1

AZRBAYCAN RESPUBLKASI KND TSRRFATI NAZRLYAZRBAYCAN DVLT AQRAR UNVERSTET BAYTARLIQ TBABT V CZAILIQ FAKLTSEPIZOOTOLOGIYA, MIKROBIOLOGIYA V PARAZITOLOGIYA KAFEDRASI FNN: nfeksion xstliklrin saslar MVZU: Qara-yara v vrmMHAZR: dosent lsgrov Zahir mir olu Gnc-20101PLANTarixi mlumatXstliyin trdicisinin bioloji xsusiyytlriEpizootoloji mlumatlarPatogenezXstliyin gedii v kliniki lamtlriPatoloji anatomiki dyiikliklrDiaqnozTfriqi diaqnozMalicmmunitetProfilaktika v mbariz tdbirlri.

2Istifad olunan dbiyyatlar R.A.Qdimov, .B.Mmmdov, S..Culfayev- Xsusi epizootologiya. Bak, Maarif, 1990.R.A.Qdimov, .B.Mmmdov, Z..lsgrov- Epizootologiya. Bak, Maarif, 1998.Z..lsgrov- nsanlar n thlkli heyvan xstliklri., 2006.R.A.Qdimov, Z..lsgrov, Q..Dnyamalyev, .B.Mmmdov Knd tsrrfat heyvanlarnn infeksion xstliklrinin diaqnostikas v profilaktikasnda ildiln bioloji preparatlar Gnc 2002.Z..lsgrov, E.M.Aqayeva, Q..Dnyamalyev Baytarlq virusologiyas Bak 2009.3QARA YARA (Anthrax)Qara yara kskin gedili infeksion xstlik olub, septisemiya, orqanizmin ar intoksikasiyas, daxili bdn temperaturasnn kskin ykslmsi, ikinliklr v karbunkullarn ml glmsi, barsaqlarn, a ciyrlrin zdlnmsi il sciyylnir.Xstliy Dnyann btn lklrind tsadf olunur. Qara yaraya vvllr epizootiya halnda tsadf olunurdusa, hal-hazrda xstliy sporadiya formasnda rast glinir. Tarixi mlumat. Qara yara haqqnda bizim eradan ox qabaq qeydlr olmudur. Hl qdim dvrlrd bu xstlik Mqdds od, Fars odu v s. adlarda mlum idi. Bu xstliy dair ilk tdqiqatlar L.Paster, R.Kox, K.Daven, L.Tsenkovski, C.Andreyevski v baqa mhur alimlrin ad il baldr. Ilk df Brauel (1857) Qarayara trdicisini ayrm v amilin bzi bioloji xsusiyytlrini yrnmidir. Qara yara trdicisinin sasl surtd ttqiq olunaraq yrnilmsi, R.Koxa mnsubdur. Mhur alman alimi R.Kox (1876) xstlik trdicisinin tmiz kulturasn ld edrk, onun ddy mhitdn asl olaraq spor v kapsula ml gtirmk xsusiyytini myyn etmidir.Xstliyin trdicisi Bacillus anthracis-dir. Qarayara trdicisi Eubacteriales srasna, Bacillaceae ailsin aiddir. Amil hrktsiz, qram msbt, kapsula v spor ml gtirn aerob plr olub, ls 5-8 x 1-1,5 mkm dir.Trdici anilin boyalar il (Neytral boyalarla) yax boyanr, vegitativ plr sasn Qram sulu il, kapsula Olt, Romanovski-Gimza, Lefler abs il, v s. Sporlar Pekov sulu, Metilen abs, Tsilya fuksini il v s. boyanr. Sporlar lyuminissent mikroskopiya vasitsil d akar etmk olar. Xstliyin trdicisi Bacillus anthracis formada tsadf olunur. Kapsula (xst heyvanlarn orqanizmind, yaxud xsusi qida mhitlrind), Vegetativ (adi qida mhitlrind), sporlu (xarici mhitd, yaxud qida mhitlrind uzun mddt kulturaladrlan zaman). Sporlar aerob raitd sasn 15-420C temperatura hddind ml glir. Xstlik trdicisinin virulentlik faktorlar- kapsula, aqressinlr v toksindir.4

Bacillus anthracis

5Bacillus anthracisi laboratoriya raitind yetidirmk n adi qida mhitlrindn PA, PB, PC-dn istifad olunur, trdici eyni zamanda sd v kartoflu qida mhitlrind d intensiv inkiaf edir. Bacillus anthracis 37-380C temperaturada, neytral v zif qlvi (pH 7,2-7,6) olan mhitlrd yax inkiaf edir. Trdici lverili mhit raitind PA mhitind iri-yast, knarlar saaql, qeyri ffaf R-formal bozumtul kaloniyalar, PB mhitind kulturaladrlan zaman pambq topasna oxayan knt, qida mhitinin sthind is nazik prd ml glir, PC-mhitind, mhit sanclm iynnin boyu istiqamtind, baaa evrilmi kknar xatrladan kaloniyalar mahid olunur. Sdl qidal mhitlrd basil yax inkiaf edir 3-4 gndn sonra sd rdr. Amil celatini ridir. Qanl aqar qida mhitind Bacillus anthracis, formalaan kaloniyalarn trafnda hemoliz ml gtirmir. O cmldn bu xsusiyytin gr Qara-yara trdicisi antrokoidlrdn tfriq olunur. Xstlik trdicisin (Bacillus anthracis) xas olan spesifik kultural xsusiyytlr, xstliyin laborator diaqnostikasnda mhm hmiyyt malikdir.Bacillus anthracis-in virulentli tamlar serumlu t peptonlu aqar qida mhitind yetidiriln zaman (yerldirildiyi mhitd atmosferd CO2 10-50% olduqda) yarm ffaf hamar S-formal, yaxud selikli (M-formal) kaloniyalar ml gtirir. Qeyd olunan raitd kulturaladrlan zaman Bacillus anthracis qida mhitlrind kapsula ml gtirir. Pensillin lav edilmi qida mhitlrind, Qara-yara basillri kulturaladrlan zaman, ar formas ml gtirir ki, bunun da mhm diaqnostik hmiyyti vardr. 6 -

7Davamll. Trdicinin veqetativ formas 55-600C-d 40 dqiqdn sonra, qaynama temperaturasnda ani olaraq mhv olur. Gnin dz dn ualar trdicini bir ne saat rzind, md irsind is amil 30 dqiqy mhv olur. Bacillus anthracis-in sporlu formas xarici mhitin mnfi tsir amillrin ox davaml olmaqla, lverisiz mhit raitind uzun illr (torpaqda htta 70 il) yaaya bilir. Sporlu trdicilr qaynama temperaturasnda 45-60 dqiqy, avtoklavlarda 1200C-d 10 dqiqy mhv olur. Sporlar kimyvi dezinfeksiya edici maddlrin tsirin d olduqca davamldr. 1%-li formalin mhlulu v 10%-li natrium qlvisi 2 saata, 10 %-li xlorlu hnq mhlulu bir ne dqiqy trdicini inaktivldirilir. Dezinfeksiya mqsdil hminin 7%-li Hidrogen peroksid mhlulu v 2%-li qlutar aldehidindn istifad edilir. Epizootoloji mlumatlar. Qara-yaraya tbii olaraq btn nv heyvanlar hssaslq gstrirlr. Qara-yara xstliyinin ba vermsind heyvanlarn nv, cinsi, ya, orqanizmin rezistentliyi v elc d xarici mhit amillrinin mhm hmiyyt ksb edn rolu vardr. Myyn edilmidir ki, bzi qoyun cinslri, xsusil lczair cinsin mnsub olan qoyunlar, xstliyin trdicisin nisbtn az hssaslq gstrirlr. Krp v cavan heyvanlar is yal frdlr nisbtn xstlik trdicisin daha ox hssaslq gstrirlr. 8Bacillus anthracis in traf mhit yaylmasnda, xstlikdn lm, lakin tlb olunan baytarlq qanunu sasnda zrrsizldirilmmi heyvan csdlri, n qorxulu mnb hesab olunur. Xstlik trdicisi spor formasnda, tbii amillrl (ya v sel sular, klk v s.) su mnblrin asanlqla yaylrlar. Xstlik trdicisi mnbyindn, trdicinin uzaq msaflr yaylmasnda vhi heyvanlarn, xsusil d qularn mstsna rolu vardr. Insanlarda yoluxma sasn alimentar yolla ba verir. Qara-yara xstliyin insanlar xstliy tutulmu v xstlikdn lm heyvanlarla tmasda olduqda yoluxurlar. Insanlar, hminin trdici il siraytlnmi torpaqla kontakt zaman da yoluxa bilir. Xstliyin ba vermsind mhm rol oynayan amillrdn, trdici il yoluxmu heyvan mnli rzaq mhsullarnn istifadsi mstsna hmiyyt malikdir. Qeyd olunan hallarda xstliyin trdicisi (Bacillus anthracis) insan orqanizmin mikrotravma, tamll pozulmu toxuma, yaxud selik qialar vasitsil daxil ola bilir. Yoluxma hminin laboratoriya mayinlri zaman ii recimin pozulmas (thlksizlik texnikas qaydalarna dzgn riayt etmdikd) zaman da ba ver bilir. Insanlarn Qara yara il yoluxmas transmissiv, hminin aspirasion (trdici il irklnmi havann nfsalmada qbulu zaman) mexanizmlrl d hyata ke bilir.Insanlarn xstliy yoluxmas hallarna, xsusil heyvandarlq sahsi yksk inkiaf etmi lklrd tsadf olunur. Torpaq, heyvan v insanlar n eyni drcd infeksiya mnbyidir. Insanlarn Qara-yara xstdiyin tutulmas, qara-yara siryt etmi heyvanlarn csdi, hminin xstliy tutulmu heyvan xammalnn (dri, yun, smk, buynuz, drnaq) emal il mul olan zaman mahid olunur.Insanlarn xstliy tutulmas, yoluxmu qan soran haratlarn sanmas, dilmsi (transmissiv yol) hallarnda da ba ver bilir.9Patogenez. Qara-yara basillri zdlnmi dri rty yaxud selik qialar vasitsil limfa sistemin sirayt edir, yerli mdafi mexanizmi ziflyir, limfa dynlrind basillr srtl artb oxalr v qan dvran sistemin daxil olur. Bununla laqdar olaraq septisemiya inkiaf edir v orqanizmin intoksikasiyas ba verir. Bu zaman qanda oksigenin miqdar azalr, turu-qlvi nisbti pozulur, qan laxtalanma qabiliyytini itirir. Orqanizmd trdici, kapsula ml gtirir v bununla laqdar olaraq basil faqositoza uramr. Toksin hasil edir, paralanm faqositlr toxumada i ml gtirir. Amil hminin proteaza hasil edir ki, bu da hceyr zlaln paralayr. Xstliyin gedii v kliniki lamtlri. Xstliyin inkubasiya dvr heyvanlarda 1-3 sutka, insanlarda is 8 gndn 2-3 hftydk davam ed bilir. Inkubasiya dvr orqanizmin rezistentliyindn, immunobioloji reaktivliyindn, trdicinin virulentliyindn v orqanizm daxil olma yolundan asl olaraq dyi bilr. Qara-yara xstliyi ildrmvari, iti, yarmiti, hminin bzi hallarda xroniki v abortiv gediatla xarakteriz olunur. Ildrmvari gedi zaman (qoyun v kecilr, atlar, qaramal n xarakterdir.) hycanlanma, daxili bdn temperaturun ykslmsi, tnffs v nbzin tezlmsi, grnn selik qialarn sianozlamas ba vermkl, heyvan gzlnilmdn, ani olaraq yxlr, qc olmadan lr. Bu gediat zaman xstlik bir ne dqiqdn bir ne saata qdr davam edir.Iti gedi zaman (iribuynuzlu heyvanlar v atlar n xarakterikdir) daxili bdn temperaturas 420C-dk ykslir, halszlq, yemdn imtina, qaramalda laktasiyann ani olaraq dayanmas, rk faliyytinin pozulmas,zllrd titrm, nbzin v tnffsn tezlmsi, barsaqlarda qaz toplanmas, ishal v qbzlik yaranr. Boaz heyvanlarda balasalma (abort) ba verir.

10Aqonal (canverm dvr) dvrnd btn heyvanlarda tbii dliklrdn qanl-kpkl maye axr. Bu gediat 2-3 gn davam edir v 100% lml nticlnir.Yarm iti gediat zaman xst heyvanlarda meydana xan kiliniki lamtlr, iti gedid olduu kimidir.Yarmiti gedi zaman bzn, kliniki lamtlr biruz vermir, xst saalm kimi grnr. Xstliyin gediat 8 gn qdr davam edir v vaxtnda malic aparlmasa lm ba verir. Bu gedi zaman xrda buynuzlu heyvanlar n sas xarakterik cht yelin v cinsiyyt orqanlar nahiyysind drinin hiperemiyas v ikinliklrin mahid olunmasdr. Abortiv gediat formasna tsadfi hallarda rast glmkl daxili bdn temperaturasnn nisbtn zif drcd ykslmsi, xtlik n xarakterik olan kliniki lamtlrin mahid olunmamas il xarakteriz olunur, sasn saalma il nticlnir. Xstliyin xroniki gediat nticsind heyvanlarda kskin arqlama ba verir. Donuzlarda is boyun nahiyysind limfa duyumlri iltihablaaraq, kskin byyr. Xroniki gedi zaman xstlik 2-3 ay davam ed bilir. Xstlik yerli-lokal (karbunkulyoz v septiki) formalarda zn biruz verir. Patoloji prosesin lokalizasiya yerindn asl olaraq, xstliyin dri, barsaq v a ciyr formalar mvcuddur.Karbunkulyoz forma lnq gedir v 5-7 gn k bilir. Bu zaman bdnin mxtlif nahiylrind karbunkullar inkiaf edir, ml gln ilr brk konsistensiyaya malik olmaqla, isti v arl olur. Sonra is hmin ilr soyuq v arsz olur. Formalaan ilrin mrkzind nekrozlama v yara ml glir. Xstliyin barsaq formas daxili bdn temperaturasnn ykslmsi, md-barsaq traktnn funksional fallnn pozulmas, ignbnin faliyytinin dayanmas il xarakteriz olunmaqla, qanla qarq halda ishaln ba vermsi mahid olunur. Bu zaman qanla qarq sidik ifrazda xarakterikdir.11Patoloji-anatomiki dyiikliklr. Qara-yara xstliyindn lm heyvanlarn yarlmas qti olaraq qadaandr. lmdn sonra csd mhkm iir v srtl rm ba verir. Tbii dliklrdn qanl-kpkl infiltrat axr. Drialt toxumada serozlu-hemorroci maye mahid olunur. Xstlik zaman qan laxtalanmam olmaqla, tnd qrmz rngd mahid olunur. Limfa dynlri bymkl, qaraciyr v byrklr doluqanl, aciyr v rk hiperemiyal olmaqla, zrind qan santlar mahid olunur. Xstlik nticsind dalaq xarakterik kskin bymkl, pulpas yumalm olur. Nazik barsaq bsind, barsan selik qias hiperemiyal v qan santl olmaqla, barsaq mhtviyyat duru v qan rngind mahid olunur. Youn barsaqda xarakterik dyiikliklr nzr arpmr. Bzn is dz barsan selik qialarnda karbunkullar mahid olunur. Ba beyin v onura beyinin qan santl v hiperimiyal olmas diqqti clb edir.Diaqnoz. Xstliy epizootoloci xsusiyytlr v kliniki lamtlr nzr alnaraq, laboratoriya mayinlri sasnda dqiq diaqnoz qoyulur.Patoloji material. Bakterioloci analiz mqsdil laboratoriyaya, xsusi yarma qaydalarna ml olunmaqla, heyvanlardan patoloji materiallar gtrlrk gndrilir. Bu mqsdl xst yaxud xstlikdn lm heyvanlarn qulann sthi qan damarlarndan thlksizlik qaydalarna ciddi riayt etmkl (aseptika qaydalarna ciddi ml etmkl), qan-gtrlrk (haratlardan qorunmaq rtil) bir ne ya lri zrind qaln qan yaxmalar hazrlanaraq, havada qurudulub, perqament kaza, daha sonra polietilen vrqy bklrk, snmayan qutuya (qaba) qoyulur v laboratoriyaya gndrilir. Qan damlasn adi kr v tbair hopdurub gndrmk d mmkndr.12Qara yara zaman patoloji-materialn mayin sxemi.

800- 20 (0,01 ../.) ( ) ( )- 13Tmiz kulturann alnmas. Bu mqsdl vvlc patoloji-materialdan nmun gtrlrk PB qida mhitin kilir v bir sutkadan sonra, onu 20 dqiq 75-850C temperaturda termostatda qzdrmaq mslht grlr. Bu zaman yad mikroorqanizmlr mhv olur, qara-yara trdicilri is sa qalr. Bakterioloci analiz mqsdil nmun sasn t peptonlu aqar qida mhit kilrk, kulturaladrlr v xstlik trdicisinin tmiz kulturas ld olunur.Bioloji snaq. Xstliyin diaqnostikas mqsdil laboratoriya heyvanlarnn (a sian, hind donuzu, ada dovan) yoluxdurulmas olduqca mqsdynldr. Bu mqsdl tdqiq olunan patoloji nmundn az miqdar gtrlrk fizioloci mhlulda duruldurulur, dri altna a sianlara 0,1 ml, hind donuzlarna 0,3 ml, ada dovanlarna i 0,5 ml dozada inyeksiya edilir. Yoluxdurulmu laboratoriya heyvanlar 24-72 saatdan sonra lr. lm tcrb heyvanlar izolyasiya raitind yarlaraq, ciddi thlksizlik texnikas qaydalarna ml olunmaqla, bakterioloci analiz aparlr v xstliy dqiq diaqnoz qoyulur.Seroloci mayin. Bu mqsdl Presipitasiya reaksiyas v diffuz presipitasiya reaksiyas istifad edilir. E.N.lyakov trfindn tklif edilmi Antraksin, xstliyin allergik diaqnozunda istifad olunur.Hal-hazrda Antraksin vasitsil, xstliy yoluxmu insanlarn akar edilmsi hyata keirilir.Tfriqi diaqnoz. Epizootoloci, kliniki v laboratoriya mayin-lrinin nticlrin saslanaraq, Qara-yara xstliyi Pasterellyoz, Emfizamatoz karbunkul, Yaman i, Bradzot, enterotoksemiya v piroplazmidozlardan tfriq olunur.Malic. Xstliyin malicsind Qara-yara leyhi hiperimmun serum, qammaqlobulin, antibiotiklrdn (pensillin, bisillin, streptomisin, ampisillin, tetrasiklin, eritromisin) kompleks formada mvafiq dozalarda istifad olunur. Qara-yarann karbunkulyoz formas zaman, malic yerli iltihableyhi olaraq aparlr. Bu zaman kristall-karbol turusunun 3-5%-li mhlulunun ildilmsi effektli ntic verir. Qara-yara leyhi hiperimmun serum xrdabuynuzlu heyvanlara, donuz v buzovlara 50-100 ml, iri buynuzlu heyvanlara v atlara 100-200 ml dozada vena daxilin yeridilir.Anafilaksiya okunun meydana xmamas n, qabaqca serum 0,1-1 ml dozada vena daxilin vurulur v 30 dqiq kemi, tam doza inyeksiya edilir. Antibiotiklr mvafik dozalarda, seriumla birg ildilir. gr xstnin temperaturu 12 saat mddtind aa dmrs, malic kursu tkrar edilmlidir. Qara-yara zaman malic kursu 3-4 gndr.

14Qara-yara trdicisinin (Bac. Anthracis) Saprofit basillrdn tfriqi lamtlri Tfriqi lamtlrBacillus insinin bakteriya nvlriBac.anthracisBac. cereusB.megateriumB.mycoidesBac.subtilis123456Hrktlilik -++++Kapsula mlgtirm+----Hemoliz (qanl aqarda)-+-+Pensillin hssaslq (Mirvari fenomeni)+----Qara yara faqna hssaslq +----A sianlar n patogenlik +---Lyuminesensiya edici serumla (qara yara) reaksiya +----15Immunitet. Qara yaradan tbii saalm heyvanlarda, xstliy qar uzun muddtli v grgin immuntet yaranr. 1940-c ild N.Ginsburq STI vaksini ld etmidir ki, hazrda bu vaksindn baytarlq v tibbd geni istifad edilir. 1989-cu ild qoyunlarn Qarayarasna qar 55 tammdan hazrlanm yksk immunogenliy malik diri vaksin tklif edilmidir. Yksk effektli bu vaksin hazrda mvffqiyytl ttbiq edilir. DENI v STI vaksinlri il peyvnd olunmu heyvanlarda, 10 gn kemi immunitet yaranr v qeyri hssaslq bir ildk davam edir.Boaz heyvanlar (douma 2 ay qalm), yeni domular, arq v zif heyvanlar, krplr v hminin baqa infeksion xstliklrl yoluxmu heyvanlar peyvnd edilmmlidir.Passiv immunizasiya mqsdil hiperimmun serumdan v ondan ayrlm qammaqlobulindn istifad olunur. Insanlarda vaksino profilaktika plana uyun olaraq, diri STI Qarayara vaksini il 21 gnlk fasil il 2 df driustu aparlr. Revaksinasiya is hr il aparlmaldr. Bu mqsdl sasn Qara-yara trdicisinin diri kulturas il ilyn, xstlik trdicisi il siraytlnmi patoloji materialn mayinsi il mul olan insanlar, hminin zoobaytarlq iilri peyvnd olunurlar. Profilaktika v mbariz ttbirlri. Qara-yaraya qar profilaktik tdbirlr plan, Baytarlq v kompleks tibbi-sanitariya ttbirlri planna blnrk hyata keirilir. Bu mqsdl Baytarlq xidmti hyata keiriln zaman, Qara-yaraya gr qeyri salam mntqlrin pasportladrlmas, k/t heyvanlarnn plana uyun olaraq immunizasiyas, meliorasiya v aqrotexnika ttbirlrinin hyata keirilmsin nzart, heyvan mnli rzaq mhsullarnn hazrlanma texnologiyas, emal, saxlanlmas, transportirovkas baytarlq-sanitariyas qaydalarna mvafiq olaraq tnzimlnmli v bu ilr ciddi baytarlq nzarti tmin olunmaldr. Epizootik osaqlarn dzgn olaraq epizootoloci mayinsi hyata keirilmkl, heyvanlarda qara-yarann vaxtnda masir diaqnostika metodlar il aradrlaraq, xstlrin xsusi izolyatorlarda yerldirrk malic olunmas, xstlikdn lm heyvanlarn mvcud Baytarlq qanununun tlblrin uyun olaraq zrrsizldirilmsi ciddi olaraq xsusi nzart formasnda hyata keirilmlidir. Tsrrfatlarda cari v son dezinfeksiya tdbirlrinin aparlmas halinin baytarlq-sanitariya ilri il maariflndirilmsi diqqt mrkzind olmaldr.16Insanlar arasnda qara-yarann ba vermsind, qara-yara il xstlnmi v bu xstlikdn lm heyvanlar, sas xstlik mnbyi olmaqa mhm rola malikdir. Ona gr d hr hans tsrrfatda qara-yara xstliyi qeyd alnmsa, drhal Shiyy iilri mlumatlandrlmal v insanlarn bu xstlikdn mhafiz olunmas mqsdil mvafiq tdbirlr hyata keirilmlidir. mumiyytl insanlarn thlksizliyi mqsdil heyvanlar Baytar nzarti il xsusi yerlrd (sallaqxana v s.) ksilmlidir. t v digr heyvan mhsullarnn satlmasnda daim ciddi sanitariya nzarti olmal, istifadsin icaz verilmyn t v baqa heyvan mhsullarnn satlmas qadaan edilmlidir.Xstlikdn lm heyvanlarda, lmn sbbi myynldirilimmi drisinin soyulmas v tinin hr hans mqsd n istifadsi qadaan olunmaldr.17VRM (Tuberculosis)Vrm xroniki gedili infeksion xstlik olub, mxtlif orqan v toxumalarda spesifik dynlrin (tuberkulalarn) ml glmsi il xarakterlnir.Xstlik n a ciyrlrin zdlnmsi, orqanizmin intoksikasiyas v allergiyas sciyyvidir.Xstlik knd tsrrfat heyvanlar v vhi heyvanlar, qular v insanlar n thlklidir.Vrml xstlnmi iri buynuzlu heyvanlar, donuzlar v qular mhm epidemioloci hmiyyt ksb edir.Vrml xst insanlardan adtn M.bovis (kz tipi), bzi hallarda is M.avium (qu tipi) ayrlr.Xstlik dnyann ksriyyt lklrind qeyd alnmdr. Lakin yksk inkiaf etmi lklrd, (ksr Avropa lklrind) , bu xstlik praktiki olaraq lv edilmidir.Xstlik nticsind heyvandarla olduqca byk iqtisadi ziyan dyir.Tarixi mlumat. Vrm haqqnda mlumatlar, qdim dvrlrin materiallarnda z ksini tapmdr. Bizim eradan vvl IV srd Hippokrat insanlarda xstliyin kliniki lamtlri haqqnda qeydlr etmidir. Tuberkulyoz termini ilk df olaraq Fransz hkim Lennek (1819) trfindn ildilmidir. Xstliyin yolxucu xarakter malik olmasn I.A.Villemen (1865) sbut etmidir.Vrmin trdicisini 1882-ci ild R.Kox kf etmi v 1890-c ild is Allerqik diaqnostik preparat olan Tuberkulin hazrlamdr.Rus tdqiqats X.I.Helman tuberkulini 1888-ci ild ld etmi, lakin alimin ii 1892-ci ild drc olunmudur.Toyuqlarda vrmi Polof 1868-ci ild mahid etmi v bunu limfosarkoma adlandrmdr. Rusiyada qularda vrm 1911-ci ild M.R.Tartakovski trfindn qeyd edilmi, R.V.Sizov, P.P.Vinevskiy, R.V.Tuzova trfindn is trafl olaraq tdqiq edilmidir.1910-cu ild A.Fontes ilk df vrm trdicilrinin szln formasn sbut etmidir.1924-cu ild Kalmett v Qaren insanlarda vrmin Profilaktikas mqsdil BSC vaksinini hazrlamlar.Vrmin yrnilmsind v ona qar mbariz tdbirlrinin ilnib hazrlanmasnda S.N.Viellesskiy, P.P.Vinevskiy, I.V. Poddubskiy, M.K. Yuskovets. A.V., Akulov, N.A. Naletov, V.I.Rotov v baqalar xsusi xidmtlr gstrmilr.18Xstliyin trdicisi (Mycobacterium tuberculosis), Mycobacterium cinsin aid olan mikroorqanizmlrdir.Vrm trdicisinin sas nv mlumdur ki, bunlarda knd tsrrfat heyvanlar, insanlar v qularn infeksion patologiyasnda mhm rol oynayr.M.tuberculosis (insan nvu)M.bovis (ks nv)M. Avium (qu nv)Bundan baqa sicanlarda vrm trdicisi M.murium, soyuqqanllarda is M. Poykilothermorum olmaqla ayr-ayr nvlrdir.Morfoloji v kultural xsusiyytlrin gr nvlr ox oxardrlar.Mikobakteriyalarn kz nv daha ox qara mal n patogen olmaqla, qulardan baqa, digr nv knd tsrrfat heyvanlar v vhi heyvanlarda da vrm xstliyini ml gtirir.Mikrobakteriyalarn insan nvn, insanlardan baqa qara-mal, kei, donuz, it, piik v meymunlar hssaslq gstrirlr.Mikobakteriyalarn qu nv ada dovaqlarnda sepsis, hind donuzlarnda is yalnz yerli patologiya trdir.Insan nv hind donuzlarnda yaylm vrm, ada dovanlarnda is yerli patologiya trdir.kz nv is hr iki laborator heyvannda yaylm vrm ml gtirir.Mikobakteriyalarn Atipik qruplar m lumdur ki, bunlarda torpaqda v suda qidalanaraq, Sapprofit hyat trzi keirirlr.19Heyvan orqanizmin dm Atipik mikobakteriyalar Tuberkulin qar sensibilizasiya yarada bilir v bzn limfa dylrind vrm bnzr dyiikliklr ml glir ki, bu da diaqnostikan sasl kild tinldirir. Atipik mikobakteriyalar sasn qaramalda allergiya ml gtirir. Piqment ml gtirm, bu qrup mikroorqanizmlrin xarakterik xsusiyytlrindndir.Btn mikobakteriyalar qrammsbtdir, aerobdur, hrktsiz olmaqla, spor v kapsula ml gtirmirlr. Vrm trdicisi p bnzr formaya malik olub, uzunu 1,5-5 mkm, diametri is 0, 5 mkm-dir. Turu, glvi v spirtin tsirin davamldr. Bu qrupa aid olan bakteriyalarn boyanmas n spesifik metodlar ttbiq olunur ki, bunlardan da Tsil-Nilsen metodu daha ox istifad edilir.Tsil-Nilsen sulu il mikobakteriyalar, parlaq-qrmz rngd (digr mikroflora bnvyi) boyanrlar.Vrm mikobakteriyalar polimorfizm xsusiyytin malikdir.Patoloji nmundn hazrlanm yaxmalarda, amil tk-tk, yaxud qrup halnda mahid olunur. Bu zaman trdicilr kokkabnzr, pkilli, sapkilli formalarda nzr arpr.Vrm mikobakteriyalarnn tin boyanma xsusiyyti, onlarn sitoplazmasnda boya maddlrini birldirn Lipidlrin olmas il laqdardr. Boyanm vrm bakteriyalar, turularn tsirindn rngini itirmir. Bu mikobakteriyalarn mhm lamtlrindn saylr. Amili kulturaladrmaq mqsdil qliserinli PA v PB, kartoflu aar, yumurtal-niastal v sintetik zlalsz mhitlrdn istifad edilir.Kultura lng inkiaf etmkl, qida mhitlrind mikobakteriyann insan nv 20-30 gn, kz nv 20-60 gn, qu nv- 11-15 gn mddtind xarakterik boy verir.Vrm trdicilrinin ayr-ayr nvlri, patogenlik xsusiyytlrin gr mxtliflik tkil edir.Bel ki, amilin insan nvn ( M.tuberculosis) daha ox insanlar hssaslq gstrmkl, donuz, piik, it, qara mal, xz drili heyvanlar da bu nv hssaslq gstrirlr. Qular is bu nv hssas deyildir (popuqaylardan baqa).Vrm trdicilrini kulturaladrmaq n elektiv (seici) qida mhitlrindn istifad etmk mqsd uyundur.20Praktikada diaqnostika mqsdil Petranyani mhiti daha ox istifad edilir.Leventeyn Yensen, Helberq v mayeli kolnikov mhitlrindn d istifad etmk mqsdynldr.Vrm trdicilrini kulturaladrmaq mqsdil optimal temperatur 37oS, optimal pH 7,0-7. 2 hesab edilir.( Nmun adtn termostatda 3 ayadk saxlanlr).M.bovis- xas Petranyani mhitind yalmtl kaloniya inkiaf edir.Mayeli qida mhitlrind is, mhitin sthini tam hat etmyn qaln, bzn nazik, prd ml glir.Mikobakteriyalarn baqa nvlrindn frqli olaraq M.aviuma xas Petranyani mhitind qzl rngd kaloniyalar ml glmkl daha tez boy verir.Brk qida mhitlrind M.avium-nmli v selikli rp bnzr bozumtul a yaxud sar rngli kaloniyalar ml gtirir.M.tuberkulosis (insan nv) is Petranyani mhitind boz-sarmtl quru kaloniya ml gtirir.Trdicinin kz nvn btn knd tsrrfat heyvanlar v vhi heyvanlar, xzdrili heyvanlar v insanlar, hssas olmaqla, bu nv qular qeyri-hssasdrlar.Trdicinin qu nvn qular, donuz v tsadfi hallarda tdrnaql heyvanlar v insanlar hssaslq gstrrk yoluxurlar.Vrm trdicisinin nvlrinin tfriqi ( bioloji snaq sasnda)21CdvlSra -siVrm trdicilrinin nvlriPatogenlikHind donuzlarAda dovanlarToyuqlar1M.tuberculosis (insan nv)Yaylm vrmYerli proses-2M. Bovis (kz nv)Yaylm vrmYaylm vrm-3M.avium (qu nv)Yaylm vrmVrm sepsisi bzn mhdud sahli zdlnmYaylm proses yaxud mhdud sahli zdlnm22Vrm plri biokimyvi chtdn faldr.Qlvi v tur mhitlrd amil proteolitik fermentlr hasil edir. Mhitd qliserini, alkoqolu, bir sra krlri, fosfatlar, lesitini. Karbamidi, zeytun v gngrk yan paralayr.Vrm trdicisi ekzotoksin hasil etmir, lakin bakteriya hceyrsi paralandqda, yksk toksiki tsir malik olan maddlr ayrlr. Bu faktordan vrmin diaqnostikasnda allergen kimi istifad edilir.Vrm trdicisini vazelin ya il birg qaynatdqda yksk toksiki madd alnr ki, bunun da 0. 001 mq dozas hind donuzunu ldrr.Davamll. Bakteriya hceyrsind lipidlrin yksk konsentrasiyada mvcudluu, hceyr qlaf zrind yal mumlu maddnin olmas amilin xarici mhit amillrinin tsirin davamlln tmin edir.ay sularnda trdici 5 ay, torpaqda 1-2 il, nisd v otlaqda 1 il, td 1 ildk yaama qabiliyytini saxlayr.Amil qzdrma zaman sdd 65oS temperaturda 30 dqiq, 70oS temperaturda 10 dqiq, qaynatma zaman is 3-5 dqiq mddtind mhv olur.Dezinfeksiyaedici maddlrdn 3%-li formaldehid mhlulu (1 saat fasil il); 10%-li bir xlorlu yod mhlulu, 5%-li fal xlor n yax dezinfeksiya edici tsir malik olan maddlrdn saylr.3-5%-li xloramin mhlulu 4-5 saat. 10%-li yod mhlulu 3 saat, 5%-li xlorlu hng mhlulu amili 6 saat mddtind mhv edir.Bundan baqa 8%-li fonosmolin emulsiyas, 1%-li liqlutar-aldehidi mhlulu gcl tsir malik olan dezinfeksiyaedici maddlr hesab edilir.Patogen mikobakteriyalarn sdd v yada 10 ayadk, dondurulmu td 1 ildk, yumaq pendird 19 ayadk, brk pendird is 8 aydan ox mddtd sa qalmas, epidemioloci baxmdan diqqt mrkzind olmaldr.23Epizootoloji mlumatlar. Vrm bir ox nv ev heyvanlar v vhi heyvanlar. Xsdrili heyvanlar v qular, o cmldn insanlar hssasdrlar (55 nvdn ox heyvan v 25 nvdk qu).Xstlik sasn qara mal, donuz, xzdrili heyvan v toyuqlar arasnda qeyd alnmaqla, bzn keilr, it, rdk v qazlar, tsadfi hallarda is qoyun, at v piiklr d xstliy tutulurlar. Tbii olaraq insanlarda xstliy hssaslq ykskdir. Xstlik trdicisinin sas mnbyi- xst heyvanlardr ki, bunlarda mikrobakteriyalar sd, sidik, kal, blm v bzn sperma vaitsi il xarici mhit yayrlar.Xstlik trdicisinin keirici faktorlarna yem, su, peyin, dm v s. daxildir.Xstliy hssas heyvanlarda yoluxma, alimentar yaxud aerogen yolla hyata keir.Krplrin yoluxmas n vacib mnb, trdici il sraytlnmi sd hesab edilir.Krp frdlrd alimentar, yallarda is aerogen yoluxma stnlk tkil edir.Buzovlarda xstliy anabtnind yoluxma mahid edilmidir. Xst insanlar trfindn heyvanlarn yoluxmas hal da mmkndr. Vrmin kz nv il irklnmi sd v sd mhsullarndan istifad edn zaman insanlarda yoluxma ba ver bilir.Vrml xst inkdn ld olunmu sd nmunsinin 1ml-d 5 milyonadk mikobakteriya ola bilir. Qaramalda a ciyrlrin zdlnmsi nticsind, xstlik trdicilrinin yayld sas yol. amilin blm vasitsil xarici mhit atlmasdr. Bel olduqda yem, su (su mnblri), torpaq, otlaq sahsi, peyin v digr obyektlr mikobakteriyalarla irklnir, nticd is yem, su, torpaq, peyin v s. xstlik trdicisinin keirici faktoru rolunu oynayr.24Otlaq razilrd yoluxma nadir hallarda mahid olunur. Bu patogen amil gn asnn ldrc tsiri il laqdardr.Xstliyin ba vermsind, heyvanlarn antisanitaryia raitind saxlanmas v sx yerldirm mhm rola malikdir.Vrm xstliyinin ba vermsind heyvanlarn mnsub olduu nvn v cinsin mhm hmiyyti vardr. Bzi cins heyvanlar vrm daha ox hssas, bzilri is davamldrlar.Patogenez. Aerogen v ya alimentar yolla orqanizm daxil olmu virulentli mikobakteriyalar a ciyr, barsaq yaxud digr orqanlarda ittihab prosesi trdir, hceyr proliferasiyas v eksudasiyas formalar. Bununla brabr orqanlar v regionar limfa dynlri zdlnir. Eyni zamanda iltihab ocaqlarnda kapilyar qan damarlar da zdlnir. Patogen mikobakteriyalarn virulentliyi v orqanizmin rezistentliyindn asl olaraq. Vrm ar v yngl formalarda gedir.Orqanizmin rezistentliyi aa olduqda, vrmin ilkin agenti kapsula irisin alnmr v amil buradan salam toxumalara srayt edrk, yeni xrda dynlrin (tuberkula) ml glmsin sbb olur.Bzi hallarda xrda tuberkulalar bir-biri il birlrk iri vrm fokuslar ml gtirir.Patoloji proses drinldikc a ciyrd kavernalar yaranr, amil qana v limfa sistemin keir (bakteremiya), nticd xstliyin yaylm formas meydana xr.Xstliyin yaylm formas zaman lm ba verir.

25Vrm zaman qara-ciyrd patoloji dyiikliklr

26lmn ba vermsin sbb a ciyr v digr orqanlarn ciddi patologiyaya uramas il laqdar olaraq, orqanizmdl qaz mbadilsinin pozulmas, eritropoyezin ziflmsidir.Yaylm forma zaman barsaqlarn iltihab il laqdar olaraq sorulma prosesi pozulur v kskin arqlama ba verir.Rezistentliyi yksk orqanizmd vrm trdicisi, epiteli v qiqant hceyrlri il hat olunur, hceyrlr arasna eksudat v fibrin ktlsi toplanr, bu is qranuleman trdir v kapsula irisin alnr.Qranulema qan damarlarna malik olmadna gr, bura qida elementlri daxil olmur v nticd toxuma hceyrlri mhv olur v amilin toksiki tsirindn hng duzlar olan orvar ktl yaranr. Bel ktl irisind vrm trdicilri ya mhv olur, yaxud uzun mddt sa qalaraq, orqanizmin rezistentliyi zifldikd fallaaraq, xstliyin ml glmsin sbb olur.Gedii v kliniki lamtlri. Xstliyin inkubasiya dvr 2 hftdn 6 hftydk davam edir, bundan sonra is Tuberkulin msbt reaksiya formalar.Insanlarda is inkubasiya dvr 3-12 hft davam edir.Bu mddt rzind heyvanlar v insanlar tamamil salam grnrlr. Xstliy xas olan kliniki lamtlr. Xstliyin uzunmddt gediindn sonra meydana xr. Vrmin aq v qapal formalar mvcuddur.Aq (fal) vrm zaman mikobakteriyalar xstdn sd, blm, nis vasitsil ifraz olunur. Xstliyin qapal (latent) formas zaman is xstliyin trdicisi xarici mhit atlmr.Patoloji prosesin orqanizmd lokalizasiya yerindn asl olaraq. Xstliyin a ciyr, barsaq, yelin, genital, seroz rtklrin vrmi v yaylm vrm formalar mvcuddur.27Iri buynuzlu heyvanlarda, vrm sasn latent formada gedir. Xstlrd tngnfslik, skrk, itahann ziflmsi, bdn temperaturunun ykslmsi (40oS-dk), grnn selik qialarn solunlamas qeyd alnr. A ciyrlrin auskultasiyas zaman xrltl sslr eidilir. Barsaqlarn zdlnmsi nticsind vvlc fasil il sonra is daima olaraq ishal mahid olunur. Xstlrd dri elastikliyi itir, heyvan hddn artq arqlayr.Yelinin vrmi zaman, yelin traf limfa dynlri zdlnir. Yelinin arxa hisssi byyr. ll palpasiya etdikd brk v arl olur.Sd v qan orvari ktl il qarq olur.Cinsiyyt orqanlarnn zdllnmsi zaman, boaz heyvanlarda bala salma v qsrlq, ekrk frdlrd is orxit mahid edilir.Vrmin yaylm formas zaman btn sthi yaxud bir ox sthi limfa dynlri byyr v arl olur.Donuzlarda vrm ksrn simptomsuz keir. Patoloji prosesin ar getmsi il laqdar olaraq. Sthi limfa dynlri, xsusil d nalt, boyun limfa dynlrind abseslrin ml glmsi diqqti clb edir.A ciyrlrin zdlnmsi zaman xstlrd tnffsn tinlmsi, skrk, barsaqlarn patologiyaya uramas nticsind is ishal mahid edilir.Atlarda v qoyunlarda (keilrd) xstlik tsadfi hallarda qeyd alnmaqla, vrm simptomsuz keir.Xstlrd a ciyr v barsaqlarn zdlnmsi zaman skrk, tnginfslik, diareya xarakterik olaraq meydana xr.Qularda vrm (daha ox tyouqlar hssasdr) yalnz yaylm infeksiya fomrasnda zn biruz vermir. Xstliy tutulmu qularda pipiyin solunlamas, yumurta mhsuldarlnn aa dmsi, d zllrinin atrofiyas mahid edilir.Barsaqlarn zdlnmsi nticsind ishal, qusma v kskin arqlama meydana xr.Xzdrili heyvanlarda vrm zaman sasn barsaqlarn, bzi hallarda is a ciyrlrin zdlnmsi il laqdar olan lamtlr meydana xrv bir qayda olaraq xstliy krplr tutulurlar.28Insanlar xstliy yksk hssaslq gstrirlr. Xstliy qadnlara nisbtn kiilr daha ox tutulurlar.Insanlarda xstliyin ba vermsind, aa sviyyli sosial-iqtisadi hyat trzi, sanitariya mdnyiytinin zif olmas, lazmi sviyyd tibbi xidmtin gstrilmmsi balca amillrdn hesab edilir.Adtn vrml 3 yanadk olan uaqlar daha ox xstlnirlr.Lakin 60 ya v ondan byk ya hddind olan insanlarda xstliy tutulurlar.Zoonoz vrm knd halisi arasnda daha ox tsadf edilir ki, bu da professional xarakter dayr. (Heyvandarlq v qululuqla mul olan insanlar)Insanlarda ilkin vrm zaman ksr xstlrd ( 90%-dn ox) spesifik pnevmoniya ocaqlar meydana glir ki, bu zamanda mikobakteriyalar tnffs yolu il xaric ifraz olunur. Yaylm vrm zaman amil barsaqlarn zdlnmsil laqdar ncis, sidik-cinsiyyt orqanlar, gz, az boluunun selik qialar, dri vasitsil xarici mhit yaylr.Smk-oynaq vrmi zaman is mikobakteriyalar xarici mhit yaylmr.Insanlarda aciyr vrmi zaman sas simptomlar, qzdrma, skrk (quru yaxud yngl blm ayrlmaqla), qanl blgm, tnginfslik olaraq qeyd alnr.Patoloji-anatomik dyiikliklr. Xstlik zaman sas patoloji-anatomik dyiikliklr, gvyn heyvanlarda limfa dynlrind, a ciyr, qaraciyr, sd vziflrind, qularda is bu proses qara ciyr, dalaq v barsaqlarda daha xarakterik olaraq nzr arpr. Donuzlarda patoloji proses sasn limfa dynlrind lokalizasiya edir. Vrm zaman aciyrin patologiyas nticsind, parenximalarda mxtlif byklkd tuberkulalar mahid edilir. Xaricdn qaln birldirici toxuma qat il hat olunmu, tuberkulalarn daxilind orabnzr, kazeozlu nekrotik ktl diqqti clb edir. Formalaan tuberkulalar eyni zamanda qaraciyr, dalaq v smklrd d grnr.Mayin zaman qarn v d boluunun seroz qiasnda xrda, splnmi v klli miqdarda tuberkulalar nzr arpr ki, bu da vrmin milyar v ya mirvari fomras adlanr.29Barsaq sistemind patoloji dyiikliklr Peyyer dynlri v solitar follikulalarda lokalizasiya edir. Bununla laqdar proses tutulmu barsaq bsind yaralar formalar.Xstlik nticsind a ciyrd proses tutulmu sahlrd kataral iltihab, limfa dynlrind is hiperplaziya xarakterikdir.Yelind hematogen metastazn nticsi olaraq milyar, submilyar v iri hcmli vrm ocaqlar mahid edilir. Xstlrd sd vzilrinin parenximas kazeozlu olur.Sd yollarnda vrm dynlrin rast glinir, onlarn divar qalnlamaqla, sd lynind irinli-nekrotik ktl mahid olunur.Kazeozlu v qabarql mastit, vrm tutumlu keilrd, mezenterial limfa dynlrinin iltihaba uramas is daycalarda zn biruz verir.Vrml xst atlarda is sas patologyia a ciyrd formalar.Patoloji- anatomik baxmdan, vrml xst iri buynuzlu heyvanlarda, limfa dynlri 100%, aciyrlr 99%, qaraciyr 8%, dalaq 5%, yelin 3%, barsaq is 1% zdlnmy mruz qalr.ksr xst insanlarda ( 90%-dn ox) ilkin vrm zaman, spesifik pnevmonyia ocaqlar formalar.Diaqnoz. Vrm diaqnoz, epizootoloci gstricilrin analizin saslanarq, kliniki lamtlr, allergiya sna, patoloji anatomiki, histoloci, bakterioloci v bioloji tdqiqatlarn nticlrin sasn qoyulur.

30Patoloji material. Patoloji material bakterioloci tdqiqat mqsdil, heyvan diri ikn (burun axnts, blm, sd, xsusil yelin traf limfa dynlrinin dymsi zaman, ncis v bzn sidik) v ldkdn sonra (zdlnmi orqan v toxumalardan nmun, qu mdyi btvlkd) tz olaraq laboratoriyaya gndrilir. Patoloji material gtrn zaman, aseptika qaydalarna, xsi profilaktikaya v thlksizlik texnikasna ciddi riayt etmk vacibdir.Gtrlm patoloji nmunnin laboratoriyaya gndrilmsin rait yoxdursa, nmun 30-40%-li qliserin mhlulunda, yaxud dondurulmaqla konservldirilmlidir. Tdqiqatn nticsinin etibarlnda bunun byk hmiyti vardr. Histoloci mayin mqsdil gtrlm nmun 10%-li formalin mhlulunda (10 ml 40%-li formalin + 90 ml su) nmun v konservant 1:10 nisbtind yerldirilmlidir.Laboratoriyaya qbul edilmi nmunlr xsusi metodlardan istifad olunmaqla emal edilir v ilnir.Zdlnmi toxuma xrda hisslr doranaraq 1:4 nisbtind sulfat turusu ( H2SO4) il qardrlr v 2 qat marladan keirilrk filtrasiya olunur, sentrafuqadan keirilir, tnt ayrlaraq fizioloci mhlulla qardrlr v yenidn sentrafuqadan keirilir. Bu qayda il nmun 2-3 df yuyulur. Sonra yuyulmu knt qida mhitlrin kilir, hminin yaxma hazrlanr.Sd ( 150 ml) 3000 dvr/dqiq 20-30 dqiq mddtind setrafuqadan keirilir. knt 6%-li sulfat turusu mhlulu il emal edilir, fizioloci mhlulla yuyulur v sentrafuqaladrlr. Ayrlm knt tdqiq olunur.Ncis 50 qram gtrlr v 18%-li natrium qlvisi mhluluil qardrlr. Tnzifdn szlrk, sentrafuqadan keirilir v knt mayin edilir.Ya- 2-4 qram gtrlr v steril mxbr sin qoyulur, zrin isti su tklr, rezin probka il balanr, 5-10 dqiq alxalayaraq, sonra tativ qoyulur, srin yerd yerldirilir. Ya v vaxt donsa, ehtiyatla probka alr, mhlul setrafuqadan keirilir. Mayin sdd olduu kimi aparlr.Laboratoriyaya qbul edilmi patoloji nmun mvafiq olaraq Bakterioskopiki (iq v lyumenesent mikroskopiya), Bakterioloci (sni qida mhitlrind kulturaladrma), bioloji (Hind donuzu, ada dovan v toyuqlar zrind bioloji snaq) v Histoloci metodlar vasitsil analiz olunur.31Mikroskopiya. Vrm trdicisi turu-spirt-glvi tsirin davaml bakteriyalar qrupuna aiddir ki, bu da hceyr sthind (onun gilafnda) stearin turusu v digr mumabnzr maddlrin olmas il laqdardr. Bu maddlr mikrob hceyrsin hidrofobluq verir ki, bel olduqda mikrob hceyrsi suyu v boya mhlullarn, turu, glvini zndn knar etmk xsusiyytin malik olur. Bununla laqdar olaraq vrm bakteriyalar (v paratuberkulyoz bakteriyas) boya mhllularn tin qbul edir. Ona gr d bu qrup bakteriyalar xsusi metodla boyamaq mqsduyun hesab edilir ki, bunlarn srasnda da daha ox yaylan, istifad olunan metod Tsil-Nilsen metodudur. Bu metodla boyamadan sonra mikobakteriyalar chray-qrmz rngd, qram sulu il boyama zaman is Qram-msbt boyanr (sitoplazmada bnvyi-gy rngd turuya davamsz Mux dnlri mahid olunur).Morfologiyasna gr vrm trdicisi pbnzr formaya malik olub, uzunu 1,5-5,0 mkm, diametri 0,5 mkm-dir. M.tuberculosis-qaln, azca yilmi plrdir.M.bovis-qsa v youn, M.avium- digr nvlrdn kiik olmaqla, polimorfizm xsusiyytin malikdir.Mikobakteriyalar hrktsizdir, spor v kapsula ml gtirmir.Tdqiq olunan materialdan hazrlanm yaxmalarda, amil tk-tk v oxda byk olmayan topa klind yerlir. Kulturalardan hazrlanm yaxmada uzun sapkilli formalara rst glinir.

32 Kulturaladrma v kultural xsusiyytlr. Qabaqcadan tdqiq edilck patoloji material ilnir v sonra Elektiv (seici) qida mhitlrin: -yumurtalniastal, kartoflu-qliserinli v mhitd knar mikroorqanizmlrin inkiafn dayandran boya lav edilmi qida mhitlrin kilir.Diaqnostik laborator tcrbsind Petranyani mhiti geni istifad olunur. (Bax trdicinin kultural xsusiyytlrin!)M.tuberculosis-qliserinli bulyonda, qida mhitinin sthind qaln, qrnl- qat-qat mxbr sinin divarn tmamil hat edn hlqavari prd ml gtirir. Brk qida mhitind ml gln kaloniyalar quru sacaql v ya qrl olmaqla, gyn formal, fil smy rngind olur.Petranyani qida mhitind formalaan kaloniyalar bozumtul-sar rngd olur.M.boris- Petranyani mhitind yamtl kaloniya ml gtirir. Mayeli mhitd nazik prd ml glmkl, torabnzr olur v qida mhitinin sthini tam hat etmir. Brk qida mhitind is formalaan kaloniyalar quru, xrda, dnvrvari, bozumtul-a rngd olur.M.avium-mayeli mhitd vvlc quru, sonra mhitin btn sthini hat edn selikli prd ml gtirir.Amil Brk qida mhitind is nmli v selikli rp ml gtirir. Kaloniyalar bozumtul-a yaxud sar rngd olmaqla, dymybnzr forman, bzn vulkanabnzr ykskliyi xatrladr.Petranyani mhitind qzl kaloniyalao formalar. M.avium digr nv mikrobakteriyalarla mqayisd daha tez boy verir.Yan, sdn v suyun mayinsi zaman, saprofit turuyadavaml mikobakteriyalarn (M.phlei v s.) qida mhitlrind, patogen mikobakteriyalarla mqayisd daha tez (4-7 gn rzind) boy verdiyini nzrd saxlamaq lazmdr.

33Ayrlm zif verilentli, vrm mikobakteriyalarnn kulturasn, saprofit turuyadavaml mikobakteriyalardan tfrig etmk mqsdil 3 () testdn istifad edilir.1.Katalaza fallnn tyini.2.Formamidaza fallnn tyini.3.Drman maddlrin davamllnn tyini.(streptomisin, Ftivazid, PAST-paraamin salisil turusu v s.)Mikobakteriyalarn ayr-ayr nvlrini differensiasiya mqsdil, hind donuzlar, ada dovan, toyuqlar zrind bioloji snaq qoyulur. Bu mqsdl tcrb heyvanlar qabaqcadan allergik metodla (tuberkulinizasiya), spontan vrm gr yoxlanmaldr. Yoluxdurma mqsdil patoloji materialdan ld olunmu kulturadan istifad olunur.Hazrlanm mikrob emulyas hind donuzlarna qaq nahiyysin adadovanna is vena daxilin 1-2 ml dozada yeridilir.Hind donuzunda 2-3 hft kemi inyeksiya nahiyysind ikinlik (brkim) formalamaqla, eyni zamanda regionar limfa dynlri byyr. Hmin hind donuzlarna 2-3 hft kemi drialt tuberkulin inyeksiya edilir v bu zaman geni yaylm proses nticsind heyvanlar lr. Yoluxmu Ada dovanlar is septiki proses nticsind spesifik tuberkulalar ml glmdn tez bir zamanda lr. lm heyvanlar yarlaraq, bakterioloci analiz aparlr. Tipik tuberkulalardan yaxma hazrlanr v qida mhitlrin kilir. Vrmin seroloci sulla diaqnostikasnda KBR, Diffuz Presipitasiya reaksiyas v AR ttbiq edilsd, bu reaksiyalardan istifad olunmas o qdr d mqsduyun saylmr. Ona gr ki, xstlrin akar edilmsind bu reaksiyalarn rolu 70-80%- brabrdir.Vrml xst heyvanlarda tipik kliniki lamtlr, yoluxma momentindn bir ne ay, htta 1 il kemi meydana xr. Ona grd heyvan diri ikn sas diaqnostika metodu, allergiya mayinsi (dridaxili, tuberkulinl venadixili snaq v oftalmosnaq) hesab edilir ki, bu da altturberkulin, hminin mmlilr v qular n tmizlnmi quru Tuberkulin vasitsil hyata keirilir.34Driarassna-Qaramal, cam, zebu, marallarda boyunun orta nahiyysind; trdici-bualarda v keid quyruqalt bkd, qoyun, it v meymunlarda budun yaxud qolun daxili sthind, donuzlarda qulan arxa sthind, xzdrili heyvanlarda gzn st qapanda, toyuqlarda saqqalda, rdklr alt nnin tksz yerindn, hind qularna boyun qrndan hyata keirilir. (Tuberkulin yeridilir).Vrm gr salam tsrrfatlarda tuberkulinl spesifik v qeyri spesifik reaksiyalarn differensasiyas mqsdil, simmultan alergik snaq ildilir. Bu mqsdl quru tmizlnmi tuberkulin v atipik mikobakteriyalardan hazrlanm kompleks allergen (KAM) ttbiq olunur.Tuberkulin v KAM heyvanlara (mmlilr hr birindn 2 ml) v qulara (hr birindn 1 ml) mxtlif trflrdn yeridilir.Reaksiyann oxunma mddti v qaydas driaras Tuberkulinizasiyada olduu kimidir.Tcrblr gstrmidir ki, allergiya snaqlar zaman, bzi hallarda qeyri-spesifik reaksiyalar yaranr.Bunlar nzr alaraq, vrm diaqnoz qoyduqda, yalnz allergiya snandan deyil, hminin kompleks diaqnostika sullarndan istifad etmk mqsd uyundur.Hazrda vrmin allergik sulla diaqnostikasnda oftalmosnaq v driaras snaq ttbiq olunur.Tuberkulin, driaras snaq zaman btn mmlilr birdflik 0,2 ml dozada; meymun, xzdrili heyvanlar v qulara is 0,1 ml dozada yeridilir.35Tfrigi diaqnoz. Bakterioloci mayinnin nticsin saslanaraq, xstliyi Psevdotuberkulyozdan tfriq etmk lazmdr.Malic. Vrml xst heyvanlar malic edilmir. Xstlr ldrlr v zrrsizldirilir.Xzdrili heyvanlarn vrmi zaman is malic aparlr. Bu mqsdl, hr kq canl ktly 10 mqr dozada, 2-3 ay mddtind Tubazid yem qatlaraq heyvanlara verilir. Vrmin malicsind streptomisin, ftivazid, PAST (Paraaminsalisil turusu) v s.effektli preparatlar hesab edilir.Immunitet. Vrm zaman yaranan immunitet qeyri-sterildir.Qeyri-steril immunitet mikobakteriyalarn orqanizmdn knar edilmsi mrhlsindk davam edir. Vrmd Faqositoz natamam xarakter malik olmaqla, Faqositlr trfindn udulmu (tutulmu) mikobakteriyalar mhv olmur. Vrmd komplementbirldirici antitellr v aqqulitininlr, orqanizmin immun mdafisind mhm rol oynayr.Xstlrd vrm Prosesinin inkiaf, Mrkzi-Sinir sisteminin qcqlanmasna sbb olur.Ona grd vrm trdicisin orqanizmin hssal spesifik olaraq ykslir v bunun nticsind allergiya, mikobakteriyalarn orqanizm daxil olmasndan bir ne hft sonra ba verir. Vrmin spesifik profilaktikas mqsdil hazrlanm BSC vaksini, yksk immunoqenlik xsusiyytin malik olmaqla tibbd mvffqiyytl ildilir. Baytarlqda bu vaksindn istifad edilmir. Ona gr ki, immunizasiya edilmi heyvanlarda uzun mddt allergik vziyyt mahid edilir v bel heyvanlar allergiyal xst heyvanlardan frqlndirmk qeyri-mmkn olur.36Profilaktika v mbariz tdbirlri. Tsrrfatlarn v fermalarn xstlikdn qorunmas mqsdil, heyvanlarn yerdyimsin, qrupladrlmasna v elc d heyvandarlq mhsullarnn paylanmasna Dvlt Baytarlq xidmti ciddi nzart etmlidir.Tsrrfata yeni gtirilmi heyvanlar 1 ay mddtind Profilaktik karantind saxlanlmal, vrm gr allergiya sna il yoxlanlmaldr.Vrml xst insanlarn (iilrin) heyvanlara xidmt gstrilmsin yol verilmmlidir. Vrm gr salam tsrrfatlarda v yaay mntqlrind hr il kliniki mayin aparlmal v plana uyun olaraq iri buynuzlu heyvanlarda ild iki df (yazda v payzda) tuberkulinizasiya sna qoyulmaldr.Iki aylqdan etibarn is buzovlar, donuz qruplar v qularda ild 1 df mayin aparlmaldr.Atlarn, uzunqulaq, qoyun v keilrin mayinsi Epizootoloci gstricilr sasn aparlr.Aparlan mayinlr nticsind vrml xst heyvan qeyd alnan tsrrfat, qeyri-salam elan edilir v kompleks mhdudlama tdbirlri hyata keirilir.Bununla eyni vaxtda salamladrma tdbirlri plan hazrlanaraq tsdiq olunur.Vrm gr qeyri-salam tsrrfatda, tuberkulin snana mnfi reaksiya vermi, qaramaldan alnan balalar izolyasiya edilir, 2 aylqdan etibarn tuberkulinizasiya sna msbt ntic vernlri kkldir v ksim verirlr.Mnfi ntic vernlri is 35-40 gnlk fasil il 2 df yoxlayr, 3 aydan sonra is hmin heyvanlar yenidn vrm gr mayin edilir.Vrm gr qeyri-salam quuluq v donuzuluq tsrrfatlarnda, xst qular v donuzlar ksim gndrilir. Digrlri is 35-40 gnlk fasil il mayin edilir. Salam qular yumurtadan ksildikdn sonra ksim gndrilir. Alnm yumurta rk-bulka mmulatlarnn biirilmsind istifad olunur.Profilaktika mqsdil sistematik olaraq dezinseksiya v deratizasiya tdbirlri hyata keirilmlidir.

37Xstlik dvrnd cari dezinfeksiyann aparlmas olduqca vacibdir. Bunun n 3%-li natrium glvisi, 3%-li formaldehid, 5%-li xlorlu hng, 2%-li metafos, 10%-li birxlolu yod mhlulundan istifad etmk mqsduyundur.Tbabtd vrm qar mbarizd Profilaktik mqsdil, mum Dvlt v xsusi-tibbi tdbirlrinin hyata keirilmsi balca vzifdir.Ilk nvbd yaay raitinin yaxladrlmas, mk raitinin salamldrlmas, vrml xstlrin tcridolunmu mnzild yerldirilmsi, hrlrin v elc d digr yaay massivlrinin yalladrlmas qarya qoyulmaldr.Daha sonra ixtisasladrlm vrmleyhi dispanserlrin rhbrliyi v itirak il malic-profilaktika v sanitar-epidemioloci tdbirlr, plana uyun olaraq hyata keirilmlidir. hr v kndlrd hali arasnda ild iki df, flyoqrafiya metodu il ktlvi olaraq mayin aparlmaldr.Uaqlarda 3 () aylqdan etibarn, Tuberkulind allergiya sna (Mantu sna) qoyulmaldr.Mnfi ntic zaman, snaq 1 ild iki df tkrar edilir. 4 yaadk olan uaqlarda, snaq ild bir df hyata keirilir.Bir qayda olaraq, tez-tez v uzun mddtli qrip, pnevmoniya, iti respirator xstliklr, bronxit zaman, insanlar rentgen mayinsindn keirilmlidir.Vrml mbarizd, uaq bacalar v uaq evlrind, internat-mktblrd, uaq-salamlq mrkzlrind v s. alan-faliyyt gstrn xslrin ild 1-2 df mayin olunmas mhm hmiyyt ksb edir v olduqca vacibdir.Vrmin Profilaktikas mqsdil, Sanitar-Epidemiyaleyhi recim ciddi riayt olunmas, balca vzifdir.Orqinazmin qeyri hssaslnn yksk sviyyd tmin olunmasnda, halinin ktlvi olaraq diri BSC vaksini il spesifik immunizasiyas byk rola malikdir. Vrm qar yeni doulmu krplr 5-7-ci gnnd birdf peyvnd olunur. Revaksinasiya 7 (mktbin I sinfind), 12 v 17 yalarnda, htta 30 yaadk olan frdlrd hyata keirilir.Revaksinasiya, Mantu snana mnfi reaksiya vern, kliniki salam insanlarda aparlmaldr.38