Flexibel bouwen - Architectuur Lokaal · hebben we complexe problemen van planologische en...

Flexibelbouwen

NederlandVlaanderen

Ouderen huisvesting

Bedrijventerreinen

nr. 47 03-2005verschijnt 4 x per jaar

De kust

Het jaar2004

pagina 2

architectuur lokaal #47. 03-2005

Steunpunten

Overleg Lokale Architectuurcentra

Ontwerpwedstrijden en ontwikkelingscompetities

Informatie Centrum EigenBouw

Kennis- en informatiecentrumInformatie, documentatie, kennisoverdrachtUitgavenBibliotheek en archief

Samen voor een mooie gemeente. Kwaliteit in tijden van publieke schaarste

Margreeth de Boer voorzitter Architectuur Lokaal

Stimuleringsprogramma's

Wonen op niveau

Een Tweede Jeugd, ouderenhuisvesting in ontwikkeling

Flexibel bouwen: woning op maat

Welstand als instrument voor architectuurbeleid

Welstand bij het ontwerp van een eigen woning

Terreinwinst, cultuur in nieuwe stadsdelen

Veertig jaar later, vernieuwing van de wederopbouwwijken

Excursies BouwRAI

Werk in uitvoering, opdrachtgevers en bedrijventerreinen

Kust in beweging

Oost West Thuis Best

Landschapsontwikkelingsplannen

De waterproblematiek

Opdrachtgeverschap bij infrastructuur

Visie in ontwikkeling

De Gouden Piramide 2004

PANORAMA NL<>VL

> > > > >

zie pagina 10

zie pagina 20

zie pagina 42

pagina 8

ArchitectuurLokaal in 2004

Organisatie

BestuurBureauVertegenwoordigingen

pagina 4

pagina 6

pagina 10

pagina 21

pagina 3


Wonen op niveau, deel 2

Indira van 't Klooster

Ons lot ligt bij 6 commissies.Incasseringsvermogen van particuliere opdrachtgevers


Raadplaatjes Nederland of Vlaanderen?


zie pagina 10

zie pagina 42

Dilemma's bij herstructurering. Problemen bij ontwerpvan ouderenhuisvesting

Jetse Oosterbaan Martinius

Landschap als spiegel vande economie

Jan Dirk Peereboom Voller

pagina 25

Architectuurcentra Nederland

pagina 22

pagina 24

pagina 26 pagina 28

pagina 30

pagina 32

Naar zee? Ideeën voor kustontwikkeling

Cilly Jansen

pagina 4


Kwaliteit in tijden van publieke schaarste

Je hoeft geen chauvinist te zijn om je toch een beetjetrots te voelen als er in het ons omringende buiten-land zoveel aandacht is voor onze lokale architec-tuur en stedenbouw. Architectuur Lokaal kreeg deafgelopen jaren bezoek van delegaties uit Schot-land, Japan, Roemenië en Estland. We lichtten degang van zaken bij het opdrachtgeverschap inNederland toe op bijeenkomsten in België, Duits-land, Frankrijk, Oostenrijk en Finland, en op hetWereldcongres over volkshuisvesting in Noorwegen.Men wil informatie over de Vinex-wijken, over de renovatie van de naoorlogse buurten, over defunctiewijziging van oude panden, over lokalearchitectuurcentra etc. Kortom, men wil weten hoewij in Nederland erin geslaagd zijn een dergelijkehoge architectonische kwaliteit te bewerkstelligen.

Zijn we dan echt zo goed? Is het gemopper op denieuwbouwwijken en de ontwerpkwaliteit van devrije kavelbouw - om maar niet te spreken over deinvulling van de bedrijventerreinen - dan volstrektonterecht? Beide is waar. Vergeleken met het omrin-gende buitenland doen we het niet slecht. Maar wiezich aan een ander spiegelt, spiegelt zich vaakzacht. Er is geen enkele reden om zelfgenoegzaam teworden.

Het totale bouwproces is in Nederland erg ingewik-keld. Tussen het eerste plan en het eindproduct hebben we complexe problemen van planologischeen financiële aard te overwinnen. Dat kost tijd endus geld. Geen wonder dat voor het eindresultaatsoms dan maar akkoord gegaan wordt met een zesjeomdat de beoogde acht teveel tijd en moeite kost.Eén van de manieren om efficiënter en beter te wer-ken is te leren van de ervaring van anderen. In deafgelopen jaren heeft Architectuur Lokaal veel kennis opgedaan rond voorbereiding en totstand-koming van verschillende kleine en grootschaligebouwprojecten.Op onze site www.arch-lokaal.nl vindt u daarovereen reeks publicaties en verslagen van activiteitendie als doel hadden te komen tot een beter gebruikvan de ruimte en een betere stedenbouwkundigeinvulling.

De architect Hubert-Jan Henket ontving in decem-ber 2004 de BNA Kubus voor de beste revitaliseringvan bestaande gebouwen. Bij het in ontvangstnemen zei hij dat architecten een grote verantwoor-delijkheid hebben omdat ze met hun gebouwen eeninvloed uitoefenen op de kwaliteit van de dagelijkseleefomgeving van mensen.Daar kun je het niet anders dan mee eens zijn. Tochhoort daar nog iets aan toegevoegd te worden. Eenarchitect, ook de allerbeste, kan zijn werk pas goeddoen als de opdrachtgever een duidelijk programmavan eisen formuleert. Dat is vaak moeilijker dangedacht wordt. Het gaat erom in woorden helder temaken wat vaak vage gevoelens en gedachten zijn.Ook daarvoor is ervaringskennis van anderen

belangrijk. Het gaat dan niet alleen om literatuur,ook excursies, bijeenkomsten met collega bestuur-ders, de rol die prijsvragen kunnen spelen, de for-mulering van het welstandsbeleid etc. Dat alles kanhet eigen denken verscherpen.

Architectuur Lokaal heeft statutair als kerntaak hetversterken van het cultureel opdrachtgeverschap.Zoals uit onze naam blijkt kunnen wij met namegemeenten daarin ondersteunen. Ook in tijden vanpublieke schaarste kan er kwaliteit geleverd wor-den. Het gaat daarbij niet om grote spectaculairebouwontwerpen. De uitdaging is om binnen onzefysieke en economische grenzen zo te bouwen dat er voor langere tijd sprake is van een bouwwerk datzowel functioneel als esthetisch aan hoge eisen vol-doet. Dat daarbij duurzaamheid een grote rol speeltmoge als vanzelfsprekend beschouwd worden. Dat geldt uiteraard zowel voor woningbouw alsbedrijfsgebouwen.Met de eerder genoemde financieel-technische -problemen is het cultureel opdrachtgeverschapgeen sinecure. Derhalve heeft de rijksoverheid onsweer in staat gesteld om voor de komende vier jaaronze ondersteunende taken voor de lokale overhedenwaar te maken. Wij zullen dat met veel inzet doen. U weet ons te vinden: zowel telefonisch als per e-mail zijn wij bereikbaar.

Deze extra editie van de krant geeft een beeld vanonze werkzaamheden in het afgelopen jaar. 'Samenvoor een mooie gemeente' lijkt een me een goedeslogan voor de komende vier jaar. Wellicht dat hetbuitenland dan met nog meer verbazing naar dekwaliteit van onze gebouwde omgeving zal kijken.Je zou er chauvinistisch van worden!

Veel succes!

Margreeth de Boervoorzitter Architectuur Lokaal

SSaammeenn vvoooorr eeeenn mmooooiiee ggeemmeeeennttee

pagina 5


Architectuur Lokaal in 2004Architectuur Lokaal is het onafhankelijk landelijk kennis- en informatiecentrum voorcultureel opdrachtgeverschap in Nederland en fungeert als bruggenbouwer tussen deverschillende partijen die bij het bouwproces betrokken zijn. Daarbij hoort ook hetoverbruggen van de kloof tussen de culturele wereld en 'de markt'. De kerntaken van Architectuur Lokaal zijn drieledig. Naast de algemene taak van hetkennis- en informatiecentrum worden er drie steunpunten onderhouden en worden er,al dan niet in opdacht, stimuleringsprogramma's uitgevoerd. Bij de organisatie van alle activiteiten wordt zoveel mogelijk samengewerkt met andere instellingen en partijen. Hiertoe onderhoudt Architectuur Lokaal nauwecontacten met uiteenlopende organisaties en initiatieven in Nederland en daarbuiten.Het werk in 2004 is uitgevoerd tegen de achtergrond van Trait-d'Union, beleidsplanArchitectuur Lokaal 2001-2004. Onderstaand overzicht geeft een inzicht in de gereali-seerde activiteiten; in de daarop volgende artikelen wordt verder op enkele van deonderwerpen ingegaan.

pagina 6


Als informatie- en kenniscentrum vervult Architec-tuur Lokaal een intermediaire functie. Opdracht-gevers in de bouw kunnen terecht met vragen op hetgebied van architectuurbeleid en opdrachtgever-schap. Wanneer de vragen niet door ArchitectuurLokaal kunnen worden beantwoord, kan zij gerichtdoorverwijzen. Op verzoek wordt de specifieke ken-nis van Architectuur Lokaal ingezet bij activiteitenvan derden, bijvoorbeeld in de vorm van spreek-beurten bij evenementen of in begeleidingscom-missies. Een doorsnede uit de vragen die in 2004 aan Architectuur Lokaal werden voorgelegd:

architectuurbeleid- informatie over lokaal architectuurbeleid - het opstellen van een gemeentelijke

architectuurnota - het ontwikkelen van een (beleids)instrument voor

architectenselectie- advies bij architectenselectie - opstellen van selectieprocedure architecten- procedures architectenkeuze bij de realisatie van

een gebouw voor kunst en cultuur- inschrijving in het architectenregister- vraag over Stichting Springplank voor jonge

architecten- de noodzaak van provinciaal architectuurbeleid

voor architectenkeuze- is er een lijstje met steden of gemeenten die een

stadsbouwmeester hebben- hulp gevraagd bij procedure voor een nieuw te

bouwen gemeentehuis- hoe kan goed particulier opdrachtgeverschap

worden gestimuleerd- zijn gebouwen van architecten de eerste 10 jaar

beschermd tegen veranderingen- actuele casus in het landelijk gebied voor een

cursus Belvedere beleid- bestaat er beleid t.a.v. cultuureducatie- hoe kan een gemeente bewoners betrekken bij

gemeentelijk architectuurbeleid- voorbeelden van burgerparticipatie bij projecten

op nationaal niveau- zijn er momenten in het architectuurbeleid

waarop kortsluiting met de politie van belang is- hulp gevraagd bij het aanvragen van subsidie bij

het Stimuleringsfonds voor Architectuur- hoe loodsen wij het plan voor ons nieuwe huis door

de welstand- wat betekent de nieuwe welstandswet voor

particuliere opdrachtgevers- voorbeelden van gemeenten met welstandsvrije

gebieden- voorbeelden van inspirerende welstandsnota's- verhouding gebiedssupervisor, stadssteden-

bouwkundige en welstandsnota

architectuur/stedenbouw/landschaps-architectuur - vraag over landschapsarchitecten- adressen landschapsarchitecten en stedenbouw-

kundigen- nieuwe organisatievormen op het platteland- hoe kan landschap aantrekkelijk blijven als steeds

meer boeren stoppen- aansprekende (project)voorbeelden van behoud

door ontwikkeling in de reconstructiegebieden- bestaat er een verslag van een maatschappelijk

debat over de Nieuwe Hollandse Waterlinie- waar kun je een stedenbouwkundig plan

presenteren voor de omgeving van Amsterdam- stand van zaken bedrijventerreinen- voorbeelden van inspirerende bedrijventerreinen- suggesties voor excursie bedrijfsgebouwen in

Noord-Holland- particulier opdrachtgeverschap voor een landhuis- de mogelijkheden van flexibel bouwen bij collectief

particulier opdrachtgeverschap- architectuurprojecten in Rotterdam voor excursie

van gemeente- gebouwen in Nederland voor Weense architectuur-

toeristen- bestaan er excursies naar Vinex-wijken voor

buitenlandse toeristen - wie is de ontwerper van de IJtunnel- sprekers voor debat over kunst in de openbare

ruimte- ervaren stedenbouwkundige als spreker op congres

ontwerpwedstrijden en ontwikkelings-competities- hoe organiseer je een prijsvraag volgens Kompas- advies bij organiseren ontwerpwedstrijd- advies aan gemeente bij ontwikkelingscompetitie - architectenselectie bij ontwikkelingscompetities- hoe regel je de voorselectie voor een

ontwikkelingscompetitie- evaluatie van een ontwikkelingscompetitie- het verschil tussen een ontwikkelingscompetitie

en een PPS-procedure- alternatieve prijsvraag voor een ontwikkelings-

gebied- wat is het verschil tussen de opgave en het pro-

gramma van eisen in een openbare ideeënprijsvraag- vraag over bewaren anonimiteit inzenders bij

prijsvraag- financiële vergoeding voor architecten bij

prijsvragen- financiële vergoeding bij ontwikkelingscompetities- hoogte honorarium jury bij prijsvraag- mag een jury besluiten prijzengeld niet uit te keren - mag de prijsuitreiking op een andere locatie dan

vermeld in de uitschrijving plaatsvinden- vraag over financiële paragraaf in het reglement

Europese Aanbestedingen- de bruikbaarheid van Kompas bij prijsvragen voor

beeldende kunst- toelichting van de werking van de Kompassen voor

gemeentebestuurders en -ambtenaren- is Kompas ook leverbaar in het Engels- hoe kun je bewoners een rol geven bij een ontwerp

wedstrijd- juryrapport Kust in Beweging

architectuur en beleid buitenland- bestaan er busreizen voor buitenlandse toeristen

naar VINEX wijken- vraag over inspirerende architectuur uit het

buitenland- informatie over architectuurexcursie naar Londen- informatie over contactpersoon bij RIBA- tentoonstellingsruimte voor foto-expositie over de

relatie tussen architectuur en landschaps-architectuur in Schotland

- bestaat er een architectuurcentrum in Praag- hoe kun je in Polen een architectuurcentrum

oprichten- voorzitter gevraagd voor een wokshop in Leuven- voorzitter gevraagd voor een bijeenkomst over

erfgoed in Gent- waar is er informatie te vinden over de

Wereldtentoonstelling in Brussel in 1910- advies over een te organiseren workshop voor

ontwerpers in Duitsland- vraag over goede locatie in Duitsland voor

workshop van architectenbureau- beeldmateriaal van Zollverein in Essen- inspirerende voorbeelden van architectuur in het

Ruhrgebied- gebouwen, architectuurgidsen en beleidsmensen

in Finland voor excursie- adressen van architectuurcentra in Turkije- informatie voor een studiereis naar Florida- informatie over Nederlands architectuurbeleid

voor een Indonesische delegatie- presentatie voor 42 vertegenwoordigers van de

gemeentelijke Vlaamse OCMW's- informatie over het Nederlandse architectuur-

beleid voor Oost Europese journalisten- toelichting op het Nederlandse architectuurbeleid

voor een parlementaire enquête architectuurbe-leid en bouwcultuur van de Oostenrijkse regering

- bijdrage aan het IFHP Congres over cultural governance in Oslo

- informatie over lokale architectuurcentra Academie van Bouwkunst Oslo

- bijdrage gevraagd aan discussie Hambürgische Architektenkammer

- informatie over Architectuur Lokaal voor ministerie VBW Bonn

- toelichting gemeentelijk architectuurbeleid en architectuurcentra SAFA Helsinki

overig- beleidsplan Architectuur Lokaal 2005-2008- adressenbestand Architectuur Lokaal- adresgegevens derden- wat is de doelgroep van de krant van Architectuur

Lokaal- goed vertaalbureau op het gebied van architectuur- mogelijkheden voor een architectuurfotograaf- essay Harry Mulisch gevraagd over de ondergang van

Schokland, ‘De sprong der paarden en de zoete zee’- arbeidsregeling voor lokale architectuurcentra- pensioenregeling voor lokale architectuurcentra- rechtspositieregeling voor lokale architectuurcentra- kan bij Architectuur Lokaal subsidie worden

aangevraagd

KKeennnniiss-- eenn iinnffoorrmmaattiieecceennttrruummInformatie, documentatie, kennisoverdracht

platfform für architektur undbaukultur, wenen

pagina 7


krant architectuur lokaalSinds de start in 1993 verschijnt elk kwartaal dekrant Architectuur Lokaal in een oplage van 4000exemplaren; in 2004 de nummers 43 t/m 46. Dekrant is bedoeld als platform voor allen die betrok-ken zijn bij het opdrachtgeverschap; beoogd wordt,een gedachtewisseling tussen hen tot stand te bren-gen over architectuurbeleid. In de krant wordeninformatieve artikelen opgenomen over ontwikke-lingen in het opdrachtgeverschap bij ruimtelijkeordening, stedenbouw, architectuur, landschapsar-chitectuur, infrastructuur en inrichting van deopenbare ruimte. Bij elk artikel zijn gegevens opge-nomen voor het verkrijgen van verdere informatie.De krant werd in 2004 vormgegeven door JoostGrootens en is op aanvraag (via www.arch-lokaal.nl)tegen verzendkosten verkrijgbaar.

handboek voor opdrachtgeversIn 2004 is Architectuur Lokaal gestart met de digita-le versie van het Handboek voor Opdrachtgevers. Ditdigitale Handboek voor is een actualisering van heteerdere handboek Niet Grijs! handboek architectuurbe-leid (1995, geheel herziene editie 1997). Het Handboekvoor Opdrachtgevers is gericht op publieke, privateen particuliere opdrachtgevers die te maken hebbenmet architectuur, stedenbouw, landschapsarchitec-tuur, openbare ruimte en infrastructuur. Het is eennaslagwerk voor opdrachtgevers die werk willenmaken van hun opdrachtgeverschap en van architectuurbeleid en het geeft een overzicht vanhet veelzijdige instrumentarium dat daarbij kanworden ingezet. Omdat er in de afgelopen jaren veel veranderd is -niet alleen (vak)inhoudelijk, maar bijvoorbeeld ook

de toename van informatiemogelijkheden via web-sites - was actualisering noodzakelijk. Het is eenflinke klus om actueel te zijn en te blijven. Het digitaleHandboek is dan ook nog 'in aanbouw' en wordt ingedeelten op de site geplaatst.

overige uitgavenBij de verschillende programma's die ArchitectuurLokaal organiseert zijn boeken, readers en verslagengepubliceerd. Onder de kop Stimuleringsprogramma'sin dit verslag is bij elk van de programma's aan-gegeven welke publicaties er in 2004 zijn verschenen,en hoe deze verkrijgbaar zijn. Informatie over publicaties uit voorgaande jaren is te vinden opwww.arch-lokaal.nl.

Uitgaven

De bibliotheek bevat een uitgebreide verzamelingpublicaties op het gebied van ruimtelijk beleid, enbeleid op het gebied van architectuur, stedenbouw,landschapsarchitectuur, infrastructuur, inrichtingvan de openbare ruimte en de bijbehorende instru-menten zoals welstand, ontwerpwedstrijden en ontwikkelingscompetities - naast informatie overopdrachtgeverschap. Het documentatiebestand isvolledig geautomatiseerd. De bibliotheek omvat5200 titels gerubriceerd in 185 trefwoorden, vanafvalwerking tot woonmilieu. Hiernaast is eenknipselarchief opgebouwd met 135 rubrieken, vanaanbestedingen tot woningmarkt, en is er een wed-strijd- en tijdschriftenarchief. De bibliotheek is opweekdagen openbaar toegankelijk, bij voorkeur opafspraak.

Bibliotheek en archief

pagina 8


Lokale architectuurcentra zijn belangrijke spelersin het architectuurdebat over de stad en de regio.Architectuur Lokaal biedt de nu 46 architectuur-centra in Nederland faciliteiten en ondersteuningbij hun werk, onder meer door de coördinatie vanhet Overleg Lokale Architectuurcentra OLA. HetOLA is een informeel netwerk en biedt een platformvoor ontmoeting en kennisuitwisseling. Samen énafzonderlijk zijn de lokale architectuurcentra eenbelangrijke speler in het architectuurdebat van staden regio. Het OLA staat, sinds de start in 1993, openvoor alle organisaties die structureel publieksge-richt aandacht besteden aan architectuur. In 2004vonden 53e, 54e en 55e bijeenkomst van het OLAplaats in Amersfoort, Enschede en Almere. De bij-eenkomsten werden telkens voorafgegaan door eenexcursie, georganiseerd door het ontvangendearchitectuurcentrum. De belangrijkste gespreks-onderwerpen betroffen de programma's voor hetCKV (Culturele en Kunstzinnige Vorming voormiddelbaar onderwijs), de projectsubsidies van hetStimuleringsfonds voor Architectuur, de gevolgenvan de Cultuurnota 2005-2008 voor de architectuur-centra, de Dag van de Architectuur en de organisatievan een gezamenlijke studiereis in 2005. Hiernaast

waren er presentaties van Premsela Stichting voorNederlandse Vormgeving, SchoolParasites en Cultuur in de buurt. Architectuur Lokaal stelt eengezamenlijke informatiebundel op over de activitei-ten van de architectuurcentra in 2004, te verschijnenin 2005.Architectuur Lokaal heeft de architectuurcentrazoveel mogelijk bij haar stimuleringsprogramma'sbetrokken, bijvoorbeeld bij de prijsvraag Roombeeken bij de discussies over het Routeontwerp A12.Geactualiseerde adreslijsten van de architectuur-centra worden in elke krant van ArchitectuurLokaal gepubliceerd (zie achterzijde). Op de websitewww.arch-lokaal.nl is er een aparte webpagina voorde centra in binnen- en buitenland.

SStteeuunnppuunntteennOverleg Lokale Architectuurcentra

Het Steunpunt Ontwerpwedstrijden heeft als doel,bij te dragen aan een doelmatig en ordelijk verloopvan wedstrijden vanuit de gedachte dat een goedgeorganiseerde wedstrijd een bijdrage kan leverenaan de culturele dimensie van de fysieke omgeving.Het Steunpunt is sinds 1997 bij Architectuur Lokaalondergebracht op grond van het Convenant Wedstrij-den op het gebied van architectuur, stedenbouw, land-schapsarchitectuur en interieurarchitectuur voor deperiode 2001-2004. De ondertekenaars van het Convenant zijn Aedes, AVBB, BNA, BNI, bnSP,NEPROM, NVTL, ONRI, VNG, alsmede de ministeriesvan VROM, OCW, LNV, V&W, Defensie en Buiten-landse Zaken.De belangrijkste taken van het Steunpunt zijn (1)algemene vraagbaak en stimulering, (2) adviseringen professionalisering, (3) documentatie, evaluatieen periodieke rapportage en (4) publiciteit en voor-lichting. Het Steunpunt baseert de ondersteuningop de handleidingen Kompas bij Prijsvragen & Meer-voudige Opdrachten (1997) en Kompas bij Ontwikke-

lingscompetities (2001). Doel is het verbeteren van dewedstrijdcultuur in Nederland. Als leidraad zijn ertwee handleidingen met model wedstrijdprogram-ma’s. De ene is bedoeld voor de selectie van ontwer-pers: Kompas bij Prijsvragen & Meervoudige Opdrachten.De andere kan worden gebruikt bij de selectie-procedure voor ontwikkelende partijen, Kompas bijOntwikkelingscompetities. In 2004 heeft het Steunpunt concrete ondersteuninggeboden bij 31 ontwerpwedstrijden en ontwikke-lingscompetities. De openbare informatie over dewedstrijden is gepubliceerd op de eigen website vanhet Steunpunt www.ontwerpwedstrijden.nlVanuit de Steunpuntfunctie wordt geregeld devraag voorgelegd, of Architectuur Lokaal behulp-zaam wil zijn bij de organisatie van het wedstrijd-proces. In 2004 heeft dit geleid tot opdrachten vande gemeenten Enschede (prijsvraag Wonen op Niveau,zie pag. 10 en 26 ) en Smallingerland opstellenprogramma Ontwikkelingscompetitie Burg. Wuite-weg) en van het Nederlands Bureau voor Toerisme

en Congressen NBTC (prijsvraag Kust in beweging, zie pag. 17 en 22 ).

publicatieHet zesde jaar. Rapportage van het Steunpunt Ontwerp-wedstrijdenRapportage van de werkzaamheden van het Steun-punt Ontwerpwedstrijden in 2003 met een overzichtvan de gemelde wedstrijden. Uitgave ArchitectuurLokaal, juni 2004, niet meer verkrijgbaar, ter inzagein de bibliotheek.

Ontwerpwedstrijden en ontwikkelingscompetities

excursie ola #55 in almere, 4 november 2004

‘2031 wj’ van architectenbureau k2,amsterdam, inzending prijsvraagde haarlemse spoorzone op de rails,2004

pagina 9


Het InformatieCentrum EigenBouw (ICEB) is eensteunpunt voor particulieren en professionals. Hier is informatie verkrijgbaar over alle vormen enaspecten van particulier opdrachtgeverschap. HetICEB is een samenwerkingsverband van Architec-tuur Lokaal, Stuurgroep Experimenten Volkshuis-vesting en Vereniging Eigen Huis en heeft een eigenwebsite, www.iceb.nl, en wordt financieel mogelijkgemaakt door het Ministerie van VROM.Gezien haar doelstelling en expertise concentreertArchitectuur Lokaal zich primair op het ontwikke-len van draagvlak en begrip voor goed opdrachtge-verschap. Ook in 2004 is er daarom veel aandachtgeweest voor de planvoorbereiding, zowel doorgemeenten als professionals en burgers. Net als bij de ‘algemene’ taakstelling heeft ArchitectuurLokaal ook bij deze opgave geprobeerd om debetrokkenen bij allerlei zaken die komen kijken bijhet eigen opdrachtgeverschap, een 'duwtje in degoede richting' te geven. Hiervan uitgaande zijn de activiteiten van Architec-tuur Lokaal in eerste instantie gericht op de ‘sleutel-partijen’ bij het stimuleren van particulier opdracht-geverschap: gemeenten en grondeigenaren. Omdatgemeenten een belangrijke rol spelen op de marktvoor woningbouwlocaties zijn zij in eerste instantieaangesproken op hun verantwoordelijkheden.Immers, wanneer zij geen ruimte bieden voor(kavels en wijken bestemd voor) particulieropdrachtgeverschap, individueel dan wel collectief,zijn alle andere acties in beginsel zinloos. Architec-tuur Lokaal heeft dus prioriteit toegekend aan deze‘spelers’ op de markt van het particulier opdracht-geverschap. In tweede instantie richtten de actieszich op de ontwerpwereld en de professionele bou-wers en opdrachtgevers.Architectuur Lokaal hecht tevens waarde aan inbed-ding van het particulier opdrachtgeverschap in hetreeds bestaande beleid, de opgaven en het instru-mentarium van de eerste doelgroep, gemeenten engrondeigenaren. Dit is van belang omdat de woning-markt ingrijpend is veranderd sinds de regeringzich voornam om vanaf 2005 één derde van denieuw te bouwen woningen in particulier opdracht-geverschap tot stand te laten komen. De verwachtingis dat inbedding van het particulier opdrachtgever-

schap in het gemeentelijk architectuurbeleid op de lange termijn, dus ook na 2005, meer effect zalhebben. Met de activiteiten in draagt ArchitectuurLokaal bij aan:- het vermaatschappelijken van het opdracht-

geverschap,- de inbedding van de ‘nieuwe’ opgave van het

particulier opdrachtgeverschap in het lokale en nationale architectuuren woningbouwbeleid,

- de ontwikkeling van het instrumentarium dat beschikbaar is voor het bovengenoemde beleid,

- de bevordering van goed particulier opdracht-geverschap door het uitvoeren van stimuleringsprogramma's, en

- het genereren van een multiplier effect door met de beschikbaar gestelde middelen ook andere partners op dit beleidsterrein in te schakelen.

Bij activiteiten is zoveel mogelijk gezocht naarsamenwerking met of aansluiting bij andere partij-en. Tevens heeft met SEV en VEH regulier overlegover afstemming van de activiteiten in het kadervan ICEB plaatsgevonden. De coördinatie van ditoverleg ligt bij de SEV.Het beroep dat de doelgroepen doen op onze infor-matievoorziening, betreft zowel het architectuur-en woningbouwbeleid als specifieke opgaven,instrumenten en voorbeelden. Ofwel: zowel infor-matie over het proces in het algemeen als over meerspecifieke voorbeelden uit de praktijk. Om de gevraagde informatie over de ‘nieuwe’ opgave particulier opdrachtgeverschap te kunnenverstrekken is de kennis- en informatiefunctie vanArchitectuur Lokaal uitgebreid en geïntensiveerdten behoeve van de beoogde doelgroep. De reedsaanwezige informatie is gericht georganiseerd,nieuw verworven proces- en projectdocumentatie isontsloten. In elke uitgave van de krant van Architec-tuur Lokaal in 2004 zijn artikelen over het particulieropdrachtgeverschap opgenomen.

In 2004 zijn de projecten Flexibel bouwen en Welstandbij het ontwerp van een eigen woning van start gegaan.Informatie over deze projecten is te vinden onder dekop Stimuleringsprogramma's in dit verslag.Lees verder: pag. 24.

publicatiesInformatieCentrum EigenBouw 2003Rapportage van de activiteiten van ArchitectuurLokaal in het kader van het ICEB, uitgevoerd in2003. Uitgave Architectuur Lokaal, verkrijgbaartegen verzendkosten.

Digitaal knipselarchiefIn 2004 is in het Handboek voor Opdrachtgevers hetknipselarchief over particulier opdrachtgevers digitaal ontsloten op www.arch-lokaal.nl met eenselectie van artikelen uit dagbladen en vaktijd-schriften die zijn verschenen tussen 1997 en 2004.Lex Koetzier ontwierp het digitale archief.

WebsiteDe website www.iceb.nl is in 2003 in samenwerkingmet de SEV gerealiseerd, waarbij SEV de praktischeuitvoering van de website coördineert en uitvoert insamenwerking met ontwerpbureau Blue Moon.Architectuur Lokaal heeft ook in 2004 vooral inhou-delijke informatie aangeleverd voor de website.

InformatieCentrum EigenBouw

www.arch-lokaal.nl www.iceb.nl

pagina 10

SSttiimmuulleerriinnggsspprrooggrraammmmaa''ss Thematische stimuleringsprogramma's voor cultureel opdrachtgeverschap (in de vormvan cursussen, discussies, excursies, studiereizen etc.) zijn bedoeld om de deskundigheidvan opdrachtgevers op het gebied van het architectuurbeleid te bevorderen en daardoorde kwaliteit van de gebouwde omgeving te verbeteren. De programma's worden doorArchitectuur Lokaal geïnitieerd of op verzoek van opdrachtgevers (overheden, corpo-raties en commerciële bouwpartijen) gericht geprogrammeerd en georganiseerd. Hiernaast voert Architectuur Lokaal beleidsopdrachten en verkennende (voor)studiesuit. Zo draagt Architectuur Lokaal ook bij aan verwerving van kennis over (cultureel)opdrachtgeverschap.

Bij de wederopbouw van de wijk Roombeek inEnschede is er veel vrijheid voor de woonwensenvan toekomstige bewoners. In veel gevallen kunnenzij hun woonwensen realiseren in particulieropdrachtgeverschap. Het Projectbureau Wederop-bouw Roombeek heeft daarom een prijsvraag uitge-schreven voor grondgebonden woningen in aaneen-gesloten bebouwing, realiseerbaar in particulieropdrachtgeverschap. Hierdoor kon aan toekomstigeopdrachtgevers worden getoond, wat de mogelijk-heden kunnen zijn. Architecten tot 40 jaar oud, diewerkzaam zijn in Nederland of Vlaanderen, werdenuitgenodigd voor deelname aan de prijsvraag. Gekozen is voor jongere architecten, omdat henhiermee kansen worden geboden op een prijs, op de mogelijkheid tot naamsbekendheid en op eenoefening in een bouwwijze die meer en meer aanpopulariteit wint. De opgave van de prijsvraag was het leveren van een(ontwerp)idee voor een kwalitatief hoogwaardiggrondgebonden woonhuis op een vrije kavel uit-voerbaar in baksteen. De woning diende in aan-eengesloten bebouwing met andere woningen tekunnen worden gerealiseerd.In opdracht van de gemeente Enschede, Projectbu-reau Wederopbouw Roombeek, en samen met deinitiatiefnemer Hans Laumanns stelde Architec-tuur Lokaal het wedstrijdprogramma op. Dit pro-gramma is conform het model wedstrijdprogram-ma voor een prijsvraag, zoals beschreven in Kompasbij Prijsvragen & Meervoudige Opdrachten, onderdeelvan het Convenant Wedstrijden op het gebied van archi-tectuur, stedenbouw, landschapsarchitectuur en interieur-architectuur. De jury bestond uit Jan Mans (burge-meester Enschede), Pi de Bruijn (ArchitectenCie),Ben Coelman (toekomstig bewoner Roombeek),

Jurjen van der Meer (De Zwarte Hand vh. Karelse Vander Meer Architecten), Edwin Smits (ProjectbureauRoombeek), Piet Timmerman (TU Twente), JeanineWubbels (terugkeerder Roombeek) en Hans Laumanns(projectleider Lonnekerspoorlaan). De tentoonstel-ling en de prijsuitreiking werden in samenwerkingmet het Architectuurcentrum Twente gemaakt ineen tent naast het Informatiecentrum Roombeek.Jan Mans, burgemeester van Enschede, reikte deprijzen uit op 3 april 2004. Lees verder: pag. 26.

publicatieWonen op niveau, IdeeënboekDit ideeënboek bevat een toelichting op het initiatieftot de openbare ideeënprijsvraag Wonen op niveau,een interview met Hans Laumanns over particulieropdrachtgeverschap van Bernard Hulsman en hetjuryrapport. Alle 167 inzendingen zijn in tekst enbeeld gedocumenteerd. Uitgave ProjectbureauWederopbouw Roombeek Enschede, april 2004,ontwerp ankerxstrijbos, oplage 1000 ex. De publicatieis verkrijgbaar bij het Informatiecentrum Roombeek,Schurinksweg 97, Enschede voor € 5,00 excl. verzendkosten.

Wonen op niveau

prijsuitreiking wonen op niveau inroombeek, enschede, 3 april 2004


pagina 11


De samenvatting van het Sociaal Cultureel Rapport2004 vermeldt: "Ook alleenstaanden willen een vol-waardig huis voor zichzelf. Dat geldt evenzeer voorouderen, die in de toekomst vaker dan in het verledenverwacht, zelfstandig zullen (willen) blijven wonen(nu al 94% van alle 65-plussers). Dat vraagt om eengrotere beschikbaarheid van voor hen geschiktewoningen, zonder trappen en met een aanbod aanzorg en diensten. Voor de periode tot 2015 gaat hetom de bouw van 312.000 woningen en de verbouwvan 300.000 woningen". Ofwel: de toekomstigevraag naar seniorenwoningen moet voor de helftworden opgevangen door verbouw van bestaandehuisvesting. Een groot deel van de ouderencom-plexen en serviceflats in Nederland is in de jarenzeventig gebouwd en door veranderde eisen en wen-sen verouderd. Daar ligt een bijzonder grote opgavevoor woningcorporaties en zorginstellingen, dievaak eigenaar zijn van dergelijke complexen. Omdeze opdrachtgevers goede voorbeelden te latenzien van ouderencomplexen die ‘een tweede jeugd’hebben gekregen, hebben Architectuur Lokaal enRIGO Research en Advies het initiatief genomen tothet project Een Tweede Jeugd, ouderenhuisvesting inontwikkeling. In dit project zijn drie reizende symposia georgani-seerd naar verschillende complexen die in de afge-lopen jaren zijn vernieuwd. Het project is op 28oktober 2004 afgesloten in de Osdorperhof inAmsterdam met een excursie en slotdiscussie,gevolgd door de uitreiking van de bijbehorendepublicatie aan Henk van Heuven, directeur vanAedes. 'Een interessant en leerzaam boek vooropdrachtgevers die verouderde ouderenhuisvestingwillen verjongen', aldus Van Heuven.Dit project is gerealiseerd met een financiële bijdrage

uit de Tijdelijke Woonzorgstimuleringsregeling vanhet Ministerie van VROM. Aan het project werktenvertegenwoordigers mee van Ymere Ontwikkeling,Stichting Zorgcentrum Agnes, Duinker Van der Torrearchitecten, Rochdale, HET architectenbureau,Architectenbureau Hoogeveen, Stichting Ouderen-huisvesting Rotterdam, Jorissen Simonetti Archi-tecten, BBHD architecten, AP Architecten, Stich-ting Humanitas, Woonzorg Nederland, BruinsSoedjono Architecten. Lees verder: pag. 28.

publicatieEen Tweede Jeugd, ouderenhuisvesting in ontwikkelingIn dit boek worden tien voorbeelden van vernieuw-ing van ouderencomplexen beschreven. De projec-ten zijn gesitueerd in Hoek van Holland, Egmondaan Zee, Rotterdam (Ommoord en Kralingen-Croos-wijk), Amsterdam (Oost/Watergraafsmeer, Zuidoosten Osdorp), Zijpe ('t Zand) en Amstelveen (Noord).De projectbeschrijvingen worden gevolgd door conclusies en aanbevelingen aan opdrachtgevers enandere betrokkenen. Uitgave Architectuur Lokaalen RIGO Research en Advies BV, 2004, ontwerp JoostGrootens, fotografie Joost Brouwers, oplage 1200 ex.Het boek is te bestellen via www.arch-lokaal.nl enkost € 22,50 excl. verzendkosten.ISBN 90-802364-9-7

Een Tweede Jeugd, ouderenhuisvesting in ontwikkeling

vervoer prefab-elementenflexlinewoningen, architectenburo willemsmid & jim peters, i.o.v. woningbouwstichtinghengelose bouwstichting ons belang/trha/bouwfonds, slangenbeek, hengelo

vervoer prefab-elementenwenswonen, reflexwoningen, willems vanden brink architecten i.o.v. heijmans vastgoed-ontwikkeling, graaf ottolaan, zaltbommel

pagina 12


In overleg met het Ministerie van VROM, DirectieWonen, en gecombineerd met discussies met deRijksbouwmeester is in 2004 besloten tot een meergerichte publicatie over de mogelijkheden van flexi-bel bouwen en die van deze bouwmethodiek voorduurzaam bouwen. Dit thema steekt, ook onder bij-voorbeeld de noemers modulair bouwen en openbouwen, regelmatig de kop op. Nu de aandacht voorhet particulier opdrachtgeverschap de laatste jarenis toegenomen, is bezien of de ideeën over dezebouwmethodieken bruikbaar zijn bij de zoektochtnaar antwoorden op individuele woonwensen. In de discussies met de Rijksbouwmeester kwam detheorie van het Open Bouwen van John Habraken alsuitgangspunt aan de orde. Habraken pleitte vooreen scheiding van het casco (drager) en de inbouw(interieur) om te bewerkstelligen dat seriematigewoningproductie optimaal kon worden gecombi-neerd met individuele woonwensen. Bij Open Bou-wen is niet alleen de eerste bewoner belangrijk,maar juist ook de generaties daarna. Het doel vanhet scheiden van drager en inbouw is het creërenvan een statisch omhulsel dat een oneindig flexibeleinvulling kent. De technische uitvoering van deideeën van Habraken is nooit op grote schaal totontwikkeling gekomen, maar op dit moment wordtdoor verschillende partijen gewerkt aan concrete

bouwtechnische oplossingen die heel dicht in debuurt komen van het ideaal van Habraken. Die ten-dens is vooral waar te nemen bij woningcorporaties,projectontwikkelaars en toeleveringsbedrijven. De uitkomsten zijn zo concreet dat met recht kanworden gesproken van een nieuwe generatie vanindustriële bouwers. Door de opkomst van consu-mentgericht bouwen en particulier opdrachtgever-schap zien steeds meer bedrijven het belang van verregaande flexibilisering om zo de kopers meerzeggenschap te geven over hun eigen huis. In hetverlengde daarvan zijn vele toepassingen en uitwer-kingen ontwikkeld die binnen het theoretischekader van Open Bouwen niet zouden misstaan.Prachtige systemen, zoals beweegbare wanden,flexibele leidingen en alom aanwezige elektra bewij-zen hun waarde in de strijd om de woonconsument.Enkele vooruitstrevende opdrachtgevers gaan ver-der dan de flexibiliteit voor de eerste koper. Zij bieden flexibiliteit op langere termijn, in de vormvan uitbreidbare woningen en opnieuw in te delenplattegronden. Zo ontstaan levensloopbestendigewoningen die mee kunnen veranderen met verande-rende leefomstandigheden. De twijfelende partijwas ten tijde van het Open Bouwen, en is dat ook nunog, de bewoner zelf. Toch zijn er, ook voor particu-lier opdrachtgevers, redenen om hier wel over na te

denken. Juist omdat de toekomst zich nauwelijkslaat voorspellen, en bijvoorbeeld omdat de gezins-samenstelling verandert, is het een goed idee omover levensloopbestendigheid na te denken. Eenhuis kan worden aangepast aan andere behoeftes,maar een wijk niet. Terwijl de buurt vaak van door-slaggevende betekenis is voor het woongenot.Bovendien hoeft flexibel bouwen niet duurder tezijn dan traditionele bouw.

publicatie Woning op maat. Visioen en werkelijkheid van flexibel bouwenIn dit boekje worden zes projecten gedocumenteerdmet het doel, een beschrijving te geven van het conceptvan aanpasbaarheid, dat aan de projecten ten grond-slag ligt. Bij elk project geven deze eigenbouwersnieuwe stijl, huurders en kopers, een toelichting ophun huis, op de overwegingen die hierbij een rolkunnen spelen en op de mogelijkheden en voordelendie flexibel bouwen biedt. Architectuur Lokaalmaakte de publicatie in het kader van het ICEB.Uitgave Architectuur Lokaal 2005, ontwerp FrankBeekers, oplage 500 ex. Het boek is te bestellen viawww.arch-lokaal.nl voor € 12,50 excl. verzendkosten.ISBN 90-809370-2-9

Flexibel bouwen: woning op maat

flexlinewoningen, architectenburowillem smid & jim peters, i.o.v.woningbouwstichting hengelosebouwstichting ons belang/teha/bouwfonds, slangenbeek, hengelo

kameleonwoningen, kdv architekten,i.o.v. sws eindhoven, de streep, eindhoven

maskerade+, architectenbureau vander breggen, i.o.v. vink & veenman b.v.noorden, kievit, leimuiden

pagina 13


Het welstandsbeleid is één van de weinige kwa-liteitsinstrumenten op het terrein van het ruimte-lijk beleid met een wettelijke grondslag die degemeenten tot hun beschikking hebben. Voor eenkennis- en informatiecentrum voor opdrachtgever-schap als Architectuur Lokaal is dit instrumentvanaf de start in 1993 dan ook ononderbroken eenthema geweest in de informatieverstrekking en bijspecifieke activiteiten - en dat zal het in het kadervan de algemene taakstelling uiteraard blijven. Zobevat de bibliotheek veel informatie over welstands-beleid en welstandsnota's, en is de welstand opge-nomen in de handboeken architectuurbeleid diezijn uitgegeven. In de krant wordt regulier aandachtgegeven aan welstand in de gemeentelijke praktijk.Ook voerde Architectuur Lokaal indertijd hetonderzoek Welstand op een Nieuwe Leest uit - in

opdracht van de Rijksbouwmeester en samen metde hiertoe in het leven geroepen begeleidingscom-missie onder voorzitterschap van Wytze Patijn. Metdit onderzoek werd bijgedragen aan de modernise-ring van de welstand en de betreffende wetgeving. In het kader van de wijziging van de woningwetheeft na afloop van het onderzoek overleg plaatsge-vonden tussen de Rijksbouwmeester, BNA, BNSP,VNG, Architectuur Lokaal en de Federatie Welstand.De Ministeries van VROM/ Rijksbouwmeester enOCW besloten gezamenlijk een tijdelijk ProjectbureauWelstand op een nieuwe leest op te richten en dit voorde duur van het Projectbureau onder te brengen bijde Federatie Welstand. Het Projectbureau droeg bijaan de implementatie van de 'nieuwe welstand'.Architectuur Lokaal maakte, met de genoemde partijen en de beide ministeries, deel uit van de

begeleidingscommissie van het Projectbureau,onder voorzitterschap van Thijs Asselbergs, dat injuli 2004 werd afgesloten. Tot dat moment heeftArchitectuur Lokaal vragen over welstand zoveelmogelijk naar het Projectbureau doorverwezen; naafloop van het Projectbureau zette ArchitectuurLokaal de eigen informatiefunctie ten aanzien vanwelstand weer voort als vanouds. In 2004 werkte Architectuur Lokaal mee aan deorganisatie van gesprekken in de provincies, dievanuit het Projectbureau zijn geïnitieerd. Degesprekken waren bedoeld om raadsleden goed teinformeren over de context, de verantwoordelijkhe-den en de consequenties van de nieuwe welstands-nota’s.

Welstand als instrument voor architectuurbeleid

De wijziging van artikel 12 van de Woningwet hadals hoofddoel: het genereren van meer transparantievoor burgers. Sommige gemeenten zagen daarbijook kansen voor initiëren en het aanscherpen vanhet ruimtelijk kwaliteitsbeleid. Een aantal gemeen-ten heeft de gelegenheid aangegrepen om het wel-standsbeleid in te bedden in een breder pakket vanruimtelijk kwaliteitsbeleid. Nu het nieuwe beleid in werking is getreden, is hetvan belang na te gaan of de welstandsnota's daad-werkelijk voldoen aan de verwachtingen van hetlokale bestuur, de welstandscommissie, de architecten de burger. Voor de bestuurder is het van belang ofen hoe de nota daadwerkelijk bijdraagt aan het reali-seren van de gewenste ruimtelijke kwaliteit. Voor dewelstandscommissie is het belangrijk te kunnenwerken met het nieuwe instrument, terwijl dearchitect er bij het ontwerpen mee uit de voetenmoet kunnen. Voor de burger is transparantie vanwelstand rechtstreeks van invloed op zijn rechts-positie en de hoogte van de bouwkosten. Naar verwachting zal VROM in 2006 met een eigen,meer algemene evaluatie komen. Voor gemeenten ishet eerste toetsmoment het jaarverslag over 2004.Maar dat geeft hoofdzakelijk inzicht in de aard van

de ingediende plannen en het advies dat hierover isuitgebracht, en niet in de mogelijkheden van denota. Vooruitlopend op de tweede golf nota’s wilArchitectuur Lokaal in kaart brengen of de wel-standsnota in de praktijk voldoet aan de verwach-tingen en ambities van bestuurders. Het gaat danom de 'bandbreedte' van het nieuwe welstandsbe-leid: het maximale verschil in eindresultaat van eenontwerp binnen de vastgestelde criteria. Daartoeworden de maximale interpretatiemogelijkhedendoor de gebruikers ervan (welstandscommissie,architect, burger) onderzocht. In november 2004 is Architectuur Lokaal in hetkader van het ICEB gestart met een eerste praktijk-experiment in het kader van het onderzoek. Viergemeenten, variërend in grootte en verspreid overhet land deden hieraan mee. Enschede, Leeuwarden,Bussum en Neerijnen hebben allen een nota vast-gesteld waaruit ambitie spreekt ten aanzien van deruimtelijke kwaliteit. Bovendien vormt in dezegemeenten particulier opdrachtgeverschap een bijzonder punt van aandacht. In elke gemeenteontwierpen drie architecten voor dezelfde kavel(maar voor een andere particuliere opdrachtgever)een woonhuis binnen de criteria van het welstands-

beleid. Deze eerste sessie heeft een aantal interessan-te vragen aan het licht gebracht, die ArchitectuurLokaal in een tweede fase (een serie gesprekken mettien andere gemeenten) verder zal uitwerken. Datzijn onder andere vragen als: Hoe strikter de criteriazijn geformuleerd, hoe duidelijker voor burger enarchitect. Maar in wiens belang is dat? Een tweedevraag is of er een duidelijk verschil in kwaliteit vanontwerp waarneembaar is tussen het werk van eenaannemer, een groot, landelijk opererend architec-tenbureau en een klein, lokaal ontwerpbureau. Ookdat is voor particulier opdrachtgevers belangrijkeinformatie met betrekking tot de afwegingen in dearchitectenkeuze.In 2005 vindt een symposium plaats waarin debevindingen aan gemeentebestuurders, ambtenarenen bewindslieden, architecten, welstandsorganisatiesen andere geïnteresseerden worden voorgelegd. De resultaten van het onderzoek zullen naar ver-wachting in september 2005 aan de minister vanVROM worden gepresenteerd.

Welstand bij het ontwerp van een eigen woning

v.l.n.r.: snelkookpansessie, tuinstraarchitecten bna, burggraaf bouwb.v., ole boom

pagina 14


Het Amersfoortse stadsdeel Vathorst zal in 2012 aan30.000 nieuwe bewoners ruimte bieden. Parallel aande ontwikkeling van woningen en voorzieningenwerkt de stichting Vario Mundo aan het eigen cultu-rele gezicht van Vathorst binnen het grotere geheelvan Amersfoort. Ook Almere en Utrecht proberennieuwbouwlocaties een eigen culturele identiteit tegeven in verbinding met de bestaande stad. Steedsis het idee, dat een nieuw gebied pas karakter krijgt,wanneer de culturele wijkontwikkeling gelijkopgaat met de fysieke bouw. De culturele strategie van Vario Mundo voorVathorst is vergelijkbaar met die voor Almere Poorten Leidsche Rijn, maar er zijn ook verschillen. Zohoudt Vario Mundo zich bezig met projecten op hethele terrein van kunst en cultuur, terwijl in Leid-sche Rijn organisatorisch een scheiding bestaat tus-sen projecten met kunstenaars en de meer algemeneculturele activiteiten. Voor Almere Poort moet de

organisatie nog vorm krijgen. Het gevolg van dezeverschillen in organisatie is dat er ook verschillendestrategieën ontstaan. Zo zoekt Vario Mundo actiefnaar een verbinding met bestaande culturele instel-lingen, terwijl Almere daar juist terughoudend meeis. De strategie in Leidsche Rijn is erop gericht onaf-hankelijk te zijn, door zich te laten adviseren dooreen team van kunstenaars. In opdracht van Vario Mundo organiseerde Archi-tectuur Lokaal een uitwisseling tussen de gemeentenAmersfoort, Utrecht en Almere. In voorbereidingdaartoe werden de ervaringen en discussie- puntenin kaart gebracht. Op 28 mei 2004 gingen de betrok-kenen hierover met elkaar in gesprek onder leidingvan Jaap Huisman. Na een inleiding van Paul Stren-gers, wethouder gemeente Amersfoort, zijn de strategieën toegelicht door Marjan van Gerwen(Vario Mundo, Amersfoort), Mariette Dölle (BureauBeyond, Leidsche Rijn) en Ans van Berkum

(gemeente Almere). Volgend op een fietstocht langsde verschillende projecten in Vathorst reageerdenbetrokkenen vanuit het ontwerp: Nicoline Wijnja(Museum De Paviljoens Almere), Tom van Gestel(SKOR), Martijn Boelhouwers en Ida van der Lee(kunstenaars).

publicatieTerreinwinst, cultuur in nieuwe stadsdelenDe reader, behorende bij de werkbijeenkomst inVathorst, werd uitgegeven door Architectuur Lokaal,mei 2004 en is te bestellen via www.arch-lokaal.nlvoor € 15,00 incl. verzendkosten.

Terreinwinst, cultuur in nieuwe stadsdelen

vathorst, 28 mei 2004

pagina 15


Veertig jaar later is het tweede project van Architec-tuur Lokaal in het kader van het ActieprogrammaCultureel opdrachtgeverschap en Intensivering opdrach-tenbeleid uit de regeringsnota Ontwerpen aan Neder-land, Architectuurbeleid 2001-2004. Het eerste projectbetrof het opdrachtgeverschap bij de woonzorgopgave onder de titel Het beste van drie werelden. Ditwerd vervolg met het project Een Tweede Jeugd overde herstructurering van ouderenhuisvesting (ziepag. 28 ). In 2004 is het derde project in de reeks uit-gevoerd, dat is gericht op het opdrachtgeverschapbij bedrijventerreinen, getiteld Werk in uitvoering(zie pag . 16 en 25.)Voor Veertig jaar later bezocht een Vliegende Brigadereeds in 2003 en onder leiding van Wytze Patijn vierwederopbouwwijken waarbij zij probeerde inzichtte krijgen in de manier waarop opdrachtgevers devernieuwing van deze wijken ter hand nemen. Dit,met het doel te komen tot aanbevelingen voor hui-dige en toekomstige opgaven elders in het land. Degemeenschappelijkheid én de uniciteit van de ver-schillende naoorlogse wijken in Nederland maaktdat mogelijk en interessant voor alle betrokkenenbij de vaak omvangrijke en complexe herstructure-ringsopgave.De Brigade bestond uit Wytze Patijn (Kuiper Com-pagnons), Rita Brons (Stimuleringsfonds voor Ar-chitectuur), Jan Hulsegge (Wooncom Emmen),Joep Padberg (Johan Matser Projectontwikkeling),Jeroen Bosch (Bosch & Veenenbosch Landschapsar-chitecten) en Willem Schmink (wethouder gemeenteGroningen). De Brigade bezocht Amsterdam-Osdorp,Den Haag-Zuidwest, Breda-Heuvel en Groningen-Vinkhuizen en heeft ter plekke intensieve gesprekkenmet opdrachtgevers, ontwerpers, gemeenten en

overige betrokkenen gevoerd. Voorafgaand aan dezegesprekken werd zij middels projectdocumentatieen een rondleiding uitgebreid geïnformeerd over deins en outs van de desbetreffende wijk. Op 27 april 2004 organiseerde Architectuur Lokaalsamen met Europan een afsluitend symposium inde Van Eesterenzaal in Amsterdam West, met spre-kers die op verschillende manieren betrokken zijnbij de vernieuwing van naoorlogse wijken. Naastleden van de Brigade maakten ook Esther Agricola(KEI) en Karin Laglas (MAB) deel uit van het forum.Zo'n 80 opdrachtgevers namen deel aan de discus-sie. Bij deze gelegenheid reikte Margreeth de Boer,voorzitter van Architectuur Lokaal, het eersteexemplaar van het boek Veertig jaar later uit aan KeesLever, Ministerie VROM.

publicatiesVeertig jaar later, vernieuwing van de wederopbouwwijkenIn dit boek worden de vier wijken en de daar gebruik-te aanpak van de herstructurering beschreven. Opbasis van de gesprekken die de Vliegende Brigadevoerde met betrokkenen zijn er aanbevelingengeformuleerd voor het opdrachtgeverschap bij dezeopgave. Uitgave Architectuur Lokaal 2004, ontwerpJoost Grootens, fotografie Joost Brouwers, LuukKramer, oplage 2500 ex. Het boek is te bestellen viawww.arch-lokaal.nl en kost € 27,00 excl. verzend-kosten.ISBN 90-802364-8-9

Bij dit project is een gelijknamige informatiebrochuregemaakt, op aanvraag kosteloos te verkrijgen bijArchitectuur Lokaal.

Veertig jaar later, vernieuwing van de wederopbouwwijken

Drie belangrijke aspecten van woningbouw kregenextra aandacht op BouwRAI 2004. Bezoekers aan debeurs konden deelnemen aan excursies in Amster-dam om de laatste ontwikkelingen in de praktijk inAmsterdam te zien. Aan bod kwamen stedelijke uit-breiding en stedelijke herstructurering. Professio-nele architectuurgidsen begeleidden de excursieswaarbij toelichtingen werden gegeven door betrok-ken partijen zoals projectontwikkelaars, corpora-ties en architecten. De excursies vonden iederebeursdag, van 30 maart tot 3 april, plaats. Architec-tuur Lokaal organiseerde de excursies samen metNIROV, in opdracht van de BouwRAI.

ijburg: stedelijke uitbreidingIJburg is de nieuwste stadsuitbreiding van Amster-dam die in 2012 klaar moet zijn en dan zo’n 45.000bewoners zal herbergen. Drie van de uiteindelijkzeven kunstmatige schiereilanden ten noordoostenvan Amsterdam zijn reeds aangelegd. IJburg wordteen wijk voor mensen met verschillende 'leefstijlen',leeftijden en huishoudens, waarvoor een grote verscheidenheid aan woningen gebouwd wordt:laagbouw en appartementen, huur en koop, goed-koop en duur. Ook is er ruimte voor bijzonderewoonvormen voor ouderen en gehandicapten, par-ticulier opdrachtgeverschap en bedrijven. Na enigestagnatie worden de volgende 1300 woningengebouwd.

bijlmer: stedelijke herstructureringDe Bijlmermeer bestaat uit zo’n 12.500 flatwoningen,waarvan eind jaren ‘60 de eerste opgeleverd werden.Vanaf de jaren ’80 werd duidelijk dat de hoogbouw-buurt dringend aan vernieuwing toe was. Uit bewo-nersonderzoek bleek een meerderheid de voorkeurte geven aan wonen in laagbouw. Een groot deel vande hoogbouw is of wordt gesloopt en vervangen dooreengezinswoningen met een tuin. De overblijvendehoogbouw wordt ingrijpend verbeterd. Behalvewoningen komen er ook nieuwe bedrijfsruimten,kantoren en voorzieningen in het gebied. In 2010moet de complete herstructurering afgerond zijn.

westelijke tuinsteden en overkluizinga10: stedelijke herstructureringIn het westen van Amsterdam ligt de wijk Bos enLommer. Centraal in deze wijk ligt het Bos en Lom-merplein. Dit plein was in de jaren ’30 bedoeld alshét centrum voor de buurt. Het ambitieuze planwerd begin jaren ’60 echter doorkruist door de aan-leg van de A10. Sindsdien is het stadsdeel opgedeeldin twee delen. Inmiddels zijn het oostelijk en weste-lijk deel weer verbonden door het nieuwe viaductover de A10. De plannen voor het Bos en Lommer-plein en de omgeving worden de komende jaren uit-gevoerd. Dit project bouwt voort op de tuinstadge-dachte en bestaat uit 750 woningen met een grotevariatie aan woningtypen.

Excursies BouwRai

excursie stedelijke herstructure-ring bijlmer, amsterdam zuidoost,30 maart 2004

pagina 16


Beschouwingen over ruimtelijke trends in Nederlandverwijzen dikwijls niet in positieve zin naar bedrijven-terreinen. Architectuur Lokaal heeft het initiatiefgenomen tot het project Werk in uitvoering en is opzoek gegaan naar projecten waarvan om verschil-lende redenen wordt aangenomen, dat de kwaliteitmeer dan gemiddeld is. Doel van dit project isopdrachtgevers te stimuleren, de incidentelebedrijfsgebouwen zorgvuldig vorm te geven en dezein de brede context van de bedrijfslocaties te bena-deren.Dit is het derde project van Architectuur Lokaal inhet kader van het Actieprogramma Cultureel op-drachtgeverschap en Intensivering opdrachtenbeleid uitde regeringsnota Ontwerpen aan Nederland, Architec-tuurbeleid 2001-2004. Het eerste project betrof hetopdrachtgeverschap bij de woonzorg opgave onderde titel Het beste van drie werelden. Dit werd vervolgdmet het project Een Tweede Jeugd over de herstructu-rering van ouderenhuisvesting (zie pag. 11 en 28 ).Het tweede project was gericht op de herstructure-ring van de naoorlogse wijken, getiteld Veertig jaarlater (zie pag . 15).

Evenals bij de eerdere projecten in de reeks pro-gramma's voor cultureel opdrachtgeverschap werdook nu voor de beproefde aanpak van de VliegendeBrigade gekozen. De Brigade bestond uit Jan DirkPeereboom Voller (Studio JDPV), Harm Post (Bureauvan Droffelaar), Cees van Esch (Gelders Genoot-schap), Harkolien Meinsma (Bureau Meinsma), Willem Verhaak (Milieudefensie) en André Adank(wethouder gemeente Breda). De Brigade bezocht debedrijventerreinen IJsseloord 2 Arnhem, ApeldoornNoord, Rivierzone Vlaardingen, Bakestein Zwijn-drecht, High Tech Campus Eindhoven, FlightForum Eindhoven, Westermaat Campus Hengelo,Retail Park Plein Westermaat Hengelo en sprak metbetrokkenen over de wijze waarop de inrichting vande bedrijven tot stand is gekomen.Op 31 maart 2005 zal dit project worden afgeslotenmet een discussie in CineMec in Ede is de pre-mièrevan de videofilm Werk in uitvoering, opdrachtgeversen bedrijventerreinen, die Pierre Rezus in opdrachtvan Architectuur Lokaal heeft gemaakt. Tevenswordt het gelijknamige boek gepresenteerd.Lees verder: pag. 25.

publicaties Werk in uitvoering, opdrachtgevers en bedrijventerreinenDit boek bevat projectbeschrijvingen van degenoemde bedrijventerreinen en de bevindingenvan de Vliegende Brigade, gevolgd door conclusiesen suggesties voor publieke en private opdracht-gevers. Uitgave Architectuur Lokaal, maart 2005, ontwerp Joost Grootens, fotografie Joost Brouwers,oplage 2500 ex. Het boek is te bestellen viawww.arch-lokaal.nl en kost € 22,50 excl. verzend-kosten. ISBN 90-809370-1-0

De informatiebrochure Werk in uitvoering over dit project op aanvraag kosteloos te verkrijgen bijArchitectuur Lokaal.

De film Werk in uitvoering is na de première op maart2005 verkrijgbaar via www.arch-lokaal.nl voor € 10,00excl. verzendkosten.

Werk in uitvoering, opdrachtgevers en bedrijventerreinen

de vliegende brigade op locatie

pagina 17


De openbare ideeënprijsvraag Kust in beweging werduitgeschreven door het Nederlands Bureau voorToerisme & Congressen (NBTC). Uitgangspunt voorde prijsvraag was het bieden van een impuls aan hetdenken over de ontwikkeling van de Noordzeekusten de Waddeneilanden. Dit, vanuit de gedachte datoverheden, burgers en ondernemers belang hebbenbij innovatieve, realistische plannen voor de toekomst van de Noordzeekust en de kustregio’s.Badplaatsen en kustgebieden moeten goed bereik-baar zijn, maar de vervoerssystemen raken op drukke, zomerse dagen vaak volledig verstopt.Bovendien vraagt de bijzondere ervaring die men-sen aan de kust zoeken, om een passende vormge-ving van de weg er naar toe. De noodzaak om de vervoersproblemen op een zorgvuldige manier op te lossen en de combinatie van natuur en cultuur,waarop de kwaliteit van de ruimte aan zee berust,vormden de kern van de prijsvraag. Gevraagd werdom oplossingen voor mobiliteit van en naar de kust,

die de kust nog aantrekkelijker en beter bereikbaarmaken voor alle groepen gebruikers. Aan Architectuur Lokaal werd gevraagd, behulp-zaam te zijn bij het opstellen van het wedstrijd-programma en bij de uitvoering van het gehele wedstrijdproces. Het wedstrijdprogramma werdopgesteld volgens het model wedstrijdprogrammavoor een prijsvraag, zoals beschreven in Kompas bijPrijsvragen en Meervoudige Opdrachten, onderdeel vanhet Convenant Wedstrijden op het gebied van architec-tuur, stedenbouw, landschapsarchitectuur en interieur-architectuur. De tentoonstelling en de prijsuitreikingvonden plaats op 27 mei 2004 in Riche te Zandvoort.Na een inleiding van Hans Hogendoorn, wethoudertoerisme van Zandvoort, werden de prijzen uitgereiktdoor Gerben Baaij (NBTC) en Jan de Graaf (jury). Lees verder: pag. 22

publicatieBereikbaarheid van de kust, juryrapport van de prijsvraag'Kust in beweging'.Dit boekje bevat alle informatie over de prijsvraag,uitgeschreven door het Nederlands Bureau voorToerisme en Congressen NBTC, gevolgd door eenoverzicht van alle 50 inzendingen. De jury bestonduit Francine Houben (Mecanoo Architecten), Jan deGraaf (Trans Atlantis), Tracy Metz (architectuurcri-ticus NRC Handelsblad), Sam Schouten (AlgemeenLedenbelang ANWB), Dirk Sijmons (Rijksadviseurvoor het Landschap), Jan Troost (Chronisch Zieken enGehandicaptenraad). De publicatie werd mede moge-lijk gemaakt met bijdragen van het Stimuleringsfondsvoor Architectuur, het Ministerie van VROM en hetNationaal Comité van de Stichting Europees Jaar voorMensen met een Handicap. Uitgave Nederlands Bureauvoor Toerisme & Congressen, mei 2004, ontwerpJoseph Plateau, oplage 750 ex. Niet meer verkrijgbaar,ter inzage in de bibliotheek van ArchitectuurLokaal.

Kust in beweging

In het kader van de nota Ontwerpen aan Nederland2001-2004 heeft Architectuur Lokaal een aantal programma's uitgevoerd met betrekking tot land-schapsontwikkeling. Zo zijn er in de kranten van Architectuur Lokaalartikelen opgenomen die betrekking hebben op hetlandschap, op reconstructie en op bouwen in hetbuitengebied. De laatste uitgave van 2004 was eenthemanummer waarin het landschap centraal staat.In het digitale Handboek Architectuurbeleid vooropdrachtgevers, dat in ontwikkeling is op de websitewww.arch-lokaal.nl, is informatie opgenomen overlandschapsontwikkeling en over de betekenis vanhet gemeentelijk opdrachtgeverschap bij de land-schapsontwikkelingsplannen.En dan was er de landelijke manifestatie Oost WestThuis Best. In 2003 vonden er reeds 5 regionale bij-eenkomsten voor lokale en provinciale bestuurdersplaats, verspreid door Nederland. Eén van debelangrijkste uitgangspunten voor de gehele mani-festatie was de problematiek bij besluitvormingover bovenlokale opgaven. Het spreekt voor zich,dat het dan met name landschappelijke ingrepen

betreft. De slotbijeenkomst op 12 februari 2004 inUtrecht was dan ook grotendeels geprogrammeerdrond de inpassing van infrastructuur in het land-schap, ontwikkelingsplanologie en de waterproble-matiek, en droeg als titel: De uitwerking van boven-lokale opgaven door het lokale bestuur. Bij dezebijeenkomst kwamen de resultaten uit de regionalediscussies bij elkaar. In haar inleiding stelde Mar-greeth de Boer het begrip cultureel opdrachtgever-schap nog eens aan de orde als uitgangspunt. ‘Wanneer dat begrip valt in een vergadering van het college van B&W krijgen veel bestuurders eenstarende blik in de ogen, zo van: dat zal wel goedwezen. Maar in veel gemeenten is het met datopdrachtgeverschap niet goed gesteld. Daarommoeten lokale bestuurders in actie komen.’ In dedefinitie van De Boer betekent cultureel opdracht-geverschap dat de bestuurders zich bezighoudenmet de ruimtelijke kwaliteit van de gemeente in brede zin: de gebouwde omgeving én de openbareruimte (‘die wordt vaak vergeten’), het gebiedbinnen de bebouwde kom én dat erbuiten. Naast de deelnemers aan de discussie leverden

Mieke Blankers (wethouder gemeente Haarlemmer-meer), Jan Baas (vm. burgemeester Wieringen), PaulStevens (gemeente Venlo), Jaap Modder (KAN), JanElsinga (Ministerie V&W), Aart Kusters (wethoudergemeente Neerijnen), Jolinda van der Endt (Ministe-rie LNV), Renger Walet (wethouder gemeente Nijkerk)en Dirk Sijmons (Rijksadviseur voor het Landschap)een bijdrage; Bert van Meggelen trad op als voorzitter.Aan de gehele manifestatie, de vijf bijeenkomstenplus het slot, hebben ca. 500 mensen uit heel Neder-land deelgenomen.

publicatieOost West Thuis BestReader met inleiding van Margreeth de Boer, gevolgddoor programma's, verslagen, beeldimpressies endeelnemerslijsten van de zes bijeenkomsten, gehou-den in de periode 13 februari 2003 - 12 februari 2004.Te bestellen via www.arch-lokaal.nl voor € 15,00 excl.verzendkosten. De verslagen kunnen ook wordengedownload van de genoemde website.

Oost West Thuis Best

jury kust in beweging in beraad

de prijsuitreiking in zandvoort, 27 mei 2004

pagina 18


Vervolgens heeft Architectuur Lokaal de aandachtgericht op landschapsontwikkelingsplannen (LOP).Met het Ministerie van LNV is afgesproken omonder het motto Het LOP revisited een debat te orga-niseren voor gemeenten die werken aan een land-schapsontwikkelingsplan. Het doel was enerzijdsom de direct betrokken gemeenten verder te stimu-leren en te ondersteunen, anderzijds om informatiete verzamelen die relevant kan zijn voor anderegemeenten en voor de evaluatie van de LOP regeling.

Architectuur Lokaal nodigde LandschapsbeheerNederland uit, een bijdrage aan dit debat en de voor-bereiding daarvan te leveren. Op basis hiervanwordt sinds het voorjaar van 2004 samengewerkt.Besloten is om de betreffende gemeenten te raad-plegen alvorens invulling te geven aan het debat.Medio 2004 zijn gesprekken gevoerd met verant-woordelijke ambtenaren op lokaal, regionaal of pro-vinciaal niveau. Daarbij is inhoudelijke informatieverzameld over de voortgang bij de LOP's en is de

behoefte aan uitwisseling tussen gemeentengepeild. In september is verslag uitgebracht. Vast-gesteld kan worden dat gemeenten de planvormingenthousiast ter hand nemen, maar dat er nog vraagtekens zijn bij de uitvoering. Ook zijn veel vande gemeentelijke projectleiders bezorgd dat denoodzaak om te bezuinigen ook op dit terrein zijnweerslag krijgt. Het beoogde debat heeft op 27 januari 2005 in Kasteel Groeneveld in Baarn plaatsgevonden.

Landschapsontwikkelingsplannen

Naast het opdrachtgeverschap bij infrastructuurvraagt ook de waterproblematiek de nodige aan-dacht. Het Ministerie van OCW heeft ArchitectuurLokaal met een projectsubsidie in de gelegenheidgesteld, het project Wateratlas in de Groene Long uit tevoeren. Deze activiteit maakt deel uit van een groterproject van H+N+S Landschapsarchitecten, dat opzijn beurt mede mogelijk wordt gemaakt met eenfinanciële bijdrage van het Stimuleringsfonds voorArchitectuur. Het project heeft tot doel om met het oog op dekomende wateropgave de eigenschappen van hetwatersysteem, inclusief de cultuurhistorischewaarden, op een zodanige wijze te presenteren datontwerpers en bestuurders tot gefundeerde afwe-gingen kunnen komen. Architectuur Lokaal zal in

hierbij het verband leggen met de lokale / regionaleagenda's van bestuurders en bewoners. Het projectzou worden gericht op 'de groene long' in Noord-Holland. Omdat echter het benodigde draagvlak vanálle betrokken partijen hier niet kon wordenbereikt, zal een geografische verschuiving optredenbij de uitvoering. De verwachting is dat dit projectmet behoud van de inhoudelijke opzet van het oor-spronkelijke plan in 2005 van start kan gaan op eenandere locatie.

De waterproblematiek

schutsluis bij de stuw van hagesteinin de lek, even ten oosten van vianen

pagina 19


De activiteiten van Architectuur Lokaal in het kadervan het opdrachtgeverschap bij infrastructuur, uitgevoerd conform de architectuurnota Ontwerpenaan Nederland 2001-2004, hebben zich in het 2004hoofdzakelijk geconcentreerd op projecten in relatie tot het Routeontwerp A12.Na afronding van het onderzoek Waar een weg is, is een wil over voorbeelden van routeontwerp, isgestart met het programma Leergangen infrastruc-tuur. Met direct betrokken gemeenten en anderepartijen op lokaal niveau zijn regionale discussiesgeorganiseerd gevoerd over de uitkomsten van hetrouteontwerp A12 in relatie tot lokale plannen. Voor de praktische uitvoering heeft ArchitectuurLokaal samenwerking gezocht met lokale architec-tuurcentra langs de A12. De bijeenkomsten vondenplaats in Gouda (met het Gouds Regionaal Architec-tuur Platform), Utrecht (met ArchitectuurcentrumAorta) en Arnhem (met het Centrum Architectuuren Stedenbouw Arnhem CASA). Er warengemiddeld telkens 60 deelnemers bij de bijeenkom-sten aanwezig: lokale en regionale bestuurders enambtenaren, ontwerpers en ontwikkelaars, evenalsde Rijksadviseur voor de Infrastructuur, Jan Brouwer,en vertegenwoordigers van de Rijksoverheid. Hetverslag van de bijeenkomst zal in 2005 wordengepubliceerd. Als voorzitter bij de discussies tradGuido Wallagh (Bureau De Lijn) op. In het kader van de Leergangen is materiaal verzameldover planvorming langs de A12. Dit materiaal wordtaangevuld en bewerkt zodat het kan worden ontslo-ten in het digitale Handboek Architectuurbeleid vooropdrachtgevers op www.arch-lokaal.nl. Daarmeekrijgt de discussie over het routeontwerp van de

omgeving die in drie regionale bijeenkomsten isgestart, een breed toegankelijk vervolg.In de discussie over de toekomst van het Routeont-werp A12 gaat het, ook bij het onderdeel omgeving,uiteraard om de vraag: hoe nu verder? De regionalediscussies waren een stap op weg naar een vervolg.Met het oog op de verdere aanpak heeft daarom eenzogenoemde krachtenveldanalyse plaatsgevonden.Hierin wordt samen met Bureau De Lijn in kaartgebracht met welke partners het meeste perspectiefvoor de toekomst bestaat. Voor 2005 is nog een andere vervolgactie is gepland.Doel van deze bijeenkomst is het bijeenbrengen vansleutelfiguren uit de Gelderse Vallei en De Liemers,zodat zij met de Rijksadviseur voor de Infrastruc-tuur van gedachten kunnen wisselen over verderestappen voor de inpassing van de A12 in hun gebied.Tenslotte zijn enkele artikelen die betrekking hebbenop de (inpassing van de) infrastructuur gepubli-ceerd in de kranten van Architectuur Lokaal. Daarinis onder meer aandacht besteed aan het landschaps-plan voor de A12. Lees verder: krant ArchitectuurLokaal 48, themanummer infrastructuur.

publicatiesWaar een weg is, is een wilRapportage van het onderzoek van ArchitectuurLokaal naar voorbeeldprojecten van wegontwerpten behoeve van het projectbureau RouteontwerpA12, om te komen tot uitgangspunten voor het wegontwerp in relatie tot de ruimtelijke omgeving.Uitgave Bouwdienst Rijkswaterstaat, mei 2004,oplage 200 ex. Het rapport is kosteloos verkrijgbaarvia www.arch-lokaal.nl.

Autoroutes du Sud de la France: privatisering en ruimtelijke kwaliteitVerslag van Pharos studiereis naar Zuidwest Frankrijk, 27 april -1 mei 2004. In dit verslag wordtingegaan op het speciale karakter van Franse tolwe-gen. Hoe komt het ontwerp tot stand? Hoe is hetopdrachtgeverschap geregeld? Hoe worden nieuwewegen ingepast in het landschap? Al is de Franseaanpak niet direct in Nederland toepasbaar, ookdaar blijkt het belang van goed opdrachtgeverschap.Het verslag kan worden gedownload van www.arch-lokaal.nl.

Opdrachtgeverschap bij infrastructuur

Overheden, bedrijven en instellingen kunnenArchitectuur Lokaal verzoeken om een gericht cur-suspakket samen te stellen voor hun medewerkers.In opdracht van Johan Matser Projectontwikkelingbv stelde Architectuur Lokaal een tweedaags cursus-programma en excursie voor ontwikkelaars samenonder de titel Visie in ontwikkeling, kennis van architectuur en stedenbouw.Het doel van de cursus was, bij te dragen aan dereflectie op de eigen rol van opdrachtgever. Juist alshet gaat om de eigen rol, verdient de inbreng van deklant en de ontwerper de aandacht - dit, tegen de

achtergrond van de gedachte dat inzicht in het ont-werpproces bevorderlijk kan zijn voor de kwaliteitvan het opdrachtgeverschap en het uiteindelijkegebouwde resultaat. Kritische beschouwingen, bijvoorkeur aan de hand van gerealiseerde, inspireren-de voorbeelden, vormden een onderdeel van hetprogramma. De bijeenkomsten vonden op 29 oktober en 30november 2004 in Zonnestraal en Gooiland; tijdensde excursie werden uiteenlopende projecten in Hilversum bezocht. Aan het programma werdenbijdragen geleverd door Jaap Huisman (journalist),

Ton Idsinga (Architectuur Lokaal), Dirk Sijmons(Rijksadviseur voor het Landschap), Arjen Ooster-man (Archis), Hans Mommaas (Universiteit Tilburg),Aryen Sikkema (Uithof Utrecht), Richard Lamb(Trendwatcher), door de architecten Maurice Nio,Hans Ruijssenaars, Sjoerd Soeters, MaartenSchmitt, Koen van Velzen en de landschapsarchitectJacqueline Greve (Gemeentewerken Hilversum).

the amazing whale jaw, busstationhoofddorp, nio architecten i.o.v.schiphol projects consult, 2003

kantoor rvu, mvrdv, i.o.v. rvu,mediapark, hilversum

Visie in ontwikkeling

the cyclops, 12 geluidswalwoningenin diependaal, hilversum, vhp s-a-i/nio architecten i.o.v. slokkerbouwgroep bv, 2001

pagina 20


In opdracht van het projectbureau De Gouden Pira-mide van het Ministerie van VROM, Atelier Rijks-bouwmeester verrichtte Architectuur Lokaal voorde tweede keer ondersteunende werkzaamhedenvoor deze rijksprijs voor inspirerend opdrachtge-verschap. De prijs is een gezamenlijk initiatief vande ministeries van VROM, OCW, LNV en V&W. De

uitvoering van de werkzaamheden hangt medesamen met de in de nota Ontwerpen aan Nederlandaan Architectuur Lokaal toebedeelde taken metbetrekking tot de bevordering van het cultureelopdrachtgeverschap in Nederland.Architectuur Lokaal was verantwoordelijk voor deregistratie en leverde een bijdrage aan de toetsing.

De jurering vond plaats bij Architectuur Lokaal.Samen met het Projectbureau werd op 12 en 13 okto-ber 2004 een excursie georganiseerd, waarbij dejury de genomineerde opdrachtgevers en projectenbezocht. Het Projectbureau heeft een website:www.goudenpiramide.nl.

De Gouden Piramide 2004

het plan sijtwende, sijtwende bv,één van de genomineerden voor degouden piramide 2004, voorburg.

In de nota Ontwerpen aan Nederland is verbredingvan het debat voorgenomen, in de verwachting datdoor een internationaal netwerk gekomen kan wor-den tot een profijtelijk tweerichtingsverkeer bij deuitwisseling van kennis en ervaringen. Onder denoemer PANORAMA Europa nam ArchitectuurLokaal eerder het initiatief tot een uitwisseling opnationaal niveau met Duitsland, PANORAMA NL<>D. In vervolg hierop en tegen de achtergrond van ver-vagende landsgrenzen en de ruimtelijke opgaven inNederland en Vlaanderen, zijn in de afgelopen jarentoenemende contacten ontstaan tussen Architec-tuur Lokaal en het Atelier Lokale Architectuurop-drachten AtLA, Bureau Vlaams Bouwmeester. Beideorganisaties zijn erop gericht, kwaliteitsbeleidingang te doen vinden bij opdrachtgevers op lokaalniveau. Daardoor is het inzicht in de overeenkom-sten en verschillen, en in de parallelle en tegenge-stelde bewegingen in het ruimtelijk beleid gegroeid.Als logisch gevolg hiervan nam Architectuur Lokaalhet initiatief, om samen met het AtLA een uit-wisselingsprogramma op nationaal niveau te orga-niseren over het opdrachtgeverschap en de architec-tuuropdrachten in beide landen, onder de titelPANORAMA NL<>V. Voor de uitvoering van het project zocht Architectuur Lokaal samenwerkingmet s@m architectuur management.De bijeenkomst vond plaats in Brussel op 18 november2004. Centraal stonden de vragen, welke thema’s

zowel in Vlaanderen als in Nederland actueel zijn enhoe beide landen hier van elkaar kunnen leren, kennisuitwisselen en deze wellicht in de praktijk brengen.Beoogd werd, bestaande netwerken van professionalsin de Nederlandse en Vlaamse wereld van bouwenen beleid versterken en verhelderen. Door bovendiende resultaten in breder Europees verband uit te dra-gen, was de verwachting dat verdere kennis vanelkaars bouwpraktijk kan worden opgebouwd. Uitbeide landen tezamen namen ca. 80 bestuurders,opdrachtgevers, ontwerpers, critici en vertegen-woordigers van maatschappelijke organisaties deelaan deze expertmeeting en de workshops. Als voorzit-ters traden Wivina Demeester (vm minister Vlaan-deren) en Adri Duivesteijn (lid Tweede KamerNederland) op, als sprekers onder meer de beideRijksbouwmeesters, Mels Crouwel (Nederland) enBob van Reeth (Vlaanderen). Een verslag van de bijeenkomst wordt in 2005 gepu-bliceerd.

PANORAMA NL< >VL

panorama nl<> vl vond plaats inhotel errera in brussel, de ambts-woning van de vlaamse minister-president, yves leterne

jurering van de inzendingen

pagina 21


OOrrggaanniissaattiieebestuurMargreeth de Boer, voorzitterCarel de Reus, penningmeesterHeero Meindersma, plv voorzitterMarga DuijnkerWim Kuiper, vanaf 25-11Harm PostRobert Samkalden

bureauCilly Jansen, directeurTon Idsinga, beleidsadviseurMonique Aartsen, bedrijfsleiderDirk Bergvelt, hoofd projectenVibeke Gieskes, projectleider tot 01-11Indira van ’t Klooster, projectleider vanaf 26-04Sacha Mudde, projectleider tot 14-02Jetse Oosterbaan Martinius, projectleider vanaf 01-03Saskia Voest, projectleider tot 01-07Wendeline Dijkman, projectmedewerkerMargot de Jager, projectmedewerkerJacqueline Wippo, projectmedewerker

Janneke van der Poel, projectmedewerkerCaroline Swart, secretariaat van 01-01 tot 01-07Saskia Derksen, stagiaire, 02-02 tot 03-04.

Vertegenwoordigingen bestuur en bureauIn 2004 hielden bestuurders en medewerkers vanArchitectuur Lokaal inleidingen bij uiteenlopendebijeenkomsten en namen deel aan diverse begelei-dingscommissies, waaronder Welstand op een Nieuwe Leest, Projectbureau Welstand op een Nieuwe LeestOntwerpwedstrijden en ontwikkelingscompetities,gemeente GoudaDebatbijeenkomst lokaal architectuurbeleid, BNAKring Friesland, LeeuwardenDe inzet van cultuur bij Stedelijke Vernieuwing, Projectbureau Belvedere, MaarssenToonbeelden van wederopbouw, Museum NageleInspiratie voor innovatie, Gelders Genootschap, Apeldoorn

Vormgeving op de kaart, Premsela Stichting voorNederlandse vormgeving, EindhovenBeter bouwen en bewonen, Stichting Toekomstbeeldder Techniek, DordrechtWorkshop wonen, zorg en architectuur, Vlaams Bouw-meester/AtLA, AmsterdamParlamentarische Enquete zu Architekturpolitik undBaukultur, Parlement Oostenrijk, Wenen Baukulturenquete, Resümee und Perspektiven, AzWArchitekturzentrum Wien, WenenGovernance for urban change, 48e IFHP World Congress,OsloStudent Seminar School of Architecture, OsloDutch Experience in conservation and management ofarchitectural documentation, Pusat DokumentasiArsitektur Indonesia, AmsterdamBezoekersprogramma Midden-Europese architectuurcri-tici, SICA, AmsterdamSeminar Arkitehtuuripoliittiset, SAFA, Helsinki

pagina 22


acupunctuur, michael scharf

Kustontwikkeling is één van de opgaven bij het ontwerp van Nederland. Er is behoefteaan innovatieve en realistische ideeën voor de bereikbaarheid van de kust. Dat geldtvoor de hele Noordzeekust van Nederland, inclusief de Waddeneilanden. Naast mobiliteitis ook de identiteit van de kustgebieden een punt van aandacht, en speelt herberg-zaamheid een rol bij de kwaliteit van de kust. Inpassing van de ideeën in het landschapis uiteraard ook van belang. Het initiatief van het Nederlands Bureau voor Toerisme en Congressen, ideeën voor kustontwikkeling te genereren door een prijsvraag uit teschrijven, leidde tot een groot aantal plannen voor kustontwikkeling. De plannen zijn bij de prijsuitreiking in Zandvoort getoond en trekken gaandewegsteeds meer aandacht. Zo werd de tentoonstelling gevraagd voor de Landelijke Kustdag 2004 in Den Helder en is deze in het Ministerie van VROM te zien geweest. De ideeën zijn ook in het buitenland niet onopgemerkt gebleven: er zijn plannen om detentoonstelling in 2005 in Sofia, Bulgarije te tonen. Aangezien het toerisme aan deZwarte Zee in opkomst is en tot 'Benidorm-achtige' ontwikkelingen lijkt te gaan leiden,is men vanuit Bulgarije geïnteresseerd in ontwikkelingen in Nederland. Rest de vraag,wanneer de Nederlandse kustgemeenten de plannen aangrijpen om het ruimtelijkbeleid van de eigen kust op te pakken.

NNaaaarr zzeeee?? IIddeeeeëënn vvoooorr kkuussttoonnttwwiikkkkeelliinngg

van vervoer naar vervoering,theo hauben, stijn kemper, nikemoederscheim, michel van der velden en marco vermeulen

Cilly Jansen

pagina 23


gran turismo, bart bomas en harro de jong

kustland e19a4, helene van dooremolen, arjen de groot, stefan pieterse, marjan van capelleen marnix vink

hollandse kust kiest, marijeschuurman, amber van tatenhove,stella eitjes, paul sistermans enarjen van der hout

kustgemeenten maken geen keuzesDe jury van de prijsvraag vatte de opgave als volgtsamen: lever een bijdrage aan de gedachte van dekust als toeristisch recreatief domein, door primairde mobiliteit te beïnvloeden en daarmee een instru-ment te ontwikkelen om beleidsmakers te inspire-ren en te beïnvloeden in hun denken over bereik-baarheid en ruimtelijke kwaliteit van de kust.De 50 voorstellen die werden ingezonden liepensterk uiteen. Zo waren er zeer concrete en tegelijkzeer verschillende ideeën voor specifieke vraagstuk-ken als parkeerproblemen, naast wat minder scherpomlijnde ideeën over bijvoorbeeld ontwikkelings-strategieën voor de lange termijn.Veel ontwerpers van de plannen vonden de Neder-landse kuststreek weinig gedifferentieerd - zeker invergelijking tot buitenlandse badplaatsen. Zij sug-gereerden meermaals dat er niet wordt geïnvesteerdin kustontwikkeling omdat er geen uitgesprokenkeuzes gemaakt worden. Daardoor zal de kwaliteitniet verbeteren, was de heersende opvatting. Insommige inzendingen werd bij wijze van differenti-atie voorgesteld om meer voorzieningen aan te bieden, waardoor uitbreiding van de infrastructuurgerechtvaardigd zou zijn; in andere plannen werdenvoorstellen voor differentiatie gedaan, waardoor dedruk op bestaande badplaatsen kan worden vermin-derd. Slechts in een enkele inzending werd een locatiespecifieke oplossing aangedragen. Een antwoord op de vraag met welke partijen en uitwelke financieringsbronnen de ideeën gerealiseerdzouden kunnen worden ontbrak bij de meesteinzendingen. De algemene reactie was dat dezevraag niet kan worden beantwoord wanneer er geenontwikkelingsrichting is bepaald. Een enkele inzen-der baseerde zijn idee op een procesmatige strategiedie hierbij behulpzaam zou kunnen zijn.

de waterproblematiekDe jury constateerde dat er in grote lijnen sprakewas van vijf categorieën van oplossingen, waarin de inzendingen zich van elkaar onderscheidden. De eerste betitelde zij als 'andere kusten maken'.

De opvattingen over wat de kust precies is, lopen bijdeze categorie inzendingen sterk uiteen. Sommigeontwerpers vatten de kust op als water en zand. Opde vraag naar de bereikbaarheid van de kust wordtgeen antwoord gegeven vanuit de mobiliteitspro-blematiek. Men keert de vraag om: als de mensenniet naar de kust kunnen komen, dan brengen we de kust naar de mensen. Zo zijn er voorstellen omoveral in Nederland badplaatsen te realiseren. Dezebadplaatsen zouden een alternatief kunnen vormenvoor recreëren aan zee, en daarmee kunnen zorgenvoor minder file richting Noordzeekust. De belevingvan de zilte zee is bij deze plannen duidelijk vanondergeschikt belang. Bij de plannen die de jury in de categorie 'bredevisie' onderbracht, spelen naast het kustmilieu ookde waterproblematiek en de stijging van de zeespiegeleen rol. In het laatste geval worden onder meereilanden voor de (eventueel opgehoogde) Noordzee-kust geprojecteerd. Deze eilanden worden stedelijkbebouwd of bestaan uit drijvende tropische bad-plaatsen met welluidende namen.

het succes van de Vlaamse kusttramIn de categorie 'vervoer naar zee' laten sommige ontwerpers de kustlijn - in het oosten aantakkendaan de Duitse infrastructuur, in het zuiden aan deVlaamse - geheel doorlopen, soms zelfs met onder-tunneling van het Wad. Anderen zoeken de oplossingjuist in infrastructuur die haaks geplaatst is op dekustlijn. Een enkeling combineert deze verschillendeinvalshoeken.Anderen leveren kritiek geleverd op de afstemmingvan bestaande vervoerssystemen. Zij pleiten voorbetere aantakkingen. Daarbij kunnen transferia eengoede functie vervullen. Vanaf deze transferia wordenuiteenlopende vervoersmogelijkheden voorgesteld.De overstapcentra worden gelokaliseerd op bestaandeplekken en soms vergaand ontworpen. Naast regu-liere transportmiddelen als bus, tram en fiets is ervooral aandacht voor kabelbanen, van stoeltjeslifttot een kabelbaan met cabines à la de the London Eye.Meerdere malen wordt verwezen naar de succesvolle

Vlaamse kusttram. Deze blijkt, aldus De Gentenaar,in 2004 niet minder dan 10,7 procent meer reizigerste hebben vervoerd dan het jaar daarvoor. Een enkeleinzender heeft een geheel nieuw transportmiddeluitgewerkt. Ook vervoer van badgasten over bestaande water-wegen wordt meermalen aangedragen als oplossingvoor de bereikbaarheid van de kust. Verder zijn erroute-informatiesystemen en digitale communica-tiemogelijkheden ingezet om files te voorkomen -zo zou je via internet vanuit de luie stoel alvast eenparkeerplaats kunnen reserveren. Heeft men eenmaal de kust bereikt, dan zijn er deideeën van ontwerpers die 'vervoer over zee' zelfvoorstellen. Bijvoorbeeld door van de ene badplaatsnaar de andere te hoppen. Dat zou mogelijk zijn dooréén tot zeer veel terminals te bouwen, haaks op dekustlijn. Voorgesteld wordt deze multifunctioneleterminals (van parkeerboot tot golfbreker) een rol telaten spelen bij de kustverdediging.

inspiratie voor beleidsmakersTenslotte is er de categorie van ideeën die zich rich-ten op de auto. Dit gaat van inzendingen die de autovolledig weren uit het kustgebied tot plannen die ervan uitgaan dat het probleem niet bij de auto ligt.Volgens de laatsten biedt de auto juist dat vakantie-gevoel waardoor je nog meer zin krijgt om naar zeete gaan. In het eerste geval worden uiteenlopendevoorstellen gedaan die autogebruik moeten ont-moedigen. In het tweede geval worden ook langzameroutes met attracties voorgesteld, waardoor de kustbeleving onderweg reeds wordt ingezet. Doorsommige ontwerpers wordt aldus de nadruk niet opde kust gelegd, maar op de beleving van de duinen,die volgens hen beter toegankelijk zouden moetenworden gemaakt. Met deze prijsvraag is er een reservoir aan ideeën enoriginele oplossingen gegenereerd. De jury sprak dehoop uit, dat deze ideeën de beleidsmakers langs deNederlandse kust inspiratie zal bieden om nu wer-kelijk aan de slag te gaan met de kustontwikkeling.

gondola, yuri werner

pagina 24


De familie Loudon bezit al ruim een eeuw een grootstuk grond in Wassenaar. Het ligt direct tegen deduinen in een bosrijke omgeving. Midden 20steeeuw werden twee kleine stukken daarvan verkocht,waarop reeds twee landhuizen stonden. Het restantwas en is het huidige landgoed Blanckenhoeve meteen huis, boerderij, pachter en opstallen. Ooittekenden voor de landschapsinrichting de destijdsberoemde landschapsarchitecten Zocher en zijnzoon. In 1999 ontvingen John en Yolanda Loudoneen voorstel van de gemeente om in het kader vaneen nieuw initiatief van de Provincie Zuid-Holland,de zogenaamde LandgoedontwikkelingsplannenLGOP (1) een landhuis te bouwen op Blanckenhoeve,mits de opstallen van de boerderij zouden verdwijnen,de verwaarloosde natuur zou worden hersteld en hetgebied publiek toegankelijk zou worden gemaakt. Zo eenvoudig bleek het echter niet te zijn. ‘Bij de uit-werking van de plannen bleek al snel dat het helelandgoed de monumentenstatus had, dat het pro-vinciaal beleid verschilde van het gemeentelijkebeleid, dat het gemeentelijk bestemmingsplan niettoereikend was, dat over de locatie van het toekom-stige landhuis tussen de instanties geen overeen-stemming bestond, en dat de gemeentelijke wel-standscommissie niet akkoord ging met hetontwerp. Zo hadden we ineens te maken met de Rijks-dienst Monumentenzorg (RDMZ), de ProvincialePlanologische Commissie Zuid-Holland (PPC), deafdelingen Natuur en Cultuur van de Provincie, endiverse afdelingen van de gemeente Wassenaar. Endan hadden we natuurlijk ook nog een architect.’

voorbeeld voor andere initiatievenDe inzet van alle partijen is hoog, want er hangt veelaf van een goed eindresultaat. Landgoedontwikke-lingsplannen bestaan eigenlijk alleen in naam.Behalve Blanckenhoeve is er nog een LGOP in ont-wikkeling voor Duindigt, maar verder nergens inNederland. Als er iets wordt gerealiseerd, is het voorde gemeente en de provincie erg belangrijk dat hetresultaat een goed voorbeeld biedt voor latere initia-tieven. Voor Monumentenzorg valt het onder Buiten-plaatsen. ‘En wijzelf willen natuurlijk een droom-huis bouwen, dat niet alleen aan alle bepalingen eneisen voldoet, maar toch ook aan onze eigen wensen!’Bovendien is het restaureren van het landschap, het weer begaanbaar maken van de paden en hetbewerkstelligen van publieke toegankelijkheid een

project (en kostenpost), dat de rest van hun levenaan deze unieke woonlocatie vastzit. Vijf jaar en eenstapel rapporten later lijken de ontwikkelingen nuin een stroomversnelling te raken. ‘De artikel 19-procedure is van start gegaan en de monumenten-aanvraag is gedaan. Alle informatie is eind december2004 op de post gegaan. Ons lot ligt nu in de handenvan zes verschillende commissies die het allemaaleens zullen moeten zijn.’

gouden tip van de welstandDe doorbraak kwam uiteindelijk, behalve door deniet aflatende inzet van het echtpaar zelf, door eenopmerking van de welstandscommissie. Het eersteontwerp, een traditioneel landhuis, werd afgekeurd,omdat het geen relatie legde met de omgeving. Bijlandgoederen zijn zichtlijnen tussen de landhuizenop de verschillende terreinen een belangrijk gegeven,maar daarvan was in dit ontwerp geen sprake,althans die relaties zijn nooit gelegd noch beargu-menteerd. ‘Hebben jullie eigenlijk goed nagedachtover wat voor een type huis jullie precies willen heb-ben?’, vroeg de welstandscommissie. Pas toen reali-seerden John en Yolanda zich dat zij zich misschienteveel hebben laten leiden door hun eigen idealen inplaats van meer advies in te winnen bij architecten.‘Iemand uit de welstandscommissie raadde aan eensmet Architectuur Lokaal te gaan praten en dat bleekeen gouden tip. We hebben vervolgens boeken volhuizen bekeken en naar aanleiding daarvan met eenaantal architecten gesproken en uiteindelijk volovertuiging voor Gunnar Daan gekozen. Al in heteerste gesprek stelde hij een achthoekig grondplanvoor. De vorm refereert aan de typologie van eenhoutzaagmolen of rentmeesterswoning, een van-zelfsprekend gebouw op een klassiek landgoed. Hetwordt uitgevoerd in houtskeletbouw met zwarte lei-steen op het dak. Landschapsbureau Noordpeil ont-wierp in samenspraak met Gunnar Daan het land-schapsplan. In de schuur naast het huis komt detrekker en gereedschap om het landgoed te onder-houden. “Dat gaan we zelf doen. Dit ontwerp voldoetprecies aan de manier waarop we het huis willengebruiken en de manier waarop we met het landgoedwillen omgaan. Houtbouw vinden we allebei ergmooi en de ligging is nu een geheel met de omgeving.Het is een uniek ontwerp voor een unieke locatie,niet een ‘gewoon’ landhuis.“

lid van de welstandscommissieHet echtpaar Loudon is inmiddels geheel thuis in dewereld van overheden en instanties, architectenkeuzeen welstandscommissies, maar toen zij aan dit projectbegonnen niet. ‘Wij hebben echt hard gezocht, maarer was helemaal niets beschikbaar aan informatie.Zoiets als het ICEB bestond nog niet in 1999. Daarhadden we misschien veel aan kunnen hebben.’ Dediverse instanties hebben het proces niet bepaaldvergemakkelijkt, maar over de rol van de welstands-commissie zijn ze toch wel tevreden. John Loudonoverweegt zelfs om als burgerlid zitting te nemen inde welstandscommissie van Wassenaar. Om ander-mans plannen te dwarsbomen? ‘Nee, als - ik zeg áls -we ooit gaan wonen in ons droomhuis op onsdroomlandgoed gaan we hier nooit meer weg. Graag wil ik daarom bijdragen aan de kwaliteit vanhet woonklimaat en het landschap in Wassenaar.’

(1) Landgoedontwikkelingsplan (LGOP): visie van de eigenaar op

de toekomstige ontwikkeling van het landgoed. De Provincie zegt

hierover: ‘De landgoederen, met hun bebossing, landhuizen,

lanen en tuinen, hebben grote natuur- landschaps- en cultuur-

waarden. Deze zijn zeer kenmerkend voor Wassenaar. De land-

goederen worden in hun huidige opzet met maatwerk in stand

gehouden. Op enkele plaatsen is (beperkt) nieuwbouw mogelijk,

voorzover deze nieuwbouw onderdeel uitmaakt van een pakket

maatregelen dat de toekomst van het landgoed garandeert. Dit

wordt gemotiveerd in een zogenaamd ‘landgoedontwikkelings-

plan’. (bron: Provincie Zuid-Holland, Ontwerp bestemmings-

plan Landelijk gebied, raadsmededeling, 31 augustus 2004)

OOnnss lloott lliiggtt bbiijj zzeess ccoommmmiissssiieessHet incasseringsvermogen van particuliere opdrachtgevers

Zelf een huis laten bouwen, is altijd een langlopend project dat het nodige incasserings-vermogen vergt, zowel emotioneel als financieel. Sommige zaken zijn voor alle eigen-bouwers gelijk: het zoeken naar een kavel, de keuze van de architect, het contact metde welstandscommissie. Maar soms is een situatie geheel uniek. Zo uniek dat er weinigconcrete regelgeving (maar wel veel beleid) bestaat. Dat blijkt in de praktijk geen voor-deel te zijn. Architectuur Lokaal sprak hierover met de familie Loudon, opdrachtgeversvan een landgoed.

schetsontwerp, gunnar daan doekevan wieren architecten bv, i.o.v. defamilie loudon, 2004

Indira van ‘t Klooster

pagina 25


ijsseloord 2, arnhemhightech campus, eindhoven

Het Nederlands landschap is altijd een weerspiege-ling geweest van de economische activiteiten die erplaatsvinden. Het is een rationeel landschap,gemaakt om te gebruiken. Ten behoeve van de land-bouw ontstonden de droogleggingen van plassen ende ontginningen van woeste gronden. Om te stokenwerd het veen afgegraven en voor de mijnbouw werden bossen geplant op de zandgronden. Kanalenwerden gegraven voor het transport, zoals later despoorwegen en de autowegen verschenen.De waardering van dit landschap ontstond in toene-mende mate met de ontsluiting er van in de 19eeeuw. Maar juist die ontsluiting vormde de grootstebedreiging voor het traditionele landschap. Op goedbereikbare plekken ontstond zware industrie enproductiebedrijven schoven naar de randen van desteden. Met de bescherming van de historische steden en de schaarse natuurgebieden verzamelt de lelijkheid zich waar de mobiliteit plaats vindt.Sinds het midden van de vorige eeuw heeft er eenenorme verschuiving plaats gevonden in de econo-mische structuur: van landbouw en industrie naardienstverlening en transport. Het is onvermijdelijkdat dit zichtbaar wordt in de inrichting van hetland. Vliegvelden en havencomplexen beslaan uit-gestrekte oppervlakten voormalige landbouwgrond.Kantoren, nog slechts een recent verschijnsel in destadscentra, verrijzen in een hoog tempo op goedbereikbare plekken: rond de stations en bij de toe-gangen tot de steden.Het werken wordt meer en meer uit de woongebieden

verdrongen. Wonen, werken en recreëren zijn apartecategorieën geworden, die hun eigen grondgebruikopeisen, met als gevolg een toenemende mobiliteit.Daardoor ontstaat weer een complexe en dure infra-structuur die het landschap doorsnijdt.Het is onvermijdelijk in de markteconomie dat dezeinfrastructuur een positieve factor is voor de vestigingvan bedrijven, niet alleen vanwege de goede bereik-baarheid, maar ook vanwege de zichtbaarheid voormiljoenen passanten. Maar het traditionele land-schap wordt daarmee onzichtbaar door een schermvan goedkope bouwsels en schreeuwerige reclames.Vooral door de alomtegenwoordigheid van dezebedrijventerreinen bij vrijwel ieder dorp en iederestad ontstaat er algemeen onvrede over de lelijkheid.Het lijkt een niet te bestrijden kwaad, dat echter ookzijn eindigheid zal kennen. Afhankelijk van de eco-nomische situatie zal de mobiliteit gedwongen worden af te nemen: meer thuis of dichter bij huiswerken. Daardoor is weer een vermenging van func-ties mogelijk, wat een levendiger omgeving kanbewerkstelligen en door de schaarste een intensievergebruik van de grond. De meeste gebouwen hebbeneen levensduur van maximaal 30 jaar, daarna zalopnieuw geïnvesteerd moeten worden. Dit is tevenseen kans tot verandering.Maar voorlopig ontstaan er nog steeds nieuwebedrijventerreinen en is er nog onvoldoende aan-dacht voor de sanering of revitalisering van oudereterreinen.Het is onze taak om aanbevelingen te doen naar

gemeenten en opdrachtgevers in elke fase van deplanontwikkeling. Na bestudering van enkele inpositieve zin opvallende plannen blijkt de conclusieeigenlijk zeer voor de hand liggend. Zoals altijd bijhet behalen van kwaliteit komt het neer op hetgeven van aandacht.Die aandacht moet zich richten op alle schaalniveaus:een regionale afstemming, een goede inpassing inhet landschap, een zorgvuldig beeld/kwaliteitsplanen een strikte bewaking daarvan, een zorgvuldigeinrichting van het terrein met oog op parkeren entenslotte een beheerste architectuur.Het blijkt dat die aandacht, die van alle betrokkenenextra inspanning vereist, ook een economisch ren-dement heeft, namelijk een grotere duurzaamheid.De goed geplande en beheerde terreinen behoudenlanger hun waarde en zullen door zelfreguleringlanger vitaal blijven.

LLaannddsscchhaapp aallss ssppiieeggeell vvaann ddee eeccoonnoommiiee

flight forum, eindhoven

Jan Dirk Peereboom Voller

flight forum, eindhovenapeldoorn noord, apeldoorn

pagina 26


Om particuliere opdrachtgevers inspirerende ideeënaan de hand te doen, organiseerde het projectbureauWederopbouw de prijsvraag Wonen op Niveau. In hetvoorjaar van 2004 leverden 167 architecten een ont-werp dat ‘een reservoir aan ideeën en originele ont-werpoplossingen’ biedt voor ruim 70 vrije kavels aande Lonnekerspoorlaan - en voor alle andere particu-lieren die een eigen huis willen bouwen. (2) Het zijnallemaal goed uitgewerkte voorstellen die particulieropdrachtgevers in Roombeek zo in de praktijk kunnenrealiseren. Als extra service wordt de eigenbouwersbegeleiding van een bouwadviesbureau aangebodentegen een gereduceerd tarief. De kavels worden uit-gegeven in stroken voor 8 tot 12 kavels. De Lonneker-spoorlaan kenmerkt zich door een aaneengeslotenbouwwijze, waarbij het principe van ‘wachtendemuren’ wordt toegepast. Inmiddels zijn twee strokenvoor 20 kavels uitgegeven. Op 18 daarvan is een optiegenomen. De resterende kavels worden de komendetijd gefaseerd uitgegeven. Hoe is het de acht prijs-winnaars nadien vergaan? Worden hun ontwerpengerealiseerd? Hebben zij de opgedane ervaring enpubliciteit kunnen gebruiken om hun ervaring metdeze relatief nieuwe bouwopgave verder te ontwik-kelen?

interesse van potentiële opdrachtgeversNa de uitgifte van de eerste twintig kavels werden deacht prijswinnaars tezamen in totaal 11 maal serieusbenaderd voor informatie. ‘Er hebben zich in totaal4 potentiële opdrachtgevers gemeld. Zij waren ergenthousiast. Ik heb op verzoek tekeningen en uitlegtoegestuurd. Helaas heb ik niets meer vernomen.Een koppel heeft aangegeven het plan te duur te vinden, maar van de rest weet ik niet wat de reden is.’,zegt Sylvie Smeets, ontwerper van Domus. Geld wasook voor geïnteresseerden in Ensuite van Jan Dittmarde reden om af te haken. ‘Na de uitreiking van deprijsvraag zijn er twee particulieren geweest diecontact met mij hebben gezocht. Ik heb henbeschreven hoe het ontwikkelingsproces van hetbouwplan er verder uit zou kunnen zien en wat deuitvoering van het getekende ontwerp zou gaankosten. Helaas werd al snel duidelijk dat zij de voorhet bouwen benodigde budgetten bij lange na nietzouden kunnen opbrengen. Ook een aangepast ontwerp zou daarbij geen uitkomst bieden. Enkelemaanden later heeft nog een derde particulier contactmet mij gezocht. Vanwege persoonlijke omstandig-heden heeft hij voorlopig van zelfbouw afgezien.’Voor Roland van Bussel uit Maastricht bleek de

afstand tussen bouwplaats en standplaats van dearchitect een probleem: ‘In de maanden na de uitrei-king ben ik door verschillende personen benaderddie enthousiast waren over mijn inzending. Driereacties waren heel serieus, deze personen heb ikdan ook aanvullende tekeningen en informatiegestuurd. Helaas heb ik van twee van de drie daarnageen reactie meer ontvangen en van de derde eenbedankbriefje, met de mededeling dan men deafstand Maastricht - Enschede te groot vond om een goed bouwtraject in te gaan.’, aldus Roland vanBussel, bedenker van Espresso. Ralph Janssen heeftéén reactie gekregen.

het winnend ontwerp in de praktijkSoms zijn de kosten dus een reden om van verderesamenwerking af te zien. Barbara Wilschut van pro-jectbureau Wederopbouw vult hierbij aan dat zekerniet alleen de prijs een factor is geweest. Ook demate waarin het ontwerp past bij de kavelbreedte ende gewenste optiemogelijkheden zijn van invloed opde architecten- c.q. ontwerpkeuze. Precieze gegevensheeft het bureau niet, maar er zijn wel deelnemersaan de prijsvraag van wie het ontwerp - in meer ofminder mate aangepast aan de wensen van de

WWoonneenn oopp nniivveeaauu,, ddeeeell 22

‘Als de burger mag kiezen, kiest hij retro.’ constateert de Volkskrant naar aanleiding vande oplevering van de eerste woningen op vrije kavels in de welstandsvrije Rotterdamsewijk Nesselande. (1) Dat zijn niet direct de conclusies in de gemeente Enschede, waar inde wijk Roombeek 450 kavels in particulier opdrachtgeverschap worden uitgegeven.

ensuite, jan ditttmarenr, esther stuyck

domus, sylvie smeets


pagina 27


r4500, ralph janssenespresso, roland van bussel vlinder, ralf pasel

opdrachtgever - daadwerkelijk wordt gerealiseerd.Het ideeënboek dat bij de prijsuitreiking verscheen,documenteert niet alleen de prijswinnaars maar ook20 eervolle vermeldingen en 35 bijzondere plannen.Omdat pas 20 kavels zijn uitgegeven, is de kans grootdat zich in de toekomst nog geïnteresseerden zullenmelden. Voor advies van drie gespecialiseerde bouw-adviesbureaus is de belangstelling groot. Bijna allekaveleigenaren hebben een bureau in de arm genomen.

bron van inspiratieHet voordeel om prijswinnaars te zijn is relatief,omdat ook de andere 55 plannen uitvoerig vermeldworden. Bij sommige architecten bestaat dan ookenige twijfel over de ware bedoelingen van de men-sen die hen hebben benaderd. Roland van Busselzegt: ‘Ik kan toch niet helemaal het gevoel onder-drukken dat mensen shoppen. Zoveel mogelijk infor-matie opvragen bij verschillende architecten, enideeën verzamelen om daarna met een eigen archi-tect het bouwtraject in gaan.’ Ralph Janssen gaatzelfs nog verder. ‘Wellicht ligt er een taak voor hetProjectbureau Wederopbouw om te controleren ofopdrachtgevers niet buiten de ontwerpers om (even-tueel met een eigen ontwerper) een prijsvraagont-

werp proberen te realiseren.’ Dat het ideeënboekaanzet tot het inspireren van potentiële opdrachtge-vers beaamt Barbara Wilschut volmondig. Het wastenslotte de opzet van de uitgave om eigentijdseideeën in ruime mate onder de aandacht te brengen,als alternatief voor historiserende catalogusbouw.De architecten begrijpen het zelf ook wel. ‘Waar-schijnlijk zou ik dit zelf ook doen.’, erkent Rolandvan Bussel.

wonen op niveau goes usaIn de prijsvraag werd de leeftijdsgrens van de archi-tecten op 40 jaar gesteld vanuit de gedachte dat hetvoor jonge architecten interessant is om aandachtvoor hun werk te krijgen, maar ook om zo ervaringop te doen met een relatief nieuwe bouwvorm inNederland. Voor Ralph Janssen resulteerde de publi-citeit en het toegenomen vertrouwen door het winnenvan een prijsvraag, in de oprichting van zijn eigenbureau. Hij heeft op dit moment een aantal concreteopdrachten in portefeuille, waarvan er één direct temaken heeft met particulier opdrachtgeverschap:een verbouwing van een woonboerderij. Voor BrianScott betekende de prijsvraag een impuls voor een idee dat momenteel in Amerika gestalte krijgt.

‘Nabuurhuis Samen Wonen was een van mijn tweebelangrijke projecten in 2004. Het andere wasThe New American Home in 2004 in Las Vegas. Beideprojecten waren de inspiratie voor vijf nieuwe ontwerpen die in 2005 beschikbaar zullen wordengesteld via Internet. Eerst in Amerika, later ook inNederland.’

Met dank aan de prijswinnaars en Barbara Wilschut vanProjectbureau Wederopbouw.

(1) De Volkskrant, 12 januari 2005, p. 3

(2) Wonen op Niveau Ideeënboek, uitgave ProjectbureauWederopbouw, april 2004, p. 15.

Zie ook: www.architectenaandemaas.nlwww.ralphjanssen.nl (in aanbouw)www.prosman.nlwww.dittmar-architecten.nlwww.brianscott.nl www.roombeek.nl

2 in 1, marc prosman,jasper suasso de limade prado en jorrithouert

nabuurhuis samen-wonen, brian scott

pagina 28


bruins en soedjono architecten,gooioord, amsterdam zuidoosti.o.v. woningcorporatie rochdale

projectmanagementbureau bob en wentinkarchitecten, prins hendrik-stichting,egmond aan zee i.o.v. stichting zorgcentraegmond en woningstichting egmond

duiker van der torre samenwerkendearchitecten, osdorperhof, amsterdamosdorp i.o.v. rochdale en verenigdeamstelhuizen

ap architecten, te hoogerbrugge,rotterdam ommoord i.o.v.stichting ouderenhuisvestingrotterdam

bruins en soedjono architecten,gooioord, amsterdam zuidoosti.o.v. woningcorporatie rochdale

duiker van der torre samenwerkendearchitecten, osdorperhof, amsterdam

osdorp i.o.v. rochdale en verenigdeamstelhuizen

projectmanagementbureau bob en wentinkarchitecten, prins hendrik-stichting,egmond aan zee i.o.v. stichting zorgcentraegmond en woningstichting egmond

pagina 29


complexe eigendomsverhoudingen Ouderencomplexen en serviceflats zijn meestaleigendom van een zorginstelling of woningcorporatie.Soms is het ingewikkelder. Zo komt het ook voor datde woningen eigendom van een corporatie zijn terwijl een zorginstelling de zorg levert. De bewonersontvangen vaak een aantal basisdiensten zoals eenmaaltijdvoorziening. Maar tegenwoordig hechtenmensen meer aan keuzevrijheid en individualiteit.De verplichting om diensten af te nemen, zoals demaaltijdvoorziening in deze servicecomplexen, pastdaardoor niet goed meer in de huidige tijdgeest.Zorginstellingen die ook eigenaar van zo’n complexzijn, moeten dus niet alleen de woningen, maar ookhet zorg- en dienstenpakket aanpassen. En wanneerde corporatie eigenaar is, moeten de woningen insamenhang met de zorg worden aangepakt. In deze eigendomssituaties kan vernieuwing centraalworden georganiseerd. Dat is lastiger, wanneer ergeen sprake is van één eigenaar van een geheel complex - dat komt ook voor. Er zijn naar schattingongeveer 80 'service-koopcomplexen' in Nederland,waar bewoners een appartement kunnen kopen. Heteigendom van deze complexen is versnipperd overde bewoners. Het beheer is organisatorisch onder-gebracht in een coöperatieve vereniging, een vereni-ging van eigenaren of een stichting. Wanneer hetom vernieuwing gaat, blijkt dit lastig, omdat alleindividuele eigenaar-bewoners moeten instemmenmet veranderingen. En dat stuit wel eens op stagnatievan oudere mensen, die zich op het standpunt stel-len 'het zal mijn tijd wel duren', opzien tegen allerompslomp van verbouwingen, of tegen het tijdelijkverlaten van hun woning.

Toename vraag versus afname aanbod De vernieuwing zal in de eerste plaats van de kantvan de corporaties en zorginstellingen moetenkomen. Zij zullen wel moeten, het is nu immers allastig om de verouderde woningen te verhuren. Losvan deze markttechnische kwestie, gaat het eromgoede huisvesting te bieden voor oudere mensen -zeker nu de vergrijzing snel toeneemt. De opdrachtgevers moeten het aanbod van huis-vesting voor ouderen dus verruimen. Maar wanneertegelijkertijd een deel van de bestaande voorraaddoor leegstand en sloop verloren gaat kan niet aande toenemende vraag worden voldaan. Bij herstruc-turering staan opdrachtgevers voor een dilemma.Kiezen zij voor aanpassingen en verbeteringen omde jongere actieve senioren of voor het veranderenvan de zorginfrastructuur om tegemoet te komenaan de toegenomen zorgvraag van de ouderen, diemeer zorg behoeven? Dat is een belangrijke afwegingdie bij de herontwikkeling van verouderde complexengemaakt moeten worden. Maar fysieke ingrepen in de gebouwen zijn net zobelangrijk als afwegingen die betrekking hebben opde zorg. Soms is het noodzakelijk een complex teslopen en er een nieuw gebouw voor terug te zetten,maar vaak kan het gewenste resultaat ook wordenbereikt door aanpassingen in bestaande complexen.Zo kunnen éénkamerwoningen worden samenge-voegd tot grotere woningen en kan een gebouw metgevels, die nu saai gevonden worden, worden ver-nieuwd tot een aantrekkelijk gebouw met eigentijdsewoningen. Het is ook mogelijk om 'gewone' flats -met gezinswoningen - te verbouwen tot senioren-complexen. Of om een combinatie tussen nieuwbouw

én renovatie te realiseren. Of om complexen waarintramurale zorg geleverd wordt, om te bouwennaar complexen met zelfstandig wonen. De trend inhet beleid is nu immers, ouderen langer zelfstandigte laten wonen.De huisvesting van ouderen is niet alleen eenomvangrijke, maar ook complexe opgave.Opdrachtgevers blijken bij de herstructurering grotebehoefte te hebben aan kennis over financiële,bestuurlijke en bouwkundige maatregelen voor eensuccesvolle modernisering van bestaande gebouwen.Zicht op de mogelijkheden, goede voorbeelden envooral ook de inzet van ontwerpers is in de komendejaren van toenemend belang.

DDiilleemmmmaa''ss bbiijj hheerrssttrruuccttuurreerriinnggProblemen bij ontwerp van ouderenhuisvesting

De huidige generatie ouderen is veeleisender en mondiger dan vorige generaties. Dat uit zich bijvoorbeeld in de gewenste woonkwaliteit. Woningen moeten passen bij de eigen leefstijl, comfortabel en ruim zijn en in de buurt liggen van voorzieningen.Veel ouderencomplexen en serviceflats zijn in de jaren zeventig gebouwd en voldoenallang niet meer aan de huidige eisen van senioren. De appartementen zijn te klein, de woningplattegrond past niet goed bij de gewenste leefstijl en de algemene ruimtenzijn nog ingericht in de stijl en met de materiaalkeuze van 30 jaar geleden. Met het oog op de toenemende vergrijzing en de wens van senioren om langer zelfstandig te wonen, dreigt een tekort te ontstaan in het aanbod van geschikte ouderen-huisvesting - tenminste, als er niets aan wordt gedaan. Volgens het Sociaal CultureelPlanbureau moeten er voor 2015 300.000 woningen worden aangepast. Dat is eenomvangrijke opgave. Eigenaren van verouderde complexen zitten daarom in hun maagmet woningen die inmiddels ongeschikt zijn, en staan voor de opgave om deze woningenweer aantrekkelijk te maken.

Jetse Oosterbaan Martinius

Raadplaatjes

NNeeddeerrllaanndd ooff VVllaaaannddeerreenn??

pagina 30


Op 18 november jl. was een zorgvuldig geselecteerd gezelschap van 40 Nederlandseen 40 Vlaamse bestuurders, ontwerpers, critici,beleidsmakers en vertegenwoordigersvan maatschappelijke organisaties de hele dag met elkaar in gesprek aan de hand vaneen zestal thema’s: Ruimte, Platteland, Steden, Erfgoed, Zorg en Ontwikkeling. Wat zijn – is na een lange dag van uitwisselen altijd de vraag – de belangrijkste conclusies?


pagina 31


Uitwisselingsbijeenkomsten zoals PANORAMANL<>VL zijn niet hoofdzakelijk bedoeld om te zoekennaar overeenkomsten. Het ontdekken van overeen-komsten gaat noodgedwongen vaak gepaard metgeneralisaties. Het zijn juist de verschillen in aanpakvan gemeenschappelijke problemen die aanzettentot nieuwe gedachten, die vergelijkingen mogelijkmaken en die, in de woorden van plaatsvervangendVlaams bouwmeester Marc Santens, ‘aanknopings-punten bieden voor beleid.’ (1)

Uitwisselingsbijeenkomsten zoals PANORAMANL<>VL zijn ook niet hoofdzakelijk bedoeld om tekomen tot conclusies. Sterker nog: eigenlijk is hetjammer om de conclusies van zo’n dag prijs te geven.Ze zijn er natuurlijk wel, maar zoals de reis interes-santer is dan de bestemming, zo is de dialoog inte-ressanter dan de uitkomst. Ten aanzien van het themaRuimte is bijvoorbeeld zeer terecht geconcludeerd

dat: ‘beide landen kunnen leren van elkaars excessen.Ironisch genoeg blijkt uit de Nederlandse situatiedat te weinig kader weinig houvast oplevert en uit deVlaamse situatie (sic) dat teveel sturing ook fout is.’(2) Maar eigenlijk is het interessanter om melding temaken van het verloop van de discussie die ertoeleidt dat de clichébeelden die over beide landenbestaan, geleidelijk worden ondermijnd. De Neder-landse overheid wil graag terugtreden, maar weetniet goed hoe. Duidelijke kaders van overheidswegeontbreken en het gemeentelijk apparaat is - na jaren-lange bezuinigingen en wegloop van gekwalificeerdpersoneel richting marktpartijen - noch inhoudelijk,noch in omvang op de nieuwe situatie berekend. DeVlamingen proberen juist meer grip te krijgen op deruimtelijke ontwikkelingen. Sinds tien jaar bestaatdaar het Structuurplan dat een soortgelijke statusheeft als de Nota Ruimte. Aanvankelijk werd dat inVlaanderen beschouwd als een ongehoorde greep van

de overheid op de ruimte, nu is het vanzelfsprekender.De Vlaamse overheid manifesteert zich echter veelmeer dan in Nederland met een top-down beleid. De overheid formuleert bijvoorbeeld criteria voorVlaamse stadsprojecten, iets wat in Nederlandondenkbaar is. ‘Belgische toestanden’ zijn dus ook niet meer wat zegeweest zijn! Test uw eigen clichébestendigheid aande hand van de afbeeldingen op deze pagina.

Een uitgebreid verslag van PANORAMA NL <> VLvan de ochtendsessies, de lunchgesprekken en deplenaire zitting (inclusief conclusies ) is op te vragenbij Architectuur Lokaal.

(1) Marc Santens, plv. Vlaams Bouwmeester in zijn slotwoord.

(2) Marina van den Bergen, criticus bij het thema Ruimte

tijdens de plenaire sessie

ALKMAARAIAWillem Hedastraat 241816 KC AlkmaarT 075 647 49 85 F 075 621 58 52 [email protected]

ALMERECASLAMarkt 1101354 BA AlmereT 036 538 68 42F 036 538 61 64 [email protected]

AMERSFOORTDe ZonnehofDe Zonnehof 4A3800 AR AmersfoortBezoekadres:De Zonnehof 8, AmersfoortT 033 463 30 34F 033 465 26 91 [email protected]

AMSTERDAMARCAM Prins Hendrikkade 6001011 VX AmsterdamT 020 620 48 78F 020 638 55 98 [email protected]

AMSTERDAMDe ZuiderkerkZuiderkerkhof 721011 WB AmsterdamT 020 552 79 68 F 020 552 79 88 [email protected]

APELDOORNBouwhuisPostbus 41537320 AD ApeldoornT 055 522 04 07 F 055 521 97 10 [email protected]

ARNHEMCASAStatenlaan 856828 WC ArnhemT 026 443 77 [email protected]

BREDAGebouw F Bastionstraat 134817 LD BredaT 076 530 06 25F 076 531 07 [email protected]

DELFTDelft DesignPostbus 28382611 HN DelftT 015 214 39 41F 015 214 63 43 [email protected]

DEN HAAGSTROOMBeeldende kunst t/m architectuur Hogewal 192514 HA Den HaagT 070 365 89 85F 070 361 79 [email protected] www.stroom.nl

DEN HELDERStichting TriadePostbus 1281780 AC Den HelderBezoekadres:Middenweg 2, Den HelderT 0223 53 72 00F 0223 53 72 [email protected]

DEVENTERArchitectuurcentrum RondeelKunstenlab, Laboratoriumplein 37411 CH DeventerT 0570 61 19 01F 0570 67 20 [email protected]

DIEPENHEIMKunstvereniging DiepenheimGrotestraat 177478 AA DiepenheimT 0547 35 21 43F 0547 35 14 [email protected]

DORDRECHTStichting De StadNoordendijk 1353311 RN DordrechtT 078 639 98 [email protected]

DRENTHEArchitectuurcentrum Drenthei.o.Ruimtelijke Kwaliteit ProvincieDrenthePostbus 1229400 AC AssenBezoekadres: Westbrink 1, AssenT 0592 36 54 17F 0592 36 54 [email protected]

EINDHOVENACE De Witte DameEmmasingel 205611 AZ EindhovenT 040 296 11 [email protected] www.architectuurcentrumeind-hoven.nl

GOUDAGRAP Gouds Regionaal Architectuur PlatformMolenwerf 2a2801 PP Gouda [email protected]

GRAVEProjectenwinkel GravePostbus 75360 AA GraveBezoekadres:Hofplein 1, Grave

GRONINGENPlatform GRASHofstraat 219712 JA GroningenT 050 312 33 95F 050 313 22 [email protected]

HAARLEMABCGroot Heiligland 472011 EP HaarlemT 023 534 05 84F 023 542 49 [email protected]

HAARLEMMERMEERPodium voor Architectuur HaarlemmermeerCKC De MeerseRaadhuisplein 72130 AC HoofddorpT 023 566 95 89F 023 566 95 [email protected]

HEERLENVitruvianumPostbus 16400 AA HeerlenBezoekadres: GlaspaleisBongerd 18, HeerlenT 045 577 22 05F 045 577 22 [email protected]

HELMONDArchitectuurcafé HelmondPostbus 8185700 AV HelmondF 040 243 94 [email protected]/helmond/architec-tuurcafe

’s-HERTOGENBOSCHBAI Postbus 7165201 AS ’s-HertogenboschT 073 642 81 78F 073 642 81 [email protected]

HILVERSUMDudok CentrumDudokpark 11217 JE HilversumT 035 629 22 62F 035 629 24 [email protected]

HOORNACHCentrale bibliotheekWisselstraat 81621 CT HoornT 0229 21 94 41F 0229 23 84 [email protected]

HOUTENMakeblijdePostbus 4603990 GG HoutenBezoekadres: Oud Wolfseweg 3, HoutenT 030 636 52 72F 030 636 52 [email protected]

KENNEMERLANDGebouw & OmgevingVereniging HaerlemPostbus 11052001 BC HaarlemBezoekadres: Grote Markt 17, HaarlemT 0255 51 31 06

LEEUWARDENFries Architectuur CentrumPostbus 18900 AA LEEUWARDENT 058 299 42 40F 058 299 42 42info@friesarchitectuurcentrum.nlwww.friesarchitectuurcentrum.nl

LELYSTADStichting ALSPostbus 21088203 AC LelystadT 06 542 118 [email protected]

LEUSDENStichting Architectuur LeusdenMeidoornhof 143831 XR LeusdenT 033 494 36 [email protected]

MAASTRICHTTOPOSTongersestraat 49A6211 LM Maastricht T 043 327 02 83F 043 327 02 [email protected]

NAGELEMuseum NageleZuidwesterringweg 158308 PC NageleT 0527 65 25 79F 0527 65 23 [email protected]/museum

NIJMEGENACNKannenmarkt 66511 KC NijmegenT 024 324 43 82T 024 360 89 71F 024 360 92 61info@architectuurcentrumnij-megen.nlwww.architectuurcentrumnijme-gen.nl

RIJNLANDRAPNieuwstraat 332312 KA LeidenT 071 513 75 25F 071 514 66 [email protected]

ROTTERDAMArchiCenter/ Rotterdam MarketingPostbus 302353001 DE RotterdamBezoekadres: Beurs/WTCBeursplein 37, RotterdamT 010 205 15 00F 010 205 15 [email protected]

ROTTERDAMStichting AIRPostbus 218283001 AV RotterdamBezoekadres: Coolsingel 63, RotterdamT 010 280 97 00F 010 280 96 [email protected]

TILBURGCAST Dunantstraat 15017 KC TilburgT 013 544 92 22F 013 544 96 69013 584 10 10F 013 584 10 [email protected]

TWENTEACTDeurningerstraat 67514 BH EnschedeT 053 483 79 85F 053 432 68 96.info@architectuurcentrumtwen-te.nlwww.architectuurcentrumtwen-te.nl

UTRECHTAorta Achter de Dom 143512 JP UtrechtT 030 232 16 86F 030 232 13 [email protected]

VENLOAPVEOPostbus 1285900 CX VenloT 077 351 70 56F 077 354 81 [email protected]

WEERTStichting Architectuurlijk WeertWindmolen 246003 BK Weert Bezoekadres: Noordkade 48a, WeertT 0495 54 09 37T 073 523 39 [email protected]

ZAANDAMBABELCornelis van Uitgeeststraat 2D1508 EH ZaandamT 075 670 06 95F 075 612 54 88

ZEELANDHet Zeeuwse GezichtPostbus 414330 AA MiddelburgT 0118 63 14 16F 0118 62 78 [email protected] www.hetzeeuwsegezicht.nl

ZUTPHENRAiAVan Essenstraat 317203 DH ZutphenT 0575 54 22 [email protected]

ZWOLLEZAPVan Hallware 1248014 RT ZwolleT 038 423 06 84F 038 422 76 [email protected]

Coördinatie Overleg LokaleArchitectuurcentra OLA Architectuur [email protected]

Adressen van lokale architectuur-centra in binnen- en buitenland: www.arch-lokaal.nl/arch-centra/index.html

AArrcchhiitteeccttuuuurrcceennttrraa NNeeddeerrllaanndd

architectuur lokaal: verschijnt 4x per jaar. Tussen de Bogen 18, 1013 JB Amsterdam, T 020-530 40 00, F 020-530 40 04, [email protected], www.arch-lokaal.nl,www.ontwerpwedstrijden.nl > Redactie & productie: Architectuur Lokaal > Fotografie: Architectuur Lokaal, tenzij anders aangegeven > Vormgeving: Joseph Plateau,Amsterdam > Druk: robstolk © Amsterdam > Oplage 4300 > ISSN 1385-0482 > Abonnement: Een abonnement op de krant is kosteloos verkrijgbaar op aanvraag. Nogbeschikbare nummers uit eerdere jaargangen zijn tegen verzendkosten te bestellen bij Architectuur Lokaal. > Foto omslag: Platform Für Architektur und Baukultur, Wenen

Flexibel bouwen - Architectuur Lokaal · hebben we complexe problemen van planologische en...

Documents

Transcript of Flexibel bouwen - Architectuur Lokaal · hebben we complexe problemen van planologische en...