმზე მცხოვრები ინდივიდები,მაგალითად, ექტოპარაზიტები; ცენოტური – ბიოცენოზისშემადგენელი ცოცხალი კომპონენტები.

საარსებო გარემოს შემადგენელ ნებისმიერი ელემენტს, რომე-ლიც მოქმედებს ცოცხალ ორგანიზმზე, თუნდაც ონტოგენეზის ერთსტადიაზე, უწოდებენ ეკოლოგიურ ფაქტორს.

ეკოლოგიური ფაქტორები – ტემპერატურა, ტენიანობა, ქარი დაა.შ. ხასიათდება ცვალებადობით დროსა და სივრცეში. ამ ფაქტორთაცვალებადობის ხარისხი დამოკიდებულია საარსებო გარემოსთავისებურებაზე. მაგალითად, ტემპერატურა მკვეთრად ცვალება-

12

დობს დედამიწის ზედაპირზე, მაგრამ შედარებით უცვლელიაოკეანის ფსკერზე ან გამოქვაბულში.

საარსებო გარემოში ერთსა და იმავე ფაქტორს აქვს განსხვავე-ბული მნიშვნელობა ორგანიზმებისათვის, მაგალითად, ნიადაგისმარილიანობას აქვს პირველხარისხოვანი მნიშვნელობა მცენარეთამინერალური კვებისას, მაგრამ უმნიშვნელოა დედამიწაზე მობინად-რე ცხოველებისათვის. განათების ინტენსივობა და სინათლისსხივური შედგენილობა მნიშვნელოვანია ფოტოტროფული მცენა-რეებისათვის, ხოლო ჰეტეროტროფული ორგანიზმების (სოკოები დაწყლის ცხოველები) სინათლე ვერ ახდენს გავლენას.

ეკოლოგიური ფაქტორები ორგანიზმებზე მოქმედებს სხვადა-სხვანაირად. იგი შეიძლება იყოს გამაღიზიანებელი, შემზღუდვე-ლი ან კონკრეტულ პირობებში ორგანიზმის არსებობის განმაპი-რობებელი.

ეკოლოგიურ ფაქტორებს ყოფენ სამ ძირითად ჯგუფად:

ბიოტური, აბიოტური და ანთროპული.ბიოტურ ფაქტორებს მიეკუთვნება გარემოში დასახლებულ

ორგანიზმებზე ნებისმიერი სხვა ორგანიზმების ზემოქმედება:ნეიტრალიზმი, კონკურენცა, სიმბიოზი, კომენსალიზმი, პარაზი-ტიზმი, მტაცებლობა.

ნეიტრალიზმი არის კავშირის ისეთი ფორმა, როდესაც ერთსადა იმავე ტერიტორიაზე გავრცელებული ორი სახეობა ერთმანეთზეარავითარ გავლენას არ ახდენს.

კონკურენცია ისეთი ურთიერთობაა, რომელიც ვლინდებამსგავს ეკოლოგიურ პირობებში. არჩევენ კონკურენციის ორ ფორმას:შიგასახეობრივსა და სახეობათაშორისს. შიგასახეობრივი მიმდინა-რეობს პოპულაციაში გაერთიანებულ ინდივიდებს შორის მისიუკიდურესი გამოხატულების ფორმაა კანიბალიზმი, როცა მოზრ-დილი ინდივიდები საკვებად იყენებენ საკუთარ შთამომავლობას.სახეობათაშორისი კონკურენციის დროს ერთი სახეობა თანდათანთრგუნავს და ტერიტორიიდან აძევებს მეორეს. კონკურენციაში

13

იმარჯვებს კონკრეტული გარემო პირობებისადმი უკეთ შეგუებულისახეობა.

სიმბიოზი სხვადასხვა სახეობის ინდივიდთა ისეთი თანაცხოვ-რებაა, როდესაც ორივე წევრი (სიმბიონტი) შეთანხმებულად ურთი-ერთქმედებენ გარემოსთან. სიმბიოზი ადაპტაციის თავისებურიფორმაა, რომელშიც ერთიანდებიან ცხოველები, მცენარეები დამიკროორგანიზმები. სიმბიოზი გულისხმობს ურთიერთასასარგებ-ლო თანაცხოვრებას.

კომენსალიზმი სხვადასხვა სახეობის ორგანიზმების ურთიერთ-დამოკიდებულების ისეთი ფორმაა, როდესაც ერთი ცხოვრობსმეორის ხარჯზე მუდმივად ან დროებით, ისე, რომ მეორე წევრინეიტრალურია და სარგებლობას არ იღებს.

პარაზიტიზმი სხვადასხვა სახეობის ორგანიზმების ურთიერთ-დამოკიდებულების ისეთი ფორმაა, რომლის დროსაც ერთი(პარაზიტი) იყენებს საარსებო გარემოდ და საკვებად მეორეს(მასპინძელს).

მტაცებლობა სხვადასხვა სახეობის ორგანიზმების ურთიერთო-ბის ისეთი ფორმაა, რომლის დროსაც ერთი (მტაცებელი) ჭამსმეორეს (მსხვერპლს).

აბიოტურ ფაქტორებს მიეკუთვნება ისეთი ფაქტორები,რომლებიც დაკავშირებულია არაცოცხალ ბუნებასთან. კერძოდ,კლიმატური (ტემპერატურა, ტენიანობა, წნევა), ედაფოგენური(ნიადაგის მექანიკური შედგენილობა, ჰაერის გამჭვირვალობა,ნიადაგის სისქე), ოროგრაფიული (რელიეფი, სიმაღლე ზღვისდონიდან), ქიმიური (აირების შემადგენლობა ჰაერში, წყლისმარილიანობა, კონცენტრაცია, მჟავიანობა), ფიზიკური (ხმაური,მაგნიტური ველი, რადიაქტიურობა, თბოგამტარობა, კოსმოსურიგამოსხივება).

ანთროპოგენურ ფაქტორებს მიეკუთვნება ყველა ის ფაქტორი,რომლებიც დაკავშირებულია ადამიანის საქმიანობასთან. კერძოდ,ფიზიკური (ატომური ენერგიის გამოყენება, მატარებლით დათვითმფრინავით გადაადგილება, ხმაურისა და ვიბრაციის გავლენა

14

და სხვა), ქიმიური (მინერალური სასუქების და შხამქიმიკატებისგამოყენება, დედამიწის გარსის დაბინძურება სამრეწველო დასატრანსპორტო ნარჩენებით), ბიოლოგიური (კვების პროდუქტები,ორგანიზმები რომელთათვისაც ადამიანი წარმოადგენს საარსებოგარემოს), სოციალური (დაკავშირებულია ადამიანთა ურთიერთო-ბაზე საზოგადოებაში).

განასხვავებენ 4 ძირითად ანთროპოგენურ ფაქტორს:1. დედამიწის ზედაპირის სტრუქტურის შეცვლა;2. ბიოსფეროს შემადგენლობის შეცვლა;3. ცალკეულ რეგიონებში ენერგეტიკული და სითბური

ბალანსის ცვლილება;4. ბიოტში შეტანილი ცვლილებები;გარდა ამისა, არსებობს ეკოლოგიური ფაქტორების სხვა სახის

კლასიფიკაციაც, რომლის მიხედვითაც გამოყოფენ: პერიოდულ(პირველადი და მეორადი) და არაპერიოდულ ფაქტორებს.

პირველად პერიოდულ ფაქტორებს მიეკუთვნება; ტემპერა-ტურა, განათებულობა, დღე-ღამურობა, სეზონურობა, წლიურობადა სხვა.

მეორად პერიოდულ ფაქტორებს, რომლებიც პირველადიფაქტორების შედეგია: ტენიანობა (დამოკიდებულია ტემპერატუ-რაზე), წყლის გარემოში ჟანგბადის შემცველობა, მარილიანობა,წყლის სიმღვრიე და სხვა.

ეკოლოგიური ფაქტორის იმ ინტენსივობას, რომელიც ყველაზეხელსაყრელია სახეობის არსებობისათვის, ოპტიმუმი ეწოდება.მინიმუმი და მაქსიმუმი კი ის კრიტიკული წერტილებია, რომელთაშემდგომაც სახეობას არსებობა არ შეუძლია და იღუპება.

გარემოსადმი ორგანიზმთა შეგუების ხარისხს უწოდებენეკოლოგიურ ვალენტობას. ეკოლოგიური ფაქტორისადმი ვიწროდშეგუებულ სახეობებს სტენოტიპურს, ხოლო ფართოდ შეგუებულსევრიტოპულს უწოდებენ. ფაქტორს, რომელიც სცილდება გამძლეო-ბის ფარგლებს, შემზღუდველი ანუ მალიმიტირებელი ფაქტორიეწოდება.

15

კლიმატწარმომქმნელ ფაქტორებს მიეკუთვნება გეოგრაფიულიარეალი, რომელიც განსაზღვრავს დედამიწის ზედაპირზე მზისრადიაციას, ზონალობას და სეზონურობას.

ნიადაგურ ფაქტორებს მიეკუთვნება ნიადაგის ფიზიკო-ქიმიური თვისებების ერთობლიობა, რომელთაც შესწევს ცოცხალორგანიზმებზე ზეგავლენის უნარი.

16

თავი III. ადამიანის ეკოლოგია,როგორც კომპლექსური მეცნიერება

XX საუკუნეში კაცობრიობის ისტორიაში მოხდა მკვეთრიცვლილებები. სამეცნიერო და ტექნიკური პროგრესის შედეგადადამიანი გახდა თავისი საარსებო გარემოს შემოქმედი.

მეცნიერებისა და ტექნიკის მიღწევებმა გამოიწვია საზოგადოე-ბის მკვეთრი გარდაქმნა. დღეისათვის ბირთვული ომის შემდგომმნიშვნელოვან საშიშროებას წარმოადგენს ეკოლოგიური კატასტრო-ფა. სამეცნიერო-ტექნიკური პროგრესის ზრდისა და სოფლისმეურნეობის ინტენსიფიკაციის შედეგად იზრდება ეკოლოგიურისაშიშროებაც.

XX საუკუნეში სამეცნიერო-ტექნიკური პროგრესი იმდენადღრმად შეიჭრა ადამიანის ცხოვრებაში, რომ გამოიწვია ბუნებრივიბალანსის დარღვევის საფრთხე. ადამიანმა ბუნებისაგან მიიღოყველაფერი, რისი მიღებაც შეეძლო, ამიტომ მისგან მოწყალებას აღარუნდა ელოდოს, რამდენადაც ბუნება თავად საჭიროებს დახმარებას.

17

დღეისათვის მსოფლიოს გარემოს დაცვის ორგანიზაციისძირითადი ამოცანაა, მაქსიმალურად იქნეს შენარჩუნებული ისბუნებრივი რესურსები, რაც არის დარჩენილი, ხოლო ადამიანისძირითად მიზანს წარმოადგენს, გადარჩეს ასეთ ბუნებრივპირობებში და შეინარჩუნოს ჯანმრთელობა. ადამიანის ორგანიზმსარსებობისათვის ესაჭიროება ძირითადი ბუნებრივი რესურსები:ჰაერი, წყალი და საკვები.

ადამიანს აქვს შესაძლებლობა, დღევანდელ პირობებში აირჩიოსეკოლოგიურად სუფთა პროდუქტი თუ ჯანმრთელობისთვის საშიში–ნიტრატებიანი და ემულგატორებიანი პროდუქტი, ბუნებრივი –სუფთა წყალი თუ სამრეწველო ნარჩენებით დაბინძურებულიწყალი.

რაც შეეხება ჰაერს, რომლის გარეშე ადამიანის ორგანიზმი ვერცოცხლობს 3 წუთზე მეტხანს, საგრძნობლად არის დაბინძურებული,განსაკუთრებით – დიდ სამრეწველო ქალაქებში. აქ ადამიანსარჩევანის საშუალება არ აქვს.

ეკოსისტემა, რომელიც დედამიწაზე ბუნებრივად ჩამოყალიბდარამდენიმე მილიონი წლის წინათ, ევოლუციის პროცესში,კაცობრიობის ზემოქმედების შედეგად განიცდის დეგრადაციას.ანთროპოგენური ფაქტორების უარყოფითი ზეგავლენა შეიძლებადამღუპველი აღმოჩნდეს ეკოსისტემისთვის და ყველა ცოცხა-ლისათვის დედამიწაზე, მათ შორის ადამინისთვისაც.

დღეისათვის კაცობრიობა იმყოფება ეკოსისტემაზე ზემოქმედე-ბის ისეთ ეტაპზე, როდესაც ეკოლოგიური დეგრადაციის პროცესებიგლობალურ მასშტაბებს იძენს, რაც სახიფათოა მთელი ბიოს-ფეროსათვის. კერძოდ, ეს ეხება ბიოსფეროში მავნე აეროზოლების,ქიმიური ნივთიერებების და სამრეწველო ნარჩენების გამოყოფას,რაც იწვევს მნიშვნელოვანი ბუნებრივი ბარიერის – ოზონის შრისდარღვევას. როგორც ცნობილია, ოზონის შრე იცავს ცოცხალორგანიზმებს ულტრაიისფერი სხივების ზემოქმედებისაგან,ნიადაგებსა და წყალსატევებს – მჟავე წვიმებისაგან, ბიოსფეროს –რადიაციული დაბინძურებისგან.

18

ატმოსფეროს, წყლის, ნიადაგისა და საკვები პროდუქტებისდაბინძურება ნიტრატებით, პესტიციდებით, რადიონუკლიდებითდა სხვა მავნე ნივთიერებებით იწვევს მცენარეებისა და ცხოველებისდაღუპვას და ადამიანების დაავადებას. აქედან გამომდინარე,ცხადია, თუ რა დიდ საშიშროებას იწვევს ეკოლოგიური კატასტ-როფა.

ადამიანის არსების კომპლექსური შესწავლა და ეკოლოგიაერთიანი მეცნიერებაა, რამდენადაც ადამიანი არის საზომი ყველა იმმოვლენისა, რაც ხდება გარემოში. ადამიანს მნიშვნელოვანი ადგილიუჭირავს დედამიწაზე სასიცოცხლო პრობლემების გადაჭრაში.ადამიანის ეკოლოგია შეისწავლის ადამიანის, როგორც ბიოსოცია-ლური არსების, ზემოქმედებას გარემომცველ გარემოზე. ის არწარმოადგენს მხოლოდ კონკრეტული მედიკო-ბიოლოგიური, გეოგ-რაფიული და სოციალურ-ეკონომიკური ცოდნის ერთობლიობას,არამედ, უპირველეს ყოვლისა, ეს არის მეცნიერება, რომელიც ეძებსგზებს ადამიანის სულიერი და ზნეობრივი აღზრდისათვის, მისიაზროვნებისა და ცნობიერების გარდაქმნისათვის, რათა უკეთშეიცნოს ადამიანმა თავისი როლი ბუნებაში.

მეცნიერ-ეკოლოგთა მთავარი ამოცანაა, შექმნან ადამიანის ეკო-ლოგიის თეორია, შეიმუშაონ სხვადასხვა საწარმოო და ბუნებრივ-კლიმატური პირობებისადმი ადაპტაციის მეთოდები, რომლებიცუზრუნველყოფს მაქსიმალური სამეურნეო შედეგების მიღებასმინიმალური ბუნებრივი რესურსების გამოყენების საფუძველზე.ეკოლოგების ძირითადი პრობლემაა, გადაჭრან გარემომცველიგარემოს სტაბილიზაციის და გაუმჯობესების საკითხები, ლიკვიდი-რებული იქნეს რეგიონული და გლობალური ეკოლოგიური კრიზი-სი, შენარჩუნებული იქნეს ბიოსფეროს გენეტიკური რესურსები.

ადამიანის ეკოლოგიის წინაშე დგას შემდეგი თეორიულიპრობლემები: 1. ადაპტაციის მექანიზმების შესწავლა ინდივიდუა-ლურ, ჯგუფურ, ორგანიზაციულ და პოპულაციურ დონეზე; 2.გარემოს ზემოქმედებაზე სპეციფიკური, არასპეციფიკური დაკონსტიტუციონალური რეაქციების გამოვლენა; 3. დროის ფაქტორის

19

გავლენის შესწავლა და ადეკვატური რეაქციების ფორმირება; 4.კოსმიური, მიწიერი და სოციალური ფაქტორების ზეგავლენისშესწავლა ადამიანის ჯანმრთელობის მდგომარეობაზე. განსაკუთ-რებით მნიშვნელოვანია სხვადასხვა კლიმატოგრაფიულ ზონაშიჯანმრთელობის რეგიონული ნორმის დადგენა (უკიდურესი ჩრდი-ლოეთი, არიდული ზონა, მაღალმთიანეთი), ასევე მნიშვნელოვანიაეკოლოგიურად არახელსაყრელი სამრეწველო და სასოფლო-სამეურნეო რეგიონები.

მეცნიერთა აზრით, ბიოსფეროს დაბინძურების ყველაზე მძიმეშედეგი მდგომარეობს გენეტიკური დარღვევების გამოვლენაში.რადიაქტიური ფონის ზრდისა და გარემოს ქიმიური დაბინძურებისშედეგად იზრდება პათოლოგიების, ავთვისებიანი სიმსივნის,ფსიქიკური დარღვევევის და ა.შ. რიცხვი. მუტაგენები ქიმიურინაერთების, იონიზებული გამოსხივების და სხვათა სახით აღწევენუჯრედში და იწვევენ გენეტიკური პროგრამის რღვევას, რაც იწვევსმუტაციას სომატურ უჯრედებში.

ადამიანის ეკოლოგია იყენებს კვლევის თანამედროვე მეთო-დებს, რომლებიც საშუალებას იძლევა, მრვალმხრივ იქნეს შესწავლი-ლი ადამიანისა და გარემომცველი გარემოს ურთიერთდამოკი-დებულება. საკუთრივ ეკოლოგიის მეთოდები იყოფა სამ ჯგუფად:

1. მინდვრის მეთოდი – საშუალებას იძლევა შესწავლილი იქნესბუნებრივი გარემოს ფაქტორთა კომპლექსური ზემოქმედებაბუნებრივ ბიოლოგიურ სისტემებზე და შექმნას ზოგადი სურათისისტემათა არსებობასა და განვითარებაზე.

2. ლაბორატორიული მეთოდი – საშუალებას იძლევაშესწავლილი იქნეს ლაბორატორიულ პირობებში მოდელირებულფაქტორთა კომპლექსის ზემოქმედება ბუნებრივ ან მოდელირებულბიოლოგიურ სისტემებზე. ეს მეთოდი საშუალება იძლევა,მიღებული იქნეს მიახლოებითი შედეგი, რომელიც საჭიროებსშემდგომ დაზუსტებას მინდვრის პირობებში.

3. ექსპერიმენტული მეთოდი – საშუალებას იძლევა შესწავ-ლილი იქნეს ბუნებრივი ან მოდელირებული გარემოს ცალკეული

20

ფაქტორის მოქმედება ბუნებრივ ან მოდელირებულ ბიოლოგიურსისტემებზე.

გარდა საკუთარი მეთოდებისა, ეკოლოგია ფართოდ იყენებსბიოქიმიის, ფიზიოლოგიის, მიკრობიოლოგიის, გენეტიკის, ციტო-ლოგიის, ჰისტოლოგიის, ფიზიკის, ქიმიისა და სხვა მეცნიერებათამეთოდებს.

ბ. ბ. პროხოროვის მიხედვით, ადამიანის ეკოლოგიის შესწავლისძირითად ობიექტს წარმოადგენს ანთროპოეკოსისტემა – ადამიანისსაარსებო გარემოს სივრცობრივი დანაყოფები, რომელიც ხასიათ-დება მოსახლეობის სასიცოცხლო საქმიანობის ბუნებრივი, სოცია-ლურ-ეკონომიკური, საწარმოო, ეკოლოგო-ჰიგიენური, კულტუ-რულ-საყოფაცხოვრებო პირობების მსგავსებით. ეს პირობები კი,თავის მხრივ, განაპირობებს ადამიანთა ჯანმრთელობის მდგომა-რეობას, დემოგრაფიულ ქცევას, შრომის უნარს, ფიზიკურ იერსახეს,ცხოვრების პირობებს, რელიგიის არჩევითობას. მაშასადამე,ანთროპოეკოსისტემა ის სისტემაა, რომელშიც ფორმირდება იქდასახლებული მოსახლეობის ძირითდი თვისებები.

ეკოლოგიაში განიხილება ბუნებრივი და ადამიანის მიერშექმნილი გარემო, როგორც სფერო, სადაც ადამიანი ახორცილებსსასიცოცხლო საქმიანობას და ფორმირდება მისი ეკონომიკურიპარამეტრები. ადამიანის გარემოზე ზემოქმედების შედეგადბინძურდება გარემომცველი გარემო და უარესდება ადამიანისეკოლოგიაც. უპირველეს ყოვლისა, ბუნება უნდა განვიხილოთ არამარტო, როგორც შემეცნების ობიექტი, არამედ, როგორც ადამიანისსაქმიანობის სფერო. გარდა ამისა, ადამიანი დაკავშირებულიაბუნებასთან, როგორც ბუნების არსება და ბუნების ნაწილი. თავისმხრივ, ადამიანები ცხოვრების მანძილზე შრომით არიან დაკავში-რებულნი საზოგადოებრივ და საწარმოო დაწესებულებებთან,რითაც იქმნება საზოგადოებრივ-ეკონომიკური სტრუქტურა.

21

თავი IV. ადამიანის ზემოქმედება გარემოზე

მეორე ათასწლეულის ბოლოსთვის ადამიანმა შეიძინაპრინციპულად ახალი ცოდნა გარემომცველი სამყაროს შესახებ. ესცოდნა შეიძლება ჩამოვაყალიბოთ შემდეგნაირად: ვერც ერთმაბიოლოგიურმა სახეობამ, ადამიანის გარდა, ვერ შეძლო გამოსვლაევოლუციის პროცესში, ბიოსფეროში მისთვის განკუთვნილინიშადან, რომელიც განსაზღვრავს აღნიშნული სახეობის მიერბიოტის პროდუქციისა და დედამიწის სხვა მატერიალური თუენერგეტიკული რესურსების მოხმარებულ რაოდენობას. XXსაუკუნის დასასრულს ადამიანი, როგორც ბიოლოგიური სახეობა,ფართოდ გასცდა ბიოსფეროში მისთვის განკუთვნილ საზღვრებს,რამაც მიგვიყვანა სწორედ ბიოსფეროში მიმდინარე პროცესებისწონასწორობის დარღვევამდე.

მოიპოვა რა ადამიანმა განუსაზღვრელი ძალაუფლება ბუნე-ბაზე, ბარბაროსულად დაიწყო მისი გამოყენება, რის გამოც გადარ-ჩენის საშიშროება ამჟამად გამოწვეულია გარემოს მდგომარეობით.პლანეტის ბუნებრივი რესურსები განიცდის დეგრადირებას,

22

კატასტროფულად იზრდება ჰაერისა და წყლის დაბინძურება,მცირდება ტყის ფართობები, ნაყოფიერი მიწები განიცდის გაუ-დაბნოებას, იზრდება ნარჩენების რაოდენობა. ადამიანი ახდენსბუნებრივი კატასტროფების პროვოცირებას. ტემპერატურის მომა-ტება, ოზონის შრის შემცირება, მჟავე წვიმები, რადიაქტიური დატოქსიკური ნარჩენების დაგროვება – ყველა ჩამოთვლილიწარმოადგენს საფრთხეს ცოცხალი ორგანიზმების არსებობისათვის.ეს პრობლემა გლობალური ხასიათისაა და ეხება მთელ კაცობ-რიობას.

განარჩევენ ბიოსფეროზე ანთროპოგენური ზემოქმედების ორფორმას:

1. ბიომოხმარება – ბიოტის ნაწილის გამოყენება საკვების სახითდა მერქნის გამოყენება სხვადასხვა დანიშნულებისათვის; 2.ენერგომოხმარება – ენერგიის გამოყენება სათბობი წიაღისეულისსახით და ყველა სამეურნეო საქმიანობის სფეროში სამრეწველო,სასოფლო–სამეურნეო თუ ტრანსპორტის წარმოებაში.

თანამედროვეობის ძირითად ეკოლოგიურ პრობლემებსმიეკუთვნება:

1. ადამიანის სამეურნეო საქმიანობა. ადამიანი წარმოად-გენს ბიოსფეროს ნაწილს, მისი ევოლუციის პროდუქტს, მაგრამ მისიდამოკიდებულება ბუნებასთან ყოველთვის იყო პრობლემური.უძველესი ადამიანის სამონადირეო საქმიანობამ დააჩქარა მრავალიმსხვილფეხა რქოსანი ბალახისმჭამელი ცხოველის ამოწყდომა.მცენარეთა გამოყენებამ განაპირობა ტერიტორიათა გაუდაბნოება.შემდეგ ადამიანმა დაიწყო მესაქონლეობა და მიწათმოქმედება,რამაც გამოიწვია თანასაზოგადოებების შეცვლა.

ბოლო 100 წლის განმავლობაში მოხდა ორი მნიშვნელოვანიცვლილება:

ა) მკვეთრად გაიზარდა დედამიწის მოსახლეობის რიცხვი; ბ)გაიზარდა სამრეწველო და სასოფლო-სამეურნეო წარმოება;

ყოველივე ამის შედეგად, კაცობრიობამ მოახდინა მნიშვნე-ლოვანი ზეგავლენა ბიოსფეროს ფუნქციონირებაზე. მე-20 საუკუნის

23

ბოლოს კრიტიკული სიტუაცია წარმოიშვა შემდეგი ნეგატიურიტენდენციების შედეგად: ა) ბუნებრივი რესურსების მოხმარებისტემპი ბევრად აღემატებოდა მისი აღდგენის ტემპს, რამაც უდიდესიგავლენა მოახდინა, როგორც ეროვნულ, ასევე მსოფლიო ეკონომი-კაზე და გამოიწვია შეუქცევადი ცვლილებები ლითოსფეროსა დაბიოსფეროში; ბ) წარმოების მეორადი პროდუქტებითა და ნარჩენე-ბით ბიოსფეროს დაბინძურება იწვევს ეკოსისტემის დეფორმაციას,არღვევს ნივთიერებათა წრებრუნვას და საფრთხეს უქმნისადამიანის ჯანმრთელობას;

2. მოსახლეობის რიცხვის გაზრდა. ცოცხალი ბუნების წო-ნასწორობის კანონზომიერებიდან გადახრა გამოიწვია დედამიწისმოსახლეობის რიცხვის გაზრდამ. თავის მხრივ, მოსახლეობისრიცხვის ზრდა იწვევს საკვებ პროდუქტებზე მოთხოვნილებისგაზრდას. XX საუკუნის ბოლოსთვის დედამიწის მოსახლეობასყოველდღიურად ესაჭიროებოდა 2 მლნ ტონა საკვები, 10 მლნ მ3

წყალი, 2 მლრდ მ3 ჟანგბადი. სამეურნეო დარგები კი ყოვედღიურადმოიხმარენ 300 მლნ. ტ სათბობს, 2 მლრდ მ3 წყალს და 65 მლრდ მ3

ჟანგბადს. ყოველივე ამას თან ახლავს ბუნებრივი რესურსებისხარჯვა და გარემოს დაბინძურება.

3. ატმოსფეროს შედგენილობისა და კლიმატის ცვლილება.თანასაზოგადოებებზე ადამიანის საქმიანობა ყველაზე უარყოფითზეგავლენას ახდენს დამაბინძურებელი ნივთიერებების გამოყოფით.დამაბინძურებლად ითვლება ყველა ის ნივთიერება, რომელიცხვდება ატმოსფეროში, ნიადაგში, ბუნებრივ წყლებში და იწვევს იქმიმდინარე ბიოლოგიური, ფიზიკური თუ ქიმიური პროცესებისრღვევას. დამაბინძურებელია აგრეთვე რადიაქტიური და სითბურიგამოსხივება. ადამიანის საქმიანობის შედეგად, ატმოსფეროშიხვდება ნახშირორჟანგი (CO2), მხუთავი გაზი (CO), გოგირდისდიოქსიდი (SO2), მეთანი (CH4), აზოტის ოქსიდები NO2 , NO, N2O.აეროზოლის გამოყენების შედეგად ატმოსფეროში ხვდებაქლორფტორნახშირბადი, ხოლო ტრანსპორტის გამონაბოლქვიდან –ნახშირწყალბადები.

24

ანთროპოგენური წარმოშობის ნალექებისაგან წარმოიშობამჟავური ნალექები და კვამლი. მჟავური ნალექები ტბაში მოხვედ-რისას იწვევენ თევზების დაღუპვას, გარდა ამისა, აზიანებენ მცე-ნარეთა ფოთლებს, ზოგჯერ კი მთლიანად მცენარეს, აჩქარებენმეტალთა კოროზიას და შენობების დანგრევას. მჟავური წვიმებიხშირია იმ რაიონებში, სადაც განვითარებულია მრეწველობა.

ცოცხალი ორგანიზმებისათვის განსაკუთრებით მავნეა კვამლი,რომლის ერთ-ერთი კომპონენტია ოზონი (O3) და რომელიცუარყოფითად მოქმედებს ადამიანის ფილტვებსა და ლორწოვანზე.

ატმოსფეროზე ანთროპოგენული ზემოქმედების შედეგსწარმოადგენს ოზონის შრის დარღვევა, რომელიც დამცავი ეკრანიაულტრაიისფერი სხივებისაგან. მეცნიერები თვლიან, რომ ოზონისშრის გაქრობის ძირითადი მიზეზი არის ადამიანების მიერ ქლორფ-ტორნახშირბადის (ფრეონის) ფართო გამოყენება წარმოებასა დაყოფა-ცხოვრებაში აეროზოლების, ხსნარების, დორეაგენტების დასხვათა სახით. 1990 წლისათვის ოზონის შრის დამრღვევინივთიერებების წარმოება 1300 ტონას უდრიდა.

4. ბუნებრივი წყლების დაბინძურება. კაცობრიობა მთლიანადდამოკიდებულია მიწისზედა წყლებზე – მდინარეებსა და ტბებზე. ესარის წყლის რესურსების ის მცირე ნაწილი (0,016%), რომელიცინტენსიური ზეგავლენის ქვეშაა. წყლის მოხმარება მუდმივადიზრდება და ერთ-ერთი საფრთხე არის მისი მარაგის ამოწურვა.წელიწადში ყველა სახეობის წყალი მოიხმარება 2200 მ3 რაოდენო-ბით. განსაკუთრებით საგანგაშოა მოხმარებული სამეურნეოწყლების რაოდენობის გაზრდა. წყალსატევების დაბინძურება ხდებაარა მარტო სამრეწველო წარმოების ნარჩენებით, არამედ მინდვრე-ბიდან ორგანული და მინერალური სასუქებით და პესტიციდებით,რომლებიც გამოიყენება სოფლის მეურნეობაში. ასეთივე გზითმიმდინარეობს ზღვის წყლის დაბინძურებაც. მდინარეებს ყოველ-წლიურად ზღვაში ჩააქვთ მილიონობით ტონა ქიმიური ნარჩენები.ტანკერებისა და ნავთობმომპოვებელი დანადგარების ავარიისშედეგად წელიწადში ოკეანეებში ხვდება 5 მლნ ტონა ნავთობი, რაც

25

იწვევს ზღვის ცხოველების დაღუპვას. საფრთხეს ქმნის აგრეთვეზღვის ფსკერზე ბირთვული ნარჩენების დამარხვა, ბირთვულირეაქტორებითა და იარაღებით ჩაძირული გემები.

5. ტყის მდგომარეობა – თანამედროვეობის ერთ-ერთი გლო-ბალური პრობლემა. ტყე შთანთქავს ანთროპოგენური წარმოშობისატმოსფეროს დაბინძურებას, იცავს ნიადაგს ეროზიისაგან,არეგულირებს მიწისზედა წყლების ჩადინებას, ეწინააღმდგებაგრუნტის წყლის დონის შემცირებას. ბიოსფეროში ტყის ფართობისშემცირება იწვევს ჟანგბადისა და ნახშირბადის წრებრუნვის დარღ-ვევას. საყოველთაოდ ცნობილია ტყის განადგურების კატასტრო-ფული შედეგები, მაგრამ მიუხედავად ამისა, დღემდე გრძელდებამისი განადგურება, რასაც მოყვება ფლორისა და ფაუნის დაღუპვა.

6. ნიადაგის დაბინძურება და გამოფიტვა. ნიადაგიწარმოადგენს იმ რესურსს, რომელიც ყველაზე მეტად განიცდისექსპლუატაციას და დაბინძურებას. სასოფლო-სამეურნეო წარმოებისშემცირება დაკავშირებულია ნიადაგის ნაყოფიერების შემცირებას-თან. XX საუკუნეში ნიადაგის ეროზია გახდა მსოფლიო პრობლემა.დადგენილია, რომ წყლისმიერი და ქარისმიერი ეროზიის შედეგადუკანასკნელ პერიოდში დედამიწაზე დაიკარგა 2 მლრდ ჰანაყოფიერი ნიადაგი.

ცხელი კლიმატის პირობებში ჭარბი მორწყვა იწვევს ნიადაგისმარილიანობას. დიდ საშიშროებას ქმნის ნიადაგის რადიაქტიურიდაბინძურება, რადგანაც რადიაქტიური ნივთიერებები ნიადაგიდანხვდება მცენარეში, ხოლო იქიდან – ადამიანისა და ცხოველისორგანიზმში, სადაც გროვდება და იწვევს სხვადასხვა დაავადებას.განსაკუთრებულ საფრთხეს წარმოადგენს ქიმიური ნივთიერებები.კერძოდ, ორგანული ნაერთები, რომლებიც გამოიყენება სოფლისმეურნეობაში სარეველების, მავნებლების და დაავადებებისწინააღმდეგ საბრძოლველად.

7. ბუნებრივი მრავალფეროვნების შემცირება. ბუნებრივირესურსების ინტენსიურ გამოყენებას და დაბინძურებას მოჰყვებაცოცხალი ორგანიზმების მრავალფეროვნების შემცირება. ბოლო 300

26

წლის განმავლობაში დედამიწაზე განადგურდა ძუძუმწოვართა დაფრინველთა უფრო მეტი სახეობა, ვიდრე წინა 10 000 წლისმანძილზე. ძირითადი ზარალი ამ სახეობების ამოწყდომა არ არის,არამედ ის, რომ სასოფლო-სამეურნეო წარმოებისათვის ახალიტერიტორიების ათვისება, წარმოების განვითარება და გარემოსდაბინძურება იწვევს ეკოსისტემის რღვევას. ეს, ე.წ. “ირიბი ზემოქ-მედება” განაპირობებს ასეულობით მცენარეთა და ცხოველთასახეობების განადგურებას.

ჩვენი ძირითადი ამოცანა მდგომარეობს ბუნების დაცვაში,რაზედაც დამოკიდებულია ჩვენი მომავალი თაობის და მთლიანადჩვენი პლანეტის არსებობა მომავალში. იმისათვის, რომ ჩვენიმომავალი იყოს მწვანე და ნათელი, საჭიროა მეტი ყურადღებისმიქცევა და დახმარება გარემოსთვის. კერძოდ, ჩვენი ვალია: არდავანაგვიანოთ და არ მივცეთ უფლება სხვას, დაანაგვიანოს გარემო;მოვაწყოთ აქციები იმ ქარხნებისა და წარმოებების წინააღმდეგ,რომლებიც აბინძურებენ გარემოს; დავიცვათ ცხოველები დამცენარეები.

გარემოს ანთროპოგენური დაბინძურების მიზეზებსა დაწყაროებს მიეკუთვნება: გოგირდის დიოქსიდი (SO2), სათბობის წვა,მეტალურგია, აზოტის ოქსიდები (NO; NO2), ავტოტრანსპორტი,ავიაცია, აზოტის შემცველი სასუქების გამოყენება, ნახშირბადისმონოქსიდი (CO), ნახშირბადის დიოქსიდი (CO2), აზოტის სუბოქ-სიდი (N2O), ბიომასის წვა, მეთანი CH4 და სხვა ნახშირწყალბადები.წიაღისეული სათბობის მოპოვება, ნაგავსაყრელები, პესტიციდები(სოფლის მეურნეობის მავნებლების წინააღმდეგ გამოყენებულიქიმიური ნივთიერებები), ქიმიური მრეწველობა, პესტიციდებისწარმოება.

27

თავი V. გარემოს მდგრადი განვითარება –დღევანდელობის ძირითადი პრობლემა

საქართველოში გარემოს დაცვის სფეროში ადამიანის ძირი-თადი უფლებები განსაზღვრულია კონსტიტუციით: ცხოვრობდესჯანმრთელობისათვის უვნებელ გარემოში და სარგებლობდესბუნებრივი და კულტურული გარემოთი. ხელი შეუწყოს ბიოლო-გიური მრავალფეროვნების, ქვეყნისათვის დამახასიათებელი ფლო-რისა და ფაუნის იშვიათი, ენდემური, გადაშენების საფრთხის წინაშემყოფი სახეობების შენარჩუნებას და ეკოლოგიური წონასწორობისუზრუნველყოფას. თვითმყოფადი ლანდშაფტებისა და ეკოსისტე-მების დაცვასა და შენარჩუნებას.

გარემოს მდგრადი განვითარების იდეას არცთუ ისე დიდი ხნისისტორია აქვს, მაგრამ მისი დანერგვის აუცილებლობა დღეისათვისუფრო ფართო მასშტაბებს იძენს. ფაქტია, რომ დღეს კაცობრიობისგადარჩენის ეს იდეა საფრთხეშია, რის მიზეზიცაა მდგრადიგანვითარების რეალობასთან ადაპტაციის სისტემის არასრულფა-სოვნება, ანუ დღემდე ვერ დაინერგა მდგრადი განვითარებისკულტურა.

28

ჯანმრთელობის მსოფლიო ორგანიზაციის მონაცემების მიხედ-ვით გამოქვეყნდა ადამიანის ჯანმრთელობაზე გარემო ფაქტორებისზემოქმედების ანალიზი, რამაც გამოავლინა დიდი განსხვავებაქვეყნებს შორის და აჩვენა, რომ ადამიანთა ჯანმრთელობა შეიძლებაგაუმჯობესდეს ისეთი გარემო ფაქტორების ზემოქმედების შემცი-რებით, როგორიცაა: დაბინძურება, ულტრაიისფერი რადიაცია,ხმაური, კლიმატისა და ეკოსისტემის ცვლილება, სახიფათო სამუშაოგარემო.

მსოფლიოს 23 ქვეყანაში სიკვდილიანობა 10%-ზე მეტ შემთხვე-ვაში გარემოსთანაა დაკავშირებული ორი რისკფაქტორით: 1)დაბინძურებული ჰაერი და წყალი; 2) დაბალი სანიტარული დაჰიგიენური მაჩვენებლები.

მდგრადი განვითარების კონცეფცია გულისხმობს ეკონომი-კური ზრდის ისეთ ფორმას, რომელიც განაპირობებს საზოგადოებისკეთილდღეობას ხანგრძლივი ვადით. იგი ეფუძნება პრინციპს,რომლის თანახმადაც დღევანდელობის მოთხოვნილებები უნდადაკმაყოფილდეს ისე, რომ საფრთხე არ შეექმნას მომავალ თაობებს.გარდა ამისა, მდგრადი განვითარება გულისხმობს გარემოს დაცვისპირობების შექმნას გრძელვადიანი ეკონომიკური განვითარებისსაკითხების მაქსიმალური გათვალისწინებით.

დღეისათვის საქართველოში გარემოს მდგრადი განვითარებისძირითად ამოცანას წარმოადგენს: საქართველოს შავი ზღვისსანაპიროზე მართვის ინტეგრირებული მეთოდების დანერგვა;კოლხეთის დაცული ტერიტორიების – კოლხეთის ეროვნულიპარკის, ქობულეთის სახელმწიფო ნაკრძალის ჩამოყალიბება;სოციალურ-ეკონომიკური ინფრასტრუქტურის რეაბილიტაცია დაკოლხეთის დაბლობის ბუნებრივი ფუნქციის შენარჩუნების ხელ-შეწყობა; სატყეო მეურნეობის მდგრადი განვითარების სისტემისჩამოყალიბება, რომელიც გარემოზე ზიანის მიუყენებლად უზრუნ-ველყოფს საქართველოს ტყეების ეკონომიკური სარგებლიანობისგაზრდას, სატყეო პოლიტიკისა და სტრატეგიის შემუშავებას, ტყისრესურსების აღრიცხვას და ტყის დაცვის ღონისძიებების განხორ-

29

ციელებისათვის ხელშეწყობას; ეკოლოგიურად ეფექტური დაცულიტერიტორიების შექმნა, დაცული ტერიტორიებისა და მათი ბუნებ-რივი და ისტორიულ-კულტურული ლანდშაფტებისა და საფრთხისქვეშ მყოფი ფლორისა და ფაუნის მონიტორინგის, კვლევის,შენარჩუნებისა და აღდგენის ხელშეწყობა; ბუნებრივი მემკვიდრეო-ბის შესახებ საზოგადოების გათვითცნობიერება და მისი შენარჩუნე-ბის საქმეში მოსახლეობის თანამონაწილეობის მექანიზმის განვითა-რება, გარემოზე ზემოქმედების შეფასება.

გარემომცველი გარემო – ეს არის ის ყველაფერი, რაც ჩვენსგარშემოა: ჰაერი, რომლითაც ვსუნთქავთ, წყალი, რომელსაც სასმე-ლად ვიყენებთ და მიწა, რომელზედაც ბინადრობს ყველა ცოცხალიარსება, ხარობს მცენარეები, რომელსაც ვიყენებთ საკვებად.

განვითარება – ეს არის ის, რასაც ჩვენ ვაკეთებთ ამ რესურსებითცხოვრების გასაუმჯობესებლად. ჩვენი მოქმედება, რომლითაცუფრო კომფორტულს ვხდით ჩვენს ცხოვრებას, ცვლის გარემომცველგარემოს.

მდგრად განვითარებაში იგულისხმება განვითარების ისეთიმოდელი, რომლის მიხედვითაც თანამედროვეობის მოთხოვნი-ლების დაკმაყოფილება უნდა მოხდეს მომავალი თაობებისდაზარალების გარეშე, ანუ არსებული ბუნებრივი რესურსებიგამოყენებული უნდა იქნეს გონივრულად.

მდგრადი განვითარება მოითხოვს იმას, რომ უფრო მეტიდავზოგოთ და ნაკლები დავხარჯოთ. განვითარებად ქვეყნებშიმოსახლეობის დიდი ნაწილი ცხოვრობს ბუნების ხარჯზე. ჭარბიმოთხოვნა რესურსებზე ტოვებს დიდი რაოდენობით ნარჩენებს, რაციწვევს გარემოს დაბინძურებას და ბუნებრივი რესურსებისშთანთქმას. ბუნებაზე ძლიერ გავლენას ახდენს აგრეთვე უკიდურესისიღარიბე და მოსახლეობის რიცხვის ზრდა.

გარემომცველი გარემო მოითხოვს ყველა ადამიანისგანზრუნვას, დაფასებას და ყურადღებას. ჰაერის დაბინძურება,დაავადებები, რომლებიც წყლით გადაეცემა, ტოქსიკური ქიმიკა-ტები და სტიქიური უბედურებები – ეს ის ეკოლოგიური

30

პრობლემებია, რომლებიც დღეს დგას კაცობრიობის წინაშე.გაერთიანებული ერების ორგანიზაცია გადამწყვეტ როლს ანიჭებსგარემოს დაცვის საერთაშორისო საქმიანობის განსაზღვრას. იგიატარებს გამოკვლევას, აფასებს გარემოს მდგომარეობას დასთავაზობს სახელმწიფოებს ბუნებრივი რესურსების შენარჩუნებისგზებს.

გარემოს დაცვის საქმეში გაეროს ერთ-ერთ მიღწევას წარმოად-გენს კიოტოს დადგენილება კლიმატის ცვლილების კონვენციაზე(1997 წ.). 2004 წელს მან მიიღო იურიდიული ძალა, რომელიცავალდებულებს ქვეყნებს 2012 წლამდე შეამციროს საშიში თბურიგაზების გამონაბოლქვი 5,2%-ით.

გაეროს კონვენცია ბიოლოგიური მრავალფეროვნების შესახებ(1992 წ.) ავალდებულებს სახელმწიფოებს მცენარეთა და ცხოველთამდიდარი მრავალფეროვნების შენარჩუნებას, რომელიც აუცილე-ბელია კაცობრიობის არსებობისათვის.

მდგრადი განვითარების პრობლემის წარმოქმნის უპირველესიმიზეზი მდგომარეობს ეკოლოგიური კრიზისის წარმოქმნაში,რომელიც განაპირობებს ბიოსფეროში ბიოგენური ნივთიერებებისბუნებრივი წრებრუნვის და მისი ნორმალური ფუნქციონირებისდარღვევას. ეკონომიკისა და ბუნებრივი მოთხოვნილების არა-კონტროლირებადი ზრდა ვერ უზრუნვლეყოფს სოციალური დაეკოლოგიური პრობლემების გადაჭრას. წარმოქმნილი ეკოლოგიურიკრიზისი იწვევს სოციალურ-ეკონომიკური მდგომარეობისგამწვავებას. გაერთაინებული ერების ორგანიზაციის კონფერენციისპრეამბულაში აღნიშნულია, რომ “კაცობრიობა განიცდის თავისიისტორიის გადამწყვეტ მომენტს…”, რაც განსაზღვრულია ქვეყნებსშორის და შიგნით არსებული პირობების დისპროპორციის ფაქტე-ბით, გამწვავებულია სიღარიბის და შიმშილის პრობლემები,გაუარესებულია მოსახლეობის ჯანმრთელობის მდგომარეობა,გრძელდება გარემოს რესურსების დეგრადაცია, რომელზედაცდამოკიდებულია ადამიანთა კეთილდღეობა. აღსანიშნავია, რომ არცერთ ქვეყანას ცალკე არ შეუძლია მდგრადი განვითარების მიღწევა.

31

მისი მიღწევა შესაძლებელია მხოლოდ გაერთიანებული ძალებით.აქედან გამომდინარე, მდგრადი განვითარება – ეს არის სახელ-მწიფოთა გლობალური პარტნიორობა და შიგა პოლიტიკის შედეგისოციალური, ეკონომიკური და ეკოლოგიური პრობლემებისგადასაჭრელად, მოსახლეობის მოთხოვნილების დაკმაყოფილებამატერიალური და სულიერი კეთიდლღეობის უზრუნველსაყოფად,ბუნების ხელსაყრელი მდგომარეობის შესანარჩუნებლად.

მნიშვნელოვანი ადგილი მსოფლიო თანსაზოგადოებაში მდგრა-დი განვითარების უზრუნველყოფის მიზნით უკავია ადამიანებზეზრუნვას, რომელთაც აქვთ ჯანმრთელი და ნაყოფიერი ცხოვრებისუფლება ბუნებასთან ჰარმონიაში. მაშასადამე, ადამიანის ჰარმონიაბუნებასთან უნდა იქნეს განხილული, როგორც ერთ-ერთი აუცილე-ბელი პირობა ბუნებისა და საზოგადოების მდგრადი განვითარები-სათვის. ბუნებისა და საზოგადოების ჰარმონია და ხელსაყრელიეკოლოგიური მდგომარეობა აუცილებელია, მაგრამ არ არისსაკმარისი პირობა საზოგადოების და ცალკეული ადამიანისჯანმრთელობის მისაღწევად. გარდა ამისა, საზოგადოებისჯანმრთელობის მდგომარეობა განისაზღვრება მემკვიდრული დასოციალური ფაქტორებით და ცხოვრების წესით. მაშასადამე, ჯა-ნმრთელი ცხოვრების წესი არის ის ცენტრი, რაზედაც ფოკუსირდებამდგრადი განვითარების მრავალი პრობლემა. მდგრადი განვითა-რების ერთ-ერთ აუცილებელ პირობას წარმოადგენს სიღარიბისაღმოფხვრა, ცხოვრების დონის ამაღლება და მსოფლიო მოსახლეო-ბის მოთხოვნილების ეფექტურად დაკმაყოფილება. მდგრადიგანვითარების დროს არსებითი მნიშვნელობა ენიჭება სტრუქტუ-რულ ცვლილებას. კერძოდ, მნიშვნელოვანია ახალი კონცეფციისშემუშავება, რომელიც უზრუნველყოფს მოსახლეობის კეთილდ-ღეობას და განვითარებას, განაპირობებს ცხოვრების მაღალ დონესდა შესაბამისად შეცვლის ცხოვრების წესს. მსოფლიო განვითარებადა გარემოს დაცვა ერთმანეთთან დაკავშირებული ცნებებია. სა-ხელმწიფოთა ეკოლოგიური უსაფრთხოების სისტემა განპირობებუ-ლია შემდეგი მდგომარეობით: შეუძლებელია ისეთი სამხედრო

32

ტექნიკის შექმნა, რომელიც არ მოახდენს ზეგავლენას გარემოზე;შეიარაღებულ ძალებს გააჩნიათ ეკოლოგიური საფრთხის ძლიერიპოტენციური საწყისი – ბირთვული და ქიმიური იარაღი, ატომურიფლოტი, სარაკეტო სისტემა. ბირთვული, ქიმიური და ჩვეულებრივიშეიარაღების შემცირებას, უტილიზაციას და განადგურებას თანახლავს გარემოს მნიშვნელოვანი დაბინძურება.

ცხადია, რომ მდგრადი განვითარების პროცესი მოიცავსსახელმწიფოს განვითარების კომპლექსურ პრობლემას. კერძოდ,წარმოების სტრუქტურის და მოთხოვნის ცვლილებას, ბუნებრივირესურსების რაციონალურ გამოყენებას და აღწარმოებას, ეკონომი-კურ და ეკოლოგიურ უსაფრთხოებას. სოციალურ, სამეცნიერო-ტექნიკურ და რეგიონულ პოლიტიკას. მდგრადი განვითარებამოიცავს ორ ურთიერთადაკავშირებულ ცნებას: 1) მოთხოვნის ცნება– მათ შორის პრიორიტეტულია ღარიბი ფენის მოსახლეობის არსე-ბობისათვის აუცილებელი პირობები; 2) შეზღუდვის ცნება –განიპირობებულია საზოგადოების ტექნოლოგიური მდგომარეობითდა გარემოს შესაძლებლობით, დააკმაყოფილოს კაცობრიობისახლანდელი და მომავალი მოთხოვნები;

მდგრადი განვითარების ძირითადი ამოცანა მდგომარეობსკაცობრიობის მოთხოვნილების და მისწრაფებების დაკმაყოფილე-ბაში. მდგრადი განვითარება მოითხოვს სიცოცხლისათვის აუცილე-ბელი მოთხოვნების დაკმაყოფილებას და თანაბარ დონეზე ყველაშესაძლებლობის შექმნას კაცობრიობის უკეთესი ცხოვრებისათვის.

მდგარდი განვითარების კონცეფცია ეფუძნება 5 პრინციპს:1. კაცობრიობას ძალუძს, განვითარებას მისცეს მდგრადი და

ხანგრძლივი ხასიათი. იგი უნდა პასუხობდეს თანამედროვემოსახლეობის მოთხოვნებს და ამასთანავე, არ უნდა უქმნიდესსაფრთხეს მომავალი თაობების მოთხოვნების დაკმაყოფილებას;

2. ბუნებრივი რესურსების ექსპლუატაციის დარგში არსებულიშეზღუდვები ფარდობითია. ის დაკავშირებულია ტექნიკის თანა-მედროვე დონესთან და ბიოსფეროს შესაძლებლობებთან, გაუმკლავ-დეს ადამიანთა ზეგავლენის შედეგებს;

33

3. აუცილებელია ადამიანთა ელემენტარული მოთხოვნილებისდაკმაყოფილება და ყველას მისცეს შესაძლებლობა, მოახდინოსსაკუთარი ცხოვრების კეთილდღეობის რეალიზება, რის გარეშეცშეუძლებელია ხანგრძლივი და მდგრადი განვითარება. ეკოლო-გიური და სხვა კატასტროფის წარმოქმნის ერთ-ერთი მთავარიმიზეზი არის სიღარიბე, რომელიც დღეისათვის მსოფლიოშიჩვეულებრივ მოვლენას წარმოადგენს;

4. აუცილებელია პლანეტის ეკოლოგიურ შესაძლებლობებთანიმ ადამიანთა ცხოვრების შეთანხმება, ენერგიის მოხმარების მხრივ,რომლებიც ფლობენ მატერიალურ და ფულად სიმდიდრეს;

5. მოსახლეობის ზრდის ტემპი უნდა იყოს შესაბამისობაშიდედამიწის ცვალებად ეკოსისტემასთან. განსაკუთრებით საყურად-ღებოა მდგრადი განვითარების დინამიკური ხასიათი. აღსანიშნავია,რომ ის არ წარმოადგენს უცვლელ, ჰარმონიულ მდგომარეობას,არამედ ის არის ცვალებადობის პროცესი, რომელშიც რესურსებისექსპლუატაციის მასშტაბები შეთანხმებულია, როგორც თანამედრო-ვე, ისე მომავლის მოთხოვნებთან.

მდგრადი განვითარება, მისი პრინციპებიდან გამომდინარე,მიზნად ისახავს ჰუმანიტარული და ეთნოკულტურული გარემოსდაცვას, ბრძოლას ეკოლოგიური მდგომარეობის გაუმჯობესები-სათვის, ეკოლოგიური ცოდნის პროპაგანდას და ცნობიერებისამაღლებას საზოგადოების ფართო ფენებში. ბუნებისადმი ტექნო-კრატიული მომხმარებლური დამოკიდებულების აღმოფხვრას,ეკოლოგიურად უსაფრთხო ტექნოლოგიების დანერგვას, საზოგა-დოებრივი თვალსაზრისით მდგრადი საზოგადოების ფორმირებას.საქართველოს მწვანეთა მოძრაობა არის პოპულარული გარემოსდაც-ვითი ორგანიზაცია, რომელიც 1989 წელს დაარსდა. საქართველოსმწვანეთა მოძრაობა ახორციელებს კონკრეტულ გარემოსდაცვითპროექტებს. ორგანიზაცია შეიმუშავებს სატყეო მეურნეობის,ეკოლოგიური არქიტექტურის, ეკოგანათლებისა და სხვა სფეროებისგანვითარების ალტერნატიულ მოდელებს, ეწყობა მათი საჯაროგანხილვები, მათი ლობირების კამპანიები, ხორციელდება პრაქტი-

34

კული გარემოსდაცვითი საქმიანობა, საკანონმდებლო ინიციატივებიდა სხვა. საქართველოს მწვანეთა მოძრაობა წარმატებით მუშაობს,როგორც ადგილობრივ, ასევე უცხოელ პარტნიორებთან ერთად. მანგანახორციელა წარმატებული კამპანიები დიდი ჰიდროელექტრო-სადგურებისა და ტოქსიკური ნარჩენების გადამმუშავებელი მსხვი-ლი ქარხნების მშენებლობის წინააღმდეგ. ადამიანს უფლება აქვს,მიიღოს სრული, ობიექტური და დროული ინფორმაცია მისისამუშაო და საცხოვრებელი გარემოს მდგომარების შესახებ. საზო-გადოებისთვის მიუღებელი უნდა იყოს გარემოს განადგურება,დაბინძურება. აქედან გამომდინარე, შეიძლება გვქონდეს იმედიიმისა, რომ გადავარჩენთ გარემოს, რომელსაც დიდი საფრთხეემუქრება. საჭიროა სკოლის, საზოგადოების და ასევე მოსახლეობისინფორმირება: მათი სამოქალაქო ცნობიერების და ეკოლოგიურიგანათლების დონის ამაღლება, გაცნობიერება იმისა, თუ რაგავლენას ახდენს ადამიანის ჯანმრთელობაზე დაბინძურებულიგარემო.

35

თავი VI. კაცობრიობის ძირითადიპრობლემები

დღეისათვის მეცნიერებისა და მკვლევრების მიერ შემოთა-ვაზებულია მრავალი იდეა კაცობრიობის შესაძლო მოქმედებისშესახებ. ერთ–ერთ მათგანს პირობითად უწოდეს „უკან ბუნები-საკენ“, რომელიც ეფუძნება შემდეგ პრინციპს. კაცობრიობისგანვითარება შესაძლებელია ისეთი სტაბილური ბიოგეოქიმიურიციკლის პირობებში, რომელიც არ იწვევს აღუდგენელი რესურსებისმარაგის გამოლევას. თანამედროვე ადამიანის მოთხოვნებიენერგიაზე შიეძლება დაკმაყოფილებული იქნას განახლებადიენერგიის წყაროების საშუალებით მხოლოდ 10–12 %–ით.მაშასადამე, იმისათვის, რომ ადამიანი შეტანილი იქნას ბიოსფეროსბუნებრივ ციკლში, პლანეტის მოსახლეობა უნდა შემცირდეს 10–ჯერან პლანეტის თითოეული მცხოვრების მოთხოვნა შემცირდესსაშუალოდ 10–ჯერ. უახლოეს მომავალში ყოველივე ეს შეუძლე-ბელია, რის გამოც, კაცობრიობის დაბრუნება ბუნებრივი გარემოსბიოგეოქიმიური ციკლის სტრუქტურაში დაუშვებელია.

36

მეორე მსგავსი იდეა არის – ადამიანის ავტოტროფულობისიდეა, რაც გულისხმობს ხელოვნური ცივილიზაციის შექმნას ბიოს-ფეროს გავნითარებისა და მდგომარეობის გაუთვალისწინებლად. ესიდეა შემოთავაზებული იქნა კ.ე.ციოლკოვსკის მიერ და მასინერესით იზიარებდა ვ.ი.ვერნადსკი. როგორც ცნობილია, ადამიანიწარმოიშვა ბიოსფეროში ევოლუციის პროცესის შედეგად. ბიოსფეროადამიანის გარეშე არსებობდა და იარსებებს, მაგრამ ადამიანიბიოსფეროს გარეშე ვერ იარსებებს.

ნათლად ჩანს, რომ ორივე იდეა არის უტოპიური, თუმცაარსებობს მთელი რიგი შუალედური ვარიანტებიც, რომელთაძირითადი იდეა მდგომარეობს შემდეგში: ბუნების დაცვითისამიანობა, რომელსაც აქვს დიდი მნიშვნელობა ბიოსფეროსშენარჩუნებაში და წარმოადგენს საფუძველს საზოგადოებისმდგრადი განვითარებისათვის. თუ ადამიანი აღარ დააბინძურებსგარემოს სამრეწველო ნარჩენებით და არ დაარღვევს ცოცხალსამყაროს, მაშინ მომავალი გარანტირებული ექნება.

21–ე საუკუნის ბოლოს დედამიწის მოსახლეობამ შეიძლებამიაღწიოს 10 მილიარდს. 2012 წლისათვის კი მოსალოდნელია ჩვენსპლანეტაზე მცხოვრებ ადამიანთა რიცხვის 7 მილიარდამდე გაზრდა.მსოფლიოში ამდენ ადამიანს არასოდეს არ უცხოვრია. ისმისკითხვა: რამდენს გაუძლებს დედამიწა და რამდენ Homo sapiens-სშეუძლია ერთად იარსებოს?

ადამიანთა რაოდენობის ზრდა განსაკუთრებით მაღალისიჩქარით მე–20 საუკუნეში დაწყებულა, შუა წლებში ორიპროცენტისთვის მიუღწევია და დემოგრაფიულ აფეთქებაზეც მაშინდაუწყიათ ლაპარაკი. ეს ტემპი შემდეგ დაეცა და ახლა ის მხოლოდ1% –ს უტოლდება. შესაბამისად, მატება ჯერ კიდევ 80–იან წლებშიუფრო მაღალი იყო, ვიდრე ამჟამად. თუ ეს ტენდენცია შენარჩუნდა,2020 წლისთვის მოსახლეობის რაოდენობა 10 მლრდ.–ს მიაღწევს.გაუძლებს თუ არა ამდენ ადამიანს დედამიწა მომავალში, ვერავინიტყვის. არ ვიცით, როგორია პლანეტის მაქსიმალური შესაძლებ-ლობა, განვითარებულ ქვეყნებში დღეისათვის მცხოვრები

37

მილიარდი ადამიანი არის ბუნებრივი რესურსების მთავარიმომხმარებელი და გლობალური დათბობის მთავარი წყარო. თუმომავლის 10 მილიარდი ადამიანი მიბაძავას დღევანდელიევროპელების ან ამერიკელების ცხოვრების სტილს, პლანეტა ამასდიდხანს ვეღარ გაუძლებს, მაგრამ საჭიროა ცხოვრების წესისშეცვლა. ადამიანი უნდა გახდეს უფრო ეკონომიური და გარემოსმიმართ გამოავლინოს მეტი პატივისცემა. ეს დღესვე უნდა დაიწყოსთითოეულმა ჩვენთაგანმა.

მესამე ათწელული მთელ მსოფლიოში ხასიათდება მატერია-ლურ-ტექნიკური პროგრესის მასშტაბური მიღწევებით, რაცკაცობრიობის უდავოდ დიდი წარმატების მაჩვენებლია. პროგ-რესული ნაბიჯები, ერთი მხრივ, ყოფა-ცხოვრებას აადვილებს,მეორე მხრივ კი – ეკოლოგიური სიტუაციების გაუარესებას დააქედან გამომდინარე, ჯანმრთელობისათვის ახალი პრობლემებისმომრავლებას იწვევს.

გარემოს დაბინძურება განაპირობებს ადამიანის ორგანიზმსა დამის გარემოში – ჰაერი, წყალი, ნიადაგი, ცხოველურ და მცენარეულსამყაროში – ტოქსიკურ ნივთიერებათა დასაშვებ ნორმაზე მეტადმომატებას, რასაც მოჰყვება სხვადასხვა ქრონიკული დაავადებისმკვეთრი ზრდა.

ატმოსფეროს დაბინძურების მყარი და საშიში წყაროებია:საწარმოო, სატრანსპორტო და საყოფაცხოვრებო გამონაბოლქვები.ატმოსფეროს დამაბინძურებელი ნივთიერებები არათანაბრადააგანაწილებული, ზოგან კი მათი რაოდენობა ძალზე მაღალია. აქვეუნდა აღინიშნოს, რომ ზოგიერთი ნივთიერების მეტად უმნიშვნელოკონცენტრაციაც კი განსაკუთრებით საშიშია.

გარემოს დამაბინძურებელ წამყვან, ერთ–ერთ ძირითად ფაქტო-რად ყველა ქვეყანაში ითვლება ავტოტრანსპორტის გამონაბოლქვიდა წარმოების ნარჩენი პროდუქტები.

თანამედროვე ცივილიზაცია ძნელი წარმოსადგენია ნავთობრო-დუქტების გარეშე. XXI საუკუნეში მისი ფასი კაცობრიობისათვისდამღუპველი შეიძლება გახდეს. საქმე ეხება მილიონობით ადა-

38

მიანის სიცოცხლეს. ნავთობისა და მისი გადამუშავების პროდუქ-ტები წარმოადგენს გარემოს ძლიერი დაბინძურების წყაროს, რისშედეგად ნადგურდება მიკროორგანიზმები, თევზები, მცენარეები.საწვავის არასრული წვისას ატმოსფეროში გამოისროლება ადამიანისსიცოცხლისათვის საშიში ნივთიერებები, რომლებიც მრავალისომატური და სიმსივნური დაავადების გამომწვევია.

ეკოლოგიური მდგომარეობის შესწავლის მონაცემებმა ცხადყო,რომ ქალაქის ცენტრში ცხოვრება საზიანოა ჯანმრთელობისათვის.ყველგან – ნიადაგში, ფოთლებში, გაზონებში, ქვიშაში – ძალიანმაღალია პირველი კლასის მძიმე მეტალების – თუთია, ტყვია,კადმიუმი, სპილენძი, ნიკელი, ქრომი – შემცველობა. ამ ელემენ-ტების დაგროვება კი იწვევს მთელი რიგი სერიოზული დაავადებე-ბის განვითარებას.

აღნიშნული პრობლემები საერთოა როგორც მსოფლიოსგანვითარებული ქვეყნებისათვის, ასევე საქართველოსათვისაც,რისთვისაც საკმარისია, დასახელდეს კონკრეტულად საქართველოსდღევანდელობისათვის დამახასიათებელი სპეციფიკური ნიშნები:

საქართველოს მდებარეობა – მოქცეულია მთებს შორის; ბუნებრივი გოგირდოვანი წყლების არსებობა; საქართველოს სოციალურ–ეკონომიკური პრობლემები,

მათ შორის იაფფასიანი გაუმართავი გამათბობელისაშუალებების აქტიური გამოყენება;

ბუნებრივი საწავავი პროდუქტების მოპოვების ადგი-ლების და მათი ტრანსპორტირების უკონტროლობა;

მოსახლეობის ინფორმირების უკმარისობა უსაფრთხოე-ბის წესებისა და პრევენციული ღონისძიებების გატარები-ს შესახებ;

პერმანენტული სტრესული მდგომარეობა და სხვა.ყველაზე დიდი პრობლემა, რომელიც კაცობრიობის მომავალს

საფრთხეს უქმნის, ისევ და ისევ გლობალური დათბობაა, რომელიცგამოწვეულია ადამიანის მიერ ჭარბი რაოდენობით გამოყოფილიკარბონდიოქსიდით. კიდევ ერთი პრობლემა – მსოფლიოს დემოგ-

39

რაფიული ზრდა და რესურსების დეფიციტი გახდება, ესპრობლემები რა თქმა უნდა, მოგვარებადია, თუმცა ამ ყველაფერზესერიოზული ზრუნვა ჯერ არ შეინიშნება და სავარაუდოდ, ძალიანმტკივნეულ ცვლილებებსაც გამოიწვევს. ეკოლოგიურ და დემოგ-რაფიულ პრობლემებთან ერთად ყურადსაღებია კიდევ ერთი ფაქტი– დედამიწის მაგნიტური ველის ცვლილება. უკანასკნელ პერიოდშიკვლევების შედეგად მეცნიერებმა დაადგინეს, რომ დედამიწისმაგნიტური ველი წლიდან წლამდე სუსტდება. მე–20 საუკუნისდასაწყისიდან დღემდე მაგნიტური ველი 10%-ით შესუსტდა.სწორედ, მაგნიტური ველი იცავს დედამიწას მზის მომაკვდინებელირადიაციისგან. ზოგიერთი მეცნიერის ვარაუდით, პლანეტა მარსზემილიარდობით წლის წინ სწორედ, მაგნიტური ველის გაქრობამგაანადგურა სიცოცხლე და პლანეტა გახადა უდაბური. თუმცამაგნიტური ველი დედამიწის არსებობის განმავლობაში მუდმივადიცვლება. ბოლო დროს მაგნიტური პოლუსების გადაადგილებასაგრძნობლად დაჩქარდა და გახშირდა მაგნიტური ანომალიები,რომლებიც ადამიანთა ჯანმრთელობაზე პირდაპირ აისახება. ასერომ, 21-ე საუკუნე ძალიან სერიოზულ და მნიშვნელოვან გამოწვე-ვებს გვიმზადებს. ეკოლოგიური პრობლემები და მისგან გამოწვე-ული ეკონომიკურ–სოციალური ცვლილებები ბევრ რამეზე აისახებადა იქნებ ძირეულადაც კი შეცვალოს ადამიანის ცხოვრება,საბოლოოდ – კარგისკენ თუ ცუდისკენ, მაინც ძნელი სათქმელია,მაგრამ ბევრი რამ ძალიან მტკივნეული და ძნელი იქნება. ჩვენგზაგასაყარის წინაშე ვიმყოფებით ახლა და ყველაფერი ჩვენზეადამოკიდებული, საით წავალთ. ამ საუკუნეში, ალბათ, ყველაზემძაფრი იქნება სტრესი, გამოწვეული იმ მოლოდინით, რომადამიანმა ან რაიმე გარეშე ძალამ შეიძლება დედამიწაზე სიცოცხლემოსპოს ან რადიკალურად შეცვალოს.

ადამიანის უფლებების არსებულ სიას უნდა დაემატოსადამიანის ეკოლოგიური უფლება. 1994 წლის ადამიანის უფლე-ბების და გარემოს შესახებ დეკლარაციის პროექტის თანახმად:„ყველა პიროვნებას აქვს უფლება უსაფრთხო, ჯანმრთელ და

40

ეკოლოგიურად მდგრად გარემოზე. ეს უფლება და სხვა ადამიანისუფლებები სამოქალაქო, კულტურული, ეკონომიკური, პოლიტიკუ-რი და სოციალური უფლებების ჩათვლით არის საყოველთაო,ურთერთდამოკიდებული და განუყოფელი.” ზოგიერთი ადამიანი,განსაკუთრებით, ეკოლოგები, აკრიტიკებენ ადამიანის ეკოლოგიურიუფლების მოთხოვნას. ისინი შიშობენ, რომ თუ ადამიანისსოცოცხლე და ჯანმრთელობა გახდება გარემოს დაცვის მიზანი,მაშინ გარემო დაცული იქნება მხოლოდ ადამიანის კეთილდღეობისმიზნით და მხოლოდ იმ ზომით, რა ზომითაც ის საჭიროა ადამიანისკეთილდღეობისათვის. სანაცვლოდ, ისინი გვთავაზობენ ადამიანისუფლებებისადმი უფრო ჰოლისტიკურ მიდგომას. აცხადებენ, რომადამიანი არის ბიოსფეროს ნაწილი (სიცოცხლის ქსელი დედა-მიწაზე) და, შესაბამისად, მათი ვალი კაცობრიობის წინაშე არისგანუყოფელი გარემოს დაცვის მიმართ მათი ვალდებულებისაგან.უფრო ფართო ჩარჩოებით ადამიანის უფლებების დაცვისმოთხოვნებში გათვალისწინებული უნდა იყოს შინაგანი ფასეუ-ლობები და მომავალი თაობების მოთხოვნები, ისევე, როგორცსახელმწიფოებისა და ხალხის კონკურენტული ინტერესები.

დღეს მსოფლიო მასშტაბით ერთ-ერთი აქტუალური საკითხიაეკოლოგია. იმ საფრთხეებთან ერთად, როგორიცაა: ტერორიზმი,ომები, ტოტალიტარული მმართველობის ქვეყნები, რომლებიც არიზიარებენ თანამედროვე დემოკრატიულ ღირებულებებს, ეკო-ლოგია წამყვან ადგილს იკავებს. ეკოლოგიური საფრთხეების ერთ-ერთი ძირითადი გამომწვევია გამონაბოლქვი, რომელიც გამოიყოფაადამიანისთვის კომფორტული და თანამედროვე მსოფლიოსთვისაუცილებელი ტრანსპორტის მოხმარებისას, რომლის რაოდენობადღითი დღე იზრდება. ამიტომ, როგორც მსოფლიო პოლიტიკის, ისემანქანის მწარმოებელი კომპანიებისთვის მთავარი ამოცანააეკოლოგიურად სუფთა ტრანსპორტის შექმნა, რომელიც მთლიანადჩაანაცვლებს დღეს არსებულ ავტომობილებს. არსებობს ინოვა-ციური, კონცეპტუალური მანქანები, რომლებსაც მომავლის მანქა-ნებს უწოდებენ, თუმცა, მათი მოხმარების პერსპექტივა დაახლოე-

41

ბით ათი წელია. ასევე აქტუალურია ალტერნატიული საწვავისაშუალებებისა და ელექტროენერგიის გამოყენება. საქართველოერთ-ერთია იმ ქვეყნებს შორის, რომლებიც ზრუნავენ ეკოლოგიაზემსოფლიო ეგიდით. ეს იმაზეც მიუთითებს, რომ ქვეყნის ინტეგრაციამსოფლიოსთან ხდება არა მხოლოდ ეკონომიკური და პოლიტიკურითვალსაზრისით, რაც შესაძლოა, მოგებიანად ითვლებოდესსაქართველოს ტერიტორიული პრობლემების გათვალისწინებით,არამედ ის ცდილობს ინტეგრირება მოახდინოს და გახდეს მსოფ-ლიოს თანასწორუფლებიანი და, შესაძლოა, ერთ-ერთი წამყვანიქვეყანა, რომელიც ჩართულია მსოფლიოს გლობალური პრობლემე-ბის მოგვარებაში. თუ გავითვალისწინებთ საქართველოს უნიკალურსტრატეგიულ და კულტურულ მნიშვნელობას, ეს ჩართულობამნიშვნელოვანია, როგორც ჩვენი ქვეყნისთვის, ისე მთელი მსოფ-ლიოსთვის – ყოველი ქვეყანა დედამიწის ნაწილი და ჯაჭვისმნიშვნელოვანი რგოლია.

თანამედროვეობის ძირითადი ეკოლოგიური პრობლემებია:ადამიანის სამეურნეო საქმიანობა; მოსახლეობის რიცხვის ზრდა;ატმოსფეროს შედგენილობა და კლიმატის ცვლილება; ბუნებრივიწყლების დაბინძურება; ტყის თანამედროვე მდგომარეობა; ნიადაგისდაბინძურება და გამოფიტვა; ბუნებრივი მრავალფეროვნებისშემცირება.

თანამედროვე ცივილიზაციის ეპოქაში ეკოლოგია ერთ-ერთუმნიშვნელოვანეს ფაქტორს წარმოადგენს, რომელიც უშუალოზეგავლენას ახდენს საზოგადოების ჯანმრთელობაზე. საზოგადოებადა გარემო მუდმივ ურთიერთობაშია. აქედან გამომდინარე,საზოგადოების ჯანმრთელობაც და ავადმყოფობაც იმ გარემოთიგანისაზღვრება, რომელშიც ცოცხალი ორგანიზმი იმყოფება დავითარდება. საზოგადოების ჯანმრთელობაზე მოქმედი ფაქტორებიუდიდეს სოციალურ პრობლემას წარმოადგენს. სტატისტიკურიმონაცემებიდან გამომდინარე, სიკვდილიანობის კოეფიციენტიმკვეთრად ჭარბობს შობადობის კოეფიციენტს, ეს კი ჩვენნაირიპატარა ქვეყნისათვის მომაკვდინებელია. მაგალითად, ოფიციალური

42

სტატისტიკით, 1998 წელს შობადობის მაჩვენებელი შეადგენდა 9,1;სიკვდილიანობის მაჩვენებელი 7,6; ხოლო 1999 წელს შესაბამისად8,1 და 8,8. როგორც ვხედავთ, მონაცემები საკმაოდ შემაშფოთებე-ლია, რაც ქვეყანას განსაკუთრებულ სირთულეებს უქადის. თუსაკითხს ღრმად ჩავუკვირდებით, ცხადი გახდება რომ პრობლემისთავი და თავი ის ეკონომიკური კრიზისია, რომელშიც ვიმყოფებით.ეკონომიკური კრიზისიდან გამომდინარეობს, სწორედ, ეკოლოგიურპრობლემათა სიმრავლე, რაც თავისთავად აისახება საზოგადოებისჯანმრთელობაზე.

ადამიანის ეკოლოგია ძირითადად მიზნად ისახავს გარემოსდაცვის პრობლემებს და აგრეთვე ეკოლოგიურ ფაქტორთა ზეგავ-ლენას ადამიანის ჯანმრთელობაზე. ადამიანის ორგანიზმი თავისიგანვითარების ნებისმიერ ეტაპზე გარემოს ყველა ელემენტისერთდროულ და, ამასთან, უშუალო და არაპირდაპირ ზემოქმედებასგანიცდის. იმისდა მიხედვით, თუ როგორია გარემო ფაქტორთამოქმედების სპეციფიკა, ადამიანთა შეგუებულობა განსხვავებულია.ეს ვლინდება ყველა მახასიათებელში: ნივთიერებათა ცვლისინტენსივობაში, შობადობასა და სიკვდილიანობაში, სიცოცხლისხანგრძლივობასა და ადაპტურ მოვლენებში. ბიოლოგიურისა დასოციალური ფაქტორების ურთიერთშეფარდება მედიცინისძირითადი საკითხია. ყველა სხვა ცოცხალ არსებასთან განსვავებით,საერთო ბიოლოგიურ კანონზომიერებთან ერთად ადამიანისათვისდამახასიათებელია ბიოლოგიური და საზოგადოებრივი ურთიერ-თობანი, რაც კიდევ ერთხელ ადასტურებს მის საზოგადოებრივარსს. უნდა ითქვას, რომ სოციალური და ბიოლოგიური ფაქტორებისურთიერთშეფარდება არ არის ერთგვაროვანი, რადგან ადამიანიბიოსოციალურ არსებას წარმოადგენს.

ეკოლოგიიურ კატასტროფები ძირითადად გამოწვეულია: დიდი რაოდენობით ნალექების მოსვლით; თოვლის ინტენსიური დნობით; წყალქვეშა მიწისძვრით; ძლიერი ქარების მიმართულების შეცვლით.

43

მიწისძვრისგან განსხვავებით, შესაძლებელია წყალდიდობისწინასწარი პროგნოზირება. გაზაფხულის, ზაფხულისა და შე-მოდგომის ხშირი და ძლიერი წვიმებით გამოწვეული წყალ-დიდობის პროგნოზირება ერთი თვით ან რამდენიმე საათით ადრეშეიძლება, ასე რომ, მისგან თავის დაცვაც გაცილებით ადვილია.

მიწისძვრა, წყალდიდობა, ტყისა და ტორფული ხანძრები,ქარიშხალი, ზვავი, ვულკანთა ამოფრქვევა, გრიგალი, ცუნამი,მეწყერი მოულოდნელად თავს დატეხილი დამანგრეველი ძალისბუნებრივი მოვლენებია, რომლებსაც სტიქიურ უბედურებებსვეძახით. მეტად მრავალფეროვანია სტიქიურ უბედურებათასახეობები. ისინი ერთმანეთისგან განსხვავდება როგორც ბუნებრივიმიმდინარეობით, ისე დამანგრეველი ძალით და ადამიანებისთვისმიყენებული ზარალის მასშტაბებით.

44

თავი VII. ანთროპოგენეზი

რგანული სამყაროს ევოლუცია რამდენიმე ეტაპად წარიმართა.პირველ ეტაპზე ჩამოყალიბდა პირველადი ატმოსფერო დაბიოტური წრებრუნვა. მეორე ეტაპზე აღინიშნა ბიოსფეროსკომპონენტების გართულება, რაც მრავალუჯრედიანი ორგანიზ-მების წარმოშობამ და განვითარებამ განაპირობა. ძირეულადშეიცვალა პირველადი ატმოსფერო და გართულდა ბიოტურიწრებრუნვა. ვინაიდან ორივე ეტაპი ბიოლოგიური კანონზომიერე-ბებით ხორციელდებოდა, მას აერთიანებენ და ბიოგენეზის პერიოდსუწოდებენ. განვითარების მესამე ეტაპი ადამიანის საზოგადოებისჩამოყალიბებასთანაა დაკავშირებული. ევოლუცია ხორციელდებაფაქტორების (წამყვანია შრომითი საქმიანობა) ზემოქმედების ფონზედა მას ბიოგენეზის პერიოდი ეწოდება.

ბუნებისა და საზოგადოების ურთიერთქმედების სფეროს,სადაც ადამიანის გონივრული მოქმედება წარმოადგენს მთავარმამოძრავებელ ფაქტორს, ნოოსფერო ეწოდება. ტერმინი ,,ნოოსფე-

45

რო” შემოიღეს ჰ. ტიერ დე შარდენმა და ლერუამ 1927 წელს. ისინიამ ცნებაში გულისხმობდნენ დედამიწის ირგვლივ არსებულიდეალურ, მოაზროვნე გარსს, რომლის ფორმირებაც დაკავშირებუ-ლია ადამიანის ცნობიერების წარმოშობასა და განვითარებასთან.

ნოოსფერო არის ბიოსფეროს ახალი უმაღლესი სტადია,რომელიც დაკავშირებულია კაცობრიობის წარმოშობასა და განვი-თარებასთან. იგი წარმოადგენს უდიდეს ძალას, რომელიცგანმსაზღვრელ გავლენას ახდენს ბიოსფეროზე. კაცობრიობა თავისიშრომით განაპირობებს ღრმა ცვლილებებს ზემოქმედების არეშიმოქცეულ ბუნებაზე. იგი წარმოადგენს ბუნების გარდამქმნელმძლავრ ფაქტორს.

მეცნიერული თვალსაზრისით, ადამიანის ცხოველური წარმო-შობა ეჭვს აღარ იწვევს. მთავარია, გაირკვეს ის ძირითადი ფილო-გენეტური გზა, რომელიც ადამიანმა განვლო ევოლუციის პროცესში,ცხოველური წინაპრიდან თანამედროვე ადამიანამდე და მისიგანმსაზღვრელი კანონზომიერებანი.

მეცნიერული მონაცემები ყოველმხრივ ასაბუთებს, რომადამიანის წინაპრები არ შეიძლება ყოფილიყვნენ თანამედროვეადამიანის მსგავსი მაიმუნები. ანთროპოიდებისა (ადამიანის მსგავსიმაიმუნები) და ადამიანისათვის შორეულ წარსულში დასაბამი უნდამიეცა ერთ შორეულ წინაპარს. ჯერ კიდევ დარვინის მიერგამოთქმულ ამ კონცეფციას ასაბუთებს პალეონტოლოგიურიმონაცემები. ნამარხები საშუალებას იძლევა, ადამიანის ფილოგე-ნეზი გავყოთ შემდეგ მთავარ ეტაპებად:

პროანთროპული (ადამიანის შორეული წინაპრები); არქანთროპული (უძველესი ადამიანები); პალეანთროპული (ძველი ადამიანები); ნეოანთროპული (თანამედროვე ტიპის ადამიანები).

მართალია, ჯერ კიდევ არ არის აღმოჩენილი ყველა ამ ეტაპისშესაბამისი უტყუარი ფაქტობრივი მასალა, მაგრამ ჩვენს ხელთარსებული პალეონტოლოგიური მონაცემები იძლევა ასეთიეტაპების გამოყოფის საფუძველს.

46

უძველეს პერიოდში უძველეს პრიმატებს გამოეყო განსაკუთრე-ბული პროგრესული ჯგუფი, რომლებმაც დასაბამი მისცესპარაპითეკებსა და პროპრიოპითეკებს. პარაპითეკი ოლიგოცენისდასაწყისში ცხოვრობდა. იგი პატარა ზომის ცხვირვიწრო მაიმუნსწარმოადგენდა. პროპრიოპითეკი დიდი ზომის ცხოველი იყო. არისვარაუდი, რომ მან დასაბამი მისცა თანამედროვე გიბონებს.

მიოცენისათვის უკვე გაჩნდნენ ნამდვილი ანთროპომორფულიმაიმუნები. მათი წარმომადგენელი გაცილებით უფრო ახლოს იდგაადამიანთან, ვიდრე თანამედროვე ადამიანის მსგავსი მაიმუნები.მათი წარმომადგენელი დრიოპითეკის (მეხეური მაიმუნი) ნამარხებინაპოვნი იქნა საფრანგეთში, გერმანიაში, ესპანეთში. დრიოპითეკისპირველი ნამარხები აღმოაჩინა სენ-გოდინამ 1856 წელს საფრან-გეთში. დრიოპითეკი ცხოვრობდა დაახლოებით 20-30 მლნ. წლისწინ. მისი სიმაღლე 150 სმ-მდე იყო, ხოლო წონა – 50 კგ-ს შეადგენდა.ჰქონდა მუქი პიგმენტირებული სხეული, დაბალი შუბლი, სუსტადგანვითარებული ცხვირი და ტუჩები. ტვინის მოცულობა 500-600 სმ3

-ს შეადგენდა. ყბისა და კბილების საერთო აგებულებით დრიო-პითეკი ადამიანს აახლოვებდა ანთროპომორთულ მაიმუნებთან.ჯერ კიდევ დარვინმა იცოდა დრიოპითეკის ნამარხის შესახებ და მასთვლიდა ჰომინიდებისა (ადამიანისმაგვართა) და პონგიდების(ადამიანის მსგავსი მაიმუნები) წინაპრად. ამ აზრს იზიარებსთანამედროვე ანთროპოლოგების უმრავლესობაც.

თუმცა, 1948 წელს მ. ლიკის მიერ აფრიკაში (კუნძულ რუზინ-გასთან ახლოს, ვიქტორიას ტბაში) აღმოჩენილი იქნა პროკონსულისნამარხი. იგი ცხოვრობდა 25 მლნ. წლის წინ. მისი ქალას ძვლებისნაშთები იძლევა საშუალებას ვარაუდისა, რომ იგი უნდაწარმოადგენდეს პონგიდებისა და ჰომინიდების საერთო წინაპარს.იმავე კუნძულზე აღმოჩენილი იქნა პროკონსულის უკანაკიდურების სამი ძვალი, რომლის ანალიზის საფუძველზე ცნობილიანთროპოლოგი ჟ. კლარკი თვლის, რომ პროკონსულისა და ადა-მიანის ფეხი უფრო მსგავსია ერთმანეთისა, ვიდრე პროკონსულისადა თანამედროვე ადამიანის მსგავსი მაიმუნებისა. გამოთქმულია

47

ვარაუდი, რომ ასეთმა ფორმებმა შემდგომ აფრიკიდან მიგრირებაგანიცადეს ინდოეთში, აზიასა და ევროპაში. ისინი, შესაძლოა,დრიოპითეკების ერთ-ერთ შტოს წარმოადგენდეს.

ჰომინიდების პირველ წინაპრად ბევრი მეცნიერი თვლისრამაპითეკებს (ეწოდა ინდუსების ღვთაების ,,რამას” პატივსაცემად),რომლის ნამარხებიც აღმოჩენილია 1934 წელს ჯ. ლიუსის მიერინდოეთში, დაახლოებით 12 მილიონი წლის წინ განამარხებულქანებში. იგი დიდი ზომის მაიმუნი იყო და კბილების აგებულებისმიხედვით შუალედური ადგილი უკავია ანთროპომორფულმაიმუნებსა და ადამიანებს შორის. რამაპითეკების შემდგომიფილოგენეტური ჯგუფის აღმოჩენა ჯერჯერობით ვერ მოხერხდა,თუმცა, ზოგიერთი მეცნიერი თვლის, რომ სწორედ მათ მისცესდასაბამი ავსტრალოპითეკებს (სამხრეთის მაიმუნი).

აფრიკული ავსტრალოპითეკებით (აფრიკული მაიმუნი –Australopithecus africanus) იწყება ადამიანის ფილოგენეზის პროანთ-როპული სტადია.

ავსტრალოპითეკების ნამარხები პირველად 1924 წელს იქნააღმოჩენილი რ. დარტლის მიერ სამხრეთ აფრიკაში. ავსტრალო-პითეკი ბევრი ნიშნით ემსგავსება უძველეს ადამიანებს. მათ უკვეთითქმის აღარ ეტყობათ ეშვები და დიასთემები. მისი უკანაკიდურები და მენჯი ჰგავდა ადამიანისას. იგი იდგა ორ ფეხზე,სიმაღლე 150 სმ იყო, ხოლო წონა – 50 კგ, თავის ტვინის მოცულობა450-700 მ3 –ს შეადგენდა, ჰქონდა მასიური ყბები. ყბებს ამოძრავებდაბრუნვით. ქალას სახის ნაწილი შედარებით სუსტად იყო განვი-თარებული. სარგებლობდნენ პრიმიტიული ქვის იარაღებით. მალე,უფრო მოგვიანებითი ასაკის ქანებში ნაპოვნი იქნა ავსტრალოპი-თეკის შედარებით გვიანდელი ფორმა – პარანთროპი.

ავსტრალოპითეკების ჯგუფში შემავალ ორგანიზმთა მეტადსაინტერესო ნამარხები აღმოაჩინეს ცოლ-ქმარმა ლ. და მ. ლიკებმა(1959-1960 წ.წ.) ტანზანიაში (აღმოსავლეთი აფრიკა). მათ ნახეს თავისქალას ნაწილი, მხრისა და მკერდის ძვლები, რომლებიც მთელირიგი ნიშნებით ემსგავსებოდნენ დარტის ავსტრალოპითეკსა და

48

პარანთროპს. ამასთან, დაახლოებით 20 ნიშნით განსხვავდებოდამათგან. მას ლიკებმა ,,ზინჯანთროპი” (არაბულად ,,აღმოსავლეთაფრიკელი”; ,,ზინჯ” აფრიკას ნიშნავს) უწოდეს. მისი თავის ტვინისმოცულობა 530 სმ3 უნდა ყოფილიყო. მართალია, იგი განვითარებითუფრო მაღლა იდგა ავსტრალოპითეკსა და პანანთროპთანშედარებით, მაგრამ მაინც ვერ იქნებოდა ადამიანის უშუალოწინაპარი. ამიტომაც ლ. ლიკი მას ,,ადამიანთან ახლოს” მდგომსუწოდებს.

გარდა დარტისა და ლიკების მიერ აღმოჩენილი ავსტრალოპი-თეკებისა, პარიზის ბუნების მუზეუმის დირექტორის ივ. კოპენისადა ამერიკელი დონ ჯოჰარსონის მიერ აღმოჩენილი იქნა ე.წ. აფარასავსტრალოპითეკი (Australopithecus afarensis), რომელიც ეთიოპიაშიაფარას რაიონში იპოვეს და მისი სახეობრივი სახელწოდებაც აქედანწარმოდგება. ამ ინდივიდს მეცნიერებმა ლუსი შეარქვეს. ძვლოვანიმასალებით, რომლის მხოლოდ ნახევარი იყო წარმოდგენილი,დადგინდა, რომ იგი ორ ფეხზე დადიოდა და მისი სიმაღლე 120 სმ-სშეადგენდა. ჯოჰარსონის მიერ იმთავითვე გამოითქვა მოსაზრებაიმის შესახებ, რომ ლუსი ჰომინიდთა ევოლუციის სათავეში დგასრამაპითეკის შემდეგ, რამაც დისკუსია გამოიწვია და ვერ მოხერხდაჰომინიდების სისტემატიკაში მისთვის ადგილის მოძებნა. ამაღმოჩენიდან ერთი წლის შემდეგ ჯოჰარსონმა ამავე სახის 13ინდივიდის ჩონჩხი აღმოაჩინა. ამ მასალებმა შესაძლებელი გახადააფარენსის აღნაგობის უფრო დეტალური დადგენა. ის ძალიანჰგავდა ადამიანს, მაგრამ ჩამორჩებოდა პროპორციებით, გან-საკუთრებით – თავის ტვინით, რომელიც ადამიანის ტვინზებევრად უფრო ნაკლები იყო და 400 სმ3 –ს არ აღემატემოდა.დათარიღების უახლესი მეთოდებით დადგინდა, რომ ლუსის დააფარენსის სხვა წარმომადგენლებს უნდა ეცხოვრათ დაახლოებით 36მილიონი წლის წინათ.

მეცნიერთა უმრავლესობა თვლის, რომ ყველა ეს ფორმა ერთისახეობის წარმომადგენელი უნდა ყოფილიყო, რომელთაც ერთადაღებულს ავსტრალოპითეკები უნდა ეწოდოს (იყვნენ თუ არა

49

ავსტრალოპითეკები ადამიანის წინაპრები, ჯერ კიდევ სერიოზულიეჭვის საგანს წარმოადგენს).

არქანთროპის სტადიიდან უკვე სათავეს იღებს ადამიანი. მასშემდეგ, რაც ლიკი დარწმუნდა, რომ მის მიერ აღმოჩენილისაინტერესო ნამარხი ,,პრეზინჯანთროპი” ავსტრალოპითეკთანშედარებით გაცილებით უფრო პროგრესული ფორმა იყო დაუშუალოდ წარმოადგენდა ადამიანის წინაპარს, მას უწოდა Homohabilis (მარჯვე ადამიანი). იგი ცხოვრობდა 1-3 მლნ წლის წინათ.მისი თავის ტვინის მოცულობა 680 სმ3 იყო. ტერფზე ცერა თითისხვა თითების პარალელური ჰქონდა. ეს იმაზე მიუთითებს, რომანთროპოგენეზის ამ ეტაპზე უკვე დასრულდა ამართულ სიარულზეგადასვლა. მის საცხოვრებელში აღმოჩნდა ქვის იარაღები,რომლებსაც აშკარად ეტყობოდა დამუშავების კვალი. მისი ხელებიდამჭერი ტიპის უნდა ყოფილიყო. დაფიქსირებულია ნიკაპისნასახიც, რაც იმაზე მიუთითებს, რომ მას უკვე გააჩნდა მეტყ-ველების ჩანასახიც. ლიკი თვლის, რომ ჰომინიდების ეს სახეობაწარმოადგენდა ადამიანის უშუალო წინაპარს. ბიპედია არისჰომინიდთა პირველი და უმთავრესი ადაპტური ნიშანი.

არქანთროპების შემდგომი ევოლუციური საფეხური არისპითეკანთროპი (Pithecanthropus erectus – სწორმდგომი მაიმუნ-ადამიანი). ისინი წარმოშობილნი უნდა იყვნენ მეოთხეულისდასაწყისში – 1-1.3 მლნ წლის წინ. პირველი ასეთი ნამარხი 1891წელს კუნძულ იავაზე აღმოაჩინა ჰოლანდიელმა ექიმმა ე. დიუბუამ.მის მიერ ნაპოვნია ქალას ძვლის ნაწილი და ბარძაყის ძვალი. ესუკანასკნელი უმნიშვნელოდ განსხვავდებოდა თანამედროვეადამიანის შესაბამისი ძვლისაგან. შემდგომ ისევ კუნძულ იავაზეაღმოჩენილი იქნა ხუთი ასეთი ორგანიზმის ნაშთი. მათი კბილებიმნიშვნელოვნად არ განსხვავდებოდა ადამიანის კბილებისაგან.პითეკანთროპის სიმაღლე 165-170 სმ-ს აღწევდა, თავის ტვინისმოცულობა კი – 900 სმ3-ს. ასეთი ნამარხები აღმოჩენილი იქნასხვაგანაც.

50

1927 წელს ჩინელმა პიემ პეკინთან ახლოს აღმოაჩინა თავისქალა, ქვედა ყბა, ბარძაყის და მხრის ძვლები. ამ არსების თავისტვინის მოცულობა შეადგენდა 800-1220 სმ3-ს. მასზე მოხერხდა,გარჩეულიყო 120 ნიშანი. აქედან 74-ის შედარება მოხერხდაპითეკანთროპთან, ამასთან, 57 ნიშანი ორთავეში მსგავსი აღმოჩნდა,განსხვავებული იყო მხოლოდ 4 ნიშანი. მის ცხოვრებაში აღმოჩნდაცეცხლის კვალიც. მას ჩინელი ადამიანი (სინანთროპი) უწოდეს.ზოგჯერ კი “პეკინელ ადამიანებსაც” უწოდებენ და თანამედროვეკლასიფიკაციით პითეკანთროპთან ერთად ჰომო ერექტუსს(ვერტიკალურად მოსიარულე ადამიანს) მიაკუთვნებენ.

1907 წელს ჰაიდელბერგში (გერმანია) ნაპოვნი იქნა ქვედა ყბა.იგი დაახლოებით 400 000 წლის წინ ცხოვრობდა. ნადირობდა დიდცხოველებზე. ყველა ეს ფორმა (,,მარჯვე ადამიანი”, პითეკანთროპი,სინანთროპი და ჰაიდელბერგელი ადამიანები) გაერთიანებულიაუძველეს ადამიანებში.

ძველ ადამიანებს (პალეოანთროპებს) მიეკუთვნება ნეანდერტა-ლელი ადამიანი. მისი ნაშთები აღმოჩენილი იქნა 1856 წელსგერმანიაში მდინარე ნეანდერის ნაპირას მდებარე გამოქვაბულში.მოგვიანებით ნაპოვნი იქნა 1948 წელს ესპანეთშიც, კერძოდ,გიბრალტარში. ასევე, ევროპაში 400-მდე ადგილასაა ნაპოვნი. იგიცხოვრობდა 200-300 ათასი წლის წინათ (ევროპა, აზია, აფრიკა). მისისიმაღლე იყო 158 სმ, თავის ტვინის მოცულობა შეადგენდა 1400სმ3-ს. აშკარად ეტყობოდა ნიკაპის კვალი. მსგავსი ნამარხებიაღმოჩენილი იქნა ყირიმსა და უზბეკეთშიც. იგი ცხოვრობდაგამოქვაბულში, ეწეოდა საზოგადოებრივ ცხოვრებას. შესაძლოა,ცხოვრობდნენ ოჯახებადაც.

ნეანდერტალელებში განსხვავებული ჯგუფებიცაა აღმოჩენილი.გამოყოფენ ე.წ. პროგრესულ ნეანდერტალელებსაც, რომელთაც უკვეგააჩნდათ პალეოლითური კულტურა. ნეანდერტალელები ითვლე-ბიან თანამედროვე ადამიანის წინაპრად, თუმცა, მოლეკულურ-გენეტიკური გამოკვლევები ეჭვის ქვეშ აყენებენ ამის შესაძლებ-ლობას. შესაძლოა, ნეანდერტალელი ცხოვრობდა თანამედროვე

51

ადამიანთან ერთად, მაგრამ მათი ერთად არსებობის მატერიალურისაბუთები არ მოინახა. ზოგიერთები ვარაუდობენ, რომ ისინიამოწყდა H. Sapiens-თან კონკურენციული გავლენით. ზოგიც თვლის,რომ იგი შეერწყა (ასიმილაცია მოხდა) თანამედროვე ადამიანს.ნეოანთროპის (Homo sapiens-თანამედროვე ადამიანი) ეტაპიწარმოდგენილია კრომანიონელით. იგი თითქმის არ განსხვავდებათანამედროვე ადამიანისაგან.

52

თავი VIII. ანთროპოგენეზის ძირითადიკანონზომიერებები.

ცნება სახეობის შესახებ. ადამიანთა რასები

ევოლუცია დროში მიმდინარე პროცესია, ამიტომ ანთრო-პოლოგიაში დიდი მნიშვნელობა ენიჭება მოპოვებული მასალისდათარიღებას. იგი საშუალებას იძლევა, აღვადგინოთ პრიმატთაფილოგენეზი.

1 2 3 4 5 61. დრიოპითეკი; 2. ავსტრალოპითეკი; 3. მოაზროვნე;

4. სწორმდგომი; 5. ნეანდერტალელი; 6. გონიერი„გაადამიანების“ პროცესში ერთ–ერთი მთავარი ეტაპი უნდა

ყოფილიყო ადამიანისმაგვარი უძველესი მაიმუნის ხიდან ჩამოსვლამიწაზე. ვარაუდის მიხედვით, ასეთი ფორმა უნდა ყოფილიყოდრიოპითეკი (1). ეს არსება რომ ხის ფორმა იყო, ამაზე მიუთითებსმთელი რიგი თავისებურებანი. მხრის ძვლის სფეროსებური სახსრისსაშუალებით მისი წინა კიდური მოძრაობდა ყველა მიმართულებით.მტევანი დამჭერი ტიპის უნდა ყოფილიყო, ახასიათებდა რთული და

53

კოორდინირებული მოძრაობანი და სხვა. შესაძლოა, დრიოპითეკიცხოვრობდა ტყის სტეპად გადაქცევის ზღვარზე. საარსებოპირობებში ამგვარმა ცვლილებებმა გადამწყვეტი როლი შეასრულადრიოპითეკებისაგან ორი დივერგენციული შტოს წარმოშობისათ-ვის. ერთი, რომელიც კვლავ რჩება ხეზე და დასაბამს აძლევსთანამედროვე ადამიანის მსგავს მაიმუნებს (პონგიდებს), ხოლომეორე საცხოვრებლად ჩამოდის ხიდან მიწაზე და ხდებაჰომინიდების საწყისი დაჯგუფება.

ხიდან მიწაზე ჩამოსვლა დაკავშირებული იყო მოძრაობისთავისებურებათა ცვლილებებთან. გადარჩევამ უპირატესობამიანიჭა იმ ფორმებს, რომლებიც თანდათან გადავიდნენ ამართულ(ვერტიკალურ), ორ ფეხზე სიარულზე. რამაც გაანთავისუფლა წინაკიდურები მოძრაობის ფუნქციისაგან.

სხვადასხვა პერიოდში მოპოვებული ძვლების შედარებითიანატომიის საფუძველზე პალეოანთროპოლოგებმა Hominadae-სოჯახის ევოლუცია დაყვეს ოთხ ძირითად ეტაპად.

ადამიანის ევოლუციის მეორე ეტაპია Australopithecusავსტრალოპითეკი (2), მათი რამდენიმე ნაშთი ნაპოვნია აფრიკაშიდა სამხრეთ-აღმოსავლეთ აზიაში. ტვინის განვითარებით მასგარდამავალი ადგილი უკავია ცხოველსა და ადამიანს შორის.ავსტრალოპითეკები ცხოვრობდნენ 2-2.5 მილიონი წლის წინათ.

ადამიანის ევოლუციის მესამე ეტაპია გვარი Homo, მოაზროვნეადამიანი (3). მათი ძვლები თარიღდება 3 მილიონი წლით.მოპოვებული მასალა ამტკიცებს, რომ ისინი აკეთებდნენ ქვისიარაღებს, იყენებდნენ ცეცხლს, ნადირობდნენ და ჯგუფურადცხოვრობდნენ. გავრცელებულნი იყვნენ აზიაში, აფრიკაში დაევროპაში. გვარი Homo წარმოდგებოდა სამი სახეობით: H. habilis, H.erectus და H. sapiens. ავსტრალოპითეკებსა და Homo –ს შორისგარდამავალი სახეობა უნდა იყოს H. habilis ხოლო გვარი Homo-სერთი სახეობა Homo erectus ითვლება Homo sapiens-ის უშუალოწინაპრად.

54

თანამედროვე ადამიანის წინაპრებს სათავეში უდგასRamapithecus სწორმდგომი ადამიანი (4), რომლის ჩონჩხის ნაწილებინაპოვნია ჩინეთში, ინდოეთში, კენიაში და საბერძნეთში. მათი ასაკი14 მილიონი წელია. ნეანდერტალელი ადამიანი Neanderthalensis (5)ცხოვრობდა ადრინდელ და შუა პალეოლითში მდ. ნენადერასხეობაში გერმანიაში ქ.დიუსელდორფის ახლოს, სადაც 1856 წ.აღმოაჩინეს ასეთი ადამიანის ჩონჩხის ნაწილები.

ადამიანის ევოლუციის მეოთხე ეტაპი 60-100 ათასი წლის წინათდაიწყო Homo sapiens-გონიერი ადამიანის (6) წარმოქმნით, რომელ-საც მიეკუთვნება დღეს არსებული ადამიანები და აგრძელებენევოლუციას სამეცნიერო-ტექნიკური პროგრესის პირობებში.

პალეოანთროპოლოგებს ადამიანის წინაპართა ნაპოვნი მრავა-ლი ნამარხი ფორმა განაწილებული აქვთ სხვადასხვა ჯგუფში:

Ramapithecuspunjabicus

kenyapithecusAustrapithecus prometeus

Austrapithecusafricanus

Megantropus africanusMegantropuspaleojavanicusPlesiantropustransvaalensisSinantropus pekinensis

Austrapithecusrobustus

Parantropus crassideurParantropus robustusZinjanthropus boisei

Homo habilis AustrapithecusmaueretanicusCyphanthropusrhodesiensis

55

Homo erectus Homo modjeokertensisHomo SoloensisPalaeantropusLeidelbergensisPithecanthropus erectusPithecanthropus robustus

Homo sapiensNeaderthalensis

Homo Steinheimensis(Palaenthropusheidelbergensis)

ზემოთ მოყვანილ ჩამონათვალში ადგილი ვერ მოეძებნაშედარებით გვიან მოპოვებულ 120 სმ სიმაღლის 20 წლის ქალს,რომელსაც ექსპედიციის წევრებმა ლუსი დაარქვეს. იგი აღმოჩენილიიქნა პარიზის ადამიანის მუზეუმის დირექტორის ვ.კოპენის მიერამერიკელ დ.ჯოჰანსონთან ერთად ეთიოპიის აფარას რაიონში.აქედან გამომდინარეობს მისი სახეობრივი დასახელებაცAustralopithecus afarensis. ლუსის კარგად ჰქონდა შემორჩენილიჩონჩხის 40% და იყო ორ ფეხზე მოსიარულე.

ლუსის აღმოჩენიდან ერთი წლის შემდეგ დ. ჯოჰანსონმა ამავეტიპის ცამეტი ინდივიდი მოიპოვა, ცამეტივე დაღუპული ჩანდაერთდროულად. სავარაუდოა, სტიქიური უბედურების გამომოიწამლნენ ვულკანური წარმოშობის მომწამლავი გაზებით.

დადგენილი იქნა, რომ ლუსის უნდა ეცხოვრა 3,7 მლნ წლისწინათ. არ არის ცნობილი ამ სახეობის დასაწყისი, გამოთქმულიამოსაზრება, რომ მათი წინაპრები არსებობდნენ 6-4 მლნ. წლისწინათ.

მოპოვებულმა ფორმებმა დაადასტურეს, რომ ორ ფეხზესიარული ანუ ბიპედია არის ჰომინიდთა პირველი და არსებითინიშანი ადაპტურ ევოლუციაში, კალიფორნიის უნივერსიტეტისცნობილი ანთროპოლოგის, შ.უოშბერნის აზრით, პირველი

56

ჰომინიდების გამოჩენიდან ერთი მილიონი წლის შემდეგ აფრი-კაშივე ჩნდებიან უფრო დიდტვინა ჰომინიდები. ისინი აკეთებენქვის იარაღებს და არსებობენ მასიური ავსტრალოპითეკების (Austra-lopithecus afarensis) პარალელურად. 1,5 მლნ წლის შემდეგ წარმოიშვ-ნენ უფრო განვითარებული ჰომინიდები Homo esectus. მათ მიერშექმნილ ქვის იარაღთან ერთად პოულობენ ცხოველთა ძვლებსაც. ესკი მიუთითებს, რომ ნადირობა გახდა ამ ჯგუფისათვის რეგუ-ლარული ქცევითი აქტი.

მომდევნო 100 ათასი წლის განმავლობაში ხდება თავის ტვინისმცირე მატება და შესაბამისად, ჩნდება უფრო რთული ქვისიარაღები. ასე გაგრძელდა მანამ, სანამ არ გამოჩნდა Homo esectus.

დაახლოებით 60 ათასი წლის წინათ წარმოიშვა ადამიანი,რომელიც მორფოლოგიურად არაფრით განსხვავდება თანამედროვეადამიანისაგან, იგი სწრაფად გავრცელდა აფრიკიდან სხვაკონტინენტებზე.

1999 წლის 24 ივლისს ქართველმა და გერმანელმა არქეოლო-გებმა დმანისის ნაქალაქარში ადამიანის წინაპრის თავის ქალააღმოაჩინეს. ექსპერტ-მეცნიერთა მიერ ჩატარებული გამოკვლევე-ბით ქალას ასაკი დაახლოებით 1,8 მილიონი წლით თარიღდება.დმანისში აღმოჩენილი მასალით მტკიცდება, რომ ადამიანისწინაპარი წარმოშობის კერიდან – აფრიკიდან განსახლდა და ახალისაცხოვრებელი ტერიტორია – კავკასია დაიკავა.

სახეობის ერთიანი, ყველასათვის მისაღები განმარტება ჯერკიდევ არ არსებობს. ეს მიუთითებს თვით სახეობის, როგორცფორმათა დაჯგუფების თავისებურ სირთულეზე.

ჩვეულებრივ, სახეობას, როგორც ფორმათა ისტორიულადჩამოყალიბებულ დაჯგუფებას, ახასიათებს მეტ-ნაკლებად გამოხა-ტული შემდეგი ძირითადი თავისებურებანი:

ფორმათა შინაგანი და გარეგანი ანუ ანატომიურ-მორფო-ლოგიური აგებულების თავისებურებანი;

ნივთიერებათა ცვლისა და, საერთოდ, სასიცოცხლოპროცესების დამახასიათებელი რეგულაცია, რომელიც

57

გამოხატულებას პოვებს ბიოქიმიური შედგენილობისსპეციფიკურობაში;

გარემოსთან ურთიერთობაში ნივთიერებათა და ენერგეტი-კული ცვლის სპეციფიკა და დამახასიათებელი ადაპტურითავისებურებანი;

განსაზღვრული გენოფონდი, რომლის ფარგლებშიცშენარჩუნებულია გენეტიკური პოლიმორფიზმი, ხოლოსახეობათა შორის – იზოლაციური თანაფარდობა;

სახეობები წარმოდგენილია შიდასახეობრივი დაჯგუფებე-ბით – პოპულაციებით, რომელთა სირთულეც განსაზღვ-რავს სახეობის სტრუქტურას;

ყოველ სახეობას გააჩნია გავრცელების გარკვეული არეალიდა სპეციფიკური იზოლაციური მექანიზმები;

სახეობებს ახასიათებთ მის შიგნით ფორმათა შორისურთიერთობის სპეციფიკური ურთიერთდამოკიდებუ-ლებები;

ყოველი სახეობა ცვალებადი – დინამიკური სისტემაა,ევოლუციის გარკვეული ეტაპობრივი რგოლია.

აღნიშნული თავისებურებების გათვალისწინებით, სახეობასშეიძლება მიეცეს შემდეგი განმარტება: სახეობა არის ისტორიულადჩამოყალიბებული, თავისებური გენოფონდის მქონე ფორმათაერთობლიობა, რომელიც ხასიათდება მდგრადობისა და ევოლუ-ციური განვითარების უნარით, შინაგანი და გარეგანი ფაქტორებისურთიერთობის გამოვლინების სპეციფიკურობით, შესაბამისიადაპტაციით, იზოლაციური ბარიერებითა და სტრუქტურული(პოპულაციური) თავისებურებებით.

ამ სახით სახეობა წარმოგვიდგება, როგორც ცოცხალი მატერიისარსებობის ზეორგანიზმული ფორმა.

როგორც ითქვა, ყოველ სახეობას ახასიათებს გავრცელებისგარკვეული არეალი. არეალის ფარგლებში სასიცოცხლო პირობებიმეტ-ნაკლებად ერთნაირია, მაგრამ მაინც განსხვავდება გარკვეულიხარისხით მის ცალკე უბანში.

58

მეცნიერთა ხანგრძლივმა, შედარებით–ანატომიურმა, ანთროპო-ლოგიურმა, ემბრიოლოგიურმა, პალეონტოლოგიურმა და მოლეკუ-ლურ-გენეტიკურმა კვლევამ დაასაბუთა ადამიანის გენეალოგიურიკავშირი ცხოველთა სამყაროსთან და განსაზღვრა მისი სისტემატი-კური მდგომარეობა ორგანული სამყაროს ევოლუციურ იერარქიაში.ადამიანი ბიოლოგიურად მიეკუთვნება ქორდიანთა ტიპს, ხერხემ-ლიანების ქვეტიპს, ძუძუმწოვრების კლასს, პრიმატების რიგს,ჰომინიდების ოჯახს; ჰომოს - გვარს და სახეობას – გონიერიადამიანი Homo sapiens.

ადამიანის ემბრიონული განვითარებისა და ძუძუმწოვართაჩანასახოვანი განვითარების ანალოგიურობა იმის მაჩვენებელია,რომ ადამიანი შედის ძუძუმწოვართა კლასში – Mamalia, კერძოდ,პრიმატების რიგში, რომელშიც აერთიანებენ: ლემურებს, ტუპაის,ლორს, გრძელტერფას, ახალი სამყაროს მაიმუნებს, ძველი სამყაროსმაიმუნებს, ადამიანის მსგავს მაიმუნებს და ადამიანს.

ადამიანს, როგორც პრიმატების ჯგუფის წარმომადგენელს, მეტ-ნაკლებად ახასიათებს ჯგუფისათვის საერთო დამახასიათებელინიშნები.

ანთროპოლოგთა შორის დღემდე საკამათოა საკითხი ადამიანისწარმოშობის ადგილის შესახებ. ზოგიერთი მეცნიერი ფიქრობს, რომთანამედროვე ადამიანი ჩამოყალიბდა სხვადასხვა არეალშინეანდერტალელის სხვადასხვა პოლიმორფული ჯგუფისაგან.

თანამედროვე ანთროპოლოგების აბსოლუტური უმრავლესობამხარს უჭერს ადამიანის წარმოშობის მონოფილურ თეორიას.

ფიქრობენ, რომ ადამიანის ევოლუცია დაკავშირებული იყოაფრიკის კონტინენტთან. ამის სასარგებლოდ მეტყველებს პალეონ-ტოლოგიური მონაცემებიც. მოლეკულური კვლევის (დნმ-ისჰიბრიდიზაციისა და მუტაციური პროცესის თავისებურებებისმიხედვით) მეთოდებით ზოგიერთი ანთროპოლოგი ასაბუთებს, რომადამიანის უშუალო წინაპარი უნდა იყოს პიგმეების ერთ-ერთიჯგუფი – აკაზა. კვლევის აღნიშნული მეთოდის გამოყენება ბევრსიახლეს შეიტანს ანთროპოგენეზის საკითხებში.

59

ადამიანს უნდა ახასიათებდეს მონოფილური წარმოშობა.არსებული რასობრივი განსხვავების მიუხედავად, ადამიანი ერთიანბიოლოგიურ სახეობას Homo sapiens-ს წარმოადგენს. ამის ყველაზესარწმუნო საფუძველი ის არის, რომ ადამიანი ერთიან გენეტიკურსისტემას წარმოადგენს. რასებს შორის არ არის იზოლაციურიბარიერები. ამასთანავე, სხვადასხვა რასის წარმომადგენლებითავისი ბიოლოგიური შესაძლებლობებით ერთ დონეზე დგანან.რასებს შორის განსხვავება ვლინდება კულტურისა და საერთოდ,ცივილიზაციის დონის მიხედვით, რაც განპირობებულია მხოლოდსოციალურ-ეკონომიკური და ისტორიული პირობებით. რომ სხვა-დასხვა თაობას ერთიანი ბიოლოგიური საფუძველი აქვთ, ესდაადასტურა მოლეკულური ბიოლოგიის კვლევის შედეგებმაც.მიტოქონდრიული დნმ-ას თავისებურებების მიხედვით რასებსშორის განსხვავებები ძალიან უმნიშვნელოა.

სხვადასხვა მეცნიერი რასობრივი დაჯგუფების განსხვავებულსისტემას გვთავაზობს. რასობრივი ნიშნების მიხედვით არსებობსადამიანთა სამი ძირითადი ჯგუფი: ნეგროიდული, ევროპეოდულიდა მონღოლოიდური. მათში გამოიყოფა ქვერასები, რომელთარაოდენობა სადღეისოდ 30-ზე მეტია.

რასობრივი განსხვავებანი განპირობებული უნდა იყოსადამიანთა განსახლებით დედამიწის სხვადასხვა გეოგრაფიულზონაში. გარემოს ფიზიკური პირობების ზეგავლენას არ შეეძლოთავისი კვალი არ დაეჩნია ადამიანთა გარეგნულ თავისებურებებზე.გეოგრაფიულმა გარემომ ადამიანის ერთი სახეობის სხვადასხვარასობრივ პოპულაციად დიფერენცირება გამოიწვია. სწორედამიტომაა, რომ რასობრივი განსხვავებანი ეხება მხოლოდ გარეგნულ,გარემოსთან უშულო შეგუებით ნიშნებს. ასეთია: კანისა და თვალისფერი, თმის ფორმა და შეფერილობა, თავის, ცხვირის, ტუჩისა დასახის ფორმა და მათი პროპორციული თანაფარდობა.

მსოფლიო 3 ძირითად რასად იყოფა. ესენია: ევროპეიდული(მსოფლიოს მოსახლეობის 43%), მონღოლოიდური (19%) დანეგროიდული (7%). გამოყოფენ მეოთხე რასასაც – ავსტრალოი-

60

დურს, რომლის წარმომადგენლები ცხოვრობენ აზიის სამხრეთ-აღმოსავლეთში, ოკეანეთსა და ავსტრალიაში. დანარჩენი მოსახლეო-ბა (30%) კი მიეკუთვნება მიკრორასებს.

ევროპეიდულ რასას ახასიათებს კანის გარდამავალი ფერი ღიაშეფერილობიდან რუხამდე, რბილი დატალღული ან სწორი, ღიაშეფერილობიდან მუქ შეფერილობამდე თმები, ვიწრო ცხვირი,თხელი ან საშუალო ზომის ტუჩები, უვითარდებათ წვერი დაულვაშები, აქვთ ვიწრო და ფართო თავი. ისინი ცხოვრობენევროპაში, ხმელთაშუა ზღვის ქვეყნებში, მცირე აზიაში, ინდოეთში,ამერიკაში და სხვაგან.

ევროპეოიდული რასა

ნეგროიდული რასისათვის დამახასიათებელია: კანის, თვალისდა თმის მუქი ფერი, ხუჭუჭა ან დატალღული თმა, ცხვირის ფართონესტოები, სქელი ტუჩები, წვერი და ულვაშები სუსტადგანვითარებული. მათ მიეკუთვნება აფრიკელი ზანგები, ბუშმენები,ჰოტენტოტები, პიგმენ–ნეგრისოტები, მელანეზიელები.

61

მონღოლოიდური რასისათვისდამახასიათებელია: მოყვითალო ფე-რის კანი, შავი სწორი და უხეში თმა,წვერისა და ულვაშების სუსტად დაგვიან განვითარება, მოზრდილი სახე,საშუალო სიფართოვის ცხვირი, ფარ-თო თავი. მას მიეკუთვნება აზიელებისუმეტესობა, ამერიკელი ინდიელებიდა სხვები.

თავისებურებებით ხასიათდებაავსტრალიის მკვიდრი მოსახლეობა.ისინი ატარებენ სხვადასხვა რასისმეტ–ნაკლებად გამოკვეთილ თვისე-ბებს. არის აზრი, რომ მათ ახასიათებთადამიანის შორეული წინაპრის ნიშნები, რომლებიც მეტ–ნაკლებადშეცვლილია იზოლირებულ პირობებში ხანგრძლივი არსებობისგამო. არის საწინააღმდეგო მოსაზრებაც, რომ ავსტრალიელებიწარმოშობილნი არიან სხვადასხვარასის შერევისა და ჰიბრიდიზაციისგზით.

საერთოდ, ადამიანს ახასიათებსაქტიური მიგრაციები. ამიტომაც, აქარსებითი მნიშვნელობა აქვს გენურდრეიფებს. ამდენად, განსაკუთრებითიგრძნობა პოპულაციური პოლიმორ-ფიზმის გაძლიერება შემთხვევითიპროცესებით. ამიტომაც არის, რომადამიანებში უხვადაა რასათაშორისიმრავალმხრივი შუალედური დაჯგუ-ფება, რომელშიც მეტ-ნაკლები ხარის-ხითაა გამოხატული ესა თუ ის რასობ-რივი ნიშანი.

ნეგროიდული რასა

მონღოლოიდური რასა

62

მეცნიერების განვითარების უახლეს აღმოჩენებს ხშირად შეაქვთკორექტივები უკვე ჩამოყალიბებულ შეხედულებებში. გამონაკლისიარც ანთროპოგენეზის საკითხია. არგუმენტები, რომლებიც მოვი-ტანეთ აფრიკის, როგორც ადამიანის წინარე სამშობლოს სასარგებ-ლოდ, იმას არ ნიშნავს, რომ მომავალში მთლიანად გამორიცხულიაგანსხვავებული აზრი გაჩნდეს ადამიანის წარმოშობის ადგილისშესახებ. ამის თქმის საფუძველს იძლევა სამხრეთ-აღმოსავლეთსაქართველოში დმანისის ნაქალაქარზე 1991 წელს აღმოჩენილი 1,8მლნ. წლის წინანდელი ადამიანის ყბა და 1999-2005 წლებში იქვეაღმოჩენილი იგივე პერიოდის თავის ქალები.

მიღებული შედეგები ძირეულად ცვლის გაბატონებულ აზრსიმის შესახებ, რომ ადამიანი აფრიკიდან ევრაზიისა და სხვაკონტინენტებზე გადასახლდა 900 ათასი ან 1 მლნ წლის წინ.როგორც ჩანს, ასეთი პროცესები გაცილებით ადრე დაიწყო (1,6-1,7მლნ. წლის წინ.). შესაბამისად, რასობრივი ნიშან-თვისებებისჩამოყალიბებაზე ახალმა გარემოებამ სათანადო გავლენა იქონია დაგაცილებით დიდი დროც დასჭირვებია. ბოლო სიტყვას, ალბათ, 21-ე საუკუნე იტყვის.

მეცნიერთა ხანგრძლივმა შედარებით–ანატომიურმა, ანთროპო-გენურმა, ემბრიოლოგიურმა, პალეონტოლოგიურმა და მოლეკუ-ლურ-გენეტიკურმა კვლევამ, რომელშიც ჩაერთო კომპიუტერულიტომოგრაფები, დაასაბუთა ადამიანის გენეალოგიური კავშირიცხოველთა სამყაროსთან და განსაზღვრა მისი სისტემატიკურიმდგომარეობა ორგანული სამყაროს ევოლუციურ იერარქიაში.ადამიანი ბიოლოგიურად მიეკუთვნება ქორდიანების ტიპს(Chordata), ხერხემლიანების ქვეტიპს (Vertebrata), ძუძუმწოვრებისკლასს (Mammalia), პრიმატების რიგს (Primatae), ჰომინიდების ოჯახს(Hominadae), ჰომოს გვარს ( Homo) და სახეობას – გონიერი ადამიანი(Homo sapiens) ( Homo –ადამიანი, sapiens – გონიერი).

ხერხემლიანებთან ადამიანს აკავშირებს უდიდესი დიაგნოს-ტიკური ღირებულების ნიშნები: ზურგის სიმი ანუ ქორდა ჩანასა-ხოვან პერიოდში, სეგმენტური აგებულების ნიშნები, სიმეტრიული

63

სხეული, წყვილი კიდურები, სასუნთქი სისტემის კედლებზენაოჭები ემბრიონულ ხანაში, მთელი სხეულის ჩონჩხზე აგება-დაყრდნობა, ცენტრალური ნერვული სისტემა – ზურგის მხარეს,ხოლო გული – მუცლის მხარეს, კანის აგებულება და სხვა. ადამიანისანატომიურ-ფიზიოლოგიურ და გენეტიკურ სტრუქტურაში არისუდიდესი მნიშვნელობის სხვა ნიშნებიც, რომლებიც მას საკუთრივძუძუმწოვართა კლასის სხვა წარმომადგენლებთან აერთიანებს.ასეთებია: სარძევე და მუდმივი კბილების სამი სხვადასხვა ჯგუფი,თავის ქალასთან შესახსრული ქვედა ყბა, კისრის 7 მალა, კეფისძვალზე ორი როკი ხერხემალთან შესასახსრებლად, შუა ყურის სამისასმენი ძვალი, სარძევე ჯირკვლები, ნაყოფის ხანგრძლივად ტარებამუცლით, ცოცხალი ნაყოფის შობა, სხეულის შედარებით მუდმივიტემპერატურა, ყოველგვარ გარემოში ცხოვრებისადმი ადაპტაცია დასხვა. გარდა ამისა, ადამიანის ემბრიონული განვითარებისა დაძუძუმწოვართა ჩანასახოვანი განვითარების ანალოგიურობა იმისმაჩვენებელია, რომ ადამიანი შედის ძუძუმწოვრების კლასში.პირველი ადამიანები პრიმატების ჯგუფს განეკუთვნებიან.

პრიმატებში (ლათ. Primates-პირველი) აერთიანებენ ლემურებს,ტუპაის, ლორს, გრძელტერფას, ახალი სამყაროს მაიმუნებს, ძველისამყაროს მაიმუნებს, ადამიანის მსგავს მაიმუნებს და ადამიანს.

საერთოდ, პრიმატებს ყოფენ ნახევრადმაიმუნებად (ლემურები,ლორი, გრძელტერფა), უმდაბლეს მაიმუნებად, ადამიანის მსგავსმაიმუნებად და ადამიანად. ყველა ისინი ფილოგენტურად სათავესიღებენ პრიმიტიული მწერიჭამიებისაგან. განვიხილოთ პრიმატები-დან მხოლოდ რამდენიმე, რომლებსაც ევოლუციის ჯაჭვის საკვანძორგოლებად მიიჩნევენ.

ჰომინიდები (ლათ. Hominadae) – ადამიანის მსგავსი მაიმუნებისყველაზე მაღალორგანიზებული ოჯახია. იგი აერთიანებს თანამედ-როვე ადამიანს, მის უშუალო წინაპრებს, აგრეთვე ავსტრალო-პითეკებს. გაბატონებული მეცნიერული თვალსაზრისით, ჰომინი-დები უმაღლესი პრიმატების ერთ-ერთი განშტოებაა, მეორეს კი

64

შეადგენს ადამიანის მსგავსი მაიმუნების სამი გვარი: შიმპანზე,ორანგუტანგი და გორილა.

ავსტრალოპითეკები (ლათ. Australis სამხრეთი, ბერძ. pithecos –მაიმუნი) ნამარხი უმაღლესი პრიმატების ჯგუფია, იგი ადამიანისუძველესი და უკიდურესად პრიმიტიული სახეობაა, პატარა ტანის,ჰქონდა განვითარებული ყბები, ჩამოუყალიბებელი სასა დათავისებური კბილები. მეცნიერთა ნაწილი ავსტრალოპითეკებსადამიანის ევოლუციის იმ საფეხურად მიიჩნევს, რომელიც უშუა-ლოდ უსწრებდა უძველეს ადამიანს.

თანამედროვე ანთროპოლოგიაში ტერმინი ,,არქანთროპი” –აღნიშნავს ევოლუციის პირველ სტადიას, რომელიც დამთავრდაძველი ადამიანების წარმოშობით. უძველეს ადამიანებს მიაკუთვ-ნებენ პითეკანთროპებს, სინანთროპებს, ჰაიდელბერგელ ადამიანსდა სხვა. გარეგნული აგებულება: სიმაღლე 1,5 მ-ზე ოდნავ მეტი,დაქანებული შუბლი, პრიმიტიული თავის ქალა, განვითარებულინიკაპის ბორცვი, დანაწევრებული მეტყველება განვითარების საწყისეტაპზეა, ცხოვრობდნენ ჯოგებად.

პალეანთროპები (ძველი ადამიანები) ნამარხი ადამიანებია.იგი ადამიანის ევოლუციის მეორე საფეხურია, რომელიც მოსდევსუძველეს და წინ უსწრებს თანამედროვე ადამიანებს. მასში შედიანროგორც პრიმიტიული, ისე განვითარებული ჯგუფები, რომლებიცუფრო ახლოს დგანან ადამიანის თანამედროვე სახეობის ნამარხფორმებთან.

ნეოანთროპები (neo – ახალი, ბერძ. anthropos – ადამიანი)ადამიანის თანამედროვე სახეობის (Homo sapiens) ნამარხი და დღესმცხოვრები ფორმებია. გონიერი ადამიანი, მოაზროვნე ადამიანიდედამიწაზე არსებული ცოცხალი ორგანიზმების უმაღლესისაფეხურია.

განსახუთრებული განსხვავებანია: შრომის იარაღების შექმნისადა ამ იარაღებით გარემოზე ზემოქმედების უნარი, დანაწევრებულიმეტყველება.

65

პრიმატებს ახასიათებთ: პლაცენტა; თვალ-ბუდე; დიფერენცი-რებული კბილები; თავის ტვინი კეფის წილითა და ხვეულებით;ცერა თითი კიდურებზე უპირისპირდება სხვა თითებს, აქვთბრტყელი ფრჩხილები, პაპილარული ხაზები, მობილური მაჯა,მხარს გააჩნია ბრუნვის უნარი; ბრმა ნაწლავი; წყვილი სარძევეჯირკვალი; მეხეური ფორმებია (ადამიანის გარდა).

ხეზე ცხოვრებამ პრიმატებს ჩამოუყალიბა შემდეგი მემკვიდ-რული ნიშან-თვისებები: წინა კიდურების ტაცების ფუნქციისგანვითარება. ბრჭყალების არსებობა აძლიერებს თითების განვითა-რებას. წინა ან უკანა კიდურზე დიდი (ცერა) თითი უპირისპირდებადანარჩენებს და იძენს ღერძის გარშემო მოძრაობის უნარს; წინაკიდურები ასრულებს საგნების მოსინჯვის, შესწავლისა და პირთანმიტანის ფუნქციას; ვითარდება ბალახის ტიპის საკვების მომნელე-ბელი სისტემა (თუმცა, ზოგიერთი მათგანი მწერებითაც იკვებება);ყნოსვის ორგანო სუსტდება, რადგან ნაკლები გამოყენება აქვს;მხედველობა ძლიერდება, მატულობს თვალის ზომა, ვითარდებაფოსო, დიფერენცირდება ბადურა, მასზე ჩნდება ჩხირისებური დაკოლბისებური რეცეპტორები; მძლავრად ვითარდება თავის ტვინი.კერძოდ, ძლიერდება წინა ტვინი, იზრდება ხვეულები და ჩნდებასილვიის ხვეული, სრულყოფას განიცდის კეფის წილი, ვითარდებაპრეცენტრალური ქერქი; იცვლება თავის ქალა, კერძოდ, მათში სახისქალა ტვინის ქალის გაგრძელებას კი არ წარმოადგენს, არამედ მისქვემოთაა მოთავსებული; უმეტესად შობენ ერთ შვილს (რადგანაცძნელია ხეზე შთამომავლობაზე ზრუნვა).

ადამიანს, როგორც პრიმატების ჯგუფის წარმომადგენელს, მეტ-ნაკლებად ახასიათებს განხილული ნიშნები.

66

თავი IX. ორგანიზმი,გარემო და ჯანმრთელობაH

XX საუკუნე მეცნიერებისა და ტექნიკის უკიდეგანო მიღწევათასაუკუნეა. კაცობრიობის ისტორიაში ძნელად თუ მოიძებნებაადამიანის გენიის ასეთი ბრწყინვალე გამარჯვებების ანალოგიურიპერიოდი. მისთვის ხელმისაწვდომი გახდა: კოსმოსი, მთვარე თუოკეანის ფსკერი. ჩვენი ცხოვრების გარდაქმნის რეალურ წინაპი-რობად იქცა მიკროსქემები და ლაზერები, კომპიუტერები დარობოტები. ბუნებრივია, რომ მეცნიერული პროგრესის პირველ დამთავარ დივიდენდად ადამიანი თავისი ყოველდღიური ყოფის,ცხოვრებისა და შრომის პირობების მკვეთრ გაუმჯობესებასმოელოდა და მოელის. დღეს მხოლოდ, როგორც დასანანი ფაქტი,ისე თუ შეფასდება ის გარემოება, რომ ამ გრანდიოზულ მიღწევათამიღმა ძალზე დიდი დაგვიანებით შევამჩნიეთ ,,მედლის მეორემხარე” – მეცნიერებისა და ტექნიკის პროგრესს ძნელად შეეგუა,მეტწილად კი საერთოდ ვერ შეეგუა ჩვენი გარემო – ბიოსფერო.დიდი ელექტროსადგურები, ზებგერითი თვითმფრინავები, ავტო-მობილები, სოფლის მეურნეობის ინტენსიური მეთოდები, ინდუსტ-

67

რიალიზაცია და ,,დიდი ქიმია”, ნედლეულის მოპოვებისა დაგადამუშავების თანამედროვე მეთოდები, ტემპები და კიდეევ სხვამრავალი, შეიძლება მალე ჩვენი მშვენიერი ბუნების ეპიტაფიადიქცეს, თუკი ადამიანი დროულად არ შეიგნებს მის მიერ დაშვებულსაშინელ შეცდომებს და არ შეეცდება მათ გამოსწორებას, სანამ კიდევდროა.

სწორედ ადამიანმა მიაყენა ყველაზე საშიში ჭრილობები გარე-მოს და მხოლოდ მას შეუძლია ბუნების მკურნალობა, იგი მოვალეა,დაღუპვისაგან იხსნას დედამიწა. სწორედ ამასთან დაკავშირებითფრანგმა მეცნიერ-მკვლევარმა კუსტომ გონივრულად თქვა: ,,ადრებუნება ემუქრებოდა ადამიანს, ახლა ადამიანი ემუქრება ბუნებას”.ცივილიზაცია, ინდუსტრიალიზაცია და ურბანიზაცია არ მოდისუფასოდ. საფასურის გადახდა შესაძლოა სიცოცხლით მოგვიწიოს.

მიუხედავად იმისა, რომ მეცნიერულ საზოგადოებაში უკვეაქტიურად მიდის ლაპარაკი ისეთ საფრთხეებზე, როგორიცაა:გლობალური დათბობა, გარემოს დაბინძურება, მსოფლიო მოსახ-ლეობის გადაჭარბებული რაოდენობა, რესურსების დეფიციტი დაბირთვული ომი, გაკვირვებას მაინც იწვევს ადამიანებში ამსაკითხების სრული იგნორირება ან არცოდნა.

ადამიანი სხვა ორგანიზმების მსგავსად, თავის საარსებოგარემოზეა დამოკიდებული. ეს ურთიერთობა რთულია და იგიევოლუციის პარალელურად მუდმივად იცვლებოდა და იცვლებადღესაც. დიდი მნიშვნელობა ჰქონდა ენერგოაღჭურვილობასაც,რომელიც საზოგადოების განვითარების შესაბამისად იცვლებოდა:ადამიანის საკუთარ ენერგიას შინაური პირუტყვის ენერგიაცვლიდა, მას კი – ქარისა და წყლის ენერგია, შემდეგ დენთის დაორთქლის ენერგია, ელექტროენერგია, ატომის ენერგია. ანთროპო-გენური ფაქტორები და გარემოს ცვლილება საზოგადოებისადრეულ საფეხურზე სხვა ბუნებრივ ფაქტორებთან შედარებითსუსტი იყო, შემდეგ თავისი მასშტაბებით და მნიშვნელობითგაუტოლდა მათ და გადააჭარბა კიდეც. უნდა აღინიშნოს პრობ-ლემის ზოგადი მხარე: გარემოზე ზემოქმედება ხშირად ისეთ

68

მოვლენებს იწვევს, რომელთა წინასწარ გათვალისწინება თითქმისშეუძლებელია, ხოლო ზემოქმედების გაღრმავება კი ადამიანისჯანმრთელობას და საბოლოო ჯამში არსებობას უქმნის საფრთხეს.

კაცობრიობის ისტორიის მანძილზე ბიოსფეროს ლოკალურითუ გლობალური ცვლილებების არა ერთი მაგალითია ცნობილი.რაც შეეხება გლობალურ ანთროპოგენულ ცვლილებებს, ის ათწ-ლეულების მანძილზე შედარებით ნელა, შეუმჩნევლად ვითარ-დებოდა და თავის მაქსიმუმს მხოლოდ ჩვენს დროში აღწევს.

ეს ცვლილებები გარემოს ყველა პარამეტრშია ასახული.მაგალითად, ენერგეტიკული ბალანსი, რომელიც მზის ენერგიითააუზრუნველყოფილი, პრაქტიკულად არ შეცვლილა. სამაგიეროდ,შემცირდა ორგანული წარმოშობის ქანებში (წიაღისეული საწვავი),ნიადაგის ჰუმუსში – წარსულ ეპოქათა აკუმულირებული ენერგიისმარაგი. წყლის საერთო რაოდენობა პლანეტის მასშტაბით თითქმისიგივეა, რაც წარსულში იყო. მაგრამ ხმელეთის მტკნარი წყლები,რომელთაც პლანეტის ჰიდროსფეროს 1%-ზე ნაკლები უკავიათ,შემცირდა. შეიცვალა მათი ხარისხიც. ამის შედეგად პლანეტისცალკეულ რეგიონებში შეიმჩნევა სასმელი წყლის დეფიციტი.

ცვლილებები განიცადა ბიოლოგიურმა პარამეტრმა, ეს ეხებაბიომასას. პლანეტის 10%-ზე პრაქტიკულად გაქრა, 10-15%-ზემნიშვნელოვნად დაქვეითდა. ასევე შეიცვალა გარემოს გეოქიმიურიპარამეტრი, რაც უწინარესად, ნივთიერებათა წრებრუნვის ცვლი-ლებაში იჩენს თავს. ბიოლოგიური წრებრუნვა პლანეტის თითქმისნახევარზეა დარღვეული. დღეს ანთროპოგენურ უდაბნოებსხმელეთის 5% უკავიათ, ანთროპოგენურ ,,ბედლენდს” (უვარგისიმიწა) – 3%, ინდუსტრიულ და ქალაქის ტერიტორიებს – 2%, ბაღებსადა სახნავ-სათესებს – 13%, მეორად დაბალპროდუქტიულ ტყეებს –15%, დეგრადირებულ საძოვრებს – 10%. დარღვეულია გეოლოგიუ-რი წრებრუნვაც, რაც უმეტესად გარემოში ტოქსიკურ ნივთიერებათადაგროვებით აიხსნება. ასეთ ვითარებაში ხშირად ისმის კითხვა: ხომარ აღმოჩნდა ბიოსფერო ეკოლოგიური კრიზისის წინაშე? ეს თემასხვადასხვა ავტორს სხვადასხვანაირად ესმის. ხშირად ამა თუ იმ

69

რესურსის ამოწურვა ეკოლოგიურ კრიზისთანაა გაიგივებუ-ლი. ეკოლოგიური კრიზისი დახასიათებულია, როგორც გარემოსადა ადამიანის ისეთი ურთიერთობა, რომლის დროსაც საზოგა-დოების საწარმოო ძალებისა და წარმოებითი ურთიერთობისგანვითარება ვერ თავსდება გარემოს რეალურ შესაძლებლობაში.გარემოზე ზემოქმედების მასშტაბები სხვადასხვაგვარია. კონკრეტუ-ლი ობიექტისა და შედეგების მიხედვით ეს ზემოქმედებაპირობითად სამგვარი შეიძლება იყოს:

1. ლოკალური – როდესაც საქმე გვაქვს სახეობრივპოპულაციებთან ან თანასაზოგადოებებთან;

2. რეგიონული – როდესაც ზემოქმედების ობიექტი მთელირეგიონია.

3. გლობალური – როდესაც ზემოქმედებას პლანეტურიმნიშვნელობა აქვს.

პირველ რიგში საქმე გვაქვს პირველი ტიპის ზემოქმედებასთან.მაგალითად, ინტენსიური ნადირობის შედეგად პოპულაციის რიც-ხოვნობა მკვეთრად მცირდება, რაც იწვევს შესატყვის ცვლილებას.საბოლოო შედეგი ზემოქმედების ხარისხზეა დამოკიდებული.შედარებით სუსტი ზემოქმედებისას პოპულაციის ოპტიმალურირიცხოვნობა რამდენიმე თაობის მანძილზე შესაძლოა აღდგეს,მაგრამ თუ ზემოქმედება ძლიერია, ირღვევა პოპულაციის დემოგ-რაფიული სტრუქტურა, რის შედეგადაც მისი რიცხოვნობის აღდგენაპრაქტიკულად შეუძლებელია და გარკვეული დროის შემდეგსახეობამ შესაძლოა შეწყვიტოს არსებობა.

დღეს მიწა, წყალი, ფლორა და ფაუნა ისევე დაუცველია,როგორც მიწათმოქმედი. ბუნებრივ სიმდიდრეთა დაცვის თვალ-საზრისით საქართველოში ყველაზე მნიშვნელოვანია ტყე, რადგანმას დიდი ადგილი უკავია მატერიალური დოვლათის შექმნაში.მართლაც, რაც უფრო სწრაფად ვითარდება მეცნიერება და ტექნიკა,მით უფრო ნაირგვაროვანი ხდება ტყის გამოყენება. ძნელია,დავასახელოთ სახალხო მეურნეობის ისეთი დარგი, სადაც არიყენებენ მერქანს ან ტყის პროდუქტებს. ტყე – ესაა საუნჯე,

70

მცენარეული საფარი – სავანე მყუდროებისა. დიდია ტყის როლიბუნების დაცვის საქმეში. მთის ტყეები იცავენ სასოფლო-სამეურნეოკულტურებს ქარებისა და ცივი ჰაერის მასებისაგან, ხოლოდასახლებულ ადგილებს, კულტურულ ფართობებს, შარაგზებსა დარკინიგზებს – მეწყერებისა და ზვავებისაგან.

დიდია მთის ტყეების როლი წყლისა და ნიადაგის დაცვისსაქმეში. ისინი ნორმის ფარგლებში იცავენ მდინარეთა რეჟიმებს –გაზაფხულსა და შემოდგომაზე ამცირებენ წყალდიდობას, ხოლოზამთარსა და ზაფხულში იცავენ მას დაშრობისაგან. ტყე უდიდესროლს თამაშობს ადამიანის ჯანმრთელობის დაცვის საქმეში. იგი,მოიხმარს რა ნახშირორჟანგს, ამით, ერთი მხრივ, ამცირებს მისოდენობას ჰაერში, ხოლო მეორე მხრივ, გამოყოფს ჟანგბადს დაამდიდრებს ჰაერს ადამიანისათვის საჭირო აირით. დიდია ტყისგავლენა ჰავაზე. დადგენილია, რომ მზის რადიაცია ტყის კალთისქვეშ გაცილებით ნაკლებია, ვიდრე უტყეო ადგილებში.

არანაკლები მნიშვნელობა აქვს ტყის გავლენას ქარზე. დაკვირ-ვებებით დამტკიცებულია, რომ ხშირ ტყეში ქარის სიხშირესაგრძნობლად კლებულობს. სწორედ, ტყის ასეთი დადებითითვისებებით სარგებლობს მოსახლეობა დასვენებისა და გართობისდროს. გარდა ამისა, მწვანე ნარგავებს დიდი ესთეტიკური მნიშვნე-ლობა აქვს. იგი ამშვენებს ქუჩებს, მოედნებს, ეზოებს. მნიშვნე-ლოვნად ამცირებს ხმაურს და ამით დადებით ზეგავლენას ახდენსადამიანის ნერვულ სისტემაზე, უქმნის დასვენების ნორმალურპირობებს. აქედან გამომდინარე, ნათელია, რომ უნდა გავუფრთ-ხილდეთ ჩვენს ეროვნულ საგანძურს – ტყეს. ჩვენ ყველანი პასუ-ხისმგებელნი ვართ, დავიცვათ ტყე განადგურებისაგან და თავიდანავიცილოთ ეკოლოგიური კრიზისი. ამისათვის აუცილებელია,გავერთიანდეთ და მთელი ძალისხმევა მივმართოთ ტყეების შენარ-ჩუნებასა და რესურსების მდგრად და გონივრულ გამოყენებაზე.

ვარაუდობენ, რომ კლიმატის ცვლილებამ შეიძლება დიდირაოდენობით ხალხი აქციოს ეკოლოგიურ ლტოლვილებად.ზოგიერთი ვარაუდით, 2050 წლისთვის დედამიწაზე შეიძლება იყოს

71

50-150 მილიონი ეკოლოგიური ლტოლვილი. გარდა ამისა,კლიმატის ცვლილებამ შეიძლება საფრთხე შეუქმნას ადამიანებისჯანმრთელობას. როგორც ვარაუდობენ, სითბური ტალღების მომა-ტება საფრთხეს შეუქმნის მოხუცებს და გულით დაავადებულებს.მოიმატებს ასთმითა და ბრონქიტით დაავადებულთა რიცხვი.ბაქტერიების გამრავლება და ობის წარმოქმნა პროდუქტებზე გაზრ-დის პროდუქტების გაფუჭების და ზოგიერთი სახის მოწამვლისსიხშირეს. ზღვის დონის აწევამ შეიძლება ხელი შეუწყოს ინფექ-ციური დაავადებების გავრცელებას სანაპირო ზოლში კანალი-ზაციის და გამწმენდი ნაგებობების დატბორვით.

მკვლევარები ვარაუდობენ, რომ კლიმატის ცვლილება უარყო-ფითად იმოქმედებს ბიომრავალფეროვნებაზე. მომავალი საუკუნისგანმავლობაში ტყეების მთელი ნაირსახეობები შეიძლება გაქრესდედამიწიდან, მათ შორის მსოფლიოში არსებული მშრალი ტროპი-კული ტყეების ნახევარი. გლობალური დათბობის შემთხვევაშიშეიძლება ზოგიერთი სახეობა გადაშენდეს კიდეც. ტყის სიკვდილმაშეიძლება გაათავისუფლოს მის ბიომასაში და ირგვლივ ნიადაგშიარსებული ნახშირბადი და კიდევ უფრო დააჩქაროს გლობალურიდათბობა. ტყეების დაღუპვა გამოიწვევს მცენარეების და ცხოველე-ბის იმ სახეობების მასობრივ გადაშენებას, რომლებიც ვერ მოახერ-ხებენ მიგრირებას. დაიღუპება თევზი მდინარეებში და ტბებში.დაიტბორება ჭარბტენიანი ტერიტორიები. დაიღუპება მარჯნისრიფები.

ანთროპოგენური (ანუ ადამიანის საქმიანობის შედეგადწარმოქმნილი) სათბურის ეფექტის გამო იზრდება დედამიწისზედაპირის ტემპერატურა. სათბურის ეფექტი მდგომარეობს იმაში,რომ ატმოსფეროში არსებული სათბური აირები “იჭერს” სითბოსატმოსფეროს ქვედა შრეში – ტროპოსფეროში. სათბური აირებისკონცენტრაციის ზრდა გამოწვეულია: წიაღისეული საწვავისგამოყენებით, სასოფლო-სამეურნეო საქმიანობით, ტყის საფარისშემცირებით და ფრეონების გამოყენებით.

72

პირველ რიგში, კლიმატის ცვლილებამ შეიძლება იმოქმედოსსაკვებზე. უფრო თბილმა ჰავამ შეიძლება გაზარდოს საკვებისწარმოება ზოგიერთ რეგიონში და შეამციროს სხვაგან. თითოგრადუსით დათბობისას კლიმატური ზოლები გადაიწევს 100-150კილომეტრით ჩრდილოეთით ან 150 მეტრით მაღლა ზღვისდონიდან. მომრავლდება მავნე მწერები, მცენარეთა დაავადებები დასარეველები. სავარაუდოა მოსავლიანობის კლება 10-70%-ით დამოსავლიანი რეგიონების 10-50%-ის დაკარგვა. ზღვის დონის დატემპერატურის აწევა უარყოფითად იმოქმედებს ზღვის პროდუქ-ტების რაოდენობაზე. გავლენას მოახდენს წყლის მარაგზეც. ტბებმა,მდინარეებმა და წყალსაცავებმა, რომლებიც ამარაგებენ წყლითეკოსისტემებს, ნაყოფიერ ნიადაგებსა და ქალაქებს, შეიძლებადაიკლონ ან შეწყვიტონ არსებობა.

დღეისათვის ადამიანის სასიცოცხლო გარემო მთელ მსოფ-ლიოში და მათ შორის საქართველოში, მწვავე ეკოლოგიურ კრიზისსგანიცდის. ამასთან დაკავშირებით უნდა გვახსოვდეს, რომადამიანთა ჯანმრთელობის დარღვევები გარემოს მრავალიფაქტორის ზემოქმედებით შეიძლება იყოს გამოწვეული. მათგან,უპირველეს ყოვლისა, უნდა დავასახელოთ ატმოსფერული ჰაერის,სასმელი წყლისა და ღია წყალსატევების, ნიადაგის და საკვებიპროდუქტების ტოქსიკური (მომწამლავი) ნივთიერებით, პესტიცი-დებით, მძიმე ლითონებით დაბინძურება. გარემოს ფაქტორებისზემოქმედების მიმართ ბავშვის ორგანიზმი გარესამყაროზე ნაკ-ლებად გამძლეა, მაგალითად, ზრდასრული ადამიანის ორგანიზმს1,000 მგ–მდე ნიტრატების შეთვისება საფრთხეს არ უქმნის, მაშინ,როდესაც ჩვილი ბავშვის ორგანიზმისათვის 10–20 მგ–ზე მეტი დოზასახიფათოა. რაც უფრო მცირეწლოვანია ბავშვი, მით უფრომგრძნობიარეა იგი გარემო ზემოქმედების მიმართ. სახელმწიფოვალდებულია, იზრუნოს გარემოს ეკოლოგიური მდგომარეობისგაუმჯობესებაზე. ამასთან, ძალზე მნიშვნელოვანია, რომ მოსახ-ლეობას გარემოს პრობლემის შესახებ გარკვეული ცოდნა გააჩნდეს.გამოყოფენ 6 ძირითად რეკომენდაციას, რომლის გათვალისწინებაც

73

ნაწილობრივ მაინც დაგვაზღვევს გარემოს ფაქტორების მავნეზემოქმედებისაგან.

ძირითადი რეკომენდაციებია: 1. დიდხანს არ უნდა გავჩერდეთქალაქის იმ ადგილებში, სადაც ატმოსფერული ჰაერი ძლიერდაბინძურებულია; 2. შეძლებისდაგვარად არ გამოვიყენოთ ღიაწყალსატევების თუ გამდინარე წყლები დასაბანად, ჭურჭლისგასარეცხად, მით უმეტეს – სასმელად. 3. საქართველოში რე-გისტრირებულია ქიმიური სასუქების ჭარბი გამოყენების შედეგადმოყვანილი პროდუქტებით მოწამვლის შემთხვევები. შეძლების-დაგვარად არ მოვიხმაროთ საკვები პროდუქტები, თუკი მეტ–ნაკლებად საფუძვლიანი ეჭვი გვაქვს, რომ ისინი ქიმიური სასუქებისჭარბი გამოყენებით შეიძლება იყოს მოყვანილი; აგრეთვე, უნდამოვერიდოთ საეჭვო წარმომავლობის პროდუქტების მოხმარებას; 4.ნუ გამოვიყენებთ საკვებში ისეთ ველურ მცენარეებს, რომელთათვისებების შესახებ საკმარისი ცოდნა არ გაგვაჩნია; 5. მზეზედიდხანს ნუ გავჩერდებით ქუდის გარეშე, რადგან ამან შეიძლებამზის დაკვრა გამოიწვიოს; 6. თვალყური უნდა ვადევნოთ ბინაშიჰაერის ტემპერატურასა და სინოტივეს; ნუ დავაბინძურებთ ბინისგარემოს თამბაქოს ან სხვა სახის ბოლით და მწერების თუპარაზიტების საწინააღმდეგო ქიმიური საშუალებებით. დამხმარეინფორმაცია: დიდხანს არ უნდა გავჩერდეთ ქალაქის იმ ადგილებში,სადაც ატმოსფერული ჰაერი ძლიერ დაბინძურებულია.

უნდა მოვერიდოთ სეირნობას გადატვირთული სატრანსპორტომაგისტრალების უშუალო სიახლოვეს. რაც შეიძლება მეტი დროუნდა დავყოთ ფაბრიკა–ქარხნებისა და სატრანსპორტო მაგისტრა-ლებიდან მოშორებით, სუფთა ჯაერზე, „მწვანე ზონაში“.

უდიდეს პრობლემას წარმოადგენს მდინარეებისა და ღიაწყალსატევების ორგანული (ყოფითი ჩამდინარე წყლები, ფერმებისნარჩენები, ნავთობპროდუქტები და მისთ.) და სამრეწველო ქიმიურინარჩენებით დაბინძურება. ამიტომ უნდა მოვერიდოთ – განსაკუთ-რებით ქალაქების ფარგლებში და მათ სიახლოვეს – მდინარეებსა დასხვა წყალსატევებში ბანაობას. მთელ რიგ მონაკვეთებში ძლიერ

74

დაბინძურებულია შავი ზღვაც, ამიტომ ასეთ ადგილებში ბანაობისა-გან თავი უნდა შევიკავოთ.

შეძლებისდაგვარად არ გამოვიყენოთ დასაბანად, ჭურჭლისსარეცხად და მით უმეტეს სასმელად წყლის ნაკადები თუ ნაკადუ-ლები, რომლებიც მიწის ზედაპირზე ღიად მიედინება. ამმიზნებისათვის მეტად გამოსადეგია მიწიდან გამომავალი წყაროები,რადგან მიწის ქვეშ მოძრაობისას წყალი ნაწილობრივ ბუნებრივადიფილტრება. ნებისმიერ შემთხვევაში, სასმელად და საკვების მოსამ-ზადებლად გამოყენებული წყლის წინასწარ ადუღებით თავსდავიზღვევთ ინფექციებისაგან.

ცივ სასმელ წყალთან ერთად, საყოფაცხოვრებო მიზნებისათვისგოგირდწყალბადიანი თერმული წყლების სასმელად გამოყენება არშეიძლება, ხოლო ასეთი წყლებით საკვები პროდუქტებისა თუჭურჭლის რეცხვა მიზანშეწონილი არ არის.

ბაზრებში უნდა მოვითხოვოთ საკვები პროდუქტის ვარგი-სიანობის დამადასტურებელი სერთიფიკატი. უკანასკნელ ხანსსაქართველოში სხვადასხვა ქვეყანაში წარმოებული მრავალი ახალიპროდუქტი გამოჩნდა. მათი უმრავლესობა ეკოლოგიურად სუფთაარ არის. უნდა მოვერიდოთ საეჭვო წარმომავლობის პროდუქტებისმოხმარებას, ნებისმიერ შემთხვევაში არ უნდა შევიძინოთ ისპროდუქტები, რომლებზეც მითითებული არ არის მათი შენახვისვადა და მწარმოებლის მისამართი;

უმჯობესია ბავშვების საკვებად ახალი, ნატურალურიპროდუქტი გამოვიყენოთ.

ნუ გამოვიყენებთ საკვებში ისეთ ველურ მცენარეებს, რომელთათვისებების შესახებ საკმარისი ცოდნა არ გაგვაჩნია. არ უნდაშევაგროვოთ მცენარეები, თუ მათი ნაყოფი ავტომაგისტრალებისმიმდებარე მონაკვეთებში (მათგან 50 მ –ზე ახლოს), რადგან სწორედაქ, ნიადაგში გროვდება ავტომანქანების მიერ გამომუშავებულიმომწამლავი ნივთიერებების უდიდესი ნაწილი, რომლებსაცმცენარეები ითვისებენ.

75

ადამიანმა ქუდის გარეშე დიდხანს არ უნდა დაჰყოს მზეზე,რადგან ამან შეიძლება მზის დაკვრა გამოიწვიოს; ამასთან , უნდაგვახსოვდეს, რომ მზე უფრო მეტად მწველია მთაში და ზღვისსანაპიროზე.

იმ ოთახებში, სადაც ბავშვებს უმეტესი დროის გატარებაუხდებათ, ჰაერის ზომიერი ტემპერატურა და სინოტივე უნდა იყოსდაცული. ოთახის მაღალი ტემპერატურა შედარებით დაბალტენიანობასთან შეხამებით იწვევს ცხვირის ლორწოვანი გარსისგამოშრობას, რითაც მისი მიკრობებისაგან დაცვის უნარი ქვეით-დება. გარდა ამისა, ასეთი მიკროკლიმატი თავის ტკივილების,დაღლილობის შეგრძნების, გაღიზიანებადობის, ასთმის და სხვ.წარმოშობას უწყობს ხელს. ოთახში არ შეიძლება იყოს არც დაბალიტემპერატურა, რომელიც ბავშვის ხშირ გაციება – ხველებას იწვევს.

ნახშირის ან შეშის წვისას ბევრი მავნე ნივთიერება გამოიყოფა,ამიტომ თუკი ოთახების გასათბობად ასეთი საშუალებები გამოი-ყენება, მაქსიმალურად უნდა შევაცადოთ, რომ კვამლი საცხოვრებელოთახებში არ დაგროვდეს, არ არის მიზანშეწონილი ოთახებისგათბობა ღია ტიპის გაზქურებით ან ნავთქურებით.

ჯანმრთელობისათვის სახიფათო საქონლით ერთი და იმავეკომპანიას შეუძლია აწარმოოს ერთი და იმავე პროდუქციის სამიკატეგორია: 1. შიდა ბაზრისათვის; 2. საექპორტო; 3. ყველაზე ცუდიხარისხის, განვითარებად ქვეყნებში გადასატანად. სწორედუკანასკნელ კატეგორიას მიეკუთვნება ის კვების პროდუქტები,სიგარეტისა და სასმელების 80 %, ტყავ–ფეხსაცმლისა და საფეიქრომრეწველობის პროდუქციის 70%, მედიკამენტების 90%, რომლებიცმესამე სამყაროს ქვეყნებშია ექსპორტირებული.

განვითარების ეპოქაში უკვე შესაძლებელია ცივი გონებითგავაცნობიეროთ ყოველივე ეს და დროულად მივიღოთ გადამჭრე-ლი ზომები. ადამიანმა გარემოს ისე უნდა დაუგდოს ყური, თითქოსსაკუთარი გულის რიტმს უსმენდეს, წინააღმდეგ შემთხვევაში,დაირღვევა ბუნებაში მიმდინარე ჯაჭვად ქცეული შეუქცევადი

76

პროცესები და პლანეტა დედამიწა ადამიანისთვის ვეღარ უზრუნ-ველყოფს სასიცოცხლო პირობებს.

გარემოს დაცვა გულისხმობს ყველა იმ ღონისძიებას, რომლებიცმიზნად ისახავს ადამიანის და ბუნების სასიცოცხლო საფუძვლებისმთლიანობაში შენარჩუნებას და გარემოს არსებული დაზიანებებისაღმოფხვრას. აქ წინა პლანზე დგას ადამიანის მიერ გამოწვეულიზიანის შეზღუდვა. ცხოველთა და ბუნების დაცვისაგან განსხვავე-ბით, გარემოს დაცვა კონცენტრირდება არა გარკვეული ლანდშაფტე-ბის ან ცალკეული, საფრთხეში მყოფი ცხოველებისა თუ მცენარეე-ბის დაცვაზე, არამედ – ბუნებრივი სასიცოცხლო საფუძვლებისერთი მთლიანობის შენარჩუნებაზე ყველა ცოცხალი არსებისკეთილდღეობისათვის. ადამიანი ცხოველებისა და მცენარეებისაგანგანსხვავებით, არ არის შეგუებული რომელიმე გარკვეულ გარემოს,იგი მის გარემოს ტექნიკის დახმარებით თავისი მოთხოვნილებებისმიხედვით ქმნის. მას შეუძლია ბუნებრივად მოცემული საცხოვრებე-ლი პირობები შეცვალოს, რითაც ხშირად არღვევს ეკოლოგიას.

გარემოს დაზიანების პირველსაწყისები უძველეს წარსულშიუნდა ვეძებოთ. ჯერ კიდევ 10 000 წელზე მეტი ხნის წინათ, როცაადამიანებმა მიწათმოქმედება და მეცხოველეობა დაიწყეს, ტყეებისქვედა იარუსის მცენარეები შინაურმა ცხოველებმა გადაჭამეს,მიწათმოქმედების წინაპირობების შექმნამ გამოიწვია ფართომას-შტაბიანი ეროზიები. მოგვიანებით, ბერძნულ და რომაულ ანტიკურპერიოდში საწვავი და გემთმშენებლობისათვის საჭირო საშენიმასალების მოსაპოვებლად ხმელთაშუაზღვის აუზში მრავალი მთისფერდობზე გაიჩეხა ტყე და ამის შედეგად გამოწვეული გახრიო-კებული ლანდშაფტების ნახვა დღესაც შეიძლება, მაგრამ იმ დროსგარემოს ეს ადრეული დაზიანებები ძირიათადად რეგიონულად იყოშემოსაზღვრული. დღეს არსებობს საფრთხე მსოფლიო მასშტაბებისნგრევისა და ამით ადამიანის სასიცოცხლო საფუძვლების განადგუ-რებისა. ასეთი გლობალური გავლენის მაგალითებია: სათბურისეფექტი, ოზონის შრის დაზიანება (ოზონის ხვრელი, ოზონის ფენა,ოზონი, კლიმატი), ჯუნგლების განადგურება, მსოფლიო ოკეანის

77

დაბინძურება. გარემოს დაზიანების ნაციონალური და რეგიონულიშედეგების მაგალითებია: ცხოველთა და მცენარეთა სახეობებისგადაშენება, ნიადაგის მოწამვლა, ნიადაგის ეროზია, ნაგვის (ნარჩე-ნების) მთები, ჰაერში მომწამლავი ნივთიერებების შემცველობისზრდა, მძიმე მეტალებითა და პესტიციდებით დაბინძურებულისაკვები და ზრდადი ხმაური.

დღევანდელი გარემო პირობების დაბინძურების გამომწვევიმიზეზები სხვადასხვაგვარია: ინდუსტრიული წარმოებისას იხარ-ჯება ნედლეული და ენერგია, წარმოებისას წარმოიქმნება ნარჩენები,რომლებიც წამლავენ წყალს, ჰაერს და ნიადაგს, თანამედროვესოფლის მეურნეობა იყენებს უზარმაზარ მიწის ფართობებს, მიწისგანოყიერებისათვის და მცენარეთა დასაცავად გამოყენებულიქიმიური საშუალებები წამლავენ ნიადაგს და წყალს, მოსახლეობისრაოდენობის სწრაფი ზრდა იწვევს არა მარტო შიმშილს დასიღარიბეს, ასევე, გარემოს განადგურებას, რადგან მეტ ადამიანსმეტი საცხოვრებელი სივრცე და მეტი საკვები სჭირდება. ამავე დროსუნდა აღინიშნოს, რომ მაღალგანვითარებული ინდუსტრიულიქვეყნების მოსახლეობა გაცილებით მეტად აზიანებს გარემოს, ვიდრეღარიბი ქვეყნების მოსახლეობა. გარემოს დაბინძურება წარმოიშობაარა მარტო ინდუსტრიული წარმოებისას, არამედ გარემოს საყო-ფაცხოვრებო პირობებში ენერგიის გამოყენებით, გათბობისმოწყობილობათა გამონაბოლქვებით, ისევე, როგორც ნაგვითა დაქიმიური ნივთიერებებით (მაგალითად, სარეცხი და საწმენდისაშუალებები) და სასმელი წყლის გაფლანგვით (არა მომჭირნედგამოყენებით). ერთ-ერთ ყველაზე ძნელად გადასაჭრელ პრობლემასწარმოადგენს წყლის და ჰაერის დაბინძურება, ენერგიის დაფართობის გადამეტებული გამოყენება, ისევე, როგორც ტრანსპორ-ტით გამოწვეული ხმაურის პრობლემა. განვითარებად ქვეყნებშიგარემოს საფრთხეში ჩაგდება ხშირად ეკონომიკური იძულებითააგამოწვეული. ერთი მხრივ, ტყიანი მასივების დიდი ფართობებისჩეხვა საძოვრებისა და სახნავ-სათესი ფართობების მისაღებად,რომლებიც მონოკულტურების მოსაყვანად გამოიყენება, მეორე

78

მხრივ კი – გარემოსათვის მავნე საწარმოების "დასახლებით",რომლებიც ინდუსტრიულ ქვეყნებში ნებადართულიც კი არ არის.

უკანასკნელ წლებში მომრავლდა ისეთი ტექნოგენური კატასტ-როფები, რომლებსაც შეუძლიათ ბუნებრივ გარემოში შეუქცევადიპროცესების განვითარება, ადამიანის ჯანმრთელობაზე გამოუსწო-რებელი ზიანის მიყენება. მავნე ქიმიური ნივთიერებით გარემოსდაბინძურება ძირითადად იმ რაიონებშია მოსალოდნელი, სადაცაღინიშნება ქიმიური მრეწველობის განვითარების მაღალი დონე,თუმცა ყველაზე მასშტაბური კატასტროფები განვითარებადიქვეყნებისთვისაა დამახასიათებელი. ამგვარ ქვეყნებში ძვირადღი-რებულობის გამო ვერ ხერხდება ტექნოლოგიური პროცესებისსრული დაცვა. უკანასკნელი წლების განმავლობაში ნარჩენებისპრობლემამ ევროკავშირის გარემოს დაცვით პოლიტიკაშიგანსაკუთრებული ადგილი დაიკავა. ჩვენს ქვეყანაშიც ნარჩენებისმართვა აქტუალურ პრობლემას წარმოადგენს. ამ პრობლემისიდეალური გადაწყვეტა არის ნარჩენების თავიდან აცილება, ხოლორისი აცილებაც შეუძლებელია, ხელმეორედ უნდა იქნეს გამოყე-ნებული ან გადამუშავებული. მეორადი გადამუშავების შედეგადმცირდება მოთხოვნილება ახალ ნაგავსაყრელებზე, მცირდებაგარემოს დაბინძურება, მრეწველობა ღებულობს ღირებულ ნედ-ლეულს, რითაც ხდება ბუნებრივი რესურსების შენარჩუნება. ბუნებ-რივი რესურსების შენარჩუნება კი ქვეყნის მდგრადი განვითარებისმნიშვნელოვან ელემენტს წარმოადგენს.

რაც უფრო იზრდება ადამიანთა ცხოვრების დონე, მით უფრომეტი ნარჩენი გროვდება მის ირგვლივ. შესაძლებელია უნარჩენოტექნოლოგიების გამოყენებით ნარჩენებისაგან მივიღოთ სასარგებ-ლო ნივთები. საყოფაცხოვრებო და სამრეწველო ნარჩენები, ძველინივთები: ავეჯი, ტანსაცმელი, გატეხილი სათამაშოები, შესაფუთიმასალები, ძველი რვეულები, ჟურნალ-გაზეთები, პოლიეთილენისბოთლები, ალუმინის ქილები და სხვ. არა მარტო აბინძურებენგარემოს, არამედ მათი გადაყრა მდინარეებსა და ტბებში საშიშროე-

79

ბას უქმნის ცოცხალ ორგანიზმებს, საფრთხეს უქმნის ადამიანისჯანმრთელობას.

საზოგადოებას ჯერ კიდევ არ აქვს გათავისებული ეკოლოგიუ-რი პრობლემა, არ არის სათანადო ეკოლოგიური განათლების დონე.

ორგანიზმისა და გარემოს ურთიერთქმედება მიმდინარეობსორი ძირითადი მიმართულებით. ერთი მათ შორის ეხება იმბიოქიმიურ ცვლილებებს ადამიანის ორგანიზმებში, რომლებიცგამოწვეულია გარემო პირობების მოთხოვნილებებით ან წარმოიქმ-ნება გარემოზე ადამიანის ზემოქმედების პროცესში. აუცილებელია,დაკონკრეტდეს კაცის, ქალის, ბავშვისა და მთელი ჯგუფებისზემოქმედების პროცესები. ინდივიდუალური ზემოქმედების აღ-სანიშნავად შემოღებულია ტერმინი „აუტეკოლოგია“, ხოლო მთელიჯგუფების მოქმედების აღსანიშნავად – „სინეკოლოგია“.

ინდივიდუალური რეაქციები ატარებს ფიზიოლოგიურნიშნებს:

1) სხეულის საერთო ფიზიოლოგიური თვისებების შეგუებითშეიძინოს ადაპტაცია;

2) გამოიმუშაოს იმუნიტეტი ან აკლიმატიზაციის უნარისხვადასხვა გარემო პირობებისადმი, როგორიცაა: კლიმატური,პათოლოგიური, ალიმენტარული (საჭმელის, საკვები).

შეგუებულობა სახეობის თვისებაა. Homo sapiens-ის წარმომად-გენლებს შესწევთ უნარი, გამოავლინონ გარემოს პირობებისცვლილებებისადმი საპასუხო რეაქციები. ადამიანებისათვისდამახასიათებელია ფიზიოლოგიური პლასტიკურობა, რომელიცგამომუშავდა ევოლუციის პროცესში და წარმოადგენს სახეობისევოლუციის ისეთივე მნიშვნელოვან პროდუქტს, როგორიცააკონცეფტუალური აზროვნება.

მეორე მიმართულება – ეს ბიოლოგიური რეაქციებია, სპეცი-ფიკური – მოცემული ინდივიდისათვის და საკუთარი გენოტიპითგანსაზღვრული. ასეთი ნიშნები და რეაქციები შეიძლება დამახა-სიათებელი იყოს მხოლოდ ზოგიერთი ინდივიდისათვის, ზოგჯერისინი უზრუნველყოფს მთელი პოპულაციის უპირატესობას (მაგ.,

80

წვრილი ცხვირი ცივ ან მშრალ ქვეყნებში). ბუნებრივი გადარჩევისპროცესში გამომუშავებული შეგუებითი ნიშნების გამოვლენამმნიშვნელოვანი როლი ითამაშა პირველი ჰომინიდების ევოლუ-ციურ პროცესში.

ადაპტაციის ძირითად მიზანს და დანიშნულებას წარმოადგენსბიოლოგიური ჰომეოსტაზის შენარჩუნება. ჰომეოსტაზი თავისთა-ვად ორ ურთიერთდაკავშირებულ პროცესს აერთიანებს: თვით-რეგულაციასა და მდგრადი თანაფარდობის მიღწევას. როგორცჩვენთვის ცნობილია, ,,ჰომეოსტაზური” მდგრადი მდგომარეობაყველა რასისათვის ხასიათდება სხეულის ტემპერატურის, სისხლის(Rh}, შაქრის დონის, ოსმოსური წნევისა და სხვა მაჩვენებლებისდიაპაზონის ცვალებადობით.

81

თავი X. კლიმატური ფაქტორების ზეგავლენაადამიანზე

გარემო არის ცოცხალი და არაცოცხალი ბუნების ის ნაწილი,რომელიც გარს არტყია ორგანიზმებს და უშუალოდ ან არაპირდაპირმოქმედებს მათ ცხოველმყოფელობაზე, განვითარებასა და გამრავ-ლებაზე. სიცოცხლისათვის ვარგის არეს გარემო ეწოდება. გარემოშეიძლება იყოს ფიზიკური (ეკოტოპი) ან ორგანიზმების მიერჩამოყალიბებული – ბიოტოპი.

ფიზიკური გარემო სამი სახისაა: წყალი, ხმელეთი და წყალ-ხმელეთი (ინტერსტიციალური გარემო). ასევე, ბიოტური გარემოსსამ სახეს არჩევენ: ინტრალური (ორგანიზმში მცხოვრები სხვაარსებები. მაგალითად, პარაზიტები და ა.შ.), ეგზალური (ორგა-ნიზმზე მცხოვრები ინდივიდები) და ბიოცენოტური (ბიოცენოზისშემადგენელი კომპონენეტებისაგან შექმნილი გარემო). პოპულაციაეკოსისტემაში იკავებს გარკვეულ ადგილს, რომელსაც ,,ნიშა”ეწოდება (გრინელი, 1917).

82

გარემოს შემადგენელ ელემენტს, რომელიც ამა თუ იმ გავლენასახდენს ცოცხალ ორგანიზმზე, ეკოლოგიურ ფაქტორს უწოდებენ.გარემოს ფაქტორებს ტრადიციულად სამ ჯგუფად ყოფენ: ა)აბიოტური (კლიმატური, ედაფიური, ნიადაგური) და გეომორფო-ლოგიური ანუ რელიეფური; ბ) ბიოტური (ცოცხალ ორგანიზმთაურთიერთქმედების ფორმები: მტაცებლობა, ნეიტრალიზმი, კონ-კურენცია, სიმბიოზი, პარაზიტიზმი, კომენსალიზმი, ამენსალიზმი)და გ) ანთროპოგენური (ადამიანის ზემოქმედება გარემოზე).

გარდა ამ კლასიფიკაციისა, არსებობს სხვა კლასიფიკაციაც,რომლის მიხედვითაც გამოყოფენ პერიოდულ (პირველად დამეორად) და არაპერიოდულ ფაქტორებს. პირველად პერიოდულფაქტორებს მიაკუთვნებენ: ტემპერატურას, განათებას, დღე-ღამურ,სეზონურ, წლიურ პერიოდულობას და სხვა. მეორად პერიოდულფაქტორებს კი ეკუთვნის: ტენიანობა, წყლის გარემოში O2 –ისშემცველობა, მარილიანობა, სიმღვრივე და ა.შ.

არაპერიოდული ფაქტორები ეპიზოდურია და ხანმოკლე. იგინორმალურ პირობებში არ არსებობს და ორგანიზმები მის მიმართვერ ასწრებენ შეგუებას. მაგალითად, გრიგალი, ქარიშხალი,წყალდიდობა, ხანძარი, მიწისძვრა, ვულკანური ამოფრქვევა და სხვა.

ეკოლოგიური ფაქტორების იმ ინტენსივობას, რომელიც ყველა-ზე ხელსაყრელია სახეობის არსებობისათვის, ოპტიმუმი ეწოდება.მინიმუმისა და მაქსიმუმის წერტილების მიღმა სახეობას არსებობაარ შეუძლია, ხოლო მონაკვეთს ოპტიმუმიდან მაქსიმუმამდე ანოპტიმუმიდან მინიმუმადე გამძლეობის ფარგლები ეწოდება.გარემოსადმი ორგანიზმთა შეგუების ხარისხს ეკოლოგიური ვალენ-ტობით გამოსახავენ.

სახეობა, რომელიც ეკოლოგიური ფაქტორისადმი ვიწროშეგუებულით ხასიათდება სტენოტოპურია, ხოლო ისეთ სახეობებს,რომლებიც ეკოლოგიური ფაქტორების ფართო ცვალებადობისფარგლებს არიან შეგუებული და შეუძლიათ არსებობა სხვადასხვაბიოტოპში, ევრიტოპური სახეობები ეწოდებათ.

83

როდესაც ერთი რომელიმე ეკოლოგიური ფაქტორის რაოდე-ნობრივი ნიშნული გასცდება მინიმუმის ან მაქსიმუმის საზღვარს,მაშინ სახეობის არსებობა შეუძლებელი ხდება, თუნდაც სხვაფაქტორები ოპტიმალური იყოს. ისეთ ფაქტორებს, რომლებიცსცილდება გამძლეობის ფარგლებს, შემზღუდველ ანუ მალიმიტი-რებელ ფაქტორებს უწოდებენ.

კლიმატურ ფაქტორებს შორის დღეს ჩვენს პლანეტაზე უპირვე-ლეს ეკოლოგიურ პრობლემას წარმოადგენს გლობალური დათბობა.

გაერთიანებული ერების ორგანიზაციასთან (გაერო) არსებულიდედამიწის კლიმატის ცვლილებათა შემსწავლელი სახელმწიფო-თაშორისი საექსპერტო ჯგუფის მიერ გამოთქმული მეცნიერულიდასკვნა, რომელსაც იზიარებს “დიდი რვიანის” ქვეყნების მეც-ნიერებათა აკადემიები, მდგომარეობს იმაში, რომ დედამიწისსაშუალო ტემპერატურა მომატებულია 0,70C-ით, ე.წ. “სამრეწველორევოლუციის” (XIX საუკუნის 50-იანი წლები) პერიოდთანშედარებით და რომ დიდი წილი ტემპერატურის გაზრდაშიმიუძღვის ბოლო 50 წელიწადში ადამინთა დაუდევარ მოქმედებებს.პირველ რიგში ეს გამოიხატება ჰაერში სხვადასხვა აირების(ძირითადად, ნახშირორჟანგისა და მეთანის) გაფრქვევით, რაციწვევს სათბურ ეფექტს. საექსპერტო ჯგუფის მიერ ჩატარებულიმოდელირებული ცდების შედეგად გამოითქვა ვარაუდი, რომ XXIსაუკუნის განმავლობაში დედამიწის ზედაპირის საშუალოტემპერატურამ შეიძლება 1,10C-დან 6,40C-მდე მოიმატოს.დედამიწის ზოგიერთ რეგიონში კი ტემპერატურამ შეიძლებადაიწიოს. როგორც მოსალოდნელია, დათბობა და მსოფლიო ოკეანისდონის მატება გაგრძელდება მრავალი საუკუნის განმავლობაში,მიუხედავად იმისა, რომ შესაძლებელია მოხდეს “სათბურის ეფექ-ტის” სტაბილიზაცია. ეს აიხსნება მსოფლიო ოკეანის დიდი სით-ბოტევადობით.

მსოფლიო ოკეანის დონის მატების გარდა, გლობალურიდათბობა გამოიწვევს ატმოსფერული ნალექების გადანაწილებას დარაოდენობრივ ცვლილებებს, რის შედეგადაც მოიმატებს ბუნებრივი

84

კატაკლიზმები: წყალდიდობები, გვალვა, გრიგალი, მიწისძვრები დასხვა, შემცირდება სასოფლო-სამეურნეო პროდუქცია და გადაშენ-დება მრავალი სახეობა. დედამიწის კლიმატი იცვლება, როგორცშინაგანი პროცესების შედეგად, ასევე ადამიანის ზემოქმედებით დაკოსმოსის გავლენით. კლიმატის ცვლილებათა მიზეზები ჩვენთვისძირითადად გამოუცნობი რჩება, მაგრამ ერთ-ერთ მიზეზადმიჩნეულია დედამიწის ორბიტის და მზის აქტივობის ცვლილებები,ვულკანური ამოფრქვევები და ატმოსფეროს “სათბურის ეფექტი”.

“სათბურის ეფექტი” აღმოაჩინა ფრანგმა მეცნიერმა უიზეფფურიემ 1824 წელს, ხოლო მისი საფუძვლიანი გამოკვლევა ჩაატარა1896 წელს სვანტე არენიუსმა. ეს არის პროცესი, როცა მზისინფრაწითელი გამოსხივების შთანთქმა და გარდაქმნა ატმოსფე-რული აირების მიერ იწვევს დედამიწის ზედაპირისა და ატმოსფე-როს გათბობას. სხვადასხვა სფეროში ადამიანის საქმიანობითყოველწლიურად ატმოსფეროში გამოიყოფა დაახლოებით 22 მი-ლიარდი ტონა ნახშირორჟანგი და სხვა აირები. სოფლის მეურნეობაყოველწლიურად ჰაერში უშვებს 250 მილიონ ტონა მეთანს. ბოლო 20წლის მანძილზე მთელი გაფრქვევის 3/4 მოდის ნავთობის,ბუნებრივი აირისა და ნახშირის გადამუშავებაზე, 1/4 ნაწილი კიმოდის დედამიწის ლანდშაფტის შეცვლაზე, პირველ რიგში, ტყეებისგაჩეხვით.

გლობალური დათბობის შედეგად გამოწვეული კატასტრო-ფების თავიდან აცილების მიზნით, სახელმწიფოებმა დაიწყესაქტიური ქმედება დათბობის გამომწვევი მიზეზების შემცირებისადა აღმოფხვრისათვის. ბევრი ეკოლოგიური ორგანიზაცია მოით-ხოვს, მიღებული იქნეს კანონები კლიმატის დაცვის შესახებ, რო-გორც სახელმწიფო, ასევე რეგიონულ და მუნიციპალურ დონეზე.

დღეისათვის სახელმწიფოთაშორისი ურთიერთობების ძირი-თადი დოკუმენტი გლობალური დათბობის პროცესებზეკონტროლის წარმოების შესახებ, არის კიოტოს ოქმი, რომელიცმიღებული იქნა 1997 წელს და ძალაში შევიდა 2005 წლიდან.

85

კიოტოს ოქმი აერთიანებს 160 ქვეყანას. აღნიშნული ოქმისშესრულების I ეტაპი უნდა დამთავრდეს 2012 წელს.

ზემოთ აღნიშნული საკითხები კიდევ ერთხელ შეგვახსენებს,თუ რაოდენ დიდ საფრთხეს უქმნის გლობალური დათბობა ჩვენსპლანეტას. ამიტომ ყველა ჩვენთაგანის ვალია, გავითავისოთ ესპრობლემები და წვლილი შევიტანოთ მათ აღმოფხვრაში. ჩვენვცხოვრობთ ერთ დიდ სახლში, რომელსაც დედამიწა ჰქვია.

პოპულაციები ბუნებაში შემთხვევით როდია განაწილებული.ისინი გარკვეული კანონზომიერებებით არიან დაკავშირებულნიერთმანეთთან და ქმნიან თანასაზოგადოებებს. მაგალითად, ტყე,მდელო, ტბა და ა.შ. ცოცხალი ორგანიზმების (მიკროორგანიზმები,მცენარეები, ცხოველები) და მათი გარემოს ფუნქციური ურთიერთ-დამოკიდებულების შედეგად ჩამოყალიბებული ერთიანი მდგრადიდინამიკური სისტემა ქმნის ეკოსისტემას. ეკოსისტემაში შემავალიცოცხალი ორგანიზმების ერთობლიობას ბიოცენოზი ეწოდება,ხოლო არაცოცხალი ბუნების ელემენტთა ერთობლიობას – ეკოტოპი.ისინი ერთმანეთთან დაკავშირებულია ენერგიისა და ნივთიერებათაგანუწყვეტელი მიმოცვლით.

ეკოსისტემა მდგრადი, თვითრეგულირებადი დინამიკური ღიასისტემაა და შედგება შემდეგი ტროფული ანუ კვებითიდონეებისაგან:

1. პროდუცენტები _ ავტოტროფული ორგანიზმები (მწვანემცენარეები, რომლებიც ახდენენ ფოტოსინთეზს, ფოტო-და ქემოსინთეტიკოსი ბაქტერიები);

2. კონსუმენტები – მომხმარებლები. ისინი იყენებენ პრო-დუცენტების მიერ სინთეზირებულ ორგანულ ნივთიე-რებებს. განასხვავებენ რამდენიმე სახის კონსუმენტებს:პირველი რიგის ანუ ფიტოფაგი (მცენარისმჭამელი)ცხოველები, მეორე რიგის ანუ ხორცისმჭამელი ცხოვე-ლები, რომლებიც ფიტოფაგებით იკვებებიან, მესამერიგის ანუ მტაცებლები, რომლებიც ფიტოფაგებით დამეორე რიგის კონსუმენტებით იკვებებიან და ა.შ.

86

3. რედუცენტები (დესტრუქტორები) – ორგანული ნივთიე-რებების დამშლელები. მათ მიეკუთვნება ძირითადადბაქტერიები და სოკოები, რომლებიც მკვდარ ცხოველებს,მცენარეებს ან მათ ნაწილებს შლიან მარტივ არაორგანულნაერთებად.

ეკოსოსტემაში ენერგიის წყარო არის მზის ენერგია, რომელსაცმწვანე მცენარეები იღებენ და გადასცემენ მათ კვებითი დონეების –ჯაჭვების შემდეგ რგოლებს. მეცნიერ ჩ. ელტონის მიერ შესწავლილიიქნა ის ფაქტი, რომ კვებითი ჯაჭვების დონეებზე ენერგიის თანდა-თანობით შემცირებას აქვს ადგილი. ამ მნიშვნელოვან კანონზო-მიერებას ეკოლოგიური პირამიდის წესი ეწოდება.

მიუხედავად იმისა, რომ ეკოსისტემა მდგრადი სისტემაა, მუდ-მივი როდია. იგი იცვლება მასში შემავალი სახეობების ევოლუციისშესაბამისად. გარემოს განსაზღვრულ უბანზე ერთი ბიოცენოზისშეცვლას მეორეთი სუქცესია ეწოდება. მისი ორი სახე არსებობს:პირველადი, როცა ნიადაგით დაუფარავი გრუნტი (კლდეები,ნაშალი დამშრალი ტბის ფსკერი და სხვა) თანდათანობით იფარებაპიონერული მცენარეებით და მათთან ერთად – ჰეტეროტროფებით.საბოლოოდ ყალიბდება სტაბილური – კლიმაქსური ბიოცენოზი.მეორეული სუქცესია ვითარდება დარღვეული ბიოცენოზისადგილზე, სადაც შემორჩენილია ნიადაგი და ცოცხალი ორგანიზ-მები. იგი შეიძლება განპირობებული იყოს ადამიანის საქმიანობით(ტყის გაჩეხვა, გადახვნა, მოძოვება და სხვა).

როგორც ყველა ცოცხალი ორგანიზმი, ასევე ადამიანიც ურთი-ერთდამოკიდებულებაში იმყოფება თავის გარემომცველ ბუნებას-თან, რომელსაც შეისწავლის ეკოლოგია. მაგრამ ადამიანის გან-ვითარებასთან ერთად და მეცნიერულ-ტექნიკური პროგრესისშესაბამისად, გარემოს გავლენა გაცილებით შემცირდა ადამიანზე,ვიდრე ეს იყო ცივილიზაციის ადრეულ ეტაპებებზე. ადამიანსთავად შესწევს უნარი, ცვალოს თავისი საარსებო გარემო,გარდაქმნას იგი საკუთარი მოთხოვნილებებისა და სურვილებისმიხედვით.

87

კლიმატური ცვლილებები, როგორიცაა ამინდის ექსტრემალუ-რი ცვლილება და გვალვისა და ნალექიანობის სტრუქტურისშეცვლა, ზრდის ჰაერის დაბინძურების საფრთხეს. შესაბამისად,კლიმატური ცვლილებები ადამიანთა ჯანმრთელობაზე ახდენსზეგავლენას. კლიმატური ცვლილებები მოქმედებს სურსათისუვნებლობაზე და ზრდის კვების შედეგად მიღებული ინფექციებისგავრცელების საფრთხეს.

მსოფლიო ჯანდაცვის ორგანიზაციის (WHO)-ს მიერ გამოქვეყ-ნებულ პუბლიკაციაში აღნიშნულია ის საშუალებები, რითაც კლიმა-ტური ცვლილებების და, შესაბამისად, ჯანმრთელობის დაზიანებისთავიდან აცილებაა შესაძლებელი. ერთ-ერთ სახეს ისეთი გადაად-გილების საშუალებები წარმოადგენს, როგორიცაა: ველოსიპედი,ელექტრომობილი, ფეხით სიარული და სხვა ნახშირბადის დაბალიკონცენტრაციით გამომყოფი ტრანსპორტი. საერთაშორისო ენერგე-ტიკის სააგენტოს მონაცემებით, 2035 წლისთვის 5,7 ტრილიონისინვესტიცია უნდა განხორციელდეს, რათა თავიდან იქნეს აცი-ლებული კლიმატური კატასტროფები. ისეთი რესურსების წარმოება,როგორიცაა: წყალი, მიწა, საკვები და მინერალები, 2030 წლისთვისკრიტიკულ ზღვარს მიუახლოვდება, ვინაიდან დამატებით 3მილიარდი მომხმარებელი ეყოლება ამ რესურსებს.

ის, რომ მსოფლიო კლიმატური ცვლილებები საფრთხის წინაშედგას, საკამათო საკითხს აღარ წარმოადგენს. დისკუსიის საკითხიახლა გლობალური გარიგებაა, რომლის მიხედვითაც ქვეყნებმანახშირბადის გამოყოფა უნდა შეამცირონ. გარიგება ასევე გულის-ხმობს მაღალი შემოსავლების მქონე ქვეყნების მხრიდან ღარიბიქვეყნების დახმარებას ამ კუთხით. გარიგების ფარგლებში მაღალიშემოსავლების მქონე ქვეყნებმა კლიმატური ცვლილებების შედეგადდაზარალებული თემის წარმომადგენლებს, რომლებიც დაბალიშემოსავლების ქვეყნებში ცხოვრობენ, დახმარება უნდა აღმოუჩინონ.

დედამიწის ატმოსფეროს საშუალო ტემპერატურის ზრდა მე-20საუკუნის შუა წლებიდან სავარაუდოდ განპირობებულია ანთროპო-გენური (ანუ ადამიანის საქმიანობის შედეგად წარმოქმნილი)

88

სათბურის აირების კონცენტრაციის ზრდით, რომლის შედეგადაცძლიერდება ატმოსფეროს სათბურის ეფექტი, რაც დედამიწისქერქისა და ქვემო ატმოსფეროს გახურებას იწვევს. 21–ე საუკუნეშიმოსალოდნელია დედამიწის ატმოსფეროს საშუალო ტემპერატურისშემდგომი ზრდა 1,1 – 6,4°C–ით. სათბური აირების კონცენტრაციისზრდის შეჩერების შემთხვევაშიც კი ეს დათბობა კიდევ ათას წელსგაგრძელდება. მხოლოდ ამის შემდეგ არის მოსალოდნელიდარღვეული წონასწორობის ხელახალი დამყარება და საშუალოტემპერატურის დასტაბილურება. ატმოსფეროს საშუალო ტემპერა-ტურის ზრდა გამოიწვევს ზღვის დონის აწევას. გაიზრდებაკატასტროფული კლიმატური მოვლენების სიხშირე და სიმძლავრე,შეიცვლება ნალექების რაოდენობა და განაწილება. შეიცვლებააგრეთვე სოფლის მეურნეობის მოსავლიანობა, შემცირდება მყინ-ვარები, გადაშენდება ცოცხალი ორგანიზმების რიგი სახეობები,გაიზრდება დაავადებათა რიცხვი. ჯერჯერობით უცნობია, დედა-მიწის რომელი რეგიონი უფრო მეტად დაზარალდება ამ ცვლი-ლებების შედეგად. სახელმწიფოთა უმრავლესობამ ხელი მოაწერაკიოტოს ოქმს, რომელიც ატმოსფეროში სათბურის აირებისგაფრქვევათა შემცირებას ისახავს მიზნად. თუმცა არ წყდებადებატები იმის შესახებ, რა უფრო რაციონალურია: გლობალურიდათბობის შეჩერების ან შემოტრიალების მცდელობა თუ ადაპტაციაარსებული და მოსალოდნელი ცვლილებებისადმი. საერთაშორისოორგანიზაცია ”Global Humanitarian Forum”-მა, რომლის თავმჯდო-მარეც გაეროს გენერალური დირექტორი კოფი ანანია, გამოაქვეყნადასკვნა, რომელშიც გლობალური დათბობის მსხვერპლთა ზუსტირაოდენობაა დასახელებული. ამის შესახებ ”New Scientist”-ი წერს.მკვლევართა მონაცემებით, ამჟამად გლობალური დათბობის გამომსოფლიოში ყოველწლიურად დაახლოებით 300 ათასი ადამიანიიღუპება. საქმე იმაშია, რომ კლიმატის ცვლა ბუნებრივი სტიქიურიმოვლენების რაოდენობის ზრდას იწვევს, ისეთების, როგორიცააგვალვა და წყალდიდობა. ამას გარდა, ცვალებადი კლიმატი გავლე-ნას ახდენს განვითარებული ქვეყნების სოფლის მეურნეობაზეც,

89

რასაც შიმშილობამდე მივყავართ. ”Global Humanitarian Forum”-ისმონაცემებით, სიკვდილიანობის დიდი წილი (90%) განვითარებულქვეყნებზე მოდის. მეცნიერები ვარაუდობენ, რომ 2030 წლისათვისდათბობის მსხვერპლთა რაოდენობა ყოველწლიურად 500 ათასამდეგაიზრდება. ადამიანმა უძველეს ეპოქაშივე იგრძნო მზისგანსაკუთრებული ძალა. ყველა ძველი ცივილიზაცია აღმერთებდა,თაყვანს სცემდა მზეს. გადიოდა საუკუნეები და მნათობისადმი ბრმამორჩილება მისი შეცნობის სურვილით იცვლებოდა. დღეს უკვევიცით, რომ მზე გიგანტური სფეროა, რომლის წიაღშიც უზარმაზარტემპერატურაზე თერმობირთვული რეაქციები მიმდინარეობს.მეცნიერები განუწყვეტლივ აკვირდებიან მზის ლაქებს, აღნუსხავენაფეთქებათა რაოდენობასა და სიმძლავრეს, მაიონიზებელი და სხვაგამოსხივებების ინტენსივობას. ცნობილია, რომ ეს პროცესებიგარკვეული ციკლურობით მიმდინარეობს. ყველაზე უკეთ არისშესწავლილი 11-12-წლიანი ციკლი, რომელიც მოიცავს მზისაქტივობის 4 ფაზას: მატებას, მაქსიმუმს, დაქვეითებას და მინიმუმს.მზესა და დედამიწას შორის საკმაოდ დიდი მანძილია, ამიტომზოგიერთი სკეპტიკოსი მიიჩნევს, რომ დედამიწის ბიოსფეროსა დაადამიანის ჯანმრთელობაზე მზის გავლენის შესახებ მოსაზრებაგადაჭარბებულია. ისინი მზეს მხოლოდ და მხოლოდ ბუნებრივიგანათების წყაროდ აღიქვამენ. სინამდვილეში, თუ გავით-ვალისწინებთ მზის დიამეტრსა და დედამიწასა და მზეს შორისმანძილის თანაფარდობას, აღმოჩნდება, რომ მზე არც ისე შორსაა.

ადამიანისთვის საშიში გამოსხივების, ნაწილაკების, მაგნიტურიველების ერთობლიობას, რომელიც მზიდან პლანეტათაშორისსივრცეში გამოიტყორცნება, მზის ქარიშხალს უწოდებენ. 3-4 დღეშიეს ქარიშხალი დედამიწის ზედაპირს აღწევს. ამიტომაც გვეხებაუშუალოდ მზეზე მიმდინარე ცვლილებები. ადამიანის ჯანმრთე-ლობაზე მზის ზემოქმედებას დედამიწის ზედაპირამდე მოღწეულიგამოსხივების ხასიათი განსაზღვრავს. მისი კომპონენტებია: ხილუ-ლი სინათლე, ინფრაწითელი და ულტრაიისფერი გამოსხივება,რადიოტალღები, რენტგენისა და სხვა მაიონიზებელი გამოსხივება.

90

მზის სინათლე ანუ გრძელტალღოვანი ხილული რადიაციასაშუალებას გვაძლევს, აღვიქვათ საგნები, მოვახდინოთ გარემოშიორიენტირება, შევასრულოთ სხვადასხვა სამუშაო. მზის სინათლესჩვენი კანიც აღიქვამს - ზომიერი ზემოქმედებისას იქმნება სითბურიეფექტი, ხოლო ჭარბი დასხივება მზით დამწვრობას იწვევს.როდესაც კანში ან კანზე დაგროვილია სხივების შთანთქმის უნარისმქონე ბუნებრივი, მედიკამენტური ან ფისისმაგვარი ნივთიერება(ფისისმაგვარია, მაგალითად, ნავთობის გადამუშავების პროდუქტე-ბი), მოსალოდნელია ე.წ. ფოტოქიმიური ეფექტი, რასაც შეიძლებაკანის მძიმე დაზიანება ან ორგანიზმის ზოგადი დაავადება მოჰყვეს.

ინფრაწითელი რადიაცია კანში 0,1-დან 10-12 მილიმეტრამდეაღწევს. ამის შედეგად ვითარდება სითბური ეფექტი, ფართოვდებასისხლძარღვები, ძლიერდება კანის სუნთქვა და სისხლის მიმოქცევა,სტიმული ეძლევა ბიოაქტიური ნივთიერებების სინთეზსა დაშეწოვას. ინფრაწითელი გამოსხივების სამკურნალო დოზებიფართოდ გამოიყენება კანის, შინაგანი ორგანოების, ტრავმულიდაავადებების ფიზიოთერაპიაში. არც ის უნდა დავივიწყოთ, რომსაწარმოო და ზოგჯერ საყოფაცხოვრებო პირობებში ინფრაწითელიგამოსხივება შეიძლება კატარაქტის, გადახურების, სითბურიდაკვრის, ენდოკრინული ორგანოების ფუნქციის დარღვევისმიზეზად იქცეს. მზის სპექტრის ყველაზე ბიოაქტიური ნაწილიაულტრაიისფერი გამოსხივება. ორგანიზმზე მისი ძირითადი დაჯანმრთელობისთვის მნიშვნელოვანი ზემოქმედება მოიცავს ზო-გადმასტიმულირებელ, ბაქტერიციდულ, ვიტამინებისა და პიგმენ-ტების წარმომქმნელ ეფექტებს. აღარ შევჩერდებით ულტრაიისფერიგამოსხივების როლზე D ვიტამინის სინთეზსა და რაქიტის პრო-ფილაქტიკაში. ასაკი, ზოგიერთი დაავადება, ჩაკეტილ გარემოშიიძულებითი ყოფნა, საწარმოო და საყოფაცხოვრებო პირობებიზოგჯერ მზის ბუნებრივი გამოსხივების დეფიციტს იწვევს, რასაცხშირად არასასურველი შედეგები მოსდევს. უარესდება ადამიანისთვითშეგრძნება, მისი ნერვულ-ფსიქიკური სტატუსი, ქვეითდებაგონებრივი და ფიზიკური შრომის უნარი, შეუვალობა ინფექციური

91

და სხვა დაავადებების მიმართ, იზრდება მოტეხილობისა დასაყრდენ-მამოძრავებელი სისტემის სხვა დაზიანებათა რისკი,ფერხდება გამოჯანმრთელებისა და რეაბილიტაციის პროცესები. დამაინც, დღეს ადამიანს საფრთხეს მზის სხივების ჭარბი ზემოქმედებაუქმნის და არა მათი დეფიციტი. უზომო გარუჯვა ზრდის კანისა დაზოგიერთი სხვა ორგანოს სიმსივნის რისკს, აუარესებს გულ-სისხლ-ძარღვთა და ენდოკრინული სისტემის დაავადებების მიმდინარეო-ბას, იწვევს თვალის პათოლოგიებს. მრავალი ჩვენგანი მეტისმეტადმგრძნობიარეა მზის მომატებული აქტიურობისადმი. ეს განსაკუთ-რებით ხანშიშესულ და გულ-სისხლძარღვთა დაავადებების მქონეადამიანებს ეხება. სამწუხაროდ, არ არსებობს მედიკამენტი, რომე-ლიც მეტეომგრძნობელობისგან გვიხსნიდა, ამიტომ მნიშველოვანიაძირითადი დაავადების (მაღალი წნევის, სტენოკარდიის და ა. შ.)მკურნალობა. დრო, როცა ადამიანის საქმიანობა ბუნებრივ განა-თებაზე იყო დამოკიდებული, კარგა ხანია წარსულს ჩაბარდა. დღესელექტროგანათების გარეშე ცხოვრება წარმოუდგენელია. კარგიგანათება აუცილებელია, რათა კარგად დავინახოთ ირგვლივმდებარე საგნები და თავიდან ავიცილოთ მხედველობის ორგანოსდაავადებები. თუმცა, ეს ყველაფერი როდია. კარგი განათებადადებითად მოქმედებს სასმენი აპარატის ფუნქციურ მდგომა-რეობაზე, ენდოკრინულ ორგანოებზე, მეხსიერებაზე, ფიზიკური დაგონებრივი შრომის უნარზე, გუნება-განწყობაზე, აქვს ბაქტერიცი-დული და ვიტამინების წარმომქმნელი ეფექტი. განათება კარგია თუცუდი, ამას მხოლოდ სუბიექტური აღქმის საფუძველზე როდიგანვსაზღვრავთ. არსებობს მარტივი მეთოდი, რომლის მეშვეობითაცშეგვიძლია დავადგინოთ, საკმარისია თუ არა ჩვენი ოთახის ბუნებ-რივი განათება. ამისთვის ფანჯრის მინების ფართობი უნდა გავყოთიატაკის ფართობზე. საცხოვრებელი ოთახისთვის შეფარდება 1:8უნდა იყოს. თუმცა, ოთახის ფორმასაც აქვს მნიშვნელობა, თუკედელი ფანჯრიდან შორს არის, განათება მცირდება. ნორმისდადგენაში აქაც თანაფარდობა გვეხმარება: უნდა გავზომოთმანძილი ფანჯრის სიბრტყიდან მოპირდაპირე კედლამდე და

92

გავყოთ მანძილზე ფანჯრის ზედა კიდიდან იატაკამდე. განაყოფი 2-ს არ უნდა აღემატებოდეს.

ხელოვნური განათება ის სასწაულია, რომელიც გვაძლევსსაშუალებას, ნატიფი სამუშაო შევასრულოთ ყველგან და დღე-ღამისნებისმიერ დროს, თუმცა, მის მიმართ ჰიგიენის თვალსაზრისითგანსაკუთრებული მოთხოვნები გვაქვს: ხელოვნური განათებაინტენსივობით ახლოს უნდა იდგეს ბუნებრივთან. ის უნდა იყოსთანაბარი, არა მეტისმეტად კაშკაშა (დისკომფორტს არ უნდა იწვევ-დეს), არ ქმნიდეს ხმაურს, სითბურ ეფექტს და ხანძრის გაჩენისსაშიშროებას. სასურველია, სინათლის წყარო იყოს კომპაქტური,ლამაზი და მოხერხებული გასაწმენდი.

93

თავი XI. ატმოსფეროს შემადგენელი აირების,ტემპერატურის, სინოტივის და წნევის გავლენა

ადამიანის ჯანმრთელობაზე

ადამიანის ორგანიზმზე მოქმედ გარეგან ფაქტორთა შორისერთ–ერთი უმნიშვნელოვანესია ჰაერი. სასუნთქი ჰაერის დაბინძუ-რება მუდმივად იზრდება. დადგინდა, რომ დიდ ბრიტანეთშიყოველწლიურედ 2400 ნაადრევი სიკვდილიანობის მიზეზი ჰაერისდაბინძურებაა. ფილტვების კიბოთი გარდაცვლილი 10 ადამიანიდანერთი ჰაერის დაბინძურების შედეგია. თანახმად 2000 წლის მონა-ცემებისა, სიკვდილიანობის საერთო მაჩვენებლის 6% საფრანგეთში,ავსტრალიასა და შვეიცარიაში ჰაერის გამონაბოლქვით დაბინძურე-ბულ ჰაერს მიეწერება. ზემოთჩამოთვლილ ქვეყნებში ავტომანქანითტოქსიკური გამონაბოლქვი ყოველწლიურად მინიმუმ 500000ასთმური კრიზისისა და 25000–ზე მეტი ახალი ქრონიკული ბრონ-ქული დაავადების მიზეზი ხდება. სერიოზული განგაშის საგანია ისფაქტი, რომ ქალაქებში ჰაერის დაბინძურებით გამოწვეულიჯანმრთელობის საფრთხე გაცილებით მაღალია, ვიდრე სიგარეტითგამოწვეული საფრთხე. ძირითადი ტოქსიკური ნაერთები, რომლე-

94

ბიც ჰაერს აბინძურებს და კაცობრიობას ემუქრება, გამონაბოლქვი(ნახშირორჟანგი), ტყვია, ბენზოლი, აზოტის დიოქსიდი და ჰაერითგადამტანი ტოქსიკური ნაერთებია, კერძოდ კი, ისეთები, რომლებიცფილტვებში ხვდება. სამწუხაროდ, დაბინძურებული ჰაერის უარყო-ფითი ეფექტი სერიოზულ საფრთხეს არა მარტო უფროსებს, არამედბავშვებსაც უქმნის და, რაც უფრო სავალალოა, ტოქსიკური ნაერ-თები ზეგავლენას ჯერ კიდევ დედის საშვილოსნოში მყოფ ბავშვებ-ზეც (ემბრიონზე) ახდენს. ორსული ქალების მიერ დაბინძურებულიჰაერის ორი ყველაზე ფართოდ გავრცელებული ნაერთის ჩასუნთქვასერიოზული კარდიო–ანატომიური ანომალიებით დაბადებისალბათობას ზრდის. ეს მნიშვნელოვანი შედეგები კალიფორნიის,ლოს–ანჟელესის უნივერსიტეტის ექიმების და მეცნიერების მიერჩატარებული ეპიდემიოლოგიური კვლევების შედეგად დაფიქსირ-და. ეს პირველი შემთხვევაა, როდესაც კარგად ორგანიზებული დასერიოზული კვლევები ადასტურებს, რომ ჰაერი, რომლითაც ჩვენვსუნთქავთ, ისეთ ტოქსიკურ ნაერთებს შეიცავს, რომლებიც ბავშ-ვებში თანდაყოლილ ანომალიებს იწვევს. შესწავლილ ტოქსიკურნაერთებს ოზონი და ნახშირორჟანგი წარმოადგენს. როდესაც ესუკანასკნელი დიდი რაოდენობით ხვდება ატმოსფეროში, ის ორსულქალებზე სერიოზულ ზემოქმედებას ახდენს და ნაყოფს დიდ ზიანსაყენებს, მით უფრო, რომ ორსულობის 3–6 თვემდე პერიოდი გულისგანვითარებისთვის უმნიშვნელოვანესია. რაც უფრო მაღალია ჰაერშიამ ნაერთების რაოდენობა, ორსულ ქალზე სერიოზული ზემოქმე-დების გამო მით უფრო დიდია ბავშვში კარდიალური ანომალიისსაშიშროება. ზემოაღწერილი კვლევის შედეგებზე დაყრდნობითმკვლევარებს სჯერათ, რომ დაბინძურებულ ჰაერში ორი სხვადასხვასახის ტოქსიკური ნაერთია, რომელიც ნაყოფს ზიანს აყენებს.მანქანებიდან და ქარხნებიდან წვის შედეგად ნახშირორჟანგი გა-მოიყოფა. ის უფერული და უსუნოა და ადამიანებს მისი შეგრძნობაარ შეუძლიათ. ოზონი ჩვენი სასუნთქი ჰაერის დონეზეა. ისფოტოქიმიური რეაქციის, სხვადასხვა ტოქსიკური ნაერთის და მზისულტრაისფერი სხივების შედეგად წარმოიშობა. მკვლევრები

95

თვლიან, რომ ჰაერის დაბინძურებაში არა მარტო ოზონი დანახშირორჟანგი უნდა დავადანაშაულოთ, ამ ორი გაზის კონცენტრა-ციის ზრდა ყოველთვისაა დაკავშირებული სხვა ტოქსიკურინაერთების რაოდენობის ზრდასთან. მათ კი, თავის მხრივ, ნაყოფისორგანოების განვითარებაზე საზიანო ეფექტი აქვთ. დაფიქსირდა,რომ კარდიალური დაავადებების ძირითადი სახეობები გულისშიდა მხარის, სარქველის, ფილტვების და აორტის საკმაოდსერიოზულ ანატომიურ ანომალიას განაპირობებს. ბავშვების უმრავ-ლესობა ცხოვრების ძალიან ადრეულ ასაკში გულზე ქირურგიულიჩარევის მსხვერპლნი ხდებიან. სერიოზულ საზრუნავს წარმოადგენსის ფაქტი, რომ ორსულ ქალებში არსებული ტოქსიკური ნაერთებისკონტროლი ან მათი თავიდან აცილება არ შეუძლიათ. მაშინ,როდესაც სხვა მავნე ფაქტორების (სიგარეტი, ალკოჰოლი დანარკოტიკები) საწინააღმდეგოდ ღონისძიების გატარება ან მათიარიდებაა შესაძლებელი, დაბინძურებული ჰაერის წინაშე ორსულიქალები უძლურნი არიან. უნდა აღვნიშნოთ ის გარემოებაც, რომ ესკვლევა სხვადასხვა ფაქტორებიდან გამომდინარე, შესაძლოა,გაკრიტიკებულ იქნას, მაგრამ ის ერთგვარ განგაშის ზარს წარმოად-გენს, რომელიც გვახსენებს, რომ ჰაერის დაბინძურებას დიდიყურადღება უნდა დაეთმოს. რა თქმა უნდა, ზემოხსენებული კვლევაატმოსფეროში ნახშირორჟანგის ან ოზონის გარდა, სხვა ზიანისმომტან ფაქტორებს, რომლებიც, შესაძლოა, მსგავსი ანომალიებისძირითად მიზეზს წარმოადგენდნენ, ნათელს არ ფენს. მეტიც, ამკვლევას გარკვეული ნაკლოვანებებიც გააჩნია, ვინაიდან მასში არააგაანალიზებული სხვა რისკ-ფაქტორები, რომლებსაც ნაყოფისორგანოების განვითარებაზე გავლენა აქვს. მიუხედავად ამისა,არსებობს კავშირი იმ კვლევებთან, რომელთა შედეგებიც ცხადყოფს,რომ სასუნთქ ჰაერში არსებულმა ტოქსიკურმა ნაერთებმა შესაძლოა,ვადამდელი მშობიარობა და წონანაკლული ბავშვების დაბადებაგამოიწვიოს. ისინი მოზრდილი ბავშვების ფილტვებში ანომალიასაცკი განაპირობებენ.

96

ჰაერის დაბალი ტემპერატურის პირობებში იქმნება ორგანიზ-მის გადაცივების საშიშროება. არათუ ხანგრძლივი, არამედ ხანმოკ-ლე ზემოქმედებაც კი იწვევს ზოგადი და ადგილობრივი ხასიათისრეფლექსურ რეაქციებს, ფუნქციურ ძვრებს და არა მხოლოდლოკალურად, ანუ იმ ადგილებში, რომლებიც უშუალოდ ცივდება,არამედ სხეულის დაშორებულ უბნებშიც. მაგალითად, ფეხებისგაცივება იწვევს ცხვირისა და ყელის ლორწოვანი გარსების ტემპე-რატურის დაქვეითებას, რაც, თავის მხრივ, განაპირობებს ადგილობ-რივი იმუნიტეტის დაქვეითებას, ხელს უწყობს სურდოსა და ხველისგანვითარებას. ცივი ჰაერის ზემოქმედებისას ხელსაყრელი პირობე-ბი იქმნება სასუნთქი სისტემის, სახსროვანი აპარატის, კუნთოვანისისტემის, პერიფერიული ნერვული სისტემის სხვადასხვა დაავადე-ბის – ბრონქიტის, პლევრიტის, პნევმონიის, მიოზიტის, მიალგიის,რევმატიზმის, ნევრიტის – აღმოცენებისა და გამწვავებისთვის. ორგა-ნიზმის ქრონიკული გადაცივება აქვეითებს ინფექციური დაავადებე-ბისადმი მისი წინააღმდეგობის უნარს. ცივისგან განსხვავებით,გრილი ჰაერი აკავებს მავნე ნივთიერებებს, ამაგრებს საჭმლისმომნელებელ სისტემას, აუმჯობესებს ორგანიზმის ყველა შინაგანიორგანოს ფუნქციას. განსაკუთრებით მავნებელია ტემპერატურისმკვეთრი მერყეობა – ცვალებადობა, რადგან ასეთ დროს დაბალტემპერატურასთან შეგუებას ყველა ორგანიზმი ვერ ასწრებს.ტემპერატურის მკვეთრი დაქვეითება ყველაზე საშიშია გულისმანკით, სისხლძარღვთა სკლეროზით, თირკმლის პათოლოგიებითდაავადებულთათვის. გადაღლილ ადამიანებს და მათ, ვინც ცუდადიკვებება, გაცილებით მეტად უჭირთ ტემპერატურის ცვლილებისატანა. ისიც უნდა ითქვას, რომ ჰაერის ტემპერატურის ზომიერიმერყეობა არათუ მავნე არ არის, სასარგებლოც კია ადამიანისთვის,ვინაიდან ის ორგანიზმის ფიზიოლოგიური გაკაჟებისა და მისითერმორეგულაციური მექანიზმების წრთობისთვის აუცილებელფაქტორად განიხილება. მთელი სხეულის მოკლე ხნით მკვეთრადგაცივება (მაგალითად, ზამთარში მდინარეში ჩასვლა), თუ მასუმალვე მოჰყვება გათბობა, გაცილებით ნაკლებსახიფათოა, ვიდრემისი ცალკეული ნაწილების სუსტად, მაგრამ დიდი ხნით გაცივება.

97

მთელი სხეულის გაცივების დროს სიცივის შეგრძნება უმალ აღწევსცენტრალურ ნერვულ სისტემას, რომელიც ამის საპასუხოდ სხვადა-სხვა დამცავი მექანიზმის მობილიზებას ახდენს, ლოკალური (შემო-საზღვრული) გაცივების დროს კი, განსაკუთრებით – ვარჯიშის ანფიზიკური შრომის დროს, სიცივის შეგრძნება ნაკლებად აღიქმება,შესაბამისად, თერმოსარეგულაციო აპარატი მას რეაგირების გარეშეტოვებს, დამცავი მექანიზმების უმოქმედობის შედეგად კი პათო-ლოგიური ცვლილებები ვითარდება.

ცხელი ჰაერი ათხელებს სისხლს, ნაღველს, ლორწოს, ადუნებსორგანიზმს. თუ ჰაერის ტემპერატურა მეტისმეტად მაღალი არ არის,სისხლის ინტენსიური მოდენის (მოწოლის) დროს ადამიანს სახეუწითლდება, ხოლო ჰაერის მაღალი ტემპერატურის პირობებშიუყვითლდება. ცხელი ჰაერი აძლიერებს ოფლდენას, ამცირებსშარდის გამოყოფას, ამძაფრებს წყურვილს. სიცხეში დიდხანს ყოფნა,სითბოს გაცემის პირობათა დარღვევის გამო, იწვევს სხეულისტემპერატურის მომატებას, პულსის გახშირებას, გულ-სისხლძარღვ-თა და საჭმლის მომნელებელი სისტემების ფუნქციის შესუსტებას.ამავე დროს, თავს იჩენს თავის ტკივილი, ზოგადი სისუსტე,უქეიფობა, ყურადღებისა და მოძრაობის კოორდინაციის დეფიციტი,მცირდება შრომისუნარიანობა. საზოგადოდ, იმისთვის, რომსხეულის გადახურება არ მოხდეს, უმჯობესია, ჰაერის ტემპერატურასხეულისაზე 5-10 გრადუსით დაბალი იყოს. მაღალ ტემპერატურასადამიანის ორგანიზმი საკმაოდ სწრაფად ეგუება. რაც ყველაზე საინ-ტერესოა, მაღალი ტემპერატურისა და მომატებული ტენიანობისად-მი ორგანიზმის გამძლეობა გამომუშავდება არა მოსვენების, არამედაქტიური კუნთური მუშაობის დროს (რა თქმა უნდა, არა ზღვარ-გადასული დატვირთვის პირობებში).

ჰაერის ტენიანობა განსაზღვრავს ორგანიზმის სითბოს ცვლასადა ოფლის გამოყოფას, არბილებს კანს და ატენიანებს სხეულს.ჰაერის ტენიანობისადმი განსაკუთრებულად მგრძნობიარენი არიანჰიპერტონიული დაავადების მქონე და ათეროსკლეროზით დაა-ვადებული ადამიანები. გულ-სისხლძარღვთა სისტემის პათო-ლოგიები უმთავრესად, სწორედ, მაღალი ტენიანობის პირობებში

98

მწვავდება. ბევრის გარეგნულ იერზე წვიმიანი დღეებიც კითავისებურ კვალს ტოვებს – სახე უფითრდებათ და რამდენადმეეცვლებათ. ორგანიზმზე ჰაერის ტენიანობის გავლენას უშუალოკავშირი აქვს ტემპერატურასთან. ჰაერის მაღალი ტენიანობა აძლიე-რებს როგორც მაღალი, ასევე დაბალი ტემპერატურის მავნე ზემოქ-მედებას.

მშრალი ჰაერი აუწყლოებს სხეულს და აშრობს კანს. დაბალიტენიანობის პირობებში ჰაერის მაღალი ტემპერატურა შედარებითადვილი ასატანია, ვინაიდან აორთქლება ინტენსიურად მიმდინა-რეობს. შუა აზიასა და ყირიმში ჰაერის დაბალი ტენიანობის გამოზაფხულში მაღალი ტემპერატურის პირობებშიც კი გაცილებითნაკლებად ცხელა, ვიდრე შავი ზღვის სანაპიროზე. მშრალი ჰაერისუარყოფითი გავლენა გამოიხატება ცხვირ-ხახისა და პირის ღრუსგამოშრობით. ბრონქული ასთმით დაავადებულები თავს ცუდადგრძნობენ. საერთო ჯამში, ფიზიოლოგიურ პროცესებზე მშრალიჰაერის გავლენა ისე საშიში არ არის, როგორც ტენიანისა.

ატმოსფერული წნევის ცვლილება უარყოფითად აისახებაადამიანის სისხლის მიმოქცევაზე, სისხლძარღვთა ტონუსზე,არტერიულ წნევაზე. კერძოდ, მაღალი ტენიანობის დროს გულ–სისხლძარღვთა სისტემის, ფილტვების და ბრონქული ასთმითდაავადებულებს აღენიშნებათ ჟანგბადის უკმარობა – ჰიპოქსია.

აირების გარდა, ატმოსფეროში არის მცირე რაოდენობით კრიპ-ტონი (Kr), ქსენონი (Xe), მინარევების სახით გოგირდის დიოქსიდი(SO2), ამიაკი (NH3). მრეწველობის განვითარებამ და ცივილიზაციამგამოიწვია ატმოსფერული, გამონაბოლქვი გაზებით, სამრეწველონარჩენებით, რადიაციით ჰაერის დაბინძურება, რამაც უარყოფითიგამოხატულება პოვა ადამიანის ჯანმრთელობაზე, გამოიწვია სხვა-დასხვა დაავადების, კერძოდ, სასუნთქი სისტემის დაავადებების,ახალწარმონაქმნების ინიცირება, რასაც ემატება ქვეყანაში გამეფე-ბული მძაფრი სოციალურ-ეკონომიკური სიტუაცია. უნდა აღინიშ-ნოს, ასევე, ტრანსპორტთან დაკავშირებული ჰაერის დაბინძურებისშესახებ – ბენზინი, რომელიც გამოიყენება, საკმაოდ დაბალი ხარის-ხისაა, ავტომანქანების ტექნიკური აღჭურვილობაც არ შეესაბამება

99

თანამედროვე ნორმებს, რის გამოც ატმოსფეროში განსაკუთრებულირაოდენობით გამოიყოფა მავნე ნივთიერებები, რაც ატმოსფერულიჰაერის დაბინძურებას ახდენს. გარდა ამისა, უნდა აღინიშნოს, რომსაკმაოდ მნიშვნელოვან ფაქტორს წარმოადგენს ხმაურთან დაკავში-რებული პრობლემები, რომელიც მსოფლიოში დღესდღეობით ერთ-ერთი აქტუალურია. მოგეხსენებათ, რომ ტრანსპორტის ხმაურიმეტად არასახარბიელოდ მოქმედებს მოსახლეობის ჯანმრთელო-ბაზე. აღსანიშნავია ისიც, რომ დაავადების ეკოლოგიაც განსხვა-ვებულია. მაგალითად, თუ ერთ რეგიონში დაავადების განვითა-რებაში ინიცირებას იწვევს ერთი ეკოლოგიური ფაქტორი, მეორეშიიგივე დაავადების ინიცირებას იწვევს სხვა – მეორე ეკოლოგიურიფაქტორი.

1999 წელს რეგისტრირებულია სასუნთქ ორგანოთა დაავადე-ბების 94 692 შემთხვევა 15 წლამდე ასაკის ბავშვებში (ავადობისმაჩვენებელი – 10065,4), მათ შორის, სიცოცხლეში პირველად დად-გენილი დიაგნოზით – 73926 შემთხვევა (ავადობის მაჩვენებელი –7858,1). 1999 წელს სასუნთქ ორგანოთა დაავადების მაღალი მაჩვენე-ბელია ფოთში – 7428,3; თბილისში – 6302,8; რაჭა ლეჩხუმში დაქვემო სვანეთში – 3454,7.

1999 წელს საქართველოში ბრონქული ასთმის დიაგნოზითრეგისტრირებულია 13201 ავადმყოფი (ავადობის მაჩვენებელი –286,7), მათ შორის სიცოცხლეში პირველად დიაგნოზი დაუდგინდა2618 ავადმყოფს (ავადობის მაჩვენებელი 56,9) ავადობის მაღალიმაჩვენებელია ფოთში – 517,4; გურიაში – 416,9; რაჭა-ლეჩხუმში –374,4. 15 წლამდე ასაკის ბავშვებში ბრონქული ასთმით დაავადებისდა ავადობის მაჩვენებელი მაღალია ფოთში – 114,3. პნევმონიისდიაგნოზით რეგისტრირებულია 16444 შემთხვევა (ავადობის მაჩვე-ნებელი – 357,1). მათ შორის სიცოცხლეში პირველად დადგენილიდიაგნოზით აღრიცხულია 10156 შემთხვევა (ავადობის მაჩვენებელი– 220,6). 0-14 წლის ასაკის ბავშვებში პნევმონიის დიაგნოზითრეგისტრირებულია 6053 შემთხვევა (ავადობის მაჩვენებელი – 387,8).

100

თავი XII. კლინიკური ეკოლოგია

სადღეისოდ კლინიკური ეკოლოგია წარმოადგენს ერთ–ერთპრიორიტეტულ მიმართულებას მსოფლიოს წამყვანი ქვეყნებისმედიცინაში. გარემოს დაბინძურება განაპირობებს ადამიანისორგანიზმსა და მის გარემოში – ჰაერი, წყალი, ნიადაგი, ცხოველურდა მცენარეულ სამყაროში ტოქსიკური ნივთიერებების დასაშვებნორმაზე მეტად მომატებას, რასაც მოჰყვება სხვადასხვა ქრონიკულიდაავადების მკვეთრი ზრდა.

ორგანიზმის ლატენტური დაზიანება გარემოს დამაბინძურე-ბელთა ხარჯზე, ფარულად მიმდინარე ქრონიკული ინტოქსი-კაციები, წარმოადგენს სადღეისოდ ძალზედ აქტიურ ეკოჰიგიენურდა კლინიკურ პრობლემას. მით უმეტეს, რომ მძიმე მეტალებისტოქსიკური ზემოქმედება შეიძლება გაიზარდოს პოპულაციურდონეზე მოსახლეობის მომდევნო თაობებშიც. ყოველივე ზემოთაღნიშნული ქმნის თვალით უხილავ ეკოლოგიურ კატასტროფას,

101

რომლის ინდიკატორსაც წარმოადგენს მოსახლეობის, განსაკუთრე-ბით კი ბავშვთა ავადობა. ეკოლოგიური აგრესიის პირველი ნიშნებიაბავშვთა მოსახლეობაში ზემო და ქვემო სასუნთქი გზების და კუჭ–ნაწლავის ტრაქტის ქრონიკული მორეციდივე დაზიანებები, რომ-ლებიც კლინიკურად გამოვლინდება ქრონიკული ინფექციურიკერების გაჩენაში, კუჭ–ნაწლავის ტრაქტის ნორმალური ბიოლოგიუ-რი ფლორის დარღვევაში, ალერგიული პათოლოგიების (კანის დასასუნთქი სისტემის) ტიპური და ატიპური ფორმების გახშირებაშიდა, ამასთანავე, აღნიშნული პათოლოგიების სტანდარტული სქემითმკურნალობის არაეფექტურობაში. ზემოთ აღნიშნული პრობლემებისაერთოა, როგორც მსოფლიოს განვითარებადი ქვეყნებისათვის,ასევე საქართველოსთვისაც. აქედან გამომდინარე, არახელსაყრელიეკოლოგიური ფაქტორების გავლენის შედეგად განვითარებულდაავადებათა რეტროსპექტული და პროსპექტული ანალიზი, გარე-მოს მავნე ფაქტორების შესწავლასთან ერთად, წარმოადგენსაუცილებელ პირობას სწორი პრევენციული და პროფილაქტიკურიღონისძიებების შესამუშავებლად და არის ერთადერთი და ძირი-თადი ინსტრუმენტი ეკოლოგიური პრობლემების გადასაწყვეტად.მესამე ათასწლეული მთელ მსოფლიოში ხასიათდება მატერიალურ–ტექნიკური პროგრესის მასშტაბური მიღწევებით, რაც კაცობრიობისუდავოდ დიდი წარმატების მაჩვენებელია. პროგრესული ნაბიჯები,ერთი მხრივ, ყოფაცხოვრებას აადვილებს, მეორე მხრივ კი,ეკოლოგიური სიტუაციების გაუარესებას და აქედან გამომდინარე,ჯანმრთელობისათვის ახალი პრობლემების მომრავლებას იწვევს.

დღეს ადამიანი მუშაობს და ცხოვრობს იქ, სადაც რადიაცია დადაბინძურება ორჯერ, სამჯერ, ათასჯერ აღემატება დასაშვებ ნორმასდა მან არცკი იცის არაფერი ამის შესახებ. ადამიანმა შეიძლებამიიღოს სიცოცხლისათვის საშიში ნიტრატების და მძიმე მეტალებისშემცველი საკვები და არ იცოდეს ეს. ეს არის ეკოლოგიური რისკი.ეკოლოგიური რისკი – ეს არის ძალზედ მნიშვნელოვანი პრობლემის

სოციალურ-სამედიცინო დახასიათება. ჯანდაცვის სისტემის წინდგას ამოცანა: შეისწავლოს გამონაბოლქვების, საწარმოო პროდუქ-

102

ტების, პესტიციდების, ქიმიური ნივთიერებების გავლენა მცენა-რეულ და ცხოველურ სამყაროზე, წყლისა და ნიადაგის დაბინ-ძურებაზე, ადამიანის ჯანმრთელობაზე და სიცოცხლის ხანგრძლი-ვობაზე, შეისწავლოს ეკოლოგიურად „დაბინძურებული სამუშაოადგილები“, სადაც ჰაერი დაბინძურებულია მძიმე მეტალებისმტვერით: ტყვია, სპილენძი, თუთია, ქლორი, გოგირდი და ა.შ.ეკოლოგიის და ადამიანის ჯანმრთელობის ურთიერთკავშირისშესახებ ინფორმაციის არქონის პირობებში რთულია შრომითისაქმიანობის რეგულირება.

სამედიცინო–სანიტარული სამსახურის აუცილებელი ამოცანაა,დაამონტაჟოს აერო– და წყლის ანალიზატორები, მოიძიოს დაბინ-ძურების წყაროები და უზრუნველყოს მათი სწრაფი ლიკვიდაცია.

გარემოს მავნე ფაქტორების შესწავლის ანალიზმა, როგორცმთელს მსოფლიოში, ისე რუსეთში და მსხვილ ინდუსტრიულქვეყნებში, აჩვენა, რომ ეკოლოგიური დესტაბილიზაციის ძირითა-დი ტენდენციები გრძელდება და იზრდება. ნაციონალური,რეგიონული პროგრამები, ეკოლოგიური კონვენციები და კანონებიმოწოდებულია, რათა დაინერგოს შედარებით ეფექტური რესურსიდა ენერგიადამზოგველი ტექნოლოგიები. მრავალმილიონიანიგამწმენდი მოწყობილობები და სხვა მცდელობები ვერ ცვლის ამტენდენციას და ვერც ამცირებს ზრდის ტემპს. ეს ნიშნავს, რომიზრდება ადამიანის სიცოცხლისათვის, მისი ჯანმრთელობისა დაარსებობის რისკი. ამიტომაც ამ პრობლემის აქტუალობა დღითიდღეიზრდება. გარემოს დამაბინძურებელ წამყვან, ერთ-ერთ ძირითადფაქტორად ყველა ქვეყანაში ითვლება ავტოტრანსპორტის გამონა-ბოლქვი და წარმოების ნარჩენი პროდუქტები. ქალაქის შუაგულშიეკოლოგიური მდგომარეობის შესწავლის მონაცემებმა აჩვენა, რომცენტრში ცხოვრება საზიანოა ჯანმრთელობისათვის. ყველგან –ნიადაგში, ფოთლებში, ბალახის გაზონებში. ქვიშაში – პირველიკლასის მძიმე მეტალების – თუთია, ტყვია, კადმიუმი, სპილენძი,ნიკელი, ქრომი – შემცველობა ძალიან მაღალია. ამ ელემენტებისდაგროვება კი იწვევს მთელი რიგი სერიოზული დაავადებების

103

განვითარებას. არახელსაყრელი ეკოლოგიური ფაქტორების გავლე-ნის შედეგად განვითარებულ დაავადებათა რეტროსპექტული დაპროპექტული ანალიზი, გარემოს მავნე ფაქტორების შესწავლასთანერთად, წარმოადგენს აუცილებელ პირობას სწორი პრევენციულიდა პროფილაქტიკური ღონისძიებების შესამუშავებლად და არისერთადერთი და ძირითადი ინსტრუმენტი ეკოლოგიური პრობლე-მების გადასაწყვეტად.

დღესდღეობით ჩვენ ვცხოვრობთ ეპოქაში, სადაც მსოფლიოსეკოლოგიური კატასტროფები ემუქრება. ატმოსფეროს, წყლის დაგარემოს დაბინძურების მაჩვენებელმა მაქსიმუმს მიაღწია და ვინუწყის, როდის შეწყვეტს ჩვენი პლანეტა არსებობას. მართალია,წყლის და გარემოს დაბინძურება ეკოლოგიური კატასტროფისყველაზე დიდი გამოხატულებაა, მაგრამ პირველი ადგილი მაინცატმოსფეროს დაბინძურებას უჭირავს. ადამიანმა საკვების გარეშეშეიძლება, მაქსიმუმ 40 დღე გაძლოს, წყლის გარეშე – 1 კვირა, მაშინ,როცა ჰაერის გარეშე იგი მხოლოდ რამდენიმე წუთს ძლებს. აქედანვრწმუნდებით, თუ რაოდენ დიდი მნიშვნელობისაა ატმოსფეროსმდგომარეობა კაცობრიობისთვის, მაგრამ სამწუხაროა, რომ ამ ფაქტსყველა როდი უყურებს გახელილი თვალებით. ატმოსფეროსდაბინძურება შეიძლება გამოწვეული იქნეს როგორც ბუნებრივიპროცესების მიმდინარეობით (ტექტონიკური ძვრები, ვულკანებისამოფრქვევა, ქარიშხლები და ა.შ.), ასევე ადამიანის სამეწარმეოსაქმიანობის შედეგად, რომელიც ანთროპოგენურ ფაქტორადაამიჩნეული. ბუნებრივი მაჩვენებელი გაცილებით ჩამორჩებაანთროპოგენური დაბინძურების ნიშნულს. ანთროპოგენური დაბინ-ძურების მთავარი წყაროებია: თბოელექტროსადგურები (თეს),ატომური ელექტროსადგურები (აეს-მართალია, ამ უკანასკნელზეუსაფრთხოების გამკაცრებული ნორმებია დადგენილი, მაგრამკაცობრიობას ახსოვს ატომური დაბინძურების წლები, მაშინ, როცამთელმა მსოფლიომ ეკოლოგიური კატასტროფა განიცადა: ჩერნობი-ლი, აშშ აეს და ფუკუშიმა), ტრანსპორტი (ძირითადად გაუმართავიძრავები, არასრული წვის დროს წარმოქმნილი მხუთავი აირები:

104

აზოტის ჟანგი, გოგირდის ჟანგი და ა.შ.), შავი მეტალურგია,ფაბრიკა-ქარხნები და ვინ მოსთვლის, კიდევ რამდენი დიდი თუპატარა ფაქტორი. ეკოლოგიური კატასტროფების თავიდან აცი-ლების მიზნით საჭიროა, მთელ მსოფლიოში გატარდეს ატმოს-ფეროსა და გარემოსდაცვითი ღონისძიებები, მოხდეს ტრადიციუ-ლი, ეკოლოგიურად დამაბინძურებელი ენერგოწყაროების ჩანაცვ-ლება ალტერნატიული უსაფრთხო ენერგოსისტემებით. საწვავზემომუშავე ტრანსპორტი გადავიდეს ელექტროენერგიისა და მზისენერგიის წყაროებზე, რაც თანამედროვე ტექნოლოგიების განვითა-რების ეპოქაში უკვე შესაძლებელია. თითოეული ჩვენთაგანისვალია, ცივი გონებით გავაცნობიეროთ ეს ყოველივე და დროულადმივიღოთ გადამჭრელი ზომები. ადამიანმა გარემოს ისე უნდადაუგდოს ყური, თითქოს საკუთარი გულის რიტმს უსმენდეს,წინააღმდეგ შემთხვევაში დაირღვევა ბუნებაში მიმდინარე ჯაჭვადქცეული შეუქცევადი პროცესები და პლანეტა დედამიწა ადამიანის-თვის ვეღარ უზრუნველყოფს სასიცოცხლო პირობებს.

გარემოს დაცვა გულისხმობს ყველა იმ ღონისძიებას, რომლებიცმიზნად ისახავს ადამიანის და ბუნების სასიცოცხლო საფუძვლებისმთლიანობაში შენარჩუნებას და გარემოს არსებული დაზიანებებისაღმოფხვრას. აქ წინა პლანზე დგას ადამიანის მიერ გამოწვეულიზიანის შეზღუდვა. ცხოველთა და ბუნების დაცვისაგან განსხვა-ვებით, გარემოს დაცვა კონცენტრირდება არა გარკვეული ლანდ-შაფტების ან ცალკეული საფრთხეში მყოფი ცხოველებისა თუმცენარეების დაცვაზე, არამედ ზრუნავს ბუნებრივი სასიცოცხლოსაფუძვლების ერთი მთლიანობის შენარჩუნებაზე ყველა ცოცხალიარსების კეთილდღეობისათვის. ადამიანი ცხოველებისა და მცენა-რეებისაგან განსხვავებით, არ არის შეგუებული რომელიმე გარკ-ვეულ გარემოს, იგი მის გარემოს ტექნიკის დახმარებით თავისიმოთხოვნილებების მიხედვით აფორმირებს, მას შეუძლია, ბუნებ-რივად მოცემული საცხოვრებელი პირობები შეცვალოს, რითაცხშირად არღვევს ეკოლოგიას.

105

თავი XIII. საზოგადოებრივი ჯანმრთელობისეკოლოგია.

მოსახლეობის ცხოვრების წესი და ფორმა

ჯანმრთელობა შეუფასებელი სიმდიდრე და ადამიანის სიცოცხ-ლის ხარისხის უმნიშვნელოვანესი განმსაზღვრელი ფაქტორია.ჯანდაცვის მსოფლიო ორგანიზაციის განმარტებით, ჯანმრთელობა– ეს არის ფიზიკური, სულიერი და სოციალური კეთილდღეობისმდგომარეობა და არა მარტო დაავადებისა და ფიზიკური დეფექ-ტების არარსებობა. მოსახლეობის ჯანმრთელობა უმნიშვნელო-ვანესი ეროვნული ღირებულებაა. იგი საზოგადოების განვითარებისძირითადი პირობა და ამავე დროს მისი ზემოქმედების საბოლოოშედეგია. მისი შენარჩუნება და განვითარება ქვეყნისათვის ერთ –ერთ უპირველეს ამოცანას წარმოადგენს.

მოსახლეობის ჯანმრთელობის მდგომარეობის ან საზოგადოებ-რივი ჯანმრთელობის დონის შესაფასებლად გამოიყენება სხვადა-სხვა მაჩვენებლები: დემოგრაფიული (შობადობა, სიკვდილიანობა,სიცოცხლის საშუალო ხანგრძლივობა), ავადობის, დაინვალიდების

106

(მყარი შრომისუუნარობის), ფიზიკური განვითარებისა და სხვამაჩვენებლები.

მიჩნეულია, რომ ჯანმრთელობის მდგომარეობაზე სხვადასხვაფაქტორის ზეგავლენა სხვადასხვაგვარია: ცხოვრების წესი დაპირობები – 48-50%, გარემო – 20-22%, გენეტიკური ფაქტორები –18-20%, ჯანმრთელობის დაცვის წილი – 12-14%. ადამიანისჯანმრთელობაზე მოქმედი ფაქტორების შეფასებამ ცხადყო, რომწამყვან როლს ასრულებს ის სოციალური გარემო, რომელშიც მასუხდება ცხოვრება. ცხოვრების წესი არის სფერო, რომელიცუშუალოდ მოქმედებს მოსახლეობის ჯანმრთელობასა და მისმაჩვენებლებზე. ცხოვრების წესს გარკვეულად განაპირობებსცხოვრების პირობები, მაგრამ არასწორია მათი სინონიმებადწარმოდგენა.

ადამიანის ჯანმრთელობა მრავალ ფაქტორზეა დამოკიდებული,რომელთაგანაც აღსანიშნავია: 1. ბუნებრივი ფაქტორები (ჰაერი,წყალი, ნიადაგი, კლიმატი, სოციალურ–ეკონომიკური ფაქტორები);2. ცხოვრების წესი (სწორი რეჟიმი, გამოწრთობა, მავნე ჩვევებზეუარის თქმა, ნერვულ–ემოციური მდგრადობა); 3. გამაჯანსაღებელიღონისძიებები; 4. გარემო ფაქტორების ზღვრულად დასაშვები სი-დიდეები; 5. მავნე ნივთიერებების ზღვრულად დასაშვები კოეფი-ციენტი წყალში, ჰაერში, ნიადაგში, საკვებში და სხვა; 6. ჯანმრთე-ლობის მართვის კანონები. ადამიანის ჯანმრთელობაზე გარემოფაქტორების გავლენის შესასწავლად საჭიროა, შემუშავდეს ეკოლო-გიური შეფასების ინდიკატორები, კერძოდ: 1. ჰაერის დამაბინძუ-რებლები; 2. ნიადაგის დამაბინძურებლები; 3. რეპროდუქციულიჯანმრთელობა; 4. საკვები პროდუქტების დამაბინძურებლები; 5.მოსახლეობის ჯანმრთელობის მაჩვენებლები გარემოს დაბინძუ-რებასთან დაკავშირებით.

მოსახლეობის ჯანმრთელობის შეფასების ინდიკატორებია: 1.სიკვდილიანობა; 2. ავთვისებიანი წარმონაქმნები; 3. რეპროდუქ-ციული ჯანმრთელობა; 4. განვითარების თანდაყოლილი ანომალიე-ბი; 5. სასუნთქი ორგანოების დაავადებები ჰაერის ქიმიურ დაბინძუ-რებასთან კავშირში; 6. ინფექციური დაავადებები და მოწამვლები,

107

დაკავშირებული სასმელი წყლისა და საკვები პროდუქტებისხარისხთან.

მოსახლეობის ჯანმრთელობაზე გარემო ფაქტორების გავლენისშესასწავლად იყენებენ მონაცემთა სტატისტიკური აღრიცხვისა დადამუშავების მეთოდებს, რითაც ადგენენ გარემო ფა ქტორების და-დებით და უარყოფით მოქმედებას ადამიანის ჯანმრთელობაზე.ცხადია, რომ მატერიალური კეთილდღეობის დონე მნიშვნელოვანგავლენას ახდენს ცხოვრების წესზე. სტატისტიკური მონაცემებითმცირე შემოსავლის მქონე პირები საზოგადოების მაღალანაზღაუ-რებად ფენებთან შედარებით უფრო ხშირად ავადმყოფობენ,იშვიათად მიმართავენ პროფილაქტიკურ დახმარებას, გააჩნიათსიკვდილიანობის შედარებით მაღალი მაჩვენებელი. მაღალიშემოსავლის მქონე მოსახლეობის ჯგუფები ხშირად იყენებენსამედიცინო დახმარების პროფილაქტიკურ სახეებს. თუმცა, უნდააღინიშნოს, რომ მოსახლეობის ჯანმრთელობისათვის მნიშვნელობააქვს არა თვითონ მატერიალური შესაძლებლობებს, არამედ ჯან-მრთელობის შენარჩუნებისა და გაუმჯობესების მიზნით მათგონივრულ გამოყენებას. ეს უკანასკნელი მნიშვნელოვანწილადაადამოკიდებული, როგორც საერთო, ისე სამედიცინო განათლებისდონეზე.

ერთნაირი ასაკობრივ-სქესობრივი ჯგუფების შედარებისასნაჩვენებია, რომ უმაღლესი განათლების მქონე პირთა სიკვდილია-ნობა 1,5-4-ჯერ ნაკლებია, ვიდრე შედარებით დაბალი განათლებისმქონე ჯგუფებში. დამაჯერებელია აგრეთვე მონაცემები სიცოცხლისსაშუალო ხანგრძლივობებს შორის განსხვავების შესახებ. მიჩნეუ-ლია, რომ განათლების უფრო მაღალი დონის მქონე პირებისსიცოცხლის დიდი ხანგრძლიობა, პირველ რიგში, დამოკიდებულიამათი შრომისა და დასვენების რაციონალურ სტერეოტიპებთან. ასევეცნობილია, რომ დედის განათლება პირდაპირ კავშირშია ბავშვისჯანმრთელობასთან.

ცხოვრების ჯანსაღი წესი გულისხმობს იმ ქცევას, რომელიცდადებით გავლენას ახდენს ადამიანის ჯანმრთელობაზე, ე. ი.ცხოვრების ჯანსაღი წესი საკუთრივ მოიცავს ქცევის ყველა

108

ელემენტს (შრომითი, სოციალური, ინტელექტუალური, ფიზიკური,სამედიცინო აქტივობა), რომელთა მიზანია ინდივიდუალური დასაზოგადოებრივი ჯანმრთელობის გაუმჯობესება. ცხოვრებისჯანსაღი წესი, ასევე, შეიცავს ჯანმრთელობაზე მოქმედი რისკ –ფაქტორების თავიდან აცილების გზებს. ცხოვრების ჯანსაღი წესისდამკვიდრებისათვის გამიზნული სახელმწიფო პოლიტიკის ძირი-თადი მიმართულებებია: მოსახლეობის მიერ თამბაქოს მოხმარებისშემცირება, მოსახლეობის მიერ ალკოჰოლის მოხმარების შემცირება,მოსახლეობის მიერ წამლების ბოროტად გამოყენების შემცირება,მოსახლეობის ფიზიკური აღზრდის უზრუნველყოფა.

ცხოვრების ჯანსაღი წესის დამკვიდრება არის ერის არა მარტოფიზიკური, არამედ სულიერი გაჯანსაღების გზაზე გადადგმულინაბიჯი და მისი განხორციელება შესაძლებელია მხოლოდ საერთომიზნითა და ძალისხმევით. ცხოვრებისეული გამოცდილება მეტყვე-ლებს, რომ ადამიანი ჯანმრთელობისთვის მხოლოდ მას შემდეგიწყებს ზრუნვას, რაც ის სერიოზული პრობლემებს შეუქმნის.არჩევენ ჯანმრთელობის განმაპირობებელ შემდეგ ფაქტორებს:

1. შეავსეთ კროსვორდები, დაეუფლეთ უცხო ენებს, დაივიწყეთკალკულატორი და გამოთვლები გონებაში აწარმოეთ. ყოველივე ესშესანიშნავად ავარჯიშებს ტვინს, ანელებს გონებრივ შესაძლებლო-ბათა ასაკობრივ დეგრადაციას, ააქტიურებს სისხლის მიმოქცევისსისტემის მუშაობას და აჩქარებს ნივთიერებათა ცვლას.

2. სამსახური ჯანსაღი ცხოვრების წესის ერთ-ერთი უმთავრესიელემენტია. ეცადეთ, თქვენთვის შესაფერისი სამსახური იპოვოთ,რომელიც მატერიალურ კეთილდღეობასთან ერთად სიხარულსაცმოგიტანთ. საყვარელი საქმე აფერხებს ბიოლოგიური დაბერებისპროცესს და ახალგაზრდობას ახანგრძლივებს.

3. ერიდეთ დანაყრებას. ჩვეული 2500 კალორიის ნაცვლად,დღეში 1500 იკმარეთ. ამით უჯრედების აქტიურობას და სწრაფთვითგანახლებას შეუწყობთ ხელს. ნურც მეორე უკიდურესობაშიგადაეშვებით – არასრულფასოვანი კვება არანაკლებ მავნებელია.

4. ეცადეთ, მენიუ თქვენს ასაკს შეეფერებოდეს. საქონლისღვიძლი და კაკალი 30 წლის ქალებს პირველი ნაოჭების გაჩენას

109

ააცილებს თავიდან. რძის ნაწარმი დიდი რაოდენობით სელენისშემცველობის გამო 40 წელს გადაცილებულ მამაკაცებს მოუხდებათ,გარდა ამისა, ორივე სქესის წარმომადგენლებს სტრესის მავნეშედეგების სწრაფ ლიკვიდაციაში დაეხმარება. 50 წლის შემდეგაუცილებელია მაგნიუმით და კალციუმით მდიდარი საკვები, ასევე– თევზი, რომელიც გულ-სისხლძარღვთა სისტემის საიმედომცველია.

5. ეცადეთ, ყოველთვის გქონდეთ საკუთარი აზრი. მოვლენათაარსის გაცნობიერება ადამიანს დათრგუნულობისა და დეპრესისგანიცავს.

6. ახალგაზრდობის შენარჩუნებაში სიყვარული და სინაზედაგეხმარებათ. იპოვეთ ცხოვრების თანამგზავრი. იმუნურ სისტემასისე არაფერი აძლიერებს, როგორც ბედნიერების ჰორმონი –ენდორფინი, შეყვარებული ადამიანის სისხლში კი ის ყოველთვისბევრია.

7. იძინეთ გრილ ოთახში (17-18 გრადუსზე). ესეც ახალ-გაზრდობის შენარჩუნებაში დაგეხმარებათ – გარემოს ტემპერატურახომ პირდაპირ განსაზღვრავს ნივთიერებათა ცვლის და ასაკობრივიცვლილებების განვითარების ტემპს.

8. მეტი იმოძრავეთ. უკვე დამტკიცებულია, რომ დღეში 8-10-წუთიანი ვარჯიშიც კი საგრძნობლად ახანგრძლივებს სიცოცხლეს.

9. დროდადრო შეგიძლიათ მოეშვათ და აკეთოთ ის, რისუფლებასაც თავს, ჩვეულებრივ, არ აძლევთ.

10. ნუ ჩაიკეტებით საკუთარ თავში. სხვადასხვა სისტემისავთვისებიანი სიმსივნეები ყველაზე ხშირად მათ ემართებათ, ვინცსაკუთარ ტკივილს არავის უმხელს.

ჯანსაღი ცხოვრების ერთგვარი ინდიკატორია კარგი განწყობა,რომელიც ადამიანის ემოციურ, მენტალურ, ინტელექტუალურ,ფიზიკურ, სოციალურ და სულიერ სფეროებს მოიცავს. გახსოვდეთშეგონება: “ჯანსაღ სხეულში ჯანსაღი სულია!”

110

თავი XIV. დიდ ქალაქებში (მეგაპოლისებში)ცხოვრების თავისებურებანი და გავლენა

ადამიანის ჯანმრთელობაზე

თანამედროვე ცივილიზაცია უდიდეს გავლენას ახდენს გარე-მომცველ გარემოზე. გაეროს მონაცემებით, 2000 წელს მსოფლიოურბანიზაციის მახასიათებელი შეადგენდა 47% –ს, 2010 წელს კი –60–65%-მდე გაიზარდა. დიდი ქალაქები უარყოფით გავლენასახდენს გარემოსა და კულტურულ ლანდშაფტზე, რაც თავს იჩენსყველა დონეზე: ლოკალურ, რეგიონულ და გლობალურზე.მიუხედავად იმისა, რომ დღეისათვის ქალაქებს დედამიწაზესაკმაოდ მცირე ფართობი უჭირავთ (0,3%), განუსაზღვრელადდიდია გარემოზე მათი ზემოქმედება. ქალაქის ტექნიკური დამაბინ-ძურებლის რადიუსი ვრცელდება 2000–10000 კმ–ზე. ქალაქისგარემოს ეკოლოგიური სიტუაცია გავლენას ახდენს ადამიანისჯანმრთელობაზე, მცენარეულ და ცხოველურ სამყაროზე. მაგალი-თად, აშშ–ის დიდ ქალაქებში ყოველწლიურად ერთ სულ მოსახ-ლეზე 1 ტონა მავნე ნარჩენი მოდის.

დიდი ქალაქების უმეტესობისათვის დამახასიათებელიაატმოსფეროს დაბინძურება სამრეწველო პროდუქციის ნარჩენებით,რომელიც აბინძურებს ჰაერს, წყალს და ნიადაგს. ნარჩენები ერთვება

111

ნივთიერებათა ცვლაში და იფანტება მთელ დედამიწაზე. დიდქალაქებსა და მჭიდროდ დასახლებულ პუნქტებში ატმოსფეროსდაბინძურების წყაროებია ავტოტრანსპორტი, სამრეწველო საწარ-მოები, თბოელექტროსადგურები, რომლებიც გამოყოფს 20 მლნტონაზე მეტ მავნე ნივთიერებას: გოგირდოვან აირს, ტყვიას,ნახშირწყალბადებს, ნახშირჟანგს, აზოტის ჟანგეულებს და სხვა,რომლებიც ნალექების მოქმედებით ხვდება ნიადაგებსა და წყალ-სატევებში.

ინდუსტრიულ ქვეყნებში ჰაერის გაბინძურების 60–80%ავტომანქანების გამონაბოლქვზე მოდის. გამონაბოლქვში 200–მდენაერთია, რომელთაგან ყველაზე სახიფათოა მძიმე ლითონები(ტყვია, ვერცხლი, დარიშხანი), რომლებიც ყოველწლიურად რამდე-ნიმე ტონობით გამოიყოფა. აშშ–ში ყოველწლიურად 200 ბავშვიიღუპება ტყვიით მოწამვლისაგან, ხოლო 25% –ს აღენიშნება ცნს–ისდაზიანება, ასევე ტოქსიკურად მოქმედებს იგი ორსულებზე დაახალგაზრდების რეპროდუქციულ სისტემაზე. ტყვია აკუმულა-ციური შხამია, თანდათან გროვდება ორგანიზმში, აქვეითებსეროთრიციტების წარმოქმნის პროცესს ძვლის ტვინში და ხელსუშლის ჰემოგლობინის სინთეზს.

ქალაქის ჰაერის დაბინძურება იწვევს აგრეთვე გოგირდისჟანგეულები, რომლებიც დიდი რაოდენობით გამოიყოფა მეტალურ-გიული საწარმოებიდან და ელექტროსადგურებიდან, რომლებიცქვანახშირზე მუშაობს. გოგირდის ოქსიდები იწვევს სასუნთქისისტემის დაზიანებას, დაავადების გართულება მთავრდება ლეტა-ლური შედეგით. ნახშირბადის მონოოქსიდი გამოიყოფა ავტომანქა-ნების, წიაღისეული სათბობის და ბიომასის წვის შედეგად. გარემოშინახშირბადის მონოქსიდის სიჭარბე იწვევს გულ–სისხლძრღვთასისტემის დაავადებას და მეხსიერების დაქვეითებას. სამრეწველოქალაქების ჰაერში დიდი რაოდენობითაა აზოტის ოქსიდები,რომლებიც მრავალმხრივ ზემოქმედებას ახდენს ადამიანზე, კერ-ძოდ, იწვევს ყნოსვისა და მხედველობის დაქვეითებას, სუნთქვისგართულებას.

112

ქალაქის ატმოსფეროს დამაბინძურებლებიდან აღსანიშნავიააზბესტის მტვერი. იგი იწვევს ფილტვის კიბოს. აზბესტი გამოი-ყენება ჭერის, კედლების, იატაკის მოსაპირკეთებლად, ავტომანქა-ნებში, ფილტრებში, მეხანძრეთა ტანსაცმელში და ა.შ. თუ მიღებულიმტვრის დოზა დიდი არაა, შედეგი შეიძლება გამოვლინდეს 20–30წლის შემდეგ. თანამედროვე ქალაქების არასასიამოვნო მოვლენააბოლნისლი. ამ ტერმინით აღნიშნავენ ატმოსფეროს ქვედა ფენებშიწარმოქმნილი აირების ნარევს, რომლის საწყისი მასალაა ავტომანქა-ნების გამონაბოლქვი, ნახშირწყალბადები, აზოტის ოქსიდები დაზოგიერთი სხვა ნივთიერება, რომლებიც მზის რადიაციის ზემოქმე-დებით გარადაიქმნება მავნე გაზებად. ეს უკანასკნელი კი იწვევსსასუნთქი გზებისა და თვალების გაღიზიანებას. მისი წარმოქმნისინტენსივობა მატულობს ზაფხულის პერიოდში, როცა მაღალიაჰაერის ტემპერატურა და ულტრაიისფერი გამოსხივების ინტენსივო-ბა, ე.წ. “სმოგის“ პრობლემა.

ინგლისში ჩატარებულმა გამოკვლევებმა ცხადყო, რომ ბრონქი-ტით სიკვდილის შემთხვევები პირდაპირ კავშირშია ატმოსფერულგაჭუჭყიანებასთან. ბოლო 80 წლის მანძილზე ბურუსის წარმოქმნისსიხშირე 2–ჯერ გაიზრადა. იგი უარყოფოთად მოქმედებს სასუნთქსისტემაზე, მხედველობის ორგანოებზე, იწვევს ყელის სიმშრალეს,თავის ტკივილს, ცრემლდენას, სუნთქვის გაძნელებას და სხვაარასასურველ შედეგებს, რამაც შეიძლება სიკვდილი გამოიწვიოს,რომლის მრავალი მაგალითია ლოს–ანჟელესში, სან-ფრანცისკოში,ლონდონში, ტოკიოში და სხვა დიდ ქალაქებში. ქალაქის ატმოს-ფეროში, წყლებსა და ნიადაგში ტექნიკური პროცესებისა და ატომურელსადგურებში მომხდარი ავარიების შედეგად ხვდება რადიაქ-ტიური ნივთიერებები, რომლებიც შემდეგ კვებითი ჯაჭვებით,სასუნთქი ორგანოებით ან კანით ხვდება ადამიანის ორგანიზმში დააკუმულირდება ძვლის ტვინში, ღვიძლსა და სხვა ორგანოებში.ნიადაგში გროვდება მყარი ნარჩენები, მძიმე მეტალები, რადიაქტიუ-რი ნივთიერებები, პესტიციდები, ორგანული სასუქები და სხვანიტრატები, რომლებიც ნიადაგიდან ხვდება ბოსტნეულში და

113

იქიდან ადამიანის ორგანიზმში. ნიტრატები საჭმლის მომნელებელტრაქტში გარდაიქმნება კანცეროგენულ ნიტროზამინებად.

ერთმილიონიანი ქალაქი გარემოში ყოველწლიურად უშვებს350 მლნ ტონა დაბინძურებულ ჩამდინარე წყალს, რომელშიც არისდიდი რაოდენობით უხსნადი ნაწილაკები, მინერალური დაორგანული ნივთიერებები, ნავთობპროდუქტები, სინთეზურინაერთები. წყლის დაბინძურება ადამიანში იწვევს ინფექციურ დასხვა სახის დაავადებებს.

თანამედროვე ქალაქების მნიშვნელოვანი პრობლემაა მყარინარჩენების გატანის საკითხი. გატანილი ნარჩენები საფრთხეს უქმ-ნის დასახლებული პუნქტების მოსახლეობას, რადგან აქ მრავლადგვხვდება ბუზები, ვირთაგვები, ჰელმინთების კვერცხები, დაავადე-ბის გამომწვევი ბაქტერიები. ქარიან ამინდში ნარჩენები იფანტებადასახლებულ პუნქტებში და იწვევს ჰაერისა და მიმდინარეტერიტორიის დაბინძურებას. გარდა ამისა, ქალაქის პრობლემასწარმოადგენს ხმაური, რომლის ძირითადი წყაროა ავტოტრანსორტი,სამრეწველო საწარმოები, საყოფაცხოვრებო ობიექტები და სხვა.ხმაური უარყოფითად მოქმედებს ადამიანის ჯანმრთელობაზე.კერძოდ, იწვევს სტრესს, სმენის დაქვეითებას, ნერვული სისტემისგაღიზიანებას, უმადობას, ტაქიკარდიას, ბრადიკარდიას, ნივთიერე-ბათა ცვლის მოშლას, შრომის ნაყოფიერების დაქვეითებას და სხვა.ვიბრაცია თანამედროვე ქალაქის მნიშვნელოვანი პრობლემაა. მისიწარმოშობის წყაროა მეტროპოლიტენის ზედაპირული ხაზები,სარკინიგზო და ავტოტრანსპორტის მაგისტრალები. ვიბრაციაუარყოფითად მოქმედებს სმენის ორგანოებზე და სხვადასხვაფიზიოლოგიური პროცესის ნორმალურ მიმდინარეობაზე. ქალაქისპრობლემას წარმოადგენს ელექტრომაგნიტური გამოსხივება, რომ-ლის წყაროა საკომუნიკაციო სადგურები (ტელე– და რადიოგადამ-ცემები, ანტენები, სამედიცინო და საყოფაცხოვრებო–სამრეწველოაპარატურა), მობილური ტელეფონები. ელექტრომაგნიტური ველიბავშვებსა და მოზარდებში იწვევს ლეიკემიისა და ტვინის სიმსივნისგანვითარებას. დღეისათვის დედამიწის მოსახლეობის უმეტესი

114

ნაწილი ქალაქში ცხოვრობს. ინდუსტრიალიზაციის შედეგად ქალაქისულ უფრო არაჯანსაღი და დაბინძურებული ხდება. ადამიანსცხოვრება უწევს ისეთ გარემოში, რომელიც საფრთხეს უქმნის მისსიცოცხლესა და ჯანმრთელობას, აქედან გამომდინარე, კაცობრიობამივიდა დასკვნამდე, რომ მეცნიერულ–ტექნიკური პროგრესისგანვითარება შეუძლებელია, თუ არ გვეცოდინება, რა გავლენასახდენს ახალი ტექნოლოგიები ეკოლოგიურ სიტუაციასა და კაცობ-რიობის ჯანმრთელობაზე.

ამერიკელი მეცნიერების აზრით, ადამიანისთვის დიდ ქალაქებ-ში ცხოვრება უფრო ძნელია, ვიდრე განმარტოებულ ზონაში, რადგანდიდი ქალაქები თავისებურ შოკურ ზეგავლენას ახდენს ადამიანზე.კერძოდ, ადამიანი განიცდის ხმაურის ზემოქმედებას, რაც იწვევსნევროზს, ქრონიკულ დაღლილობას, გაღიზიანებას და მარტოობისგანცდას. თავის ტვინი ხმაურის დროს სრულყოფილად არ ისვენებს,რის შედეგადაც დროთა განმავლობაში ადამიანს უქვეითდებამეხსიერება, ეფანტება ყურადღება, ღამით ეწყება უძილობა(უძილობის შემთხვევის 70% აღენიშნება ქალაქის მოსახლეობას).ქალაქის ხმაურს ექიმები მიიჩნევენ ჰიპერტონიისა და გულისიშემიური დაავადების მიზეზად. 65 დეციბალის ხმაური უკვეიწვევს გულის რიტმისა და პულსის დარღვევას, ხოლო 80–95 დბ –ტაქიკარდიას. მეცნიერები თვლიან, რომ ინფარქტის 2% დაკავში-რებულია ხმაურთან. განუწყვეტელი ხმაური 55 დბ–ის ფარგლებში2–ჯერ ზრდის ჰიპერტონიის რისკს.

დიდი ქალაქის მოსახლეობას ახასიათებს უძრავი ცხოვრებისწესი. მეცნიერები ამტკიცებენ, რომ ხანგრძლივ უძრაობას მივყავართორგანიზმში შეუქცევად ცვლილებამდე. კერძოდ, არღვევსმეტაბოლურ პროცესებს, იწვევს სქოლიოზს და ოსტეოქონდროზს.დადგენილია, რომ მოსახლეობის 50% 20–დან 40 წლის ასაკშიგანიცდის ზურგის ტკივილს, რისი მიზეზიც მდგომარეობს იმაში,რომ როდესაც ადამიანი ზის, დაწოლა ხერხემლის დისკზე არის 4–ჯერ უფრო მეტი, რის შედეგადაც ხერხემალი არაბუნებრივადიზნიქება.

115

მეგაპოლისებში ადამიანები შეგუებულნი არიან თავიანთბუნებრივ ინსტინქტებთან ტრანსპორტში, სამსახურში თუ მაღა-ზიაში, რაც სრულდება კომპლექსების, აგრესიის ან დეპრესიის ჩამო-ყალიბებით. ამიტომაც, დიდ ქალაქებში არის დიდი სტრესი დასოციოფობია (საზოგადოების შიში), რომლის დროსაც ადამიანებიგაურბიან ნაცნობობას, თავყრილობას, სტუმრებს, ბორკავს დიდიაუდიტორია. დაავადება ფიზიკურ დონეზე ვლინდება გულისაჩქარებით, თავის ტკივილით, პირის სიმშრალით და კანკალით.

კარდიოლოგების დასკვნით, ადამიანის გულ–სისხლძარღვთასისტემა სუსტდება იმ საათების პროპორციულად, რამდენსაც ისგაატარებს ტელევიზორთან ან კომპიუტერთან. კერძოდ, თითოეულსაათში – 7%–ით. გარდა ამისა, 2–ჯერ იზრდება ბრონქული ასთმისგანვითარების რისკი.

დიდი ქალაქების მოსახლეობის ცუდი კვების რეჟიმი, კერძოდ,დილით 1 ჭიქა ყავა, შოკოლადი შესვენებაზე და ჩიფსები სადილად,არის გარანტირებული კუჭის წყლული. ქალაქის მოსახლეობისახალგაზრდობისათვის დამახასიათებელია საჭმლის მომნელებელორგანოთა ქრონიკული დაავადებები. ეს განსაკუთრებით უკავშირ-დება სტუდენტურ ცხოვრებას.

დიდი ქალაქების დამახასიათებელი კიდევ ერთი პრობლემააჰიპოქსია ანუ ჟანგბადის უკმარობა, ჟანგბადის ნაცვლად მავნენაერთების ჩასუნთქვა. სწორედ ამიტომ, ქალაქის მოსახლეობაძირითადად ავადდება ალერგიით, ფილტვების ანთებით დადაავადებით. ბოლნისლის წარმოქმნის მიზეზი დიდ ქალაქებშიარის ავტომობილების გამონაბოლქვი, რომელიც იწვევს რესპირა-ტორული დაავადებების პროვოცირებას.

განსაკუთრებით საშიშია დიდ ქალქებში სასმელი წყალი.დადგენილია, რომ დაავადებათა 80% ადამიანებს გადაეცემათსასმელი წყლით. ქლორირებული წყალი იწვევს კარიესს და ისსახიფათოა ორსულებისთვის.

ქალაქის მცხოვრებლებს მაღალი ცხოვრების რიტმის გამოაღენიშნებათ დაქვეითებული იმუნიტეტი. დადგენილია, რომ

116

ინფექციურ დაავადებებს იწვევს არა მარტო ცუდი ეკოლოგიურიგარემო, არამედ ადამიანთა რიცხოვნობის გაზრდა. კერძოდ, 20 000ვირუსი გამოიყოფა დაავადებული ადამიანის ცხვირის დაცემინებისდროს. ხოლო დახველებისას 3 000-მდე, რომელიც ხვდება სხვადა-სხვა საგანზე და წარმოადგენს ადამიანთა დასნებოვნების წყაროს.

მეცნიერები მივიდნენ იმ დასკვნამდე, რომ თანამედროვემეგაპოლისი უარყოფით გავლენას ახდენს ადამიანის ჯანმრთელო-ბაზე. გარემომცველი გარემოს დაბინძურება საფრთხეს უქმნისქალაქში დაბადებული და გაზრდილი ბავშვების კეთილდღეობას.მეცნიერებმა შეადარეს რა ერთმანეთს ქალაქელი დედის დასოფლელი დედის პლაცენტა, დაადგინეს, რომ მეგაპოლისებშიგარემოს დაბინძურების უარყოფით გავლენას ბავშვი განიცდის ჯერკიდევ მუცლად ყოფნის პერიოდში.

დიდ ქალაქში მცხოვრები მოსახლეობის ორგანიზმში აღმოჩენი-ლი იქნა ხელოვნული დამაბინძურებლის – ქსენოესტროგენებისდიდი რაოდენობა. აღნიშნული ქიმიური ნაერთი არღვევს ადამიანისჰორმონულ სისტემას. ადამიანის ორგანიმზში ქსენოესტროგენისმოლეკულის მოხვედრა იწვევს ჰორმონების კონტროლქვეშ მყოფიფუნქციის ამოქმედებას. გარდა ამისა, ავლენს ბიოლოგიურ აქტი-ვობას, აქვს ორგანიზმში დაგროვებისა და რეპროდუქციულ ფუნ-ქციაზე ზეგავლენის მოხდენის უნარი, რის შედეგადაც ვითარდებაუნაყოფობა.

ქსენოესტროგენებს შეიცავს უამრავი ხელოვნური დამაბინძუ-რებელი, მაგალითად, ბენზინის ორთქლი, რომელიც დიდი რაოდე-ნობითაა მეგაპოლისების ჰაერში, ვიდრე სოფლის დასახლებაში. ესნივთიერება ნეგატიურად მოქმედებს ნაყოფის განვითარებაზე, ასევეშესაძლებელია, გახდეს სიმსუქნის, ჰიპერაქტიულობის, ადრეულისქესობრივი მომწიფების, უნაყოფობის მიზეზი და იწვევს სხვა-დასხვა ტიპის სიმსივნურ დაავადებას – ფილტვების, სარძევე ჯირ-კვლის და პროსტატის.

მეგაპოლისებში ცხოვრების მაღალი რიტმი ადამიანებში იწვევსდაღლილობას და გამოფიტვას. დიდი ქალაქის მცხოვრებლები

117

რეგულარულად განიცდიან სერიოზულ სტრესულ ზეგავლენას, რაცგანაპირობებს შიზოფრენიისა და სხვა ფსიქიკური დარღვევებისგანვითარებას. გარდა ამისა, ქალაქის მცხოვრებლები სოფლისმცხოვრებლებთან შედარებით ნაკლებად მოძრავ ცხოვრებას ეწევიანდა იკვებებიან სწრაფი კვების ობიექტებში, რაც იწვევს ჭარბი წონისდაგროვებას მათში.

აღნიშნული პრობლემების მასშტაბები უფრო მეტად გაიზრ-დება მომავალში ქალაქის მოსახლეობის რიცხვის ზრდის გამო,რამდენადაც 1900 წელს დედამიწის მოსახლეობის მხოლოდ 14%ცხოვრობდა ქალაქში, 2008 წლისთვის ეს ციფრი გაიზარდა 50%–მდე,ხოლო გაერთიანებული ერების ორგანიზაციის მონაცემებით, 2050წლისათვის ქალაქის მოსახლეობა იქნება კაცობრიობის 70%.

118

თავი XV. მეტეოფაქტორების გავლენა ადამიანისჯანმრთელობაზე, მეტეოდაავადებები

მეტეომგრძნობელობა არის ორგანიზმის რეაქცია მეტეოროლო-გიურ ფაქტორებზე, ანუ მომატებული მგრძნობელობა ამინდისცვალებადობის მიმართ, რაც იწვევს ორგანიზმის ადეაპტაციისმექანიზმების შესუსტებას იმუნიტეტის დაქვეითებას და ქრონიკულდაავადებებს.

არჩევენ მეტეომგრძნობელობის 3 ფორმას:1. მსუბუქი ფორმა – ვლინდება სუბიექტის შეუძლოდ ყოფ-

ნის ჩივილებით, გამოკვლევისას რაიმე დაავადება არდაუდგინდა;

2. საშუალო ფორმა – ვლინდება გამოხატული მგრძნობე-ლობით, შეიმჩნევა არტერიული წნევის მკაფიო ცვლილე-ბები;

3. მძიმე ფორმა – შეიმჩნევა მკვეთრად გამოხატული დარღ-ვევები მეტეოპათიკური რეაქციის 5 ტიპით: ა) მეტეო-მგრძნობელობის გულის ტიპი – ხასიათდება ქოშინით დაგულის ტკივილით; ბ) მეტეომგრძნობელობის ტვინისტიპი – ხასიათდება თავის ტკივილით, თავბრუსხვევით

119

და თავში ხმაურის შეგრძნებით; გ) მეტეომგრძნობელო-ბის შერეული ტიპი – ხასიათდება გულ–სისხლძარღვთადა ნერვული სისტემის დაზიანებით; დ) ასთენონევრო-ზული ტიპი – ხასიათდება მომატებული აგზნებადობით,გაღიზიანებადობით, უძილობით და არტერიული წნევისცვლილებით; ე) გაურკვეველი რეაქციის ტიპი – ხასიათ-დება საერთო სისუსტით, სახსრებისა და კუნტებისტკივილით.

ადამიანები, რომელთაც ახასიათებთ მძიმე მეტეომგრძ-ნობელობა, უნდა იმყოფებოდნენ სპეციალური დისპანსერულიდაკვირვების ქვეშ. ატმოსფერული წნევის ზეგავლენის ხასიათიდამოკიდებულია ამპლიტუდის სიდიდეზე.

უკანასკნელ პერიოდში წარმოიშვა “სინდრომული მეტეოპა-თია”, რომელიც შეისწავლის მეტეოპირობების გავლენას ორგა-ნიზმზე. იგი მოიცავს მეტეოპათიის სიმპტომებს, რაც განპირო-ბებულია ბარომეტრული წნევისა და ატმოსფერული ანომალიების(ჭექა-ქუხილი, ცხელი და მშრალი ქარი, ნისლი, თოვლი და სხვა)კომბინირებული მოქმედებით. ის იწვევს გულის იშემიურიდაავადებისას სტენოკარდიული შეტევის პროვოცირებას.

ჰაერის ტენიანობა მნიშვნელოვან როლს ასრულებს ატმოს-ფეროში ჟანგბადის სიხშირის შენარჩუნებაში და მოქმედებს სითბოსცვლასა და ოფლის გამოყოფაზე. მაღალი ტენიანობისადმიმომატებული მგრძნობელობით ხასიათდებიან ჰიპერტონიული დაათეროსკლეროზით დაავადებული ადამიანები. გულ-სისხლ-ძარღვთა დაავადების გამწვავება ხშირ შემთხვევაში წარმოიშობამაღალი ფარდობითი ტენიანობის (80-95%) დროს, მკვეთრი ტემ-პერატურული ცვლიელებების დროს კი ვითარდება მწვავერესპირატორული ინფექციები.

ბოლო დროს დიდი ყურადღება ეთმობა მზის რადიაციულო-ბისა და დედამიწის მაგნიტური ველის გაზრდას, რომელთამოქმედება ადამიანის ორგანიზმზე ვლინდება 1-2 დღით ადრეამინდის ცვლილებამდე. ისევე, როგორც მეტეოფაქტორები

120

ზემოქმედებენ ადამიანზე ციკლონის და ანტიციკლონის დროს,ასევე, უჩვეულოდ მდგრადი ამინდიც არახელსაყრელად მოქმედებსადამიანის ორგანიზმზე. მაგალითად, თბილი და ტენიანი ამინდიძლიერი ნისლით თრგუნავს ადამიანის ფსიქიკას, აქვეითებსშრომისუნარიანობას, იწვევს ნერვული სისტემის გადაღლას.

ატმოსფერული წნევის ცვლილება უარყოფითად აისახებასისხლის მიმოქცევაზე, სისხლძარღვთა ტონუსზე, არტერიულწნევაზე. კერძოდ, მაღალი ტენიანობის დროს გულ-სისხლძარღვთა,ფილტვებით და ბრონქული ასთმით დაავადებულებებში იწვევსჰიპოქსიას.

მაგნიტური ქარიშხალი ჯანმრთელ ადამიანებში იწვევს თავისტკივილს, ნერვულ დაძაბულობას, ორგანიზმის შენელებულრეაქციას სხვადასხვა გარე გამღიზიანებელზე. ასეთ დღეებშიგანსაკუთრებული ყურადღებით უნდა იყვნენ მეტეოფაქტორე-ბისადმი მგრძნობიარე ადამიანები. მაგნიტური ქარიშხალი ხშირადიწვევს გულ-სისხლძარღვთა და ნერვული სისტემით დაავადებუ-ლებში მდგომარეობის გამწვავებას. ამინდის ცვლილებაზე, პირველრიგში, მწვავედ რეაგირებენ კარდიოლოგიური ავადმყოფები დაჰიპერტონიკები. მნიშვნელოვნად უარესდება იმათი მდგომარეობა,ვისაც გადატანილი აქვს ინფარქტი და ინსულტი. ამინდის მცირეცვლილებაზე რეაგირებენ სახსრების რევმატიზმით, ფილტვებით,ცენტრალური ნერვული სისტემით და საყრდენ-მამოძრავებელისისტემით დაავადებულები.

არჩევენ ბუნებრივი პირობების 5 ფორმას, რომლებიც ზემოქ-მედებენ ადამიანის ჯანმრთელობაზე:

1. ინდიფერენტული – როცა ადამიანის ორგანიზმი არგანიცდის ამინდის ცვლილებაზე არავითარ ზეგავლენას;

2. მატონიზირებელი – როცა ამინდის ცვლილება ადამიანზემოქმედებს ნაყოფიერად, კერძოდ, ჟანგბადის უკმარობით,არტერიული ჰიპოტენზიით, გულის იშემიით და ქრო-ნიკული ბრონქიტით დაავადებულებზე;

121

3. სპაზმური – ამინდის მკვეთრად შეცვლა აცივებისაკენ,როცა მატულობს ატმოსფერული წნევა და ჰაერში ჟანგბა-დის შემცველობა, მაშინ ჰიპერტენზიით დაავადებულებსაღენიშნებათ თავისა და გულის ტკივილი, რომლებიცგამოწვეულია სისხლძარღვთა სპაზმით;

4. ჰიპოტენზიური – როცა ჰაერში მცირდება ჟანგბადისშემცველობა, ეცემა ავადმყოფთა სისხლძარღვების ტონუ-სი, ჰიპერტონიკები თავს უკეთ გრძნობენ წნევის შემ-ცირების გამო;

5. ჰიპოქსიმიური – როცა ამინდი იცვლება დათბობისაკენდა მცირდება ჰაერში ჟანგბადის რაოდენობა, ადამიანებსაწუხებთ ჟანგბადის უკმარობა.

როგორ შევამციროთ მეტეომგრძნობელობა და მეტეოდამოკი-დებულება?

თუ საქმე ეხება ქრონიკულ ავადმყოფს, მაშინ, უპირველესყოვლისა, საჭიროა ძირითადი დაავადების მკურნალობა, ხოლოარასასურველი ამინდის დროს კი – წამლებით პროფილაქტიკისჩატარება. სასარგებლოა სამკურნალო ფიზკულტურა, მზისა დაჰაერის აბაზანებით სხეულის გაკაჟება, რეგულარული დასვენებაბუნებაში, ცხოვრების ჯანსაღი წესის დაცვა. კერძოდ, უარის თქმასიგარეტზე, ალკოჰოლზე. ყოველივე ეს ხელს უწყობს ორგანიზმისადაპტაციას ცვალებადი კლიმატური პირობებისადმი. სპაზმურიშეტევის დროს ადამიანს დიდად ეხმარება ფეხების დათბილვა,კონტრასტული შხაპის მიღება, ვარჯიში.

ადამიანებს, რომელთაც მეტეომგრძნობელობა ეწყებათ მკვეთრიდათბობის შემდეგ, შეიძლება გაეწიოს შემდეგი რეკომენდაციები:ფიზიკური ვარჯიში, სიარული, სირბილი, თხილამურებზე ვარ-ჯიში, სუნთქვითი ვარჯიშები, ცივი წყლით ტანის დაზილვა..

ადამიანებს, რომლებსაც აქვთ დაბალი არტერიული წნევა,შეიძლება დახმარება გაეწიოს პოლივიტამინებით, მასტიმული-რებელი ბალახების – მწვანე ჩაი, მილისა, კოფეინი და სხვათა

122

ნაყენის – გამოყენებით. მეტეომგრძნობელობის პროფილაქტიკისათ-ვის მისაღებია დიეტაც.

სამი ძირითადი ფაქტორი, რომლებზედაც დამოკიდებულიაადამიანის ჯანმრთელობა, არის – კლიმატი, მოძრაობა და კვება.ადამიანმა საკვებად უნდა გამოიყენოს ისეთი პროდუქტები,რომლებიც შეიცავს ვიტამინ “C”–ს, კალციუმს, კალიუმს, რკინას.მაღალი არტერიული წნევით დაავადებულებმა ამინდის მკვეთრიცვლილებისას უნდა შეზღუდონ მარილის მიღება.

პროფილაქტიკური ღონისძიებებით მთლიანად მეტეომგრძნო-ბელობის მოხსნა რთულია, მაგრამ შესალებელია ორგანიზმისრეაქციის შემსუბუქება.

პროფილაქტიკური ღონისძიებები შეიძლება იყოს გეგმიური,სეზონური და ექსტრემალური. გეგმიური გულისხმობს გეგმიურიგამოკვლევის ჩატარებას, თუ ადამიანი განიცდის მეტეომგრძნო-ბელობას, რადგან ის შეიძლება გამოწვეული იყოს გულ-სისხლ-ძარღვთა ან ნერვული სისტემის დაავადებებით. ამდენად, საჭიროაკარდიოლოგისა და ნევროპათოლოგის კონსულტაცია, ხოლოაუცილებლობის შემთხვევაში – მკურნალობის ჩატარება.

სეზონური პროფილაქტიკა ტარდება სექტემბრის ბოლოს დათებერვალში. საჭიროა ჟენშენისმაგვარი ადაპტოგენის მიღება. ზოგ-ჯერ ექიმები უნიშნავენ პროდექტინს, პირამიდინს ან ვიტამინებს.

ექსტრემალური პროფილაქტიკა ტარდება ამინდის მკვეთრიცვლილებისა და მაგნიტური ქარიშხლის დროს. აუცილებელიადასვენება, ვეგეტერიანული კვება და წამლების მიღება.

ადამიანის ორგანიზმი იცვლება სეზონურ ცვლილებასთანერთად. ჰიპოკრატე ამბობდა: “ადამიანის ორგანიზმის ქცევა განსხ-ვავებულია წლის სხვადასხვა პერიოდში. ერთნი განწყობილნი არიანდადებითად ზაფხულის მიმართ, მეორენი – ზამთრის მიმართ.დაავადებებიც მიმდინარეობს შესაბამისად – სხვადასხვანაირად,წლის სხვადასხვა დროს, სხვადასხვა ქვეყანაში და ცხოვრებისგანსხვავებულ პირობებში”.

123

ადამიანის ორგანიზმის ფიზიოლოგიური ფუნქციის ანალიზმაგვიჩვენა, რომ სეზონური ცვლილების დროს მნიშვნელოვნად იცვ-ლება სისხლში ლეიკოციტების შემცველობა. კერძოდ, კონტინენტუ-რი კლიმატის პირობებში ლეიკოციტების მაქსიმალური რაოდენობასისხლში შეინიშნება შემოდგომის დასაწყისში, ხოლო მინიმალური– გაზაფხულის ბოლოს. ზოგიერთი მკვლევარი ამ დამოკიდებუ-ლებას ხსნის დედამიწის მდებარეობით მზის მიმართ, მეორენი –ვიტამინებით ორგანიზმის გადატვირთვით. პულსის სიხშირე დასუნთქვა ზამთარში უფრო დაბალია, ვიდრე ზაფხულში. კანისკაპილარები ზაფხულში გაფართოებულია, ზამთარში კი – შევიწ-როებული. მკაფიო სეზონური რიტმი გააჩნია, ასევე შინაგანისეკრეციის ჯირკველების და სხვა შინაგანი ორგანოების მოქმედებას,რაც აისახება ორგანიზმის ბიოქიმიურ და სხვა სახის რეაქციებში.ადამიანის სისხლში ჰემოგლობინის შემცველობა ზამთარში მაღალია(21%), ვიდრე ზაფხულში. სხვადასხვა ქრონიკული დაავადებისგამწვავება შეინიშნება გაზაფხულზე (მარტი-აპრილი) და შემოდგო-მაზე, ზაფხულში კი შედარებით ნაკლებია.

ცნობილია ისეთი დაავადებები, რომელთა წარმოშობა რაღაცხარისხით განპირობებულია მეტეოფაქტორებით. მაგალითად,წყლულოვანი დაავადებების გამწვავება შესამჩნევია გარდამავალპერიოდში (გაზაფხულზე და შემოდგომაზე). ატმოსფერულიპირობებით შეიძლება განპირობებული იყოს ორგანიზმის რეაქციაწამლებზე და, შესაბამისად, მკურნალობის ეფექტურობაზე. დღეი-სათვის დადგენილია, რომ მეტეორეაქციები დაკავშირებულია არამარტო ამინდის ცვლილებაზე, არამედ – ელექტრომაგნიტურიტალღების სიხშირეზე.

ჯანმრთელი ადამიანების ფიზიოლოგიური მექანიზმები კარ-გად ფუნქციონირებს, რის გამოც უზრუნველყოფს ამინდის ცვლი-ლებისადმი შეგუებას. ავადმყოფ ადამიანებში ეს მექანიზმებიდარღვეულია, ამიტომ ისინი იშვიათად რეგულირებენ მეტეოცვლი-ლებაზე. ასეთ ადამიანებს უწოდებენ მეტეომგრძნობელებს, “ცოც-ხალ ბარომეტრს”.

124

უნდა აღინიშნოს ისიც, რომ ამინდის პირობები არ წარმოადგენსდაავადების უშუალო ეტიოლოგიურ ფაქტორს, არამედ ასრულებსმაპროვოცირებელ როლს პათოლოგიური პროცესის წარმოშობასა დაგანვითარებაში.

მეტეოტეროპულ რეაქციებს განიხილავენ როგორც კლინიკურმოვლენას – მეტეონევროზის სახელწოდებით. ხშირად მეტეონევრო-ზით ავადდებიან ის ადამიანები, რომლებიც იშვიათად გადიანბუნებაში და ეწევიან გონებრივ შრომას. მომატებული მეტეომგრძნო-ბელობა აღენიშნებათ ადამიანებს, რომლებიც დაავადებულნი არიანვეგეტონევროზით, ჰიპერტონიით, კორონალური უკმარობით.

მეტეოტეროპული რეაქციები ვლინდება, როგორც მსუბუქიფრომით, ასევე გულისა და ტვინის მოქმედების მკვეთრი დარღვე-ვით. დადგენილია, რომ მოსახლეობის 30-70% სხვადასხვა დაავა-დებით დაავადებულ ადამიანებს შორის მგრძნობიარენი არიანმეტეოროლოგიური პირობების ცვლილებისადმი.

ამრიგად, მეტეოტროპული რეაქცია – ეს არის ამინდის ცვლი-ლებასთან დაკავშირებული მდგომარეობის გაუარესება, რომლისმიზეზი შეიძლება იყოს სხვადასხვა ამინდის ფაქტორი. ბუნებრივია,რაც უფრო მეტადაა ამინდი გადახრილი ოპტიმალური ნორმიდან,მით უფრო სწრაფად და მძიმედ ვითარდება მეტეოტროპულირეაქცია.

უკანასკნელ პერიოდში შეიმჩნევა ამინდის ნახტომისებურიცვლილებები. ზოგჯერ თებერვალში ცხელა ან მაისში თოვლიმოდის. ადამიანის ორგანიზმი მიუჩვეველია ასეთ მკვეთრ ცვლი-ლებებს. ზამთრის პერიოდში დათბობა განპირობებულია თბილიჰაერის მასების შემოჭრით. ატმოსფერული წნევის მკვეთრ დაცემასდა ტენიანობის გაზრდას მივყავართ ჰაერში ჟანგბადის რაოდენობისშემცირებამდე, რის შედეგადაც ფორმირდება ჰიპოქსიური ტიპისამინდი. ასეთი ანომალიური თბილი ამინდი არის მთელი რიგიდაავადებების გამწვავების მიზეზი.

ჰაერში ჟანგბადის რაოდენობის შემცირებაზეც რეაგირებსმრავალი ადამიანი, განსაკუთრებით კი ისინი, ვისაც აწუხებს

125

ჟანგბადის ქრონიკული უკმარობა, გულის იშემია, ტვინში სისხლისმიმოქცევის დარღვევა, ასევე, ცუდად იტანენ ბრონქული ასთმითდაავადებულებიც.

ზაფხულში ტემპერატურის მომატების გამო ვითარდება გულ-სისხლძარღვთა, ბრონქული, ალერგიული და ენდოკრინული დაავა-დებები. კანის ტემპერატურის მომატება იწვევს დიდი რაოდენობითსითბოს დაკარგვას. ძირითადი მექანიზმი, რაც იცავს ორგანიზმსგადახურებისაგან, არის სითხის მიღება დღე-ღამეში 1,5-2 ლიტრისოდენობით.

პრაქტიკულად ჯანმრთელი ადამიანების რეაგირება ამინდისცვლილებაზე აისახება ფსიქოემოციური მდგომარეობით და მეტეო-ნევროზით. ქრონიკულ ავადმყოფებში კი – დაავადების გამწვავე-ბით.

მეტეოპათია ანუ ორგანიზმის მომატებული მგრძნობელობაამინდის ცვლილებისადმი წარმოადგენს გარემოს ცვლილებისადმიორგანიზმის ადაპტაციის დარღვევას, რომელიც გავრცელებულიაფართოდ. დადგენილია, რომ მეტეომგრძნობელობა პირდაპირკავშირშია ვეგეტაციურ დისფუნქციასთან. ამინდის ზემოქმედებისმექანიზმები ადამიანის ჯანმრთელობასა და ფსიქიკურ მდგომა-რეობაზე ჯერ კიდევ არ არის ბოლომდე დადგენილი. ახალგაზრ-დებსა და პრაქტიკულად ჯანმრთელ ადამიანებში მეტეოპათიკურირეაქციები ვლინდება მსუბუქი ფორმით. მეტეომგრძნობელობისგამოვლენა დამოკიდებულია ორგანიზმის მდგომარეობაზე, ასაკზე,მიკროკლიმატზე, რომელშიც ცხოვრობს ადამიანი.

კლიმატური ფაქტორების ზემოქმედება ადამიანის ორგანიზმზედღეისათვის არა მარტო დადასტურებული ფაქტია, არამედ –მიზეზიც იმ რეაქციის შესწავლისათვის, რომელიც ვითარდებამეტეოფაქტორების მოქმედების საპასუხოდ. ცენტრალურ დავეგეტატიურ ნერვულ სისტემაზე ამინდის ფაქტორების ზემოქმე-დებით ვითარდება ორგანიზმის შეგუებითი რეაქციები, რომელსაცუწოდებენ მეტეოტროპულ რეაქციებს.

126

ბოლო პერიოდში აქტიურად შეისწავლება ადამიანის ორგა-ნიზმზე ფაქტორთა კომპლექსური ზემოქმედება: ჰაერის ტემპერა-ტურა, ტენიანობა, ქარის სიჩქარე და გეოფიზიკური ფაქტორები.განსაკუთრებით აქტუალურია მეტეოპათიკური რეაქციების შესწავ-ლა თერაპიული მკურნალობის ეფექტურობის გაზრდის კონტექსტ-ში, ზოგიერთი სოციალურად მნიშვნელოვანი დაავადებისადმი.არსებობს მოსაზრება, რომ მეტეოპათიკური რეაქციები არტერიულიჰიპერტენზიის არაეფექტური მკურნალობის ერთ-ერთი მიზეზია.

ამრიგად, ცხადია, რომ ამინდის ცვლილებისას ადამიანის ორგა-ნიზმს ესაჭიროება დროული ეფექტური დახმარება, განსაკუთრებითკი ქრონიკულ ავადმყოფებს. პრეპარატი – ანტიფრონტი, რომელიცშექმნილია უნგრელი სპეციალისტების მიერ, წარმოადგენს მცენა-რეულ პრეპარატს, რეკომენდირებულია კლიმატური პირობებისცვლილებით გამოწვეული თავბრუსხვევის, მძინარობის, სახსრებისტკივილის, გულისრევის და წნევის ცვალებადობისას.

127

თავი XVI. ადამიანის გარემო პირობებისნორმირების ხარისხი. ბავშვთა და მოზარდთა

ჯანმრთელობის მდგომარეობის შეფასებისეკოლოგიური კრიტერიუმი

ჯანმრთელობის მდგომარეობა დამოკიდებულია სოციალურფაქტორთა რთულ კომპლექსზე, რომელიც განსაზღვრავს ორგანიზ-მის განვითარებას მისი თანდაყოლილი და შეძენილი თავისებუ-რებებით.

მოზარდთა ჯანმრთელობის მდგომარეობის გამორკვევისმნიშვნელობა მდგომარეობს იმაში, რომ იგი შესაძლებლობას გვაძ-ლევს, გამოვავლინოთ გარემოს კონკრეტული პირობების გავლენაბავშვის ორგანიზმის ფორმირებასა და ჯანმრთელობის მდგომარეო-ბაზე.

ჯანმრთელობის მდგომარეობა დამოკიდებულია როგორც სო-ციალურ, ისე ეკოლოგიურ ფაქტორთა რთულ კომპლექსზე, რო-მელიც წარმართავს ორგანიზმის განვითარებას თანდაყოლილი დაშეძენილი თავისებურებების გათვალისწინებით.

128

ბავშვთა და მოზარდთა ჯანმრთელობის პრაქტიკული შეფასე-ბისათვის შემუშავებულია პირდაპირი და არაპირდაპირი მაჩვენებ-ლები. პირდაპირია: 1. ჯანმრთელობის ინდექსი – გამოხატავს 1წლის მანძილზე ავადმყოფი ბავშვების პროცენტულ შეფარდებასგამოკვლეული ბავშვების საერთო რაოდენობასთან; 2. ფიზიკურიგანვითარება – ექვემდებარება, ერთი მხრივ, ბიოლოგიურ კანონებსდა გამოხატავს ზრდისა და განვითარების ზოგად კანონზომიე-რებებს, მეორე მხრივ კი, დამოკიდებულია ბუნებრივ და სოციალურგარემო პირობებზე. ფიზიკურ განვითარებას განსაზღვრავსფაქტორთა 3 ჯგუფი: 1. ენდგოგენური – მემკვიდრეობა, თანდაყო-ლილი მანკები და სხვა; 2. ეკოლოგიური – გეოგრაფიული ადგილ-მდებარეობა, კლიმატი, გარემოს ჰიგიენური მდგომარეობა და სხვა;3. სოციალურ–ეკონომიკური ფაქტორები – საზოგადოებრივი წყობა,კვებისა და დასვენების პირობები, კულტურული და ჰიგიენურიდონე, ეროვნული ტრადიციები და სხვა.

არაპირდაპირს ეკუთვნის: ავადობა და სიკვდილიანობა ტრავ-მატიზმთან ერთად. ავადობის მაჩვენებლებს პირობითად ყოფენ 3ჯგუფად:

1. თანდაყოლილი დაავადებები (სიმახინჯეები, ქრომოსომულიდა გენური დაავადებები); 2. ორსულობისა და მშობიარობის გართუ-ლებით გამოწვეული დაავადებები; 3. შეძენილი დაავადებები.

მოზარდი თაობის ფიზიკური განვითარების შესასწავლადმიღებულია ორი მეთოდი: 1. მაინდივიდუალიზებელი; 2. მაგენერა-ლიზებელი.

მაინდივიდუალიზებელი მეთოდით დაკვირვებას ახდენენ ერ-თი და იგივე ბავშვზე დინამიკაში, რაც საშუალებას იძლევა,გამოვავლინოთ ბავშვის ზრდა–განვითარების კავშირი კონკრეტულპირობებთან და ეკოლოგიურ ფაქტორებთან.

მაგენერალიზებელი მეთოდით ადგენენ ცალკეული ასაკობრი-ვი ჯგუფის ფიზიკური განვითარების საშუალო მაჩვენებლებსემბრიოგენეზიდან დაწყებული ადამიანის ორგანიზმის ფორმირებისდასრულებამდე.

129

ემბრიოგენეზში ორგანიზმის მორფო–ფიზიოლოგიური ჩამოყა-ლიბება ხდება გენეტიკურად განპირობებული ნიშნების შესაბამი-სად. ინდივიდი იბადება, იზრდება, ვითარდება და ყალიბდება,როგორც პიროვნება, სოციალურ გარემოში. განვითარების გარკვეულსაფეხურზე ხდება სოციალური და ბიოლოგიური ფაქტორებისშერწყმა, რაც გამოიხატება ფენოტიპში.

აქსელერაცია (გულისხმობს ფიზიკური განვითარებისა დასქესობრივი მომწიფების დაჩქარებას) დადასტურებაა იმისა, თუ რაცვლილებები შეაქვს გარეგან ფაქტორებს თანამედროვე მოზარდითაობის განვითარების პროცესში.

ბიოლოგიურ აქსელერაციაში იგულისხმება ყველა ის ცვლი-ლება, რომლებიც ეხება ადამიანის განვითარების ბიოლოგიას (წონა,ზომა). სოციალური აქსელერაცია კი ნიშნავს ბავშვთა ცოდნის მოცუ-ლობის გადიდებას, გონებრივი განვითარების დონეს, რომელიცგანპირობებულია მეცნიერულ–ტექნიკური პროგრესით.

აქსელერაციის მიზეზებია: კარგი ცხოვრების პირობები, სწორიკვება, პროფილაქტიკისა და ჰიგიენის თანამედროვე მიღწევები,მოსახლეობის მიგრაციის ზრდა. დღეისათვის არსებობს მრავალიკონცეფცია, ჰიპოთეზა და თეორია აქსელერაციის მიზეზებისშესახებ. კერძოდ:

1. ჰელიოგენური თეორია, რომლის თანახმად, აქსელერაციასგანაპირობებს კლიმატური ფაქტორები, ძირითადად მზისრადიაციის მოქმედება, რომელიც სტიმულს აძლევს ბავშ-ვის განვითარებას;

2. ჰეტეროზისის თეორია. ცნობილია, რომ ხშირია შერეულიქორწინებები სხვადასხვა ეროვნებისა და სარწმუნოებისადამიანებს შორის, რამაც გავლენა მოახდინა ადამიანთასაზოგადოებაში თავისებურ „ჰიბრიდიზაციაზე“ დაგანაპირობა აქსელერაცია;

3. ურბანიზაციის თეორია გულისხმობს სოფლის მოსახ-ლეობის მიგრირებას ქალაქში და ქალაქის მოსახლეობისზრდას. ამ თეორიის მიმდევრები აქსლერეციის ახსნას

130

ცდილობენ „კომპლექსური ტრავმით“, რომელსაც აყენებსორგანიზმს დიდი ქალაქების ფაქტორები: ფიზიკური,გონებრივი დაძაბულობა, ადრეული სექსუალური განათ-ლება, ცივილიზაციის დონე, მაღალი გონებრივი დატ-ვირთვა, ჰიპოდინამია, ცხოვრების მაღალი ტემპი დაქალაქური ყოფა;

4. დასხივების თეორია. ამ თეორიის მიხედვით, რადიაციუ-ლი ელემენტების, რენტგენისა და რადიუმის სხივებისფართო გამოყენებამ ტექნიკაში, ატომური ენერგიისფართოდ დანერგვამ სახალხო მეურნეობის სხვადასხვადარგში, ატომური და წყალბადის ბომბების აფეთქებამგაზარდა რადიაციის დონე, ადამიანის რადიაციურიდასხივება, რამაც ხელი შეუწყო აქსელერაციას;

5. კვების (ნუტრიტული) თეორია. ეს თეორია განპირობე-ბულია სოციალური ფაქტორებით. გაუმჯობესდა მოსახ-ლეობის კვება გასულ საუკუნესთან შედარებით, როგორცრაოდენობრივი, ასევე თვისობრივი თვალსაზრისით.მკვეთრად გაიზარდა ცილის, ცხიმისა და შაქრების მოხ-მარება, რასაც ძირითადი როლი ენიჭება აქსელერაციისპროცესში;

6. სოციალურ–ეკონომიკური თეორია აქსელერაციის პროცესსხსნის მოსახლეობის სოციალურ–ეკონომიკურ სფეროშიმომხდარი ძვრებით.

აქსელერაციის მიზეზი უნდა ვეძებოთ ყველა ჩამოთვლილიფაქტორში, რადგან ისინი მოქმედებს კომპლექსურად.

როგორ მოქმედებს ეკოლოგია ბავშვის ჯანმრთელობაზე? ეკო-ლოგიური მდგომარეობა დედამიწაზე ყოველდღიურად მწვავდება.იზრდება ავტომობილების მიერ გარემოს დაბინძურება, ბევრისაწარმო არ იცავს ეკოლოგიური უსაფრთხოების ნორმებს. ყოველივეეს დამღუპველად აისახება ატმოსფერულ ჰაერზე, რომლითაცსუნთქავს ადამიანი, წყლის ხარისხზე, რომელსაც იყენებს სასმელადადამიანი და ნიადაგზე, რომლზედაც მოგვყავს მცენარეები. ცივი-

131

ლიზაციის მიღწევების მიუხედავად, ადამიანის არსებობისათვისსაჭირო თანამედროვე პირობები ვერ განაპირობებს ორგანიზმისნორმალურ ფუნქციონირებას. ატმოსფერული ჰაერის, წყლის, ნია-დაგის, მცენარეების და საკვების დაბინძურება მავნე არაორგანულიდა ორგანული ნივთიერებებით იწვევს ორგანიზმის დაბინძურებასტოქსიკური ნივთიერებებით.

ადამიანის ორგანიზმზე საზიანოდ მოქმედებს ასევე ელექტრო-მაგნიტური გამოსხივება. მაგალითად, მობილური ტელეფონებისგამოყენება 16 წლამდე ასაკის ბავშვებში უარყოფითად აისახება მათჯანმრთელობაზე. ბავშვის ორგანიზმი განსხვავდება ზრდასრულიადამიანისაგან რამდენიმე თავისებურებით, კერძოდ, ტვინისნივთიერებების მაღალი გამტარებლობით და შთანთქმის ხვედრითისიმძლავრით, რის შედეგადაც მავნე გამოსხივება აღწევს ბავშვისტვინის იმ უბნებში, რომლებიც ზრდასრულებში დასხივებას არექვემდებარება. არახელსაყრელი ეკოლოგიური რაიონის პირობებშიმცხოვრები ადამიანები უფრო მეტად იმყოფებიან ისეთიდაავადებების წარმოქმნის რისკის ქვეშ, როგორიცაა: ატიპურიდერმატიტი, თირკმლის პათოლოგია, ბრონქული ათმა, სხვადასხვალოკალიზაციის ონკოდაავადებები, ნევროლოგიური დაავადებები.ადამიანის ორგანიზმის რომელი სისტემის ან ორგანოს დაზიანებაარის დამოკიდებული ყველაზე მეტად სამრეწველო ნარჩენებისშდგენილობაზე: ნეფროტქოსიკურ მოქმედებას იწვევს მძიმემეტალების მარილები (დარიშხანი, ტყვია, ვერცხლისწყალი, კად-მიუმი), ჰეპატოტოქსიკურ და ნეფროტოქსიკურ მოქმედებას იწვევსფენოლები, სასუნთქ გზებს აზიანებს ქლორი და სხვა.

თუ ყოველდღიურად გამოვიყენებთ ბიოლოგიურად აქტიურნივთიერებებს წყლის ხარისხის გასაუმჯობესებლად და ონკანზედავაყენებთ კარგ ფილტრებს, მაშინ სუფთა წყალი იქნება რეალური.

ელექტრომაგნიტური გამოსხივებისაგან დავიცავთ ბავშვს მაშინ,თუ შევუზღუდავთ მას ტელევიზორით, მობილური ტელეფონითდა კომპიუტერით სარგებლობას. ასევე, შგვიძლია, შევამციროთ

132

ბავშვის ორგანიზმზე მავნე გამოსხივების მოქმედება, თუ გამოვი-ყენებთ სპეციალურ დამცავ საშუალებებს.

როგორ ავიცილოთ თავიდან ადამიანის ორგანიზმზე გამოს-ხივების მავნე ზემოქმედება? რუსმა მეცნიერებმა ხანგრძლივი კვლე-ვის შედეგად შექმნეს მოწყობილობა ნეიტრონიკი, რომლითაც შესაძ-ლებელია მსგავსი ამოცანის გადაჭრა. ნეიტრონიკი წარმოადგენსმინიატურულ ანტენას, რომლის კრისტალურ ნაწილს შეუძლიაგარდაქმნას და შთანთქას ელექტრომაგნიტური ენერგია. ანტენანეიტრონიკი – ქმნის თავის ველს და გარდაქმნის გამოსხივებისსპექტრს ადამიანის ორგანიზმისათვის უსაფრთხო ფორმად. პირველსაათებში ნეიტრონიკი ამცირებს ელექტრომაგნიტურ ველს 4–ჯერფართობის მიხედვით და 2–ჯერ – მონიტორისაგან დაშორებისმანძილის მიხედვით. თუ დაამონტაჟებთ ნეიტრონიკს ბავშვისკომპიუტერზე, ტელევიზორზე ან მობილურ ტელეფონზე. დაიცავთმას მავნე ელექტრომაგნიტური გამოსხივებისაგან.

მობილური ტელეფონების მოყვარულები ავადდებიან ტვინის,სმენის ნერვის და სანერწყვე ჯირკვლის სიმსივნით; იწვევს უძილო-ბას, თავის ტკივილს, კანის ალერგიას, ბიორიტმის დარღვევას.

კომპიუტერის ხანგრძლივი გამოყენება ბავშვებში იწვევს თავისტკივილს, თავბრუსხვევას, მხედველობის დაქვეითებას, საყრდენ–მამოძრავებელი სისტემის მოშლას, ხერხემლის გამრუდებას,

რეკომენდებულია, რომ 3–დან 5 წლამდე ბავშვები ტელევი-ზორს უყურებდნენ 20–30 წუთის განმავლობაში. 2 წლის ასაკში – 10–15 წუთის ხანგრძლივობით, დაწყებითი კლასის ბავშვები – დღეში 1სთ–ის ხანგრძლივობით. ტელევიზორის დიდი ხნით ყურება იწვევსბავშვებში ნერვული სისტემის დაზიანებას.

ათასობით ბავშვი იღუპება შიმშილისაგან, ნარკოტიკებისა დაგარემოს დაბინძურებისაგან. ნარკოტიკები, ასევე, აუარესებს გულ–სისხლძარღვთა სისტემის, ბრონქებისა და ფილტვების დაავადებებს.ატმოსფეროს დაბინძურება უარყოფითად მოქმედებს ორგანიზმისრეზისტენტულობაზე, რაც ვლინდება ინფექციური დაავადებებისმომატებაში.

133

გარემოს ეკოლოგიური მდგომარეობისადმი ნაკლებად მგრძო-ბიარეა ადამიანები 20–39 წლის ასაკში, ხოლო მაღალი მგრძნობელო-ბით ხასიათდებიან ბავშვები 3–დან 6–წლამდე და ხანდაზმულები 60წლის ზემოთ.

ატმოსფერულ ჰაერში ჟანგბადის ნაკლებობა ბავშვებში იწვევს:ფსიქიკური განვითარების შეფერხებას, მეხსიერების დაქვეითებას,

ატმოსფეროს დაბინძურების გამო ევროპაში ყოველწლიურადიღუპება 19000 ბავშვი.

დადგენილია, რომ ცუდი ეკოლოგიური პირობები ბრონქულიასთმის დაავადებას ბავშვებში ზრდის 15–დან 30%–მდე,

დაბინძურებული გარემო აქვეითებს იმუნიტეტს ბავშვებში დაწარმოქმნის ქრონიკულ რესპირატორულ დაავადებებს, როგორიცაა:ბრონქული ასთმა, ქრონიკული რინიტი, კანის ალერგიული რეაქ-ციები.

134

თავი. XVII. ადამიანის ეკოლოგიისპრაქტიკული მხარე და უსაფრთხოების

პრობლემები. დაავადებათა გადატანის გზები.განსხვავებული გეოგრაფიული არეალის

სპეციფიკური დაავადებები

ცალკეული ადამინის თუ მთელი საზოგადოების უსაფრთხოებამოიცავს: სამხედრო, ეკონომიკურ, სოციალურ, პოლიტიკურ, ეკო-ლოგიურ, ტექნოლოგიურ, ინტელექტუალურ, ინფორმაციულ, დე-მოგრაფიულ, გენეტიკურ, ფსიქოლოგიურ და სხვა სახის უსაფრთ-ხოებას. ამასთანავე, განასხვავებენ უსაფრთხოების პრიორიტეტულპრობლემებს, რომელზედაც, უპირველეს ყოვლისა, არის დამოკი-დებული ადამიანთა კეთილდღეობა, კაცობრიობის განვითარებაცალკეულ რეგიონებსა თუ ქვეყნებში.

უსაფრთხოების სისტემაში განსაკუთრებული ადგილი უკავიასამხედრო უსაფრთხოებას, რომლის ქვეშ იგულისხმება ცალკეულიერის შესაძლებლობის უნარი – წინ აღუდგეს სამხედრო ძალისგამოყენებას.

135

საერთაშორისო უსაფრთხოება გულისხმობს მსოფლიო პოლი-ტიკას და საერთაშორისო ურთიერთობათა მდგომარეობას, რომე-ლიც უზრუნველყოფს მსოფლიო საზოგადოების ნორმალურიცხოვრების პირობებს, სტაბილურ განვითარებას და სხვადასხვაქვეყნის თანამშრომლობას.

ნაციონალური უსაფრთხოება გულისხმობს ქვეყნის (ერის)მდგომარეობას, ტენდენციებს და პირობებს, რომლებიც უზრუნველ-ყოფს სახელმწიფოს (ერის) საქმიანობას, რომლითაც დაცული იქნებამისი სასიცოცხლო ინტერესები, დამოუკიდებელი ფუნქციონირებადა განვითარება.

რეგიონული უსაფრთხოება გულისხმობს ქვეყნის შიგნით ერთაშორის ურთიერთდამოკიდებულებას, სოციალურ–ტერიტორიული,რელიგიური და სხვა სახის ურთიერთობებს ადამიანთა შორის.საიმედოდ დაცული იქნება მათი არსებობა, სტაბილური განვი-თარება და სასიცოცხლო ინტერესები.

ეკოლოგიური უსაფრთხოება გულისხმობს იმ პირობათა ერ-თობლიობას, რომელიც მოიცავს ბუნებრივი და ანთროპოგენური(ტექნოლოგიური, სამხედრო, ბიოტექნოლოგიური) ფაქტორებისმავნე ზემოქმედების შეზღუდვას. ეკოლოგიური უსაფრთხოებაგანიხილება გლობალური, რეგიონული და ლოკალური მასშტაბით.ეკოლოგიური უსაფრთხოება შეზღუდულია დროში და ჩატარე-ბული აქციების გავრცელებით. მოკლევადიანი მოქმედებებიშედარებით უსაფრთხოა, ხოლო გრძელვადიანი – საშიში. ცვლილე-ბები ლოკალურ ჩარჩოებში არ არის საზიანო, ფართომასშტაბიანი კიფატალურია.

ეკოლოგიური უსაფრთხოება მიიღწევა სისტემური ღონიძიებე-ბით (პროგნოზირება, დაგეგმვა, დროული მომზადება და პროფი-ლაქტიკური ღონისძიებების განხორციელება), რომლებიც უზრუნ-ველყოფს ბუნებაზე არახელსაყრელი ზემოქმედების მინიმალურ,დაბალ დონეს, ტექნოლოგიური პროცესების ადამიანთა ჯანმრთე-ლობაზე ზეგავლენის შემცირებას, მრეწველობის, კომუნიკაციის და

136

სოფლის მეურნეობის განვითარების ნორმალური ტემპების შენარ-ჩუნებას.

ეკოლოგიური უსაფრთხოების უზრუნველყოფის განხორცი-ლება უნდა მოხდეს ბუნებათსარგებლობის ყველა სფეროში დაადამიანზე ზემოქმედების ყველა – გლობალურ, რეგიონულ დალოკალურ დონეზე.

განსაკუთრებით საყურადღებოა ეკოლოგიური უსაფრთხოებისსოციალური მხარე, რადგანაც მინიმალურმა საფრთხემ შეიძლებაგამოიწვიოს მოსახლეობის სტრესის გაზრდა, რაც წარმოშობსეკოფსიქოლოგიურ ექსცესებს და ზრდის ადამიანთა დაავადებებისრიცხვს.

XX საუკუნის ბოლოს და XXI საუკუნის დასაწყისში კაცობ-რიობის წინაშე დაისვა ეკოლოგიური უსაფრთხოების პრობლემა.ცხადია, რომ საყურადღებოა ეკოლოგიური უსაფრთხოება შემდეგსფეროებში: ენერგორესურსების გამოყენება, ნედლეულის მოპოვებადა გადამუშავება; სოციალურ სფეროში კი – ჯანმრთელობის დაცვადა განათლება.

ეკოლოგიური უსაფრთხოების პრობლემათა გადაჭრის ერთ–ერთი ეკონომიკურად ეფექტური გზა არის ადამიანის სოციოკულ-ტურული განვითარება, რომლის განხორციელება შესაძლებელიაგანათლების კონცეფციის შესაბამისობით საზოგადოების ინფორმა-ციული ცივილიზაციის განვითარების დონესთან. ცნება „სოციალუ-რი ეკოლოგია“ მოიცავს არა მხოლოდ ადამიანთა საზოგადოებისდამოკიდებულებას ბუნებასთან, არამედ საზოგადოების სრუქტუ-რული ერთეულების ურთიერთდამოკიდებულებასაც.

თანამედროვე ეკოლოგიური კრიზისი განსაკუთრებულ საშიშ-როებას უქმნის ბიოსფეროს, კერძოდ, მის გენოფონდს და ბიოლო-გიურ მრავალფეროვნებას. ამასთანავე, მიმდინარეობს სწრაფი ზრდადა გლობალიზაცია კაცობრიობის განვითარების ახალი რესურსის –ცივილიზაციის სოციოკულტურული ინფორმაცია. აღნიშნულიპროცესი არის ძალიან რთული და უქმნის ახალ პრობლემებსადამიანის ეკოლოგიას, რომელთა შორის მნიშვნელოვანია ადამია-

137

ნის საინფორმაციო უსაფრთხოების პრობლემა, მასში გამოყოფენ ორასპექტს. ერთი მხრივ, ეს არის შთამომავლობაში ბიოლოგიური დასოციოკულტურული ინფორმაციის შენახვა და გადაცემა, მოსახ-ლეობის გენეტიკური ტვირთის გაზრდა, მემკვიდრულ დაავადებათარიცხვის მომატება, მცირე ერების გადარჩენის პრობლემა, კაცობ-რიობის კულტურული მემკვიდრეობის შენარჩუნება სვამს საკითხს –ადამიანის, როგორც ბიოსოციალური არსების გენეტიკური დაეთნოკულტურული ინფორმაციის უსაფრთხოების შესახებ; მეორემხრივ, მნიშვნელოვანი გახდა ადამიანის ცხოვრების სამედიცინო,ეთიკური და სამართლებრივი ასპექტები ახალ საინფორმაციო გა-რემო პირობებში, ანუ ადამიანის უსაფრთხოების პრობლემა თანა-მედროვე ინფორმაციულ გარემოში.

ინფორმაცია გახდა მძლავრი საშუალება მსოფლიო გეოპოლი-ტიკაში, სახელმწიფოთა სოციალური მოწყობის შეცვლა, ადამიანთაეთნოკულტურულ მემკვიდრეობაში შეჭრა, ადამიანებს გარდაქმნის,როგორც სამეცნიერო წარმოების პროდუქტს. საზოგადოებაშიიზრდება საინფორმაციო დაავადებათა რაოდენობა (ინფორმაციულინევროზები, შინაგან ორგანოთა ფუნქციის დარღვევა: გულ–სისხლ-ძარღვთა, საჭმლის მომნელებელი სისტემის, სასქესო ორგანოების),ქრონიკული დაღლილობის სინდრომი, ვეგეტოსისხლძარღვოვანიდისტონია, ალერგია, მოზარდებში რეპროდუქციულობის დარღვე-ვა.

ეკოლოგიური კრიზისი დედამიწაზე მოიცავს ადამიანისსაქმიანობის ყველა სფეროს. ყველაზე დიდ პრობლემას წარმოად-გენს მოსახლეობის გაზრდილი მოთხოვნების შეუსაბამობა ბუნერ-ბივი რესურსების შემცირებულ რაოდენობასთან. რომლის სახიფა-თო შედეგს წარმოადგენს ბიოლოგიური გარემოს პროდუქტიუ-ლობის კატასტროფული შემცირება, რომლის გარეშე შეუძლებელიაადამიანის ბუნებრივი საარსებო გარემოს შენარჩუნება. ეს წარმოად-გენს უმწვავეს პრობლემას ადამიანის სიცოცხლის, ჯანმრთელობის,შრომისა და დასვენების პირობების უზრუნველყოფის შესახებ, რაცპირდაპირ უკავშირდება ბუნებრივი საარსებო გარემოს შენარჩუნე-

138

ბას და რაციონალურ ბუნებათსარგებლობას. ადამიანები ავადდე-ბიან და იღუპებიან ბუნებრივი რესურსების დაბინძურების შედეგადთავიანთი საკუთარი შემოსავლებისა და შეხედულებების გათვა-ლისწინების გარეშე.

ეკოლოგიური კრიზისიდან გამოსვლა შეუძლებელია ხანმოკლედროის მანძილზე. ამისათვის საჭიროა სისტემური და რადიკალურიღონისძიებების გააზრება გლობალურ დონეზე.

გლობალური ეკოლოგიური უსაფრთხოება ითვალისწინებს 3ძირითად საშიშროებას: 1. სამხედრო საფრთხე – ბირთვული ომი,მასობრივი განადგურების იარაღის გავრცელება, ომები და ლოკა-ლური კონფლიქტები, იარაღის საერთაშორისო გადაზიდვები; 2.ეკონომიკური და სოციალური საფრთხე – მასობრივი სიღარიბე,შიმშილი, ეკონომიკური კოლაფსი, მოსახლეობის რიცხვის ზრდა დაურბანიზაცია, მასობრივი საერთაშორისო მიგრაცია, გენებითმანიპულაცია, პანდემია; 3. ეკოლოგიური საფრთხე – ატმოსფეროსშედგენილობის ცვლილების შედეგები, ბუნებრივი მტკნარი წყლე-ბის დაბინძურება, ოკეანეებისა და სანაპირო აკვატორიებისდაბინძურება, გაუდაბნოება, ნიადაგის ეროზია, ბიოტექნოლო-გისათან დაკავშირებული რისკი, საშიში დამაბინძურებლები, ტოქ-სიკური ქიმიური ნივთიერებების წარმოება, გადაზიდვა დაგამოყენება.

გლობალური ეკოლოგიური პრობლემის გადაჭრისათვის საჭი-როა შემდეგი ღონისძიებების გატარება:

1. გლობალური ენერგეტიკული და ბიოგეოქიმიური წრებ-რუნვის შესწავლა:

– ენერგეტიკის განვითარების პერსპექტივები და მისი შესაძლოზეგავლენა ეკოსისტემაზე;

– ნიადაგისა და მცენარეულობის შესწავლა;– სამრეწველო ნარჩენების რაოდენობის განსაზღვა წარსულში

და ახლა;2. გლობალური ცვლილებების შეფასებისათვის დაკვირვების

სისტემის დასაბუთება:

139

– დაკვირვების ახალი სისტემის განვითარება დედამიწაზე დაკოსმოსში;

– კოსმოსური თანამგზავრის მონაცემთა გაცვლა;– გეგმიური დაკვირვების სისტემის შესაბამისობის ანალიზი

გლობალური ცვლილების მინაცემებთან;3. გლობალური ცვლილებების ანალიზი და ბიომრვალფე-

როვნება:– აღწერა და დაკვირვება ბიომრავალფეროვნებაზე;– სახეობათა ამოწყვეტის და მრავალფეროვნებათა დაკარგვის

პროცესის შესუსტება;– ბიოგეოქიმიურ წრებრუნვასა და ბიომრავალფეროვნებას

შორის კავშირის ანალიზი;4. ეკოლოგიური ცვლილებების თეორიული და მეთოდო-

ლოგიური საფუძვლების შემუშავება:– არამდგრადი ეკოსისტემების გამოკვლევისათვის მიდგომის

შემუშავება;– მოსალოდნელი გლობალური ეკოლოგიური ცვლილების

მეთოდოლოგიური ბაზის ანალიზი;5. საერთაშორისო ძალისხმევის ანალიზი და მხარდაჭერა:– საერთაშორისო გეოსფერო–ბიოსფეროს პროგრამა;– გარემოს შესწავლის დარგში საერთაშორისო მოლაპარაკებების

მხარდაჭერა.გლობალური უსაფრთხოების ფარგლებში ფორმულირებულია

შემდეგი პრიორიტეტები:1. მნიშვნელოვანი მოსალოდნელი რისკის შესწავლა, რომელ-

მაც, შესაძლოა, მოახდინოს ზემოქმედება მსოფლიო კაცობრიობისგადარჩენაზე ეკოლოგიურ, დემოგრაფიულ, ეკონომიკურ, პოლიტი-კურ, სამხედრო, ჰუმანიტარულ და სოციალურ ასპექტებზე;

2. საერთაშორისო თანამშრომლობის გაფართოება გლობალუ-რი უსაფრთხოების ამოცანის გადასაწყვეტად;

3. რისკის ცალკეული კომპონენტის საშიშროების ადრეულიშეფასება;

140

4. გაეროს რეკომენდაციებისა და გადაწყვეტილებების ხელ-მისაწვდომობა მთელი მსოფლიოს მოსახლეობისათვის.

გლობალური უსაფრთხოების მხრივ აქტუალურია შემდეგიმიმართულებები:

– გლობალური გარემო პირობები, მასზე ზემოქმედება დარისკის პრობლემები;

– პოლიტიკური და სამხედრო უსაფრთხოება, მასზე ზემოქ-მედება და რისკის პრობლემები;

– გლობალური მასშტაბის დემოგრაფიული ცვლილებები,განვითარებულ და განვითარებად ქვეყნებში;

– ეკონომიკისა და ტექნოლოგიების განვითარება.ადამიანი ცხოვრობს და მოღვაწეობს გარკვეულ გეოგრაფიულ

გარემოში, სადაც მასზე მოქმედებს აბიოტური და ბიოტურიფაქტორების ფართო სპექტრი: კლიმატი, ნიადაგი, მცენარეული დაცხოველური სამყარო.

ბუნებრივი ფაქტორების საზიანო მოქმედება დაავადებისგამომწვევია, რადგანაც ადამიანის ორგანიზმში ირღვევა ჩამოყალი-ბებული წონასწორობა. დაავადების გამოწვევასა და გადატანაშიგარკვეული მნიშვნელობა აქვს გარემოს კომპონენტებს. არსებობსდაავადებათა გადატანის რამდენიმე გზა: 1. ჰაერ–წვეთოვანი ანუაეროგენული, რომლის დროსაც ინფექცია ვრცელდება ხველებით,ცემინებით, საუბრით. მიკრობები სასუნთქი გზებიდან ხვდებაჰაერში და იქიდან – სხვა ინდივიდში, ე.ი. ჰაერი ამ შემთხვევაშიმნიშვნელოვან როლს ასრულებს ინფექციის გავრცელებაში; 2.ფეკალურ–ორალური გზა: ამ გზით ვრცელდება ნაწლავური დაინვაზიური დაავადებები. დაავადებული ადამიანი ფეკალიებთანერთად გარემოში ტოვებს პარაზიტებს. დაავადების გამომწვევიშეიძლება მოხვდეს საკვებზე, ხილზე, წყალში, ნიადაგში, ხოლოიქიდან – ადამიანში. დაავადების თავიდან ასაცილებლად საჭიროასათანადო სანიტარულ–ჰიგიენური ღონისძიებების გატარება; 3.დაავადების ტრანსმისიული გადაცემის მექანიზმი. ამ დროსინფექციური ან ინვაზიური დაავადებები მასპინძელს გადაეცემა

141

გადამტანის საშუალებით. ტრანსმისიული დაავადება ორი სახისაა:ობლიგატური და ფაკულტატური. ობლიგატურის დროს დაავა-დების გამომწვევი გადაეცემა მხოლოდ გადამტანის საშუალებითსისხლში ან ლიმფაში მოხვედრით, ხოლო ფაკულტატურის დროსგამომწვევი მასპინძელს გადაეცემა, როგორც გადამტანის, ისე მისგარეშეც ჰაერ–წვეთოვანი გზით, პერორალურად, კონტაქტით დასხვა. მასპინძელსა და პარაზიტს შორის არსებული სპეციფიკურიკავშირის საფუძველზე გამოყოფენ ტრანსმისიული დაავადებებისშემდეგ ჯგუფებს: ზოონოზი, ანთროპო–ზოონოზი და ანთროპონო-ზი. დაავადებას, რომელიც დამახასიათებელია მხოლოდ ცხოველე-ბისათვის, ზოონოზო ეწოდება. დაავადებას, რომელიც დასნებოვ-ნებული ცხოველიდან გადადის ადამიანზე ან პირიქით, ეწოდებაანთროპოზოონოზი, ხოლო ანთროპონოზური დაავადების გამომ-წვევი მხოლოდ ადამიანის ორგანიზმში არსებობს; 4. შეხებითი ანუკონტაქტური გადაცემის გზაა კანში ან ლორწოვანაში დაავადებისგამომწვევის შეჭრა; 5. კონტამინაცია, როდესაც ინფიცირებულიგადამტანი ექსკრემენტებთან ტოვებს გამომწვევს კანის ზედაპირზე,რომელსაც ადამიანი შეიზელს ქავილის დროს; 6. ინოკულაცია,ადამიანის სიხლის წოვის დროს გადამტანის ნერწყვთან ერთადორგანიზმში დაავადების გამომწვევის შეღწევა; 7. პერორალურად –კვებითი გზთ პირის ღრუს გავლით დაავადების გამომწვევისმოხვედრა ადამიანის ორგანიზმში; 8. ზოგჯერ დაავადება შეიძლებაგანვითარდეს აუტოინვაზიით (თვითდასნებოვნება).

დაავადებას, რომელიც გვხვდება მხოლოდ განსაზღვრულბუნებრივ ეკოლოგიურ ზონაში, ბუნებრივ–კერობრივ დაავადებასუწოდებენ. დაავადების ბუნებრივ კერად ითვლება ის ტერიტორია,სადაც დაავადების გამომწვევს, ბუნებრივ რეზერვუარს დაგადამტანს ადამიანისაგან დამოუკიდებლად აქვს გავრცელებისსაერთო არეალი და არ გვხვდება მის გარეთ. დაავადებათა ამჯგუფისათვის დამახასიათებელია შემდეგი თავისებურებანი:

1. ბუნებაში ცირკულირებენ ადამიანისაგან დამოუკიდებ-ლად;

142

2. ბუნებრივი რეზერვუარი მხოლოდ გარეული ცხოველია;3. გავრცელებულია არა ყველგან, არამედ გარკვეულ გეოგ-

რაფიულ ლანდშაფტში;4. ბუნებრივ კერაში რეზერვუარი და გადამტანი ინტენ-

სიურად არის დასნებოვნებული;5. დაავადების გამომწვევის გავრცელების ბუნებრივი კერა

პოტენციურ საშიშროებას წარმოადგენს ადამიანისათვის.დაავადების ბუნებრივი კერის დადგენას უდიდესი მნიშვნე-

ლობა აქვს დაავადების ლიკვიდაციისა და პროფილაქტიკურიღოსნისძიებების გასატარებლად.

განვიხილოთ ზოგიერთი დაავადება, რომლებიც განსაზღვრუ-ლი გეოგრაფიული არეალისთვისაა დამახასიათებელი.

ტაიგის გაზაფხულ–ზაფხულის ენცეფალიტის ბუნებრივი კერააციმბირული ტაიგის ტყეები, ბუნებრივი რეზერვუარია აქ გავრცე-ლებული გარეული ცხოველები, რომლებსაც ექტოპარაზიტიიქსოდური ტკიპების ენცეფალიტის ვირუსი ერთი ცხოველიდანმეორეზე გადააქვთ.

ესპუნდია ანუ ბრაზილიური ლეიშმანია – გავრცელებულიასამხრეთ და ცენტრალურ ამერიკაში. დაავადების გამომწვევისგადამტანია ფლებოტომუსის გვარის სხვადასხვა სახეობა. მსგავსიდაავადება აღმოჩენილია ძაღლებსა და მღრღნელებში. როდესაცდაინფიცირებული მწერი უკბენს ადამიანს, მას უჩნდება მრავლო-ბითი წყლულები ცხვირის ღრუს, პირის, ხახისა და ხორხის ლორ-წოვან გარსებზე. რამდენიმე დღეში იშლება ცხვირხახის მიდამო,დაავადებულს უძნელდება სუნთქვა, ყლაპვა, წყლულებზე სახლ-დება მიკრობები და ავადმყოფი იღუპება მეორადი ინფექციით.

ტროპიკული ლეიშმანია – იწვევს კანის ლეიშმანიოზს. გავრცე-ლებულია ევროპის ზოგიერთ ქვეყანაში, ამერიკაში, აფრიკაში, შუააზიასა და ამიერკავკასიაში, საქართველოს აღმოსავლეთ ნაწილში.რეზერვუარს წარმოადგენს ადამიანი და გარეული ცხოველები.სხეულის ღია ნაწილებზე ტროპიკული ლეიშმანია იწვევს ხანგრძ-ლივ შეუხორცებელ წყლულებს, რომლის შეხორცების შემდეგ კანზე

143

რჩება უხეში ნაწიბურები, რომლის განვითარებას 1 წელი სჭირდება,ამიტომ მას მეწლეულ წყლულს უწოდებენ.

გამბიური ტრიპანოსომა – იწვევს ძილის დაავადებას, პარაზიტიგავრცელებულია ცენტრალური და დასავლეთ აფრიკის ქვეყნებში.გადამტანია ბუზი ცეცე. რეზერვუარია ადამიანი და გარეულიცხოველები. დაავადება მიმდინარეობს ორ ეტაპად: დასაწყისშივითარდება არასწორი ტიპის ციებ–ცხელება, გადიდებულიალიმფური ძარღვები, უძილობა, თავის ტკივილი, ფსიქიკის მოშლადა სხვა; მეორე სტადიაში ორგანიზმი უძლურდება, იზრდება ძი-ლისადმი მოთხოვნილება და ავადმყოფობა მთავრდება სიკვდი-ლით. დროული მკურნალობით შესაძლებელია გამოჯანმრთელება.

კრუზის ტრიპანოსომა – იწვევს ჩაგასის დაავადებას.გავრცელებულია სამხრეთი და ცენტრალური ამერიკის ქვეყნებში.რეზერვუარია შინაური ცხოველები, გადამტანია მფრინავი ბაღ-ლინჯო. იგი ადამიანს ღამით კბენს ტუჩების, თვალების, ცხვირისარეში. უფრო ხშირად ავადდებიან ბავშვები. უზიანდებათ გულ–სისხლძარღვთა, ლიმფური და ნერვული სისტემა, ღვიძლი დაელენთა. ავადმყოფი იღუპება 3–4 კვირის შემდეგ ან დაავადებაგადადის ქრონიკულში.

როდეზიული ტრიპანოსომა – იწვევს აფრიკულ ტრიპანოსო-მოზს. გავრცელებულია აღმოსავლეთ და სამხრეთ აფრიკის ქვეყ-ნებში. რეზერვუარია ტყის ანტილოპა და სხვა გარეული ცხოველები.გადამტანია ბუზი ცეცე. ავადდებიან მონადირეები, გეოლოგები,მშენებლები დაუსახლებელ ადგილებში. დაავადება აზიანებსორგანიზმის ყველა უჯრედს, ადამიანი კარგავს შრომისუნარიანობასდა იღუპება 3–7 თვის განამავლობაში.

ოპისტორქოზი – იწვევს კატის ანუ ციმბირის მწოველა.გავრცელებულია ციმბირში. ძირითადი მასპინძელია: ადამიანი,კატა, ძაღლი, შუალედურია; მტკნარი წყლის მოლუსკი ბიტინია,კობრისებრთა ოჯახის თევზები. ადამიანი ავადდება ცუდადმოხარშული ან შემწვარი თევზის გამოყენებისას საკვებად.

144

შისტოსომოზი – გავრცელებულია ტროპიკულ და სუბტროპი-კულ ქვეყნებში. გამომწვევია პარაზიტული სისხლის მწოველიჭიები. ძირითადი მასპინძელია ადამიანი და ძუძუმწოვრები, შუა-ლედური კი – მტკნარი წყლის მოლუსკი.

ბუნებრივ კერობრივი დაავადებების პროფილაქტიკასა დალიკვიდაციაში უდიდეს როლს ასრულებს ბუნებრივი კერისდადგენა, დაავადების მკურნალობა და გადამტანის განადგურება.

ამრიგად, რიგი დაავადებებისა ხასიათდება განსაზღვრულგეოგრაფიულ არეალში გავრცელებით, რადგანაც ამ დაავადებათაგანვითარებისათვის უდიდესი მნიშვნელობა აქვს იმ კლიმატურ–ეკოლოგიურ პირობებს, რომელშიც პარაზიტი არსებობს. ამ პირობე-ბის შეცვლისას დაავადების გამომწვევი, გადამტანი და რეზერვუარივერ ეგუება და იღუპება.

145

თავი XVIII. რაციონალური კვება ასაკისმიხედვით. ადამიანთა კვების

ეკოლოგიურ-ჰიგიენური პრობლემები.არასტანდარტული საკვები პროდუქტებით

გამოწვეული დაავადებანი

იმისათვის, რომ იცხოვროთ, უნდა ისწავლოთ ცხოვრება, ხოლორომ ისწავლოთ ცხოვრება, ამისათვის, პირველ რიგში, საჭიროაიცხოვროთ ცხოვრების ჯანსაღი წესით და ყველაფერში ყოველთვისწარმატებული იქნებით. ცხოვრების ჯანსაღი წესი არის ადამიანისგონივრული ქცევის სისტემა, რომელიც უნდა ემყარებოდეს რელ-იგიურ-ეროვნულ ტრადიციებს და ემსახურებოდეს ადამიანისფიზიკური, სულიერი, ფსიქიკური და სოციალური კეთილდღეობისუზრუნველყოფას რეალურად გარემომცველ სამყაროში.

ჯანსაღი ცხოვრების წესის კომპონენტებია: ჯანსაღი უნარ-ჩვე-ვების დაუფლება, ჯანსაღად აღზრდა ადრეული ასაკიდანვე, გარე-სამყაროს უსაფრთხოების უზრუნველყოფა, ჯანმრთელობაზე მისი

146

ზემოქმედების შესწავლა, კვება - ზომიერი, ინდივიდუალური,ფიზიოლოგიური თავისებურებების შესაბამისი, მოძრაობა -ფიზიკურად აქტიური ცხოვრება, პირადი და საზოგადოებრივიჰიგიენის დაცვა, პირველი დახმარების ძირითადი ჩვევების ცოდნა.სხეულის გაკაჟება;

ჯანსაღი ცხოვრების წესის არსი და პრინციპები: აქტიურიგონებრივი შრომა, სასიამოვნო სამუშაო, რაციონალური და ასაკისშესაბამისი კვება, ძილი 6-8 სთ. 17-18 C ტემპერატურ-ის პირობებში,მუდმივი ფიზიკური დატვირთვა, პერიოდულად ტკბილეულისმიღება, ემოციური განტვირთვა ბუნებაში.

განასხვავებენ კიბოს რისკის შესამცირებელი ჯანმრთელიცხოვრების 10 ნაბიჯს:

1. დაიცავით მარხვა, კონტროლზე აიყვანეთ საკუთარი დიეტა,გამოიმუშავეთ ჯანსაღი კვების კულტურა. კვებაზე, როგორცსიცოცხლის შესანარჩუნებელ ძირითად ცხოველმყოფელურფუნქციაზე, დიდად არის დამოკიდებული ადამიანის ჯანმრთელ-ობა, სიცოცხლის ხამგრძლივობა და ხარისხი. არასწორი კვება არისმრავალი დაავადების, მათ შორის კიბოს განვითარების, სიცოცხლისხანგრძლივობის შემცირებისა და ნაადრევი სიკვდილის ძირითადიმიზეზი. სწორი კვების შედეგად ადამიანი ხანრგძლივი დროითინარჩუნებს, როგორც ფიზიკურ ისე სულიერ ჯანმრთელობას, თავ-იდან იცილებს დაავადებების, მათ შორის კიბოს, განვითარებას,ინკურნება მრავალი სენისაგან, იხანგრძლივებს სიცოცხლეს, იმაღ-ლებს ცხოვრების ხარისხს. მარხვის დაცვით ადამიანს კონტროლზეაჰყავს საკუთარი დიეტა, ინარჩუნებს ან აღწევს, როგორც ფიზიკურ,ისე სულიერ ჯანმრთელობასა და სიმტკიცეს. კვების რაციონისსწორი შერჩევითა და დიეტის დაცვით ადამიანი გამოიმუშავებსჯანსაღი ცხოვრების კულტურას, ხელს უწყობს პიროვნულ შემოქმე-დებით განვითარებას და მის მაქსიმალურ გამოვლენას, იძლევაეკონომიურ ეფექტს.

2. კვების რაციონში საგრძნობლად შეამცირეთ ცხოველური სა-კვების, განსაკუთრებით ცხოველური ცხიმების, დაკონსერვებული,

147

შებოლილი და დამარილებული საკვები პროდუქტების ხვედრითიწონა. საკვებში ცხოველური ცხიმები მაღალი შემცველობა ზრდისსაშვილოსნოს, სარძევე ჯირკვლის, მსხვილი ნაწლავის დაპროსტატის კიბოს განვითარების რისკს. საყლაპავისა და კუჭისკიბოთი ავადობა მაღალია იმ რეგიონებში, სადაც ფართოდა არისგავრცელებული შებოლილი, დამარილებული და დაკონსერვებულისაკვები პროდუქტების გამოყენება. უარი თქვით აღნიშნულ საკვებპროდუქტებზე, და თუ მაინცდამაინც ძალიან გიყვართ ისინი, შემაც-ირეთ მათი შემცველობა კვების რაციონში.

3. კვების რაციონში საგრძნობლად გაზარდეთ ხილის,ბოსტნეულისა და მწვანილის რაოდენობა. ეპიდემიოლოგიური კვ-ლევებით დამტკიცებულია, რომ ბოჭკოვანი მცენარეულითმდიდარი საკვები იცავს ადამიანს კოლორექტალური, კუჭისა დარესპირატორული ორგანოების კიბოთი დაავადებისაგან. გარდა ამ-ისა, მცენარეული საკვები პროდუქტები დიდი რაოდენობით შიცა-ვენ ვიტამინებს.

4. მეტი რაოდენობით მიიღეთ ვიტამინებით მდიდარი საკვებიპროდუტქები და ზომიერად მინერალები. ვიტამინებს დიდი რაო-დებით შეიცავენ მცენარეული საკვები პროდუქტები და ხილის ნატ-ურალური წვენები, ხოლო მინერალებს – ბუნებრივი მინერალურიდა წყაროს წყლები. ვიტამინი A ხელს უწყობს ადამიანის დაცვას საყ-ლაპავის, ხორხისა და ფილტვის კიბოსაგან. მას დიდი რაოდენიბითშეიცავს სტაფილო. ვიტამინი C იცავს ადამიანს საყლაპავის, კუჭისადა ფილტვის კობოთი დაავადებისაგან, მას დიდი რაოდენობით შე-ცავს ციტრუსები და კივი. საქართველოს მინერალური და წყაროსწყლები დიდი რაოდენობით შიცავენ ადამიანის ორგანიზმისთვისაუცილებელ მინერალებს.

5. კონტროლზე აიყვანეთ საკუთარი წონა, ასევე კვებისრაციონში შაქრის, საკონდიტრო და ცომეული ნაწარმის რაოდენობადა სიხშირე, ვარჯშით, სპორტითა და წყლის პროცედურებით გაიკა-ჟეთ ჯანმრთელობა. სიმსუქნის დროს იზრდება მრავალი დაავა-დების, მათ შორის კიბოს განვითარების რისკი. ჭარბი წონა დაკავ-

148

შირებულია საშვილსნოს ტანის, ნაღვლის ბუშტის, სარძევე ჯირკვ-ლისა და მსხვილი ნაწლავის კიბოსთან. ჭარბ ცხიმოვან ქსოვილშიანდროსტენდიოლი გარდაიქმნება ესტრადიოლად, ადამიანისორგანიზმში ვითარდება ჰიპერესტროგენია – ქალის სასქესოჰორმონის მომატება სისხლში, რითაც ხელსაყრელი პირობები იქმნე-ბა ჰორმონოდდამოკიდებული ავთვისებიანი სიმსივნის განვითა-რებისათვის. დაბალკალორიული კვება და ფიზიკური ვარჯიში დაგ-იცავთ ჭარბი წონისაგან.

6. უარი თქვით თამბაქოს მოწევაზე. თამბაქოს აქტიური დაპასიური წევა იწვევს აეროდიგესტიური, გულდსისხლძარღვთა დანერვული სისტემის დაავადებებს, კიბოს, პათოლოგიურორსულობას, მშობიარობის გართულებებს, ახალშობილთა სიმახ-ინჯეებს, ბავშვთა რესპირატორულ და ალერგიულ დაავადებებს,ბავშვებში ანვითარებს არაჯანმრთელი ცხოვრების წესის ჩვევებს დაზრდის მათში ნარკოტიკული დამოკიდებულების რისკს, ამოკლებსსიცოცხლის ხანგრძლივობას, წარმოადგენს სიკვდილის ძირითადმიზეზს, საზოგადოებას აყენებს უდიდეს ინტელექტუალურ დაეკონომიურ ზარალს, აფერხებს მის განვითარებას. კიბოს გამომწვევმიზეზთა შორის თამბაქოს წევა წარმოადგენს უდიდესი რისკისფაქტორს. ამ ეტიოლოგიურ ფაქტორთან არის დაკავშირებული სხვა-დასხვა ლოკალიზაციის კიბოს 30%–ის განვითარება. ფილტვისკიბოს 90% გამოწვეულია თამბაქოს მიზეზით. თამბაქოში შემცველიდა მისი წვის შედეგად წარმოქმნილი მაღალი კონცენტრაციების კან-ცეროგენული ნივთიერებების ქრონიკული ზემოქმედების მიზეზითვითარდება ასევე პირის ღრუს, ხორხის, საჭმლის მომნელებელი, შა-სარდე და რეპროდუქციული სისტემების ორგანოთა კიბო.ქრონიკული ტოქსიკური და კანცეროგენული ზემოქმედების შედე-გად თამბაქოს მწეველთა 80%–ზე მეტს უვითარდება გენეტიკური,მათ შორის P-53 გენის დაზიანება, რომელიც მნიშვნელოვან როლსთამაშობს კიბოს განვითარებაში. ასევე მწეველთა ორგანიზმშიმატულობს ინსულინის მსგავსი ზრდისდფაქტორისა და გასტრინ–როლიზინგ პეპტიდის რეცეპტორთა რაოდენობა, ირღვევა უჯრედის

149

გაყოფის რეგულაცია, რომლის შედეგად იწყება არაკონტროლირე-ბადი სიმსივნური ზრდა, კიბოს განვითარება, იმუნური დაფსიქიური დეპრესია, ავთვისებიანი პროცესის პროგრესირება.

7. უარი თქვით ადიულტერზე – არა იმრუშო საღმრთო განცხა-დებით მე–7 მცნება. არაკონტროლირებადი სექსუალური ცხოვრებისდროს ძალზე მაღალია სექსულაური გზით გადამდებ დაავადებათაგანვითარების რისკი. საკმარისია ერთი შემთხვევითი სექსუალურიკავშირიც, რომ ადამიანის დაინფიცირდეს, როგორც შიდსის (HIV)ისე სექსუალრი გზით გადამდები სხვა მრავალი ვირუსთა და ბაქ-ტერიით. ადამიანის იმუნოდეფიციტის ვირუსის (HIV) მატარებელპაციენტებში ვითარდება ავთვისებიანი დაავადება – კაპოშის სარკო-მა. ადამიანის პაპილომისა (HPV) და მარტივი ჰერპესი (HSV)ვირუსებით ინფიცირებულ პაცინტებში ძალზე მაღალია გენ-იტალური ორგანოების კიბოს განვითარების რისკი.

8. დაიცავით ზომიერება ალკოჰოლური სასმელების მიღებ-ისას. თუ ადამიანი ბევრ სპირტიან სასმელს ღებულობს მაღალიამისი ღვიძლის კიბოთი დაავადების რისკი, თუ ამასთან ერთად არისაქტიური თამბაქოს მწეველი, მაშინ კიდევ უფრო მეტად იზრდებაპირის ღრუს, ხორხისა და საყლაპავის კიბოთი დაავადების რისკი.სასურველია დაიცვათ ზომიერება ალკოჰოლის მიღებისას დაგირჩევთ დალიოთ ქართული ნატურალური ღვინო.

9. უარი თქვით ნარკოტიკების მიღებაზე. ნარკოტიკულინივთიერებების ყოველ მიღებასთან ერთად იზრდება მრავალი დაა-ვადების, მათ შორის კიბოს განვითარების რისკი. ნარკოტიკულინივთიერებები იწვევენ ადამიანის ფიზიკურ და სულიერ დეგრადაც-იას, არიან ნაადრევის სიკვდილის მიზეზი. ნარკომანებში,რომლებიც ნარკოტიკულ ნივთიერებებს იღებენ ინტრავენურად, მა-ღალია დაავადების რისკი ინფექციური ჰეპატიტით, შიდსით,კაპოშის სარკომით, ღვიძლის ციროზითა და კიბოთი. ნარკოტიკულინივთიერებების ინტრავენური გზით მომხმარებელთა უმრავლესობაწარმოადგენს B და C ჰეპატიტის ვირუსების მატარებელს. აღნიშ-ნული ვირუსები განეკუთვნებიან ღვიძლის კიბოს ეთიოლოგიურ

150

ფაქტორებს, რის გამოც ნარკომანთა აღნიშნულ კონტიგენტში განსა-კუთრებით მაღალია ღვიძლის კიბოთი დაავადების რისკი.

10. თავი მოარიდეთ დასხივებას და მზის სხივებით გადამე-ტებულ გარუჯვას. მაიონიზირებელ რადიაციასთან, მზის ულტრაი-ისფერი სხივების დიდი დოზებით მიღებასთან და მაგნიტურიველის ქრონიკულ ზემოქმედებასთან მიზეზდშედეგობრივად არისდაკავშირებული კანის, ფარისებრი ჯირკვლის და სხვა ორგანოსკიბოს, სისტემური ავთვისებიანი დაავადების, ლეიკოზების,სისხლის ავთვისებიანი დაავადებების და სხვა დაავადებების გან-ვითარება. დაიცავით თავის მზის სხივების ზემოქმედებისაგან 15წუთზე მეტი ხანგრძლივობით, განსაკუთრებით მზის მაქსიმალურიაქტივობის საათებში დღის 11–დან 15 საათამდე, ასევე უარი თქვითხელოვნურ გარუჯვაზე. მსოფლიოში 4800 ადამიანი იღუპება ავ-თვისებიანი მელანომით, ხოლო 12000 სიმსივნის სხვა სახეობით.90% კანის სიმსივნის წარმოშობის მიზეზი არის ულტრაიისფერისხივები.

ჯანსაღი ცხოვრების წესს შეუძლია მოახდინოს იმ გენების ნეი-ტრალიზაცია, რომლებიც განაპირობებენ ავთვისებიანი სიმსივ-ნისადმი განწყობას. მეცნიერებმა დაადგინეს, რომ ონკოლოგიურიდაავადებებით გამოწვეული სიკვდილიანობის 35% განპირობებ-ულია რისკდფაქტორით, რომელსაც მიეკუთვნება სიმსუქნე, დაქვეი-თებული ფზიიკური აქტივობა, ბოსტნეულით ღარიბი დიეტა,ალკოჰოლი, თამბაქო, დაუცველი სექსი, დაბინძურებული გარემო,სამედიცინო ინსტრუმენტები.

თანამედროვე ადამიანის ჯანმრთელობის სამი მთავარი მტერ-ია: დეპრესია, ჰიპოდინამია, დაცემული ზნეობა. არაჯანსაღი ცხოვ-რების ელემენტებია: თამბაქო, ნარკოტიკები, ცუდი და არაბალან-სირებული კვება, დაბალი ფიზიკური აქტივობა, ფსიქოემოციურისტრესები. გახსოვდეთ შეგონება: “ჯანსაღ სხეულში ჯანსაღისულია”!

ადამიანის ორგანიზმი ცხოველმყოფელობისათვის განუწყვეტ-ლივ საჭიროებს საკვების მიღებას. საკვების შემადგენლობაში უნდა

151

შედიოდეს ორგანიზმისათვის აუცილებელი ნივთიერებანი:ცილები, ცხიმები, ნახშირწყლები, მიკროელემენტები, ვიტამინებიდა წყალი, რომელთა გარეშე წარმოუდგენელია ადამიანის ორგანიზ-მის არსებობა. სრულყოფილი საკვები განაპირობებს ადამიანის ჯან-მრთელობას. იგი მოქმედებს ზრდაზე და ფიზიკურ განვითარებაზე,შრომისუნარიანობაზე, ორგანიზმის ადაპტურობაზე, ავადობაზე დასიცოცხლის ხანგრძლივობაზე.

კვება ნორმალურია იმ შემთხვევაში, როცა საკვები უზრუნ-ველყოფს მოზრდილი ადამიანის ყველა მოთხოვნილებას, სხეულისმუდმივი წონის შენარჩუნებას და შესაძლებელს ხდის ორგანიზმისყველა ფუნქციის ნორმალურ მიმდინარეობას.

რაციონალური კვების პრინციპებია: 1. რაოდენობრივი ადექ-ვატურობა;

2. ხარისხობრივი ადექვატურობა; 3. კვების რეჟიმის დაცვა;საკვების დღიური რაციონის კალორიულობა ასაკის მიხედვით

შეადგენს:18–40 წლის ასაკში – 100%; 41–50 წლის – 90%; 51–60 წლის –

80%; 61–70 წლის – 70%; 71 წლის ზემოთ 60%.სასურველია, საკვების მიღება დღის განმავლობაში შემდეგი

თანაფარდობით მოხდეს:დილით – ხილი, ბოსტნეული, წვენი. ისინი ძალიან მალე აი-

თვისება და ენერგიის 30% – ს იძლევა.

შუადღითႰ- სადილად უმჯობესია სახამებლით მდიდარი საკ-

ვები, რადგან იძლევა დიდ ენერგიას – დაახლოებით 40% –ს.

საღამოსႰ- უმჯობესია ცილებით მდიდარი საკვების მიღება,

რადგან აღადგენს დახარჯულ სტრუქტურებს, იძლევა ენერგიის20%–ს.

ადამიანის ჯანმრთელობას განაპირობებს: კარგი სანიტარულიდა სამედიცინო აღჭურვილობა; გენდერული თანასწორობა;სტაბილური ეკონომიკა; მშვიდობა; განათლება; უსაფრთხო საკვები;საკვების მრავალფეროვნება; სტაბილური ეკოსისტემა.

152

სწორი კვების პრინციპები: დაიცავით ზომიერება; უმჯობესიამოხარშული, ვიდრე შემწვარი; მიიღეთ დაღერღილი პური; საკვებიმიიღეთ 4 საათში ერთხელ; მიიღეთ ბევრი სითხე; არ ჭამოთ გვიანღამით.

სწორი კვება საშუალებას გვაძლევს თავიდან ავიცილოთ ან შე-ვამციროთ ქრონიკული დაავადებების რისკი, შევინარჩუნოთ ჯან-მრთელობა და მიმზიდველი გარეგნობა, დავრჩეთ მოხდენილები დაგამოვიყურებოდეთ ახალგაზრდულად.

კვების ჰიგიენა არის საგანგებოდ შემუშავებული კვების რე-ჟიმი, რომელიც ითვალისწინებს საკვების განსაზღვრულ რაოდენ-ობას, ქიმიურ შედგენილობას, ფიზიკურ თვისებებს, კულინარულიდამუშავების წესსა და კვების დადგენილ საათებს. ჯანმრთელიადამიანის კვების რეჟიმს შეისწავლის კვების ჰიგიენა, ავადმყოფისას– დიეტოლოგია.

არასათანადო კვების მიზეზები შეიძლება იყოს: სიღარიბე; საზ-ოგადოების დაბალი დონე; ცუდი ჰიგიენური და სანიტარულიპირობები; ავადმყოფობები; მშობლების არასაკმარისი მზრუნველ-ობა; საკვები პროდუქტების არასაკმაო წარმოება; საკვების უხარ-ისხობა.

მოზარდის არასწორი კვება, მისი რაციონის გადატვირთვაცხოველური ცხიმებით, ადვილად ასათვისებელი ნახშირწყლე-ბით, აგრეთვე მცენარეული ზეთის, რძის, ბოსტნეულის კერძებისშემცირება ხელს უწყობს ცხიმოვანი ცვლის დარღვევას, სისხლძა-რღვებისა და გულის ადრეული დაავადებების განვითარებას.მოზარდის ორგანიზმისათვის დიდი ზიანი მოაქვს კვების უკმარ-ისობას – მშიერ დიეტებს.

დასვენების ან ფიზიკური შრომის დროს რაციონალურიკვების აუცილებელი პირობაა საკვების კალორიულობის შესაბამ-ისობა მოზარდის ენერგეტიკულ ხარჯვასთან. ამასთანავე, არუნდა დაირღვეს საკვების ძირითად ნივთიერებათა და მასშივიტამინებისა და მინერალური მარილების შემცველობის თანა-ფარდობა. ჯანმრთელობის შენარჩუნებისათვის ერთ-ერთი

153

ძირითადი პირობაა სრულფასოვანი კვება. არასაკმარისი კვება ანზედმეტი ჭამა ხელს უწყობს ნივთიერებათა ცვლის მოშლას დამრავალი დაავადების განვითარებას.

ჯანდაცვის მსოფლიო ორგანიზაციის მიხედვით არასრულფას-ოვანი საკვებით გამოწვეული პათოლოგიური მდგომარეობის 4ძირითადი ფორმა არსებობს:

1. შიმშილი – გარკვეული პაერიოდის განმავლობაშიკალორიულობის თვალსაზრისით არასაკმარისი რაოდენობის საკ-ვების მიღება; 2. საკვების უკმარისობის სპეციფიკური ფორმა – საკ-ვებ რაციონში ერთი ან რამდენიმე საკვები ნივთიერების შეფარ-დებითი ან აბსოლუტური უკმარისობა; 3. ზედმეტი კვება – მდგომა-რეობა, რომელიც დაკავშირებულია დიდი რაოდენობით საკვებისმიღებასთან;

4. ბალანსირების მოშლა (უბალანსობა) – მდგომარეობა,რომელიც გამოწვეულია რაციონში აუცილებელი საკვები ნივთიერე-ბების არასწორი შეფარდებით.

კვების ჰიგიენის მნიშვნელოვანი პრობლემაა – პროდუქტებისადა მზა კერძების დაცვა ბაქტერიული დაბინძურებისა და მათშიტოქსიკური ინგრედიენტების მოხვედრისაგან.

საკვები უნდა აკმაყოფილებდეს შემდეგ მოთხოვნებს:1. კალორიულობით უნდა აკმაყოფილებდეს ენერგეტიკულ

მოთხოვნებს;2. უნდა შეიცავდეს ფიზიოლოგიური ფუნქციების რეგულაც-

იისათვის აუცილებელ ყველა ნივთიერებას;3. კვება უნდა იყოს ბალანსირებული, სხვადასხვა ნივთიერე-

ბების შედგენილობა გარკვეულ თანაფარდობაში უნდა იყოს ერთმა-ნეთთან;

4. საკვები რაციონის ხარისხობრივი შედგენილობა უნდა შეესა-ბამებოდეს ორგანიზმის ფერმენტულ სტატუსს;

5. საკვები უნდა იყოს უვნებელი ტოქსიკური ნივთიერებებისადა პათოგენური მიკრობებისაგან;

154

იუნესკოს მონაცემებით, დედამიწაზე მცხოვრები მოსახლეობის66% მუდმივად შიმშილობს. განვითარებადი ქვეყნების მოსახ-ლეობის დღიური რაციონი 1/3 –ჯერ ნაკლებ კალორიას შეიცავს, 2–ჯერ ნაკლებ – ცილებს და 5–ჯერ ნაკლებ – ცხოველურ ცხიმებს,ვიდრე განვითარებული ქვეყნის მოსახლეობის საკვები რაციონი.დღეს მოსახლეობის ზრდას არ შეესაბამება საკვები პროდუქტებისწარმოების ზრდა.

გაეროს სასურსათო და სასოფლოდსამეურნეო ორგანიზაციის(FAO) მონაცემებით, განვითარებად ქვეყნებში მოსახლეობის 25%ცუდად იკვებება, 20% ნახევრად მშიერია. ასეთი დედების ბავშვებისუსტი ჯანმრთელობითა და დაქვეითებული გონებრივი შესაძლებ-ლობებით ხასიათდებიან.

დადგენილია, რომ ფიზიოლოგიური ნორმა დღეში ერთ ადამ-იანზე შეადგენს 2400–2800 კილოკალორიას. კვების ნაკლებობადმიჩნეულია 1800 კილოკალორიის მიღება დღეში, ხოლო შიმშილად –1000 კილოკალორიისა.

ფიზიოლოგიური ნორმების გათვალისწინებით, პლანეტისმოსახლეობის 35% იკვებება სრულფასოვნად, 35% განიცდის ნაკ-ლებობას, ხოლო დანარჩენი 30% განიცდის შიმშილს და დღეშიღებულობს 1700 კილოკალორიას.

რეგიონების მიხედვით, „მოშიმშილეთა“ ყველაზე მეტი რაო-დენობა სამხრეთ და სამხრეთდაღმოსავლეთ აზიაში ირიცხება. მასმოსდევს აფრიკა და ლათინური ამერიკა, ახლო და შუა აღმოსავ-ლეთი. აფრიკის მთელ რეგიონში მოსახლეობის ნახევარი არასკმარ-ისად იკვებება.

საკვების ნაკლები რაოდენობის და ხარისხობრივი არას-რულფასოვნების შედეგია სპეციფიკური დაავადების – კავ-შიორკორის განვითარება, რომელიც ათასობით ათასი ბავშვისსიკვდილის მიზეზია. დაავადებისათვის დამახასიათებელიაცილების მცირე რაოდენობით ათვისება, ზრდაში ჩამორჩენა,დისტროფიის მოვლენები, კანის საფარველის შეცვლა, ღვიძლისმძიმე დაავადება, კრეტინიზმის ნიშნები და სხვა.

155

დღევანდელობის მნიშვნელოვანი პრობლემაა საკვები რეზერ-ვების გაზრდა, პირველ რიგში, ცილოვანი დეფიციტის ლიკვიდაცია,რადგანაც მოსახლეობის ნახევრაზე მეტი იმყოფება ცილოვანიშიმშილის მდგომარეობაში.

კვების ჰიგიენის მნიშვნელოვანი ამოცანაა:1. საკვები რაციონის რაოდენობრივი და თვისობრივი მაჩვე-

ნებლების შესწავლა ადამიანის ცხოვრების პირობების და მოღვა-წეობის გათვალისწინებით;

2. ენერგოხარჯვის მონაცემები;3. ცილოვანი, ცხიმოვანი, ნახშირწყლოვანი, ვიტამინური, მინე-

რალური, წყლის ცვლის მაჩვენებლები.საკვების ღირებულების საზომს წარმოადგენს მისი ენერგეტ-

იკული შემცველობა ანუ კალორიულობა. უდიდესი მნიშვნელობააქვს საკვები პროდუქტების შერჩევას პროფესიის მიხედვით.პროფესიული დატვირთვის მიხედვით, რეკომენდებულია საკ-ვებით უზრუნველყოფის 4 ჯგუფად დაყოფა:

I ჯგუფში იგულისხმება პროფესია, რომელიც არ საჭიროებსფიზიკურ შრომას, ე.ი. გონებრივი შრომის მუშაკები;

II ჯგუფში – პროფესია, რომელიც ახორციელდებს ფიზიკურ,მაგრამ მექანიზებულ შრომას. მაგალითად, მკერავები, მომსახ-ურების სფეროს მუშაკები;

III ჯგუფში – პროფესია, რომელიც საჭიროებს ნაწილობრივ მე-ქანიზებულ შრომას. მაგალითად, აეროპორტის დისპეჩერები,მფრინავები, მძღოლები;

IV ჯგუფში – პროფესია, რომლებიც საჭიროებს მძიმე, არამექან-იზებულ სამუშაოთა ფიზიკურ შესრულებას.

1 კგ წონაზე გაანგარიშებით, მაჩვენებელი ორივე სქესის ადამ-იანისათვის ერთი და იგივეა და შეადგენს: I ჯგუფისათვის – 40 კკ-ალ; II ჯგუფისათვის – 43 კკალ; III ჯგუფისათვის – 45–46 კკალ; IVჯგუფისათვის – 53 კკალდს.

განსაკუთრებული ასაკობრივი სპეციფიკით გამოირჩევა ხან-შიშესული და ხანდაზმული, ქალაქისა და სოფლის მოსახლეობის,

156

რეგიონის კალორიულობის კანონზომიერებანი, ასევე, 5 წლამდეასაკის ბავშვთა კვების თავისებურებანი შეადგენს 80–100 კკალ/კგ –ს.

არასკმარისი კალორიულობა (შიმშილი) მოზრდილ ადამია-ნებში იწვევს წონაში დაკლებას, რიგ პათოლოგიურ მოვლენებს,ორგანიზმის ფუნქციურ მოშლას, ბავშვებში ზრდისა და განვითა-რების ყველა პროცესის დარღვევას.

ზედმეტი წონა იწვევს ცხიმოვანი ქსოვილის დიდი რაო-დენობით წარმოქმნას. სიმსუქნით დაავადებულებს აღენიშნებათგულდსისხლძარღვთა სისტემის, ღვიძლისა და თირკმლებისფუნქციების დარღვევები, რაც ვლინდება ათეროსკლეროზით,ჰიპერტონიით, ნეფრიტით, დიაბეტით, ავთვისებიანი სიმსივნეებისმომატებული დაავადებებით. დადგენილია, რომ სიმსუქნით დაავა-დებული ადამიანების საშუალო სიცოცხლის ხანგრძლივობა 5 წლითნაკლებია, ვიდრე ნორმალური წონის ადამიანებისა.

ცილა ორგანიზმისათვის მეტად მნიშვნელოვანი საკვებიპროდუქტია, მის გარეშე შეუძლებელია სიცოცხლე, ორგანიზმისზრდადგანვითარება. ცილა შედის ჰორმონების და ფერმენტებისშედგენილობაში, ასტიმულირებს ნივთიერებათა ცვლას, ამაღლებსორგანიზმის წინააღმდეგობის უნარს ინფექციებისადმი, დადებ-ითად მოქმედებს გონებრივ შრომისუნარიანობაზე. ცილების უკმარ-ისობა იწვევს მძიმე დარღვევებს, შეშუპებას, ღვიძლის გაცხიმებას,პათოლოგიურ ცვლილებებს შინაგანი სეკრეციის ჯირკვლებში, ცენ-ტრალური და პერიფერიული ნერვული სისტემის დარღვევებს,ორგანიზმის დაცვითი რექციების შესუსტებას.

ფოიტმა მე–20 საუკუნის ბოლოს დაადგინა, რომ ცილის დღე-დღამური ნორმა უნდა შეადგენდეს 118 გრამს, დღევანდელინორმით მიღებულია 100 გრამს.

ცხიმები ენერგიის წყაროა უჯრედში. იგი უზრუნველყოფსიმუნიტეტის ნორმალურ მდგომარეობას, მონაწილეობს პლასტიკურპროცესებში. დიდი მნიშვნელობა აქვს ცხიმოვან მჟავებს ლინოელის,ლინოლენს, სტერინებს (ქოლესტერინს). ცხიმი შედის A, K, D, E,ვიტამინის შემადგენლობაში, აუმჯობესებს საკვების ხარისხს და მის

157

საგემოვნი თვისებებს. ცხიმების უკმარისობისას ვითარდება ცენ-ტრალური ნერვული სისტემის დარღვევები, იმუნური და დაცვითიმექანიზმების შესუსტება, ცვლილება ხდება კანში, თირკმლებში,მხედველობის ორგანოებში. ცხიმოვან მჟავებს უნარი აქვს, გააძ-ლიეროს ორგანიზმის წინააღმდეგობის უნარი ინფექციების, მაი-ონიზებელი რადიაციის და ავთვისებიანი სიმსივნეების წარმოქმნისმიმართ. ცხიმების დღიური ნორმა შეადგენს 95 გრამს.

ნახშირწყლები ორგანიზმის ენერგის წყაროა. ისინი შედისქსოვილების სტრუქტურაში, ნაწილობრივ ასრულებენ პლასტიკურფუნქციასაც, მონაწილეობენ ხისხლის შედედებაში, ქსოვილების რე-გენერაციაში, ვიტამინურ და მინერალურ ცვლაში, ნაწლავების სეკ-რეციულ ფუნქციაში. ნახშირწყლებით გადაჭარბებული კვება იწვევსალერგიულ რეაქციებს, აუარესებს მადას, თრგუნავს კუჭის ჯირკვ-ლების მოქმედებას, აუარესებს ღვიძლისა და თირკმლების მუშაო-ბას. ნახშირწყლების დღიური ნორმა უნდა შეადგენდეს რაციონისსაერთო კალორიულობის 50% –ს.

მინერალური მარილები საკვების აუცილებელი შემადგენელინაწილია. მას შეიცავს ყველა უჯრედი. უდიდესი მნიშვნელობა აქვსმოზარდთა ორგანიზმისათვის. Cu და Co შედის ადრენალინის, Znდა Cd – ინსულინის შემადგენლობაში. Ca, P, Mg, Sr, F ნაკლებობაიწვევს ზრდის დარღვევას, ძვლების დარბილებას და სხვა. Na, K, Ca,Mg, S და სხვა მარილები, ასევე მიკროელემენტები: Fe, Co, Mn, F, Cu,Zn, I და სხვა მონაწილეობს ძვლებისა და კუნთების წარმოქმნაში,ნივთიერებათა ცვლაში, ცენტრალური ნერვული სისტემისნორმალურ ფუნქციონირებაში. მინერალური მარილების სადღეღ-ამისო ნორმები ასეთია: Ca – 100მგ ; P – 1500მგფ ; Mg – 500 მგ ; S –1000მგ ; Na, Cl – 5-6 მგ.

ვიტამინები – საკვების აუცილებელი შემადგენელი კომპონენ-ტია. მონაწილეობენ ორგანიზმში მიმდინარე სასიცოცხლო პროცე-სების რეგულაციაში. ვიტამინები საჭიროა ორგანიზმის ნორმალურიზრდადგანვითარებისათვის, ნივთიერებათა ცვლისათვის. ვიტამ-ინების ნაკლებობა იწვევს ნივთიერებათა ცვლის მოშლილობას და

158

დაავადებებს. C ვიტამინის ნაკლებობა იწვევს სურავანდს (ღრ-ძილების დაავადებას), ბავშვთა ასაკში – მელერდბარლოვის დაავა-დებას. B1 - ვიტამინი აუცილებელია ნერვული სისტემის ნორ-მალური ფუნქციონირებისათვის, მისი ნაკლებობისას ვითარდებაანორექსია. B2 ვიტამინი აუცილებელია ნივთიერებათა ცვლის ჟან-გვადაღდგენის პროცესების ნორმალური მიმდინარეობისათვის.მნიშვნელობა აქვს მხედველობის, ზრდისა და კანის ნორმალურიგანვითარებისათვის. B6 ვიტამინი მნიშვნელოვან როლს ასრულებსცილოვან და ცხიმოვან ცვლაში, იგი მნიშვნელოვან გავლენას ახდენსნერვულ მოქმედებაზე. PP ვიტამინი მონაწილეობს ჟანგვადაღდ-გენის პროცესში, ხელს უწყობს ცნს–ის, კუჭდნაწლავის ტრაქტისნორმალურ მუშაობას. მისი ნაკლებობისას აღინიშნება კუნთებისსისუსტე, აპათია, თავბრუსხვევა, მეხსიერების შესუსტება, უძილობა,აღგზნებადობა, გუნებადგანწყობილების დაქვეითება.

უხარისხო საკვებმა პროდუქტებმა შეიძლება გამოიწვიოსკვებითი მოწამვლები, რომლებიც ვითარდება სწრაფად და უეცრად.მისი გამომწვევი მიკრობები ადამიანმა შეიძლება მიიღოს საჭმელ-თან ერთად. საჭმელმა შეიძლება გამოიწვიოს ადამიანის ქიმიური ანბაქტერიული მოწამვლა. ქიმიური მოწამვლის მიზეზია საკონსერვოსაშუალებები, საღებავები ან სურნელოვანი ესენციები. გარდა ამისა,ის შეიძლება გამოიწვიოს სპილენძის, თიხისა და პლასტმასისჭურჭელმა.

ბაქტერიული მოწამვლა დაკავშირებულია სპეციალური მიკრ-ოორგანიზმების არსებობასთან საკვებში. მომწამლავი მიკრობებითგამოწვეული დაავადება იყოფა ორ ჯგუფად: ტოქსიკოინფექცია დატოქსიკოზი.

ტოქსიკოინფექცია გულისმობს, რომ ადამიანის დაავადება გამ-ოწვეულია ორგანიზმში დიდი რაოდენობით შეჭრილი მიკრობებით.

ტოქსიკოზი, ანუ ინტოქსიკაცია გულისხმობს, რომ ადამიანისმოწამვლა გამოწვეულია დაინფიცირებულ პროდუქტში განვითა-რებული მზა ტოქსინების შეყვანით ოგანიზმში.

159

დაავადების თავიდან ასაცილებლად საჭიროა კვების პრო-დუქტების ცივად შენახვა, მზა კერძების სწრაფი გამოყენება,პროდუქტის თერმული დამუშავება. საკვები პროდუქტების ვარ-გისიანობა გულისხმობს მის ენერგოშედგენილობას, ხარისხს, სა-გემოვნო თვისებებს, სიახლეს, მავნე ნივთიერებათა და შენარევთაარარსებობას.

დღეს არსებული გარემოს დაბინძურების მაღალი ტემპი,რომელიც ადამიანის სამეურნეო საქმიანობის შედეგია, მასვეუბრუნდება, როგორც გენეტიკური აპარატის დამზიანებელი ფაქ-ტორი. კაცობრიობის წინაშე დგას საშიშ დაავადებათა და გენეტიკურგადახრათა აღმოფხვრის ამოცანა, რომელიც გვემუქრება სასურსათოპროდუქტების საკვებად გამოყენების გამო, რადგან საკვებიპროდუქტები შეიცავს ნიტრატებს, პესტიციდებს, პათოგენურ მიკრ-ობებს, ემულგატორებს, კონსერვანტებს და სხვა, არის გენური ინჟი-ნერიით მიღებული პროდუქტები, ვადაგასული, უხარისხო და ჯან-მრთელობისათვის სახიფათო.

საკვებ პროდუქტებს მიმზიდველი ფერისა და სუნის მისაღე-ბად უმატებენ შემავსებლებს. ასეთი საკვები არასასურველ გავლენასახდენს ორგანიზმზე, განსაკუთრებით – მისი დიდი რაოდენობითდა ხშირი მოხმარება. უმჯობესია, მოვერიდოთ ისეთი პროდუქ-ტების ყიდვას, რომლებიც შეიცავს არომატისა და გემოს გამაძლიე-რებელ შემავსებლებს.

კონსერვანტები ახანგრძლივებს საკვები პროდუქტის გამძლეო-ბას და ხელს უწყობენ მალფუჭებადი პროდუქტების დიდ მანძილზეგადატანას.

ჟელეს შემკვრელი შემასქელებელი თვისება გამოიყენება საკვებპროდუქტებში სითხის შემაკავებელ საშუალებად. ისინი ასქელებსპროდუქტებს, უნარჩუნებს მათ სისველეს.

გემოს გამაძლიერებელი – აძლიერებს კერძის გემოს და იწვევესწონაში მომატებას.

ემულგატორები – ერთმანეთთან აკავშირებს შეუკავშირებელნივთიერებებს (მაგ., წყალსა და ცხიმს, ცილას და ჰაერს). E ნომრები

160

აღნიშნავს შემავსებლებს. ყველა ემულგატორი ავთვისებიანისიმსივნის წარმომშობი არ არის. მაგ., E 100 -ის დიდი დოზით მიღე-ბა აძლიერებს გამოყოფას, სარისკოა ალერგიულთათვის. E 104იწვევს ღვიძლის სიმსივნეს; E 100 – თირკმლის სიმსივნეს; E 123ხასიათდება კანცეროგენული თვისებებით; E 127 – ფარისებურიჯირკვლის სიმსივნურ ცვლილებებს; E 150 - კრუჩხვებს დალიმფოციტების შემცირებას და სხვა.

ცნობილია, რომ უცხოეთის ცნობილი კომპანიები აწარმოებენერთი და იგივე დასახელების საკვები პროდუქციის სამ კატეგორიას:1. ქვეყნის შიგნით გამოყენებისათვის; 2. მეზობელ ქვეყნებში ექ-სპორტისათვის, 3. განვითარებად ქვეყნებში ექსპორტისათვის.სწორედ, მესამე კატეგორიას განეკუთვნება საქართველოში შემო-სული საკვები პროდუქტების, სიგარეტის, ალკოჰოლიანი და უა-ლკოჰოლო სასმელების 80%.

უცხოეთიდან შემოსული პროდუქტი არ მოწმდება. აუცილე-ბელია ქვეყანაში სანიტარული კონტროლის არსებობა, რადგან საკ-ვები პროდუქტების უმრავლესობა კონტრაბანდული, არასერ-ტიფიცირებული და ვადაგასულია. იგი მოქმედებს ადამიანის ჯან-მრთელობაზე, მის გენეტიკურ სისტემაზე, რაც უმძიმესი დაავა-დების მიზეზი ხდება.

საქართველოს მოსახლეობის 65% სიღარიბის ზღვარზეა, 15% –ზღვარს მიღმა, რის გამოც ხალხი შედარებით იაფფასიან ხორცსყიდულობს, რაც საშუალებას აძლევს ექსპორტიორებს, ვადაგასულისაქონელი გაასაღონ. იმპორტირებული ხორცპროდუქტები შეიცავსემულგატორებს, კანცეროგენულ ნივთიერებებს, რაც სერიოზულსაფრთხეს უქმნის ადამიანს. საქართველოს ბაზრებსა და მაღაზიათაქსელში 70% საკვებად არათუ უვარგისი, არამედ ჯანმრთელ-ობისათვის საშიში პროდუქტები იყიდება.

ხორცპროდუქტებისა და ქათმის ბარკლების უმეტესობა გენ-მოდიფიცირებულია. უცხოეთში პროდუქციას აქვს წარწერა,რომელიც მიუთითებს მის ხარისხზე. ამის მიხედვით მომხმარებელიაკეთებს არჩევანს, იყიდოს თუ არა იაფი, მაგრამ გენური ინჟი-

161

ნერიით გამოყვანილი, თუ ეკოლოგიურად სუფთა და ძვირადღი-რებული პროდუქტი.

საქართველოში, ხშირად, შესაბამის პროდუქტზე სერტიფიკ-ატის მიხედვით ძნელია მსჯელობა, რადგანაც საქართველოში შექ-მნილია 100–ზე მეტი შპს, რომლებსაც სერტიფიკატის გაცემისუფლება აქვთ. ისინი, რიგ შემთხვევებში, ყოველგვარი ლაბ-ორატორიული ანალიზის გარეშე იძლევიან ხარისხის დამადას-ტურებელ დოკუმენტს.

გენური მოდიფიკაციით მიღებული პროდუქტები XX-XXI სა-უკუნეებში ბიოლოგიის უდიდეს მიღწევად მიიჩნევა და, სწორედ,ამ პროდუქტების ფართო მასშტაბით მოხმარება წარმოადგენსგლობალურ შიმშილთან ბრძოლის ერთდერთ საშუალებას. მეცნიერ-თა აზრით, აღნიშნული პროდუქტები კაცობრიობას გაცილებით მეტზიანს მოუტანს, ვიდრე სიკეთეს. მართალია, იგი საკვებით აკმაყ-ოფილებს მოსახლეობას, მაგრამ წარმოადგენს ეკოლოგიურად საშ-იშია ადამიანის ჯანმრთელობისათვის.

მსოფლიო ჯანდაცვის ორგანიზაციათა მონაცემებით, ამ გზითმიღებული პოდუქტების უსაფრთხოების დასადგენად საჭიროა, გაი-რკვეს, არის თუ არა პროდუქტი ტოქსიკური, შეიძლება თუა არაგამოიწვიოს ალერგიული რეაქციები, შეიცავს თუ არა სპეციფიკურკომპონენტებს.

გენური ინჟინერიით მიღებული პროდუქტები საქართველოშიცშემოდის (კარტოფილი, წიწიბურა, ხახვი, სათესლე მასალა და სხვა),რაც რისკფაქტორის წინაშე აყენებს მოსახლეობას, განსაკუთრებითკი – რეპროდუქციული ასაკის მქონე ინდივიდებში. დადგენილია,რომ იგი იწვევს უშვილობას და სხვა გენეტიკურ ანომალიებს.

ამრიგად, საკვები პროდუქტები, რომლებიც აუცილებელიაადამიანის არსებობისათვის, შეიძლება გახდეს მძიმე დაავადებისმიზეზი.

დღეს საკმაოდ აქტუალური თემაა სურსათის ხარისხი, გენ-მოდიფიცირებული პროდუქტი, ჯანმრთელობისათვის მავნე საკ-ვები დანამატები. რა თქმა უნდა, ყველას აინტერესებს, რამდენადაა

162

შემოწმებული პროდუქტი, რომელსაც ყიდულობს მომხმარებელიდა თუ ეს პროდუქტი იმპორტირებულია, ხომ არ არის გენეტიკუ-რად მოდიფიცირებული. მომხმარებლისათვის მთავარია ხარ-ისხიანი და უსაფრთხო პროდუქტის მიწოდება.

რა უნდა ვიცოდეთ გენმოდიფიცირებული საკვების შესახებ:გენმოდიფიცირებული საკვები მიიღება ხელოვნურად შექმნილითესლებისაგან, რომლებიც შეიცავს თანამედროვე ბიოტექ-ნოლოგიების გამოყენებით მიღებულ გენომს. ეს უკანასკნელიზრდის მოსავლის რაოდენობას და ზომას. მიღებული პროდუქტითითქმის არ შეიცავს ვიტამინებს. სასოფლოდსამეურნეო კუ-ლტურების გენების მოდიფიცირება მათ ანიჭებს მდგრადობას სხვა-დასხვა დაავადების, ასევე მღრღნელების წინააღმდეგ, ზრდის შე-ნახვის ვადებს, მაგრამ აუცილებელია, გენების ხელოვნურადშეცვლის გაუთვალისწინებელი ეფექტის შეფასება, რაც საკმაოდრთულია. სწორედ ამიტომ, ევროპის ბევრ ქვეყანაში პომიდვრის დაკარტოფილის ნათესების ფართობები დღეისათვის უკიდურესადშემცირებულია. მსოფლიოს არც ერთ ქვეყანაში არ არისმოწონებული გენმოდიფიცირებული ხორბლის მოყვანა და მისიმოხმარება. მეცნიერების ნაწილს მიაჩნია, რომ გენმოდიფი-ცირებული საკვები პროდუქტები სავსებით უსაფრთხოა, მათი მთა-ვარი არგუმენტი ის არის, რომ ბიოინჟინერიის მეთოდების გამოყე-ნება მრავალ სასარგებლო თვისებას სძენს სასოფლოდსამეურნეო კუ-ლტურებს. გენმოდიფიცირებული კულტურებიდან მიღებულიპროდუქტები გამოირჩევა მაღალი ხარისხით, აქვთ მომგებიანი სა-საქონლო სახე და საკვებ ღირებულებას უფრო დიდხანს ინარჩუნე-ბენ. მეცნიერების ნაწილი ეწინააღმდეგება ასეთი საკვები პრო-დუქტების გამოყენებას. მათი აზრით, გენეტიკურად მოდიფიცირე-ბული ორგანიზმების გავრცელება საფრთხეს უქმნის ბიოლოგიურმრავალფეროვნებას. ახალი ნიშანდთვისება, რომელსაც გენ-მოდიფიცირებული მცენარეები შეიძენენ, უფრო კონკურენტუნარ-იანს ხდის მათ არაგენმოდიფიცირებულ ჯიშებთან შედარებით. ამას,შესაძლოა, სერიოზული ეკოლოგიური დარღვევები მოჰყვეს. გარდა

163

ამისა, გენმოდიფიცირებულ მცენარეთა უჯრედებში შესაძლებელიამოხდეს ადამიანისათვის საშიში ნივთიერებების (ტოქსინების,ალერგენების) სინთეზირება, რაც საზიანოა როგორც ადამიან-ისათვის, ისე ეკოსისტემისათვის.

164

თავი XIX. თამბაქოს წევის მავნებლობა.თერმორეგულაცია. ტოქსიკური ნივთიერებების

და პესტიციდების გავლენა ადამიანისჯანმრთელობაზე

თამბაქოს ბოლი შეიცავს ორგანიზმისათვის განსაკუთრებითმავნე 200–მდე ნივთიერებას, მათ შორის, მხუთავ გარსს, ციანიდ-მჟავას, ბენზპირენს, ჭვარტლს და სხვას. თამბაქოს წევის დროს ესნივთიერებები აღწევს პირის ღრუსა და ზედა სასუნთქ გზებში, მათლორწოვან გარსში და ფილტვების ბუშტუკების აპკებზე ილექება.ნერწყვთან ერთად ხვდება კუჭშიც. ნიკოტინი მარტო თამბაქოსმწეველს როდი ვნებს. მისი მნიშვნელოვანი რაოდენობა ჰაერშიგამოიყოფა და გარშემომყოფ ადამიანებს წამლავს. თამბაქოს კვამლიპირისა და ცხვირის ღრუს, სასუნთქი გზებისა და თვალისლორწოვანი გარსის გაღიზიანებას იწვევს. თითქმის ყველა მწეველსსასუნთქი გზების ანთება უვითარდება, რასაც უკავშირდებამტანჯველი ხველება. გამუდმებული ანთება ლორწოვანი გარსისდამცველობით თვისებებს აქვეითებს, ვინაიდან ფაგოციტებს არ

165

შეუძლიათ დაავადების გამომწვევი მიკროორგანიზმებისაგან დაბოლთან ერთად შეღწეული მავნე ნივთიერებებისაგან გაწმინდონფილტვები. ამიტომ მწეველები ხშირად ავადდებიან გაციებითგამოწვეული და ინფექციური დაავადებებით. ბოლისა და კუპრისნაწილაკები ბრონქებისა და ფილტვის ბუშტუკების კედლებზეილექება. ფილტვის ბუშტუკებს შიგა აპკის დამცველობითი თვი-სებები უქვეითდება. თამბაქოს მწეველის ფილტვები ელასტიკურო-ბას კარგავს, რაც მათ სასიცოცხლო ტევადობასა და ვენტილაციასამცირებს.

ცნობილია, რომ თამბაქოს მწეველი ადამიანები ფიტვებისკიბოთი 6-10-ჯერ უფრო ხშირად ავადდებიან, ვიდრე არამწეველები.დადგენილია, რომ კიბოს იწვევს თამბაქოს ბოლის ზოგიერთინივთიერება (ბენზპირენი, კუპრი და სხვა). მსოფლიოს ყველა ქვე-ყანაში თამბაქოს წევა ყოველწლიურად ათასობით ადამიანისსიცოცხლეს იწირავს. მის წინააღმდეგ ბრძოლა სერიოზულ სოცია-ლურ პრობლებად გადაიქცა. ბევრი ქვეყნის მედიკოსები დასაზოგადო მოღვაწეები ერთიანდებიან თამბაქოს წევის წინააღმდეგბრძოლაში. ამ ბრძოლაში ჩაება გაერთიანებული ერების ორგანი-ზაციასთან არსებული მსოფლიო ჯანმრთელობის დაცვის ორგანი-ზაცია. მრავალ ქვეყანაში აღინიშნება თამბაქოს მწეველთა რაო-დენობის, განსაკუთრებით ახალგაზრდებში, შემცირება. იმედიუნდა ვიქონიოთ, რომ საღი აზრი გაიმარჯვებს და ადამიანთაუმრავლესობა ერთხელ და სამუდამოდ უარს იტყვის ამ მავნეჩვევაზე.

ნიკოტინი არის ალკალოიდი, რომელიც შედის თამბაქოსფოთლებისა და ღეროების შემადგენლობაში. მოწევისას ხდება მისიშესუნთქვა კვამლთან ერთად, ფილტვების გავლით ის ხვდებასისხლში, სძლევს ჰემატოენცეფალურ ბარიერს და რამდენიმე წამისშემდეგ ხვდება ცენტრალურ ნერვულ სისტემაში. ნიკოტინისმოქმედების მეორე არეალი არის ვეგეტატიური განგლიები.

ნახშირბადის ჟანგი (მხუთავი აირი) არის თამბაქოს კვამლისსაკმაოდ ტოქსიკური კომპონენტი. ჰემოგლობინთან კავშირისას

166

ნახშირბადის ჟანგი ქმნის კარბოქსიჰემოგლობინის ნაერთს. ის ხელსუშლის ჟანგბადის შეთვისებას და ვითარდება ჟანგბადის ქრონი-კული შიმშილობა. განსაკუთრებით ცუდი ზეგავლენა აქვს ნახშირ-ბადის ჟანგს ფეხძიმე ქალის ორგანიზმზე, მის ჩანასახსა და ნაყოფზე.

ამიაკი და თამბაქოს კუპრი თამბაქოს წვისას ხვდება ტრაქეაში,ბრონქებსა და ფილტვებში. ამიაკი იშლება ზედა სასუნთქი გზებისსველ ლორწოვან გარსში, იქცევა ნიშადურის სპირტად, რომელიცაღიზიანებს ლორწოს და იწვევს მის გადამეტებულ სეკრეციას.მუდმივი გაღიზიანების შედეგად ვითარდება ხველება, ბრონქიტი,ანთებითი ინფექციებისა და ალერგიული დაავადებებისადმიგადამეტებული მგრძნობელობა. ამასთანავე, თვით მწეველის გარდა,იტანჯებიან აგრეთვე „იძულებითი“ მწეველებიც. ისინი იღებენ მავნენივთიერებების დიდ დოზას.

ადამიანები, რომლებიც ნიკოტინს მოიხმარენ, იტანჯებიანშემდეგი დაავადებებით: ფილტვის კიბო, ქრონიკული ბრონქიტი,გულ–სისხლძარღვთა დაავადებები. მოწევა არის ავთვისებიანიდაავადებებისაგან და სიმსივნისაგან გამოწვეული სიკვდილიანობისმესამედის მიზეზი. თუ ადამიანი დღეში 10 სიგარეტზე მეტს ეწევა,მისი ფილტვის კიბოთი დაავადების ალბათობა იზრდება 24–ჯერ.ქრონიკული ბრონქიტის დროს სასუნთქი გზები, რომლებიცფილტვებამდე მიდის, შევიწროებული და დაზიანებულია, ხოლოფილტვის ქსოვილის უმეტესი ნაწილი – განადგურებული.

გულისა და სისხლძარღვების დაავადებები არის ძირითადადუეცრად გარდაცვლილი ადამიანების სიკვდილის მიზეზი. ვითარ-დება სისხლძარღვთა სპაზმი, როგორც მოწევის, ასევე გულისიშემიური დაავადების შედეგად.

მწეველ მამაკაცებში 3–ჯერ უფრო ხშირია იმპოტენციის შემთხ-ვევები, ვიდრე არამწეველებში. მწეველ ქალებში ფრიგიდულობა 2,5–ჯერ უფრო ხშირად გვხვდება, ვიდრე არამწეველებში. ეს დაკავ-შირებულია იმასთან, რომ ნიკოტინი ხელს უწყობს სასქესოორგანოთა სისხლძარღვების შევიწროებას.

167

მწეველი ქალები უფრო ხშირად არიან უნაყოფოები, რაცმეტყველებს იმაზე, რომ მოწევა უარყოფითად მოქმედებს საკვერც-ხეების ფუნქციონირებაზე. გარდა ამისა, უფრო მაღალია მწეველქალებში სპონტანური აბორტისა და სისხლდენის რისკი ფეხმძიმო-ბის დროს. მწეველი ქალები უფრო მალე ბერდებიან, ვიდრეარამწეველები.

მწეველი ქალების მიერ ნაშობი ბავშვის წონა 200 გრამითნაკლებია არამწეველისაზე და უფრო მაღალია ნაადრევ ასაკშიბავშვების სიკვდილიანობის რისკი. ეს დაკავშირებულია ნაყოფისგანვითარების შეფერხებასთან სიგარეტში არსებული ტოქსინებისშემცველობის გამო.

სიგარეტის კვამლი ღრმად ჯდება ტანსაცმელსა და კანში,იწვევს კბილების, სახისა და ხელების კანის მოყვითალო–მონაც-რისფრო შეფერილობას. კანი მოგვაგონებს შეკუმშულ და შემწვარვაშლს.

მოწევა ამცირებს ადამიანის სიცოცხლის ხანგრძლივობას.მწეველებში გულის მიოკარდის ინფარქტის რისკი 2–ჯერ, ხოლოგულის უეცარი სიკვდილის რისკი 2–4–ჯერ უფრო მაღალია, ვიდრეარამწეველებში. გულის სიკვდილიანობის შემთხვევათა 20% დაკიბოსგან სიკვდილიანობის 30%–ის მიზეზი არის სიგარეტის მოწევა.საშუალოდ მოწევა სიცოცხლის ხანგრძლივობას ამცირებს 7 წლით.

თამბაქოს ბოლი შეიცავს 4000 კომპონენტს, რომელთაგანუმეტესობა არის ფარმაკოლოგიურად აქტიური, ტოქსიკური,მუტაგენური და კანცეროგენული. თამბაქოს კვამლი საკმაოდ რთუ-ლი შემადგენლობისაა. იგი შეიცავს ათასობით ქიმიურ ნივთიერებას,რომელიც ხვდება ჰაერში ნაწილაკების ან აირების სახით. ნაწი-ლაკების ფაზა შედგება ფისისგან (რომელიც, თავის მხრივ, შედგებამრავალი ქიმიური ნივთიერებისაგან), ნიკოტინისგან და ბენზპირე-ნისაგან. აირების ფაზა შედგება ნახშირბადის, ამონიუმის, დიმე-თილნიტროზამინის, ფორმალდეჰიდის, ციანური წყალბადისა დააკროლეინის ოქსიდებისაგან. მათგან ზოგიერთ ნივთიერებას აქვს

168

გამოკვეთილი გამღიზიანებელი ქმედება, ხოლო დაახლოებით 60მათგანი ცნობილი კანცეროგენია.

სიგარეტში ფისი არის ქიმიური ნივთიერებებიდან ყველაზესახიფათო. ადამიანები ძირითადად კვდებიან ფისის ზემოქმედებაგამო. როდესაც ბოლი ხვდება პირის ღრუში კანცეროგენულიაეროზოლის სახით, მას თან მიჰყვება მილიონობით ნაწილაკი 1კუბურ სანტიმეტრზე. გაცივებისას ის კონდენსირდება და წარ-მოქმნის ფისს, რომელიც ილექება ფილტვების სასუნთქ გზებში.ფისი წარმოადგენს ნივთიერებას, რომელიც იწვევს კიბოსა დაფილტვების დაავადებებს, ამცირებს იმუნური სისტემის ეფექტუ-რობას.

ნახშირბადის ოქსიდი უფერული აირია, რომელიც მაღალიკონცენტრაციით არსებობს სიგარეტის ბოლში. ჰემოგლობინთანმისი შეერთების უნარი 200–ჯერ უფრო მაღალია, ვიდრე ჟანგბადსმიაქვს, ამიტომ ის ანაცვლებს ამ უკანასკნელს, რის გამოცმწეველებში შემცირებულია სისხლის მიერ ჟანგბადის გადატანისუნარი, რაც გავლენას ახდენს ორგანიზმის ყველა ქსოვილის ფუნქ-ციონირებაზე, ტვინისა და კუნთების მუშაობაზე. ნახშირბადისმონოქსიდი აზიანებს, აგრეთვე, არტერიების კედლებს და ზრდისკორონარული სისხლძარღვების შევიწროების რისკს.

რადიაქტიურ კომპონენტებს, რომლებსაც საკმაოდ მაღალიკონცენტრაციით შეიცავს თამბაქოს ბოლი, განეკუთვნება პოლო-ნიუმ–210 და კალიუმ–40. გარდა ამისა, შეიცავს ისეთ რადიაქტიურკომპონენტებს, როგორიცაა: რადიუმი–226, რადიუმი–228 დათორიუმი – 228.

როდესაც ადამიანი ანებებს თავს სიგარეტის მოწევას, 20 წუთისშემდეგ მისი არტერიული წნევა ეცემა და ნორმას უტოლდება,აღდგება გულის მუშაობა, უმჯობესდება სისხლის მიმოქცევა ხელისგულებსა და ტერფებში. 8 საათის შემდეგ სისხლში ჟანგბადისშემცველობა ნორმას უტოლდება. 2 დღის შემდეგ უძლიერდებაგემოსა და სუნის შეგრძნების უნარი. 1 კვირის შემდეგ უმჯობესდებაკანის ფერი, ქრება უსიამოვნო სუნი კანიდან, თმებიდან და

169

ამოსუნთქვის დროს. 1 თვის შემდეგ ადამიანი უკეთ სუნთქავს,ქრება დაღლილობა, თავის ტკივილი, აღარ აწუხებს ხველება.ნახევარი წლის შემდეგ პულსი ნორმალურია, გაუმჯობესებულიაადამიანის სპორტული შედეგები, უფრო სწრაფად დარბის დაცურავს. 1 წლის შემდეგ 2–ჯერ მცირდება გულის კორონარულიდაავადების რისკი. 5 წლის შემდეგ ფილტვის კიბოსგან სიკვდილისალბათობა მცირდება საკმაო დონით.

ევოლუციური განვითარების პროცესში ადამიანს გამოუმუშავ-და გარემოსაგან დამოუკიდებლად თანაბარი ტემპერატურისმუდმივად შენარჩუნების უნარი. ამ თვისებას ჰომოიოთერმიას –თბილსისხლიანობას უწოდებენ. გარდა თბილსისხლიანი ცხოველე-ბისა, არსებობს ცივსისხლიანი ანუ პოიკილოთერმული ცხოველე-ბიც, რომლებშიც სასიცოცხლო პროცესების მიმდინარეობა დამოკი-დებულია გარემოს ტემპერატურაზე.

სხეულში სითბო წარმოიქმნება საკვებ ნივთიერებათა ჟანგვისშედეგად, ცილების, ცხიმებისა და ნახშირწყლების დაშლის საბო-ლოო პროდუქტების წარმოქმნისას. სითბოს წარმოქმნა უმთავრესადკუნთებში ხდება. კუნთებში სითბო მაშინაც კი წარმოიქმნება, როცაადამიანი სრულიად მშვიდ მდგომარეობაში იმყოფება, ე.ი. როცაყველა კუნთი მოდუნებულია. კუნთების უმნიშვნელო მოძრაობაც კიხელს უწყობს უფრო მეტი რაოდენობის სითბოს წარმოქმნას.სიარულის დროს სითბოს წარმოქმნა 60-80%-ითაც კი მატულობს.ჩონჩხის კუნთების გარდა, სითბოს წარმოქმნა ხდება ღვიძლში,თირკმელებსა და სხვა ორგანოებში.

ორგანიზმში სითბოს წარმოქმნას თან ახლავს სითბოს გაცემა.ორგანიზმი კარგავს იმდენ სითბოს, რამდენიც მასში წარმოიქმნება.წარმოქმნილი სითბო რომ ადამიანის სხეულში გაჩერდეს, მოხდებამისი დაგროვება, რაც გამოიწვევს გადახურებას და ადამიანირამდენიმე საათის განმავლობაში დაიღუპება. გადახურებისაგანთავდასაცავად ადამიანს გამოუმუშავდა მთელი რიგი რეგულა-ციური საშუალებები. ორგანიზმის მიერ სითბოს წარმოქმნისა დარეგულაციის პროცესებს თერმორეგულაცია ეწოდება. ცხოველქმე-

170

დების პროცესში ჩვენი სხეულის უჯრედებსა და ორგანიზმშიწარმოებული ჟანგვითი პროცესებისას განთავისუფლებული ენერ-გია, კერძოდ, თბური ენერგია იხარჯება სხვადასხვა გზით.მაგალითად, გატარებით ე.ი. გარემომცველი ჰაერის გათბობითა დაგამოსხივებით – სხეულის თანაბარ მანძილზე მყოფი საგნებისგათბობით. გარდა ამისა, ამოსუნთქვისას, ოფლის აორთქლებისას დაა.შ. ყველა ეს პროცესი რეგულირდება ნერვული სისტემის მეშვეო-ბით.

არსებობს 2 სახის თერმორეგულაცია: ქიმიური და ფიზიკური.ქიმიური თერმორეგულაცია გულისხმობს ნივთიერებათა ცვლისინტენსივობის შეცვლას გარემოს ზემოქმედების მეშვეობით. მაგა-ლითად, გარემოს ტემპერატურის ცვალებადობა აღიზიანებს კანისრეცეპტორებს და რეფლექსურად წარმოებს ნივთიერებათა ცვლისინტენსივობის, ე.ი. სითბოს წარმოქმნის შეცვლა. მაგალითად, როცაჰაერის ტემპერატურა იკლებს, ორგანიზმში სითბოს წარმოქმნაძლიერდება. სიცივეში, სითბოს წარმოქმნის ძირითად ორგანოში –კუნთებში ვითარდება კანკალი. კანკალი გამოწვეულია დაბალიტემპერატურის მიერ კანის ტემპერატურული გაღიაზიანებისაღმქმელ რეცეპტორებში წარმოქმნილი აგზნების გადაცემითცენტრალურ ნერვულ სისტემაში (ცნს), რის საფუძველზეც ცნს-დანკუნთებში გადადის აგზნების ტალღა და იწვევს მათ პერიოდულშეკუმშვებს. კანკალის შედეგად ხდება ნივთიერებათა ცვლისგაძლიერება და, შესაბამისად, სითბოს წარმოქმნის გადიდებაც.ფიზიკური თერმორეგულაცია უმთავრესად ხორციელდება ორგა-ნიზმში მიმდინარე ფიზიკური პროცესების საფუძველზე. სითბოსგადაცემაში დიდ როლს ასრულებს კანის სისხლძარღვთა გაფარ-თოება და შეკუმშვა. ყველამ იცის, რომ ცივ, ყინვიან ჰაერზეადამიანის კანი ფერს კარგავს, ხოლო როცა ჰაერი გამთბარია –წითლდება.

კანის ფერის შეცვლა განპირობებულია იმით, რომ სიცივისგავლენით სისხლძარღვები იკუმშება, შედეგად სისხლის მოდენასხეულის ზედაპირზე კლებულობს და, მაშასადამე, კლებულობს

171

გატარების და გამოსხივების გზით სითბოს გაცემაც. სითბოს გავლე-ნით კი პირიქით, კანის სისხლძარღვები ფართოვდება და იზრდებასითბოს გაცემა. ასეთი გზით სითბოს გაცემა ხდება მაშინ, როცაჰაერის ტემპერატურა სხეულისაზე დაბალია. რაც უფრო ნაკლებიაჰაერის ტემპერატურასა და სხეულის ტემპერატურას შორის სხვაობა,მით უფრო ნაკლებია სითბოს გაცემა გარემოში. ამ შემთხვევაშიმნიშვნელოვან როლს ასრულებს ოფლის გამოყოფა. ოფლის ყველაზედიდი რაოდენობა გამოიყოფა იმ შემთხვევაში, როცა ჰაერისტემპერატურა სხეულის ტემპერატურის ტოლია ან მასზე მაღალია.ასეთ პირობებში სითბოს გაცემა, გატარება ან გამოსხივების გზითშეუძლებელია. ცხელ ქვეყნებში, სადაც ჰაერის ტემპერატურა 370C ანუფრო მაღალია, სითბო მხოლოდ აორთქლებით გაიცემა, ამასთან,ადამიანი ერთი დღის განმავლობაში 4,5 ლ ოფლს გამოყოფს, რაცუზრუნველყოფს 2400-2800 კკალ სითბოს გაცემას. ოფლის გამოყოფაგაცილებით ადვილია, როცა ჰაერის ტენიანობა დაბალია.

სითბოს გაცემაში ერთგვარ როლს ასრულებს სუნთქვა. სითბოიხარჯება ფილტვების მიერ წყლის აორთქლებაზე, ხოლო ნაწილობ-რივ, შესუნთქული ჰაერის გათბობაზე. სიცივეში წარმოებს სუნთქ-ვის რეფლექსური შენელება, მაღალი ტემპერატურის დროს კისუნთქვა ხშირდება და იწყება ე.წ. სითბური ქოშინი. სითბოს უკეთგაცემისათვის დიდი მნიშვნელობა აქვს ჰაერის ცირკულაციას. როცაჰაერი მოძრაობაშია, სხეულის ირგვლივ არ იქმნება გამთბარი დაორთქლით ნაჯერი ჰაერის მუდმივი ფენა. გარდა ამისა, ხშირადტანსაცმელიც ქმნის ჰაერის ფენის უძრაობას და ამით აძნელებსსითბოს გაცემას. სითბოს გაცემას აბრკოლებს კანქვეშა ცხიმი. რაცუფრო სქელია ცხიმის შრე, მით უფრო ცუდად ხორციელდებასითბოს გაცემა, ამიტომ კანქვეშა უჯრედისში ცხიმის სქელი შრისმქონე ადამიანები უფრო ადვილად იტანენ სიცივეს და უფროძნელად სიცხეს, ვიდრე გამხდრები.

ფარისებრი და თირკმელზედა ჯირკვლები, როგორც ვიცით,მიეკუთვნება შინაგანი სეკრეციის ჯირკვლებს. ისინი გამოყოფენჰორმონებს, რომლებიც ორგანიზმში მიმდინარე ფიზიოლოგიურ

172

პროცესებს არეგულირებენ. მათი ფუნქციის მოშლა კი იწვევსენდოკრინულ დაავადებებს. ეს მოშლილობა ორგვარია: ჯირკვლისფუნქციის გაძლიერება – ჰიპერფუნქცია და ჯირკვლის ფუნქციისშესუსტება – ჰიპოფუნქცია.

ფარისებრი ჯირკვალი მდებარეობს კისერზე, ხორხის წინ. იგიშედგება ორი გვერდითი და ერთი შუა ნაწილისაგან. ფარისებრჯირკვალში ხდება ჰორმონის – თიროქსინის გამომუშავება. დღე-ღამეში 0,3 მგ თიროქსინი გამოიყოფა, რომელიც განსაკუთრებულგავლენას ახდენს ცხიმოვან ცვლაზე, კერძოდ, იწვევს მის გაძლი-ერებას. თუ ადამიანს 1 მგ თიროქსინს შევუყვანთ ორგანიზმში, იგიდამტებით ხარჯავს კიდევ 1000 კკალ ენერგიას.

თუ თიროქსინის გამოყოფის რაოდენობა მატულობს ორგა-ნიზმში, ნივთიერებათა ცვლა, ენერგიის გაცემა და ცილის დაშლაძლიერდება.

თირკმელზედა ჯირკვლები მდებარეობს მუცლის ღრუშითირკმლების ზემოთ. ისინი შედგება შიგა ტვინოვანი და გარექერქოვანი ნაწილისაგან. ტვინოვან ნაწილში გამომუშავდება ჰორ-მონი ადრენალინი. ადრენალინის მოქმედება იწვევს გულის მუშაო-ბის გაძლიერებასა და გახშირებას, მატულობს გულის კუნთისაგზნებადობაც. სისხლძარღვთა კედლები, გარდა გულის გვირგვი-ნოვანი სისხლძარღვებისა და ტვინის სისხლძარღვებისა, ვიწროვდე-ბა.

გარდა გულისა, ადრენალინი მოქმედებს ბრონქების კუნთებზედა ადუნებს მათ, იწვევს აგრეთვე განივზოლიანი კუნთებისშრომისუნარიანობის გაძლიერებას. თუ დაღლილ კუნთში ადრე-ნალინს შევიყვანთ, მისი შრომისუნარიანობა აღდგება.

თირკმელზედა ჯირკვლის ქერქის ჰორმონია კორტიკოსტერო-ნი, რომლისგანაც მრავალი აქტიური ნივთიერება წარმოიქმნება. ესნივთიერებები გავლენას ახდენენ კუნთების მუშაობაზე, ამცირებენმოქანცულობას, აქრობენ დაღლილობის კვალს, აწესრიგებენ ნახშირ-წყლების, ცხიმების, მარილებისა და წყლის ცვლას. თუ აღინიშნებაჰორმონების ნაკლებობა, ორგანიზმში ირღვევა ზემოთ ჩამოთვლილი

173

პროცესები. ორგანიზმი კარგავს დიდი რაოდენობით წყალს, რაციწვევს შარდის გამოყოფის შემცირებას, ნელდება ნივთიერებათაცვლის პროცესები და ა.შ.

საკვებიდან მიღებული ენერგია აუცილებელია სხეულის ტემპე-რატურის შენარჩუნებისათვის, აგრეთვე ნივთიერებათა ცვლისათ-ვის, კუნთების მოქმედებისათვის, ზრდისა და განვითარებისათვის.ენერგიის ხარჯვა ხდება ძილის დროს, აგრეთვე ,,მშვიდ” მდგომა-რეობაში, ფეხმძიმობის დროს. საშუალოდ, შეიძლება ვთქვათ, რომმოზრდილი ორგანიზმი ძილის ან ,,მშვიდად” ყოფნის დროსხარჯავს 300 კჯ ენერგიას, ეს დამოკიდებულია ორგანიზმის ასაკზე.ენერგიის ხარჯვა ფეხმძიმობის და ძუძუთი კვების დროს შეადგენს400 კჯ ენერგიას. ბავშვი ხარჯავს 150-250 კჯ ენერგიას (ასაკისმიხედვით). საერთოდ, ენერგიის ხარჯვა დამოკიდებულია იმაზე,თუ რა სახის სამუშაოს ასრულებს ადამიანი, ის შეიძლება შეიც-ვალოს 450 კჯ-მდე. ჩვეულებრივი მოქმედების დროს, მაგალითად,სეირნობის ან ისეთი მოქმედების დროს, რომელიც უშუალოდ არმოითხოვს დიდ ფიზიკურ დატვირთვას, ის შეიძლება იყოს 1600 კჯ-დან 2000 კჯ-მდე. შედარებით მძიმე ფიზიკური დატვირთვისასდასავლეთ ევროპაში ეს არის 10 000 კჯ ენერგია მამაკაცებისათვისდა 8700 კჯ ენერგია ქალებისათვის 8 საათიანი მუშაობის დროს.

ენერგიის ხარჯვის სხვა სახეობიდან, გარდა საკვებმოპოვებისდროს დახარჯული ენერგიისა, ისეთი უბრალო სამუშაოების დროს,როგორიცაა: სოფლის მეურნეობა, საოჯახო საქმეები, საჭმლისმომზადება, საყოფაცხოვრებო ინვენტარის დამზადება და სხვა,იხარჯება 1,5-ჯერ მეტი ენერგია, ვიდრე ჩვეულებრივ ,,მშვიდ”მდგომარეობაში. შეიძლება გამოვითვალოთ ენერგიის ხარჯვა,მაგალითად: ერთ ოჯახში, რომელიც შედგება მშობლებისაგან დასამი შვილისაგან, რომელთაგან ორი მოზარდია და მონაწილეობენსაკვების ,,მოპოვებაში”. ადამიანების მიერ კალორიების გამოყენებისსაერთო რაოდენობა დამოკიდებულია სხვადასხვა ფაქტორზე:ასაკზე, სქესზე, სხეულის ზომასა და აგრეთვე გენეტიკურ ფასეუ-ლობაზე, რომელიც გამოითვლება ლიუბუკას ფორმულით:

174

A=W0.425 x H0.725 x 71,84 სადაც A – ორგანიზმის ზედაპირიკვადრატულ სანტიმეტრებში, W – წონა კილოგრამებში, H –სიმაღლე სანტიმეტრებში.

შეიძლება ჩავთვალოთ, რომ ნებისმიერი ადამიანისათვისსაჭიროა 8500-12750 კჯ ენერგია დღეში. ეს ციფრები გამოსახავსკონკრეტულად ისეთ ფაქტორებს, როგორიცაა: ორგანიზმის ზომა,კლიმატი და ფიზიკური დატვირთვა.

ორგანიზმის ფიზიოლოგიური პლასტიკურობა საკვების სხვა-დასხვა წყაროს გამოყენებით არის განპირობებული. პირველ რიგში,ორგანიზმის უნარი, მიიღოს და გადაამუშაოს ენერგიის სამი წყარო:ცხიმები, ნახშირწყლები და ცილები და მისი უნარი, გამოიყენოსმითითებული წყაროებიდან უდიდესი რაოდენობა საკვებიპროდუქტებისა, არის საუკეთესო ილუსტრაცია ფიზიოლოგიურიპლასტიკურობისა ადამიანის პოპულაციებში. ჩვენ ვხედავთ, რომ ამოთხ განსხვავებულ ეკოსისტემაში საკვები პროდუქტების სხვადა-სხვანაირი რაოდენობა უზრუნველყოფს ორგანიზმს საჭირორაოდენობის ენერგიით. განსხვავება ვლინდება არა მარტო ცილების,ცხიმებისა და ნახშირწყლების ურთიერთკავშირში, არამედ იმპროდუქტებთან დამოკიდებულებაში, რომლისაგანაც ისინიმიიღება. ცხიმების წყაროა მცენარეთა და ცხოველთა ცხიმები,ნახშირწყლების – მიწისქვეშა ნაყოფები, შაქარი. ცილები შედისცხოველური საკვების შედგენილობაში.

ენერგიის წილი, რომელიც ორგანიზმში შედის ცხიმების სახით,ევროპის ქვეყნებში ვარირებს 21%-დან, ხმელთაშუა ზღვის ქვეყნებში31%-მდე, დასავლეთ ევროპაში და აშშ-ში ენერგიის გამოყენებაცხიმების სახით ესკიმოსებში აღწევს 47%-ს, კიკუიუში 10% –ს,ცილების სახით კი 9-12 %-მდეა.

სუბიექტურ სითბოსა და გარემომცველ ტემპერატურას შორისკავშირს ყოველთვის საზღვრავენ ეფექტური ტემპერატურისამერიკული შკალით, რომელიც საშუალებას გვაძლევს, შევაფასოთტემპერატურის საერთო მოქმედება.

175

კომფორტის ზონის ყველა საზღვარზე ეფექტური ტემპერატურაზამთარში ინგლისში შეადგენს 170C–ს, ამერიკაში 220C-ს, აკლი-მატიზაციის გამო ეს პერიოდი იზრდება ზაფხულობით 220C –დან240C–მდე. ეს საზღვრები დადგენილია იმ ადამიანებისათვის,რომლებიც ატარებენ თბილ ტანსაცმელს და მჯდომარე მდგომა-რეობაში ასრულებენ სამუშაოს. ხოლო წელს ზემოთ შიშველიადამიანებისათვის კომფორტის ზონის საზღვარი 270C–ია. ევრო-პელთა 80% სინგაპურში თავს კარგად გრძნობს 200C–დან 220Cტემპერატურის დროს.

ავსტრალიაში დაბადებული თეთრკანიანი ადამიანები სიძნე-ლეების გარეშე იტანენ ეფექტურ ტემპერატურას 270C –ს. მთელიდღის ან მთელი სეზონის განმავლობაში ბევრი რაიონისათვისდამახასიათებელია ეფექტური ტემპერატურა კომფორტის ზონისგარეთ.

გასათვალისწინებელია აგრეთვე ისიც, რომ აკლიმატიზაციაიძლევა საშუალებას, შესრულდეს მუშაობა იმ ტემპერატურისდროსაც კი, როცა ის აჭარბებს კომფორტის ზონის საზღვრებს.

ადამიანებს შეუძლიათ შეასრულონ ფიზიკური სამუშაოეფექტური ტემპერატურის დროს, თუ ისინი ფიზიკურად ძლიერნიარიან, არიან ახალგაზრდა და მოვარჯიშენი.

ლაბორატორიული გამოკვლევებით დადგინდა, რომ ევროპელისამუშაოს შესრულებისას ხარჯავს 1050 კჯ ენერგიას 4-5 საათისგანმავლობაში 32-330C ეფექტური ტემპერატურისას.

დაკვირვებიდან ჩანს, რომ ტემპერატურა, რომლის დროსაცეფექტური მუშაობა მცირდება და შეცდომათა რიცხვი იზრდება,ყველა შემთხვევაში ერთი და იგივეა – 270C, ხოლო 28,5–310C დროსკი ტემპერატურული გავლენა შესამჩნევია.

ნებისმიერი სამუშაოს დროს, როგორც ფიზიკური, ასევე გონებ-რივი მუშაობის დროს, ინდივიდების უმეტესობისათვის მისაღებიეფექტური ტემპერატურაა 28.50C, რომელიც კომფორტის ზონისსაზღვრების სითბოს სცილდება, ასეთი ტემპერატურის დროსირღვევა ძილი.

176

130C–ზე ნაკლები ტემპერატურის დროს უბედურ შემთხვევათაპროცენტული მაჩვენებელი 34%-ით უფრო ხშირია, ვიდრე 180Cტემპერატურის დროს.

ტოქსიკური ქიმიური ნივთიერებები გარემოს დაბინძურებისერთ–ერთ მწვავე პრობლემას წარმოადგენს. ისინი გროვდება ადამია-ნის ორგანიზმში და იწვევს სხვადასხვა დაავადებას, მათ შორისსიმსივნესაც. ტოქსიკური ქიმიური ნივთიერებების უმრავლესობამძიმე ლითონები და სინთეზური ორგანული ნაერთებია.

მძიმე ლითონები თავისუფალ მდგომარეობაში მაღალი სიმკვ-რივით ხასიათდება. ესენია: ტყვია, კალა, დარიშხანი, კადმიუმი,ვერცხლისწყალი, ქრომი, სპილენძი, თუთია. ისინი ფართოდ გამოი-ყენება მრეწველობაში და ძლიერ ტოქსიკურია. ცოცხალ ორგანიზმ-ში მოხვედრისას ისინი ურთიერთქმედებენ ფერმენტებთან დათრგუნავენ მათ აქტივობას. ხშირად მათი მცირე რაოდენობაც კისაკმარისია მძიმე ფიზიოლოგიური და ნევროლოგიური აშლილო-ბის გამოსაწვევად. ცნობილია, რომ ტყვიით მოწამვლა იწვევსგონებრივ ჩამორჩენილობას, ვერცხლისწყლით კი – ფსიქიკურანომალიებსა და თანდაყოლილ დეფექტებს.

სინთეზური ორგანული ნაერთების რიცხვი საკმაოდ დიდია.მათ შემადგენლობაში შედის ნახშირბადი. ესენია: პლასტმასები,სინთეზური ბოჭკო, ლაქ–საღებავები, ორგანული გამხსნელები,ხელოვნური კაუჩუკი, პასტიციდები და სხვა. მათ კარგად ითვისებსორგანიზმი, ისინი ურთიერთმოქმედებენ ფერმენტებთან მაგრამორგანიზმს მათი დაშლის უნარი არა აქვს, რის შედეგადაც ირღვევაორგანიზმის ფუნქციონირება. რასაც შიძლება მოყვეს ორგანიზმისმოწამვლა და სიკვდილი.

სინთეზური ორგანული ნივთიერებების მოხვედრამ ადამიანისორგანიზმში შეიძლება გამოიწვიოს სიმსსივნე, ბავშვებში თანდაყო-ლილი დეფექტები, ღვიძლისა და თირკმლების დაავადება, უნაყო-ფობა, ფიზიოლოგიური და ნერვული აშლილობა.

1970 წელს ტრაგიკული შემთხვევა აღინიშნა მინამატის ყურეში(იაპონია). ამ დროს ადგილი ჰქონდა ვერცხლისწყლით მოწამვლას,

177

რომელსაც წყალში ღვრიდა მრეწველობა. მოწამვლის სიმპტომებიპირველად კატებში აღინიშნა კრუნჩხვებით, რასაც თან სდევდადამბლა, მოგვიანებით – კომა და სიკვდილი. როდესაც ანალოგიურისიმპტომები შენიშნეს ადამიანებშიც, ამან გამოიწვია საზოგადოებისშეშფოთება. შეიმჩნეოდა გონებრივი ჩამორჩენილობის შემთხვევები,ფსიქიკური აშლილობა, თანდაყოლილი დეფექტები. სპეციალისტე-ბის მიერ დადგენილი იქნა გამომწვევი მიზეზი – ვერცხლისწყლითმოწამვლა. ქიმიური საწარმო „ტისო“ ვერცხლისწყლის შემცველნარჩენებს უშვებდა მდინარეში, ეს ნარჩენები ხვდებოდა თევზებისგავლით კატებისა და ადამიანის ორგანიზმში.

სამრეწველო წყაროებიდან მიღებული კანცეროგენული ნივთიე-რებები შეიძლება 4 კატეგორიად დაიყოს: 1. ნავთობპროდუქტები,რომლებიც ნავთობგადამამუშავებელი ქარხნების ნარჩენებიდან,ავტოგასამართი ფარეხებიდან, ნავთობქიმიური და მეტალურგიულიწარმოებიდან წარმოიქმნება; 2. ქვანახშირის ნარჩენები (ფისი,კუპრი) – გამოიყოფა აირგამწმენდი დანადგარებიდან, ქვანახშირისდაკოქსვისა და ტოლის წარმოებებიდან; 3. არომატული ამინო– დანიტრონაერთები – ამინო– და ნიტროჯგუფის შემცველი ნაერთებია,რომლებიც ფართოდ გამოიყოფა საფეიქრო, რეზინის, პლასტმასისადა ფარმაცევტული წარმოებიდან; 4. პესტიციდებისა და სასუქებისწარმოების ნარჩენები.

განვიხილოთ ზოგიერთი ტოქსიკური ნივთიერების გავლენაადამიანის ჯანმრთელობაზე.

კადმიუმი – აუცილებელია ადამიანის ორგანიზმისათვის,მონაწილეობს ინსულინის სინთეზში, არეგულირებს სისხლში შაქ-რის რაოდენობას. ძირითადად გროვდება თირკმლებში. კადმიუმისნაერთები ტროქსიკურია. მოქმედებს სასუნთქ გზებზე, კუჭ–ნაწლავის ტრაქტზე, უარყოფით გავლენას ახდენს ცენტრალურ ნერ-ვულ სისტემაზე, იწვევს ღვიძლისა და თირკმლების დაზიანებას.

ვერცხლისწყალი – მისი მცირე დოზა აუცილებელია ორგა-ნიზმისათვის, რადგან იგი შედის დეზოქსირიბონუკლეინის მჟავასშემადგენლობაში და მონაწილეობს მემკვიდრული ინფორმაციის

178

გადაცემაში. ამასთანავე, ვერცხლისწყალი და მისი პრეპარატებიმომწამლავია. იგი ორგანიზმზე მოქმედებს ქიმიურ–ფიზიკურად დაიწვევს ჯანმრთელობის მოშლას, მოწამვლას ან სიკვდილს. მისი 0,1 გდოზა სასიკვდილოა. ვერცხლისწყლით ქრონიკული მოწამვლაიწვევს საჭმლის მომნელებელი სისტემის დაზიანებას, ტკივილსგულის არეში, მაღალ ტემპერატურას, წნევის დაცემას, ღრძილე-ბიდან სისხლდენას, უძილობას, ღვიძლისა და თირკმლის დაა-ვადებას, ფსიქოზს, მეხსიერების დაქვეითებას.

დარიშხანი – მას შეიცავს სისხლი, ქსოვილები, ორგანოები,ღვიძლი, თმა, ფრჩხილები, კანი, თირკმლები. მონაწილეობს ნუკ-ლეინის მჟავების ცვლაში და ჰემოგლობინის სინთეზში. დარიშხანისშენაერთების მოხვედრა ორგანიზმში იწვევს სისხლის მიმოქცევისდარღვევას. დარიშხანის მოწამვლისას პირის ღრუში ადგილი აქვსლითონის გემოს, ხახის წვას, წყურვილის გრძნობას, მწვავე ტკივი-ლებს მუცლის არეში, შეუჩერებელ პირღებინებას.

ტყვია – საშიშ ზემოქმედებას ახდენს ადამიანის ჯანმრთელო-ბაზე. ის არღვევს ქალის რეპროდუქციულ ფუნქციას, აზიანებსთირკმლებს. განსაკუთრებით მგრძნობიარენი არიან ბავშვებიტყვიის მიმართ. ლითონური ტყვია მომწამლავია, იგი ორგანიზმშიხვდება სასუნთქი და კუჭ–ნაწლავის სისტემის გზით, იშვიათად –კანით. ორგანიზმიდან გამოიყოფა თირკმლებისა და ნაწლავებისგზით. ტყვიის ექსპოზიციის წყაროებია: ტყვიაშემცველ ბენზინზემომუშავე ავტომანქანების გამონაბოლქვი, ტყვიით მოჭიქურებულიკერამიკული ჭურჭელი, ტყვიაშემცველი საღებავები, კოსმეტიკა დახალხური წამლები.

გოგირდყალბადი – ძლიერ მომწამლავი აირია. აზიანებსნერვულ სისტემას. მისი წარმოშობა დაკავშირებულია მცენარეულიდა ცხოველური გოგირდშემცველი ორგანული ნივთიერებებისლპობის პროცესთან. გოგირდწყალბადით მომწამვლის პირველისიმპტომებია: სურდო, თავბრუსხვევა, თავის ტკივილი, თვალებისწვა, ღებინების შეგრძნება, გულის რევა და ნერვული აშლილობა.მწავავე მოწამვლისას: კომა, კრუნჩხვები, ფილტვების შეშუპება.

179

ქლორი – მოყვითალო–მომწვანო ფერის მკვეთრი სუნის მქონემომწამლავი აირია. ქლორის ჩასუნთქვა იწვევს სასუნთქი გზებისგაღიზიანებას, დიდი რაოდენობით ჩასუნთქვა კი – სიკვდილს.ქლორი ქიმიური მრეწველობის ძირითადი პროდუქტია. მასიყენებენ სასმელი წყლის გასაუვნებლადაც, ქსოვილების, ქაღალდისგასათეთრრებლად. ქლორის პრეპარატებით მოწამვლა იწვევსცრემლდენას, კრუნჩხვებს, თავის ტკივილს, მაღალ ტემპერატურას,სასუნთქი გზების ანთებას, ხველებას, ფილტვების შეშუპებას.

ადამიანებს ტოქსიკურ ნივთიერებებთან ყოველდღიური საქ-მიანობა აკავშირებთ. გარემოში ამ ნივთიერებათა რაოდენობისზრდა ზღვრულად დასაშვები კონცენტრაციის ზევით ადამიანისჯანმრთელობისათვის საშიშია. ამიტომ საჭიროა, ადამიანებიფლობდნენ ინფორმაციას ამ ნივთიერებათა წარმომქმნელი წყაროე-ბისა და გარემოსა და ცოცხალ ორგანიზმებზე მათი ზემოქმედებისშესახებ, რაც გაუადვილებთ ამ ნივთიერებათა უსაფრთხო გა-მოყენებას.

180

თავი XX. წარმოდგენები ეკოლოგიურადადაპტირებული ტიპის ადამიანთა შესახებ

იმისათვის, რომ ადამიანი გადარჩეს სწრაფად ცვალებადგარემო პირობებში, უნდა ფლობდეს შეგუებულობის უნარს. ბუნებამდააჯილდოვა სწორედ ადამიანი ასეთი შესაძლებლობით. Homosapiens–ის ყველა სახეობას აქვს უნარი, გამოავლინოს პლასტიკურო-ბის რეაქცია გარემოს ცვლილებაზე შეგუებულობით, რომელიცადამიანებს გამოუმუშავდათ ევოლუციის პროცესში.

გარემოსადმი ადამიანის აქტიური შეგუებულობის პროცესებსადა მოვლენებს, ცხოველმოქმედებას და აგრეთვე გარემოს ცვალე-ბადობის შედეგად ორგანიზმში გამოწვეულ ცვლილებებს უწოდებენადაპტაციას.

ფიზიოლოგიური ადაპტაცია – ეს არის აქტივობის მაღალიდონე და ფუნქციონალური სისტემების, ორგანოების და ქსოვილე-ბის ურთიერთკავშირი. იგი უზრუნველყოფს ორგანიზმის ნორმა-ლურ ცხოველმოქმედებას და შრომით აქტივობას ახალ საარსებოგარემოში. ჯანმრთელი თაობების შექმნის შესაძლებლობას.

181

ყველა ორგანიზმისათვის არსებობს ენდოგენური და ეგზოგე-ნური, ანუ შინაგანი და გარეგანი ეკოლოგიური გარემო, ამასთანავე,საარსებო გარემო ფიზიკური და სოციალური პირობებით.

ადაპტაციის მიზანი და ამოცანები მდგომარეობს ბიოლოგიურიჰომეოსტაზის შენარჩუნებაში. ჰომესოტაზი მოიცავს ორ ურთიერთ-დაკავშირებულ პროცესს – წონასწორობას და თვითრეგულაციას.ფიზიოლოგიური მნიშვნელობით იგი განიხილება, როგორც უჯ-რედშიგა გარემოს მდგრადობის შენარჩუნება, რომელიც აუცილე-ბელია ადამიანის ორგანიზმის სიცოცხლისათვის. დაბადებისმომენტიდან ადამიანის ორგანიზმი ხვდება სრულიად ახალპირობებში და იძულებულია შეაგუოს მას თავისი ორგანოებისა დასისტემების მოქმედება. ინდივიდუალური განვითარების პროცესშიორგანიზმზე მოქმედი ფაქტორები უწყვეტად ცვალებადობს, რაცმოითხოვს მუდმივ ფუნქციონალურ გარდაქმნას.

ორგანიზმის შეგუებულობის პროცესი ბუნებრივ, კლიმატურ–გეოგრაფიულ და საწარმოო–სოციალურ პირობებისადმი, წარმოად-გენს უნივერსალურ მოვლენას. ადაპტაციის ქვეშ იგულისხმება,როგორც თანდაყოლილი ისე შეძენილი შეგუებითი საქმიანობა,რომელიც განპირობებულია განსაზღვრული ფიზიოლოგიური რეაქ-ციებით უჯრედულ, ორგანულ, სისტემურ და ორგანიზმულდონეზე.

ევოლუციის პროცესში ადამიანს ჩამოუყალიბდა გენეტიკურადგანპირობებული ბიოლოგიური ადაპტირებულობის უნარი. ისმემკვიდრულად განმტკიცდა მორფოფიზიოლოგიური რეაქციებისსტერეოტიპში (გენოტიპური ადაპტაცია).

სახეობრივი მემკვიდრული ნიშნების კომპლექსი (გენოტიპი)წარმოადგენს საწყისს ინდივიდუალური ანუ ფენოტიპური ადაპტა-ციისა, რომელსაც იძენს ადამიანი სიცოცხლის დროს. ფენოტიპურიადაპტაცია ფორმირდება ორგანიზმისა და მისი საარსებო გარემოსურთიერთზემოქმედების პროცესში და ხასიათდება სპეციფიკურიმორფოფიზიოლოგიური ცვლილბებით ამ გარემოში. ადამიანისორგანიზმის გენეტიკური პროგრამა ითვალისწინებს არა წინასწარ

182

წარმოქმნილ ადაპტაციას, არამედ სიცოცხლისათვის აუცილებელიადაპტური რეაქციების ეფექტურ, მიზანმიმართულ რეალიზაციისშესაძლებლობას საარსებო გარემოს ზეგავლენის შედეგად. რაცთავის მხრივ უზრუნველყოფს ფენოტიპის ფორმირებას.

ყოველი ახალი თაობა თავიდანვე განიცდის ადაპტირდებასფართო სპექტრის, ზოგჯერ სრულიად განსხვავებული ახალი ფაქ-ტორებისადმი, რომელიც თავის მხრივ საჭიროებს ახალი სპეციალი-ზირებული რექციების შემუშავებას. ასეთი ტიპის ადაპტაციასმიეკუთვნება აკლიმატიზაცია – არაგნეტიკური ბიოსოციალურიადაპტაცია საარსებო გარემოს რთულ კომპლექსთან, სადაც მთავარიადგილი უკავია კლიმატურ ფაქტორებს. ასეთი ტიპის ადაპტაციასთან ახლავს ფიზიოლოგიური მაჩვენებლების ხანმოკლე ცვლილე-ბები.

გარემოსთან ურთიერთობის დროს ადამიანი ერთდროულადგანიხილება, როგორც ბიოლოგიური და სოციალური არსება.ადამიანი, როგორც სოციალური არსება, ფლობს გარემოსადმიშეგუების არაბიოლოგიურ ფორმებს, რომელიც მდგომარეობს იმაში,რომ ადამიანი კი არ ეგუება საარსებო გარემოს, არამედ ირგებს მასსაკუთარ თავზე. ცვლის მას თავისი მოთხოვნების შესაბამისად.გარემოსთან ადამიანის ასეთი ტიპის შეგუებულობის ფუნქციასასრულებს მატერიალური წარმოება, რომლის მიზანი მდგომარეობსადამიანთა საზოგადოების სასიცოცხლო პირობების შენარჩუნებაში.ადამიანის არაბიოლოგიური ადაპტაცია ვლინდება როგორც მა-ტერიალური, ასევე სულიერი ფორმით.

სოციალური ადაპტაციის მნიშვნელოვან ფორმას წარმოადგენს:ჯანმრთელობის დაცვის ორგანიზაციის, სამართლებრივი კანონ-მდებლობის და სოციალური უზრუნველყოფის სისტემა.

ადამიანის ადაპტაციის თავისებურებას წარმოადგენს ორგანიზ-მის ფიზიოლოგიური ადაპტურობის შეხამება, მის მიერ ხელოვნუ-რად, საკუთარი ინტერესების შესაბამისად, გარდაქმნილ საარსებოგარემოსთან. რადგანაც ხელოვნურად გატარებული ღონისძიებებიყოველთვის დადებითი არ არის. მაგალითად, ჩვენს საუკუნეში

183

სანიტარულ–ჰიგიენური ღონისძიებები იმდენად ეფექტური გახდა,რომ ორგანიზმებზე პათოგენური მიკრობების ზემოქმედება აღარააყოველდღიური მოვლენა, რის შედეგადაც ორგანიმზს აღარგამოუმუშავდება იმუნიტეტი, როგორც ადრეულ პერიოდში. ამისმაგალითად ასევე შეიძლება მოვიყვანოთ ხელოვნური იმუნიზაცია,ადამიანის ორგანიზმში ვაქცინის სახით შრატის შეყვანა იწვევსსაკუთარი იმუნოლოგიური მექანიზმების დაქვეითებას. შენობაშიტემპერატურული კომფორტის შექმნა, ტანსაცმელი, რომელიც იცავსადამიანის ორგანიზმს სიცივისა და გადახურებისაგან, ამცირებსბუნებრივი თერმორეგულაციის შესაძლებლობას.

აღნიშნული მაგალითები გვიჩვენებს, რომ მეცნიერებისა დატექნიკის მიღწევები, რომლებიც ეხმარება ადამიანს დაძლიოს რთუ-ლი სიტუაციები, ამასთანავე, ამცირებს ორგანიზმის დამცველობითუნარს და ადაპტურ მექანიზმებს რომელთა ვარჯიში აუცილებელიაშესაძლებლობის მიხედვით.

ფაქტორებს, რომელთა ზემოქმედება ორგანიზმზე განაპირო-ბებს ადაპტაციას კანადელმა მეცნიერმა ჰანს სელმა უწოდა სტრეს–ფაქტორები. სხვანაირად მათ კიდევ უწოდებენ ექსტრემალურ ანადაპტოგენურ ფაქტორებს. ექსტრემალური შეიძლება იყოს არამხოლოდ ცალკეული ზემოქმედება ორგანიზმზე, არამედ მისიარსებობა მთლიანად. ადამიანთან მიმართებაში ადაპტოგენურიფაქტორი შეიძლება იყოს ბუნებრივი და სოციალური, რომელიცუკავშირდება მის შრომით საქმიანობას.

ბუნებრივი ფაქტორები – ბუნებრივი ფაქტორების ზემოქმედებარომელიც იწვევს ადაპტაციური მექანიზმების განვითარებას, ყო-ველთვის არის კომპლექსური. მაგალითად, ყველა ცოცხალი ევო-ლუციის პროცესში შეეგუა დედამიწის პირობებში არსებობას,კერძოდ, განსაზღვრულ ბარომეტრულ წნევას და გრავიტაციას.კოსმოსური და სითბური გამოსხივების დონეს, ატმოსფეროს აირე-ბის შედგენილობას და სხვა. წლის პერიოდების ცვლილებისშესაბამისად მცენარეთა და ცხოველთა სამყარო შეეგუა დღე–ღამურცვლილებებს. ბუნებრივი ცვალებადობა განსაზღვრული ფორმით

184

დაფიქსირდა ორგანიზმის ყველა სისტემაში. ბუნებრივი ფაქტორებიზემოქმედებენ როგორც მცენარეებზე და ცხოველებზე, ასევეადამიანზეც. აღნიშნული ფაქტორები განაპირობებენ ადამიანისადაპტური მექანიზმების ჩამოყალიბებას.

სოციალური ფაქტორები – ადამიანის სოციალური ცხოვრებისპირობებმა წარმოშვა სპეციფიკური ფაქტორები, რომლის მიმართაცაუცილებელია შეგუებულობა. სოციალური ფაქტორების რიცხვიიზრდება ცივილიზაციასთან ერთად. საარსებო გარემოს გაფარ-თოების შედეგად, წარმოიშვა ადამიანის ორგანიზმისათვის სრუ-ლიად ახალი პირობები და ზეგავლენა. მაგალითად, კოსმოსურსივრცეში გასვლის შედეგად წარმოიშვა ზემოქმედების ახალი კომპ-ლექსური სისტემა: უწონადობის შეხამება ჰიპოდინამიასთან,ცხოვრების დღეღამური რეჟიმის შეცვლა და ა.შ. ცხელ ან ცივიკლიმატის პირობებში მუშაობა წარმოშობს ტემპერატურულიდიაპაზონისადმი შეგუებულობის გაფართოების აუცილებლობას.ზოგჯერ სამუშაოს შესრულებისას ადამიანი აუცილებელია შეეგუოსხმაურს, ვიბრაციას, განათების ცვლილებას და ა.შ. გარემოს დაბინ-ძურება, საკვების გზით დიდი რაოდენობით სინთეტიკური პრო-დუქტების მოხვედრა, ალკოჰოლური სასმელების მიღება, წამლებისბოროტად გამოყენება, თამბაქოს მოწევა – ყველა ჩამოთვლილი არისდამატებითი დატვირთვა თანამედროვე ადამიანის ორგანიზმისჰომეოსტაზირებული სიტემისადმი. მექანიზირებულ და ავტომატი-ზირებულ მუშაობაზე გადსავლამ განაპირობა ნერვულ–ფსიქიურიაშლილობის და ჰიპოდინამიის გაზრდა.

ადაპტაციის მართვა განაპირობებს ორგანიზმის გამძლეობისამაღლებას – რაც მიზნად უნდა დაუსახოს ადამიანმა საკუთარ თავს.უპირველეს ყოვლისა აუცილებელია რაციონალური კვება, შრომისადა დასვენების რეჟიმის დაცვა, ფიზიკური ვარჯიში და ორგანიზმისგაკაჟება.

ადამიანი თბილსისხლიანიანი (ჰომოიოთერმული) არსებაა,მისი სხეულის ტემპარატურა მუდმივია და უმნიშვნელოდ იცვლებაგარემოს ტემპერატურის შესაბამისად. ადამიანის მუდმივი ტემპერა-

185

ტურის შენარჩუნებას უზრუნველყოფს მოგრძო ტვინის – ჰიპოთა-ლამუსის არე, რომელსაც კავშირი აქვს სითბოს ქიმიურ რეგულა-ტორთან – ფარისებრ ჯირკვალთან.

ადამიანის ევოლუციურ პროცესზე კლიმატის ზეგავლენისშესწავლის მიზნით ჩატარდა საერთაშორისო კვლევა, სადაც შეს-წავლილი იქნა გაქვავებული ადამიანის ნეშტი, კლიმატური პი-რობების ზოგიერთი მონაცემი და მათი ურთიერთკავშირი.

აღნიშნულმა კვლევამ შესაძლებლობა მისცა მეცნიერებს, გა-მოეთქვათ ვარაუდი, რომ ადამიანური ევოლუციის ზოგიერთიმოვლენა, როგორიცაა: ახალი სახეობის წარმოშობა ან მიგრაციააფრიკიდან, ემთხვევა აფრიკული და ევრაზიული კლიმატის მნიშვ-ნელოვან ცვლილებებს.

ამ ვარაუდის მიხედვით, შესაძლებელია, გარემო ფაქტორებიზემოქმედებდნენ ადამიანის სახეობის ევოლუციაზე. დედამიწისლანდშაფტის ცვლილების მსგავსად, კლიმატური ცვალებადობისზემოქმედებით, შესაძლოა, წარმოშობილიყო ადამიანის გენეტიკურიცვალებადობა და ევოლუციური ახალწარმონაქმნები.

სამწუხაროდ, მეცნიერები ვარაუდობენ, რომ არ არის საკმარისირაოდენობის მონაცემები გაქვავებული ნეშტისა და უძველესიპერიოდის კლიმატური მაჩვენებლების შესახებ, რის გამოც ადამია-ნის ევოლუციაზე კლიმატის გავლენის დეტალები ჯერ კიდევ არარის სრულყოფილად გარკვეული.

უახლოეს 10 წელიწადში მეცნიერებს დაგეგმილი აქვთ, გააანა-ლიზონ გაქვავებული ადამიანის ადგილსამყოფელი, რათა გან-საზღვრონ აღნიშნულ ტერიტორიაზე სახეობათა წარმოშობისა დაგაქრობის პერიოდები, ამასთანავე, მოიპოვონ ინფორმაცია შესაბამისპერიოდში კლიმატური ცვლილებების შესახებ.

დედამიწის ირგვლივ ატმოსფეროს ტემპერატურის ცვალება-დობაზე გავლენას ახდენს ზედაპირული წყლები (ოკეანეები, ზღვე-ბი, ტბები, მდინარეები), მცენარეულობა, გეოგრაფიული მდებარეო-ბა, ქარების სიხშირე, მიმართულება და სხვა. სასიცოცხლო პროცესე-ბის ნორმალური მიმდინარეობისათვის აუცილებელია ტემპერატუ-

186

რული მუდმივა, რომლის დარღვევისას შესაძლებელია მძიმე ცვლი-ლებების განვითარება.

ტემპერატურის ცვლილება განაპირობებს სუნთქვის სიხშირეს,სისხლის მიმოქცევის სიჩქარეს და ნივთიერებათა ცვლის თავისებუ-რებებს. ადამიანის სხეული სითბოს 85% გასცემს კანის საშულებით.

ბიოლოგიური ადაპტაცია გულისხმობს ორგანიზმის შეგუებუ-ლობას გარემო პირობებთან ევოლუციის პროცესში, როგორცმორფოლოგიურ, ისე ქცევით შეგუებულობას. ადაპტაცია უზრუნ-ველყოფს სიცოცხლის შენარჩუნებას კონკრეტულ საარსებო გა-რემოში და აბიოტური ფაქტორებისადმი მდგარდობას.

გარემოსთან ადამიანის ადაპტაცია ორი გზითაა შესაძლებელი.პირველი – გარემოს დაცვის გაუმჯობესებით, მეორე – თვითადამიანის ორგანიზმის მდგრადობის გაზრდით საყოფაცხოვრებომავნე ფაქტორების მოქმედების მიმართ.

განსაკუთრებით ყურადღებას იპყრობს ისეთი ნივთიერებები,რომლებიც იწვევს ჩვეულებრივ პირობებში აუმოქმედებელი სარე-ზერვო მექანიზმების მობილიზებას და ზრდის ორგანიზმის მდგრა-დობას. მოქმედების მექანიზმის მიხედვით ასეთი ნივთიერებებიშეიძლება დავყოთ სტიმულატორებად, ადაპტოგენებად და ბიოე-ნერგოაქტივატორებად.

სტიმულატორები (კერძოდ, დოპინგები) აჩქარებს ენერგიისგამოყოფას ორგანიზმში, რაც იწვევს ნერვული სისტემის დაძაბვასდა საბოლოოდ – გამოფიტვას. ადაპტოგენების გამოყენებისას კიადგილი აქვს ორგანიზმის დაცვითი ძალების ჰარმონიულმობილიზებას, რადგან ასეთი ნივთიერებები უშუალოდ მოქმედებენქსოვილურ მეტაბოლიზმზე, აძლიერებენ გონებრივ და ფიზიკურშრომისუნარიანობას და ორგანიზმს ემოციური სტრესებისა და სხვაექსტრემული ზემოქმედებისაგან იცავენ. მნიშვნელოვანი მცენარეუ-ლი ადაპტოგენებია: ჟენშენის, ელეუტეროკოკის, ჩინური ლიმონუ-რას, მანჯურიული არალიის, ექინოპანაქსის, როდიოლას, ლეზვიასადა სხვა მცენარეებისაგან მიღებული პრეპარატები. მაგალითად, 30

187

დღის განმავლობაში ელეუტეროკოკის მიღება ორჯერ ამცირებსგრიპით დაავადებას.

ორგანიზმზე ადაპტოგენების მოქმედების ორი ჰიპოთეზასგამოყოფენ. პირველის მიხედვით, ადაპტოგენები წარმოადგენსსუსტ გამღიზიანებლებს (სტრესორებს), ე.ი. ორგანიზმს მცირედაზიანებენ და ამით ხელს უწყობენ დაცვითი ძალების მობილიზა-ციას. მეორეს მიხედვით: ადაპტოგენების რეზისტინების (ორგანიზმ-ში წარმოქმნილ დამცველ ნივთიერებათა) ანალოგიურად ფუნქციო-ნირება. ეს შეიძლება ინფექციურ დაავადებათა აქტიურ და პასიურიმუნოთერაპიას შევადაროთ. აქტიური იმუნოთერაპიისას ორგა-ნიზმში შეჰყავთ ინფექციური აგენტის საწინააღმდეგო ანტისხეუ-ლების წარმომქნელი ნივთიერება. პასიური იმუნოთერაპიისშემთხვევაში იყენებენ მზა ანტისხეულებს, რომლებიც უშუალოდანეიტრალებენ ინფექციას. ადაპტოგენების მრავალმხრივი მოქმედე-ბა უჯრედულ სისტემებზე იწვევს მეტაბოლიზმის კეთილმყოფელცვლილებას სხვადასხვა მიმართულებით. ადაპტოგენებმა შეიძლებაიმოქმედოს ცენტრალურ-ნერვულ ან ენდოკრინულ სისიტემაზე,აგრეთვე, უშუალოდ შეცვალოს უჯრედულ რეცეპტორთა მგრძნო-ბიარობა ნეირომედიატორებისა და ჰორმონების მოქმედებისმიმართ.

ადაპტოგენებით გამოწვეულ მეტაბოლიტურ გარდაქმნათამოქმედებით ხდება ორგანიზმის დაცვითი რეზერვების მობილი-ზება, იწყება ღვიძლსა და კუნთებში გლიკოგენის დაგროვება,კუნთის ქსოვილის ზრდა, კუნთების შეკუმშვის ძალის მომატებაშემკუმშველი ცილებისა და მაკროერგულ ნივთიერებათა გადიდე-ბის ხარჯზე. ადგილი აქვს იმუნური სისტემის აქტივაციასაც.ადაპტოგენების მოქმედებით სტაბილიზდება ჰისტოჰემატურიბარიერები (უჯრედთა კაპილარების მემბრანების სისტემა, რომელიცაკონტროლებს სისხლსა და ქსოვილებს შორის ნივთიერებათაგადატანას). ეს იმასთანაა დაკავშირებული, რომ ადაპტოგენებიხელს უშლის ზეჟანგების დაგროვებას, რომლებიც მემბრანებსაზიანებს. ტოქსიკური ნივთიერებებისადმი მდგრადობის გაზრდა

188

განპირობებულია ადაპტოგენებით ციტოქრომ 450-ის – უცხონაერთთა დამშლელი სისტემის ძირითადი ფერმენტის ბიოსინთე-ზის სტიმულაციით. საბოლოო ჯამში, სხვადასხვა დონეზე ადაპტო-გენების გარდაქმნები იწვევს არასპეციფიკური იმუნიტეტის გაზრ-დას.

მეორე გზაა დამცველი ძალების მობილიზაცია – ადაპტოგენე-ბით ორგანიზმის ანტიჟანგვითი სისტემის აქტივაცია. განსაკუთ-რებით მნიშვნელოვანია ორგანიზმის იმუნურ დაცვაში მონაწილებიორეგულატორების (ინტერფერონის, ინტერლეიკინის) სინთეზისსტიმულირება. ამ დროს იზრდება ინფექციებისადმი მდგრადობა.გარდა ამისა, ადაპტოგენები აჩქარებენ უჯრედის სტრუქტურულიცილების სინთეზს. სწორედ, ამით აიხსნება კუნთის ქსოვილისგაზრდისა და კუნთის ძალის გაძლიერების უნარი. ამგვარად,საბოლოო ჯამში, იზრდება ორგანიზმის მდგრადობა სხვადასხვაექსტრემული მოქმედების მიმართ.

ადაპტოგენურ საშუალებათა არსენალი ჯერ კიდევ ძალიანმცირეა. მის გასაფართოვებლად ემპირიულ ძიებასთან ერთადფრიად მნიშვნელოვანია ბუნებრივ ადაპტოგენთა ანალოგების ანკომპლექსურ პრეპარატთა მიზანმიმართული შექმნა, რომელთაკომპონენტები სასიკეთოდ მოქმედებს ქსოვილური მეტაბოლიზმისრგოლებზე. ბუნებრივ ნაერთთა ტრანსფორმაციის შედეგად მი-ღებულია ნივთიერებები, რომელთაც ბიოენერგოაქტივატორებივუწოდეთ. მათ საფუძველზე შექმნილია პრეპარატები “ვიტარაგი”,“რამერი”, რომელთაც ახასიათებთ მაღალი ანტიმუტაგენურიაქტივობა. ისინი მონაწილეობენ ნივთიერებათა ცვლაში, იონთატრანსპორტში, გლუკოზის უტილიზაციასა და სხვა პროცესებში,აძლიერებენ მედეგობას მძიმე ლითონების, ფოსფორორგანულინივთიერებების და რადიაციის მოქმედების მიმართ. ბიოენერგოაქ-ტივატორების მოქმედების შესწავლამ გვიჩვენა, რომ ისინისტრესულ პირობებში უჯრედს ამარაგებენ ლიმონმჟავითა დასუნთქვისათვის სხვა აუცილებელი კომპონენტებით და ზრდიანბიოენერგოპოტენციალს. პრეპარატი “რამერი” მნიშვნელოვნად

189

ამაღლებს გონებრივ და ფიზიკურ შრომისუნარიანობას, ასევე გარე-მოს უარყოფითი ზემოქმედებისადმი ორგანიზმის წინააღმდეგობისუნარს.

ეკოლოგიური სტრესების გასაუვნებლად საჭიროდ მიგვაჩნიაადაპტოგენებისა და ბიოენერგოაქტივატორების ფართოდ გამოყენე-ბა ყოველდღიურ ცხოვრებაში. სასურველია მათი დამატება უალ-კოჰოლო სასმელებში, საკონდიტრო ნაწარმში (მარმელადი, დრაჟე,კანფეტები) და საღეჭ რეზინშიც კი.

190

თავი XXI. ეკოლოგიური აგრესია დაჯანმრთელობა

გარემოს დაბინძურება განაპირობებს ადამიანის ორგანიზმსა დაგარემოში – ჰაერი, წყალი, ნიადაგი, ცხოველურ და მცენარეულსამყაროში ტოქსიკური ნივთიერებების დასაშვებ ნორმაზე მეტადმომატებას, რასაც მოჰყვება სხვადასხვა ქრონიკული დაავადებისმკვეთრი ზრდა.

ორგანიზმის ლატენტური დაზიანება გარემოს დამაბინძურე-ბელთა ხარჯზე, ფარულად მიმდინარე ქრონიკული ინტოქსიკა-ციები, სადღეისოდ, წარმოადგენს ძალზედ აქტიურ ეკოჰიგიენურ დაკლინიკურ პრობლემას. მით უმეტეს, რომ მძიმე მეტალებისტოქსიკური ზემოქმედება შეიძლება გაიზარდოს პოპულაციურდონეზე მოსახლეობის შემდეგ თაობებშიც. ყოველივე ზემოთაღნიშნული ქმნის თვალით უხილავ ეკოლოგიურ კატასტროფას,რომლის ინდიკატორსაც წარმოადგენს მოსახლეობის, განსაკუთრე-ბით კი ბავშვთა ავადობა.

ეკოლოგიური აგრესიის პირველი ნიშნებია ბავშვთა მოსახ-ლეობაში ზემო და ქვემო სასუნთქი გზების და კუჭ–ნაწლავისტრაქტის ქრონიკული მორეციდივე დაზიანებები, რომლებიცკლინიკურად გამოვლინდება ქრონიკული ინფექციური კერებისგაჩენაში, კუჭ–ნაწლავის ტრაქტის ნორმალური ბიოლოგიური

191

ფლორის დარღვევაში, ალერგიული პათოლოგიების (კანის დასასუნთქი სისტემის) ტიპური და ატიპური ფორმების გახშირებაშიდა, ამასთანავე, აღნიშნული პათოლოგიების სტანდარტული სქემითმკურნალობის არაეფექტურობაში.

ზემოთ აღნიშნული პრობლემები საერთოა, როგორც მსოფლიოსგანვითარებადი ქვეყნებისათვის, ასევე საქართველოსთვისაც.

აქედან გამომდინარე, არახელსაყრელი ეკოლოგიური ფაქტო-რების გავლენის შედეგად განვითარებულ დაავადებათა რეტროს-პექტული და პროსპექტული ანალიზი, გარემოს მავნე ფაქტორებისშესწავლასთან ერთად, წარმოადგენს აუცილებელ პირობას სწორიპრევენციული და პროფილაქტიკური ღონისძიებების შესამუშავებ-ლად და არის ერთადერთი და ძირითადი ინსტრუმენტი ეკოლო-გიური პრობლემების გადასაწყვეტად.

მესამე ათასწლეული მთელ მსოფლიოში ხასიათდება მატერია-ლურ–ტექნიკური პროგრესის მასშტაბური მიღწევებით, რაც კაცობ-რიობის უდავოდ დიდი წარმატების მაჩვენებელია. პროგრესულინაბიჯები, ერთი მხრივ, ყოფაცხოვრებას აადვილებს, მეორე მხრივკი, ეკოლოგიური სიტუაციების გაუარესებას და აქედან გამომდი-ნარე, ჯანმრთელობისათვის ახალი პრობლემების მომრავლებასიწვევს. დღეს ადამიანი მუშაობს და ცხოვრობს იქ, სადაც რადიაცია,დაბინძურება ორჯერ, სამჯერ, ათასჯერ აღემატება დასაშვებ ნორმასდა მან არც კი იცის არაფერი ამის შესახებ. მან შეიძლება მიიღოსსიცოცხლისათვის საშიში ნიტრატების და მძიმე მეტალებისშემცველი საკვები და არ იცოდეს ეს. ეს არის ეკოლოგიური რისკი.ეკოლოგიური რისკი – ეს არის ძალზედ მნიშვნელოვანი პრობლემისსოციალურ-სამედიცინო დახასიათება. ჯანდაცვის სისტემის წინაშედგას ამოცანა: შეისწავლოს გამონაბოლქვების, საწარმოო პროდუქ-ტების, პესტიციდების, ქიმიური ნივთიერებების გავლენა მცენა-რეულ და ცხოველურ სამყაროზე, წყლისა და ნიადაგის დაბინ-ძურებაზე, ადამიანის ჯანმრთელობაზე და სიცოცხლის ხანგრძ-ლივობაზე, შეისწავლოს ეკოლოგიურად „დაბინძურებული სამუშაოადგილები“, სადაც ჰაერი დაბინძურებულია მძიმე მეტალების

192

მტვერით: ტყვია, სპილენძი, თუთია, ქლორი, გოგირდი და ა.შ.ეკოლოგიის და ადამიანის ჯანმრთელობის ურთიერთკავშირისშესახებ ინფორმაციის არქონის პირობებში რთულია შრომითისაქმიანობის რეგულირება. სამედიცინო–სანიტარული სამსახურისაუცილებელი ამოცანაა, დაამონტაჟოს აერო– და წყლის ანალი-ზატორები, მოიძიოს დაბინძურების წყაროები და უზრუნველყოსმათი სწრაფი ლიკვიდაცია.

გარემოს მავნე ფაქტორების შესწავლის ანალიზმა, როგორცმთელ მსოფლიოში, ისე რუსეთში და მსხვილ ინდუსტრიულქვეყნებში, აჩვენა, რომ ეკოლოგიური დესტაბილიზაციის ძირითადიტენდენციები გრძელდება და იზრდება. ნაციონალური, რეგიონულიპროგრამები, ეკოლოგიური კონვენციები და კანონები მოწოდებუ-ლია, რათა დაინერგოს შედარებით ეფექტური რესურსი დაენერგიადამზოგველი ტექნოლოგიები. მრავალმილიონიანი გამწმენ-დი მოწყობილობები და სხვა მცდელობები ვერ ცვლის ამ ტენდენ-ციას და ვერც ამცირებს ზრდის ტემპს. ეს ნიშნავს, რომ იზრდებაადამიანის სიცოცხლისათვის, მისი ჯანმრთელობისა და არსებობისრისკი. ამიტომაც, ამ პრობლემის აქტუალობა დღითიდღე იზრდება.ატმოსფეროს დაბინძურების მყარი და საშიში წყაროებია საწარმოო,სატრანსპორტო და საყოფაცხოვრებო გამონაბოლქვები. ატმოსფეროსდამაბინძურებელი ნივთიერებები განაწილებულია არათანაბრად,ზოგან კი მათი რაოდენობა ძალზე მაღალია. აქვე უნდა აღინიშნოს,რომ ზოგიერთი ნივთიერების მეტად უმნიშვნელო კონცენტრაციაცკი განსაკუთრებით საშიშია. გარემოს დამაბინძურებელ წამყვან,ერთ-ერთ ძირითად ფაქტორად ყველა ქვეყანაში ითვლება ავტოტ-რანსპორტის გამონაბოლქვი და წარმოების ნარჩენი პროდუქტები.ძნელი წარმოსადგენია, თანამედროვე ცივილიზაცია ნავთობპრო-დუქტების გარეშე. ნავთობის გამო მიმდინარეობს ომები, ხდებასახელმწიფო გადატრიალებები, ცხადდება ეკონომიკური ბლოკადე-ბი. კაცობრიობას ნავთობის მოპოვება-მოხმარება მეტად ძვირიუჯდება, შემთხვევით არ უწოდებენ მას „შავ ოქროს“. XXI საუკუნეშიმისი ფასი კაცობრიობისათვის დამღუპველი შეიძლება გახდეს. საქმე

193

ეხება მილიონობით ადამიანის სიცოცხლეს. ზოგიერთი მეცნიერისაზრით, ნავთობი და მისი პროდუქტების გადამუშავების საფასურიშეიძლება გახდეს დამანგრეველი მიწისძვრების შედეგების ტოლფა-სი. საიდუმლო არ არის, რომ ნავთობისა და მისი გადამუშავებისპროდუქტები წარმოადგენს გარემოს ძლიერი დაბინძურებისწყაროს. შედეგად ნადგურდება მიკროორგანიზმები, თევზები,მცენარეები. საწვავის არასრული წვისას ატმოსფეროში გადმოისრო-ლება დიდი რაოდენობით ადამიანის სიცოცხლისათვის საშიშინივთიერებები, რომლებიც როგორც მრავალი სომატური მუტაციის,ასევე სიმსივნური დაავადების გამომწვევია.

დღეისათვის მიჩნეულია, რომ მსოფლიოში აზბესტის ზემოქმე-დებას სამუშაო ადგილებზე განიცდის 125 მილიონი ადამიანი.მსოფლიო ჯანდაცვის ორგანიზაციის მონაცემებით, მსოფლიოშიყოველწლიურად აზბესტით განპირობებული დაავადებებით (აზ-ბესტოზით, სასუნთქი გზების, ფილტვის კიბოთი და მეზოთელიო-მით) იღუპება 100000-ზე მეტი ადამიანი, რაც შეადგენს პროფე-სიული დაავადებით გამოწვეული სიკვდილიანობის 50 პროცენტზემეტს. გარდა ამისა, ითვლება, რომ მრავალი ათასი ადამიანისსიკვდილი შეიძლება გამოწვეულ იყოს აზბესტის ზემოქმედებით,ეკოლოგიური და საყოფაცხოვრებო კონტაქტის პირობებში.

აზბესტის შემცველი პროდუქციის წარმოება ჩვენს ქვეყანაშიუკვე თითქმის 20 წელია შეწყვეტილია, მაგრამ კვლავ ხორციელდებამისი იმპორტი. აზბესტის შემცველი პროდუქცია გამოიყენება:მშენებლობაში, როგორც კონსტრუქციული, საიზოლაციო, საჰერმე-ტიზაციო, გადასახური საშუალება, ცეცხლგამძლე და მჟავაგამძლემასალა სხვადასხვა ქსოვილის დასამზადებლად; ელექტროობაში,როგორც საიზოლაციო საშუალება, აგრეთვე ქაღალდის წარმოებაში,აზბესტტექნიკური მასალა ფართოდ გამოიყენება სხვადასხვადანიშნულების ავტომანქანების სამუხრუჭე სისტემაში. გარდა ამისა,აზბესტის ზემოქმედების საშიშროება არის ძველი შენობებისრეკონსტრუქციის, დემონტაჟის, შიფერის სახურავების შეცვლის დანარჩენების გატანის დროს. იმის გამო, რომ არ არის უზრუნველ-

194

ყოფილი უსაფრთხოების სპეციალური ზომები, შრომის უსაფრთხო-ების კონტროლი, რეალური ხდება დასაქმებულთა ორგანიზმზეაზბესტის პროფესიული ექსპოზიციის შესაძლებლობა. რეგულაციისქვეშ არ არის მოქცეული აზბესტშემცველი ნარჩენების უსაფრთხოგანთავსებისა და უტილიზაციის საკითხი. განსაკუთრებით აღსანიშ-ნავია აზბესტის შეცველი სამუხრუჭე ხუნდების მავნე ზემოქმედებამძღოლებსა და მგზავრებზე, ასევე, ხუნდის გაცვეთის შემდეგწარმოქნილი მტვერი ილექება ნიადაგში და საფრთხეს უქმნისფეხით მოსიარულეთა ჯანმრთელობას.

გარემოს დაბინძურება ნიშნავს ადამიანის ორგანიზმსა და მისგარემოში – ჰაერში, წყალში, ნიადაგში, ცხოველთა და მცენარეთასამყაროში ტოქსიკური ნივთიერებების დასაშვებ მომატებას ნორ-მაზე მეტად. მათგან ადამიანის ჯანმრთელობისათვის განსაკუთ-რებით საშიშია მავნე აირები: SO2, CO2, CO, NO, NO2, H2SO4, NO დამძიმე მეტალები: Pb, Cd, Cu, Ni, Cr, Mn, Fe და სხვ., რადგან ისინიტოქსიკურად მოქმედებენ ადამიანის ცხოველმყოფელობისათვისაუცილებელ გარემოზე, მიკროორგანიზმებზე, თევზებზე, ცხოვე-ლებზე, მცენარეებსა და თვით ადამიანის ჯანმრთელობაზე.

ტოქსიკური ნივთიერებების ნორმაზე მეტად მომატება გარე-მოსა და ადამიანის ორგანიზმში იწვევს ისეთი ქრონიკულიდაავადებების პროგრესულ მატებას, როგორიცაა: სასუნთქი დაგულ–სისხლძარღვთა სისტემების დაავადებები, გენეტიკური დათანდაყოლილი მანკები, ქრონიკული მოწამვლები, ავთვისებიანისიმსივნეები, ალერგიები, სისხლის დაავადებები, ღვიძლის ქრონი-კული დაავადებები, ნევროზები და ვეგეტატიური დარღვევები,ღრძილების ატროფია, მხედველობისა და სმენის დაქვეითება დასხვ.

ფარულად მიმდინარე ქრონიკული ინტოქსიკაციები, ორგანიზ-მის ლატენტური დაზიანება გარემოს დაბინძურების მომატებისხარჯზე დღევანდელობის ძალზედ აქტუალური ეკოჰიგიენური დაკლინიკური პრობლემაა. მით უმეტეს, რომ მძიმე მეტალებისტოქსიკური ზემოქმედება შეიძლება გამოჩნდეს პოპულაციურ

195

დონეზე მოსახლეობის შემდეგ თაობებშიც. ყოველივე ზემოთაღნიშნული ქმნის თვალით ხილულ ეკოლოგიურ კატასტროფას,რომლის ინდიკატორსაც წარმოადგენს მოსახლეობის, განსაკუთრე-ბით კი ბავშვთა ავადობა. ეკოლოგიური აგრესიის პირველი ნიშნებიაბავშვთა პოპულაციაში ზემო და ქვემო სასუნთქი გზებისა და კუჭ-ნაწლავის ტრაქტის ქრონიკული მორეციდივე დაზიანებები,რომლებიც კლინიკურად გამოვლინდება ქრონიკული ინფექციურიკერების გაჩენით, კუჭ–ნაწლავის ნორმალური ბიოლოგიური ფლო-რის დარღვევით, ალერგიული დაავადებების (კანის და სასუნთქისისტემის) ტიპური და ატიპური ფორმების გახშირებით და ამასთან,აღნიშნული პათოლოგიების სტანდარტული სქემით მკურნალობისარაეფექტურობით.

გარემოს დამბინძურებლებს, როგორიცაა: გოგირდის ორჟანგი,ოზონი და აზოტის ჟანგეულები, იმ კონცენტრაციით, რაც შეიძლებაშეგვხვდეს ძლიერ დაბინძურებულ ქალაქებში, შეუძლიათ ბრონქოს-პაზმის პროვოცირება, ბრონქების რეაქტიულობის გარდამავალიმომატება და სხვადასხვა სახის ალერგიული რეაქციების გაძლიე-რება.

ეკოლოგიური მდგომარეობის შესწავლის მონაცემებმა ქალაქისშუაგულში აჩვენა, რომ ცენტრში ცხოვრება საზიანოა ჯანმრთელო-ბისათვის. ყველგან – ნიადაგში, ფოთლებში, ბალახის გაზონებში.ქვიშაში – პირველი კლასის მძიმე მეტალების – თუთია, ტყვია,კადმიუმი, სპილენძი, ნიკელი, ქრომი – შემცველობა ძალიან მაღა-ლია. ამ ელემენტების დაგროვება კი იწვევს მთელი რიგისერიოზული დაავადებების განვითარებას. აქვე უნდა ვაღიაროთ,რომ ზემოთ აღნიშნული პრობლემები საერთოა როგორც მსოფლიოსგანვითარებული ქვეყნებისთვის, ასევე საქართველოსთვისაც. ამას-თან, განსაკუთრებით საქართველოსთვის, რისთვისაც საკმარისიადასახელდეს კონკრეტულად საქართველოს დღევანდელობისათვის

დამახასიათებელი სპეციფიკური ნიშნები: საქართველოს მდებარეო-

ბა – მოქცეულია მთებს შორის; ბუნებრივი გოგირდოვანი წყლების

196

არსებობა; ტექნიკურად გაუმართავი დიდი რაოდენობის მანქანებისაქტიური გამოყენება; საქართველოს სოციალურ-ეკონომიკურიპრობლემები, მათ შორის იაფფასიანი გაუმართავი გამათბობელისაშუალებების აქტიური გამოყენება; ბუნებრივი საწვავის პროდუქ-ტების მოპოვების ადგილების და მათი ტრანსპორტირების უკონტ-როლობა; მოსახლეობის ინფორმირების უკმარისობა უსაფრთხოებისწესებისა და პრევენციული ღონისძიებების გატარების შესახებ;პერმანენტული სტრესული მდგომარეობა და სხვ.

ეკოლოგიური მდგომარეობის გაუარესება გამოიწვია დაგარემოს დაბინძურებაზე იმოქმედა უკრაინაში, ჩერნობილისატომური ელექტროსადგურის აფეთქებამ. ჩერნობილის კატასტრო-ფა 1986 წლის 26 აპრილს უკრაინის ტერიტორიაზე მდებარეჩერნობილის ატომური ელექტროსადგურის მეოთხე ბლოკისავარიამ გამოიწვია. ეს იყო ბირთვულ მოვლენათა საერთაშორისოშკალით მეშვიდე დონის ერთადერთი შემთხვევა ისტორიაში.ბირთვული აფეთქების შედეგად რეაქტორი მთლიანად დაინგრა,რამაც მისი მიმდებარე ვრცელი ტერიტორიის რადიოაქტიურიდაბინძურება გამოიწვია. ის შეფასებულია, როგორც უდიდესიავარია ატომური ენერგეტიკის ისტორიაში, როგორც დაღუპულთადა მისგან დაშავებულ ადამიანთა რაოდენობით, ისე ეკოლოგიურიდაბინძურებითა და ეკონომიკური ზიანით. ავარიის შედეგადგაჩენილმა რადიოაქტიურმა ღრუბელმა დაფარა რუსეთის ევროპუ-ლი ნაწილი, აღმოსავლეთი ევროპა, სკანდინავია, დიდი ბრიტანეთიდა აშშ-ს აღმოსავლეთი ნაწილი. რადიაქტიური ნალექის 60%დაილექა ბელორუსიის ტერიტორიაზე. დაბინძურებული ზონიდანევაკუირებული იყო დაახლოებით 200 000 ადამიანი. ჩერნობილისავარია გახდა უდიდესი სოციალურ-პოლიტიკური მნიშვნელობისმოვლენა. მისი მიზეზების გამოძიება დიდი ხნით გაჭიანურდა.ფაქტების ინტერნპრეტაცია და ავარიის ვითარების ანალიზიდროთა განმავლობაში იცვლებოდა და ამიტომ დღემდე მასზესრული და ზუსტი ინფორმაცია არ არსებობს.

197

2011 წლის 11 მარტს იაპონიის ჩრდილო-აღმოსავლეთ ნაწილში,ტოკიოდან 370 კილომეტრის დაშორებით, 9–ბალიან მიწისძვრასშედეგად მოჰყვა ნგრევა. თუმცა, ყველაზე საშინელი ტრაგედიასანაპიროს გასწვრივ დატრიალდა, რომელსაც მიწისძვრის შედეგადწარმოქმნილმა ცუნამმა გადაუარა. 10 მ სიმაღლის ტალღამდასახლებული პუნქტები ოკეანეში ჩაიტანა. მომდევნო დღეებშირეგიონში 20-მდე საშუალო სიძლიერის მიწისქვეშა ბიძგი დაფიქ-სირდა. დამანგრეველ მიწისძვრასა და ცუნამს ათასობით ადამიანისსიცოცხლე შეეწირა. სტიქიის მიზეზით ქვეყანა და მთელი რეგიონიბირთვული კატასტროფის საფრთხის წინაშეც აღმოჩნდა. "იაპონურიაპოკალიფსი" გლობალური ეკონომიკისა და პოლიტიკისთვისსერიოზულ შედეგებს გამოიღებს, რომელთა პროგნოზირება ამეტაპზე თითქმის შეუძლებელია. დაღუპულთა რაოდენობამ 13ათასს გადააჭარბა. ფუკუსიმას ატომურ სადგურს "ჩერნობილისშენელებული კადრები" უწოდეს.

1986 წლის 26 აპრილს, უკრაინაში, ჩერნობილის ატომურსადგურზე მომხდარი აფეთქებების შედეგად, ატმოსფეროში 50 ტონარადიაქტიური ნივთიერებები მოხვდა. მათი ამოფრქვევის წყაროსდახშობა მხოლოდ 10 დღის შემდეგ მოხერხდა. გავრცელებულირადიაცია ხიროსიმაში აფეთქებული ბომბის ეფექტს 500-ჯერაღემატებოდა. დღეისთვის, დაბინძურებული ტერიტორიის ფარ-თობი 150 ათას კვადრატულ კილომეტრს შეადგენს. ამ შემთხვევაშირადიაციული დაბინძურების საფრთხე როგორც იაპონიას, ასევემეზობელ ქვეყნებსა და ტერიტორიებს დაემუქრება. ქარმა და წვიმამ,შესაძლოა, რადიოაქტიური ნივთიერებები დიდ სივრცეზეგაფანტოს.

ამგვარად, დღევანდელ სიტუაციაში შესაძლოა ჩაითვალოს, რომარსებული პრობლემების ფონზე საქართველო, განსაკუთრებით კიმისი დედაქალაქი თბილისი და ზოგიერთი რეგიონი წარმოადგენსერთგვარ ექსპერიმენტულ ლაბორატორიას, ეკოლოგიური დაავადე-ბების განვითარებისათვის, რომელთა ქრონიზაციის ხელშეწყობამპრევენციული ღონისძიებების გატარების დაგვიანების გამო, შესაძ-

198

ლოა, თავი იჩინოს მომავალი პოპულაციის დონეზე – მოსახლეობისშემდგომ თაობებში სერიოზული გენეტიკური დარღვევების სახით.ჩვენ ვკარგავთ შეუქცევადს – ჩვენი ბავშვების ჯანმრთელობას დაჩვენს გენოფონდს.

აქედან გამომდინარე, არახელსაყრელი ეკოლოგიური ფაქტორე-ბის გავლენის შედეგად განვითარებულ დაავადებათა რეტროსპექ-ტული და პროპექტული ანალიზი, გარემოს მავნე ფაქტორებისშესწავლასთან ერთად, წარმოადგენს აუცილებელ პირობას სწორიპრევენციული და პროფილაქტიკური ღონისძიებების შესამუშავებ-ლად და არის ერთადერთი და ძირითადი ინსტრუმენტი ეკო-ლოგიური პრობლემების გადასაწყვეტად. ადამიანს აქვს უფლება,იცხოვროს ჯანმრთელად და ნაყოფიერად გარემოსთან ჰარმონიაში.

199

თავი XXII. ოზონის შრის, წყლის რესურსებისდამაბინძურებლების, მჟავური წვიმებისა დანიადაგის ჰიგიენის მნიშვნელობა ადამიანის

ჯანმრთელობისათვის

ოზონის შრე წარმოადგენს ბუნებრივ ეკრანს და იცავს დედა-მიწას და მასზე არსებულ სიცოცხლეს მზის მავნე ულტრაიისფერიგამოსხივების (UV) ზემოქმედებისაგან. რადიაციის შთანთქმის გამოოზონის ფენის ტემპერატურა მატულობს, რაც მნიშვნელოვან გავლე-ნას ახდენს ატმოსფეროს სითბურ რეჟიმზე. ოზონის ხვრელი –დედამიწის ატმოსფეროს ზედა ფენაში, სტრატოსფეროში, ოზონისკონცენტრაციის მკვეთრი შემცირების ფენომენი – ბოლო ათწლეუ-ლებში გაძლიერდა, სავარაუდოდ, ანთროპოგენული ზემოქმედებისშედეგად. მან კაცობრიობის განსაკუთრებული დაინტერესებაგამოიწვია იმის გამო, რომ სტრატოსფერული ოზონი დედამიწისზედაპირს მზის ულტრაიისფერი გამოსხივებისგან იცავს.

ჯანმრთელობის დაცვის მსოფლიო ორგანიზაციის ცნობით,მელანომითა და კანის კიბოს სხვა ნაირსახეობებით ყოველწლიურად66 ათასი ადამიანი იღუპება. ამ სახის კიბოთი დაავადებულთარიცხვი კი, ასევე ყოველწლიურად, 130 ათასით იზრდება.

200

როგორც "ოზონის შრის შენარჩუნების საერთაშორისო დღეს-თან" დაკავშირებით გამართულ სხდომაზე ჯანდაცვის მსოფლიოორგანიზაციის გენერალურმა მდივანმა ლი ჯონ ვუკმა აღნიშნა,ბოლო ათწლეულების მანძილზე სულ უფრო იზრდება მზის მავნეულტრაიისფერი გამოსხივების გავლენა დედამიწის მოსახლეობაზე,რაც, ექსპერტთა განმარტებით, ორი მიზეზით არის გამოწვეული:ჯერ ერთი, თხელდება (ზოგან კი საერთოდაც ქრება) დედამიწისსტრატოსფეროში არსებული ე.წ. ოზონის შრე, რომელიც მზიდანმომავალ მავნე რადიაციას ირეკლავს და, შესაბამისად, დედამიწის-კენ გზას უღობავს და მეორე: ადამიანები უწინდელთან შედარებითგაცილებით მეტ დროს ატარებენ მზეზე, მას არათუ არ ერიდებიან,არამედ, პირიქით, საგანგებოდაც ეფიცხებიან.

შეშფოთება ოზონის შრის შეთხელების თაობაზე მეცნიერებმაპირველად 70-იან წლებში გამოთქვეს. სამმა ქიმიკოსმა, რომლებსაცმოგვიანებით, ნობელის პრემიაც მიენიჭათ, დაადგინა, რომ ოზონისშრეს სერიოზულ ზიანს აყენებს დედამიწიდან ატმოსფეროშიგასროლილი აირები - იქნება ეს ავტომანქანის გამონაბოლქვი, თუსამრეწველო ნარჩენები. მას შემდეგ გარემოს დამცველები ცდილო-ბენ, მსოფლიოს ყველაზე მაღალგანვითარებული ქვეყნების მთავრო-ბებს ყურადღება მიაქცევინონ ამ პრობლემაზე, თუმცა, ამას ყოველ-თვის ვერ ახერხებენ.

დედამიწაზე შემოჭრილი მზის ენერგიის ნაწილი აირეკლებამისი ზედაპირიდან. ნახშირორჟანგი, მეთანი, აზოტის ჟანგი დაწყლის ორთქლი, ასევე, ზოგიერთი სხვა აირი აბრკოლებს არეკლი-ლი ინფრაწითელი ენერგიის ატმოსფეროს გარეთ გაფანტვას დახელს უწყობს დედამიწაზე სითბოს შენარჩუნებას. ამ პროცესს,,სათბურის ეფექტი” ეწოდება. მის გარეშე დედამიწა ცივი დადაუსახლებელი პლანეტა იქნებოდა. თუ აირების კონცენტრაციაიმატებს, ხდება ატმოსფეროს შიგნით ჭარბი რაოდენობით სითბოსდაგროვება და დედამიწასა და მსოფლიო ოკეანის საშუალო წლიუ-რი ტემპერატურის მომატება. ამ მოვლენას, რომელსაც გლობალურიდათბობის სახელით მოიხსენებენ, მრავალი უარყოფითი შედეგიმოსდევს. გლობალური დათბობის შედეგად ხდება არქტიკული

201

ყინულის სწრაფი დნობა, მსოფლიო ოკეანის დონის მატება დადიდი ფართობის დასახლებული სანაპირო ზოლის დატბორვა. ამასთან სდევს ქარიშხლები და წყალდიდობები, რასაც, შესაძლოა,გვალვაც დაერთოს.

წყლის რესურსებს უდიდესი მნიშვნელობა ენიჭება მოსახლეო-ბისათვის ხელსაყრელი საცხოვრებელი პირობების უზრუნველყო-ფის, ეკონომიკის ნორმალური ფუნქციონირებისა და გარემოსშენარჩუნებაში. მოსახლეობის, მრეწველობის, ენერგეტიკის და სოფ-ლის მეურნეობის წყლით უზრუნველყოფა ერთ-ერთი პრიორიტე-ტული ამოცანაა ქვეყნების ნორმალური ფუნქციობისათვის.

ბუნებრივი წყლების დაბინძურების პროცესში განსაკუთრებუ-ლი ყურადღება ეთმობა ნავთობით, მძიმე ლითონებით, რთულიორგანული ნივთიერებებით (პესტიციდები, დეტერგენტები და სხვა)და ბიოგენური ნივთიერებებით (ფოსფატები, ნიტრატები) დაბინძუ-რებას. ნავთობპროდუქტები საკმაოდ სერიოზულ გავლენას ახდენსწყლის გარემოსა და მის ბინადრებზე.

ქრონიკული მოწამვლების დროს ტყვიის ზემოქმედების მთავარსამიზნეს წარმოადგენს ცენტრალური და პერიფერიული ნერვულისისტემა (ტყვიით გამოწვეული ენცეფალოპათია: თავის ტკივილისგანვითარება, ძილის, მეხსიერების დარღვევა, ტრემორის, ჰალუცი-ნაციების განვითარება და ა.შ.). ტყვიით მოწამვლის სხვადასხვავარიანტისას დამახასიათებელია თირკმლების, საჭმლის მომნელე-ბელი ტრაქტის დაზიანება. ვერცხლისწყალი და მისი ნაერთებიზოგადი ტოქსიკური მოქმედების ნივთიერებებს მიეკუთვნება,რომლებიც ადამიანებში იწვევს ლეტალურ შედეგს.

მოსახლეობა წყლის რესურსებს საყოფაცხოვრებო და სამეურ-ნეო დანიშნულებით იყენებს. შესაბამისად, წყლების დაბინძურებისწყაროებიც მოსახლეობის საყოფაცხოვრებო და სამეურნეო საქმიანო-ბასთანაა დაკავშირებული.

დაბინძურების წყაროებია: კომუნალური კანალიზაცია, საწარ-მოო და სამედიცინო დაწესებულებების ჩამდინარე წყლები, სასოფ-ლო-სამეურნეო ფართობებიდან და საყოფაცხოვრებო პოლიგონები-დან (ნაგავსაყრელებიდან) ჩამონადენები.

202

წყალსატევების ერთ-ერთი პოტენციური დამაბინძურებელიამეცხოველეობისა და მეფრინველეობის ფერმებიდან გაუწმენდავიჩამდინარე წყლები.

დაბინძურების კიდევ ერთი წყაროა სამელიორაციო სისტემები.,რომლებიც არ არაა აღჭურვილი საკოლექტორო-სადრენაჟო ქსელე-ბით, რის გამოც ხდება წყლის რესურსების დაბინძურება მინერა-ლური სასუქებითა და პესტიციდებით.

დადგენილია, რომ ყოველწლიურად, წყლით გამოწვეულიდაავადებების 30 მილიონზე მეტი შემთხვევის თავიდან აცილებაშეიძლება ევროპის რეგიონში წყლის რესურსებისა და ჰიგიენისსწორი მართვით. საქართველოს რეგიონებში წყლის დაბინძურებითგამოწვეული დაავადებების რეალური აღრიცხვა ვერ ხერხდებოდა.ადგილობრივი საავადმყოფოებისა და პოლიკლინიკების მონაცემე-ბით, წინა წლებთან შედარებით, საგრძნობლად გაზრდილიაბავშვთა სხვადასხვა დაავადების სიხშირე, მათ შორის სასუნთქიგზების დაავადებები. მდინარეების დაბინძურების ასეთი მაღალიხარისხი ქ. ჭიათურასა და მახლობელ რეგიონებში გამოწვეულიაღია სატვირთო მანქანებით მანგანუმის არაკონტროლირებადტრანსპორტირებასთან და მადნის მომპოვებელი ფირმების მიერგარემოს უსაფრთხოების ნორმების სრულ იგნორირებასთან.

ცნობილია, რომ სასმელ წყალში ნიტრატების მაღალი კონცენტ-რაცია მეტჰემოგლობინანემიას იწვევს. იოდის დეფიციტი წყალში კიჩიყვის გამოვლენის მიზეზია. ტყვიის მაღალი კონცენტრაციაწყალში უარყოფითად მოქმედებს ცენტრალური და პერიფერიულინერვული სისტემების მუშაობაზე, მუსკულატურის ტონუსზე და,ხშირად, ენცეფალოპათიის მიზეზიც ხდება, განსაკუთრებითბავშვებში.

გარემოს დაბინძურების ერთ–ერთი სახეა მჟავე წვიმები. მჟავეწვიმები ბევრი რეგიონისთვის გარემოს დაბინძურების თვალსაზრი-სით ერთ-ერთი მნიშვნელოვანი პრობლემაა. ეს დასახელება ისეთმოვლენებს აერთიანებს, როგორიცაა: მჟავე ნისლი, მჟავე თოვლი დაა.შ. მაგრამ თითოეული მათგანი ატმოსფერულ ტენში მჟავათაარსებობას და გარემოზე მათ დამაზიანებელ მოქმედებას გულისხ-

203

მობს. მჟავე წვიმის მოვლენა 1800 წელს ბრიტანეთში ანგუს სმიტისმიერ იქნა აღწერილი და 1950 წლამდე მივიწყებული იყო. ესპროცესი ბუნებრივ წვიმასთან შედარებით წვიმის წყლისმჟავიანობის მომატებას გულისხმობს. მჟავე წვიმის ორი უმთავრესიკომპონენტია გოგირდმჟავა და აზოტმჟავა. ზოგჯერ მჟავე წვიმებისაკმაოდ შორს მოდის იმ ადგილებიდან, სადაც პირველადიდამაბინძურებელი ნაერთების წყაროებია. ამრიგად, მჟავე წვიმებისპრობლემა ამა თუ იმ ქვეყნის ფარგლებით არ შემოისაზღვრება,რადგანაც ატმოსფერული დამაბინძურებლები ხშირად დიდიმასშტაბით გადაადგილდება. მჟავიანობის მომატება უარყოფითადმოქმედებს როგორც მცენარეულ, ისე ცხოველურ სამყაროზე.გაზრდილი მჟავიანობა თევზის პოპულაციის მკვეთრ შემცირებასიწვევს. თევზების სახეობათა მხოლოდ მცირე რიცხვს შეუძლიაგადარჩეს და მჟავე არეში რეპროდუქცია განახორციელოს. ბოლოდროს ცხადი გახდა, რომ ჰაერის დაბინძურებას ტყის მასივზეცშეუძლია მნიშვნელოვანი გავლენის მოხდენა, რის შედეგადაცშეინიშნება ტყის მასივების შემცირების ტენდენცია.

ნიადაგი – არის დედამიწის ქერქის ზედა, ფხვიერი ნაწილი,რომელიც შექმნილია ქანების ბიოსფეროს, ჰავის, რელიეფის დახნოვანების ერთობლივი მოქმედებით.

ნიადაგი სასოფლო-სამეურნეო წარმოების ძირითადი საშუალე-ბაა. ნიადაგწარმოქმნის ძირითადი ფაქტორებია: დედაქანი, ბიოსფე-რო, ჰავა, რელიეფი, ხნოვანება და ადამიანის სამეურნეო ზემოქმე-დება.

ნიადაგის დაბინძურების საშიშროება განისაზღვრება მისიშესაძლო უარყოფითი ზემოქმედების დონით გარემოზე (წყალი,ჰაერი), კვების პროდუქტებზე და პირდაპირ ან არაპირდაპირ –ადამიანზე, აგრეთვე ნიადაგის ბიოლოგიურ აქტივობასა დათვითგაწმენდის პროცესებზე.

ნიადაგის სანიტარიული მდგომარეობა – ნიადაგის ფიზიკო-ქიმიური და ბიოლოგიური მახასიათებლების ერთობლიობა, გან-საზღვრავს მისი უსაფრთხოების ხასიათსა და ხარისხს ეპიდემიურიდა ჰიგიენური მიმართულებით.

204

ნიადაგის ქიმიური დაბინძურება – ნიადაგის ქიმიური შედგე-ნილობის ცვლილება, გამოწვეული მიწათსარგებლობის ფაქტორების(სამრეწველო, სასოფლო-სამეურნეო, კომუნალური) პირდაპირი დაარაპირდაპირი მოქმედებით, რაც განაპირობებს მისი ხარისხისდაქვეითებას და მოსახლეობის ჯანმრთელობისათვის შესაძლოსაშიშროების შექმნას.

ნიადაგის ბიოლოგიური დაბინძურება – ორგანული დაბინძუ-რების შემადგენელი ნაწილი, განპირობებული ინფექციური დაინვაზიური დაავადებების გამომწვევთა მიერ, ადამიანებზე,ცხოველებსა და მცენარეებზე დაავადების გამომწვევთა გადამტანიმავნე მწერებითა და ტკიპებით.

ნიადაგის სანიტარიული მდგომარეობის შეფასება ხორციელ-დება რისკის ობიექტებზე (საბავშვო ბაღები, სათამაშო მოედნები,სანიტარიული დაცვის ზონები და ა.შ.) ნიადაგის ანალიზისშედეგების მიხედვით და სანიტარიული დაცვის ზონებში სანიტა-რიულ–ბაქტერიოლოგიური მაჩვენებლის მიხედვით:

ა) არაპირდაპირი მაჩვენებლებით – ახასიათებენ ნიადაგზებიოლოგიური დატვირთვის ინტენსივობას. ესაა სანი-ტარიულ-მაჩვენებელი ორგანიზმები ნაწლავის ჩხირისჯგუფიდან (ნაწლავის ჩხირის ბაქტერიები) და ფეკა-ლური სტრეპტოკოკები (ენტეროკოკური ინდექსი).მსხვილ ქალაქებში მოსახლეობის მაღალი სიმჭიდ-როვით ბიოლოგიური დატვირთვა ნიადაგზე ძალიანდიდია და, შესაბამისად, მაღალია სანიტარიულ-მაჩ-ვენებელი ორგანიზმების ინდექსები, რაც სანიტარულ-ქიმიურ მაჩვენებლებთან ერთად ადასტურებს ასეთმაღალ დატვირთვას;

ბ) პირდაპირი ნიადაგის ეპიდემიური საშიშროების სანი-ტარიულ-ბაქტერიოლოგიური მაჩვენებლები ეს არისნაწლავური ინფექციების (ნაწლავური ინფექციების გა-მომწვევი, პათოგენური ენტერობაქტერიები, ენტეროვი-რუსები) გამომწვევთა აღმოჩენა.

205

ნიადაგის დაბინძურება იწვევს ინფექციურ დაავადებებს.კერძოდ, გეოჰელმინთები გარემოში გამოყოფენ კვერცხებს,რომლებშიც სათანადო ტემპერატურის, ტენიანობის, მზის სხივებისზეგავლენით ლარვა ყალიბდება. მომწიფებული კვერცხები ანკვერცხიდან გამოთავისუფლებული ლარვები ადამიანის ორგანიზმ-ში უშუალოდ ნიადაგიდან იჭრებიან კანის გავლით (ნეკატორი,სტრონგილოიდი) ან პირის ღრუდან ხვდებიან ხილ-ბოსტნეულის,წყლის ან კვერცხებით დაბინძურებული ხელების საშუალებით(ასკარიდა, ბეწვთავა).

ნიადაგის დაბინძურებასთან დაკავშირებულია ისეთი მძიმეინფექციური დაავადების განვითარება, როგორიცაა ბოტულიზმი.ბოტულიზმი ვითარდება ადამიანში საკვები პროდუქტების (კონ-სერვი, ძეხვი, შებოლილი თევზი) მიღების შედეგად, რომელიცშეიცავს ყველაზე ძლიერ ეგზოტოქსინს – ბოტულოტოქსინს. ბოტუ-ლიზმის გამომწვევი ბინადრობს მსხვილფეხა და წვრილფეხა რქოსა-ნი საქონლის, თევზების, ფრინველების ნაწლავებში, გამოიყოფაგანავალთან ერთად გარეთ, ხვდება ნიადაგში და გარდაიქმნებაყველაზე გამძლე სპორად. რომელიც დიდი ხნის განმავლობაშიინარჩუნებს ცხოველმყოფელობას და უძლებს ქიმიური დაფიზიკური ფაქტორების ზემოქმედებას.

ჯილეხი ანუ ციმბირის წყლული – მწვავე ინფექციური დაავა-დებაა. ინფექციის წყაროა მსხვილფეხა რქოსანი პირუტყვი. ადამია-ნის ორგანიზმში ჯილეხის გამომწვევი შესაძლოა, შეიჭრას კანიდან,სასუნთქი ორგანოებიდან ან კუჭ-ნაწლავის ტრაქტიდან. დაავადებისგამომწვევი სპორები გამოირჩევიან მაღალი გამძლეობით დაათწლეულების მანძილზე შეუძლიათ ნიადაგში არსებობა.

ასკარიდოზი – გამომწვეია მრგვალი ჭია ასკარიდა. გავრცელე-ბის წყაროა ადამიანი. პარაზიტის კვერცხები განავალთან ერთადგარეთ გამოიყოფა და ხვდება ნიადაგზე, საიდანაც გაურეცხავიმწვანილით ან ბოსტნეულით ხვდება ადამიანის ორგანიზმში.

206

თავი XXIII. მზის რადიაციის, გარემოსმუტაგენების, გეომაგნიტური ველის,

კომპიუტერის და მობილური ტელეფონისგავლენა ადამიანის ჯანმრთელობაზე

ატმოსფეროს ჰაერში მოქმედებს ისეთი ფიზიკური ფაქტორები,რომლებიც დაკავშირებულია ადამიანის ცხოველმყოფელობასა დაჯანმრთელობასთან. ასეთი ფაქტორებია: მზის გამოსხივება დაიონიზაცია.

მზის გამოსხივების წყაროა ატომგულური რეაქცია, რომლისდროსაც თავისუფლდება დიდი რაოდენობით ენერგია და რომელიცაღწევს ატმოსფეროში.

მზის გამოსხივების სპექტრში გამოიყოფა ბიოლოგიურიმოქმედების სამი არე:

ულტრაიისფერი, ხილული და ინფრაწითელი. მზის სხივურიენერგიის სპექტრული შემადგენლობა ატმოსფეროს საზღვარზეასეთია: ულტრაიისფერი სხივები – 5%, ხილული – 52%, ინფრაწი-თელი – 43%. ხოლო დედამიწის ზედაპირზე: ულტრაიისფერისხივები – 1%, ხილული – 40%, ინფრაწითელი – 59%.

207

მზის სხივების ნაკლებობისას ადამიანს შეიძლება განუვითარ-დეს ე.წ. სინათლის შიმშილი, ნერვული სისტემის სხვადასხვა სახისცვლილებები, სისხლნაკლებობა, ორგანიზმის წინააღმდეგობისუნარის დაქვეითება სხვადასხვა ინფექციების მიმართ, ნივთიერე-ბათა ცვლის მოშლა. ულტრაიისფერი სხივების ნაკლებობისასშესაძლებელია რადიაციის ხელოვნური წყაროების გამოყენებავერცხლისწყალ–კვარცის ან ალუმინესცენციური ერითერმულინათურების გამოყენება. რადიაციის დღიური დოზა არ უნდააღემატებოდეს ბიოდოზის 1/8–1/10 –ს.

მზის აქტივობა პერიოდულად ძლიერდება 7–წლიანი და 11–წლიანი ციკლებით, რასაც დიდი მნიშვნელობა აქვს ორგანიზმები-სათვის. სტატისტიკური მასალების ანალიზით დადგენილი იქნა,რომ მზის მაღალი აქტიობის პერიოდებს ემთხვეოდა სხვადასხვაეპიდემია. არ არის გამორიცხული, რომ მზის აქტივობის წლებშიცვლილებებს განიცდის თვით გრიპოზული ვირუსი და სხვამიკრობები. მზის მომატებულმა აქტივობამ შეიძლება გავლენაიქონიოს ძვლის ტვინზე, ცენტრალური ნერვული სისტემის მოქმე-დებაზე, გულ–სისხლძარღვთა აპარატის ფუნქციებზე.

მზის ინტენსიურ გამოსხივებას უკავშირებენ კანცეროგენეზისპროცესს, რასაც მოწმობს კანის კიბოთი დაავადების გავრცელებასამხრეთის რაიონებში და მისი ლოკალიზაცია სხეულის ღიანაწილებზე, სახეზე, ხელებზე.

განსაკუთრებით საშიშია მზის რადიაცია ტუბერკულოზით დაავთვისებიანი სიმსივნით დაავადებულთათვის, რომლებსაც დიდიდოზით დასხივების შემთხევვაში შეიძლება გაუმწვავდეს პათო-ლოგიური პროცესები. ასევე საჭიროა, მოერიდონ მზის რადიაციასგულ–სისხლძარღვთა სისტემით და ნერვული სისტემით დაავადე-ბულები. ულტრაიისფერ სხივებს განსაზღვრულ დოზებში დადები-თი მნიშვნელობა აქვს. მათ იყენებენ ინფექციური დაავადებებისწინააღმდეგ საბრძოლველად. დადგენილია, რომ ულტრაიისფერისხივების გარკვეული დოზების მოქმედებით მატულობს სისხლშიერითროციტების და ჰემოგლობინის რაოდენობა. მცირე დოზებს,

208

ასევე, მასტიმულირებელი გავლენა აქვს სისხლის რეგენერაციულთვისებაზე, რაც მნიშვნელოვანია ანემიისა და სისხლის დიდირაოდენობით დაკარგვისას. შენიშნულია, რომ ულტრაიისფერისხივების გავლენით სისხლში კლებულობს შაქრების რაოდენობა,როგორც დიაბეტიანებში, ასევე ჯანმრთელებში.

ულტრაიისფერი სხივების მოქმედებით მატულობს კუჭისწვენის მჟავიანობა, მაგრამ დიდი დოზებისას ადგილი აქვს კუჭისნორმალური ფუნქციონირების დარღვევას. ულტრაიისფერი სხივე-ბის გარკვეულ დოზებს იყენებენ კანის დაავადების, ძვლების,სახსრების, ტროფიკული წყლულების, ოსტეომიელეტის, ნევრალ-გიის, მიოზიტის, წითელი ქარის და სხვა დაავადებების სამკურნა-ლოდ.

ულტრაიისფერი სხივების ნაკლებობისას ბავშვებში ვითარდებარაქიტი, მოზრდილებში – ფოსფორ–კალციუმის ცვლის მოშლა,ძვლის მოტეხილობისას ცუდი შეხორცება, კბილის ემალის დაშლა,სახსრების სისუსტე და სხვა.

გასული საუკუნის დასაწყისში მეცნიერთა მიერ გამოთქმულიიქნა ვარაუდი, რომ მემკვიდრულ აპარატში ცვლილებები გამოწვეუ-ლია გარემო ფაქტორების ზემოქმდებით. მათი მავნე ზემოქმედებისპროვოცირებას იწვევს მუტაგენები.

მუტაგენური ზემოქმედების უნარით ხასაითდება მრავალიქიმიური შენაერთი.

ჩვენს გარშემო მრავალი საშიში ქიმიური შენაერთია. ასეთია,მაგალითად: საყოფაცხოვრებო ქიმიური პრეპარატები, სამრეწველონარჩენები და მანქანების გამონაბოლქვი აირები. ყველაზე დიდირაოდენობით მუტაგენები ადამიანის ორგანიზმში ხვდება საკვებიპროდუქტებით. ყველა ცოცხალ ორგანიზმს აქვს საკუთარი მემ-კვიდრული აპარატის დაცვის განსაკუთრებული სისტემა. გენურიდეფექტების აღმოფხვრა ხდება უჯრედულ დონეზე. ყველაზეკრიტიკულ მდგომარეობაში ხვდება იმუნური სისტემა. დასაწყისშიდამცველობით ფუნქციას კისრულობს კანი, რომელიც წარმოადგენსფარს მუტაგენების საწინააღმდეგოდ. ზოგიერთი მუტაგენი დაძ-

209

ლევს ამ წინააღმდეგობას, აღწევს ეპიდერმისამდე, ილექება კანისსისქეში და იწვევს მინიმალურ დაზიანებას. მძიმე დაავადებისას დასტრესულ შემთხვევაში კი ხდება მათი გამოყოფა ორგანიზმში, რისშედეგადაც ირღვევა იმუნიტეტი. მუტაგენების მეორე ნაწილიპირდაპირ შეიძლება მოხვდეს სისხლში და იქ მატულობს მისიკონცენტრაცია. ორგანიზმის მეორე ფარს წარმოადგენს სასუნთქიგზების ლორწოვანი გარსი. აქ მოხვედრილი მუტაგენების ნაწილიშეიწოვება სისხლში, ხოლო მეორე ნაწილი ფილტვების მეშვეობითაღწევს სისხლში.

ძირითადი გზა ორგანიზმში მუტაგენების შესაღწევად არისკუჭ–ნაწალავის სისტემა. პესტიციდების ნარჩენები, ტოქსინებიორგანიზმში ხვდება საკვებთან ერთად. კუჭში მოხვედრის შემდეგმუტაგენები შედის ქიმიურ რეაქციაში კუჭის წვენთან და ნაღველ-თან, რომლებიც ხასიათდება ანტიმუტაგენური მოქმედებით.ადამიანები სხვადასხვანაირად რეაგირებენ არხელსაყრელი ეკოლო-გიური პირობებისადმი, რადგანაც ყველა მათგანის იმუნიტეტიგანსხვავებულია. რეკომენდირებულია ლაქტობაქტერინის და ბიფი-დუმბაქტრინის მიღება, ისინი წმენდნენ კუჭს და სასარგებლობაქტერიების მოქმედებას უწყობენ ხელს.

მუტაგენეზი – ორგანიზმში მემკვიდრული ცვლილებების,მუტაციების წარმოშობის პროცესი. ბუნებრივი მუტაციები (სპონტა-ნური) ან ხელოვნური (ინდუცირებული) გამოწვეულია სხვადასხვაფიზიკური და ქიმიური ფაქტორით–მუტაგენებით. მუტაგენეზსსაფუძვლად უდევს ნუკლეინის მჟავას მოლეკულაში ცვლილებები,რომლებიც ინახავს და მემკვიდრულად გადასცემს ინფორმაციას.

საყოფაცხოვრებო ქიმიის კანცეროგენები და მუტაგენები.კანცეროგენები– არის სიმსივნის მასტიმულირებელი და მაპროვო-ცირებელი ნივთიერება. მუტაგენური ნივთიერებები უჯრედშიმოხვედრისას იწვევენ ცვლილებას გენურ დონეზე. ამ ცვალება-დობის შედეგი დამოკიდებულია ორგანიზმის თავისებურებაზე დამუტაგენის მოქმედების მექანიზმზე.

210

ადამიანის ორგანიზმის დასხივება იწვევს მოლეკულური კავ-შირების წყვეტას და უჯრედული კავშირების ქიმიური სტრუქტუ-რის ცვლილებას, რასაც მივყავართ უჯრედის გენეტიკური აპარატისდარღვევამდე. შედეგად იცვლება მემკვიდრული კოდი და შესაძ-ლებელია, წარმოიქმნას ავთვისებიანი წარმონაქმნები, თანდაყოლი-ლი მანკები და მემკვიდრული მუტაციები.

მომავალი თაობის უსაფრთხოებისათვის შეიძლება პრეპარატ„მარინა–პლიუს“–ის გამოყენება. ის წარმოადგენს იოდის წყაროს დააღადგენს ფარისებრი ჯირკვლის ფუნქციონირებას. არეგულირებს,ასევე, ნივთიერებათა ცვლას და უნარჩუნებს ორგანიზმს ჰორმონულბალანსს.

ადამიანებს გააჩნიათ საკუთარი მაგნიტური ველი, ჯანმრთელიადამიანების ორგანიზმის მაგნიტურ ველსა და გარემოს მაგნიტურველს შორის არის შესაბამისობა.

სამყაროში არსებობს წინააღმდეგობები, რომლებიც ხელს უშ-ლის მაგნიტური ველის ნორმალურ გადანაწილებას, მეტალები,ელექტროხაზები, რელსები, ელექტროგაყვანილობები ბინაში დასხვა თავისკენ იზიდავენ მაგნიტურ ველს, რაც წარმოქმნის მაგ-ნიტური ველის დეფიციტს ადამიანისათვის. მაგნიტური ველის

მუტაგენებიწარმოშობისმიხედევით

წარმოშობის ბუნებისმიხედვით

ელქტრო-გენური–შინაგანიგარემოს

ფაქტორე-ბი

ენდოგე-ნური,

წარმოქმნი-ლი ორგა-

ნიზმისსასიცოხლოპროცესების

დროს

ფიზიკური–რადიაციულიდა ულტრა-

იისფერიგამოსხივება

ქიმიური–პესტიციდები,

ალკალოიდები,ნავთობპრო–

დუქტები,წამლები

ბიოლოგიური –ვირუსები,მიკრობები,

პარაზიტები.ნივთ.ცვლის

პროდუქტები

211

დეფიციტის სინდრომის ძირითადი მახასითებლებია: დაღლილობა;სისუსტე; თავის ტკივილი; უძილობა; შრომისუნარიანობის დაქვეი-თება.

დადგენილია, რომ პლანეტაზე ადამიანის მიერ შექმნილიყველა ხელსაწყოს ელექტრომაგნიტური გამოსხივება მილიონჯერაჭარბებს დედამიწის გეომაგნიტურ ველს. მეცნიერული კვლევებითდადგინდა, რომ მაგნიტური ველი აუცილებელია სიცოცხლისათვისისე, როგორც ჰაერი, საკვები, მზე და წყალი. მის გარეშე ვერიარსებებდა დედამიწაზე ფლორა და ფაუნა.

მაგნიტური ველი დიდ ზეგავლენას ახდენს ადამიანის ორგა-ნიზმზე. ყველასათვის ცნობილია, რომ ორგანიზმის ქსოვილი არისდიამაგნიტური, რაც ნიშნავს, რომ არ მაგნიტდება მაგნიტური ველისზემოქმედებისას. მაგნიტური თვისებები ახასიათებთ ქსოვილისშემადგენელ ელემენტებს, როგორიცაა მაგალითად, წყალი დასისხლის ფორმიანი ელემენტები. მაგნიტოთერაპიას საფუძვლადუდევს მაგნიტური ველის ზემოქმედება ადამიანის ორგანიზმისგანსაზღვრულ მაჩვენებლებზე. მკურნალობის ეს მეთოდი ფართოდგამოიყენება გულის დაავადებებისას. ის აუმჯობესებს გულისკუნთის სისხლით მომარაგებას. მაგნიტოთერაპიის გავლენა სისხლ-ძარღვებზე ვლინდება მასტიმულირებელი და გამაფართოებელიეფექტით, რაც აუმჯობესებს სისხლისა და ლიმფის მიმოქცევას,ჟანგბადის ცირკულაციას და ჟანგბადით ორგანოებისა და ქსო-ვილების მომარაგებას. დედამიწის მაგნიტური ველის ცვლილებასერიოზულ უარყოფით გავლენას ახდენს თანამედროვე ხელსაწ-ყოებსა და სისტემებზე, ასევე, ზემოქმედებს ადამიანის ჯანმრთე-ლობაზე.

მაგნიტოთერაპია ხასიათდება დადებითი ზეგავლენით ადამია-ნის ორგანიზმზე. მაგნიტური ველი გამოიყენება სამკურნალომიზნით. მაგნიტოთერაპია აუმჯობესებს სისხლის მიმოქცევას,ამარაგებს ორგანოებსა და ქსოვილებს ჟანგბადით, ათავისუფლებსორგანიზმს ტოქსინებისა და შლაკებისაგან. მაგნიტური ველისდეფიციტის სინდრომისას ადამიანი გრძნობს აუხსნელ „სიმძიმეს“

212

გულში, თავის ტკივილს, ტკივილს გულმკერდის მიდამოში. იტან-ჯება მუდმივი დაღლილობის შეგრძნებით, უძილობით და შეკრუ-ლობით. ამ სინდრომის სამკურნალოდ გამოიყენება მაგნიტი.მაგნიტოთერაპიას იყენებენ შემდეგი დაავადებების სამკურნალოდ:ანთებითი პროცესების დროს; თავის ტკივილი; ნერვული აღგზნება-დობა; ჰემატომები; ართრიტი; ტრამვები; სასუთქი სისტემის ორგა-ნოთა დაავადება; დაღლილობა; ტოქსიკოზი; ძლიერი მეტეომგრძნო-ბელობა.

მაგნიტური ველის ბიოლოგიური ზემოქმედების საფუძვლადთვლიან სისხლისა და ლიმფის ელექტრომამოძრავებელ ძალას.მაგნიტური ველის ზემოქმედებით უმჯობესდება მიკროცირკუ-ლაცია, სტიმულირდება აღდგენითი პროცესები ქსოვილში. ადა-მიანის სიცოცხლე და ჯანმრთელობა ბევრადაა დამოკიდებულიენერგეტიკული ველის მდგომარეობაზე, მისი დარღვევა იწვევსდაავადების წარმოშობას. მცირე მაგნიტური ველის ზემოქმედებაადამიანის ორგანიზმზე სასარგებლოა.

კომპიუტერის უარყოფითი ზეგავლენა ადამიანის ორგანიზმზევლინდება მხედველობის გაუარესებით, ფსიქიკის დარღვევით,კუნთებისა და სახსრების დაავადებებით, სტრესი – გამოწვეულიინფორმაციის დაკარგვით. ბავშვებში კომპიუტერი იწვევს გადაღლასდა მხედველობის დაქვეითებას. მობილური ტელეფონის ხშირიმოხმარება ადამიანში იწვევს ცენტრალური ნერვული სისტემის,იმუნური და ენდოკრინული სისტემების მოშლილობას. მობილურიტელეფონის გამოსხივება ადამიანის ჯანმრთელობაზე დამღუპვე-ლად მოქმედებს, იწვევს გლიომის სიმსივნეს, ის წარმოადგენს ნელიმოქმედების ბომბს ადამიანისთვის.

213

თავი XXIV. უსაფრთხოება ადამიანისეკოლოგიაში

უსაფრთხოება არის სიტუაცია ან მდგომარეობა, რომლისდროსაც ცალკეულ ადამიანს ან ადამიანთა ჯგუფებს (პროფესიული,ეროვნული, ტერიტორიული), ქვეყნის მოსახლეობას ან ქვეყანათაჯგუფებს, მთელ კაცობრიობას არავინ და არაფერი არ ემუქრება, არშეუძლია ზიანის მოტანა. ეს არის მნიშვნელოვანი ცნება ზოგადადდა ის განსაკუთრებულად მნიშვნელოვანია ადამიანის ეკოლოგიაში,რამდენადაც მას გააჩნია მრავალმხრივი თეორიული და პრაქტი-კული შედეგი.

ცალკეული ადამიანის და მთელი საზოგადოების უსაფრთხოებამოიცავს სამხედრო, ეკონომიკურ, სოციალურ, პოლიტიკურ, ეკოლო-გიურ, ტექნოლოგიურ, ინტელექტუალურ, ინფორმაციულ, დემოგ-რაფიულ, გენეტიკურ, ფსიქოლოგიურ და უსაფრთხოების სხვასახეებს. ამასთანავე, არსებობს უსაფრთხოების პრიორიტეტულიპრობლემები, რომელზედაც, უპირველეს ყოვლისა, დამოკიდებუ-ლია ადამიანთა კეთილდღეობა, ცალკეული ქვეყნების, რეგიონებისდა მთელი კაცობრიობის განვითარება. უსაფრთხოების სისტემაშიგანსაკუთრებული ადგილი უკავია სამხედრო უსაფრთხოებას,რომელშიც იგულისხმება ერის შესაძლებლობები, წინ აღუდგეს ან

214

თავიდან აიცილოს სამხედრო ძალის გამოყენებისას მოსალოდნელისაშიშროებები.

საერთაშორისო უსაფრთხოება – გულისხმობს საერთაშორისოურთიერთობის მდგომარეობას და მსოფლიო პოლიტიკას, რომლისდროსაც უზრუნველყოფილია მსოფლიო საზოგადოების ნორმალუ-რი საქმიანობა, სტაბილური განვითარება და თანამშრომლობაქვეყნებს შორის სასიცოცხლო ინტერესების, შინაგანი აგრესიის,საერთაშორისო ტურიზმისა და შეიარაღებული ძალადობის სხვაფორმებისაგან საიმედოდ დაცულ პირობებში. საერთაშორისოუსაფრთხოების შენარჩუნება ხდება კომპლექსური ღონისძიებებით,რომლებიც მოიცავს ადამიანთა საზოგადოების ცხოვრებისა დასაქმიანობის ყველა სფეროს. განსაკუთრებული მნიშვნელობა აქვსსახელმწიფოთა მიერ საერთაშორისო სამართლის პრონციპებისა დანორმების დაცვას, რომელიც განმტკიცებულია გაერთიანებულიერების დოკუმენტებით, რაც, უპირველეს ყოვლისა, გულისხმობსკოლექტიური ღოსნისძიებების გატარებას მშვიდობის საშიშროები-სათვის საფრთხის თავიდან აცილების და აგრესიული აქტებისაღკვეთისათვის. გაეროს მიზნებთან შეუსაბამობა, ამა თუ იმ სახისძალის გამოუყენებლობა, საერთაშორისო დავისა და კამათის მშვი-დობიანი გზით გადაწყვეტა, სახელმწიფოთა შორის მეგობრულიურთიერთობების განვითარება მათი ტერიტორიული მთლიანობის,თანაბარუფლებიანობისა და სუვერენიტეტის პატივისცემის სა-ფუძველზე.

ნაციონალური უსაფრთხოება – გულისხმობს იმ მდგომარეობას,ტენდენციებს და პირობებს, რომლებიც უზრუნველყოფს ერის(სახელმწიფოს) ცხოველმყოფელობას და, რომლითაც გარანტირებუ-ლია მისი სასიცოცხლო ინტერესების დაცვა, გადარჩენა, თავისუ-ფალი, დამოუკიდებელი ფუნქციონირება მათი ფუნდამენტურიფასეულობების და ძირითადი ინსტიტუტების შენარჩუნების საფუ-ძველზე. ერი (სახელმწიფო) იმყოფება უსაფრთხო მდგომარეობაშიმაშინ, თუ მას არ უწევს ეროვნული ინტერესებისათვის მსხვერპლისგაღება, რათა თავიდან აიცილოს ომი და, როდესაც მას შესწევს

215

უნარი, დაიცვას თავისი ინტერესები თავდაცვითი ღონისძიებებისგატარებით.

რეგიონალური უსაფრთხოება – გულისხმობს სოციალურ–ტერიტორიული, რელიგიური და სხვა ადამიანთა საზოგადოებებისდამოკიდებულებას, როგორც ერის შიგნით, ასევე განსაზღვრულიქვეყნის ერთა შორის, რაიონის ან ქვეყანათა ჯგუფებს შორის,რომელიც უზრუნველყოფს მათ საიმედო არსებობას და სტაბილურგანვითარებას, ხალხის – სახელმწიფოებისა და მათი მოქალაქეების,საზოგადოებრივი ინსტიტუტებისა და მოცემულ რეგიონის ჯგუ-ფების ძირითადი სასიცოცხლო ინტერესების დაცვას. რეგიონულიუსაფრთხოების კომპეტენციის სფეროები და უზრუნველყოფისგზები განსაზღვრულია გაეროს წესდების მე–8 თავში „რეგიონა-ლური შეთანხმებები“, სადაც განიხილება: აზრთა სხვადასხვაობისადა კამათის მშვიდობიანი გზით მოგვარება, რეგიონული სისტემისწევრთა შორის კონფლიქტის გაფრთხილება, კოლექტიური ღონის-ძიებების ორგანიზება აგრესიული აქტების აღსაკვეთად და მშვი-დობის საშიშროების აღმოფხვრა.

ეკოლოგიური უსაფრთხოება – გულისხმობს იმ პირობათაჯამს, რომლითაც მიიღწევა მეცნიერული დასაბუთება ნებისმიერიბუნებრივი და ანთროპოგენული (ტექნოლოგიური, სამხედრო,ბიოტექნიკური) ფაქტორების ან პროცესების მავნე ზემოქმედებისშეზღუდვის ან აღმოფხვრის შესახებ, მოსახლეობის ცხოველმოქმე-დებასა და გარემოს მდგომარეობაზე. ეკოლოგიური უსაფრთხოებაშეიძლება განხილული იქნეს გლობალური, რეგიონული დალოკალური მასშტაბით, მათ შორის სახელმწიფოსა და ნებისმიერიდანაყოფის ფარგლებში.

ეკოლოგიური უსაფრთხოება შეზღუდულია დროის ჩარჩოთიდა წარმოებული აქციების არეალით. დროის მოკლე პერიოდითზემოქმედება შეიძლება იყოს შედარებით უსაფრთხო, ხოლოხანგრძლივი დროით ზემოქმედება – საშიში, ფართომასშტაბიანიზემოქმედება კი – ფატალური.

216

ეკოლოგიური უსაფრთხოება მიიღწევა იმ ღონისძიებათასისტემით (პროგნოზირება, დაგეგმვა, დროული მომზადება დაპროფილაქტიკური ღონისძიებების გატარება), რომელიც უზრუნ-ველყოფს ბუნების არახელსაყრელი ზეგავლენის და ტექნოლოგიუ-რი პროცესების მინიმალურ დონეს, ადამიანთა ჯანმრთელობისა დაშრომისუნარიანობის შენარჩუნებას, მრეწველობის, კომუნიკაციის,სოფლის მეურნეობის განვითარებას საკმარისი ტემპებით,

ეკოლოგიური უსაფრთხოების შენარჩუნება აუცილებელია,განხორციელდეს დარგობრივი ბუნებათსარგებლობის ყველა სფე-როში და ადამიანზე ზემოქმედების ყველა – გლობალურ, რეგიო-ნულ და ლოკალურ – დონეზე. განსაკუთრებულ ყურადღებასიმსახურებს ეკოლოგიური უსაფრთხოების სოციალური მხარე, რამ-დენადაც მინიმალურმა საფრთხემ შეიძლება გამოიწვიოს მოსახ-ლეობის სტრესის გაძლიერება, რის შედეგადაც შეიძლება მივიღოთმოსახლეობის სტრესული მიგრაცია, ეკოფსიქოლოგიური ექსცესე-ბის წარმოქმნა და დაავადებული მოსახლეობის რიცხვის გაზრდა.

მე–20 საუკუნის ბოლოსა და 21–ე საუკუნის დასაწყისშიწარმოიშვა ერთ–ერთი მნიშვნელოვანი გეოპოლიტიკური პრობლემა– კაცობრიობის ეკოლოგიური უსაფრთხოების შესახებ. ცხადია, რომეკოლოგიური მიდგომა ფორმირდება თანამედროვე ტენდენციებითენერგორესურსების გამოყენების დარგში, მათ შორისაა ნედლეულისმოპოვება–გადამუშავება, სოციალური სფერო, კერძოდ, მოსახლეო-ბის ჯანმრთელობის დაცვა და განათლება.

ეკოლოგიური უსაფრთხოების პრობლემის გადასაჭრელადერთ–ერთ ძირითად, ეკონომიკურად ეფექტურ საშუალებას წარმო-ადგენს ადმიანის სოციოკულტურული განვითარება, რომელიცგანხორციელდება საზოგადოების ინფორმაციული ცივილიზაციისდონის განვითარების შესაბამისად. წარმოიშვა ახალი ტიპისსპეციალისტების მომზადების აუცილებლობა, რომელთაც შესწევთუნარი, ფლობდნენ რამდენიმე დარგის სიახლეებს და გადაამუშაონმზარდი უახლოესი ინფორმაციები.

217

შესაბამისი პროფილის სპეციალისტების მომზადების აქტუა-ლობა ყოველდღიურად ხდება აუცილებელი. „სოციალური ეკო-ლოგია“ თავის თავში მოიცავს არა მარტო ადამიანისა და ბუნებისდამოკიდებულების ტრადიციულ მხრეებს, არამედ საზოგადოებისსტრუქტურულ ერთეულებს შორის დამოკიდებულებასაც. სოცია-ლური ეკოლოგიის პროფესიული საქმიანობის ობიექტს წარმოად-გენს სუბიექტის მდგომარეობა და პროცესები (სუბიექტი შეიძლებაიყოს, როგორც ცალკეული პიროვნება, ისე ადამიანთა სოციოკულ-ტურული ჯგუფი), რომლებიც ვლინდება ადამიანთა საქმიანობისსხვადასხვა დარგში.

სოციალური ეკოლოგიის პრაქტიკული და კვლევითი საქმია-ნობა მიმართულია ურთიერთობის ყველა სფეროში სუბიექტურიფაქტორების ოპტიმიზაციისაკენ, სოციალურ სტრუქტურებში ადა-მიანთა საქმიანობის ფორმასა და დონეზე, მათ შორის რეგიონულ დაეროვნულ პირობებში, სხვადასხვა რელიგიურ და ეთნიკურჯგუფებში.

თანამედროვე საზოგადოებაში კულტურის ფუნქციონირება,ბუნებაში მიმდინარე პროცესების კანონზომიერებათა შესწავლა,ფსიქოლოგიის, ფილოსოფიის, სოციოლოგიის, კონფლიქტოლოგიის,ეკოლოგიის, საინფორმაციო ტექნოლოგიების სხვადასხვა მეთო-დების გამოყენება სამეცნიერო კვლევებში მიმართულია სამრეწვე-ლო და სამეურნეო სფეროში სუბიექტის საქმიანობის სოციალურიპრობლემების გადასაწყვეტად.

თანამედროვე ეკოლოგიური კრიზისი სახიფათოა ბიოსფეროს-თვის, ბუნების ინფორმაციული რესურსების, მისი გენოფონდის დაბიომრავალფეროვნებისათვის. მიმდინარეობს კაცობრიობის განვი-თარების სწრაფი ზრდა და ახალი რესურსების გლობალიზაცია –სოციოკულტურული ინფორმაციის ცივილიზაცია. აღნიშნულიპროცესები განსაკუთრებულად რთული და მრავალმნიშვნელოვანიათავისი შედეგებით, რაც წარმოშობს ადამიანის ეკოლოგიის ახალპრობლემას. ცენტრალური და მნიშვნელოვანი მათ შორის არისადამიანის ინფორმაციული უსაფრთხოების პრობლემა. მასში

218

შეიძლება ორი ასპექტის გამოყოფა. ერთი მხრივ, ეს არის ბიოლო-გიური და სოციოკულტურული ინფორმაციის აღწარმოქმნისა დათაობებში შენარჩუნების პრობლემა, მოსახლეობის გენეტიკურიტვირთის ზრდისკენ სწრაფვა, მემკვიდრულ დაავადებათა რიცხვისზრდა, მცირერიცხოვან ერთა გადარჩენის პრობლემის გამწვავება –კაცობრიობის ისტორიული მემკვიდრეობის შენარჩუნების საკითხიწარმოშობს ადამიანის, როგორც ბიოსოციალური არსების გენეტი-კური და ეთნოკულტურული ინფორმაციის პრობლემას.

მეორე მხრივ, მკვეთრად გამოჩნდა ადამიანთა ცხოვრებისსამედიცინო, მორალური, ეთიკური, სამართლებრივი ასპექტებიახალი ინფორმაციული გარემოცვის პირობებში ანუ მკვეთრადდაისვა ადამიანის უსაფრთხოების პრობლემა თანამედროვე საინ-ფორმაციო გარემოში.

ინფორმაცია, მოსახლეობის ეთნოკულტურულ კოდში შეჭრისშედეგად, გახდა მსოფლიო პოლიტიკის მძლავრი საშუალებასახელმწიფოს სოციალური წყობის შესაცვლელად. მწვავედ დაისვასაკითხი მეცნიერული კვლევის შედეგად წარმოებული პროდუქ-ტების, ინტერნეტის, მობილური ტელეფონის ადამიანზე ზეგავლე-ნის შესახებ, ადამიანის ფსიქიკაზე მზარდი საინფორმაციო ნაკადისზემოქმედების შედეგების და მასთან დაკავშირებული საინფორმა-ციო–ფსიქოლოგიური უსაფრთხოების პრობლემების შესახებ.

ზოგადად მატულობს ისეთ დაავადებათა რაოდენობა, როგო-რიცაა: ინფორმაციული ნევროზები, შინაგან ორგანოების – გულის,კუჭ–ნაწლავის ტრაქტის, სასქესო ორგანოთა ფუნქციის მოშლისშემთხვევები, ფართოდაა გავრცელებული ქრონიკული დაღლილო-ბის სინდრომი. მოსახლეობის დიდი ნაწილისათვის დამახასიათე-ბელია ფსიქოლოგიური დაქანცულობა. მწვავეედ აღინიშნება სასწავ-ლო–საინფორმაციო გადაღლილობის ნეგატიური შედეგები, მკვეთ-რად გამოხატული ვეგეტატიური სისხლძარღვების დისტონია,ალერგია, მოზარდებში – რეპროდუქციულ ორგანოთა ფუნქციისმოშლა, ფსიქონევროლოგიური გადახრების მქონე ჩვილ ბავშვთარიცხვის გაზრდა. აღნიშნული პრობლემის აქტუალობამ მიგვიყვანა

219

ადამიანის ინფორმაციულ–ფსიქოლოგიური უსაფრთხოების ფენო-მენის საკითხის დისციპლინათაშორის შესწავლამდე, დადგენილია,რომ სკოლის მოსწავლეთა ინფორმაციულ–ფსიქოლოგიური უსაფრ-თხოების უზრუნველსაყოფად სასწავლო პროცესში აუცილებელიაახალი პედაგოგიური ტექნოლოგიების გამოყენება, ხოლო სწავ-ლების პედაგოგიური სისტემები შერჩეული უნდა იქნეს ინდივი-დუალურად, ისევე, როგორც წამალი – ადამიანისათვის.

ადამიანის ინფორმაციული უსაფრთხოების პრობლემის გადაჭ-რა მხოლოდ აკრძალული და განსაზღვრელი ღონისძიებებითშეუძლებელია, რადგან ყოველდღიურად წარმოიშობა ახალ–ახალისაინფორმაციო რისკები, რომლებიც საფრთხეს უქმნის ადამიანისსიცოცხლეს და რომლის პროგნოზირება დღემდე შეუძლებელია.ადამიანის სიცოცხლის უსაფრთხოება უზრუნველყოფილია არამარტო გარემო პირობებით, არამედ მისი საშიშროებისა და რისკისგონებრივი რეგულირებითა და მართვით. აქედან გამომდინარე,დღეისათვის ადამიანის ინფორმაციულ–ფსიქოლოგიური უსაფრთ-ხოების უზრუნველყოფისათვის მნიშვნელოვანია განათლებისსაკითხი ადამიანის ეკოლოგიის სფეროში.

თანამ,ედროვე მსოფლიოს რეალობა განათლების სისტემისწინაშე სვამს საკითხს რეფლექსიის როლისა და ადგილის შესახებინფორმაციულ საზოგადოებაში, მის წვლილზე ახალგაზრდათაობის ინფორმაციული უზრუნველყოფისათვის. მიჩნეულია, რომეკოლოგიური განათლების ერთ–ერთი მნიშვნელოვანი ამოცანაუნდა გახდეს ადამიანის მიერ საკუთარი გენეტიკური ჯანმრთე-ლობის შენარჩუნების ცოდნა, თაობათა სოციოკულტურული გამოც-დიელების შეთვისება, გამოყენება და გაფართოება (კულტურულიშემოქმედება).

ეკოლოგიური კრიზისი ჩვენს პლანეტაზე მოიცავს ადამიანთასაქმიანობის ყველა მხარეს. საკმარისია, გავიხსენოთ გიგანტურინაგავსაყრელები ქალაქისა და სამრეწველო ობიექტების გარშემო,რომლებიც ზეგავლენას ახდენენ გარემოზე და საზოგადოებაშიიწვევენ ღრმა სოციალურ შედეგებს, რომლებიც შეიძლება შედა-

220

რებული იქნეს მასობრივი განადგურების იარაღის გამოყენებითომის შედეგთან. იზრდება პრობლემა დედამიწის მოსახლეობისყოველდღიური მოთხოვნილების ზრდასა და ბუნებრივი რესურ-სების რაოდენობის შემცირების შეუსაბამობას შორის.

ყოველივე აღნიშნულის სავალალო შედეგს წარმოადგენს ბიო-ლოგიური გარემოს პროდუქტიულობის კატასტროფული შემცი-რება, რომლის გარეშე შეუძლებელია ადამიანის ბუნებრივი საარ-სებო გარემოს შენარჩუნება.

თანამედროვეობის უმწვავესი პრობლემა, ადამიანის ელემენტა-რული უფლების, სიცოცხლის, ჯანმრთელობის, შრომის უსაფრთ-ხოების და სრულფასოვანი დასვენების შესახებ, პირდაპირაა დაკავ-შირშიებული ადამიანის ბუნებრივი საარსებო გარემოს შენარჩუნე-ბასა და რაციონალურ ბუნებათსარგებლობასთან, ადამიანთასამეურნეო საქმიანობის კონტროლის წარმოებასთან, სახელმწიფოსმმართველი და სამხედრო სტრუქტურების პერობლემასთან.

ადამიანის საარსებო გარემოს ბუნებრივი პირობების შესანარ-ჩუნებლად, სტრატეგიული ამოცანების გადაწყვეტის პროცესში ჩარ-თულ სპეციალისტთა და პოლიტიკოსთა რიცხვი ყოველწლიურადიზრდება.

ეკოლოგიურ მეცნიერებათა საერთაშორისო აკადემიის ორგა-ნიზაცია ადამიანისა და ბუნების უსაფრთხოების შესახებ 1997 წელსმსოფლიოს წინაშე წარსდგა სპეციალისტთა და მეცნიერთა კონ-სოლიდაციის ეფექტური ფორმების ძიების შესახებ მოთხოვნით.კერძოდ კი, იმ სპეციალისტთა და მეცნიერთა შესახებ, რომლებიცდასაქმებულნი არიან ბუნებრივი გარემოს (ჩვენი პალნეტისბიოსფეროს) შენარჩუნების, ადამიანთა საარსებო გარემოს სამეცნიე-რო–ტექნოლოგიური საქმიანობის უსაფრთხოების პრობლემისშესწავლით.

ეკოლოგიურ მეცნიერებათა საერთაშორისო აკადემიის ერთ–ერთ ფუნდამენტურ ამოცანას წარმოადგენს კომპლექსური მექანიზ-მების შესწავლა და ტევადი რესურსების წარმოებიდან შრომისა დაკაპიტალის ინტენსიურად გამოსაყენებელ წარმოებაზე გადასვლის

221

გზების ძიება, რომლებიც დაკავშირებულია რეგიონში მოსახლეობისსიმჭიდროვის ზრდის შეზღუდვასთან იქ, სადაც შეიმჩნევა სამუშაოძალის სიჭარბე, ამასთანავე, მნიშვნელოვანია ის, რომ არ შემცირდესსამუშაო ადგილები. ორგანიზაციის საქმიანობა მთლიანად პასუ-ხობს კომპლექსური მიდგომის მოთხოვნებს დაბინძურების თავიდანაცილების და შეზღუდვის შესახებ, რომელიც მოცემულია ევროპისგრძელვადიან ეკოლოგიურ პროგრამაში.

დროა უარი ვთქვათ ილუზიაზე, რომ თავისუფალი ვაჭრობა დაეკონომიკური ზრდა – ეს არის პროგრესის მამოძრავებელი ძალა დააუცილებელი პირობა ეკოლოგიური პრობლემების გადასაწყვეტად.

საყურადღებოა ის ფაქტი, რომ მსოფლიო სამკურნალო–პროფილაქტიკურ პრაქტიკაში დღემდე არ არის აღმოჩენილი უფროეფექტური საშუალება და მეთოდები, ვიდრე სამკურნალო ბუნებ-რივი რესურსების და გარემოს ფიზიკური ფაქტორების გამოყენება,სტრესული ზემოქმედების შედეგად ადამიანის ორგანიზმის დამც-ველობით–ადაპტაციური ძალების გასააქტიურებლად და ფუნქციო-ნური დარღვევის კომპენსაციის მისაღწევად. ეკოლოგიური კერიზი-სი ხასიათდება იმით, რომ მისგან გამოსვლა შეუძლებელია მოკლევადაში. ვიყოთ რეალისტები და ვთქვათ, რომ შეუძლებელია ერთ-დროულად ყველა საშიში საკვები პროდუქტების გადამუშავება, იმფაბრიკა–ქარხნების დახურვა, რომლებიც წამლავენ ატმოსფეროს დასაშიშროებას უქმნიან ყველა ცოცხალს, შეუძლებელია იმ მდინა-რეების შემოღობვა, რომლებსაც ზღვებში ჩააქვთ მილიონობით ტონასაშიში ნივთიერებები. აუცილებელია სისტემური და რადიკალურიორგანიზაციულ–ტექნიკური ღონისძიებების განხორციელება.

222

თავი XXV. ბუნების ეკოლოგიისა და ადამიანისეკოლოგიის პრობლემები

„ეკოლოგიის“ ცნებასთან დაკავშირებულია ადამიანის, ცხოველ-თა და მცენარეთა საარსებო გრემოს (მიწა, წყალი და ჰაერი)დამღუპველი დაბინძურება, ადამიანის საქმიანობის ყველა სფეროშიბუნებრივი წონსაწორობის კატასტროფული რღვევა. ეს არისსაშიშროება ჩვენი პლანეტის – დედამიწის არსებობისათვის.

„ადამიანის ეკოლოგიის“ ცნებასთან დაკავშირებულია ადამია-ნის მიერ ბუნების გაძლიერებული დამღუპველი დაბინძურება.მიმდინარეობს ადამიანის საარსებო გარემოს დეგრადაციის პრო-ცესი. ეს არის საფრთხე თვით ადამიანის არსებობისათვის.

ეკოლოგიის და ადამიანის ეკოლოგიის პრობლემები ურთი-ერთდაკავშირებული და ურთიერთგანპირობებულია.

ფილოსოფოსი ვ.კუტირევი აღნიშნავს, რომ მთავარი პრობლემადაკავშირებულია ადამიანების მიერ საკუთარი სხეულისა დაფსიქიკის უპასუხისმგებლო მანიპულირებასთან. იგი აკეთებსშემდეგ დასკვნას: საჭიროა ეკოლოგიური ტაბუს შენარჩუნება,აკრძალვები ბუნებასთან დამოკიდებულებაში და მემკვიდრულიმდგრადობის დაცვა. ადამიანმა თვითონ შეუქმნა საშიშროება,როგორც საკუთარ, ისე ბუნების არსებობას.

223

ადამიანის ეკოლოგიის ამოცანაა: ადამიანისათვის საფრთხისაცილება, ბუნების ჭეშმარიტების შეცნობის დაბრუნება მისთვის,წონასწორობის დამყარება როგორც თვით ადამიანში, ისე ბუნებასადა ადამიანს შორის. ამ ამოცანების გადასაწყვეტად საჭიროასხვადასხვა დარგის სპეციალისტების ჩართვა: ფილოსოფოსების,რელიგიათმცოდნეების, კულტურისა და ხელოვნებათმცოდნეების.

გლობალური ეკოლოგიური უსაფრთხოების ცნება ჯერ კიდევარ არის მკაფიოდ ჩამოყალიბებული. ფართო გაგებით უსაფრთ-ხოება, ეს არის შესაძლებლობა, წინ აღუდგეს სიცოცხლის, ჯანმრთე-ლობის, კეთილდღეობის საშიშროებას, დაცული იქნეს ადამიანისუფლებები, ცხოველმყოფელობისათვის აუცილებელი ძირითადიწყაროები და სოციალური რესურსები.

გამოყოფენ 3 ძირითად საფრთხეს: სამხედრო საფრთხე – როგორიცაა: გლობალური ბირთ-

ვული ომი, მასობრივი განადგურების იარაღის გავრცე-ლება, იარაღის საერთაშორისო გადაზიდვა, მსხვილიომები და ლოკალური კონფლიქტები;

ეკონომიკური და სოციალური საფრთხე – მასობრივისიღარიბე, შიმშილი, ეკონომიკური კოლაფსი, მოსახლეო-ბის რიცხვის ზრდა და ურბანიზაცია, მასობრივი საერ-თაშორისო მიგრაცია, გენებით მანიპულაცია, პანდემია;

ეკოლოგიური საფრთხე – ატმოსფეროს შედგენილობისცვლილების შედეგები, ბუნებრივი მტკნარი წყლებისდაბინძურება, ოკეანის სანაპირო აკვატორიის, ტყეებისგანადგურება და გაუდაბნოება, ნიადაგების ეროზია დანაყოფიერების დაკარგვა, ბიოტექნოლოგიასთან დაკავში-რებული რისკები, საშიში დამაბინძურებელი ნარჩენები,წარმოება, გადაზიდვა და ტოქსიკური ქიმიური ნივთი-ერებებისა და მასალების გამოყენება, საშიში ტექნოლო-გიების გადაცემა და სახიფათო ნარჩენების ექსპორტიგანვითარებად ქვეყნებში (ეკოლოგიური აგრესია).

224

დღეისათვის თანამედროვე ცივილიზაციის არსებობა იმყოფებასაფრთხის ქვეშ და საჭიროებს რიგი გლობალური ეკოლოგიურიპრობლემების გადაჭრას, რომლებიც წარმოიშვა ანთროპოგენულიზემოქმედების შედეგად.

პირველ ეტაპზე გლობალური ეკოლოგიური პრობლემის გა-დაჭრის ზოგადი ამოცანები ჩამოყალიბებული იქნა შემდეგნაირად:

1. გლობალური ენერგეტიკული და ბიოგეოქიმიური წრებ-რუნვის შესწავლა (ინდუსტრიული და ბიოსფერული პროცესები):

– ენერგეტიკის განვითარების პერსპექტივები და მისიზეგავლენა ბიოსფეროზე;

– წარსულში და დღევანდელ დღეს დამაბინძურებელისამრეწველო ნარჩენების რაოდენობის განსაზღვრა;

2. დაკვირვების სისტემის მტკიცებულება გლობალური ცვლი-ლებების შეფასებისათვის:

– დაკვირვების ახალი სისტემის განვითარება დედამიწაზე დაკოსმოსში;

– კოსმოსური თანამგზავრების მონაცემთა გაცვლა;– გლობალური ცვლილებების შეფასების სისტემის ანალიზი;3. ბიომრავალფეროვნების გლობალური ცვლილებების ანა-

ლიზი:– ბიომრავალფეროვნების აღწერა და დაკვირვება;– სახეობათა ამოწყვეტისა და მრავალფეროვნების შემცირების

გზების ძიება;– ბიოგეოქიმიურ წრებრუნვასა და ბიომრავალფეროვნებას

შორის კავშირის ანალიზი;4. ეკოლოგიური ცვალებადობის გაგების თეორიული და

მეთოდოლოგიური საფუძვლების შემუშავება:– არამდგრადი ეკოსისტემების შესწავლის მიდგომის გამოვ-

ლენა;– მეთოდოლოგიური ბაზის ანალიზი გლობალური ეკოლო-

გიური ცვალებადობის წინასწარმეტყველება;5. საერთაშორისო ძალისხმევის ანალიზი და მზარდაჭერა:

225

– საერთაშორისო გეოსფერო–ბიოსფერული პროგრამა;– საერთაშორისო შეთანხმებების შესწავლა და მხარდაჭერა

გარემოს შესაწავლის სფეროში.გლობალური უსაფრთხოების და რისკის მართვის პროექტის

ჩარჩოებში ფორმულირებულია შემდეგი პრიორიტეტები:1. შედარებით მნიშვნელოვანი რისკის გამოვლენის შესწავლა,

რომელმაც შეიძლება ზეგავლენა მოახდინოს მსოფლიოს საზოგა-დოების გადარჩენაზე, დემოგრაფიული, ეკოლოგიური, ეკონომი-კური, პოლიტიკური, სამხედრო, ჰუმანიტარული და სოციალურიასპექტების ჩათვლით. რისკის დასაშვები ზღვრის დადგენა, რომლისდარღვევასაც მივყავართ ცივილიზაციისა და ადამიანის სიცოცხლისგლობალურ საფრთხემდე;

2. რისკის თითოეული კომპონენტის საშიშროებისა და ნაად-რევი შეცნობა–შეფასების მეთოდების შემუშავება და, ამასთანავე,მათ შორის ურთიერთდამოკიდებულების განსაზღვრა;

3. არსებული შეთანხმებების შედარებით ეფექტური გამოყე-ნების გზების ძიება, გლობალური უსაფრთხოების ამოცანათაგადაჭრის პროგრამების შემუშავება, საერთაშორისო თანამშრომ-ლობის გაფართოება;

4. გაერთიანებული ერების მიერ მიღებული რეკომენდაციებისადა შედეგების ხელმისაწვდომობის უზრუნველყოფა მთელი მსოფ-ლიოს მოსახლეობისათვის.

შედარებით აქტუალურად იყო მიჩნეული შემდეგი მიმართუ-ლებები გლობალური უსაფრთხოების რისკის მართვისათვის:

– გლობალური გარემო პირობები, მასზე ზემოქმედება დაპრობლემები;

– პოლიტიკური და სამხედრო უსაფრთხოება, რისკის პრობ-ლემები და ზემოქმედი ფაქტორები;

– გლობალური მასშტაბის დემოგრაფიული ცვლილებები განვი-თარებულ და განვითარებად ქვეყნებში;

– ეკონომიკისა და ტექნოლოგიის განვითარება.

226

გლობალური ეკოლოგიური პრობლემის გადაჭრის და ეკოლო-გიური უსაფრთხოების გამყარების დასკვნითი ეტაპი არის გაერთია-ნებული ერების კონფერენცია გარემოს განვითარების პრობლემებისშესახებ.

1972 წელს სტოკჰოლმში, გაეროს კონფერენციაზე გარემოს გან-ვითარების პრობლემების შესახებ, ყურადღება იქნა გამახვილებულიმონაწილე–სახელმწიფოთა მიერ ყველაზე მთავარ პრობლემაზე,რომელიც დგას მსოფლიო საზოგადოების წინაშე და განისაზღვრამომავლის ახალი გზა – გზა მდგრადი განვითარებისაკენ.

227

თავი XXVI. ჰარმონიული საცხოვრებელიგარემოს შექმნა ოთახის მცენარეთა და

ვიდეოეკოლოგიის მეთოდით

ჰარმონიული საცხოვრებელი გარემოს შექმნა შესაძლებელიამცენარეების მიერ ჰაერში ბიოლოგიურად აქტიური ნივთიერებების– ფიტონციდების (ბერძნ. „ფიტოს“–მცენარე, „ციდეო“–ვკლავ)გამოყოფით. ფიტონციდები აღმოჩენილი იქნა პროფ. ბ.პ. ტოკინისმიერ 1928 წელს. დღეისათვის არსებობს მრავალი ფაქტობრივიმასალა უმაღლეს მცენარეებში ანტიმიკრობული და ანტივირუსულინივთიერებების ასრებობის შესახებ. დადგენილია, რომ ფიტონცი-დური აქტივობა დამახასიათებელია მთლიანი მცენარეულისამყაროსათვის. აქროლადი გამონაყოფი წარმოადგენს მცენარეულიუჯრედის ნივთიერებათა ცვლის პროდუქტს, გარემოზე აქტიურიზემოქმედების საშუალებას და მცენარის ზრდა–განვითარებისრეგულატორებს. ტერმინი შემოღებული იქნა ბ.ტოკინის მიერ, რათააღენიშნა უმაღლესი მცენარეების დაცვითი ფუნქცია პათოგენურიმიკროორგანიზმებისაგან, ბაქტერიებისაგან, ობის სოკოებისა დაუმარტივესებისგან. თავდაპირველად, ტოკინისა და მისი მიმდევ-რების მიერ აღმოჩენილი იქნა მხოლოდ ფიტონციდების მომაკვდი-

228

ნებელი მოქმედება. მოგვიანებით ნ.ხოლოდინის, ა.ჩეროვენის დასხვათა მიერ დადგენილი იქნა, რომ ფიტონციდების რაოდენობა დააქტიურობა განსხვავებულია, როგორც ერთი და იგივე სახეობის, ისესხვადასხვა სახეობის მცენარეებში და მისი რაოდენობა განისაზღვ-რება მცენარის წარმოშობა–განვითარების პირობებით.

მცენარეთა შედგენილობაში შემავალი ბიოლოგიურად აქტიურინივთიერებები, რომლებიც ადამიანის ორგანიზმში იწვევენ თერა-პიულ ეფექტს ამა თუ იმ ორგანოზე ზემოქმედებისას, არის ფიტონ-ციდები. ფიტონციდები ზრდიან ჰაერის იონიზაციის ხარისხს დაუვნებელს ხდიან სამრეწველო წარმოშობის ტოქსინებს ჰაერსა დანიადაგში. ფიტონციდების ქიმიური ბუნება რთული და ნაკლებადშესწავლილია. დადგენილია, რომ ის წარმოადგენს მრავალ ნივთი-ერებათა ნარევს, რომელთა შორის იდენტიფიცირებულია ეთერო-ვანი ზეთები, ალდეჰიდები, ციანმჟავა და სხვა. მეცნიერებმა დაად-გინეს, რომ ხმელეთის მცენარეები ატმოსფეროში ყოველწლიურადგამოყოფენ დაახლოებით 490 მლნ ტონა ფიტონციდს, რომლებიცახშობენ მიკრობთა ზრდა–განვითარებას.

დღეისათვის აქტუალურია არა მარტო არატრადიციული სახეო-ბების ბუნებრივი ნედლეულის შესწავლა და გამოყენება, არამედმცენარეთა არატრადიციული ტექნოლოგიების გამოყენებაც.ფიტოთერაპიაში მცენარეები გამოიყენება ერთჯერადად და შეუქცე-ვადად, ხოლო ფიტოდიზაინში შესაძლებელია ცოცხალი მცენა-რეების გამოყენება მრავალჯერადად, რაც იძლევა საშუალებას,გავაუმჯობესოთ ადამიანთა საარსებო გარემო შენობის შიგნით.

ცნობილია, რომ ადამიანთა ჯანმრთელობა 8-12%-ით დამოკი-დებულია სამკურნალო პრეპარატების პირდაპირ ზემოქმედებაზე,ხოლო 25%-ით – გარემომცველ პირობებზე. მსოფლიო ჯანდაცვისორგანიზაციის მონაცემებით, დღეისათვის დედამიწის მოსახლეო-ბის მილიარდზე მეტი განიცდის მაღალი კონცენტრაციის ნივთიე-რებებით დაბინძურებული ატმოსფერული ჰაერის ზემოქმედებას.გარდა ამისა, ქალაქის მოსახლეობის უმრავლესობა თავიანთისიცოცხლის ½-დან ¾-მდე ნაწილს ატარებს შენობაში. სწორედ

229

ამიტომ, მეტად აქტუალურია დღეს შენობებში გარემო პირობებისგაუმჯობესება.

ადამიანთა პათოლოგიების 50-60% მოდის ინფექციურ დაავა-დებებზე, რომელთა გამომწვევი მიკრობები უხვად გვხვდება საც-ხოვრებელ ბინებსა და სამუშაო ოფისებში. მათ წინააღმდეგ საბრ-ძოლველად დიდ დახმარებას გვიწევს აქროლადი ფიტოორგანულინივთიერებები – ფიტონციდები.

სამედიცინო ფიტოდიზაინის საფუძველს წარმოადგენს ზოგი-ერთი სახეობის დეკორატიული მცენარის გავლენა შენობაში არსე-ბულ ატმოსფერულ ჰაერზე. კერძოდ, შენობაში არსებულ ატმოს-ფერულ ჰაერში დაავადების გამომწვევი მიკროფლორის რაოდე-ნობის შემცირება, მისი ფიზიკო-ქიმიური შედგენილობის შეცვლა,ორგანიზმის ტონუსისა და იმუნიტეტის ამაღლება შესაძლებელიადეკორატიული მცენარეების საშუალებით ჯანმრთელობისათვისსასარგებლო მსუბუქი იონების რაოდენობის გაზრდის ხარჯზე.მაშასადამე, შენობის სწორი გაფორმება და ოთახის მცენარეთაგანლაგება აუმჯობესებს ადამიანის გარემო პირობებს.

რიგი ნივთიერებების კონცენტრაცია შენობაში უფრო მაღალია,ვიდრე გარემოში. მაგალითად, გოგირდის ორჟანგი, ოზონი,სპილენძი. ზოგიერთი ნივთიერების (აზოტის ოქსიდი და დიოქ-სიდი, ნახშირბადის ოქსიდი) რაოდენობა თითქმის თანაბარია.აქროლადი ნივთიერებების კონცენტრაცია შენობაში მკვეთრადმაღალია, ვიდრე ატმოსფერულ ჰაერში. ხოლო აცეტონის, ბენზო-ლის, ტოლუოლის, ფენოლის, ეთილაცეტატის კონცენტრაცია შენო-ბაში 10-ჯერ აღემატება ატმოსფეროში არსებულ კონცენტრაციას.

შენობაში ჰაერის ზოგადი დაბინძურების დონე ატმოსფერულიჰაერის დაბინძურებას აღემატება 1,5-4 – ჯერ. ამასთანავე, შენო-ბებისათვის დამახასიათებელია ბუნებრივი ფაქტორების შემზღუდ-ველი მოქმედება პათოგენურ მიკროფლორაზე, რაც ახასიათებსბუნებრივ პირობებში ატმოსფერულ ჰაერს. ადამიანთა სიმრავლესკოლებში, საბავშვო ბაღებში, პოლიკლინიკებში და ა.შ. განაპირო-ბებს ჰაერში მიკროორგანიზმების რაოდენობის გაზრდას.

230

ხშირ შემთხვევაში მცენარეებს იყენებენ შენობებში დეკორა-ტიული თვისებების გამო, ინტერიერის გასალამაზებლად, რისგამოც მათ ყოფენ მოყვავილე და დეკორატიულ-ფოთლოვან ფორ-მებად. ბოლო პერიოდში კი განსაკუთრებული ყურადღება ექცევამცენარეთა ფიტონციდურ თვისებებს.

ფიტონციდი არის მცენარეთა მიერ პროდუცირებული ნივთიე-რებები, რომლებსაც გააჩნიათ ბაქტერიოციდული და პროტისტო-ციდული მოქმედების უნარი მიკროსკოპული სოკოებისა და აქტი-ნომიცეტების მიმართ. ფიტონციდების ბიოლოგიური აქტივობაგანპირობებულია არა რომელიმე ერთი, არამედ ნივთიერებათაერთობლიობით. არჩევენ ფიტონციდების აქროლად ფრაქციას დაქსოვილური წვენის ფიტონციდურ თვისებებს.

ფიტონციდები მცენარეთა იმუნიტეტის განმაპირობებელიმნიშვნელოვანი ფაქტორია, რაც პირველად აღნიშნული იქნა პროფ.ბ.პ. ტოკინის მიერ. განსაზღვრული იქნა ფიტონციდების როლი,როგორც დაავადებებისაგან დამცველობითი უნარის მქონე.ფიტონციდების აქროლადი ფრაქცია – ეს არის I დამცველობითიხაზი, ქსოვილური წვენი – II დამცველობითი ხაზი. ფიტონციდებსმცირე დოზითაც კი შესწევთ უნარი, შეაჩერონ ერთი სახეობისმიკროორგანიზმთა ზრდა-გამრავლება და ასტიმულირონ მეორესახეობის ზრდა. ამასთანავე, შეუძლიათ არეგულირონ ჰაერის,ნიადაგისა და წყლის მიკროფლორა. ფიტონციდები უნივერსალურიმოვლენაა მცენარეთა სამაყაროში. ნებისმიერი მცენარე, დაწყებულიბაქტერიებიდან, ყვავილოვნების ჩათვლით, აპროდუცირებს ფიტონ-ციდებს, რომლებიც ხასიათდებიან მრავალფეროვანი ქიმიურიბუნებით.

ფიტონციდებს აქვთ არა მარტო იმუნოლოგიური მნიშვნელობა,არამედ წარმოადგენენ მცენარეთა ზრდა-განვითარების რეგულატო-რებს, მონაწილეობენ სუნთქვით პროცესებში, თერმორეგულაციაშიდა ა.შ. ოთახის მცენარეთა მიერ აქროლადი ნივთიერებების გამო-ყოფა დამოკიდებულია მრავალ ფაქტორზე, კერძოდ, სისტემატიკურ

231

თავისებურებებზე, ასაკზე, ფიზიოლოგიურ მდგომარეობაზე, ეკო-ლოგო-ბიოლოგიურ თავისებურებებზე, განვითარების პირობებზე.

სუბტროპიკულ მცენარეთა უმრავლესობა ხასიათდება აქრო-ლადი ფიტონციდების გაზრდილი აქტივობით ზამთრისა დაზაფხულის პერიოდში. ფიტონციდური აქტივობა ჩვეულებრივიმირტის შემთხვევაში იზრდება ზრდის I ტალღის დროს (იანვარი-თებერვალი)..

ამარილისებრთა და შროშანისებრთა ოჯახის ბოლქვიანი მცენა-რეების ინტენსიური ზრდა ოთახის პირობებში ხშირად მიმდინა-რეობს ზამთრის პერიოდში, ამიტომაც აქროლადი ფიტონციდებისაქტივობა მათში გაძლიერებულია დეკემბრის ბოლოდან იანვრის Iნახევრამდე. სამკურნალო თვალსაზრისით, ძალიან მნიშვნელოვანიაის ფაქტი, რომ ოთახის მცენარეთა ფიტონციდური აქტივობა ვლინ-დება ზამთრისა და გაზაფხულის პერიოდში, როცა მკვეთრად მატუ-ლობს ადამიანებში მწვავე რესპირატორულ დაავადებათა რიცხვი.

ამრიგად, თუ გვეცოდინება კორელაციური დამოკიდებულებამცენარეში ფიტონციდების წარმოქმნის ინტენსივობასა და ზრდა-განვითარების პირობებს შორის, შესაძლებელია, აღნიშნული პრო-ცესის კონტროლირება და გამოყენება ადამიანთა საცხოვრებელი თუსამუშაო გარემოს გასაუმჯობესებლად.

ცნობილია, რომ ფიტონციდების მეშვეობით მცენარეები მნიშვ-ნელოვნად ამცირებენ ჰაერში დაავადების წარმომქმნელი მიკრო-ბების რაოდენობას. განსაკუთრებით მძიმედ მიმდინარეობს სტრეპ-ტოკოკებით გამოწვეული ინფექციური დაავადებები იმუნიტეტისდაქვეითებისას. ასეთ დროს სასარგებლოა ოთახში ბეგონიისმოშენება. თუ ნაწლავის ჩხირი აღმოჩენილი იქნება საცხოვრებელიოთახის ჰაერში, მაშინ რეკომენდირებულია ოთახში წყავის,ციტრუსის და დაფნის მოშენება.

პათოგენური ბაქტერიის, რომელიც იწვევს ადამიანში ფილტვე-ბის ანთებას, პლევრიტს, მენინგიტის, ჰაიმორიტს შემთხვევაშირეკომენდირებულია ოთახში შემდეგი მცენარეები: პიტნა, ლავანდა,სალბი.

232

ინფექციური დაავადებების აღმძვრელად სტაციონარებშიხშირად ითვლება ლურჯი ჩირქოვანი ჩხირი, რომელიც ავადმყოფისორგანიზმში იწვევს მძიმე გართულებას, ამ შემთხვევაში რეკომენ-დებულია შემდეგი მცენარეები: აუკუბა, ძახველი, ბზა.

ადამიანისათვის დიდ საშიშროებას წარმოადგენს სოკოვანიდაავადებები. დღეისათვის ცნობილია 400-მდე სახეობის სოკო,რომლებიც იწვევენ ადამიანში სხვადასხვა ინფექციურ დაავადებას.ასეთ შემთხვევაში რეკომენდებულია შემდეგი მცენარეები: ლავანდა,პიტნა, როზმარინი, მირტი.

ფიტონციდები ზემოქმედებენ არა მარტო დაავადების გამომწ-ვევ მიკროფლორაზე, არამედ უშუალოდ ადამიანზეც. სწორედამიტომ, 20 წუთი საკმარისია ადამიანისათვის შრომისუნარიანობისაღსადგენად იმ გარემოში, რომელიც დეზინფიცირებული იქნებამცენარეების მიერ. მაგალითად, ოთახში განთავსებული პიტნისტოტები 10-ჯერ ამცირებენ ჰაერში მიკრობების რაოდენობას. ლი-მონის ფიტონციდები ნაწლავის ჩხირზე უფრო ეფექტურადზემოქმედებენ, ვიდრე ანტიბიოტიკები. მირტის მცენარე იცავსადამიანს ანგინისა და შემოდგომა–ზამთრის სხვა ვირუსულიინფექციებისაგან. სამკურნალო როზმარინი დახმარებას უწევს ზემოსასუნთქი გზებისა და ბრონქული ასთმით დაავადებულებს. დაფნისმცენარის ფიტონციდები აუმჯობესებს სტენოკარდიითა და გულ-სისხლძარღვთა სისტემით დაავადებულთა მდგომარეობას. ვარდისფიტონციდები დადებითად მოქმედებს ადამიანის ნერვულსისტემაზე და ითვლება საუკეთესო საშუალებად უძილობისსამკურნალოდ.

შენობაში ფიტონციდური ეფექტის მისაღებად აუცილებელია,ცოცხალ მცენარეებთან ერთად გამოყენებული იქნეს მცენარეებისმიერ გამოყოფილი ფიტონციდებიც. მათგან ყველაზე მეტადშესწავლილი და გამოყენებულია ბიოლოგიურად აქტიურინივთიერება – ეთერზეთები. ეთეროვანი მათ უწოდეს აქროლადითვისების გამო. ეთერზეთები ხასიათდება გამოხატული ბაქტერიო-ციდული, ანტივირუსული, ანტირადიკალური და ანტისოკოვანი

233

მოქმედებით, რომელიც ადამიანის ორგანიზმზე მოქმედებს, რო-გორც დამაშვიდებელი და ანთების საწინააღმდეგო საშუალება.ეთერზეთები ადვილად გამოიყოფა მცენარისაგან და აქროლდება,ხასიათდება ბიოლოგიური აქტივობის ფართო სპექტრით.

არომატული თვისების გამო ეთერზეთებს ახასიათებს მრავალ-მხრივი მოქმედების უნარი ადამიანის ორგანიზმზე. ეთერზეთებისფართო ასორტიმენტი შესაძლებლობას იძლევა, გამოყენებულიიქნეს შესაბამისი ნარევი, როგორც ჰაერში არსებულ მიკრობებზე დაადამიანის ორგანიზმზე, ასევე სასურველი არომატის მისაღებადაც.

აქედან გამომდინარე, ეკოლოგიურად განპირობებულ დაავადე-ბათა პროფილაქტიკის მიზნით, რეკომენდირებულია ეკოლოგიურიფიტოდიზაინის და მცენარეებისაგან გამოყოფილი აქროლადი ნივ-თიერებების, ეთერზეთების გამოყენება.

ოთახის პირობებში ხანგრძლივი ფიტონციდური ეფექტისმისაღებად უმჯობესია ზომიერი კლიმატის მცენარეთა გამოყენება.კერძოდ, სამკურნალო როზმარინი, კეთილშობილი დაფნა, ციტ-რუსები, ლავანდა, პიტნა.

თანამედროვე სამყაროში ეკოლოგიურმა პრობლემებმა შეიძინაეკონომიკური მნიშვნელობა მთელი კაცობრიობისათვის. დადგინდა,რომ ვიზუალური გარემო არანაკლებ ზეგავლენას ახდენს ადამიანისმდგომარეობაზე.

ვიდეოეკოლოგია – არის ცოდნის დარგი ადამიანისა და ვიზუა-ლურ გარემომცველი გარემოს ურთიერთზეგავლენის შესახებ,რომლის ავტორიც არის ბიოლოგიურ მეცნიერებათა დოქტორივ.ა.ფილინი. ტერმინი “ვიდეოეკოლოგია” შემოღებული იქნავ.ა.ფილინის მიერ 1989 წელს. იგი შედგება ორი სიტყვისაგან“ვიდეო” – არის ყველაფერი, ის რასაც ხედავს ადამიანი მხედვე-ლობის ორგანოს მეშვეობით; “ეკოლოგია” – მეცნიერება სხვადასხვაასპექტში ადამიანისა და გარემოს ურთიერთზემოქმედების შესახებ.

ვიდეოეკოლოგია დაკავშირებულია მეცნიერების დარგებთან:ეკოლოგია, ბიოლოგია, ფიზიოლოგია, არქიტექტურა, ოფთალმო-ლოგია, ფსიქოლოგია, საამშენებლო ტექნოლოგია, დიზაინი.

234

მრავალრიცხოვან პრობლემათა შორის ერთ-ერთი აქტუალურიავიდეოეკოლოგია, რომელიც შეისწავლის ადამიანის ზემოქმედებასვიზუალურ გარემომცველ გარემოზე. ვიზუალური გარემო კი ერთ-ერთი ძირითადი კომპონენტია ადამიანის სიცოცხლის უზრუნველ-ყოფისათვის. სანამ ადამიანი თავისი არსებობის დიდ დროსატარებდა ბუნებაში, პრობლემები ვიდეოეკოლოგიის დარგში არარსებობდა. ურბანიზაციის პროცესის შემდგომ კი სრულიადგამოირიცხა ბუნების სილამაზით ტკბობის შესაძლებლობები დაადამიანმა მიიღო ერთგვაროვანი (ჰომოგენური) და აგრესიულიგარემო, რომელიც არა თუ იწვევს ესთეტიკურ სიამოვნებას, არამედქმნის უამრავ სოციალურ პრობლემას.

ადამიანის საარსებო გარემოში მოხდა ვიზუალური საარსებოგარემოს გაუარესება, რომელიც შეადგენდა მისი არსებობის ერთ-ერთ ძირითად კომპონენტს. კერძოდ, ქალაქების დაბინძურებასაცხოვრებელი სახლებით, სამრეწველო ობიექტებით და პროცე-სებით, ტრანსპორტით.

ვიზუალური გარემოს დამაბინძურებლები არის ჰომოგენურიდა აგრესიული ვიზუალური ველი, აგრეთვე სწორი ხაზების,კუთხეების და სიბრტყეების სიმრავლე. ყოველივე ეს ქმნის არა-ხელსაყრელ პირობებს ადამიანის საარსებო გარემოში, რაც იწვევსფსიქიკური დაავადებების გახშირებას, ადამიანთა რიცხვისგაზრდას და ზნეობის გაუარესებას.

ვიდეოეკეოლოგიის პრობლემის აქტუალობა მდგომარეობსიმაში, რომ დღემდე არ არის შემუშავებული ნორმატიული დოკუ-მენტი ვიზუალური გარემოს ფორმირების შესახებ. არ არისმოთხოვნა ქალაქის არქიტექტურაში ჰომოგენური და აგრესიულიველის დასაშვები გადახრების ნორმების შესახებ.

ვიზუალური გარემოს სწრაფი განვითარება შეუსაბამობაშიაღმოჩნდა მხედველობის შესაძლებლობებთან. კერძოდ, თავადადამიანი თავისი კომპლექსური მოთხოვნებით უცვლელი დარჩა,ასევე, უცვლელი დარჩა ფუნდამენტური მხედველობის მექანიზ-

235

მები, მაგრამ შეიცვალა უარესობისკენ ადამიანის საარსებო პირო-ბების ვიზუალური გარემო.

ვიზუალური საარსებო გარემო – ეს არის ყველაფერი ის, რასაცადამიანი აღიქვამს მხედველობის ორგანოს მეშვეობით, რაც აკრავსადამიანს გარშემო ყოველდღიურ ცხოვრებაში. ესაა ბუნებრივიგარემო (ტყე, მთა, მინდორი, წყალსაცავი, ღრუბელი) და ხელოვ-ნური გარემო (საცხოვრებელი და სამრეწველო შენობა-ნაგებობები,მაღაზიები, ოფისები, ტრანსპორტი).

სამწუხაროდ, ადამიანის გარემომცველი გარემო მკვეთრადშეიცვალა, წარმოიშვა უამრავი ნეგატიური ფაქტორი, რომლებმაცგამოიწვია ვიზუალური გარემოს დაბინძურება. დამაბინძურებლე-ბად ითვლება ჰომოგენური და აგრესიული ველი – ეს არის შიშველიმინისა და ბეტონის კედლები, ღობეები, რომლებიც შეიცავს ერთ-ნაირ ელემენტებს. ჰომოგენური ველის პირობებში ადამიანისთვალი სრულყოფილად ვერ აღიქვამს გარემოს.

ამრიგად, ცოცხალ მცენარეებს მნიშვნელოვანი ადგილი უჭი-რავთ იმ გარემოს გაუმჯობესებაში, სადაც მუშაობს და ისვენებსადამიანი. მცენარეები არა მარტო ანადგურებენ ჰაერის საზიანომიკროფლორას: პათოგენურ ბაქტერიებს, სოკოებს, ვირუსებს,არამედ აუმჯობესებენ კიდეც ჰაერის ქიმიურ შედგენილობას,ზრდიან მასში ჟანგბადის რაოდენობას და ამცირებენ ნახშირორ-ჟანგის შემცველობას. აქვეითებენ ფსიქოემოციურ დატვირთვას დასტრესების მავნე ზემოქმედებას, აუმჯობესებს ადამიანის ორგანიზ-მის მდგომარეობას.

236

თავი XXVII. ადამიანის ეკოლოგიისპრაქტიკული საკითხები

თემა I. ადამიანის ეკოლოგიის საგანი

მიზანი: წარმოდგენის შექმნა ადამიანის ეკოლოგიაზე, როგორცკომპლექსურ მეცნიერებაზე. ადამიანის ადგილის გარკვევა ცოცხალსამყაროში.

თეორიული საკითხები:1. ადამიანის ეკოლოგიის საგანი;2. ადამიანის ეკოლოგიის განვითარების ისტორია;3. რა ადგილი უჭირავს ადამიანის ეკოლოგიას მეცნიერე-

ბათა სისტემაში;4. რა მეთოდებს იყენებს ადამიანის ეკოლოგია, როგორც

მეცნიერება;5. როგორ ხორციელდება ურთიერთკავშირი ადამიანთა

ჯგუფებსა და გარემომცველ სამყაროს შორის.

237

ტერმინი – ადამიანის ეკოლოგია – პირველად აღნიშნეს 1921წელს ამერიკელმა მკვლევარებმა პ.ე.პარკმა და ე.ვ.ბერჯესმა თავიანთშრომებში, რომელიც გამოყენებული იქნა სოციოლოგიურ კვლე-ვებში.

ადამიანის ეკოლოგია არის მეცნიერება, რომელიც შეისწავლისადამიანის, როგორც ბიოსოციალური არსების, ურთიერთობებსმრავალკომპონენტიან, რთულ, მუდმივად ცვალებად საარსებოგარემოსთან, ადამიანის ჯანმრთელობის შენარჩუნების პრობლემისგადაჭრით.

ადამიანის ეკოლოგია არის მეცნიერება, რომელიც შეისწავლისროგორც ადამიანთა შორის ურთიერთობის კანონზომიერებებს, ისეგარემოსა და ადამიანს შორის ურთიერთდამოკიდებულებას, ანუგარემო პირობების ზეგავლენას ადამიანის ორგანიზმზე.

ბიოსფეროს კვლევა და მასზე ანთროპოგენური ფაქტორებისგავლენის შესწავლა შეუძლებელია ადამიანთა პოპულაციის დამთლიანად კაცობრიობის გარეშე.

ადამიანის ეკოლოგია შეისწავლის სხვადასხვა დონის ანთრო-პოეკოსისტემებს მიკროლოკალურიდან გლობალურამდე. მთლიანიდედამიწა ატმოსფერულ გარსთან და კოსმოსურ სივრცესთან ერთადწარმოადგენს ადამიანის ეკოლოგიის შესწავლის ერთიან ობიექტს.გლობალური ანთროპოეკოსისტემა შეიძლება განხილული იქნეს,როგორც ანთროპოეკოსფერო. იგი მოიცავს დედამიწის მთლიანზედაპირს, შედგება ბიოსფეროსა და მასზე დასახლებული ადამიან-თა საზოგადოებისაგან, რომლებიც ტექნიკური საშუალებებისგამოყენებით იყენებენ ბუნებრივ რესურსებს და მათთან იმყოფებიანრთულ, ურთიერთსაპირისპირო დამოკიდებულებაში.

ანთროპოეკოსფერო შედგება მარტივი დონის ანთროპოეკოსის-ტემისაგან (ელემენტებისაგან) და ადამიანთა პოპულაციებისაგან.ანთროპოეკოლოგიური კვლევის ობიექტს წარმოადგენს სხვადასხვამასშტაბის ტერიტორიული კომპლექსები.

ადამიანის ეკოლოგიის ჩარჩოებში გამოიყოფა შემდეგი დარ-გები: ქალაქის ეკოლოგია (ურბოეკოლოგია), ტექნიკური ეკოლოგია,

238

ეკოლოგიური ეთიკა, ფსიქოლოგიური ეკოლოგია, ეთნოეკოლოგია,პალეოეკოლოგია, სამედიცინო ეკოლოგია და სხვა.

ადამიანის ეკოლოგია განიხილება, როგორც აუტეკოლოგიისნაწილი ანთროპოეკოსისტემისა და საარსებო გარემოს ურთიერთ-ზემოქმედების ასპექტში.

ნ.ფ.რეიმერსის მიხედვით, როდესაც საქმე ეხება ინდივიდს,როგორც რეპროდუქციულ ჯგუფს, – ეს გულისხმობს ადამიანისეკოლოგიას, ხოლო, როდესაც განიხილება პიროვნების სოციალურიმხარე – პიროვნება, ოჯახი და ა.შ., ეს გულისხმობს სოციალურეკოლოგიას. სხვადასხვა სამეცნიერო დარგების გაერთიანება, რო-მელიც სწავლობს ადამიანის პიროვნების, ოჯახის ან სხვა სოცია-ლური ჯგუფების კავშირს ბუნებასთან და სოციალურ გარემოსთან,გულისხმობს ადამიანის სინეკოლოგიას, ადამიანის ეკოლოგიისა დასოციალური ეკოლოგიის ტერმინების გაერთიანება შეიძლებაშემდეგნაირად: „ადამიანის სოციალურ–ეკონომიკური ეკოლოგია“ ან„ანთროპოეკოლოგია“. ადამიანის გლობალური ეკოლოგიაშეისწავლის ურთიერთკავშირს „ბუნებისა და ადამიანთასაზოგადოების“ შორის პლანეტის მასშტაბით.

სოციალურ ეკოლოგიასთან მჭიდრო კავშირშია კულტურისეკოლოგია. იგი შეისწავლის ადამიანში კულტურული საარსებოგარემოს ზეგავლენას, რომელიც მოიცავს ცხოვრების მატერიალურ–სულიერ გარემოს (კულტურულ–არქიტექტურული ლანდშაფტები-დან ლიტერატურის ჩათვლით). ბოლო პერიოდში წარმოიშვა ცნება„სულის ეკოლოგია“, იგი აერთიანებს ადამიანის მორალურ–ზნეობრივ და სულიერ შეხედულებებს.

ისტორიული განვითარების ყველა სტადიაზე ადამიანსაინტერესებდა შემდეგი ეკოლოგიური საკითხები:

1. ცალკეულ ადამიანთა რიცხოვნობა და მთელი კაცობრიობა;2. ადამიანთა ერთიანობის ასაკობრივი და სქესობრივი სტრუქ-

ტურა;

239

3. ადამიანთა ჯანმრთელობის მდგომარეობა, რომელიცგამოიხატება სიცოცხლის საშუალო ხანგრძლივობით, ყველაზემეტად დამახასიათებელი დაავადებები და სიკვდილის მიზეზები;

4. ადამიანთა კვების სპეციფიკა ყველა ეპოქაში, საკვებისკალორიულობა და მომზადების ხერხები;

5. შრომითი საქმიანობის ფორმები, შრომის იარაღები დამექანიზმები; ენერგიის წყარო, რომელიც გამოიყენება მრეწველობაშიდა საყოფაცხოვრებო საქმიანობაში;

6. განსახლების სისტემა;7. კულტურული და ჰიგიენური უნარები.ზემოთ აღნიშნული საკითხების განხილვა საშუალებას მოგვ-

ცემს, გავაკეთოთ ადამიანის საარსებო გარემოზე ზემოქმედებისანალიზი.

თემა II. აბიოტური ფაქტორების გავლენა ადამიანისორგანიზმზე

მიზანი: განისაზღვროს სხვადასხვა კლიმატური ზონის პირო-ბებში ტემპერატურისადმი ადაპტაციის შესაძლებლობები. გამოვ-ლინდეს, გარემოს რომელი აბიოტური ფაქტორი არის დადებითი დარომელი – უარყოფითი ადამიანის ჯანმრთელობისათვის; დად-გინდეს ადამიანის საშუალო სიცოცხლის ხანგრძლივობა მოცემულრეგიონში.

თეორიული საკითხები:1. რა არის გარემო;2. რა იგულისხმება „მაკროკლიმატის“ და „მიკროკლიმატის“

ცნებების ქვეშ;

240

3. ჩამოთვალეთ თქვენთვის ნაცნობი გარემოს აბიოტურიფაქტორები;

4. ახსენით, რა კავშირია გეოგრაფიულ ზონასა და ინფექციურთუ არაინფექციურ დაავადებათა შორის;

5. როგორია ბუნებრივ–კლიმატური ფაქტორების როლიადამიანის ორგანიზმის ადაპტაციაში.

გარემოს აბიოტური ფაქტორები არის არაორგანული ბუნების ისფაქტორები, რომლებიც ზემოქმედებს ადამიანის ორგანიზმზე. ევო-ლუციის პროცესში ადამიანის ორგანიზმმა განიცადა ადაპტაციაბუნებრივი პირობების ფართო სპექტრისადმი: გრავიტაცია დაგანსაზღვრული წნევა, სითბური და კოსმოსური გამოსხივებისდონე, ატმოსფეროს აიროვანი შედგენილობა, წლის პერიოდულიცვალებადობა, დღეღამური ცვალებადობა. გარემოს ფაქტორებისცვლილებისადმი ადამიანის ორგანიზმს ევოლუციის პროცესშიჩამოუყალიბდა შეგუებითი რეაქციები.

ცოცხალ ორგანიზმთა ბიოლოგური რეაქცია გეოქიმიურიფაქტორებისადმი შეიძლება გამოვლინდეს ფართო დიაპაზონით,ორგანიზმის შეგუებიდან დაავადებამდე და ზოგჯერ მის დაღუპ-ვამდეც კი.

მიკროელემენტები წარმოადგენს ეგზოგენურ გეოქიმიურფაქტორებს, რომლებიც მნიშვნელოვან როლს ასრულებს ისეთსასიცოცხლო პროცესებში, როგორიცაა: ზრდა, გამრავლება, სისხლისწარმოქმნა, უჯრედული სუნთქვა და ნივთიერებათა ცვლა.

ბუნებრივ–გეოგრაფიულ ფაქტორთა შორის მასობრივდაავადებათა წარმოქმნაში დიდი მნიშვნელობა აქვს მოსახლეობისცხოვრების სოციალურ–ეკონომიკურ პირობებს. უპირველეს ყოვ-ლისა, ურბანიზაციას, რომელიც დაკავშირებულია ინდუსტრიის,ტრანსპორტის და ა.შ. საფუძველზე ქალაქებისა და სოფლებისსტრუქტურულ გარდაქმნასთან.

241

დაავადებათა აღრიცხვა ეპიდემიოლოგიური რაიონებისმიხედვით საშუალებას იძლევა, გამოვავლინოთ გარემოს ისფაქტორები, რომლებიც მოქმედებს დაავადებებზე.

დაბალი ტემპერატურისადმი ორგანიზმის ადაპტაციისფიზიოლოგიური მექანიზმები შეიძლება შესწავლილი იქნესყინულიან წყალში ხელების ჩაყოფით. დასაწყისში გამოსაკვლევადამიანს ვუზომავთ ყოველ წუთში სისტოლურ, დიასტოლურწნევას და პულსს. მანამ, სანამ არ მივიღებთ სტაბილურ მონაცემებს.შემდეგ, 1 წუთის მანძილზე ხელებს ვაჩერებინებთ 00 C–იან წყალში.ყოველ 30–60 წამში ვუზომავთ წნევას და პულსს. ხელებისწყლიდან ამოღების შემდეგ წნევას და პულსს ვუზომავთ ყოველწუთში მანამ, სანამ საწყის მონაცემს არ დაუბრუნდება. აღინიშნება,ასევე, სახისა და ხელების ფერის შეცვლა.

თემა III. ბიოტური ფაქტორების გავლენა ადამიანისორგანიზმზე

მიზანი: შესწავლილი იქნეს ოთახის მცენარეები, რომლებიცგარემოში გამოყოფენ ფიტონციდებს; დადგინდეს იმ მცენარეთა სია,რომლებიც აუცილებელია ადამიანის ჯანმრთელობისა დაესთეტიკური მიზნებისათვის.

თეორიული საკითხები:1. რა მიეკუთვნება ბიოტურ ფაქტორებს;2. როგორია დამოკიდებულება ადამიანისა მცენარეებისადმი,

ცხოველებისადმი და თვით ადამიანისადმი;3. როგორია ოთახის მცენარეების მნიშვნელობა ადამიანის

სიცოცხლისათვის;

242

4. რომელი ნივთიერებები განაპირობებენ მცენარეთაფიტონციდურობას;

5. ინფექციურ დაავადებათა ეკოლოგიური ასპექტები.

გარემოს ბიოტური ფაქტორები – ეს არის ორგანული ბუნებისფაქტორები, ორგანიზმთა ურთიერთობის ფორმები – კონკურენცია,მტაცებლობა, სიმბიოზი; ნეიტრალიზმი; კომენსალიზმი, პარაზი-ტიზმი.

ოთახის მცენარეები ზემოქმედებენ შენობის მიკროკლიმატზე,შთანთქავენ მავნე ნაერთების ნაწილს და გააჩნიათ ესთეტიკური დარეკრეაციული მნიშვნელობა. მცენარის მწვანე ფერი დადებითადმოქმედებს ადამიანის ჯანმრთელობაზე. კერძოდ, ნაკლებადაღიზიანებს თვალებს, ხსნის მხედველობის დაძაბულობას, აწეს-როგებს თვალის შიგა წნევას და სისხლით მომარაგებას.

ოთახის მრავალ მცენარეს ამრავლებენ ფიტონციდებისგამოყოფის უნარის გამო. ფიტონციდები – ეს არის მცენარეთა მიერპროდუცირებული ბაქტერიოციდული (ბაქტერიების საჭინააღმ-დეგო), ფუნგიციდური (სოკოების საწინააღმდეგო), პროტსიტო-ციდული (უმარტივესების საწინააღმდეგო) აქროლადი ნივთიერება,რომელიც მნიშვნელოვან როლს ასრულებს ადამიანის ორგანიზმისადა მცენარეთა ურთიერთდამოკიდებულებაში, ამასთანავე, წარმო-ადგენს ერთ–ერთ მნიშვნელოვან ფაქტორს მცენარეთა ბუნებრივიიმუნიტეტისათვის.

ფიტონციდები მოქმედებენ ადამიანის სუნთქვაზე, ნერვულსისტემაზე, ბიორიტმებზე. მაგალითად, ლავანდა და როზმარინიადამიანს უხსნის სტრესს და ამშვიდებს ნერვულ სისტემას.

ფიტონციდები უერთდებიან ატმოსფერულ ჰაერში არსებულაირებს და გარდაიქმნებიან ელექტროაეროზოლად, რომელსაცახასიათებს აქტიური ბიოლოგიური მოქმედება. აქედან გამომდი-ნარე, მცენარეთა სასარგებლო ზემოქმედება ადამიანზე აიხსნება არამარტო ფიტონციდების ქიმიური შედგენილობით, არამედ ფიტონ-ციდების ელექტროაეროზოლებად გარდაქმნით. ფიტონციდები

243

ზრდიან ჰაერის ბაქტერიოციდულობას გასუფთავების მიზნით.სუფთა ჰაერი განკურნავს მრავალ დაავადებას და აუმჯობესებსადამიანის ჯანმრთელობის მდგომარეობას, დადებითად მოქმედებსნერვულ სისტემაზე, ამაღლებს კუნთების აქტივობას, საჭმლისმომნელებელი სისტემის სეკრეტორულ ფუნქციას, აუმჯობესებსნივთიერებათა ცვლას, ასტიმულირებს გულის კუნთის მუშაობას.

ბაქტერიოციდული და პროტისტოციდული თვისებებითხასიათდება შემდეგი ოთახის მცენარეები: აგავა, აკალიფა, ევკალიპ-ტი, ჰიბისკუსი, ანთირიუმი, იაპონური აუკუბა და სხვა. ანტიმიკ-რობული აქტივობით ხასიათდებიან სუკულენტები: ალოე, რძიანა,კალანხოე, ლიმონი, როზმარინი და სხვა.

შენობისათვის სწორად შერჩეული მცენარეები ქმნიან ფსიქო-ლოგიურად ხელსაყრელ გარემოს, დადებით გავლენას ახდენენადამიანთა განწყობაზე, ოთახს უქმნიან კოლორიტულ დაკომფორტულ თვისებებს

თემა IV. ანთროპოგენური ფაქტორები და მათიზეგავლენა ადამიანის ორგანიზმზე

მიზანი: გარემოს დამაბინძურებელი ძირითადი ანთროპო-გენური ფაქტორების გაცნობა და მისი ანალიზის მეთოდები.გარემოს დაცვის გზების განსაზღვრა.

თეორიული საკითხები:1. რა არის ანთროპოგენური ფაქტორები;2. ჩამოთვალეთ ის ტოქსიკური ნივთიერებები, რომლებიც

გროვდება გარემოსა და ადამიანის ორგანიზმში;3. რომელი ტოქსიკური ნივთიერებები იწვევს ადამიანში

გონებრივი და ფიზიკური შრომისუნარიანობის დაქვეითებას,

244

ინფექციებისადმი მგრძნობელობის მომატებას (განსაკუთრებითსტრესული ზემოქმედებისას).

4. რა უწყობს ხელს ადამიანის ორგანიზმში მარილებისა დამძიმე მეტალების დაგროვებას;

5. რა საშუალებები უნდა იქნეს გამოყენებული ადამიანისორგანიზმის დასაცავად ანთროპოგენური ეკოტოქსიკანტებისაგან.

ანთროპოგენურ ფაქტორებს მიეკუთვნება ფაქტორები, რომელ-თა წარმოშობა განპირობებულია ადამიანის სამეურნეო ან სხვა სახისმოქმედებისაგან. ადამიანისა და ცხოველისათვის ყველაზე დიდსაშიშროებას წარმოადგენს ეკოტოქსიკანტები. ეს არის მავნექიმიური ნივთიერებები, რომლებიც აბინძურებენ გარემოს დაწამლავენ მასში არსებულ ცოცხალ ორგანიზმებს. მათი წარმოქმნისძირითადი წყაროა ქიმიური, მეტალურგიული, ხისდამამუშავებელი,სათბობგადამამუშავებელი, ნავთობგადამამუშავებელი საწარმოები,სხვადასხვა სახის ტრანსპორტი, თბოელექტროცენტრების ენერგე-ტიკული დანადგარები, სასოფლო–სამეურნეო წარმოება (მინერალუ-რი სასუქები, პესტიციდები), ატომური ელექტროსადგურები,რომლებიც იყენებენ ატომურ ენერგიას.

თანამედროვე მრეწველობაში ყოველდღიურად გამოიყენებაასობით ათასი ქიმიური ნივთიერება, მათგან ყველაზე საშიშია მძიმემეტალები (Hg, Co, Pb, Cd, Zn, Cu და სხვა), აქროლადი ორგანულინაერთები, ფორმალდეჰიდი, პესტიციდები, წვის პროდუქტები (CO,CO2, NO2, SO2 და სხვა), მომწამლავი და კანცეროგენულინივთიერებები საკვებ პროდდუქტებში, მტვერი, ბაქტერიები,რადიაცია.

დღეისათვის ავტოტრანსპორტი ითვლება აზოტის ოქსიდითადა ნამწვი აირებით ატმოსფეროს ერთ–ერთ ძირითად დამაბინძუ-რებლად. ჰაერის დაბინძურება ტრანსპორტის შედეგად შეადგენსCO-ს მიხედვით 60% –ს და NO-ს მიხედვით 50% –ს. ნახშირბადისოქსიდის კონცენტრაცია ავტომობილების გამონაბოლქვში შეადგენს0,3–10% –ს, ნახშირწყალბადის 3%–მდე, აზოტის ოქსიდის 0,8%–მდე.

245

ნახშირჟანგი ადამიანის ორგანიზმში იწვევს რეფლექსებისშენელებას, ძილიანობას, გონების დაკარგვას და, ზოგჯერ სიკვ-დილსაც კი. აზოტის ჟანგი აძლიერებს ორგანიზმში მგრძნობელობასვირუსული ინფექციისადმი, აღიზიანებს ფილტვებს, იწვევს ბრონ-ქიტს და პნევმონიას. ოზონი აღიზიანებს სასუნთქი გზების ლორ-წოვან გარსს, იწვევს ხველას, ბრონქიტს, ასთმას. აქვეითებსიმუნიტეტს ინფექციური დაავადებებისადმი, ამწვავებს გულისქრონიკულ დაავადებას. ტოქსიკური ნარჩენები (მძიმე მეტალები)იწვევს სიმსივნეს, სასქესო სისტემის ფუნქციის მოშლას დადეფექტებს ახალშობილებში.

ანთროპოლოგიური ფაქტორები, იწვევენ რა ატმოსფეროსა დაჰაერის ქიმიური შედგენილობის ცვლილებას, ზემოქმედებენ არამარტო ადამიანის ორგანიზმზე, არამედ იწვევენ ბუნებრივიეკოლოგიური წონასწორობის დარღვევას. ზოგიერთი მავნე ქიმიურინივთიერება ნიადაგიდან და წყლიდან ხვდება მცენარის ორგანიზმ-ში, იქიდან კი – ცხოველსა და ადამიანში, ხოლო ზოგიერთიქიმიური ნივთიერების დაგროვების (აკუმულაციის) მაღალიკოეფიციენტი აღინიშნება იმ ადამიანთა ორგანიზმში, რომლებიცცხოვრობენ ქიმიურად დაბინძურებულ რაიონებში. ქიმიურ ნივ-თიერებათა შემცველობის მაქსიმალური დოზის, რომელსაც შეგუე-ბულია ადამიანის ორგანიზმი ევოლუციის პროცესში, გადაჭარბებასმივყავართ ორგანიზმის დაცვითი მექანიზმის რღვევამდე დაპათოლოგიის განვითარებამდე.

საკვები პროდუქტების დამზადების თანამედროვე ტექნოლო-გიებში ხშირად გამოყენებულია კონსერვანტები, ესენციები, ემულ-გატორები, რომლებიც ვნებს ადამიანის ჯანმრთელობას. მწარმოებ-ლები ხარისხიანი პროდუქტის ეტიკეტზე უთითებენ ინდექსს,რომელსაც აღნიშნავენ E ასოთი და სამნიშნა ციფრით. ყოველიინდექსი შეესაბამება ნივთიერებას რომელიც შეიძლება იყოს ზიანისმომტანი.

საშიშროებაზე მიუთითებს შემდეგი ინდექსები: E 102; E 110; E120; E 124; E 127; ძალიან საშიშია პროდუქტები ინდექსით – E 123.

246

საეჭვო ხარისხის პროდუქტებს მიეკუთვნება პროდუქტებიინდექსებით: E 104; E 122; E 141; E 150; E 151; E 161; E 173; E 180.

აკრძალულია პროდუქტები ინექსებით: E 103; E 106; E 111; E121; E 125; E 126; E 130; E 131; E 152; E 181. კანცეროგენების შემცველპროდუქტებზე აღნიშნულია შემდეგი ინდექსი: E 217; E 239; E 330.პროდუქტები ინდექსებით: E 250; E 251 საზიანოა ჰიპერტონი-კებისათვის. პროდუქტები ინდექსებით: E 311; E 312 იწვევს გამო-ნაყარს კანზე. მომატებული ქოლესტერინის შემცველი პროდუქტე-ბის ინდექსებია: E 320; E 321.

საკვების მონელების დარღვევას იწვევს პროდუქტები ინდექ-სებით: E 221; E 226; E 338; E 340; E 407; E 450; E 461;, E 462; E 463; E465; E 468; E 477.

მომხმარებელმა თავად უნდა გადაწყვიტოს, გამოიყენოს თუ არაპროდუქტები აღნიშნული ინდექსებით.

თემა V. საკვები პროდუქტები, მათი ხარისხობრივიდახასიათება. კვება. საკვების დამოკიდებულებასაარსებო გარემოსთან და საკვები პროდუქტების

შენახვის მეთოდები

მიზანი: ძირითადი ტოქსიკური ნივთიერებების გაცნობა.ადამიანის ორგანიზმში ტოქსიკური ნივთიერებების შეჭრის გზებისდა ზემოქმედების შედეგების განსაზღვრა.

თეორიული საკითხები:1. დაასახელეთ ადამიანის ორგანიზმში გარემოდან ტოქსი-

კური ნივთიერებების შეჭრის ძირითადი გზები;2. დამაბინძურებელ ნივთიერებათა რომელი წყარო უფრო

საშიშია ადამიანისათვის;

247

3. ადამიანის ორგანიზმზე ეკოტოქსიკანტების ზემოქმედებისშედეგები;

4. რა არის ქიმიური კატასტროფა;5. რეკომენდაციები საშიში ნივთიერებებისაგან თავის დასაცა-

ვად.

ყველა იმ ფაქტორთა შორის, რომლებიც განსაზღვრავს სიცოცხ-ლის ხარისხს, ყველაზე მნიშვნელოვანი როლი უჭირავს საკვებს.ადამიანმა შეიძლება დაიცვას თავი ექსტრემალური კლიმატის დაუამინდობისაგან, შეიძლება შეიცვალოს საცხოვრებელი ადგილი,სამუშაო და ოჯახი, მაგრამ ვერსად გაექცევა საკვების ყოველდღიურმოხმარებას. სიცოცხლის 80 წლის მანძილზე ადამიანი საკვებსღებულობს 90 000–ჯერ, რაც შეადგენს 60–70 ტონა სხვადასხვაპროდუქტს.

საკვები პროდუქტები შეიცავს ენერგიის ძირითად ნაწილს დაგანსაზღვრავს ადამიანის კავშირს, როგორც საარსებო გარემოსთან,ასევე შინაგან გარემოსთან.

გარემოში ქიმიური წონასწორობის დარღვევა იწვევს მავნენივთიერებათა რაოდენობის მომატებას საკვებ პროდუქტებში.მაგალითად, კარტოფილში სოლანინის რაოდენობის მომატება,თაფლში– შაველის მჟავას.

თემა VI. ადამიანის ორგანიზმისათვის აუცილებელისაკვები ნივთიერებების განსაზღვრა

მიზანი: ადამიანის ორგანიზმისათვის აუცილებელი მიკროელე-მენტების გაცნობა.

მიკროელემენტების ნაკლებობით გამოწვეული დაავადებები.

248

თეორიული საკითხები:1. რას შეიცავს ცნება „ენერგეტიკული მოთხოვნილება“;2. რომელი საკვები ნივთიერებები არის აუცილებელი

ადამიანის ორგანიზმის ცხოველმყოფელობისათვის;3. როგორ აისახება ვიტამინების დეფიციტი ადამიანის ჯანმრ-

თელობაზე;4. რომელი რაიონებისთვისაა დამახასიათებელი იოდის, მაგ-

ნიუმის, კალციუმის და მოლიბდენის არასაკმარისი რაოდენობითგამოწვეული დაავადებები;

5. რომელი დაავადებების მიმდინარეობა განსაზღვრავს რიგიმიკროელემენტების უკმარობას.

ადამიანის ორგანიზმისათვის პრაქტიკულად აუცილებელიაყველა ბიოგენური ელემენტი. დადგენილია, რომ დღეისათვისადამიანის საკვები არ შეიცავს საკმარისი რაოდენობით ელემენტებს,რაც განპირობებულია გადამუშავების თავისებურებებით, ხანგრძ-ლივი შენახვითა და საკვებად ხილისა და ბოსტნეულის გამოყენებისშემცირებით.

ადამიანის ორგანიზმის ნორმალური ცხოველმყოფელობისათ-ვის აუცილებელია კალციუმი, რომელიც გროვდება კუჭ–ნაწლავში,ხერხემალში, ძვლებში, კბილის ძვლოვან ქსოვილში. კალციუმიაუცილებელია ნერვული სისტემის ნორმალური ფუნქციონირები-სათვის, მონაწილეობს სისხლის შედედების პროცესში, ააქტიურებსკუნთოვანი ქსოვილის ფუნქციას.

კალიუმი გვხვდება კუნთებში, განსაკუთრებით დიდირაოდენობითაა გულის კუნთში. იგი ხელს უწობს ორგანიზმიდანწყლის გამოყოფას.

მაგნიუმი შედის განივზოლიანი კუნთის შემადგენლობაში,აუცილებელია ნერვული სისტემის ნორმალური ფუნქციონირები-სათვის, მისი სიმცირე ორგანიზმში იწვევს კუნთების კრუნჩხვას.

რკინა ძირითადად გვხვდება ძვლის ტვინში, ღვიძლში, ელენ-თაში. იგი აუცილებელი ელემენტია ერითროციტების წარმოქნისადა ორგანიზმის ფიზიოლოგიური ფუნქციის განსახორციელებლად.

249

თემა VII. ადაპტური პროცესების ზოგადიკანოზომიერებანი. კლიმატური ადაპტაცია

მიზანი: ადაპტური რეაქციების გამოვლენა მაღალმთიანზონაში, მაღალი ტემპერატურისა და წნევისადმი ადამიანისორგანიზმის დამოკიდებულება.

თეორიული საკითხები:1. რა არის საარსებო გარემო;2. რაში გამოიხატება ადამიანის საარსებო გარემოს კლასიფი-

კაციის შესაბამისობა საარსებო ადგილის ფართობთან;3. როგორია ურთიერთდამოკიდებულება ადამიანის საარსებო

გარემოსა და მის საყოფაცხოვრებო საქმიანობას შორის;4. როგორია შედეგი აქვს ბუნებრივ ეკოსისტემაში ადამიანთა

თანასაზოგადოების ჩართვას;5. გარემო ფაქტორებისადმი ადამიანის ორგანიზმის ადაპტა-

ციის ფორმები;6. რა გავლენას ახდენს კლიმატი ადამიანის ჯანმრთელობის

მდგომარეობაზე.

თანამედროვე ადამიანი ცხოვრობს და მოღვაწეობს ყველაზემრვალფეროვან კლიმატურ პირობებში. კერძოდ, მაღალმთიანპირობებში ადამიანი განიცდის გარემოს ბუნებრივ და სოციალურფაქტორთა კომპლექსურ ზემოქმედებას. მთის ყველაზე მნიშვნე-ლოვანი და სპეციფიკური ფაქტორი, რომელიც მოქმედებს ადამია-ნის ფიზიოლოგიურ ფუნქციასა და ფსიქიკურ მდგომარეობაზე, არისატმოსფერული წნევის დაცემა, რაც უკავშირდება ჟანგბადისპარციალური წნევის დაქვეითებას ჰაერში.

მთის რელიეფი იყოფა 4 ჯგუფად:1. დაბალმთიანი (200–500 –დან 1000–1400 მ–მდე ზღვის

დონიდან);

250

2. საშუალომთიანი (1000–1400 – დან 1800–2500 მ–მდე);3. მაღალმთიანი (1800–2500 – დან 3500–4500 მ.–მდე);4. ძალიან მაღალმთიანი (3500–4500 მ–მდე ზღვის დონიდან);აღნიშნული კლასიფიკაცია ასახავს სხვადასხვა მთიანი რეგიო-

ნის კლიმატურ–გეოგრაფიულ თავისებურებებს და სხვადასხვატოლერანტობის მქონე ადამიანთა ჰიპოქსიურობას.

ჰიპოქსიურობა არის ჟანგბადის უკმარობა ორგანიზმში, რომე-ლიც წარმოიშობა ატმოსფერულ ჰაერში ჟანგბადის პარციალურიწნევის დაქვეითების გამო სიმაღლეზე ასვლასთან დაკავშირებით.განარჩევენ მწვავე და ქრონიკულ ჰიპოქსიას. მწვავე ჰიპოქსიაწარმოიშობა ორგანიზმში ჟანგბადის უეცარი შემცირებით (რამდე-ნიმე საათის, წუთის ან წამის განმავლობაში), ხოლო ქრონიკულიჰიპოქსია კი წარმოშობა მთაში ხანგრძლივი ყოფნის შედეგად.

ჰიპოქსიისადმი წინასწარი შეგუებულობა ზრდის კუნთებისშრომისუნარიანობას. აღნიშნული მეთოდი გამოიყენება ზომიერსიმაღლეზე სპორტსმენების ვარჯიშის დროს. ვარჯიშებიბაროკამერაში და მაღალმთიან პირობებში გამოიყენება ზოგიერთიდაავადების პროფილაქტიკის მიზნით. მაგალითად, სისხლისდაავადებების (ანემია), გულ–სისხლძარღვთა სისტემის (გულისიშემია, მიოკარდიუმის ინფარქტი, ჰიპერტონული დაავადებები) დასხვა.

თემა VIII. მოსახლეობის ჯანმრთელობის მდგომარეობისმაჩვენებლები. ფიზიკურ განვითარების

ჰარმონიულობის განსაზღვრა ანთროპომეტრულიმონაცემების მიხედვით

მიზანი: ფიზიკური განვითარების მეთოდების გაცნობა.ანთროპომეტრული ჩვევების გამომუშავება: სტუდენტთა ჯანმრთე-

251

ლობის მაჩვენებლების შეფასება და მათი შესაბამისობა ასაკობრივნორმასთან.

თეორიული საკითხები:

1. რა არის ჯანმრთელობა;2. მოსახლეობის ჯანმრთელობის მდგომარეობის რა მონაცე-

მებს იცნობთ;3. ჩამოთვალეთ თქვენთვის ნაცნობი პოპულაცია ჯანმრთე-

ლობის შეფასების მიხედვით;4. რაში მდგომარეობს სტანდარტის და ინდექსების მეთოდის

არსი.

ჯანმრთელობა ერთ–ერთი ადამიანის შეუფასებელი ღირსებაა.მსოფლიო ჯანდაცვის ორგანიზაციის დოკუმენტებში ნათქვამია,რომ ჯანმრთელობა არის არა მარტო ფიზიკური დეფექტებისა დაავადმყოფობების არარსებობა, არამედ ფიზიკური, სასარგებლოსულიერი და სოციალური კეთილდღეობა, რომელიც ფორმირდებართული შინაგანი და გარემო ფაქტორების ზემოქმედების შედეგად.

ჯანმრთელობის მაჩვენებლები არის ობიექტური და საიმედოკრიტერიუმი ორგანიზმის ზრდა–განვითარებაზე გარემოს ხელსაყ-რელი და არახელსაყრელი ფაქტორების ზეგავლენის შეფასები-სათვის. მისი ცოდნა იძლევა პროფილაქტიკური ღონისძიებებისჩატარების საფუძველს, რომელიც აუცილებელია ჯანმრთელობისდაცვისა და განმტკიცებისათვის.

გარემო ფაქტორების ადამიანის ჯანმრთელობაზე ზეგავლენისშესაფასებლად გამოიყენება შემდეგი ნიშნები: დემოგრაფიულიმონაცემები (შობადობა, სიკვდილიანობა, სიცოცხლის საშუალოხანგრძლივობა), დაავადებებისა და ტრავმების გავრცელების დონე,ორგანიზმის ფიზიოლოგიური მდგომარეობა ასაკთან შესაბამი-სობაში და სხვა.

252

ჯანმრთელობის ერთ–ერთი ძირითადი მაჩვენებელი ფაქტორიაადამიანის ფიზიკური განვითარება, რაც, პირველ რიგში, ვლინდებასაყრდენ–მამოძრავებელი სისტემის მდგომარეობით. ანთროპომორ-ფული კვლევა მოიცავს სხეულის სიგრძის (სიმაღლის) გაზომვას,წონის განსაზღვრას, გულ–მკერდის შემოწერილობისა და ფიზიკურიგანვითარების ჰარმონიულობას.

ადამიანის ორგანიზმის ფუნქციური შესაძლებლობების შეფა-სება ვლინდება სასუნთქი და გულ–სისხლძარღვთა სისტემის განვი-თარებით. კერძოდ, სუნთქვისა და პულსის სიხშირის განსაზღვრითკუნთური დატვირთვის დროს.

თემა IX. ადამიანის ორგანიზმის ადაპტურობისა დაფუნქციონალური მდგომარეობის განსაზღვრა

მიზანი: ადამიანის ორგანიზმის ფუნქციური მდგომარეობისშეფასება სხვადასხვა სინჯებით, ფიზიკური შრომისუნარიანობისადა განვითარების დონის დადგენა, ჯანმრთელობის მდგომარებისგანსაზღვრა.

თეორიული საკითხები:1. რა არის ადაპტაცია;2. რომელი სისტემა მიეკუთვნება ორგანიზმის წამყვან ადაპ-

ტურ სისტემას;3. რა არის ადაპტაციის ხარისხი;4. ადაპტურობის დარღვევის დროს წამყვანის ადაპტური

სისტემის მდგომარეობის ცვლილება;5. რას გულისხმობს გამოთქმა: „ორგანიზმის შინაგანი გარემოს

კრიზისი“;

253

6. რა განაპირობებს სოფლისა და ქალაქის მოსახლეობისპოპულაციათა ჯანმრთელობის მდგომარეობას შორის განსახვავებას.

ადამიანის ორგანიზმის ნებისმიერი საქმიანობა მიიღწევა ორგა-ნოთა, ქსოვილთა და სისტემათა შორის მჭიდრო ურთიერთზემოქ-მედების შედეგად, რაც ფორმირდება ნეიროჰუმორული მექანიზ-მების ინტეგრალური რეგულაციის შედეგად და წარმოადგენსერთიან ფუნქციურ სისტემას. ნეიროჰუმორული რეგულაციისმექანიზმები უზრუნველყოფენ სასიცოცხლო ფუნქციების შენარჩუ-ნებას ფართო დიაპაზონით, რაც განაპირობებს ორგანიზმისცვალებადობას გარემოს სხვადასხვა პირობებში.

ადამიანის ორგანიზმს გააჩნია რეგულაციის ჰომეოსტაზურიადაპტაციის მექანიზმები. ფიზიოლოგიური პროცესების ადაპტურირეგულაცია ხასიათდება ფიზიოლოგიური ცვლილებების ერთობ-ლიობით, რომელიც მიმდინარეობს უჯრედებში, ორგანოებში,ქსოვილებში და მთლიან ორგანიზმში.

ჰომეოსტაზური მექანიზმები ასტაბილიზებენ შეცვლილ დონესდა ინარჩუნებენ ფუნქციური სისტემების აქტივობას.

ინდივიდი მთელი სიცოცხლის მანძილზე განიცდის სხვადა-სხვა გამღიზიანებლების ზემოქმედებას, რაც მოითხოვს ადაპტაციას.საჭიროა, ყველა ადამიანმა იცოდეს საკუთარი ორგანიზმის შესაძ-ლებლობები. დაძაბულმა შრომამ და ადაპტური პროცესების სიხში-რემ შეიძლება გამოიწვიოს კომპენსაციის მექანიზმების გადატვირთ-ვა.

ადამიანის ორგანიზმის რეგულატორული სისტემის მდგომა-რეობის დადგენა შესაძლებელია ფუნქციური მდგომარეობის შეფა-სებისა და გულ–სისხლძარღვთა სისტემის ვარჯიშის სხვადასხვაფორმის გამოყენებით. მაგალითად, სხეულის ჰორიზონტალურიმდგომარეობის ვერტიკალურით შეცვლისას მიმდინარეობს სისხ-ლის გადანაწილება. რაც იწვევს სისხლის მიმოქცევის სისტემისრეფლექსურ რეაქციას, რომელიც უზრუნველყოფს ორგანოთასისხლით მომარაგებას. უპირველეს ყოვლისა, ეს ეხება თავის ტვინს.

254

ჯანმრთელი ორგანიზმის მდგომარეობის შეცვლაზე რეაგირებსსწრაფად და ეფექტურად, რის გამოც შეინიშნება პულსისა დაარტერიული წნევის ცვლილება. ხოლო ადამიანებს, რომლებსაცაღენიშნებათ პერიფერიული სისხლის მიმოქცევის რეგულაციისდარღვევა, ჰორიზონტალურიდან ვერტიკალურ მდგომარეობაშიგადასვლის დროს შედარებით მკვეთრად აქვთ გამოხატულიპულსისა და არტერიული წნევის ცვალებადობა.

თემა X. ადამიანის გენოფონდი და გარემო ფაქტორები.გარემო ფაქტორების გავლენა გენოპიტის

რეალიზაციაზე

მიზანი: გენეალოგიური მთოდების გაცნობა. უმაღლესი ნერ-ვული მოქმედების გენოტიპური და ფენოტიპური თავისებურებანი.ფენოტიპის ფორმირებაზე გარემო ფაქტორების ზეგავლენა.

თეორიული საკითხები:1. გენოტიპისა და ფენოტიპის განმარტება;2. ფენოტიპი – გენოტიპისა და გარემოს ზემოქმედების შედეგი;3. გარემო ფაქტორების ზეგავლენის შესწავლა გენოტიპის

რეალიზაციაზე;4. ტერატოგენური ფაქტორები;5. როგორ შევამციროთ ან თავიდან ავიცილოთ გარემო

ფაქტორების უარყოფითი ზეგავლენა გენოტიპის რეალიზაციაზეპრენატალური და პოსტნატალური ონტოგენეზის პერიოდში.

უმაღლესი ნერვული მოქმედების ტიპოლოგიურ თავისებურე-ბებს ადამიანი, ისევე როგორც სხვა ნიშნებს, ღებულობს მემკვიდ-რეობით. ამასთან დაკავშირებით, გენეტიკური კონსულტაციები

255

გახდა მნიშვნელოვანი ადამიანის კლინიკური დიაგნოსტირებისდარგში სწორი დიაგნოზის დასმისათვის. უპირატესობა ენიჭებაოჯახურ ანამნეზსს. მაგალითად, აუტოსომურ–დომინანტური ნიშ-ნების მემკვიდრეობისას ადამიანების 30–50%–ს, რომლებიც მიმარ-თავენ კონსულტაციას, აღენიშნებათ მონოგენური დაავადებები დაქრომოსომული აბერაციები. უფრო ხშირად გვხვდება თანდაყოლი-ლი მანკები, გონებრივი ჩამორჩენილობა, შენელებული განვითარებადა სხვა გადახრები.

თემა XI. ადამიანის ეკოლოგიის სოციალური ასპექტები.სტრესი, როგორც ეკოლოგიური ფაქტორი. ადამიანისეკოლოგიის სოციალურ–დემოგრაფიული ასპექტები

მიზანი: გამოვავლინოთ გარემოს განსაკუთრებით სტრესულიფაქტორები. განსაზღვრეთ თქვენი ორგანიზმი ხშირად ექცევა თუარა სტრესულ სიტუაციაში.

თეორიული საკითხები:1. რაში მდგომარეობს „ზოგადი ადაპტაციური სინდრომის“

თეორიის არსი;2. როგორ რეაგირებს ადამიანის ორგანიზმი სტრესზე თი-

თოეული ფაზის მიხედვით;3. როგორ აისახება სტრესი ადამიანის ქცევაზე;4. დაასახელეთ სტრესის მიზეზები;5. რა იგულისხმება „დემოგრაფიის“ ცნებაში;6. როგორია დემოგრაფიული მოსალოდნელობა;7. ჩამოთვალეთ სტრესულ მდგომარეობაში ემოციების მართ-

ვის მეთოდები.

256

1936 წელს კანადელმა ფიზიოლოგმა ჰანს სელმა გამოაქვეყნანაშრომი „სინდრომი, გამოწვეული სხვადასხვა აგენტებით“, სადაცპირველმა აღწერა სტრესის მოვლენა, როგორც ორგანიზმის ზოგადიარასპეციფიკური რეაქცია, რომელიც მიმართულია დამცველობითიძალების მობილიზაციისათვის გამაღიზიანებელი გარემო ფაქტორე-ბის ზემოქმედების დროს.

სტრესის განვითარებისას გამოყო 3 სტადია:1. განგაშის სტადია – ვლინდება ორგანიზმის ყველა რესურსის

მობილიზაციაში;2. წინააღმდეგობის სტადია – როცა ორგანიზმის შესწევს უნარი

წარმატებით შეეწინააღმდეგოს გარემოს მავნე ზემოქმედებას;3. დაუძლურების სტადია – როცა შეუძლებელია მავნე

ფაქტორების ზემოქმედების აღმოფხვრა დიდი ხნის მანძილზე,მაშინ მცირდება ორგანიზმის შემგუებლობითი შესაძლებლობები,იზრდება დაავადებათა საშიშროება, რის გამოც აღინიშნება მეტა-ბოლური, ჰორმონული და ჰომეოსტაზური ბალანსის დარღვევა.

ჰანს სელმა ჩამოაყალიბა „ზოგადი ადაპტაციის სინდრომისთეორია“ და ადაპტაციური დაავადებები განიხილა, როგორცადაპტური რეაქციების შედეგი, რომლის თანახმადაც ზოგადიადაპტაციის სინდრომი ვლინდება ყოველთვის, როცა ადამიანიგრძნობს საშიშროებას.

სტრესის მიზეზები შეიძლება იყოს ტრავმები, ოპერაციისშემდგომი მდგომარეობა, ნერვული დაძაბულობა, გარემოსაბიოტური და ბიოტური ფაქტორების ცვლილება. ბოლო პერიოდშისაგრძნობლად გაიზარდა ანთროპოგენული ფაქტორების გავლენა,რომლებიც ხასიათდება მაღალი სტრესოგენური ეფექტით (ქიმიურიდაბინძურება, რადიაცია, კომპიუტერის და მობილურის ზემოქმე-დება).

სტრესულ ფაქტორებს მიეკუთვნება, ასევე, უარყოფითიცვლილებები საზოგადოებაში: მოსახლეობის სიმჭიდროვის გაზრ-და, უმუშევრობისა და დანაშაულობების ზრდა. მაღალი სტერსო-

257

გენურობოთ ხასიათდება ქალაქის მოსახლეობაში ფსიქიკურიდარღვევების ზრდა სოფლის მოსახლეობასთან შედარებით.

„ექოს ეფექტს“ უწოდებენ სიტუაციის დემოგრაფიულობას,როცა ახალგაზრდა ოჯახების მომატების შედეგად, მატულობსახალშობილთა რიცხვი. რასაც თან ახლავს მოსახლეობის სიმჭიდრო-ვის გაზრდა, საკვების რაოდენობის შემცირება და ხარისხისგაუარესება. ყველა აღნიშნული ფაქტორი იწვევს სტრესულ რეაქ-ციებს.

ერთი მხრივ, განვითარებულ ინდუსტრიულ ქვეყნებში მოსახ-ლეობის შემცირება და, მეორე მხრივ, განვითარებად ქვეყნებშიმოსახლეობის ზრდა არის კონტრასტი, რომელიც უახლოესათწლეულში შეიძლება გადაიქცეს ერთ–ერთ მთავარ სოციალურ–ეკონომიკურ და პოლიტიკურ პრობლემად. დაჩქარებულია დედამი-წის გარეგნული იერსახის ცვლილებები, ქალაქების რიცხვის ზრდა,ნიადაგების სტრუქტურის რღვევა და დაბინძურება, ტყეების ფართომასშტაბით გაჩეხვა, ატმოსფეროში მავნე აირების კონცენტრაციისმატება, „სათბურის ეფექტის“ ზრდა, ყოველივე ეს არის მოსახ-ლეობის რიცხვის არაკონტროლირებადი გაზრდა.

დედამიწაზე მოსახლეობის რაოდენობის გაზრდას უჭირავსერთ–ერთი პირველი ადგილი გლობალურ საშიშროებათა შორის.რის გამოც XX საუკუნის 90–იანი წლები გაერთიანებული ერებისორგანიზაციამ აღიარა „კრტიკიულ ათწლეულად“. თუ არ შემ-ცირდება შობადობა „მესამეული მსოფლიოს“ ქვეყნებში, მაშინგარდაუვალი იქნება კატასტროფული შედეგები.

დემოგრაფიული პროგნოზის თანახმად, ყოველ ათწლეულშიმოსახლეობა საშუალოდ უნდა გაიზარდოს 1 მლრდ–მდე. ბოლო 35წლის მანძილზე მოსახლეობის ნამატი შეადგენს 3 მლრდ–ზე მეტს.რეალური შეფასების მიხედვით, მოსახლეობის რაოდენობა კიდევგაიზრდება 10–11 მლრდ–მდე, რაც ნიშნავს იმას, რომ ცხოვრებისდონის ყველა მიღწეული პროგრესი არ შეესაბამება მოსახლეობისრაოდენობრივ ზრდას.

258

თემა XII. ქრონობიოლოგიის ეკოლოგიური ასპექტები.ბიოლოგიური რიტმები და მათი ადაპტური როლი

ანთროპოგენურ სისტემაში

მიზანი: განვსაზღვროთ ქრონობიოლოგიური ტიპი ტესტ–კითხვარის მიხედვით. განვსაზღვროთ და შევადგინოთ ინდივი-დუალური წუთები სტანდარტული სტილის მიხედვით.

თეორიული საკითხები:1. ქრონოეკოლოგიის განმარტება;2. ბიორიტმოლოგიის ისტორია;3. ცნება „ბიოლოგიური რიტმიის“ განმარტება;4. რა მნიშვნელობა აქვს ბიორიტმებს ადამიანის ჯანმრთელო-

ბისათვის;5. ბიორიტმების ფიზიოლოგიური საფუძვლები;6. რა როლი აქვს ბიორიტმოლოგიურ კვლევას ადამიანის

პათოლოგიების განვითარებაში.

კაცობრიობა მთელი თავისი ისტორიის მანძილზე ხასიათდებადღიური, თვიური, სეზონური და წლიური რიტმებით, რაც განპი-რობებულია პლანეტური მოვლენებით, რომლებიც ზეგავლენასახდენენ გეოლოგიურ, კლიმატურ, ბიოლოგიურ და სხვა პროცე-სებზე.

რიტმის ცნების ქვეშ იგულისხმება ერთი და იგივე მოვლენისგანმეორება ან მდგომარეობა მკაცრად განსაზღვრული დროისმონაკვეთში. ხანგრძლივობას ციკლის დასაწყისიდან მომდევნოგანმეორებამდე უწოდებენ პერიოდს. პროცესების რიტმულობას,რომელიც, ჩვეულებრივ, ახასიათებს ყველა ცოცხალ ორგანიზმს,უწოდებენ ბიოლოგიურ რიტმებს. ყველაზე მნიშვნელოვან რიტმსყველა ცოცხალისათვის წარმოადგენს დღიური რიტმი, რომელსაც

259

განსაზღვრავს შემდეგი ფაქტორები: დედამიწის მოძრაობა ღერძისგარშემო, ტემპერატურისა და ტენიანობის ცვალებადობა.

ბიოლოგიური აქტივობის რიტმს, რომლის ხანგრძლივობა 1დღე–ღამის ტოლია, უწოდებენ ცირკადულს (ლათ. circa - გარშემო,dies-დღე). აღნიშნულ რიტმთა კანონზომიერებების შესწავლას აქვსპრაქტიკული მნიშვნელობა საწარმოების დღეღამური მუშაობის-თვის, მსოფლიო ოკეანის ათვისებისათვის, კოსმონავტიკის განვითა-რებისათვის, ჩრდილოეთის მცხოვრებთათვის.

დღეღამური რიტმის ცვლამ, მოსვენებამ და შრომამ თავისკვალი დააჩინა ადამიანში ფიზიოლოგიური ფუნქციების მიმდინა-რეობას. ეს, უპირველეს ყოვლისა, აისახება საყრდენ–მამოძრავებელისისტემის აქტივობაზე და ნივთიერებათა ცვლაზე.

ადამიანის ორგანიზმის ფიზიოლოგიურ მდგომარეობაზე ზე-გავლენას ახდენს მთვარის, მზისა და დედამიწის პერიოდულიცვლილებები, გრავიტაციული ძალების ზემოქმედება, ზღვისმოქცევა და უკუქცევა, გეოფიზიკური მოვლენები.

დიდ ინტერესს იწვევს ბიორიტმების თეორია, რომლის თანახ-მად, ადამიანის დაბადებისთანავე იწყება ფუნქციური მდგომარეო-ბის რიტმული ცვლილებები. ფიზიკური ციკლი სრულდება 23დღეში და განსაზღვრავს ორგანიზმის ფიზიკური თვისებებისფართო დიაპაზონს, დაავადებათა მიმართ წინააღმდეგობის გაწევისუნარს, კოორდინაციის უნარს, ფიზიკურ განვითარებას. ემოციურიციკლი გრძელდება 28 დღეს და არეგულირებს შემოქმედებით დაათვისების უნარს ადამიანში, ფსიქიკურ ჯანმრთელობას, ლოგიკურდა ანალიტიკურ აზროვნებას.

დადებითი ფაზიდან უარყოფითზე გადასვლის დღეებიითვლება კრიტიკულად, რაც ფიზიკურ ციკლში ვლინდება უბედუ-რი შემთხვევით, ემოციურ–ნერვული აშლილობით. ინტელექტუა-ლურში კი ვლინდება გონებრივი მუშაობის გართულებით. საშიშ-როება იზრდება მაშინ, თუ სხვადასხვა ციკლის კრიტიკული დღეებიერთმანეთს ემთხვევა.

260

ბიოლოგიური რიტმების ენდოგენური ორგანიზაციის ერთ–ერთ კრიტერიუმს წარმოადგენს ინდივიდუალური წუთების ხან-გრძლივობა. ჯანმრთელ ადამიანებში მისი ხანგრძლივობა შედა-რებით მდგრადია, ხასიათდება დროის ენდოგენური ორგანიზაციითდა ორგანიზმის ადაპტური უნარით. მაღალი ადაპტური უნარისმქონე ადამიანებში ინდივიდუალური წუთი აჭარბებს ფიზიკურიდროის წუთს, ხოლო დაბალი ადაპტური უნარის მქონე ადამიანებშიინდივიდუალური წუთი საშუალოდ 47,0–46,0 სეკუნდის ტოლია,კარგად ადაპტირებულებისათვის კი – 62,90–69,71 სეკუნდი.ინდივიდუალურ წუთს გააჩნია ცირკასეპტალური რიტმი, რომლისხანგრძლივობა მაქსიმალურია სამშაბათს და ოთხშაბათს, ხოლომინიმალურია პარასკევს და შაბათს. ინდივიდუალური წუთისხანგრძლივობით შეიძლება ვიმსჯელოთ დაღლილობის შესახებზრდასრულ ადამიანებში.

ინდივიდუალური წუთის ხანგრძლივობის აღრიცხვით შეიძ-ლება დავადგინოთ დღის, კვირის, წლის ხანგრძლივობა. ეს მონა-ცემები საშუალებას იძლევა, გამოვავლინოთ ცირკადული, კვირეუ-ლი, სეზონური რიტმების ინდივიდუალური წუთები, ორგანიზმისფუნქციური მდგომარეობა და მისი ადაპტურობა ნებისმიერ დროს.

თემა XIII. პროფილაქტიკა და კორექცია.დეზადაპტაციის, რეადაპტაციის და კორექციის

მეთოდები

მიზანი: რეადაპტაციის არატრადიციული მეოთოდების გაც-ნობა და აუტოტრენინგის მეთოდები.

თეორიული საკითხები:1. განმარტეთ ადაპტაცია, დეზადაპტაცია და რეადაპტაცია;

261

2. დეზადაპტაციის პროფილაქტიკის მეთოდების მიმართულე-ბები;

3. ადამიანის ორგანიზმის ფუნქციონირების რა მექანიზმებიუნდა გავითვალისწინოთ დეზადაპტაციის პროფილაქტიკისა დაკორექციის მეთოდების შემუშავებისას;

4. რეადაპტაციის რა მეთოდებს იცნობთ;5. რა ძირითადი მოთხოვნები უნდა დავიცვათ მათი ათვი-

სებისა და შესრულებისათვის.

ბოლო პერიოდში გაჩნდა ლიტერატურა, სადაც აღწერილიააღმოსავლური მეთოდების მიღწევები კარდიორესპირატორულისისტემის და ნივთიერებათა ცვლის საკითხებზე. ერთ–ერთ ასეთმეთოდს მიეკუთვნება სუნთქვითი ვარჯიშები, რომლებიც აკაჟებსადამიანის ჯანმრთელობას და აძლიერებს იმუნიტეტს, ხსნისდაღლილობას და ამაღლებს შრომისუნარიანობას, ავითარებს ინტე-ლექტს და ფარავს სხეულისა და ფსიქიკის სარეზერვო შესაძლებ-ლობებს, ამზადებს ორგანიზმს ექსტრემალური პირობებისათვის.

ადაპტაციის დარღვევისას პროფილაქტიკისა და კორექციისმეთოდს მიეკუთვნება აუტოტრენინგი, რომელსაც საფუძვლადუდევს ღრმა გონებრივი და ფიზიკური დარღვევები. გონებრივისისუსტე ათავისუფლებს ტვინს არასასურველი აზრებისაგან,რომელიც იწვევს სტრესს, ხელს უწყობს შიშისა და მოუსვენრობისდაძლევას.

262

ლიტერატურა:

1. აგაჯანიანი ნ.ა. ტორშინი ვ.ი. ადამიანის ეკოლოგია. მ. 1994.2. ადამიანის ეკოლოგიის ძირითადი პრობლემები. მ. 1988.3. გუბარევა ლ.ი., მიზირევა ო.მ., ჩურილოვა ტ.მ. მ. 2005.4. mgelaZe k. biogeografia. ,,ganaTleba”. Tb. 1983.

5. diasamiZe a. evoluciuri moZRvrebis safuZvlebi.

baTumi. 2003

6. SaTiriSvili a., carciZe m., cagareli s. zogadi

biologia.Tb.1998. gv: 329-375

7. kalesniki c. dedamiwis zogadi geografiuli kanon-zomierebani. Tb.1977.gv: 252-313

8. mednikovi b. darvinizmi me-20 saukuneSi. ,,mecniereba”. Tb.

1981

9. miqelaZe g., mefariSvili l. kvebis fiziologia. Tb. 1988

10. CxaiZe m. ekologiis ganmarტebiTi leqsikoni. Tb. 1999.

11. Иванов В.П. Общая и медисинская экология. Изд. Феникс.Ростов-на-Дону. 2010

12. Прохоров Б.Б. Экология человека. М. Академия. 200713. Безручко Н.В. Келина Н.Ю. Экология человека. Изд. Феникс.

Ростов-на-Дону. 2009. 394 ст.14. Лисенко И.О. Экология человека. Ставрополь. АГРУС. 2008.15. Коробкин В.И. Экология. Изд-во Феникс. Ростов-на-Дону. 200816. Акимова Т.А. Хаскин В.В. Экология. М. 1998.17. Гаммерман А.Ф. и др. Лекарственные растения. М. 198318. Гортинский Г.Б. Яковлев Г.П. Целебные растения в комнате. М.

199319. Орехов К.Н. Проблемы экологии человека. Ставрополь. 199820. Агаджанян А. Экология человека. Москва. 199721. Трушкина Л.Ю., Трушкин А.Г., Демьянова Л.М. Гигиена и

экология человека. М. 2003.22. Келина Н. Ю., Н. В. Безручко. Экология человека. Ростов н/Д.

2009.23. Привоваров Б.Б. Экология человека. М. 2008.

263

24. Прохоров Б.Б. Социальная экология. М. 2008.25. Матвеева Н.А., Грачева М.П, Леонов А.В.- Гигиена и экология

человека. М.2008.26. Моисеев Н. Человек и ноосферо – Изд. М 1990 .27. Хфрисон Дж., Терноп Дж., Уайнер Дж., Барникот Н., Деинолдс В.

Биология Человека. Изд. Мир. М 197928. Чхаидзе М., Давитаия М., - Мир и экология на кавказе – Межд.

Конф. Тб. 199829. Хаскин В.В., Акимова Т.А., Трифонова Т.А., - Экология человека.

М. 2008.30. Логачева Н.И., Шешко Н.Б. – Комнатное цветоводство и

фитодизайн. М. 2009.31. Уайнер Дж. – Экология Человека.2005.32. www.5ka. ru – Экология человека. Хисматуллина Т.О.33. www.ecoforum2.narod.ru Что такое экология человека? Чабанов

С.В.34. www.econpoblem.ru Проблемы экологии, защита окружающей

среды.35. www.eco-mir.ru Экология и здоровье человека.36. www.anthropology.ruЭкология и экономика человека. Ельмеев В.Я,

Карамаев Н.А.

264

შ ი ნ ა ა რ ს ი

შესავალი 3თავი I ეკოლოგიის ძირითადი განმარტებები და მიმართულებები 6თავი II გარემო და ეკოლოგიური ფაქტორები 11თავი III ადამიანის ეკოლოგია, როგორც კომპლექსური მეცნიერება 16თავი IV ადამიანის ზემოქმედება გარემოზე 21თავი V გარემოს მდგრადი განვითარება დღევანდელობის ძირითადი

პრობლემა 27თავი VI კაცობრიობის ძირითადი პრობლემები 35თავი VII ანთროპოგენეზი 44თავი VIII ანთროპოგენეზის ძირითადი კანონზომიერებანი. ცნება

სახეობის შესახებ. ადამიანთა რასები 52თავი IX ორგანიზმი, გარემო და ჯანმრთელობა 66თავი X კლიმატური ფაქტორების გავლენა ადამიანზე 81თავი XI ატმოსფეროს შემადგენელი აირების, ტემპერატურის,

სინოტივის, და წნევის გავლენა ადამიანის ჯანმრთელობაზე 93თავი XII კლინიკური ეკოლოგია 100თავი XIII საზოგადოებრივი ჯანმრთელობა.

მოსახელობის ცხოვრების წესი და ფორმა 105თავი XIV დიდ ქალაქებში (მეგაპოლისებში) ცხოვრების

თავიდებურებანი და გავლენა ადამიანის ჯამნრთელობაზე 110თავი XV მეტეოფაქტორების გავლენა ადამიანის ჯანმრთელობაზე.

მეტეოდაავადებები 118თავი XVI ადამიანის გარემო პირობების ნორმირების ხარისხი.

ბავშვთა და მოზარდთა ჯანმრთელობის მდგომარეობისშეაფსების კრიტერიუმები 127

თავი XVII ადამიანის ეკოლოგიის პრაქტიკული მხარე დაუსაფრთხოების პრობლემები. დაავადებათა გადატანის გზები.განსხავვებული გეოგრაფიული არეალის სპეციფიკურიდაავადებები 134

თავი XVIII რაციონალური კვება ასაკის მიხედვით. ადამიანთა კვებისეკოლოგო–ჰიგიენური პრობლემები. არასტანდარტული საკვებიპროდუქტებით გამოწვეული დაავადებანი 145

265

თავი XIX თამბაქოს წევის მავნებლობა. თერმორეგულაცია. ტოქსიკურინივთიერებების და პესტიციდების გავლენა ადამიანისჯანმრთელობაზე 164

თავი XX წარმოდგენები ეკოლოგიურად ადაპტირებული ტიპისადამიანთა შესახებ 180

თავი XXI ეკოლოგიური აგრესია და ჯანმრთელობა 190თავი XXII ოზონის შრის, წყლის რესურსების დამაბინძურებლების,

მჟავური წვიმებისა და ნიადაგის ჰიგიენის მნიშვნელობაადამიანის ჯანმრთელობისათვის 199

თავი XXIII მზის რადიაციის, გარემოს მუტაგენების, გეომაგნიტურიველის, კომპიუტერისა და მობილური ტელეფონის გავლენაადამიანის ჯანმრთელობაზე 206

თავი XXIV უსაფრთხოება ადამიანის ეკოლოგიაში 213თავი XXV ბუნების ეკოლოგიისა და ადამიანის ეკოლოგიის

პრობლემები 222თავი XXVI ჰარმონიული საცხოვერებელი გარემოს შექმნა ოთახის

მცენარეთა და ვიდეოეკოლოგიის მეთოდით 227თავი XXVIII ადამიანის ეკოლოგიის პრაქტიკული საკითხები 236

266

gamomcemlobis direqtori _ nana xaxutaiSvili

gamomcemlobis redaqtori _ lali konceliZe

teqnikuri redaqtori _ eduard ananiZe

xelmowerilia dasabeWdad 20.12.2012

qaRaldis zoma 60X84 1/16

fizikuri Tabaxi 16.6

tiraJi 60

fasi saxelSekrulebo

daibeWda universitetis stambaSi

q. baTumi, ninoSvilis 35