«FIZIKA» FANIDAN O‘QITISH TEXNOLOGIYASI - · PDF fileslaydlar, elektron...

O‘ZBEKISTON RESPUBLIKASI OLIY VA O‘RTA MAXSUS TA’LIM VAZIRLIGI

SAMARQAND IQTISODIYOT VA SERVIS INSTITUTI

«OLIY MATEMATIKA» KAFEDRASI

SamISI o‘quv-uslubiy kengashida muhokama etilib nashrga tavsiya etildi. O‘UK raisi________dots.Bektemirov A. Bayonnoma № ____________ 2013 yil

«FIZIKA» FANIDAN

O‘QITISH TEXNOLOGIYASI

Samarqand – 2013

Yusupov A.A., Nasriddinova M.F. « Fizika» fanidan o’qitish texnologiyasi, o’quv uslubiy majmua: Samarqand: 2013. ____ bet.

Taqrizchilar:

G’aniyev F.S. – SamDU, “Astrofizika” kafedrasining professori, f-m.f.d.

Begmatov A.B. – SamISI, «Oliy matematika» kafedrasining dotsenti, f-m.f.n.

Samarqand iqtisodiyot va servis instituti o‘quv uslubiy kengashining 2013 yil ___________ №___sonli majlisida ko’rib chiqildi va nashr etishga tavsiya qilindi.

Institutning “Fizika” fanini o‘rganayotgan bakalavr talabalari uchun o‘quv uslubiy majmua sifatida tavsiya qilinadi.

©Samarqand iqtisodiyot va servis instituti, 2013 yil.

3

MUNDARIJA

1 O‘quv dastur 5

2 Ishchi o‘quv dastur 17

3 Ta’lim texnologiyasi 35

4 Masalalar va mashqlar to‘plami 247

5 Testlar 278

6 Nazorat uchun savollar 284

7 Umumiy savollar 291

8 Tarqatma materiallar 297

9 Glossariy 334

10 Referat mavzulari 338

11 Adabiyotlar ro‘yxati 339

12 Tayanch konspekti 361

13 Xorijiy manbalar 554

14 Annotatsiyalar 555

15 Muallif haqida ma’lumotlar 556

16 Foydali maslahatlar 557

17 Normativ hujjatlar 558

18 Baholash mezoni 559

4


FIZIKA

fanining

O‘QUV DASTURI

Bilim sohasi: 600 000 - Xizmatlar sohasiTa’lim sohasi: 610 000 - Xizmat ko‘rsatish sohasiTa’lim yo‘nalishi: 561010

0 - Xizmatlar sohasi (faoliyat turlari va yo‘nalishlari bo‘yicha)

Toshkent – 2011

5

Ro‘yxatga olindi:

№_________________

2011 yil «___»______

O‘zbekiston Respublikasi Oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligining 2011 yil «____» _________dagi «_____»-sonli buyrug‘i bilan tasdiqlangan

Fanning o‘quv dasturi Oliy va o‘rta maxsus, kasb-hunar ta’limi o‘quv-uslubiy birlashmalari faoliyatini Muvofiqlashtiruvchi Kengashining 2011 yil «____»_______ dagi «___»-son majlis bayoni bilan ma’qullangan.

Fanning o‘quv dasturi Samarqand iqtisodiyot va servis institutida ishlab chiqildi.

Tuzuvchi:

Yusupov A.A. – SamDU, “Astrofizika” kafedrasining dotsenti, f-m.f.n.

Nasriddinova M.F. – SamISI, «Oliy matematika» kafedrasining o’qituvchisi

Taqrizchilar:



Fanning o‘quv dasturi Samarqand Iqtisodiyot va servis instituti o‘quv-uslubiy kengashida ko‘rib chiqilgan va tavsiya qilingan (2013 yil 29 avgustdagi 1-sonli bayonnoma)

6

KIRISHZamonaviy kadrlar oldiga qo‘yilayotgan eng muhim

vazifalardan biri – malakali mutaxassislar sifatida o‘zligini, o‘z qobiliyatini, individualligi, shaxsiy fazilat hamda hislatlarni bilgan tarzda mehnatni oqilona tashkil etish va ijtimoiy foydali mehnatning barcha sohalarida faoliyat ko‘rsatishdir.

Hozirgi kunda ta’lim, fan va ishlab chiqarishdagi dolzarb vazifalar kadrlarga bo‘lgan ehtiyojdan kelib chiqib amalga oshirilayotganiga ishonch hosil qilinadi.

Ma’lumki, rivojlangan mamlakatlar taraqqiyoti eng avvalo zamonaviy fan va texnika yutuqlaridan xalq xo‘jaligining hamma tarmoqlarida oqilona foydalanish bilan farqlanadi. Davlatning, iqtisodiy va ijtimoiy sohalarining rivojlanishi yetuk kadrlarga hamda fan-texnika yutuqlaridan qanday foydalanishga bog‘liqligini bozor iqtisodiyotining shakllanishi ko‘rsatmoqda.

Talabalarning mazkur fan doirasida O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti I.Karimovning «Jahon moliyaviy-iqtisodiy inqirozi, O‘zbekiston sharoitida uni bartaraf etishning yo‘llari va choralari» nomli asarida keltirilgan materiallar, qoidalar va xulosalardan puxta o‘zlashtirishlari, kelgusi faoliyatida samarali foydalanishlari hamda ijodiy yondashishlarini ta’minlash fanni o‘rganish oldida turgan asosiy vazifalardir.

Fanni o‘qitish maqsadi va vazifalari

«Kadrlar tayyorlash Milliy dasturi» o‘quv jarayonining ilmiyligi, zamon talablariga mosligi, turmush amaliyot bilan bog‘lanishiga asoslangan. Shuning uchun fizika fanini o‘qitishdan maqsad, talabalarga yetuk mutaxassis bo‘lib yetishishlari uchun yetarli darajada baza yaratish, ularni kelgusidagi mehnat faoliyatlarida uchraydigan muammolarni hal etishda mustaqil fikr yuritishlariga va fizika fanining yutuqlarini bevosita tadbiq eta olishlaridan iborat.

Fizika kursi talabaga xilma-xil elektrotexnik elektron asboblar va qurilmalarning ishlash prinsipini o‘rganish va tushunish uchun zarur bo‘lgan chuqur bilimlarni berishi kerak. Talabalar keyingi ish faoliyatlarida, xalq xo‘jaligining turli tarmoqlarida ishlata bilishlari kerak.

Fizika fanini o‘rganish talaba falsafiy dunyoqarashini shakllanishi uchun ham katta ahamiyat kasb etadi. Fizika rivojlanishining butun tarixi ilmiy-texnikaviy taraqqiyot dialektikasini yoritishdan, fan va texnikaning ijtimoiy-iqtisodiy, tarixiy va ekologik muammolar bilan murakkab o‘zaro bog‘lanishini aks etishdan iborat.

XXI asr xilma-xil elektron, yarim o‘tkazgichli va elektromagnit qurilmalar ishlab chiqarishni tez o‘sishi yangi texnologiyalarni rivojlanishi bilan harakterlanadi. Bunday

7

qurilmalar ishlab chiqarish jarayonlarini avtomatlashtirish, murakkab fizikaviy hodisalarni modellashtirish, amaliy masalalarni yechish va hokazolarga yo‘l ochib beradi.

Hozirgi dolzarb vazifa – talabalarning, o‘sib kelayotgan avlodni har bir fanning rivojlanish tarixi, bu fanlarga Sharq olimlari qo‘shgan hissalarini bilishga erishishlari kerak.

Talabalar bizning avlod-ajdodlarimiz fanlar (mazkur fizika fani) rivojiga qo‘shgan hissalarini nafaqat bilishlari, balki uni to‘g‘ri baholashlari, asrab-avaylashlari hamda o‘zlari ham fanlarning rivojlanishigia o‘z hissalarini qo‘shishga intilishlari kerak.

Fan bo‘yicha talabalarning bilimiga, ko‘nikma va malakasiga qo‘yiladigan talablar

«Fizika» o‘quv fanini o‘zlashtirish jarayonida amalga oshiriladigan masalalar doirasida bakalavr:

- fizika fanining asoslarini, qonunlarini; fizik hodisalar, ularning mexanizmlari, qonuniyatlari va amaliy qo‘llanishlarini; fizik tajribalar, namoyishlar va hodisalarni fizik qonun va prinsiplari asosida tavsiflashini; fizikaning bozor iqtisodiyoti sharoitidagi o‘rni va ahamiyatini bilishi kerak;

- talaba tabiat qonunlarini o‘rganish va ulardan insoniyat ehtiyojlari uchun foydalanish; hodisani modelini yaratib berish; tabiat va jamiyatda yuz beradigan jarayonlar va hodisalar haqida bilimlarga ega bo‘lishi, ulardan hayotda va kasbiy faoliyatda zamonaviy ilmiy asoslarda foydalana olish; yangi materiallar va mahsulotlarni tarkibini, sifatini aniqlashda fizikaviy usullardan foydalanish; fizik asbob-uskunalardan foydalanish, tajribalar o‘tkazish, olingan ma’lumotlarni ishlab chiqish, tegishli xulosalarga erishish, texnika xavfsizligini to‘la saqlash; masalalarni yechishda kompyuter texnologiyasidan foydalanish; aholini turmush darajasini ko‘tarishda xizmat ko‘rsatish sohasini, servisni yangi sifat darajasiga ko‘tarish ko‘nikmalarga ega bo‘lishi kerak;

- talaba fizikaviy jarayonlarni servis va xizmat ko‘rsatish sohalari bilan bog‘liqligini tahlil qilish va xulosa chiqarish; ijtimoiy-iqtisodiy muammolarni hal etish uchun zarur bo‘lgan ma’lumotlarni to‘plash va ulardan foydalanish, mehnat faoliyatlarida uchraydigan muammolarni hal etishda mustaqil fikr yuritish; fizika fanining yutuqlarini bevosita tadbiq eta olish; texnikani rivojlantirish; milliy mahsulotni ko‘paytirish; turmush darajasini ko‘tarish malakalariga ega bo‘lishi kerak.

Fanning o‘quv rejasida ko‘zda tutilgan boshqa kurslar bilan o‘zaro bog‘liqligi

«Fizika» fani matematika va tabiiy fanlar turkumiga kirib, u 2-semestrda o‘qitiladi. Mazkur fan boshqa tabiiy, texnikaviy fanlarning nazariy va uslubiy asosini tashkil qilib, matematika, kimyo, biologiya, falsafa, elektrotexnika elektronika va elektruzatma, sifat ekspertizasi, nooziq-ovqat tovarlar ekspertizasi asoslari, servisdagi texnologik jarayonlar, texnologik

8

jarayonlarni avtomatik boshqaruvi, servis xizmat ko‘rsatish texnologiyasi asoslari kabi fanlar bilan chambarchas bog‘liqdir.

Fanning ishlab chiqarishdagi o‘rni«Fizika» fani talabalarda ilmiy dunyoqarash va amaliy

tafakkurni, fan-texnika yutuqlaridan ishlab chiqarish va xizmat ko‘rsatish sohalarida foydalanish, ishlab chiqarish va texnika xavfsizligi qoidalarini qo‘llash, ob’ektiv tabiiy qonun va hodisalarga ongli munosabatda bo‘lish ko‘nikmasini shakllantiradi. Barcha amaliy texnikaviy fanlarning nazariy-uslubiy asoslari to‘g‘risida bilim hosil qiladi. Yangi chiqindisiz texnologiyani yaratish va qo‘llashda ilmiy-texnikaviy bazani yaratib beradi.

Fanni o‘qitishda zamonaviy axborot va pedagogik texnologiyalarTalabalarning «Fizika» fanini o‘zlashtirishlari uchun o‘qitishning ilg‘or va

zamonaviy usullaridan foydalanishi, yangi informatsion-pedagogik texnologiyalarni tadbiq qilish muhim ahamiyatga egadir. Fanni o‘zlashtirishda darslik, o‘quv va uslubiy qo‘llanmalar, leksiyalar kursi, tarqatma materiallar, slaydlar, elektron materiallar, «Aqliy hujumlar», «Tanqidiy tafakkur», «Guruhlarda ishlash», «Nima uchun» texnikasi, «Klaster» texnologiyasi kabi usullar asosida o‘qitiladi.

Ma’ruza, amaliy va laboratoriya mashg‘ulotlarida o‘qitishning interaktiv usullari (vizual, muammoli, ikki tomonlama tahlil, Insert, Klaster, «Birgalikda o‘qiymiz» texnikasi, «O‘ylang-juftlikda ishlang-fikr almashing» texnikasi)dan foydalaniladi.

Asosiy qismFanning nazariy mashg‘ulotlari mazmuni

«Fizika» fanining predmeti va bilish usullariFizika fani va uning vazifasi. Fizikaviy tekshirish usullari.

Fizika va boshqa tabiiy fanlar orasidagi bog‘lanish. Predmetlararo bog‘lanish. Hozirgi zamon fizikasi va kompyuterlar texnologiyasi.

MexanikaMexanika predmeti. Moddiy nuqta kinematiksi. Moddiy

nuqtaning to‘g‘ri chiziqli harakati. Nuqtaning aylana bo‘ylab harakati. Egri chiziqli harakatda tezlik va tezlanish. Nyuton qonunlari. Impuls. Impulsning saqlanish qonuni. Mexanikadagi kuchlar. Kuchlarning bajargan ishi. Quvvat. Kinetik energiya. Konservativ va nokonservativ kuchlar. Potensial energiya. Mexanikada energiyaning saqlanish qonuni. Energiyani saqlanishi to‘g‘risida Sharq olimi Beruniyning fikrlari.

Galiley-Nyuton mexanikasida nisbiylik qoidasi. Maxsus nisbiylik nazariyasi to‘g‘risidagi tushuncha.

9

Mutlaqo qattiq jism mexnikasi. Qattiq jism kinematikasi: ilgarilanma va aylanma harakat. Aylanish o‘qiga nisbatan kuch momenti. Aylanma harakat dinamikasining asosiy tenglamasi. Inersiya momenti. Jism impulsi momentining saqlanish qonuni. Aylanayotgan qattiq jismni kinetik energiyasi. Ishlash prinsiplari, qattiq jismni harakatlariga asoslangan kundalik mashina va jihozlarga misollar.

Suyuqlik harakatiga mexanika qonunlarini qo‘llash. Ideal suyuqlikda statsionar oqim. Bernuliy tenglamasi.

Yopishqoq suyuqlik gidrodinamikasi. Suyuqlikning laminar va turbulent oqimi.

Mexanik tebranishlar. Tebranma harakat. Tebranuvchi sistemalar to‘g‘risida tushuncha. Garmonik harakat kinematikasi, energiyasi. Erkin tebranishlar. So‘nuvchi tebranishlar. Majburiy tebranishlar. Rezonans. Rezonansning amaliy ahamiyati.

Mexanik to‘lqinlar. Akustika. Tebranishlarning bir jinsli muhitda tarqalishi. Yuguruvchi yassi to‘lqin tenglamasi. To‘lqinlarning superpozitsiya prinsipi. To‘lqinlar difraksiyasi.

Tovush tabiati. Tovush to‘lqinlarning tezligi. Tovush tavsifnomalari. Akustik rezonans va uning qo‘llanilishi. Infratovush, ultratovushlarning texnologik jarayonlarda qo‘llanilishi. Fizika fanini rivojlanishida Abu Nasr al-Forobiy va Beruniyning qo‘shgan hissalari.

Molekulyar fizika Gazlar molekulyar-kinetik nazariyasining asoslari.

Makroskopik holat. Makroskopik parametrlar. Holat tenglamasi. Molekulyar-kinetik nazariyaning asosiy tenglamasi. Temperaturaning molekulyar-kinetik ma’nosi. Ehtimollik va fluktuatsiya. Maksvell taqsimoti. Erkinlik darajalari bo‘yicha energiyaning tekis taqsimot qonuni. Ko‘chish hodisalari. Hozirgi zamon texnikasi, texnologik jarayonlarda ko‘chish hodisasidan foydalanilishi.

Termodinamika asoslari. Sistemaning to‘la va ichki energiyasi. Issiqlik miqdori va ish. Termodinamika qonunlari. Adiabatik jarayon. Puasson tenglamasi. Qaytar va qaytmas jarayonlar. Karno sikli. Entropiya haqida tushuncha.

Qattiq jismlar. Kristallarning tuzilishi. Qattiq jismlarning issiqlikdan kengayishi. Qattiq jismlarning issiqlik sig‘imi, issiqlik o‘tkazuvchanligi. Amorf jismlar va polimerlar.

Suyuq kristallar va ularning turlari. Suyuq kristallarning xossalari. Turmushda suyuq kristallarning qo‘llanilishi.

Suyuqliklar. Suyuqliklarda molekulalarning harakati. Yaqin tartib. Sirt va kapillyarlik hodisasi. Fazoviy muvozanat va aylanishlar.

10

Elektr va magnetizmElektr zaryadi. Zaryadlarning saqlanish qonuni. Elektr

maydoni va uning tavsifnomalari. Kulon qonuni. Elektr maydonlar superpozitsiya prinsipi. Elektr maydon induksiya oqimi vektori. Ostrogradskiy-Gauss teoremasi. Elektrostatik maydonda bajarilgan ish.

Dielektriklarda elektr maydoni. Dielektrik singdiruvchanlik. Qutblanish vektori. Dielektrik singdiruvchanlik, elektr qabul qiluvchanlik va atom qutblanuvchanligi orasidagi bog‘lanish. Elektr siljish vektori. Dielektriklar uchun Gauss teoremasi.

O‘tkazgich va kondensatorlar sig‘imi. Kondensatorlarnig ulash. Elektr maydon energiyasi. Elektrotexnika, radiotexnika, elektronikada kondensatorlarni qo‘llanilishi.

O‘zgarmas elektr toki. Asosiy tushunchalar va aniqliklar. O‘zgarmas tok qonunlari. Tarmoqlangan zanjirlar, Kirxgof qoidalari.

Vakuumda elektr toki. Termoelektron emissiya. Elektron lampalar va ularni qo‘llanilishi. Hozirgi zamon elektrotexnikasi, radiotexnikasi va radioelektronika asboblarida termoelektron emissiya hodisasini ahamiyati to‘g‘risida tushunchalar.

Gazlarda elektr tok. Plazma to‘g‘risida tushuncha. Plazma va uning asosiy tavsifnomalari. Plazmaning kelajagi to‘g‘risida tushuncha.

Kontakt potensiallar farqi. Termoelektr toki. Termoelektr hodisalar va ularning qo‘llanilishi.

Magnit maydoni. Magnit induksiya vektori. Toklarning bo‘shliqdagi magnit maydoni. Tok elementlarining o‘zaro ta’siri. Amper qonuni. Magnit maydon kuchlanganligi. Bio-Savar-Laplas qonuni. Amper kuchi. Lorens kuchi. Zaryadlangan zarrachaning elektr va magnit maydonlardagi harakati. Amper va Lorens kuchlarini texnikada qo‘llanilishi. Magnit momenti. Magnetiklarni klassifikatsiyasi: dia-, para-, ferromagnetiklar. Ferromagnetizm nazariyasi.

Magnit maydon oqimi. Elektromagnit induksiya hodisasi. Elektromagnit induksiya hodisasini asosiy qonuni. O‘zinduksiya hodisasi. Magnit maydon energiyasi.

Elektr va magnit maydonlarning o‘zaro aylanishi. Uyurmaviy induksion tok. Fuko toklari. Siljish toki. Maksvell tenglamalari sistemasi. O‘zgaruvchan tok generatori. O‘zgaruvchan tok zanjirlari. O‘zgaruvchan tok quvvati. Quvvat koeffitsiyenti va uning amaliy ahamiyati.

Tebranish konturi. Erkin elektromagnit tebranishlar. Majburiy elektromagnit tebranishlar. Tebranish konturining sahiyligi.

Optika11

Elektromagnit to‘lqinlar va ularning asosiy tavsifnomalari. Elektromagnit to‘lqinlar shkalasi. Yorug‘likni tabiati to‘g‘risidagi tasavvurlar evolyutsiyasi. Yorug‘likni tavsiflovchi kattaliklar va ularning birliklari.

Yorug‘lik interferensiyasi. Kogerent to‘lqinlar. Yupqa plyonka va plastinkalarda interferensiya. Yorug‘lik interferensiyasining amalda qo‘llanilishi. Yorug‘lik difraksiyasi. Gyuygens-Frenel qoidasi. Frenelning zonalar usuli. Fraungofer difraksiyasi. Difraksion panjara va uning spektral tavsifnomasi.

Yorug‘likning qutblanishi. Tabiiy va sun’iy yorug‘lik. Yorug‘likning qaytish va sinishda qutblanishi. Optik aktiv moddalar. Qutblanish tekisligining aylanishi. Polyarimetriya usuli. Yorug‘lik qutblanishi hodisasining qo‘llanilishi.

Yorug‘likning yutilishi va dispersiya. Buger qonuni. Yorug‘lik dispersiyasining klassik nazariyasi. Dispersion spektrlar.

Issiqlik nurlanishi va uning tavsifnomalari. Kirxgof qonuni. Mutlaqo qora jism. Stefan-Bolsman va Vin qonunlari. Issiqlik nurlanishining kvant harakteri. Plank formulasi.

Kvant optika. Fotoeffekt. Tashqi fotoeffekt qonunlari. Fotoeffekt uchun Eynshteyn tenglamasi. Ichki fotoeffekt. Fotoeffekt hodisasining texnikada qo‘llanilishi.

Fotonlar. Yorug‘lik kvantlarining energiyasi va impulsi. Yorug‘likning to‘lqin-korpuskulyar dualizmi.

Atom va yadro fizikasining elementlariMikrozarralarning to‘lqin xususiyatlari. De-Broyl gipotezasi.

Mikrozarralar to‘lqin xususiyatlarining amliy isboti. Noaniqlik qoidasi.

Atom uchun Bor nazariyasi. Bor postulatlari. Frank va Gers tajribasi. Atom spektri. Ridberg doimiysi va uning fizikaviy ma’nosi. Spin to‘g‘risida tushuncha.

Ko‘p elektronli atomlar. Murakkab atomlarda elektron holatlar strukturasi. Uyg‘ongan atomlarning nurlanishi. Pauli prinsipi. D.I.Mendeleevning elementar davriy sistemasi. Kvant generatori. Lazerlar va ularning qo‘llanilishi.

Molekulyar spektrlar turlari. Yorug‘likning kombinatsion sochilishi spektri.

Tabiiy radioaktivlik. Radioaktiv nurlanish turlari. Radioaktiv yemirilishning asosiy qonuni. Atom yadrosi. Yadroning tarkibi va tavsifnomasi. Nuklonlarning o‘zaro ta’siri. Yadro kuchlari. Massa defekti, bog‘lanish energiyasi va atom yadrolarining mustahkamligi. Yadro reaksiyalari. Yadro reaksiyalari turlari. Sun’iy radioaktivlik. Og‘ir yadrolarning bo‘linishi. Zanjir yadro reaksiyalari. Termoyadro reaksiyalarini boshqarish muammolari. Kosmik nurlanishlar. Elementlar zarrachalar.

12

Amaliy mashg‘ulotlarni tashkil etish bo‘yicha ko‘rsatma va tavsiyalar

Amaliy mashg‘ulotlar masalalar yechish ko‘rinishida tashkil etilib, unda talabalar asosiy ma’ruza mavzulari bo‘yicha olgan bilim va ko‘nikmalarni amaliy masalalar yechish orqali yanada boyitadilar.

Amaliy mashg‘ulotlarning taxminiy tavsiya etiladigan mavzulari: 1. Kinematika, dinamikaning asoslari. Ish va energiya.2. Mutlaqo qattiq jismning mexanikasi. Tutash muhit

mexanikasining elementlari.3. Mexanik tebranishlar va to‘lqinlar.4. Molekulyar fizika.5. Termodinamikaning asoslari.6. Elektrostatika.7. O‘zgarmas toki.8. Elektromagnetizm.9. O‘zgaruvchan tok.10. Elektromagnit tebranishlar va to‘lqinlar.11. Geometrik optikasi.12. To‘lqin optikasi.13. Yorug‘likning kvant optikaviy xususiyatlari.14. Atom fizikasi elementlari.15. Yadro fizikasi elementlari

Laboratoriya ishlarini tashkil etish bo‘yicha ko‘rsatmalar

O‘quv dasturidagi bo‘limlarga tegishli laboratoriya ishlarini bajarish, asboblar bilan tanishish, natijalar olish, tajriba natijalarini hisoblash, tegishli xulosalar chiqarish, texnika xavfsizligini to‘la saqlash orqali amalga oshirilib, har bir laboratoriya ishi joriy nazorat orqali tegishli ballar bilan baholab boriladi.

Laboratoriya ishlarining tavsiya etiladigan mavzulari: 1. Triflyar osma yordamida jismlarning inersiya momentini aniqlash.2. Matematik mayatnik yordamida erkin tushish tezlanishini aniqlash.3. Tovushning havodagi tezligini interferensiya usuli bilan aniqlash.4. Suyuqliklarni sirt taranglik koeffitsiyentini tomchi uzilish usuli bilan

aniqlash.5. Qattiq jismlarning solishtirma issiqlik sig‘imlarini aniqlash.6. Metallarning chiziqli kengayish koeffitsiyentini aniqlash.7. Psixrometr yordamida havoning namligini aniqlash.8. Elektr tokining issiqlik ekvivalentini aniqlash.9. Misning elektrokimyoviy ekvivalentini aniqlash.10. Termoparani darajalash va termoEYUKni aniqlash.11. Bir fazali transformator ishini o‘rganish.12. O‘zgaruvchan tok uchun Om qonunini tekshirish.13. O‘zgaruvchan tok quvvatini va tok kuchi va kuchlanish orasidagi faza

siljishini aniqlash.14. Difraksion panjara yordamida yorug‘likni to‘lqin uzunligini aniqlash.

13

15. O‘zgaruvchan tok zanjirida tok kuchi va kuchlanish orasidagi faza siljishini aniqlash.

16. Linzaning fokus masofasi va yorug‘lik kuchini aniqlash.17. Mikroskop yordamida shisha plastinkaning sindirish ko‘rsatkichini

aniqlash.18. Refraktometr yordamida suyuqliklarning sindirish ko‘rsatkichini va

eritmalarning konsentratsiyasini aniqlash.

Mustaqil ishni tashkil etishning shakli va mazmuni

Talaba mustaqil ishni tayyorlashda muayyan fanning xususiyatlarini nazarga olgan holda quyidagi shakllardan foydalanish tavsiya etiladi.

Fanning o‘quv turlari bo‘yicha talabalarga adabiyotlardan foydalanib mustaqil o‘zlashtirish uchun quyidagi vazifalar berib boriladi:

- ayrim nazariy mavzularni o‘quv adabiyotlari yordamida mustaqil o‘zlashtirish;

- berilgan mavzu bo‘yicha axborot (referat) tayyorlash;- amaliy mashg‘ulotlarga tayyorgarlik ko‘rish;- amaliy mashg‘ulotlardan masalalar yechish, hisob-grafik ishlarini bajarish;- laboratoriya ishlarini bajarishga tayyorgarlik ko‘rish;- laboratoriya ishlarini natijalarini, tajriba xatoliklarni hisoblash va xulosalar

qilish;- laboratoriya ishlarini himoyasiga tayyorlash;- tarqatma materiallar bo‘yicha ma’ruzalar qismini o‘rganish, masalalarni

yechish;- ilmiy-tadqiqot ishlari ustida ishlash;- ilmiy maqolalarni va tezislarni chop etish.Tavsiya etilayotgan mustaqil ishlarning mavzulari:1. Fizika va fan-texnika inqilobi.2. Olamning yagona fizika manzarasi.3. Impulsli texnika.4. Yarim o‘tkazgichli asboblar va ularning qo‘llanilishi.5. Rele. Relening turlari va ulardan servis sohasida foydalanilishi.6. Integral sxema va uning turli sohalarda qo‘llanilishi.7. Ventilli fotoelement va uning qo‘llanilishi.8. Shamol energetikasi va undan xalq xo‘jaligida foydalanish.9. Suyuq dielektriklar.10. Suyuq o‘tkazgichlar va ularning servis sohasida qo‘llanilishi.11. O‘lchash qurilmalari.12. Kvant elektronikasi.13. Magnitomexanik hodisalar.14. Magnitooptika.15. Qattiq jismlar plazmasi.16. Elektr energiyaning plazma manbai va uning kelajagi17. Fotoemissiya hodisasi.

14

18. Yadro energetikasi.19. Lazer texnologiyasining rivojlanishi.20. Servis sohasida qo‘llaniladigan isitgich asboblari.21. Lyuminissensiya hodisasi. Lyuminissensiyadan servis sohasida

foydalanishi.22. Yangi chiqindisiz texnologiyalar.23. Informatsion sistemalar va texnologiyalarning hozirgi holati va

rivojlanishi.24. Hozirgi zamon fizikasining bashoratlari.

Dasturning informatsion-uslubiy ta’minotiMazkur fanni o‘qitish jarayonida ta’limning zamonaviy usullari, pedagogik

va axborot-kommunikatsiya texnologiyalari qo‘llanilishi nazarda tutilgan.- ma’ruza darslarida zamonaviy kompyuter texnologiyalari yordamida

prezentatsion va elektron-didaktik texnologiyalaridan:- amaliy mashg‘ulotlarda aqliy hujum, guruhli fikrlash pedagogik

texnologiyalaridan;- o‘tkaziladigan tajriba mashg‘ulotlarida kichik guruhlar musobaqalari,

guruhli fikrlash texnologiyalarini qo‘llash nazarda tutiladi.

Foydalaniladigan asosiy darsliklar va o‘quv qo‘llanmalar ro‘yxati

Asosiy darsliklar va o‘quv qo‘llanmalar1. Ismoilov M., Xabibullayev P., Xaliulin M. «Fizika kursi»

Toshkent, O‘zbekiston, 2000.2. Nazarov O‘.Q. «Umumiy fizika kursi». II Toshkent, O‘zbekiston,

2002.3. Abdusalomova M.N. «Fizika fanidan ma’ruzalar matni». SamKI,

2003.4. Boydadayev A. «Klassik statistik fizika». Toshkent,

«O‘zbekiston», 2003.5. Volkenshteyn V.S. «Umumiy fizika kursidan masalalar

to‘plami». Toshkent, «O‘qituvchi», 1989.6. Abdusalomova M.N. Fizikadan leksiyalar kursi. Samarqand,

2007.7. Abdusalomova M.N., Sadinov X.P. Fizikadan laboratoriya

praktikumi. Samarqand, 2007.8. Abdusalomova M.N., Sadinov X.P. «Fizika» fanidan amaliy

mashg‘ulotlar uchun uslubiy qo‘llanma. Samarqand, 2009.9. Abdusalomova M.N. «Fizika» leksiyalar kursi. Samarqand, 2009.10. Abdusalomova M.N. «Fizika» fanidan ta’lim texnologiyasi. Uslubiy

qo‘llanma. Samarqand, SamISI, 2011 y. - 186 b.

Qo‘shimcha adabiyotlar1. Numonxo‘jayev A.S. «Fizika kursi» 1-qism, Toshkent, O‘qituvchi,

1992.15

2. Safarov A.S. «Fizika» Toshkent, O‘qituvchi, 1992.3. Nazarov U.K. «Umumiy fizika kursi» 1-qism, Toshkent,

O‘qituvchi, 1992.4. Nazirov E.N., Xudayberdiyeva Z.A., Safiullina N.X. «Mexanika va

molekulyar fizikadan amaliy mashg‘ulotlar». Toshkent, «O‘zbekiston», 2001.

5. Abdusalomova M.N. «Fizikadan laboratoriya praktikumi». – Samarqand, 2007.

6. Sovremennaya fizika. M., 2005.7. Ilin V.N. Termodinamika i sotsiologiya. Fizicheskiye osnovi

sotsialnix protsessov i yavleniy. M., 2005.Jurnallar

1. Informatika va energetika muammolari. O‘zbekiston jurnali.2. Ekonomika i jizn.3. Fanlar Akademiyasi axborotlari. Fizika.4. Infokom.Uz.5. KompyuterPress.

Internet saytlari:1. www.iofbe.ru. Fiziko-texnicheskiy institut im. A.F.Ioffe.2. www.buybook.ru. Magazin knigi: Copyright s 2004.3. www . colibri . ru . Inernet-magazin krupnogo kolibra (1999-2006)4. www. book . sdd . ru . Knijniy internet.5. www . nmsi . uz / ebook . htm . Navoiy Davlat Konchilik instituti.6. http ://www. iite . ru / iire / russion / Institut Yunesko po

informatsionnim texnologiyam v obrazovanii.7. http://www. scool . ua / Htm / Technologie . htm Informatsionniye

texnologii v uchebnom protsesse.8. http://www.uzbekistan.uz. O'zbekistan, ustremlenniy v

budushee.


CAMARQAND IQTISODIYOT VA SERVIS INSTITUTI

16

http://www.uzbekistan.uz/

http://www.scool.ua/Htm/Technologie.htm

http://www.iite.ru/iire/russion/

http://www.nmsi.uz/ebook.htm

http://www.book.sdd.ru/

http://www.colibri.ru/

http://www.buybook.ru/

http://www.iofbe.ru/

FIZIKA

fanining

ISHCHI O’QUV DASTURI

Bilim sohasi: 600 000 – Xizmatlar sohasi Ta’lim sohasi: 610 000 – Xizmat ko’rsatish sohasi

Ta’lim yo‘nalishi: 5610100 – Xizmatlar soxasi (faoliyat turlari va yo‘nalishlari bo‘yicha)

SAMARQAND – 2013

17

Ro‘yxatga olindi:

№_________________

2013 yil «___»______

“TASDIQLAYMAN” O‘quv ishlari bo‘yicha prorektor _______ A.Bektemirov _

“___” _________2013_ yil

Fanning ishchi o‘quv dasturi o‘quv, ishchi o‘quv reja va o‘quv dasturiga muvofiq ishlab chiqildi.

Tuzuvchi:

Yusupov A.A. – SamDU, “Astrofizika” kafedrasining dotsenti, f-m.f.n.

Nasriddinova M.F. – SamISI, «Oliy matematika» kafedrasining o’qituvchisi

Taqrizchilar:



Fanning ishchi o‘quv dasturi “Oliy matematika” kafedrasining 2013 yil

4-iyuldagi 10-son yig‘ilishida muhokamadan o‘tgan va institut ilmiy kengashida muhokama qilish uchun tavsiya etilgan.

Kafedra mudiri: _________________ Qarshiboyev X.

Fanning ishchi o‘quv dasturi institut o’quv-uslubiy kengashida muhokama etilgan va foydalanishga tavsiya qilingan (2013 yil 10-iyuldagi 12-sonli bayonnoma).

Kelishildi: O‘quv uslubiyat bo’limi boshlig’i

____________________ Shodmonov I.E.

18

KIRISH Zamonaviy kadrlar oldiga qo‘yilayotgan eng muhim

vazifalardan biri – malakali mutaxassislar sifatida o‘zligini, o‘z qobiliyatini, individualligi, shaxsiy fazilat hamda hislatlarni bilgan tarzda mehnatni oqilona tashkil etish va ijtimoiy foydali mehnatning barcha sohalarida faoliyat ko‘rsatishdir.


Ma’lumki, rivojlangan mamlakatlar taraqqiyoti eng avvalo zamonaviy fan va texnika yutuqlaridan xalq xo‘jaligining hamma tarmoqlarida oqilona foydalanish bilan farqlanadi. Davlatning, iqtisodiy va ijtimoiy sohalarining rivojlanishi yetuk kadrlarga hamda fan-texnika yutuqlaridan qanday foydalanishga bog‘liqligini bozor iqtisodiyotining shakllanishi ko‘rsatmoqda.

Talabalarning mazkur fan doirasida O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti I.Karimovning «Jahon moliyaviy-iqtisodiy inqirozi, O‘zbekiston sharoitida uni bartaraf etishning yo‘llari va choralari» nomli asarida keltirilgan materiallar, qoidalar va xulosalardan puxta o‘zlashtirishlari, kelgusi faoliyatida samarali foydalanishlari hamda ijodiy yondashishlarini ta’minlash fanni o‘rganish oldida turgan asosiy vazifalardir.

Fanning maqsad va vazifalari«Kadrlar tayyorlash Milliy dasturi» o‘quv jarayonining

ilmiyligi, zamon talablariga mosligi, turmush amaliyot bilan bog‘lanishiga asoslangan. Shuning uchun fizika fanini o‘qitishdan maqsad, talabalarga yetuk mutaxassis bo‘lib yetishishlari uchun yetarli darajada baza yaratish, ularni kelgusidagi mehnat faoliyatlarida uchraydigan muammolarni hal etishda mustaqil fikr yuritishlariga va fizika fanining yutuqlarini bevosita tadbiq eta olishlaridan iborat.

Fizika kursi talabaga xilma-xil elektrotexnik elektron asboblar va qurilmalarning ishlash prinsipini o‘rganish va tushunish uchun zarur bo‘lgan chuqur bilimlarni berishi kerak. Talabalar keyingi ish faoliyatlarida, xalq xo‘jaligining turli tarmoqlarida ishlata bilishlari kerak.

Fizika fanini o‘rganish talaba falsafiy dunyoqarashini shakllanishi uchun ham katta ahamiyat kasb etadi. Fizika rivojlanishining butun tarixi ilmiy-texnikaviy taraqqiyot dialektikasini yoritishdan, fan va texnikaning ijtimoiy-iqtisodiy, tarixiy va ekologik muammolar bilan murakkab o‘zaro bog‘lanishini aks etishdan iborat.

XXI asr xilma-xil elektron, yarim o‘tkazgichli va elektromagnit qurilmalar ishlab chiqarishni tez o‘sishi yangi texnologiyalarni rivojlanishi bilan harakterlanadi. Bunday

19

qurilmalar ishlab chiqarish jarayonlarini avtomatlashtirish, murakkab fizikaviy hodisalarni modellashtirish, amaliy masalalarni yechish va hokazolarga yo‘l ochib beradi.

Hozirgi dolzarb vazifa – talabalarning, o‘sib kelayotgan avlodni har bir fanning rivojlanish tarixi, bu fanlarga Sharq olimlari qo‘shgan hissalarini bilishga erishishlari kerak.

Talabalar bizning avlod-ajdodlarimiz fanlar (mazkur fizika fani) rivojiga qo‘shgan hissalarini nafaqat bilishlari, balki uni to‘g‘ri baholashlari, asrab-avaylashlari hamda o‘zlari ham fanlarning rivojlanishigia o‘z hissalarini qo‘shishga intilishlari kerak.

Fan bo‘yicha talabaning malakasiga qo‘yiladigan talablar«Fizika» o‘quv fanini o‘zlashtirish jarayonida amalga oshiriladigan

masalalar doirasida bakalavr:- fizika fanining asoslarini, qonunlarini; fizik hodisalar, ularning

mexanizmlari, qonuniyatlari va amaliy qo‘llanishlarini; fizik tajribalar, namoyishlar va hodisalarni fizik qonun va prinsiplari asosida tavsiflashini; fizikaning bozor iqtisodiyoti sharoitidagi o‘rni va ahamiyatini bilishi kerak;

- talaba tabiat qonunlarini o‘rganish va ulardan insoniyat ehtiyojlari uchun foydalanish; hodisani modelini yaratib berish; tabiat va jamiyatda yuz beradigan jarayonlar va hodisalar haqida bilimlarga ega bo‘lishi, ulardan hayotda va kasbiy faoliyatda zamonaviy ilmiy asoslarda foydalana olish; yangi materiallar va mahsulotlarni tarkibini, sifatini aniqlashda fizikaviy usullardan foydalanish; fizik asbob-uskunalardan foydalanish, tajribalar o‘tkazish, olingan ma’lumotlarni ishlab chiqish, tegishli xulosalarga erishish, texnika xavfsizligini to‘la saqlash; masalalarni yechishda kompyuter texnologiyasidan foydalanish; aholini turmush darajasini ko‘tarishda xizmat ko‘rsatish sohasini, servisni yangi sifat darajasiga ko‘tarish ko‘nikmalarga ega bo‘lishi kerak;

- talaba fizikaviy jarayonlarni servis va xizmat ko‘rsatish sohalari bilan bog‘liqligini tahlil qilish va xulosa chiqarish; ijtimoiy-iqtisodiy muammolarni hal etish uchun zarur bo‘lgan ma’lumotlarni to‘plash va ulardan foydalanish, mehnat faoliyatlarida uchraydigan muammolarni hal etishda mustaqil fikr yuritish; fizika fanining yutuqlarini bevosita tadbiq eta olish; texnikani rivojlantirish; milliy mahsulotni ko‘paytirish; turmush darajasini ko‘tarish malakalariga ega bo‘lishi kerak.

O‘quv rejadagi boshqa fanlar bilan bog‘liqligi«Fizika» fani matematika va tabiiy fanlar turkumiga kirib, u

I semestr o‘qitiladi. Mazkur fan boshqa tabiiy, texnikaviy fanlarning nazariy va uslubiy asosini tashkil qilib, matematika, kimyo, biologiya, falsafa, elektrotexnika elektronika va elektruzatma, sifat ekspertizasi, nooziq-ovqat tovarlar ekspertizasi asoslari, servisdagi texnologik jarayonlar, texnologik jarayonlarni avtomatik boshqaruvi, servis xizmat ko‘rsatish texnologiyasi asoslari kabi fanlar bilan chambarchas bog‘liqdir.

20

Fanni o‘qitishda zamonaviy axborot va pedagogik texnologiyalarTalabalarning «Fizika» fanini o‘zlashtirishlari uchun o‘qitishning ilg‘or va

zamonaviy usullaridan foydalanishi, yangi informatsion-pedagogik texnologiyalarni tadbiq qilish muhim ahamiyatga egadir. Fanni o‘zlashtirishda darslik, o‘quv va uslubiy qo‘llanmalar, leksiyalar kursi, tarqatma materiallar, slaydlar, elektron materiallar, «Aqliy hujumlar», «Tanqidiy tafakkur», «Guruhlarda ishlash», «Nima uchun» texnikasi, «Klaster» texnologiyasi kabi usullar asosida o‘qitiladi.

O‘quv jarayoni bilan bog‘liq ta’lim sifatini belgilovchi holatlar quyidagilar: yuqori ilmiy-pedagogik darajada dars berish, muammoli ma’ruzalar o‘qish, darslarni savol-javob tarzida qiziqarli tashkil qilish, ilg‘or pedagogik texnologiyalardan va mul’timedia vositalaridan foydalanish, tinglovchilarni undaydigan, o‘ylantiradigan muammolarni ular oldiga qo‘yish, talabchanlik, tinglovchilar bilan individual ishlash, erkin muloqot yuritishga, ilmiy izlanishga jalb qilish.

“Fizika” kursini loyihalashtirishda quyidagi asosiy konseptual yondoshuvlardan foydalaniladi:

Shaxsga yo‘naltirilgan ta’lim. Bu ta’lim o‘z mohiyatiga ko‘ra ta’lim jarayonining barcha ishtirokchilarini to‘laqonli rivojlanishlarini ko‘zda tutadi. Bu esa ta’limni loyihalashtirilayotganda, albatta, ma’lum bir ta’lim oluvchining shaxsini emas, avvalo, kelgusidagi mutaxassislik faoliyati bilan bog‘liq o‘qish maqsadlaridan kelib chiqqan holda yondoshilishni nazarda tutadi.

Tizimli yondoshuv. Ta’lim texnologiyasi tizimning barcha belgilarini o‘zida mujassam etmog‘i lozim: jarayonning mantiqiyligi, uning barcha bo‘g‘inlarini o‘zaro bog‘langanligi, yaxlitligi.

Faoliyatga yo‘naltirilgan yondoshuv. Shaxsning jarayonli sifatlarini shakllantirishga, ta’lim oluvchining faoliyatni aktivlashtirish va intensivlashtirish, o‘quv jarayonida uning barcha qobiliyati va imkoniyatlari, tashabbuskorligini ochishga yo‘naltirilgan ta’limni ifodalaydi.

Dialogik yondoshuv. Bu yondoshuv o‘quv munosabatlarini yaratish zaruriyatini bildiradi. Uning natijasida shaxsning o‘z-o‘zini faollashtirishi va o‘z-o‘zini ko‘rsata olishi kabi ijodiy faoliyati kuchayadi.

Hamkorlikdagi ta’limni tashkil etish. Demokratik, tenglik, ta’lim beruvchi va ta’lim oluvchi faoliyat mazmunini shakllantirishda va erishilgan natijalarni baholashda birgalikda ishlashni joriy etishga e’tiborni qaratish zarurligini bildiradi.

Muammoli ta’lim. Ta’lim mazmunini muammoli tarzda taqdim qilish orqali ta’lim oluvchi faoliyatini aktivlashtirish usullaridan biri. Bunda ilmiy bilimni ob’ektiv qarama-qarshiligi va uni hal etish usullarini, dialektik mushohadani shakllantirish va rivojlantirishni, amaliy faoliyatga ularni ijodiy tarzda qo‘llashni mustaqil ijodiy faoliyati ta’minlanadi.

Axborotni taqdim qilishning zamonaviy vositalari va usullarini qo‘llash - yangi kompyuter va axborot texnologiyalarini o‘quv jarayoniga qo‘llash.

O‘qitishning usullari va texnikasi. Ma’ruza (kirish, mavzuga oid, vizuallash), muammoli ta’lim, keys-stadi, pinbord, paradoks va loyihalash usullari, amaliy ishlar.

21

O‘qitishni tashkil etish shakllari: dialog, polilog, muloqot hamkorlik va o‘zaro o‘rganishga asoslangan frontal, kollektiv va guruh.

O‘qitish vositalari: o‘qitishning an’anaviy shakllari (darslik, ma’ruza matni) bilan bir qatorda – kompyuter va axborot texnologiyalari.

Kommunikatsiya usullari: tinglovchilar bilan operativ teskari aloqaga asoslangan bevosita o‘zaro munosabatlar.

Teskari aloqa usullari va vositalari: kuzatish, blits-so‘rov, oraliq va joriy va yakunlovchi nazorat natijalarini tahlili asosida o‘qitish diagnostikasi.

Boshqarish usullari va vositalari: o‘quv mashg‘uloti bosqichlarini belgilab beruvchi texnologik karta ko‘rinishidagi o‘quv mashg‘ulotlarini rejalashtirish, qo‘yilgan maqsadga erishishda o‘qituvchi va tinglovchining birgalikdagi harakati, nafaqat auditoriya mashg‘ulotlari, balki auditoriyadan tashqari mustaqil ishlarning nazorati.

Monitoring va baholash: o‘quv mashg‘ulotida ham butun kurs davomida ham o‘qitishning natijalarini rejali tarzda kuzatib borish. Kurs oxirida test topshiriqlari yoki yozma ish variantlari yordamida tinglovchilarning bilimlari baholanadi.

“Fizika” fanini o‘qitish jarayonida kompyuter texnologiyasidan, “Yexcel” elektron jadvallar dasturlaridan foydalaniladi. Ayrim mavzular bo‘yicha talabalar bilimini baholash test asosida va kompyuter yordamida bajariladi. “Internet” tarmog‘idagi rasmiy iqtisodiy ko‘rsatkichlaridan foydalaniladi, tarqatma materiallar tayyorlanadi, test tizimi hamda tayanch so‘z va iboralar asosida oraliq va yakuniy nazoratlar o‘tkaziladi.

Ma’ruza, amaliy va laboratoriya mashg‘ulotlarida o‘qitishning interaktiv usullari (vizual, muammoli, ikki tomonlama tahlil, Insert, Klaster, «Birgalikda o‘qiymiz» texnikasi, «O‘ylang-juftlikda ishlang-fikr almashing» texnikasi)dan foydalaniladi.

“Fizika” fanidan mashg‘ulotlarning mavzular va soatlarbo‘yicha taqsimlanishi:

Xizmatlar sohasi (faoliyat turlari va yo‘nalishlari bo‘yicha)

t/rMavzular nomi

Jamisoat

Ma’ruza

Amaliy mash-g‘ulot

Labora-toriya

ishi

Mustaqil ta’lim

1Mexanik harakatning kinematik va dinamik tavsifi

8 2 2 2 2

2 Mexanik ish. Energiya. Quvvat 6 2 2 - 2

3Qattiq jismlar mexanikasi. Mexanik tebranishlar

12 2 2 4 4

4 Mexanik to‘lqinlar. Tovush to‘lqinlari 6 2 2 2

5Gazlarning molekulyar-kinetik nazariyasining asoslari

6 2 2 - 2

6 Termodinamika asoslari 6 2 2 - 27 Suyuqliklar. Qattiq jismlar 10 2 2 4 2

8Elektr maydon vakuumda. Elektr maydonida dielektriklar

6 2 2 2

9 Elektr maydonida o‘tkazgichlar 12 2 2 4 4

22

O‘zgarmas elektr toki

10O‘tkazgichlar, dielektriklar. Yarim o‘tkazgichlar

6 2 2 2

11Metallarning klassik nazariyasi. Vakuumda elektr tok. Termoelektrik hodisalar

10 2 2 4 2

12Elektromagnetizm. Moddalardagi magnit maydoni

6 2 2 2

13 Elektromagnit induksiya 10 2 2 4 2

14Elektromagnit maydoni. Maksvell tenglamalari O‘zgaruvchan elektr toki

12 2 2 4 4

15Elektromagnit tebranishlar va to‘lqinlar

6 2 2 2

16Kvant fizikasi. Kvant optikaviy hodisaning asoslari

6 2 2 2

17

Mikro zarrachalarning to‘lqin xususiyatlari. Atomning energetik sathlarining diskretligi. Vodorod atomi tuzilishining kvant nazariyasi

8 2 4 2

Jami 136 34 36 26 40

Asosiy qism: Fanning uslubiy jihatdan uzviy ketma-ketligiAsosiy qismda (ma’ruza) fanni mavzulari mantiqiy ketma-ketlikda

keltiriladi. Har bir mavzuning mohiyati asosiy tushunchalar va tezislar orqali ochib beriladi. Bunda mavzu bo‘yicha talabalarga DTS asosida yetkazilishi zarur bo‘lgan bilim va ko‘nikmalar to‘la qamrab olinishi kerak. Asosiy qism sifatiga qo‘yiladigan talab mavzularning dolzarbligi, ularning ish beruvchilar talablari va ishlab chiqarish ehtiyojlariga mosligi, mamlakatimizda bo‘layotgan ijtimoiy-siyosiy va demokratik o‘zgarishlar, iqtisodiyotni erkinlashtirish, iqtisodiy-huquqiy va boshqa sohalardagi islohatlarning ustuvor masalalarini qamrab olishi hamda fan va texnologiyalarning so‘ngti yutuqlari e’tiborga olinishi tavsiya etiladi.

Ma’ruza mashg‘ulotlariMexanik harakatning kinematik va dinamik tavsifi. Fizika fani va uning

maqsadi, vazifasi va tadqiqot uslublari. Klassik mexanika. Mexanik harakatni kinematik tavsifi. Mexanik harakatning dinamik tavsifi. Fundamental o‘zaro ta’sirlar va kuchlar. «Xizmat ko‘rsatish» sohalarda mexanik harakatni kattaliklari va ularning amaliy ahamiyati K/F: «Mexanika predmeti»

Qo‘llaniladigan ta’lim texnologiyalari: dialogik yondoshuv, muammoli ta’lim. Bingo, blits, ajurali arra, nilufar guli, menyu, algoritm, munozara, o‘z-o‘zini nazorat.

Adabiyotlar: A1;A2; A6; Mexanik ish. Quvvat. Energiya. Mexanik ish va uning amaliy ahamiyati.

Doimiy va o‘zgaruvchan kuch ta’sirida bajargan ish. Quvvat va uning amaliy ahamiyati. Mexanik energiya. Qurilmalar, mashinalar, mexanizmlarni foydali ish koeffitsiyenti. K/F: «Mashinalarning bajargan ishi va ularning F.I.K.»

23


Adabiyotlar: A1;A2; A6; Qattiq jism mexanikasi. Mexanik tebranishlar. Absolyut qattiq jism.

Qattiq jism harakatining turlari. Ilgarilanma va aylanma harakatlar kinematikasi. Aylanma harakat dinamikasining asosiy tenglamasi. Harakatlanayotgan qattiq jism energiyasi. Ishlash prinsiplari qattiq jismlarini harakatlariga asoslangan kundalik mashina va asboblar to‘g‘risida ma’lumotlar. Tebranma harakat to‘g‘risida to‘liq ma’lumotlar. Mexanik tebranishlar va ularning turlari. Garmonik tebranma harakat. Garmonik tebranishlarni grafik tavsifi va tenglamalari. Rezanons hodisasi va uning amaliy ahamiyati. Mexanik tebranishlarga asoslangan va servis sohasida qo‘llaniladigan jihozlar to‘g‘risida umumiy ma’lumotlar. Inshootlarni hisoblashda (loyihalashda) rezonans hodisasini zararli ta’sirini nazarga olish

K/F: «Qattiq jismning harakati», D/F: «Tebranma harakat»,Qo‘llaniladigan ta’lim texnologiyalari: dialogik yondoshuv, muammoli

ta’lim. Bingo, blits, ajurali arra, nilufar guli, menyu, algoritm, munozara, o‘z-o‘zini nazorat.

Adabiyotlar: A1;A2; A:4; A6; Mexanik to‘lqinlar. Tovush to‘lqinlari. Mexanik to‘lqinlar.

Tebranishlarning bir jinsli elastik muhitda tarqalishi. To‘lqinning harakteristikasi. To‘lqin tenglamasi.Tovush tabiati. Tovush to‘lqinlarining tezligi. Akustik rezonans va uning qo‘llanilishi. Ultratovush va infratovushlarning servis sohalarida qo‘llanilishi.D/F: «Mexanik to‘lqinlar. Tovush to‘lqinlari»


Adabiyotlar: A:4; A6; Gazlar molekulyar-kinetik nazariyasining asoslari. Molekulyar fizika.

Makroskopik holat va parametrlar. Holat tenglamasi. Molekulyar-kinetik nazariyasini asosiy holatlari va tenglamasi. Ideal gaz. Ideal gaz qonunlari. Ideal gaz holati tenglamasi. Ehtimollik va fluktuatsiya. Maksvell taqsimoti

K/F: «Ideal gaz» Qo‘llaniladigan ta’lim texnologiyalari: dialogik yondoshuv, muammoli

ta’lim. Bingo, blits, ajurali arra, nilufar guli, menyu, algoritm, munozara, o‘z-o‘zini nazorat.

Adabiyotlar: A6. Termodinamika asoslari. Sistemaning to‘la va ichki energiyasi.

Termodinamikani birinchi qonuni va uning tatbiqi. Aylanma jarayonlar. Issiqlik mashinasi. Entropiya. Termodinamikani ikkinchi qonuni. Termodinamikani uchinchi qonuniD/F: «Termodinamika asoslari»


24

Adabiyotlar: A2; A4; A6. Suyuqliklar. Qattiq jismlar. Suyuqliklar. Suyuqliklarning tuzilishi va

asosiy hossalari. Suyuqliklar va qattiq jism chegarasida ro‘y beradigan hodisa. Ho‘llash va ho‘llamaslik. Kapillyarlik hodisasi va uning qo‘llanilishi.Kristall va amorf jismlar. Suyuq kristalla rva ularni amaliy ahamiyatiD/F: «Ho‘llash va ho‘llamaslik. Kristallarning tuzilishi»


Adabiyotlar: A2; A:4; A6. Elektr maydon vakuumda. Elektr maydonida dielektriklar. Elektr

zaryadi. Elektr maydon. Elektr maydon ta’siriga asoslangan va amaliyotda qo‘llanadigan texnika va texnologiyalar haqida. Dielektriklar. Qutbli va qutbsiz molekulalar. Tashqi maydonidagi o‘tkazgich. Kondensatorlardan amaliyot va texnikada foydalanishi D/F: «Elektr zaryadlar. Kulon qonuni»


Adabiyotlar: A3; A6; Elektr maydonida o‘tkazgichlar. O‘zgarmas elektr toki. Tashqi

maydonda o‘tkazgich. Elektrostatik induksiya hodisasi. O‘tkazgichning elektr sig‘imi. Kondensatorlar. Kondensatorlarni ulash usuli. Elektr toki haqida ma’lumotlar. Tok kattaliklari va harakteristikalari. O‘zgarmas tok zanjirlari va qonunlari. O‘zgarmas tokni ishi va energiyasi. Tarmoqlangan elektr zanjirlarni hisoblash usullari. Xalq xo‘jaligining rivojlanishida elektr energiyaning ahamiyati.


Adabiyotlar: A1; A2; A6. O‘tkazgichlar, dielektriklar. Yarim o‘tkazgichlar. Moddalarning zonaviy

tuzilishi. Metall o‘tkazgichlar. Suyuq o‘tkazgichlar. Dielektriklar. Elektr izolyatsion materiallar. Yarim o‘tkazgichlar. Yarim o‘tkazgichli qurilmalar va asboblar. Elektronika, radiotexnika, mikroelektronikaning rivojlanishi.


Adabiyotlar: A6; Metallarning klassik nazariyasi. Vakuumda elektr toki. Termoelektrik

hodisalar. Metallarda tok tashuvchilar. Metalldagi o‘tkazuvchanlikning elektron nazariyasi. Termoelektron emissiya hodisasi. Elektron lampalar, yarimo‘tkazgichli asboblar va ularni qo‘llanilishi. Kontakt potensiallar ayirmasi. Termoelektr hodisalar va ularning qo‘llanilishi.D/F: «Termoelektron emissiya hodisasi»


25

Adabiyotlar: A3; A6; Elektromagnetizm. Moddalardagi magnit maydoni. Magnit maydon va

uning asosiy harakteristikalari. Toklarning o‘zaro magnit ta’siri. Bio-Savar-Laplas qonuni. Amper qonuni. Lorens kuchi. Moddalardagi magnit maydoni. Moddalarning magnitlanishi. Tokli o‘tkazgichni magnit maydonda bajarilgan ishi


Adabiyotlar: A2; A:3; A6; Elektromagnit maydoni. Elektromagnit induksiya.Faradey qonuni. Lens

qoidasi. O‘zinduksiya va o‘zaroinduksiya hodisalari. Transformator va uning ishlash prinsipi. Magnit maydon energiyasi.


Adabiyotlar: A6; Elektromagnit maydoni. Maksvell tenglamalari. O‘zgaruvchan elektr

toki. Maksvell nazariyasining umumiy harakteristikasi. Siljish toki. Maksvell tenglamalarini integral ko‘rinishi. Maksvell tenglamalarini sistemasi. Elektromagnit maydon energiyasini xizmat ko‘rsatish sohasida qo‘llanilishi. O‘zgaruvchan tok. O‘zgaruvchan tokni qiymatlari. O‘zgaruvchan tokni oddiy zanjirlari. O‘zgaruvchan tokni murakkab zanjirlari. O‘zgaruvchan tokni energiyasi va quvvati. Elektr energetikaning rivojlanishi


Adabiyotlar: A3; A6; Elektromagnit tebranishlar va to‘lqinlar. Tebranish konturlari.

Elektrmagnit tebranishlarni turlari. Elektromagnit to‘lqinlar. Elektromagnit to‘lqin energiyasi. Elektromagnit to‘lqinlar shkalasi. Radioeshittirish va teleko‘rsatuvlar to‘g‘risida umumiy ma’lumotlar.


Adabiyotlar: A3; A6; Kvant fizikasi. Kvant – optikaviy hodisaning asoslari. Issiqlik nurlanishi

va uning harakteristikalari. Nurlanishning kvant harakteri. Fotonlar. Yorug‘lik kvantining energiyasi, massasi va impulsi. Fotoeffekt hodisasi. Fotoeffekt qonunlari. Fotoelementlar, fotoqarshiliklar va ventilli fotoelementlarni qo‘llanilishi. Quyosh batareyasi.


Adabiyotlar: A3; A6; Mikro zarrachalarning to‘lqin xususiyatlari. Atomning energetik

sathlarining diskretligi. Vodorod atomi tuzilishining kvant nazariyasi.

26

Zarrachalarning korpuskulyar-to‘lqin ikki yoqlamalikni tabiati. De-Broyl to‘lqini ba’zi xususiyatlari. Shryodinger tenglamalari. Geyzenbergning noaniqlik prinsipi. Vodorod atomini chiziqli spektrlari. Vodorodga o‘xshash sistemalar uchun K.Bor nazariyasi. Kvant holatlari. Energiyani kvant ahamiyatlari. Kvant mexanikasida vodorodga o‘xshash sistema. Vodorod atomining asosiy holati. Harakatning kvant tnglamasi. Fizik kattaliklarni operatorlari to‘g‘risida tushuncha.


Adabiyotlar: A6;

«Fizika» fani bo‘yicha ma’ruza mashg‘ulotining kalendar tematik rejasi

t/r Ma’ruza mavzulari(barcha) soatI-mavzu(bob). Mexanik harakatning kinematik va dinamik tavsifi

1.1 Fizika fani va uning maqsadi, vazifasi va tadqiqot uslublari

2

1.2 Klassik mexanika. Mexanik harakatni kinematik tavsifi1.3 Mexanik harakatning dinamik tavsifi 1.4 Fundamental o‘zaro ta’sirlar va kuchlar.1.5 «Xizmat ko‘rsatish» sohalarda mexanik harakatni kattaliklari va ularning amaliy

ahamiyatiII-mavzu. Mexanik ish. Energiya. Quvvat

2.1 Mexanik ish va uning amaliy ahamiyat

22.2 Doimiy va o‘zgaruvchan kuch ta’sirida bajargan ish2.3 Quvvat va uning amaliy ahamiyati. 2.4 Mexanik energiya2.5 Qurilmalar, mashinalar, mexanizmlarni foydali ish koeffitsiyenti

III-mavzu. Qattiq jismlar mexanikasi Mexanik tebranishlar3.1 Absolyut qattiq jism. Qattiq jism harakatining turlari

2

3.2 Ilgarilanma va aylanma harakatlar kinematikasi3.3 Aylanma harakat dinamikasining asosiy tenglamasi3.4 Harakatlanayotgan qattiq jism energiyasi 3.5 Ishlash prinsiplari qattiq jismlarini harakatlariga asoslangan kundalik mashina va

asboblar to‘g‘risida ma’lumotlar3.6 Tebranma harakat to‘g‘risida to‘liq ma’lumotlar3.7 Mexanik tebranishlar va ularning turlari3.8 Garmonik tebranma harakat. Garmonik tebranishlarni grafik tavsifi va

tenglamalari3.9 Rezanons hodisasi va uning amaliy ahamiyati3.10 Mexanik tebranishlarga asoslangan va servis sohasida qo‘llaniladigan jihozlar

to‘g‘risida umumiy ma’lumotlar. Inshootlarni hisoblashda (loyihalashda) rezonans hodisasini zararli ta’sirini nazarga olish

IV-mavzu. Mexanik to‘lqinlar. Tovush to‘lqinlari4.1 Mexanik to‘lqinlar. Tebranishlarning bir jinsli elastik muhitda tarqalishi.

24.2 To‘lqinning harakteristikasi. To‘lqin tenglamasi.4.3 Tovush tabiati. Tovush to‘lqinlarining tezligi.4.4 Akustik rezonans va uning qo‘llanilishi4.5 Ultratovush va infratovushlarning servis sohalarida qo‘llanilishi

27

V-mavzu. Gazlarning molekulyar-kinetik nazariyasining asoslari5.1 Molekulyar fizika. Makroskopik holat va parametrlar. Holat tenglamasi

25.2 Molekulyar-kinetik nazariyasini asosiy holatlari va tenglamasi5.3 Ideal gaz. Ideal gaz qonunlari. Ideal gaz holati tenglamasi 5.4 Ehtimollik va fluktuatsiya5.5 Maksvell taqsimoti

VI-mavzu. Termodinamika asoslari6.1 Sistemaning to‘la va ichki energiyasi

26.2 Termodinamikani birinchi qonuni va uning tatbiqi6.3 Aylanma jarayonlar. Issiqlik mashinasi6.4 Entropiya. Termodinamikani ikkinchi qonuni6.5 Termodinamikani uchinchi qonuni

VII-mavzu. Suyuqliklar. Qattiq jismlar.7.1 Suyuqliklar. Suyuqliklarning tuzilishi va asosiy hossalari.

27.2 Suyuqliklar va qattiq jism chegarasida ro‘y beradigan hodisa.7.3 Ho‘llash va ho‘llamaslik. Kapillyarlik hodisasi va uning qo‘llanilishi.7.4 Kristall va amorf jismlar.7.5 Suyuq kristallar va ularni amaliy ahamiyati

VIII-mavzu. Elektr maydon vakuumda. Elektr maydonida dielektriklar.8.1 Elektr zaryadi. Elektr maydon.

2

8.2 Elektr maydon ta’siriga asoslangan va amaliyotda qo‘llanadigan texnika va texnologiyalar haqida.

8.3 Dielektriklar. Qutbli va qutbsiz molekulalar.8.4 Tashqi maydonidagi o‘tkazgich.8.5 Kondensatorlardan amaliyot va texnikada foydalanishi

IX-mavzu. Elektr maydonida o‘tkazgichlar. O‘zgarmas elektr toki.9.1 Tashqi maydonda o‘tkazgich

2

9.2 Elektrostatik induksiya hodisasi9.3 O‘tkazgichning elektr sig‘imi9.4 Kondensatorlar. Kondensatorlarni ulash usuli9.5 Elektr toki haqida ma’lumotlar. Tok kattaliklari va harakteristikalari9.6 O‘zgarmas tok zanjirlari va qonunlari9.7 O‘zgarmas tokni ishi va energiyasi9.8 Tarmoqlangan elektr zanjirlarni hisoblash usullari9.9 Xalq xo‘jaligining rivojlanishida elektr energiyaning ahamiyati

X-mavzu. O‘tkazgichlar, dielektriklar. Yarim o‘tkazgichlar10.1 Moddalarning zonaviy tuzilishi

210.2 Metall o‘tkazgichlar. Suyuq o‘tkazgichlar10.3 Dielektriklar. Elektr izolyatsion materiallar10.4 Yarim o‘tkazgichlar. Yarim o‘tkazgichli qurilmalar va asboblar10.5 Elektronika, radiotexnika, mikroelektronikaning rivojlanishi

XI-mavzu. Metallarning klassik nazariyasi. Vakuumda elektr tok. Termoelektrik hodisalar

11.1 Metallarda tok tashuvchilar. Metalldagi o‘tkazuvchanlikning elektron nazariyasi.

211.2 Termoelektron emissiya hodisasi.11.3 Elektron lampalar, yarimo‘tkazgichli asboblar va ularni qo‘llanilishi11.4 Kontakt potensiallar ayirmasi11.5 Termoelektr hodisalar va ularning qo‘llanilishi

28

XII-mavzu. Elektromagnetizm. Moddalardagi magnit maydoni12.1 Magnit maydon va uning asosiy harakteristikalari. Toklarning o‘zaro magnit

ta’siri212.2 Bio-Savar-Laplas qonuni

12.3 Amper qonuni. Lorens kuchi12.4 Moddalardagi magnit maydoni. Moddalarning magnitlanishi12.5 Tokli o‘tkazgichni magnit maydonda bajarilgan ishi

XIII-mavzu. Elektromagnit induksiya13.1 Elektromagnit induksiya13.2 Faradey qonuni. Lens qoidasi13.3 O‘zinduksiya va o‘zaroinduksiya hodisalari13.4 Transformator va uning ishlash prinsipi13.5 Magnit maydon energiyasi

XIV-mavzu. Elektromagnit maydoni. Maksvell tenglamalari. O‘zgaruvchan elektr toki14.1 Maksvell nazariyasining umumiy harakteristikasi

2

14.2 Siljish toki14.3 Maksvell tenglamalarini integral ko‘rinishi14.4 Maksvell tenglamalarini sistemasi14.5 Elektromagnit maydon energiyasini xizmat ko‘rsatish sohasida qo‘llanilishi14.6 O‘zgaruvchan tok. O‘zgaruvchan tokni qiymatlari14.7 O‘zgaruvchan tokni oddiy zanjirlari14.8 O‘zgaruvchan tokni murakkab zanjirlari 14.9 O‘zgaruvchan tokni energiyasi va quvvati14.10

Elektr energetikaning rivojlanishi

XV-mavzu. Elektromagnit tebranishlar va to‘lqinlar.15.1 Tebranish konturlari15.2 Elektrmagnit tebranishlarni turlari 15.3 Elektromagnit to‘lqinlar. Elektromagnit to‘lqin energiyasi 15.4 Elektromagnit to‘lqinlar shkalasi. Radioeshittirish va teleko‘rsatuvlar to‘g‘risida

umumiy ma’lumotlarXVI-mavzu. Kvant fizikasi. Kvant optikaviy hodisaning asoslari

16.1 Issiqlik nurlanishi va uning harakteristikalari

216.2 Nurlanishning kvant harakteri 16.3 Fotonlar. Yorug‘lik kvantining energiyasi, massasi va impulsi 16.4 Fotoeffekt hodisasi. Fotoeffekt qonunlari16.5 Fotoelementlar, fotoqarshiliklar va ventilli fotoelementlarni qo‘llanilishi. Quyosh

batareyasiXVII-mavzu. Mikro zarrachalarning to‘lqin xususiyatlari. Atomning energetik

sathlarining diskretligi. Vodorod atomi tuzilishining kvant nazariyasi17.1 Zarrachalarning korpuskulyar-to‘lqin ikki yoqlamalikni tabiati

2

17.2 De-Broyl to‘lqini ba’zi xususiyatlari17.3 Shryodinger tenglamalari17.4 Geyzenbergning noaniqlik prinsipi17.5 Vodorod atomini chiziqli spektrlari17.6 Vodorodga o‘xshash sistemalar uchun K.Bor nazariyasi17.7 Kvant holatlari. Energiyani kvant ahamiyatlari17.8 Kvant mexanikasida vodorodga o‘xshash sistema. Vodorod atomining asosiy

29

holati17.9 Harakatning kvant tnglamasi. Fizik kattaliklarni operatorlari to‘g‘risida tushuncha.

Jami 34

Amaliy mashg‘ulotlarning tavsiya etiladigan mavzulariMexanik harakatning kinematik va dinamik tavsifi. Mexanik harakatni

kinematik tavsifi. Mexanik harakatning dinamik tavsifi. Fundamental o‘zaro ta’sirlar va kuchlar.

Adabiyotlar: A1;A2; A6; Mexanik ish. Quvvat. Energiya. Doimiy va o‘zgaruvchan kuch ta’sirida

bajargan ish. Quvvat va uning amaliy ahamiyati. Qurilmalar, mashinalar, mexanizmlarni foydali ish koeffitsiyenti.

Adabiyotlar: A1;A2; A6; Qattiq jism mexanikasi. Mexanik tebranishlar. Qattiq jism harakatining

turlari. Aylanma harakat dinamikasining asosiy tenglamasi. Harakatlanayotgan qattiq jism energiyasi. Garmonik tebranishlarni grafik tavsifi va tenglamalari. Inshootlarni hisoblashda (loyihalashda) rezonans hodisasini zararli ta’sirini nazarga olish

Adabiyotlar: A1;A2; A:4; A6; Mexanik to‘lqinlar. Tovush to‘lqinlari. Tebranishlarning bir jinsli elastik

muhitda tarqalishi. To‘lqinning harakteristikasi. To‘lqin tenglamasi. Tovush to‘lqinlarining tezligi. Ultratovush va infratovushlarning servis sohalarida qo‘llanilishi.

Adabiyotlar: A:4; A6; Gazlar molekulyar-kinetik nazariyasining asoslari. Makroskopik holat va

parametrlar. Molekulyar-kinetik nazariyasini asosiy holatlari va tenglamasi. Ideal gaz. Ideal gaz holati tenglamasi. Maksvell taqsimoti.

Adabiyotlar: A6. Termodinamika asoslari. Sistemaning to‘la va ichki energiyasi.

Termodinamikani birinchi qonuni va uning tatbiqi. Entropiya. Termodinamikani ikkinchi qonuni. Termodinamikani uchinchi qonuni

Adabiyotlar: A2; A4; A6. Suyuqliklar. Qattiq jismlar. Suyuqliklar va qattiq jism chegarasida ro‘y

beradigan hodisa. Ho‘llash va ho‘llamaslik. Kapillyarlik hodisasi va uning qo‘llanilishi. Kristall va amorf jismlar.

Adabiyotlar: A2; A:4; A6. Elektr maydon vakuumda. Elektr maydonida dielektriklar. Elektr

maydon ta’siriga asoslangan va amaliyotda qo‘llanadigan texnika va texnologiyalar haqida. Dielektriklar. Qutbli va qutbsiz molekulalar. Tashqi maydonidagi o‘tkazgich.

Adabiyotlar: A3; A6; Elektr maydonida o‘tkazgichlar. O‘zgarmas elektr toki. Kondensatorlar.

Kondensatorlarni ulash usuli. O‘zgarmas tok zanjirlari va qonunlari. Tarmoqlangan elektr zanjirlarni hisoblash usullari.

Adabiyotlar: A1; A2; A6.

30

O‘tkazgichlar, dielektriklar. Yarim o‘tkazgichlar. Metall o‘tkazgichlar. Suyuq o‘tkazgichlar. Elektr izolyatsion materiallar. Yarim o‘tkazgichli qurilmalar va asboblar. Elektronika, radiotexnika, mikroelektronikaning rivojlanishi.

Adabiyotlar: A6; Metallarning klassik nazariyasi. Vakuumda elektr toki. Termoelektrik

hodisalar. Metalldagi o‘tkazuvchanlikning elektron nazariyasi. Termoelektron emissiya hodisasi. Elektron lampalar, yarimo‘tkazgichli asboblar va ularni qo‘llanilishi. Kontakt potensiallar ayirmasi.

Adabiyotlar: A3; A6; Elektromagnetizm. Moddalardagi magnit maydoni. Toklarning o‘zaro

magnit ta’siri. Amper qonuni. Lorens kuchi. Moddalardagi magnit maydoni. Tokli o‘tkazgichni magnit maydonda bajarilgan ishi

Adabiyotlar: A2; A:3; A6; Elektromagnit maydoni. Faradey qonuni. Lens qoidasi. O‘zinduksiya va

o‘zaroinduksiya hodisalari. Transformator va uning ishlash prinsipi. Adabiyotlar: A6; Elektromagnit maydoni. Maksvell tenglamalari. O‘zgaruvchan elektr

toki. Siljish toki. Maksvell tenglamalarini integral ko‘rinishi. Elektromagnit maydon energiyasini xizmat ko‘rsatish sohasida qo‘llanilishi. O‘zgaruvchan tok. O‘zgaruvchan tokni murakkab zanjirlari. O‘zgaruvchan tokni energiyasi va quvvati.

Adabiyotlar: A3; A6; Elektromagnit tebranishlar va to‘lqinlar. Elektrmagnit tebranishlarni

turlari. Elektromagnit to‘lqinlar. Elektromagnit to‘lqinlar shkalasi. Radioeshittirish va teleko‘rsatuvlar to‘g‘risida umumiy ma’lumotlar.

Adabiyotlar: A3; A6; Kvant fizikasi. Kvant – optikaviy hodisaning asoslari. Nurlanishning

kvant harakteri. Yorug‘lik kvantining energiyasi, massasi va impulsi. Fotoeffekt hodisasi. Quyosh batareyasi.

Adabiyotlar: A3; A6; Mikro zarrachalarning to‘lqin xususiyatlari. Atomning energetik

sathlarining diskretligi. Vodorod atomi tuzilishining kvant nazariyasi.De-Broyl to‘lqini ba’zi xususiyatlari. Vodorod atomini chiziqli spektrlari. Kvant holatlari. Energiyani kvant ahamiyatlari. Vodorod atomining asosiy holati. Fizik kattaliklarni operatorlari to‘g‘risida tushuncha.

Adabiyotlar: A6;

t/r Amaliy mashg‘ulotlar mavzulari (barcha) soatI-mavzu(bob). Mexanik harakatning kinematik va dinamik tavsifi

1.1 Mexanik harakatni kinematik tavsifi21.2 Mexanik harakatning dinamik tavsifi

1.3 Fundamental o‘zaro ta’sirlar va kuchlarII-mavzu. Mexanik ish. Energiya. Quvvat

2.1 Doimiy va o‘zgaruvchan kuch ta’sirida bajargan ish2.2 Quvvat va uning amaliy ahamiyati.

31

22.3 Qurilmalar, mashinalar, mexanizmlarni foydali ish koeffitsiyentiIII-mavzu. Qattiq jismlar mexanikasi Mexanik tebranishlar

3.1 Qattiq jism harakatining turlari

23.2 Aylanma harakat dinamikasining asosiy tenglamasi3.3 Harakatlanayotgan qattiq jism energiyasi 3.4 Garmonik tebranishlarni grafik tavsifi va tenglamalari3.5 Inshootlarni hisoblashda (loyihalashda) rezonans hodisasini zararli ta’sirini

nazarga olishIV-mavzu. Mexanik to‘lqinlar. Tovush to‘lqinlari

4.1 Tebranishlarning bir jinsli elastik muhitda tarqalishi.

24.2 To‘lqinning harakteristikasi. To‘lqin tenglamasi.4.3 Tovush to‘lqinlarining tezligi.4.4 Ultratovush va infratovushlarning servis sohalarida qo‘llanilishi

V-mavzu. Gazlarning molekulyar-kinetik nazariyasining asoslari5.1 Makroskopik holat va parametrlar.

25.2 Molekulyar-kinetik nazariyasini asosiy holatlari va tenglamasi5.3 Ideal gaz. Ideal gaz qonunlari. Ideal gaz holati tenglamasi 5.4 Maksvell taqsimoti

VI-mavzu. Termodinamika asoslari6.1 Sistemaning to‘la va ichki energiyasi

26.2 Termodinamikani birinchi qonuni va uning tatbiqi6.3 Entropiya. Termodinamikani ikkinchi qonuni6.4 Termodinamikani uchinchi qonuni

VII-mavzu. Suyuqliklar. Qattiq jismlar.7.1 Suyuqliklar va qattiq jism chegarasida ro‘y beradigan hodisa.

27.2 Ho‘llash va ho‘llamaslik. Kapillyarlik hodisasi va uning qo‘llanilishi.7.3 Kristall va amorf jismlar.

VIII-mavzu. Elektr maydon vakuumda. Elektr maydonida dielektriklar.8.1 Elektr maydon ta’siriga asoslangan va amaliyotda qo‘llanadigan texnika va

texnologiyalar haqida.

28.2 Dielektriklar. Qutbli va qutbsiz molekulalar.8.3 Tashqi maydonidagi o‘tkazgich.

IX-mavzu. Elektr maydonida o‘tkazgichlar. O‘zgarmas elektr toki.9.1 Kondensatorlar. Kondensatorlarni ulash usuli

29.2 O‘zgarmas tok zanjirlari va qonunlari9.3 Tarmoqlangan elektr zanjirlarni hisoblash usullari

X-mavzu. O‘tkazgichlar, dielektriklar. Yarim o‘tkazgichlar10.1 Metall o‘tkazgichlar. Suyuq o‘tkazgichlar

210.2 Elektr izolyatsion materiallar10.3 Yarim o‘tkazgichli qurilmalar va asboblar10.4 Elektronika, radiotexnika, mikroelektronikaning rivojlanishiXI-mavzu. Metallarning klassik nazariyasi. Vakuumda elektr tok. Termoelektrik hodisalar11.1 Metalldagi o‘tkazuvchanlikning elektron nazariyasi.

211.2 Termoelektron emissiya hodisasi.11.3 Elektron lampalar, yarimo‘tkazgichli asboblar va ularni qo‘llanilishi11.4 Kontakt potensiallar ayirmasi

XII-mavzu. Elektromagnetizm. Moddalardagi magnit maydoni12.1 Toklarning o‘zaro magnit ta’siri

32

212.2 Amper qonuni. Lorens kuchi12.3 Moddalardagi magnit maydoni.12.4 Tokli o‘tkazgichni magnit maydonda bajarilgan ishi

XIII-mavzu. Elektromagnit induksiya13.1 Faradey qonuni. Lens qoidasi

213.2 O‘zinduksiya va o‘zaroinduksiya hodisalari13.3 Transformator va uning ishlash prinsipi

XIV-mavzu. Elektromagnit maydoni. Maksvell tenglamalari. O‘zgaruvchan elektr toki14.1 Siljish toki

2

14.2 Maksvell tenglamalarini integral ko‘rinishi14.3 Elektromagnit maydon energiyasini xizmat ko‘rsatish sohasida qo‘llanilishi14.4 O‘zgaruvchan tok.14.5 O‘zgaruvchan tokni murakkab zanjirlari14.6 O‘zgaruvchan tokni energiyasi va quvvati

XV-mavzu. Elektromagnit tebranishlar va to‘lqinlar.15.1 Elektrmagnit tebranishlarni turlari

215.2 Elektromagnit to‘lqinlar. 15.3 Elektromagnit to‘lqinlar shkalasi. Radioeshittirish va teleko‘rsatuvlar to‘g‘risida

umumiy ma’lumotlarXVI-mavzu. Kvant fizikasi. Kvant optikaviy hodisaning asoslari

16.1 Nurlanishning kvant harakteri

216.2 Yorug‘lik kvantining energiyasi, massasi va impulsi16.3 Fotoeffekt hodisasi.16.4 Quyosh batareyasiXVII-mavzu. Mikro zarrachalarning to‘lqin xususiyatlari. Atomning energetik sathlarining

diskretligi. Vodorod atomi tuzilishining kvant nazariyasi.17.1 De-Broyl to‘lqini ba’zi xususiyatlari

417.2 Vodorod atomini chiziqli spektrlari17.3 Kvant holatlari. Energiyani kvant ahamiyatlari17.4 Vodorod atomining asosiy holati17.5 Fizik kattaliklarni operatorlari to‘g‘risida tushuncha.

Jami 36

Laboratoriya ishlarning tavsiya etiladigan mavzulari

t/r Mavzular soat1 Laboratoriya ishlarni vazifasi. O‘lchashlar. O‘lchashlarni xatoliklarini

hisoblash usullari6

2 Matematik mayatnik yordamida erkin tushish tezlanishini aniqlash 43 Trifilyar osma yordamida qattiq jismni inersiya momentini aniqlash 44 Suyuqlikni sirt taranglik koeffitsiyentini aniqlash 45 Termoparani darajalash va termo EYUKni aniqlash 46 Difraksion panjara yordamida yorug‘likni to‘lqin uzunligini

aniqlashJami 26

33

Mustaqil ta’lim tashkil etishning shakli va mazmuni."Fizika" bo‘yicha talabaning mustaqil ta’limi shu fanni

o‘rganish jarayonining tarkibiy qismi bo‘lib, uslubiy va axborot resurslari bilan to‘la ta’minlangan.

Talabalar auditoriya mashg‘ulotlarida professor-o‘qituvchilarning ma’ruzasini tinglaydilar, misol va masalalar yechadilar. Auditoriyadan tashqarida talaba darslarga tayyorlanadi, adabiyotlarni konspekt qiladi, uy vazifa sifatida berilgan misol va masalalarni yechadi. Bundan tashqari ayrim mavzularni kengroq o‘rganish maqsadida qo‘shimcha adabiyotlarni o‘qib referatlar tayyorlaydi hamda mavzu bo‘yicha testlar yechadi. Mustaqil ta’lim natijalari reyting tizimi asosida baholanadi.

Uyga vazifalarni bajarish, qo‘shimcha darslik va adabiyotlardan yangi bilimlarni mustaqil o‘rganish, kerakli ma’lumotlarni izlash va ularni topish yo‘llarini aniqlash, internet tarmoqdaridan foydalanib ma’lumotlar to‘plash va ilmiy izlanishlar olib borish, ilmiy to‘garak doirasida yoki mustaqil ravishda ilmiy manbalardan foydalanib ilmiy maqola va ma’ruzalar tayyorlash kabilar talabalarning darsda olgan bilimlarini chuqurlashtiradi, ularning mustaqil fikrlash va ijodiy qobiliyatini rivojlantiradi. Shuning uchun ham mustaqil ta’limsiz o‘quv faoliyati samarali bo‘lishi mumkin emas.

Uy vazifalarini tekshirish va baholash amaliy mashg‘ulot olib boruvchi o‘qituvchi tomonidan, konspektlarni va mavzuni o‘zlashtirish darajasini

tekshirish va baholash esa ma’ruza darslarini olib boruvchi o‘qituvchi tomonidan har darsda amalga oshiriladi.

"Fizika" fanidan mustaqil ish majmuasi fanning barcha mavzularini qamrab olgan va quyidagi 20 ta katta mavzu ko‘rinishida shakllantirilgan.

Talabalar mustaqil ta’limining mazmuni va hajmi

№ Mustaqil ta’lim mavzulari Berilgan topshiriqlar Bajar. muddat Hajmi(soatda)

I-semestr1 Mexanik harakatning kinematik

va dinamik tavsifiAdabiyotlardan konspekt qilish. Individual topshiriqlarni bajarish

1 - hafta 2

2 Mexanik ish. Energiya. Quvvat Adabiyotlardan konspekt qilish. Individual topshiriqlarni bajarish

2- hafta 2

3 Qattiq jismlar mexanikasi. Mexanik tebranishlar.

Adabiyotlardan konspekt qilish. Individual topshiriqlarni bajarish

3 - hafta 4

4 Mexanik to‘lqinlar. Tovush to‘lqinlari.

Adabiyotlardan konspekt qilish. Individual

4 -hafta 2

34

topshiriqlarni bajarish5 Gazlarning molekulyar-kinetik

nazariyasining asoslari.Adabiyotlardan konspekt qilish. Individual topshiriqlarni bajarish

5 - hafta 2

6 Termodinamika asoslari. Adabiyotlardan konspekt qilish. Individual topshiriqlarni bajarish

6 - hafta 2

7 Suyuqliklar. Qattiq jismlar Adabiyotlardan konspekt qilish. Individual topshiriqlarni bajarish

7- hafta 2

8 Elektr maydon vakuumda. Elektr maydonida dielektriklar


8- hafta 2

9 Elektr maydonida o‘tkazgichlar O‘zgarmas elektr toki


9- hafta 4

10 O‘tkazgichlar, dielektriklar. Yarim o‘tkazgichlar


10- hafta 2

11 Metallarning klassik nazariyasi. Vakuumda elektr tok. Termoelektrik hodisalar


11- hafta 2

12 Elektromagnetizm. Moddalardagi magnit maydoni


12- hafta 2

13 Elektromagnit induksiya Adabiyotlardan konspekt qilish. Individual topshiriqlarni bajarish

13- hafta 2

14 Elektromagnit maydoni. Maksvell tenglamalari O‘zgaruvchan elektr toki


14- hafta 4

15 Elektromagnit tebranishlar va to‘lqinlar


15- hafta 2

16 Kvant fizikasi. Kvant optikaviy hodisaning asoslari


16- hafta 2

17 Mikro zarrachalarning to‘lqin xususiyatlari. Atomning energetik sathlarining diskretligi. Vodorod atomi tuzilishining kvant nazariyasi


17-18 haftaлар 2

Hammasi 40

Dasturning informatsion uslubiy ta’minotiMazkur fanni o‘qitish jarayonida ta’limning zamonaviy

metodlari, pedagogik va axborot-kommunikatsiya texnologiyalarini qo‘llash nazarda tutilgan:

35

- Mexanik ish. Energiya. Quvvat kabi mavzular zamonaviy kompyuter texnologiyalari yordamida prezentatsiya va elektron-didaktik texnologiyalaridan foydalanilgan holda o‘tkaziladi;

- Elektromagnetizm. Moddalardagi magnit maydoni mavzusini amaliy mashg‘ulotlarida aqliy xujum, guruhli fikrlash, "ish o‘yini" va boshqa pedagogik texnologiyalardan foydalaniladi;

- Mikro zarrachalarning to‘lqin xususiyatlari. Atomning energetik sathlarining diskretligi. Vodorod atomi tuzilishining kvant nazariyasiga bag‘ishlangan amaliy mashg‘ulotlarida kichik guruhlar musobaqalari, guruhli fikrlash pedagogik texnologiyalarini qo‘llash nazarda tutiladi.

"Fizika" fanidan talabalar bilimini reyting tizimi asosida baholash mezoni.

"Fizika" fani bo‘yicha reyting jadvallari, nazorat turi, shakli, soni hamda har bir nazoratga ajratilgan maksimal ball, shuningdek joriy va oraliq nazoratlarining saralash ballari haqidagi ma’lumotlar fan bo‘yicha birinchi mashg‘ulotda talabalarga e’lon qilinadi.

Fan bo‘yicha talabalarning bilim saviyasi va o‘zlashtirish darajasining Davlat ta’lim standartlariga muvofiqligini ta’minlash uchun quyidagi nazorat turlari o‘tkaziladi:

• joriy nazorat (JN) - talabaning fan mavzulari bo‘yicha bilim va amaliy ko‘nikma darajasini aniqlash va baholash usuli. Joriy nazorat fanning xususiyatidan kelib chiqqan holda amaliy mashg‘ulotlarda og‘zaki so‘rov, test o‘tkazish, suhbat, nazorat ishi, kollekvium, uy vazifalarini tekshirish va shu kabi boshqa shakllarda o‘tkazilishi mumkin;

• oraliq nazorat (ON) - semestr davomida o‘quv dasturining tegishli (fanlarning bir necha mavzularini o‘z ichiga olgan) bo‘limi tugallangandan keyin talabaning nazariy bilim va amaliy ko‘nikma darajasini aniqlash va baholash usuli. Oraliq nazorat bir semestrda ikki marta o‘tkaziladi va shakli (yozma, og‘zaki, test va hokazo) o‘quv faniga ajratilgan umumiy soatlar hajmidan kelib chiqqan holda belgilanadi;

• yakuniy nazorat (YAN) - semestr yakunida muayyan fan bo‘yicha nazariy bilim va amaliy ko‘nikmalarni talabalar tomonidan o‘zlashtirish darajasini baholash usuli. Yakuniy nazorat asosan tayanch tushuncha va iboralarga asoslangan "Yozma ish" shaklida o‘tkaziladi.

ON o‘tkazish jarayoni kafedra mudiri tomonidan tuzilgan komissiya ishtirokida muntazam ravishda o‘rganib boriladi va uni o‘tkazish tartiblari buzilgan hollarda, ON natijalari bekor qilinishi mumkin. Bunday hollarda ON qayta o‘tkaziladi.

Oliy ta’lim muassasasi rahbarining buyrug‘i bilan ichki nazorat va monitoring bo‘limi rahbarligida tuzilgan komissiya

36

ishtirokida YAN ni o‘tkazish jarayoni muntazam ravishda o‘rganib boriladi va uni o‘tkazish tartiblari buzilgan hollarda, YAN natijalari bekor qilinishi mumkin. Bunday hollarda YAN qayta o‘tkaziladi.

Talabaning bilim saviyasi, ko‘nikma va malakalarini nazorat qilishning reyting tizimi asosida talabaning fan bo‘yicha o‘zlashtirish darajasi ballar orqali ifodalanadi.

«Fizika» fani bo‘yicha talabalarning semestr davomidagi o‘zlashtirish ko‘rsatkichi 100 ballik tizimda baholanadi.

Ushbu 100 ball baholash turlari bo‘yicha quyidagicha taqsimlanadi: Ya.N.-30 ball, qolgan 70 ball esa J.N.-35 ball va O.N.-35 ball qilib taqsimlanadi.

• Fan bo‘yicha saralash bali 55 ballni tashkil etadi. Talabaning saralash balidan past bo‘lgan o‘zlashtirishi reyting daftarchasida qayd etilmaydi.

Talabalarning o‘quv fani bo‘yicha mustaqil ishi joriy, oraliq va yakuniy nazoratlar jarayonida tegishli topshiriqlarni bajarishi va unga ajratilgan ballardan kelib chiqqan holda baholanadi.

V* . O'Talabaning fan bo‘yicha reytingi quyidagicha anikdanadi:

R = --------- 100

bu yerda: V- semestrda fanga ajratilgan umumiy o‘quv yuklamasi (soatlarda); O’ -fan bo‘yicha o‘zlashtirish darajasi (ballarda).

Fan bo‘yicha joriy va oraliq nazoratlarga ajratilgan umumiy ballning55 foizi saralash ball hisoblanib, ushbu foizdan kam ball to‘plagan talaba yakuniy nazoratga kiritilmaydi.

• Joriy JN va oraliq ON turlari bo‘yicha 55bal va undan yuqoribalni to‘plagan talaba fanni o‘zlashtirgan deb hisoblanadi va ushbu fan bo‘yicha yakuniy nazoratga kirmasligiga yo‘l qo‘yiladi.

• Talabaning semestr davomida fan bo‘yicha to‘plagan umumiy bali harbir nazorat turidan belgilangan qoidalarga muvofiq to‘plagan ballari yig‘indisiga teng.

• ON va YAN turlari kalendar tematik rejaga muvofiq dekanat tomonidan tuzilgan reyting nazorat jadvallari asosida o‘tkaziladi. YAN semestrning oxirgi 2 haftasi mobaynida o‘tkaziladi.

Ball Baho Talabalarning bilim darajasi86-100 A’lo Xulosa va qaror qabul qilish. Ijodiy fikrlay olish. Mustaqil

mushohada yurita olish. Olgan bilimlarini amalda qo‘llay olish. Mohiyatini tushuntirish. Bilish, aytib berish. Tasavvurga ega bo‘lish.

71-85 Yaxshi Mustaqil mushohada qilish. Olgan bilimlarini amalda qo‘llay olish. Mohiyatini tushuntirish. Bilish, aytib berish. Tasavvurga ega bo‘lish.

55-70 Qoniqarli Mohiyatini tushuntirish. Bilish, aytib berish Tasavvurga ega bo‘lish.

0-54 Qoniqarsiz Aniq tasavvurga ega bo‘lmaslik. Bilmaslik.

37

• JN va ON nazoratlarda saralash balidan kam ball to‘plagan va uzrlisabablarga ko‘ra nazoratlarda qatnasha olmagan talabaga qayta topshirish uchun, navbatdagi shu nazorat turigacha, so‘nggi joriy va oraliq nazoratlar uchun esa yakuniy nazoratgacha bo‘lgan muddat beriladi.

• Talabaning semestrda JN va ON turlari bo‘yicha to‘plagan ballari ushbu nazorat turlari umumiy balining 55 foizdan kam bo‘lsa yoki semestr yakuniy joriy, oraliq va yakuniy nazorat turlari bo‘yicha to‘plagan ballari yig‘indisi 55 baldan kam bo‘lsa, u akademik qarzdor deb hisoblanadi.

• Talaba nazorat natijalaridan norozi bo‘lsa, fan bo‘yicha nazorat turi natijalari e’lon qilingan vaqtdan boshlab bir kun mobaynida fakultet dekaniga ariza bilan murojaat etishi mumkin. Bunday holda fakultet dekanining taqdimnomasiga ko‘ra rektor buyrug‘i bilan 3 (uch) a’zodan kam bo‘lmagan tarkibda apellyatsiya komissiyasi tashkil etiladi.

• Apellyatsiya komissiyasi talabalarning arizalarini ko‘rib chiqib, shu kunning o‘zida xulosasini bildiradi.

• Baholashning o‘rnatilgan talablar asosida belgilangan muddatlarda o‘tkazilishi hamda rasmiylashtirilishi fakultet dekani, kafedra muduri, o‘quv-uslubiy boshqarma hamda ichki nazorat va monitoring bo‘limi tomonidan nazorat qilinadi.

Talabalar ON dan to‘playdigan ballarning namunaviy mezonlari

№ Ko‘rsatkichlar ON ballarimaks 1-ON 2-ON

1 Darslarga qatnashganlik darajasi. Ma’ruza darslaridagi faolligi, konspekt daftarlarining yuritilishi va to‘liqligi.

15 0-7 0-8

2 Talabalarning mustaqil ta’lim topshiriqlarini o‘z vaqtida va sifatli bajarishi va o‘zlashtirish.

10 0-5 0-5

3 Og‘zaki savol-javoblar, kollokvium va boshqa nazorat turlari natijalari bo‘yicha

10 0-5 0-5

Jami ON ballari 35 0-17 0-18

Talabalar JN dan to‘playdigan ballarning namunaviy mezonlari

№ Ko‘rsatkichlar JN ballarimaks 1-JN 2-JN

1 Darslarga qatnashganlik va o‘zlashtirishi darajasi. Amaliy mashg‘ulotlardagi faolligi, amaliy mashg‘ulot daftarlarining yuritilishi va holati

15 0-7 0-8

2 Mustaqil ta’lim topshiriqlarining o‘z vaqtida va sifatli bajarilishi. Mavzular bo‘yicha uy vazifalarini bajarilish va o‘zlashtirishi darajasi.

10 0-5 0-5

3 Yezma nazorat ishi yoki test savollariga berilgan javoblar 10 0-5 0-5Jami JN ballari 35 0-18 0-17

38

Yakuniy nazorat "Yozma ish" shaklida belgilangan bo‘lsa, u holda yakuniy nazorat 30 ballik "Yozma ish" variantlari asosida o‘tkaziladi.

Yakuniy nazoratda "Yozma ish"larni baholash mezoniYakuniy nazorat "Yozma ish" shaklida amalga oshirilganda,

sinov ko‘p variantli usulda o‘tkaziladi. Har bir variant 2 ta nazariy savol va 3 ta amaliy topshiriqdan iborat. Nazariy savollar fan bo‘yicha tayanch so‘z va iboralar asosida tuzilgan bo‘lib, fanning barcha mavzularini o‘z ichiga qamrab olgan.

Har bir nazariy savolga yozilgan javoblar bo‘yicha o‘zlashtirish ko‘rsatkichi 0-6 ball oralig‘ida baholanadi. Amaliy topshiriq esa 0-6 ball oralig‘ida baholanadi. Talaba maksimal 30 ball to‘plashi mumkin.

Yozma sinov bo‘yicha umumiy o‘zlashtirish ko‘rsatkichini aniqlash uchun variantda berilgan savollarning har biri uchun yozilgan javoblarga qo‘yilgan o‘zlashtirish ballari qo‘shiladi va yig‘indi talabaning yakuniy nazorat bo‘yicha o‘zlashtirish bali hisoblanadi.

Tavsiya etilgan adabiyotlar ro‘yxatiAsosiy adabiyotlar

1. Ismoilov M., Xabibullayev P., Xaliulin M. «Fizika kursi» Toshkent, O‘zbekiston, 2000.2. Nazarov O‘.Q. «Umumiy fizika kursi». II Toshkent, O‘zbekiston, 2002.3. Abdusalomova M.N. «Fizika fanidan ma’ruzalar matni». SamKI, 2003.4. Boydadayev A. «Klassik statistik fizika». Toshkent, «O‘zbekiston», 2003.5. Volkenshteyn V.S. «Umumiy fizika kursidan masalalar to‘plami». Toshkent, «O‘qituvchi», 1989.6. Abdusalomova M.N. Fizikadan leksiyalar kursi. Samarqand, 2007.

Qo‘shimcha adabiyotlar7. Numonxo‘jayev A.S. «Fizika kursi» 1-qism, Toshkent, O‘qituvchi, 1992.8. Safarov A.S. «Fizika» Toshkent, O‘qituvchi, 1992.9. Nazarov U.K. «Umumiy fizika kursi» 1-qism, Toshkent, O‘qituvchi, 1992.10. Nazirov E.N., Xudayberdiyeva Z.A., Safiullina N.X. «Mexanika va molekulyar fizikadan amaliy mashg‘ulotlar». Toshkent, «O‘zbekiston», 2001.11. Abdusalomova M.N. «Fizikadan laboratoriya praktikumi». – Samarqand, 2007.12. Sovremennaya fizika. M., 2005.13. Ilin V.N. Termodinamika i sotsiologiya. Fizicheskiye osnovi sotsialnix protsessov i yavleniy. M., 2005.

Internet va ZiyoNet saytlari

№ Ko‘rsatkichlar YaN ballarimaks O‘zgarish oralig‘i

1 Fan bo‘yicha yozma ish nazorati 6 0-62 Fan bo‘yicha amaliy topshiriq 24 0-24

Jami 30 0-30

39

1. www.iofbe.ru. Fiziko-texnicheskiy institut im. A.F.Ioffe.2. www.buybook.ru. Magazin knigi: Copyright s 2004.3. www.colibri.ru. Inernet-magazin krupnogo kolibra (1999-2006)4. www.book.sdd.ru. Knijniy internet.5. www.nmsi.uz/ebook.htm. Navoiy Davlat Konchilik instituti.6. http://www.iite.ru/iire/russion/ Institut Yunesko po

informatsionnim texnologiyam v obrazovanii.7. http://www.scool.ua/Htm/Technologie.htm Informatsionniye

texnologii v uchebnom protsesse.8. http://www.uzbekistan.uz. O'zbekistan, ustremlenniy v

budushee.

«FIZIKA» fanidan40

http://www.uzbekistan.uz/

http://www.scool.ua/Htm/Technologie.htm

http://www.iite.ru/iire/russion/

http://www.nmsi.uz/ebook.htm

http://www.book.sdd.ru/

http://www.colibri.ru/

http://www.buybook.ru/

http://www.iofbe.ru/

TA’LIM TEXNOLOGIYASI

Kirish

«Fizika» fanidan ta’lim texnologiyasi uslubiy qo‘llanmasida bayon etilgan dars mashg‘ulotlarida yangi texnologiyalarni qo‘llash asosida ishlab chiqilgan.

Talabalarga bilim berishda zamonaviy ta’lim texnologiyalarining ahamiyati muhimdir.

Qo‘llanmada keltirilgan ta’lim texnologiyalarining har biri o‘zida o‘quv mashg‘ulotini o‘tkazish shart-sharoiti to‘g‘risida axborot materiallarini, pedagogik maqsad, vazifa va ko‘zlangan natijalarni, o‘quv mashg‘ulotning rejasi, o‘qitishning usul va vositalarini mujassamlashtirgan.

Qo‘llanma tarkibi kirish, ta’lim texnologiyasining konseptual asoslari, mavzu bo‘yicha ma’ruza, amaliy va laboratoriya mashg‘ulotlarida o‘qitish texnologiyasidan iborat. Ma’lumotlar umumlashtirilgan va tartibga solingan. Ularni o‘zlashtirish va yodda saqlab qolishni kuchaytirish uchun jadval va chizmalardan foydalanilgan.

41

Qo‘llanmaning konseptual asoslari qismida «Fizika» fanining dolzarbligi va ahamiyati, mazkur o‘quv fanining tarkibiy tuzilishi, o‘qitishning usul va vositalarini tanlashda tayanilgan konseptual fikrlar, kommunikatsiyalar, axborotlar berilib, so‘ngra loyihalashtirilgan o‘qitish texnologiyalari taqdim qilingan.

1. Quyidagi turdagi ma’ruza mashg‘ulotlari kirish ma’ruza, mavzu asosida ma’ruza, muammoli ma’ruza, vizuallashtirilgan ma’ruza, yakunlovchi ma’ruza, sharhlovchi ma’ruza berilgan.

2. Amaliy, laboratoriya mashg‘ulotlarni olib borishning topshiriqlarni individual tarzda, guruhda bajarilishi vaziyatli ishlanma har xil usullar, nazariya asosida bilimlar va ko‘nikmalarni chuqurlashtirish va kengaytirishga yo‘naltirilgan amaliy topshiriqlar berilgan.

Hozirgi kunda jahon tajribasidan ko‘rinib turibdiki, ta’lim jarayoniga o‘qitishning yangi, zamonaviy usul va vositalari kirib kelmoqda va samarali foydalanilmoqda. Ta’lim texnologiyasini ishlab chiqish asosida aynan shu talablar yotadi.

«FIZIKA» FANIDAN TA’LIM TEXNOLOGIYASINING KONSEPTUAL

ASOSLARI

1. «Fizika» o‘quv fanining dolzarbligi va o‘qitish strukturasi

Zamonaviy kadrlar oldiga qo‘yilayotgan eng muhim vazifalardan biri – malakali mutaxassislar sifatida o‘zligini, o‘z qobiliyatlari, individualligi, shaxsiy fazilat hamda hislatlarini bilgan tarzda mehnatni oqilona tashkil etish va ijtimoiy foydali mehnatning barcha sohalarida faoliyat ko‘rsatishdir.


Ma’lumki, rivojlangan mamlakatlar taraqqiyoti eng avvalo zamonaviy fan va texnika yutuqlaridan xalq xo‘jaligining hamma tarmoqlarida oqilona foydalanish bilan farqlanadi. Davlatning, iqtisodiy va ijtimoiy sohalarning rivojlanishi yetuk

42

kadrlarga hamda fan-texnika yutuqlaridan qanday foydalanishga bog‘liqligini bozor iqtisodiyotining shakllanishi ko‘rsatmoqda.

«Kadrlar tayyorlash Milliy dasturi» o‘quv jarayonining ilmiyligi, zamon talablariga mosligi, turmush amaliyot bilan bog‘lanishiga asoslangan. Shuning uchun fizika fanining o‘qitishdan maqsad, talabalarga yetuk mutaxassis bo‘lib yetishishlari uchun yetarli darajada baza yaratish, ularni kelgusidagi mehnat faoliyatlarida uchraydigan muammolarni hal etishda mustaqil fikr yuritishlariga va fizika fanining yutuqlarini bevosita tadbiq eta olishlaridan iborat.

Bakalavr bosqichi talabalariga mo‘ljallangan «Fizika» fanining asosiy maqsadi – talabaga xilma-xil elektrotexnik elektron asboblar va qurilmalarning ishlash prinsipini o‘rganish va tushinishi uchun zarur bo‘lgan chuqur bilimlarni berish va ish faoliyatlarida, xalq xo‘jaligining turli tarmoqlarida olingan bilimlarni ishlata olish.

«Fizika» fani bo‘yicha talabalarning bilimi, o‘quvi va ko‘nikmasiga qo‘yiladigan talablar:

a) bilimga ega bo‘lishi kerak:- fanga tegishli bo‘lgan nazariy, amaliy ma’lumotlarni o‘rganish, aniq

tasavvurga ega bo‘lishlari;- har bir elementga e’tibor bergan holda, fan sirlarini to‘liq o‘zlashtirib

olishlari lozim;- fizikaning bozor iqtisodiyoti sharoitidagi o‘rni va ahamiyatini bilish;- mehnatga to‘g‘ri motivatsiya munosabatini shakllantirish omillari

to‘g‘risidagi tasavvurlarga ega bo‘lish.b) bilish kerak:- tabiat qonunlarini o‘rganish va ulardan insoniyat ehtiyojlari uchun

foydalanishi;- hodisaning modelini yaratib berish;- materiallar va mahsulotlarni fizik xususiyatlarini o‘rganishda fizikaviy

metodlardan foydalanish;v) bajarilishi lozim:- fizik asbob-uskunalardan foydalanish, tajribalar o‘tkazish, olingan

ma’lumotlarni ishlab chiqish, tegishli xulosalarga erishish, texnika xavfsizligini to‘la saqlash kabi ko‘nikmalarni hosil qilish;

- guruh materiallarini izlanishida laboratoriya usullaridan foydalanishi;- masalalarni yechishda kompyuter texnologiyasidan foydalanish;d) tasavvurlarga ega bo‘lmog‘i lozim:- xizmat sifatini tekshirish;- mahsulotlarni sinovi;- sinovni asosiy sharoitlari – atrof-muhitni aniq parametrlarini ta’minoti;- texnologiyalarni va tayyor mahsulotlarni sifatli xususiyatlarini baholash;- kompleks avtomatlashtirish;- avtomatlashtirishning va boshqarishning kompyuter texnologiyalari;- aholini turmush darajasini ko‘tarishda xizmat ko‘rsatish sohasini, servisni

yangi sifat darajasiga ko‘tarish.g) g‘oyaviy-tarbiyaviy vazifa:

43

- fundamental ilmi o‘rganuvchilarning ilmiy dunyoqarashini shakllantirish, milliy istiqlol g‘oyasini yoshlar ongiga singdirish;

- talabalarni millat manfaatlari yo‘lida:- texnikani rivojlantirish;- milliy mahsulotni ko‘paytirish;- turmush darajasini ko‘tarish ruhida tarbiyalash.

44

Mashg‘ulotlar turlari bo‘yicha o‘quv soatlarining taqsimlanishi

t/rMavzular nomi

Jamisoat

Ma’ruza

Amaliy mash-g‘ulot

Labora-toriya

ishi

Mustaqil ta’lim

1Mexanik harakatning kinematik va dinamik tavsifi

8 2 2 2 2

2 Mexanik ish. Energiya. Quvvat 6 2 2 - 2

3Qattiq jismlar mexanikasi. Mexanik tebranishlar

12 2 2 4 4

4 Mexanik to‘lqinlar. Tovush to‘lqinlari 6 2 2 2

5Gazlarning molekulyar-kinetik nazariyasining asoslari

6 2 2 - 2

6 Termodinamika asoslari 6 2 2 - 27 Suyuqliklar. Qattiq jismlar 10 2 2 4 2

8Elektr maydon vakuumda. Elektr maydonida dielektriklar

6 2 2 2

9Elektr maydonida o‘tkazgichlar O‘zgarmas elektr toki

12 2 2 4 4

10O‘tkazgichlar, dielektriklar. Yarim o‘tkazgichlar

6 2 2 2

11Metallarning klassik nazariyasi. Vakuumda elektr tok. Termoelektrik hodisalar

10 2 2 4 2

12Elektromagnetizm. Moddalardagi magnit maydoni

6 2 2 2

13 Elektromagnit induksiya 10 2 2 4 2

14Elektromagnit maydoni. Maksvell tenglamalari O‘zgaruvchan elektr toki

12 2 2 4 4

15Elektromagnit tebranishlar va to‘lqinlar

6 2 2 2

16Kvant fizikasi. Kvant optikaviy hodisaning asoslari

6 2 2 2

17

Mikro zarrachalarning to‘lqin xususiyatlari. Atomning energetik sathlarining diskretligi. Vodorod atomi tuzilishining kvant nazariyasi

8 2 4 2

Jami 136 34 36 26 40

45

2. «Fizika» o‘quv fanining mazmuni

1-mavzu. Mexanik harakatning kinematik va dinamik tavsifiO‘zbekiston Respublikasining istiqboli texnika, texnologiya, ishlab

chiqarishni dunyo standartlari darajasida rivojlanishi va ularni amalga oshiruvchi kadrlarning malakasi va salohiyati bilan aniqlanadi. Bunday masalalarni yechishda fizika fanini ahamiyati katta.

Fizika hozirgi zamon jamiyati hayotida juda muhim o‘rinni egallaydi. Sanoatda, qishloq xo‘jaligida, tibbiyotda, maishiy xizmatda, madaniyatda u inson hayotining iqtisodiy va ijtimoiy sharoitini tubdan o‘zgarishiga ko‘maklashmoqda.

Talabalarni mutaxassisliklari uchun fizika fanining rivojlanish tarixi, maqsadi, vazifasi, tadqiqot uslublari va amaliy ahamiyati haqida keng ma’lumotlar berish. Mexanik harakatning harakteristikalari, turlari va amaliyotda foydalanishi haqida chuqur bilim berish.

9-16 asrda ilmiy izlanishlar markazi Yaqin va O‘rta Sharq mamlakatlariga siljidi. Bu davrga kelib, fan rivojiga, jumladan fizikani rivojiga O‘rta Osiyo olimlari ulkan hissa qo‘shdilar. Fizika, matematika, astronomiya va tabiatshunoslikka oid masalalar Xorazmiy, Ahmad al-Farg‘oniy, Forobiy, Beruniy, Termiziy, Ibn Sino, Ulug‘bek, Ali Qushchi va boshqa o‘rta osiyolik olimlarning ishlarida o‘z aksini topgan.

Beruniy dunyoning moddiyligi, harakatning turlari, jism inersiyasi, fazoviy jismlarning vaznsizligi to‘g‘risida fikrlar yuritdi.

Ibn Sino harakatning nisbiyligi, inersiya, kuch, massa va tezlanish orasidagi bog‘lanish, aylanma harakat, markazga intilma kuch, chiziqli tezlik va boshqa mavzularga tegishli mulohazalarining aksariyati hozirgi zamon tushunchalariga juda mos keladi.

2-mavzu. Mexanik ish. Energiya. QuvvatBiz o‘zimizni o‘rab olgan sharoitda bir-biriga qandaydir kuchlar bilan ta’sir

qilayotgan jismlarga duch kelamiz. Tabiiy ravishda kuchlarning jismlar ko‘chishi bilan bog‘liq bo‘lgan ta’sirni ish deb ataladigan fizik kattalik harakterlaydi.

Biror ish bajara olish qobiliyatiga ega bo‘lgan har qanday jism yoki jismlar sistemasi energiyaga ega bo‘ladi.

Energiya jismning yoki jismlar sistemasining holatini uning bir holatdan boshqa holatga o‘tishida ish bajarish qobiliyatini harakterlaydi.

Amaliyotda katta ahamiyatlarga ega bo‘lgan fizik kattaliklar – mexanik ish, quvvat, energiya to‘g‘risida chuqur bilimlar berish.

Energiyaning saqlanish va aylanish qonuni – tabiatning eng muhim asosiy qonuniyatlardan biri.

Energiyaning saqlanish va aylanish qonuni vaqt simmetriyasi, vaqtning bir jinsligi xususiyati bilan bog‘langan.

Sharq olimi Beruniy energiya aylanishi to‘g‘risida fikrlar yuritdi.

3-mavzu. Qattiq jismlar mexanikasi. Mexanik tebranishlar

46

Mexanikada ko‘p foydalaniladigan modellardan yana biri absolyut qattiq jism tushunchasidir. Shuni nazarda tutish kerakki, tabiatda absolyut qattiq, ya’ni mutlaqo deformatsiyalanmaydigan jismlar yo‘q. Bunday modeldan foydalanib, qattiq jism kinematikasi va dinamikasidan bilimlar berish va ulardan amaliyotda foydalanishni o‘rganish.

Beruniy Yerning o‘z o‘qi atrofida aylanishini o‘zi yasagan asboblar yordamida isbotlandi va Yer radiusi 6490 km ga yaqin ekanligini aniqladi. Yer va boshqa sayyoralarning Quyosh atrofidagi harakatlari ellips shakliga yaqinligi to‘g‘risida fikrlar yuritdi.

Tabiat va texnikada juda ko‘p tarqalgan takrorlanuvchi jarayon asosida tebranishlar va ularni hosil qilgan to‘lqinlar yotadi.

Bizning planetamizning hayotida ham tebranma harakat ro‘y beradi. Tirik organizmda ham tebranish ro‘y beradi.

Fizikaviy tabiatga qarab tebranishlarning ikki turi bor. Tebranayotgan jism hamisha boshqa jismlar bilan bog‘liq va ular bilan birga tebranayotgan sistemani hosil qiladi.

Hozirgi zamon fizikasida tebranishlar fizikasi maxsus soha sifatida ajralib chiqqan bo‘lib, unda turli xil tebranishlar yagona nuqtai nazardan qaralib chiqiladi. Tebranishlar fizikasining xulosalari mexanik tebranishlar, o‘zgaruvchan tok, elektrotexnika va radiotexnikaning nazariy asosini tashkil qiladi.

Beruniy dengiz hamda ummon suvlarining ko‘tarilishi va pasayish sabablari to‘g‘risida fikrlar yuritdi.

4-mavzu. Mexanik to‘lqinlar. Tovush to‘lqinlariMexanik tebranishlarning elastik muhitda tarqalish jarayoni mexanik to‘lqin

deb aytiladi.Qandaydir sistema muhitda tebranma harakatda bo‘lsin. Muhit zarralari bir-

biri bilan bog‘langan bo‘lsa, tebranish harakat energiyasi sistemani o‘rab turgan muhit zarrachalariga beriladi va ularni tebranma harakatga keltiradi. Ana shunday tebranishlarning muhitda tarqalishi to‘lqinlar deb ataladi.

To‘lqinlar tebranishlari va tarqalish yo‘nalishining o‘zaro munosabatiga qarab ikki xil bo‘ladi.

Elastik muhitda tarqalayotgan to‘lqinlar chastotasi 16 Gs dan 20000 Gs gacha bo‘lsa, bunday to‘lqinlarni inson eshitish organi – qulog‘i orqali sezadi va bo‘ylama mexanik to‘lqinlar tovush to‘lqinlari yoki tovush deb ataladi.

Abu Nasr al-Forobiyning tovush tezligi, tovushning to‘lqin tabiati. Tovush chastotasi, tovush to‘lqinning uzunligi haqidagi fikrlari va ularga asoslanib yaratilgan musiqa notasi hamda optikaga oid ko‘pgina ishlari fizika fanining rivojlanishiga qo‘shilgan katta hissa bo‘ladi.

5-mavzu. Gazlarning molekulyar-kinetik nazariyasining asoslari

47

Molekulyar fizika va termodinamika ayni bir doiradagi hodisalarni, xususan, jismlardagi makroskopik jarayonlarni, ya’ni jismlar tarkibidagi ulkan miqdordagi atomlar va molekulalar bilan bog‘liq bo‘lgan hodisalarni o‘rganadi.

Molekulyar fizika moddaning atom-molekulyar tuzilishi haqidagi tasavvurlardan kelib chiqadi va issiqlikni atom va molekulalarning tartibsiz harakati deb qaraydi.

Jismlarning ichki xossalari issiqlik harakatiga bog‘liq, shuning uchun issiqlik harakatini o‘rganish jismlar ichida yuz beradigan ko‘p jarayonlarni tushunib olishga imkon beradi.

Issiqlik hodisalarining qonunlari kashf etilishi bu hodisalardan amalda, texnikada samarali foydalanishga imkon beradi.

Gazsimon, suyuq va qattiq holatdagi moddalarni o‘rganishda molekulyar-kinetik nazariya asosiy nazariya bo‘lib qoldi.

Hozirgi zamon fanida jismlarning fizik xossalarini o‘rganishda ikki xil yondashishdan – termodinamik va molekulyar-kinetik usuldan foydalaniladi.

Hozirgi zamon texnikasida ko‘pgina jarayonlarda ko‘chish hodisasi kuzatiladi. Masalan, qandni ishlab chiqarishda – lavlagidan qandni hosil qilishni (ekstraksiya) diffuziya hodisasi ta’minlaydi.

Beruniy bo‘shliq, atmosfera bosimi, suyuqliklar gidrostatikasi, qor, yomg‘ir va do‘lning paydo bo‘lish sabablari to‘g‘risida fikrlar yuritdi.

Ibn Sino bo‘shliq va atmosfera bosimi, konveksiya, issiqlik uzatilishining turlari to‘g‘risida fikrlar yuritdi.

A.Eynshteyn, polyak fizigi M.Smoluxovskiy va fransuz fizigi J.Perrenlar broun harakati atom hamda molekulalarning issiqlik harakati ekanligini isbotlab, molekulyar-kinetik nazariya asoslari bo‘lgan broun harakatining miqdoriy nazariyani yaratdilar.

Materiyaning kinetik nazariyasi taraqqiy etishi L.Bolsman tomonidan statistik mexanika – Bolsman statistikasining yaratilishiga olib keldi.

6-mavzu. Termodinamika asoslariTermodinamika termodinamik muvozanat holatida turgan makroskopik

sistemalarning umumiy xossalari va bu holatlar orasidagi o‘tish jarayonlarni o‘rganadi.

Termodinamika turli issiqlik, mexanik, elektr va hokazo jarayonlarda molekulalarning issiqlik harakati tufayli energiyaning o‘zgarishi va bir turdan ikkinchi turga aylanish qonuniyatlarini o‘rganadi.

Termodinamika fundamental qonun va tamoyillar asosida quriladi.Termodinamika asosida insoniyatning ko‘p asrlik tajribasi natijasida

tasdiklangan ikkita fundamental qonun yotadi. Birinchi qonun energiyaning aylanish jarayonining miqdoriy va sifat tomonlarini tavsiflaydi. Ikkinchi qonun bu jarayonlarning yo‘nalishlari haqida fikr yuritishga imkon beradi.

Termodinamikaning uchinchi qonuni entropiyaning mutloq qiymatini aniqlaydi, Nernstning issiqlik qonuni deb ham ataladi.

Bu uchta qonun termodinamik jarayonlarni tahlil qilish va turli issiqlik mashinalarini hisoblashga imkon beradi.

48

Energiyaning saqlanish va aylanish qonuni issiqlik hodisalari nazariyasining asosiy qonuni bo‘lib, u termodinamikaning birinchi bosh qonuni deb ataladi. Termodinamikaning rivojlanishida S.Karno, R.Klauzius, U.Tomson, E.Klapeyron va D.I.Mendeleevning xizmatlari katta bo‘ldi. S.Karno issiqlikning mexanik harakatga aylanishini aniqladi. R.Klauzius, U.Tomson issiqlik nazariyasining asosiy qonuni – termodinamikani ikkinchi bosh qonunini ta’rifladilar.

7-mavzu. Suyuqliklar. Qattiq jismlarModdalar uch agregat (gaz, suyuq, qattiq) holatda bo‘lib, ularning fizik

xususiyatlari holat parametrlari o‘zgarishi bilan bir-biriga o‘xshash bo‘lishi ham yoki tubdan farq qilishi ham mumkin.

Moddaning suyuq holati uning gazsimon hamda qattiq holatlari orasidagi oraliq holat bo‘lib, u ikkala holat bilan ma’lum o‘xshashliklarga ega bo‘ladi.

Suyuqlik sirtini tarang holati sirt taranglik deb ataladi.Sirt taranglik moddaning suyuq holati uchun harakterli bo‘lgan hodisalarni

tushuntiradi.Suyuqlikning egrilangan sirti ostida ichki bosimdan tashqari yana

qo‘shimcha bosim ham vujudga keladi. Qo‘shimcha bosim kapillyar hodisalarda katta rol o‘ynaydi.

Ayrim suyuqliklar qattiq jismni ho‘llasa, boshqalarni ho‘llamaydi.Ho‘llash va ho‘llamaslik hodisasi sanoatda va turmushda katta ahamiyatga

ega. Kapillyar hodisalar tabiat va texnikada katta rol o‘ynaydi.Qattiq jismlar bir-biridan ichki tuzilishi jihatdan batamom farq qiluvchi

kristall va amorf jismlar ko‘rinishida uchraydi. Qattiq jismlar asosan kristall holatda bo‘ladi.

Tabiatda kristall holat juda ko‘p tarqalgan. Ko‘pchilik qattiq jismlar kristallardir.

Yangi texnologiyalarning rivojlanish xususiyatlarini turli xil fizik jarayonlarni boshqarish uchun mumkin bo‘lgan yangi materiallar va moddalarni olish bilan bog‘liqdir.

8-mavzu. Elektr maydon vakuumda. Elektr maydonida dielektriklarFizikaning harakatsiz elektr zaryadlar maydoni va ularning o‘zaro ta’sirini

o‘rganadigan bo‘limi – elektrostatikadir. Harakatsiz elektr zaryadlar hosil qilgan elektr maydon elektrostatik maydon deyiladi.

Elektrostatikaning asosiy qonuni – Kulon qonuni. Elektr zaryadlarni o‘zaro ta’siri faqat elektr maydon orqali amalga oshadi.

Zaryadlangan har bir jismli elektr maydon o‘rab oladi.Xizmat ko‘rsatish sohalarida, texnikada eng ahamiyatli materiallardan biri

ham elektr o‘tkazmaydigan moddalar, dielektriklar.Texnikada ishlatiladigan dielektriklar har xil. Ular tabiiy va sun’iy bo‘lishi

mumkin.Tashqi elektr maydon ta’sirida dielektrik qutblanadi, uning sirtidagi bir

tomonda musbat ishorali bog‘langan zaryadlar, ikkinchi tomonda esa manfiy ishorali bog‘langan zaryadlar paydo bo‘ladi.

49

Tashqi maydon bo‘lmaganda spontan (o‘z-o‘zidan) qutblanish qobiliyatiga ega bo‘lgan moddalar bor, shu moddalarning barchasi segnetiklar deb aytiladilar.

Sharq olimi Ibn Sino yashin va yashinning turlari, momaqaldiroq hodisasini yoritishdi, fizika faniga katta hissa qo‘shdi.

18-asrda fransuz olimi Sh.Dyufe elektrning ikki turi mavjudligini aniqladi. G.Kavendish va undan mustasno Sh.Kulon qo‘zg‘almas elektr zaryadining o‘zaro ta’sir kuchini tajribada aniqladilar hamda matematik ifodasini topib, asosiy qonun – Kulon qonunini ochdilar.

Rus fiziklari G.Rixman, M.V.Lomonosov va amerikalik olim B.Franklin atmosferada hosil bo‘ladigan elektr, yashinning tabiatini tushuntirib berdilar.

9-mavzu. Elektr maydonida o‘tkazgichlar. O‘zgarmas elektr tokiO‘tkazgichlarda erkin zaryadlar mavjud bo‘lganligi uchun tashqi

elektrostatik maydon ta’sirida o‘tkazgich sirtining bir qismida musbat ishorali erkin zaryad, boshqa ikkinchi qismida esa manfiy ishorali zaryad paydo bo‘ladi. O‘tkazgich ichida hech qanday erkin zaryad bo‘lmagani uchun elektrostatik maydon ham bo‘lmaydi.

O‘tkazgichning sirti ekvipotensial sirt bo‘lgani uchun zaryadlangan o‘tkazgichni potensial bilan harakterlash mumkin. O‘tkazgichning zaryadi ortgan sari uning potensiali ham ortadi.

O‘tkazgichning elektr zaryad to‘plash xususiyatini ifodalovchi elektr kattalik elektr sig‘imi deyiladi. Miqdor jihatidan yakkalangan o‘tkazgichning potensialini bir birlikka o‘zgartirish uchun zarur miqdoriga teng. Elektr sig‘imi o‘tkazgichning o‘lchamlariga, geometrik shakliga va atrof muhitning dielektrik

singdiruvchanligiga bog‘liq. Masalan, yassi kondensator uchun d

SC 0εε= dan

aniqlanadi.Amalda kondensatorlarni parallel, ketma-ket yoki aralash yo‘li bilan zarur

elektr sig‘imi olinadi.Elektr toki paydo bo‘lishi va doimo paydo bo‘lib turishi uchun: 1) moddada

erkin elektr zaryadlari, 2) ularni tartibli harakatga keltiruvchi elektr maydon va 3) zanjir berk bo‘lishi kerak. Zaryadli zarralar tok tashuvchilar deb ataladi. O‘tkazgichlarda o‘tkazuvchanlik, konveksion va siljish toki mavjuddir. Siljish toki magnit maydon hosil qilish xususiyati jihatidangina o‘tkazuvchanlik va konveksion tokka ekvivalentdir.

Elektr tokining mavjudligini tok tufayli yuz beradigan quyidagi ta’sir yoki hodisalarga qarab bilish mumkin: 1) issiqlik ta’siri – tok o‘tayotganda o‘tkazgich qiziydi; 2) kimyoviy ta’siri; 3) magnit ta’siri; 4) kuch ta’siri; 5) yorug‘lik ta’siri.

Elektr toki tok kuchi I va tok zichligi j

bilan ifodalanadi. Tok kuchi va yo‘nalishi vaqt o‘tishi bilan o‘zgarmasa, o‘zgarmas tok deb ataladi.

Elektr zanjiri yordamida elektr energiyasi uzatiladi, tarqatiladi hamda kuchlanishi pasaytiriladi yoki oshiriladi. Elektr energiyasi manbalarida biror turdagi energiya (suv, issiqlik va boshqa energiyasi) elektr energiyasiga, qabul qilgichlar (iste’molchilar)da elektr energiyasi issiqlik, mexanik va boshqa energiyaga aylantiriladi.

50

Elektr zanjir rejimi (ish maromi) barcha qismlardagi tok va kuchlanish qiymatiga bog‘liq bo‘ladi. Elektr zanjiridagi tok, EYUK va kuchlanish o‘rtasidagi munosabat Kirxgof qonunlari bilan tushuntiriladi.

Elektr zanjiridagi tokining ish tezligini harakterlovchi kattalik tokning quvvati deyiladi.

Tok manbalarining energiyalarini foydali ishga sarflash qobiliyati foydali ish koeffitsiyenti deb ataluvchi kattalik bilan harakterlanadi.

Amalda yuklamaning R qarshiligi tok manbaining r qarshiligidan qancha katta bo‘lsa, rR > , foydali ish koeffitsiyentining qiymati shuncha katta bo‘lishi kelib chiqadi.

Elektr energiya boshqa tur energiyalarga oson aylanadi, shuning uchun elektr tokining qo‘llanish sohasi xilma-xildir.

A.Galvani, A.Volta va keyinchalik rus fizigi hamda elektrotexnigi V.Petrovning kuzatishlari va tadqiqotlari elektrodinamikaning vujudga kelishi hamda rivojlanishiga sabab bo‘ldi.

Italiyalik olimlar A.Galvani va A.Voltaning elektr tokini kashf etishlari hamda dunyoda birinchi marta 1800 yilda galvanik elementning yasalishi fizika fanining rivojlanishida katta ahamiyatga ega bo‘ldi.

10-mavzu. O‘tkazgichlar. Dielektriklar. Yarim o‘tkazgichlarXizmat ko‘rsatish va servis sohalarida o‘tkazgichlar, dielektriklar va

yarimo‘tkazgichlar katta ahamiyatga ega.O‘zlarining elektr o‘tkazuvchanlik xossalariga qarab qattiq jismlar

metallarga (o‘tkazgichlarga), yarimo‘tkazgichlarga va dielektriklar (izolyatorlar)ga bo‘linadi.

Elektr o‘tkazuvchi moddalar solishtirma qarshiligining katta kichikligiga qarab elektr tokini yaxshi o‘tkazadigan elektr o‘tkazgichlar (ρ=10-6÷10-4

Om⋅sm), izolyatorlar (ρ=105÷1018 Om⋅sm) va yarim o‘tkazgichlar (ρ=10-4÷105

Om⋅sm)ga bo‘linadi. Metallar, elektrolitlar va plazmalar elektr o‘tkazuvchidir.Amaliyotda keng qo‘llaniladigan o‘tkazgich elektr simi. Elektr simi elektr

energiyasini o‘zatish va taqsimlash, elektr va radio signallarini uzatish hamda elektr mashinalar, transformatorlar, o‘lchash asboblari va boshqa asbob-uskunalar chulg‘amlarini tayyorlashda qo‘llaniladi.

Elektrolit orqali elektr toki o‘tganda elektrodlarda elektrolit tarkibiy qismlarining ajralib chiqish jarayoni elektroliz deyiladi. Texnikada elektroliz turli maqsadlarda qo‘llaniladi.

Amaliyotda kimyoviy tok manbai – galvanik elementlar, batareyalar va akkumulyatorlar katta ahamiyatga ega. Ular kimyoviy energiyani o‘zgarmas tok elektr energiyasiga aylantirib beradilar. Kimyoviy tok manbalari transportda, radiotexnikada, avtomatik boshqarish sistemalarida keng ko‘lamda qo‘llaniladi.

Texnikada ishlatiladigan barcha izolyatsiya materiallari elektr maydoni ta’sirida ma’lum energiya nobudligiga sabab bo‘ladi. Tabiatda absolyut dielektrik yo‘q.

Elektr energiyasi hosil qilish, yuborish va iste’mol etishda elektr o‘tkazuvchi qismlar orqali o‘tgan tok tarqalib ketmasligi uchun o‘tkazgichlar bir-biridan

51

maxsus materiallar vositasida ajratiladi. Bular elektr izolyatsion materiallar deb ataladi.

Elektr izolyatsion materiallar qanday kuchlanishlarga bardosh berishiga qarab yuqori kuchlanish texnikasi va past kuchlanish texnikasi materiallariga bo‘linadi.

Amaliyotda tovar sifatida ishlab chiqarilgan elektr izolyatsion materiallar – kabellar.

Solishtirma elektr qarshiligi metallarnikiga nisbatan katta, dielektriklarnikiga nisbatan kichik bo‘lgan moddalar yarimo‘tkazgichlar deyiladi.

Yarimo‘tkazgichli asboblar elektron va ion asboblarga nisbatan ancha afzalliklari tufayli ko‘pgina sohalarida keng qo‘llanilmoqda.

11-mavzu. Metallarning klassik nazariyasi. Vakuumda elektr toki. Termoelektrik hodisalar

Erkin elektronlar haqidagi tasavvurlardan foydalangan holda Drude, keyinchalik Lorens metallarning klassik nazariyasini ishlab chiqqan. Drude metallardagi o‘tkazuvchi elektronlar tabiati ideal gaz molekulalariga o‘xshagan bo‘ladi, deb faraz qilgan. Elektronlar o‘zaro emas, balki ko‘proq metallarning kristall panjaralarini tashkil etuvchi ionlar bilan to‘qnashadi. Bu to‘qnashishlar elektron gaz bilan kristall panjara orasida issiqlik muvozanati o‘rnatilishiga olib keladi.

Metallarning yuqori elektr o‘tkazuvchanliklari bilan birga, yuqori issiqlik o‘tkazuvchanlikka ega ekanligi tajribadan ma’lum. Videman va Frans issiqlik o‘tkazuvchanlik koeffitsiyentini elektr o‘tkazuvchanlik koeffitsiyentiga nisbati barcha metallar uchun taxminan bir xil bo‘lib, absolyut temperaturaga proporsional o‘zgarishini ko‘rsatuvchi empirik qonunlarini aniqladilar.

Klassik nazariyaning qator hodisalarni tushuntira olmasligiga qaramay, o‘z ahamiyatini shu vaqtga qadar saqlab keldi, chunki erkin elektronlar konsentratsiyasi kichik bo‘lgan hollarda u qoniqarli natijalarni beradi. Shu bilan birga klassik nazariya kvant nazariyasiga qaraganda bir muncha sodda va ko‘rgazmalidir.

12-mavzu. Elektromagnetizm. Moddalardagi magnit maydoniKlassik fizikaning rivojlanishida U.Gilbert katta hissa qo‘shdi. 1600 yilda

U.Gilbert elektr va magnit hodisalarni o‘rganish bilan shuhrat qozondi hamda Yer tirik magnit ekanligini isbotladi. U kompas magnit milining burilishini Yerning katta magnitga o‘xshashi orqali tushuntirdi, magnetizm va elektrning o‘zaro bog‘lanishini tekshirdi.

1820 yilda daniyalik fizik X.Ersted tokli o‘tkazgichning kompas mili bilan o‘zaro ta’sirida bo‘lishini elektr va magnit hodisalar orasida bog‘lanish borligi bilan tushuntirdi. Shu yillarda A.Amper zaryadlangan zarralarning tartibli harakati tufayli paydo bo‘luvchi elektr toki bilan barcha magnit hodisalari bog‘liq ekanligi to‘g‘risida xulosaga keldi va tajriba asosida tokli o‘tkazgichlar orasidagi vujudga keluvchi o‘zaro ta’sir kuchini ifodalovchi qonunni ixtiro qildi.

Tabiatdagi barcha moddalar u yoki bu darajada magnit xossalariga egadir. Hozirgi vaqtda ixtiyoriy moddani tashkil qilgan elementar zarralar, atom va

52

molekulalarning magnit xossaga ega ekanligi aniqlangan. Har qanday moddaning magnit xossasi atomdagi elektronlarning magnit xossalari bilan harakterlanadi.

Ferromagnitlar va antiferromagnitlarda magnit xossalar bilan bog‘liq qo‘shimcha issiqlik sig‘imi mavjud. Ularning paramagnitlarga o‘tish temperaturalarida (Kyuri nuqtasi, Neel nuqtasi) issiqlik sig‘imining ortishi kuzatiladi.

13-mavzu. Elektromagnit induksiya20-asr boshida atom tuzilishiga oid kashfiyotlar natijasida atomlardagi

elektronlarning yadro atrofidagi aylanma harakatlari tufayli molekulyar hosil bo‘lishi anig‘landi. X.Ersted va A.Amperning katta mehnatlaridan so‘ng magnetizm elektr haqidagi ta’limotning tarkibiy qismi bo‘lib qoldi. Shu davrga kelib, ingliz fiziki M.Faradeyning ilmiy faoliyati boshlandi. Ayniqsa, uning 2 kashfiyoti: elektromagnit induksiya hodisasi va elektroliz hodisasi fizika tarixida muhim ahamiyatga ega. Faradey bu kashfiyotlari bilan elektrning ko‘p texnik qo‘llanishiga nazariy asos yaratdi. E.X.Lens induksiyalangan elektr tokining yo‘nalishini aniqlashning umumiy qoidasini aniqladi (Lens qoidasi). M.Faradey o‘z ishlarida elektr va magnit maydonlari tushunchalarini kiritdi, maydonning o‘zgarishi va atrof muhitga tarqalishida shu moddiy muhitning xususiyatlari asosiy ahamiyatga ega ekanligini ko‘rsatdi.

14-mavzu. Elektromagnit maydoni. Maksvell tenglamalari. O‘zgaruvchan elektr toki

Elektr haqidagi ta’limotning ikkinchi davri 19-asrning 2-yarmidagi kashfiyotlar bilan bog‘liq. M.Faradeyning elektr va magnit maydonlar haqidagi ta’limotini ingliz fizigi J.Maksvell chuqurlashtirdi va rivojlantirdi. Maksvellning eng katta ilmiy yutug‘i elektromagnit maydon nazariyasini va uni ifodalovchi tegishli tenglamalar tizimini yaratdi. Maksvell elektr maydonining vaqt bo‘yicha o‘zgarishi uyurma magnit maydonni va aksincha, magnit maydonning vaqt bo‘yicha o‘zgarishi uyurma elektr maydonni hosil qilishini o‘z nazariyasiga asos qilib oldi.

Elektromagnit maydon moddiyligi unda kuchlarning ta’siri sezilishi bilan, uning energiya tashishi va uzatishi bilan tasdiqlanadi. Moddiy muhitda elektromagnit maydon ushbu fizik kattaliklar – elektr maydon kuchlanganligi E

,

elektr induksiya - D

, magnit maydon kuchlangiligi - H

, magnit maydon induksiyasi - B

bilan tavsiflanmaydi. Bu kattaliklar o‘zaro J.Maksvell

tenglamalari orqali bog‘langan.Analitik ifodalari qulay bo‘lganligi hamda elektr iste’molchilaridagi quvvat

isrofining kamligi jihatdan sinusoidal tok boshqa o‘zgaruvchan toklardan afzalroqdir.

Davr, chastota, faza, fazalar siljishi, boshlang‘ich faza hamda oniy, effektiv, o‘rtacha va amplitudaviy qiymatlar – sinusoidal kattaliklarning asosiy ko‘rsatkichlaridir.

O‘zgaruvchan tok zanjirida tok, quvvat va energiya miqdori vaqt davomida o‘zgarib turadi. Sinusoidal tok zanjirlarini harakterlovchi fizik parametrlar aktiv qarshilik R , induktivlik L va sig‘im C dir.

53

Aktiv, induktiv va sig‘imiy qarshiliklardan tashkil topgan zanjirda kuchlanishlar uchburchakligi hosil bo‘ladi. Kuchlanishlar uchburchakligining tomonlarini I tokga ko‘paytirib, quvvatlar uchburchakligi yasaladi.

O‘zgaruvchan tok zanjirlarida kuchlanishlar rezonansi va toklar rezonansi hodisasi ro‘y beradi.

Kuchlanishlar rezonansi hodisasidan radiotexnikada keng foydalaniladi.Toklar rezonansi hodisasidan elektrotexnik qurilmalarning quvvat

koeffitsiyentini oshirish uchun keng foydalaniladi.O‘zgaruvchan tokni uzatish liniyalarida quvvat koeffitsiyenti muhim

ahamiyatga ega, chunki u zanjirda energiyani yo‘qotishini harakterlaydi. Elektr uzatish liniyalarini loyihalashda quvvat koeffitsiyentini yuksaltirishga harakat qilish kerak.

15-mavzu. Elektromagnit tebranishlar va to‘lqinlarFizikaviy tabiatiga qarab tebranishlar ikkiga, ya’ni mexanik va

elektromagnit tebranishlarga bo‘linadi.Elektromagnit tebranishlar deb zaryadlar, toklar, elektr va magnit

maydonlari kuchlanganliklarining o‘zaro bog‘liq davriy o‘zgarishiga aytiladi. Elektromagnit tebranishlar tebranish konturi deb ataluvchi sistemada ro‘y

beradi.Tebranish konturi har qanday radiotexnik qurilmaning ajralmas qismi

hisoblanadi.Elektr maydon kuchlanganligi va magnit maydon induksiyasi davriy

o‘zgarayotgan o‘zgaruvchan elektromagnit maydonining fazoda tarqalishiga, elektromagnit to‘lqin deb ataladi.

Maksvellning tabiatda elektromagnit to‘lqinlar mavjudligini, ularning aniq xususiyatlari – bosimi, difraksiyasi, interferensiyasi, tarqalish tezligi, qutblanishi borligini aniqladi. Maksvell nazariyasidan yorug‘likning elektromagnit xususiyatiga ega ekanligi kelib chiqdi. Nemis fizigi G.Gersning elektromagnit to‘lqinlarni aniqlash bo‘yicha olib borgan tajribalari buni tasdiqladi. P.Lebedev yorug‘likning bosimini tajriba orqali aniqladi. Rus fizigi A.S.Popov Maksvell nazariyasidan foydalanib simsiz aloqani yaratdi.

16-mavzu. Kvant fizikasi. Kvant optikaviy hodisaning asoslari19-asr oxirida aniqlangan qator yangiliklar Nyutonning fazo va vaqt

mutlaqligi to‘g‘risidagi tasavvurlarini tanqidiy tekshirib chiqish kerakligini ko‘rsatdi. J.Puankare, X.A.Lorens kabi olimlar bu sohada tadqiqotlar olib borishdi. 1900 yilda M.Plank nur chiqarayotgan tizim – ossilyatorning nurlanish energiyasi uzluksiz qiymatlarga ega degan klassik fikrni rad etib, bu energiya faqat uzlukli qiymatlar (kvantlar)dangina iborat degan butunlay yangi farazni ilgari surdi. Shunga asoslanib nazariya bilan tajriba natijalarini taqqoslanganda ularning mos kelishini aniqladi. Plank gipotezasini A.Eynshteyn rivojlantirib, yorug‘lik nurlanganda ham, tarqalganda ham kvantlar – maxsus zarralardan tashkil topgan degan fikrga keldi. Bu zarralar fotonlar deb ataladi.

M.Plank jismlarning issiqlik nurlanish tushunchasiga porsiya, ya’ni kvant degan iborani kiritdi. Bu kvant energiyasi νε h= ga teng. A.Eynshteyn bu g‘oyani umumlashtirib, nurlanish diskret bo‘lishini aytdi. Elektromagnit nurlanish kvantlar

54

– fotonlardan tashkil topgan, bu esa fotoeffekt va Kompton effektiga tasdiqlangan. Foton ham doim diskret parametrlarga, ya’ni aniq energiya, impuls, spinga ega bo‘ladi. Foton korpuskulyar xossadan tashqari, to‘lqin xossaga ham ega bo‘lib, uning bu xossasi yorug‘lik difraksiyasi va interferensiyasi hodisasida yuzaga keladi.

Fizik hodisalarni tushuntirishda o‘rta osiyolik olimlarning mulohazalari qadimiy an’analar ta’sirida rivojlangan bo‘lsa-da, ular matematik usullarni keng joriy etib, tajribalardan foydalanib, fanga katta hissa qo‘shdilar.

Ahmad al-Farg‘oniy asarlari Yevropada Uyg‘onish davri ilmiy tadqiqotchilarining asosini tashkil etgan asarlardan bo‘ldi. U yorug‘likning sinishi va qaytishini aniqlagan.

Beruniy yorug‘likning korpuskulyar hamda to‘lqin xossasi, tovush va yorug‘lik tezligi, yorug‘likning qaytishi hamda sinishining sabablari, dispersiya hodisasini aniqlagan.

Ibn Sino tovush va yorug‘lik tezligi, yorug‘lik dispersiyasi, linza, atom tuzilishi va boshqa mavzularga tegishli mulohazalarining aksariyati hozirgi zamon tushunchalariga mos keladi.

17-mavzu. Mikro zarrachalarning to‘lqin xususiyatlari. Atomning energetik sathlarining diskretligi.Ko‘p amaliy hollarda qoniqarli natijalar beradigan klassik fizika katta

tezliklar va mikroob’ektlar bilan bog‘liq hodisalarni to‘g‘ri tushuntirishga ojizlik qildi. Shunday hodisalar qatoriga qattiq jismlarning issiqlik sig‘imi, atom tizimlarining tuzilishi va ulardagi o‘zgarishlar harakteri, elementar zarralarning o‘zaro ta’siri hamda bir-biriga aylanishi, mikrotizimlardagi energetik holatlarning uzlukli o‘zgarishi, massaning tezlikka bog‘liqligi va boshqa masalalar kiradi.

20-asrning 20-yillariga kelib, kvant mexanikaga to‘la asos solindi, mikrozarralar harakatining norelyativistik nazariyasi to‘la isbotlandi. Buning asosini Plank-Eynshteyn-Borlarning kvantlashuv va L.Broylning materiyaning korpuskulyar – to‘lqin xususiyati to‘g‘risidagi g‘oyalarni tashkil etdi. Tajribalarda kuzatilgan elektron difraksiyasi bu fikrni tasdiqladi. Avstriyalik fizik E.Shryodinger atomlarning uzlukli energiyaga ega ekanligini ifodalovchi kvant mexanikasining asosiy tenglamasini yaratdi.

V.Pauli bir xil kvant holatda faqat bittagina elektron bo‘la olishini ko‘rsatdi (Pauli prinsipi), shu asosda Mendeleev davriy sistemasiga nazariy tus berildi.

55

3. O‘quv kursi bo‘yicha ma’ruza va amaliy mashg‘ulotlarda o‘qitish texnologiyalarini ishlab chiqishning

konseptual asoslari

O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti va hukumati jahon andozalariga mos keladigan kadrlar tayyorlash masalalariga e’tiborni qaratib kelmoqda. Dars jarayonini boshqarish va tashkillashtirishda professor-o‘qituvchining bilimi, tajribasi, ko‘nikmasi, ilmiy-pedagog salohiyati, mahorati, qobiliyati asosiy omil hisoblanadi. Shunga ko‘ra, jumladan ma’ruzani oddiydan murakkabga qarab rivojlantirib qo‘llaniladigan o‘quv qo‘llanmalar va vositalar tayyorlanadi. O‘quv xonasi dars uchun tayyorlab qo‘yiladi.

O‘qituvchi ma’ruza qila turib quyidagilarga e’tibor qaratadi:- talabalarni savol-javobga undash orqali guruhda muhokama muhitini

yaratadi, ijobiy javobni shakllantiradi;- vaqtincha erkin fikr almashishga ruxsat beradi;- kundalik hayotdan ibratli misollar keltiradi;- talabalarni savol berishga undaydi;- ilgari o‘rganilgan hodisa va vaziyatlarni yangilari bilan taqqoslashni

amalga oshiradi;- fan doirasida turli ma’lumotlarni jonli, qiziqarli bayon qiladi.Dars jarayonida talabaning tanqidiy (tahliliy) fikrini shakllantirishda uchta

bosqichdan foydalaniladi:1. Yo‘llanma berish.2. Ahamiyatini oshirish.3. Fikrlash.Talabalarning tanqidiy (tahliliy) fikrini rivojlantirishda interaktiv

uslublarning muhim o‘rni bor, bular hamkorlik sub’ektlarni ijodiy izlanishga yo‘naltirish, noma’lum holatni ochishga, kashf etishga ko‘mak beruvchi nazariy aqliy mulohazalarda ifodalanadi.

Darsni boshlash jarayonida talabalarda ko‘tarinki kayfiyat, yuksak ehtiros, ijodiy ruhlanish kuzatilsa dars jarayonining samaradorligi yuqori bo‘ladi. Bunda o‘qituvchining faoliyati aniq reja asosida, oldindan tayyorlangan holda bo‘lishi zarur. Demak, o‘qituvchi tomonidan dars davlat ta’lim standartlari asosida olib boriladi.

Kadrlar tayyorlash Milliy dasturining ikkinchi bosqichi ta’lim jarayonidagi sifat ko‘rsatkichlarini yaxshilash, ya’ni jahon andozalariga mos, raqobatbardosh, yuqori saviyaga ega bo‘lgan mutaxassislar tayyorlashdir. Ushbu murakkab muammolarni yechimini topib ularni amalda keng qo‘llash oliy ta’lim tizimi xodimlari oldiga juda katta vazifalar belgilaydi.

Ta’lim sifati va usuliga qarab bilim hosil bo‘ladi. Bu o‘qituvchining mahoratinigina emas, balki tinglovchining istak-hohishi, qobiliyati va bilim darajasini ham belgilaydi. Ta’lim uzoq davom etadigan jarayondir. Bilim esa ta’limning uzluksizligi vositasida beriladigan mavhum tushunchaga ega bo‘lgan hodisadir. Bilim xususiylikka ega bo‘lsa, ta’lim umumiylikka egadir. Ta’lim barcha uchun bir xilda davom etadigan jarayon. Bilim ob’ektiv borlikdagi voqea-hodisalarning in’ikosi natijasida inson miyasidagi mushohadalar va tasavvurlar

56

natijasida hosil bo‘ladigan tushunchalar yig‘indisi sifatida namoyon bo‘ladi. Ta’limdagi sifat uni berishda ishtirok etadigan kishilar sifati bilan belgilansa, bilim individuallikka ega bo‘ladi. Ta’limni amalga oshiradigan yoki dars beradigan kishilarning saviyasi turlicha bo‘lishi mumkin. Lekin guruhdagi talablarga beriladigan ta’lim bir xildir. O‘qituvchi bilim emas, balki ta’lim beradi. Talaba esa ana shu ta’lim jarayonida bilimga ega bo‘ladi. Buning uchun u mustaqil o‘qiydi, tayyorlanadi, mushohada qiladi, tasavvurlarga ega bo‘ladi, eshitganlari va o‘qitganlarini sintez qiladi. Natijada bilimga ega bo‘ladi.

O‘quv jarayoni bilan bog‘liq ta’lim sifatini belgilovchi holatlar quyidagilar: yuqori ilmiy-pedagogik darajada dars berish, muammoli ma’ruzalar o‘qish, dasrlarni savol-javob tarzida qiziqarli tashkil qilish, ilg‘or pedagogik texnologiyalardan va multimediya qo‘llanmalardan foydalanish, tinglovchilarni undaydigan, o‘ylantiradigan muammolarni ular oldiga qo‘yish, talabchanlik, tinlovchilar bilan individual ishlash, ijodkorlikka undash, erkin muloqot yuritishga, ijodiy fikrlashga o‘rgatish, ilmiy izlanishga jalb qilish va boshqa tadbirlar ta’lim ustivorligini ta’minlaydi.

Aytilganlardan kelib chiqqan holda, «Fizika» o‘quv fani bo‘yicha ta’lim texnologiyasini loyihalashtirishdagi asosiy konseptual yondoshuvlarni keltiramiz:

Shaxsga yo‘naltirilgan ta’lim. Bu ta’lim o‘z mohiyatiga ko‘ra ta’lim jarayonining barcha ishtirokchilarini to‘laqonli rivojlanishlarini ko‘zda tutadi. Bu esa ta’limni loyihalashtirilayotganda albatta, ma’lum bir ta’lim oluvchining shaxsini emas, avvalo, kelgusidagi mutaxassislik faoliyati bilan bog‘liq o‘qish maqsadlaridan kelib chiqqan holda yondoshilishni nazarda tutadi.

Tizimli yondoshuv. Ta’lim texnologiyasi tizimning barcha belgilarini o‘zida mujassam etmog‘i lozim: jarayonning mantiqiyligi, uning barcha bo‘g‘inlarini o‘zaro bog‘langanligi, yaxlitligi.

Faoliyatga yo‘naltirilgan yondoshuv. Shaxsning jarayonli sifatlarini shakllantirishga, ta’lim oluvchining faoliyatini faollashtirish va intensivlashtirish, o‘quv jarayonida uning barcha qobiliyati va imkoniyatlari, tashabbuskorligini ochishga yo‘naltirilgan ta’limni ifodalaydi.

Diolog yondoshuv. Bu yondoshuv o‘quv jarayoni ishtirokchilarning psixologik birligi va o‘zaro munosabatlarini yaratish zaruriyatini bildiradi. Uning natijasida shaxsning o‘z-o‘zini faollashtirish va o‘z-o‘zini ko‘rsata olish kabi ijobiy faoliyati kuchayadi.

Hamkorlikdagi ta’limni tashkil etish. Demokratlilik, tenglik, ta’lim beruvchi va ta’lim oluvchi o‘rtasidagi sub’ektiv munosabatlarda hamkorlikni, maqsad va faoliyat mazmunini shakllantirishda va erishilgan natijalarni baholashda birgalikda ishlashni joriy etishga e’tiborni qaratish zarurligini bildiradi.

Muammoli ta’lim. Ta’lim mazmunini muammoli tarzda taqdim qilish orqali ta’lim oluvchi faoliyatini faollashtirish usullaridan biri. Bunda ilmiy bilimni ob’ektiv qarama-qarshiligi va uni hal etish usullarini, dialektik mushohadani shakllantirish va rivojlantirishni, amaliy faoliyatga ularni ijodiy tarzda qo‘llashni mustaqil ijodiy faoliyati ta’minlaydi.

Axborotni taqdim qilishning zamonaviy vositalari va usullarini qo‘llash – yangi kompyuter va axborot texnologiyalarini o‘quv jarayoniga qo‘llash.

57

Keltirilgan konseptual yo‘riqlarga asoslangan holda, «Kompyuter modellashtirish» kursining maqsadi, tuzilmasi, o‘quv axborotining mazmuni va hajmidan kelib chiqqan holda, ma’lum sharoit va o‘quv rejasida o‘rnatilgan vaqt oralig‘ida o‘qitishni, kommunikatsiyani, axborotni va ularni birgalikdagi boshqarishni kafolatlaydigan usullari va vositalari tanlovi amalga oshirildi.

O‘qitishning usullari va texnikasi. Ma’ruza (kirish, mavzuga oid, vizuallash), muammoviy usul, keys-stadi, pinbord, paradokslar va loyihalar usullari, amaliy ishlash usuli.

O‘qitishni tashkil etish shakllari: dialog, polilog, muloqot hamkorlik va o‘zaro o‘rganishga asoslangan frontal, kollektiv va guruh.

O‘qitish vositalari o‘qitishning an’anaviy shakllari (darslik, ma’ruza matni) bilan bir qatorda – kompyuter va axborot texnologiyalari.

Kommunikatsiya usullari: tinlovchilar bilan operativ teskari aloqaga asoslangan bevosita o‘zaro munosabatlar.

Teskari aloqa usullari va vositalari: kuzatish, blits-so‘rov, oraliq va joriy va yakunlovchi nazorat natijalarini tahlili asosida o‘qitish diagnostikasi.

Boshqarish usullari va vositalari: o‘quv mashg‘uloti bosqichlarini belgilab beruvchi texnologik harita ko‘rinishidagi o‘quv mashg‘ulotlarini rejalashtirish, qo‘yilgan maqsadga erishishda o‘qituvchi va tinglovchining birgalikdagi harakati, nafaqat auditoriya mashg‘ulotlari, balki auditoriyadan tashqari mustaqil ishlarning nazorati.

Monitoring va baholash: o‘quv mashg‘ulotida, ham butun kurs davomida, ham o‘qitishning natijalarini rejali tarzda kuzatib borish. Kurs oxirida test topshiriqlari yordamida tinglovchilarning bilimlari baholanadi.

58

MA’RUZA VA AMALIY, LABORATORIYA MASHG‘ULOTLARIDA

O‘QITISH TEXNOLOGIYALARI

1-mavzu. Mexanik harakatning kinematik va dinamik tavsifi1.1. Ma’ruza mashg‘ulotining o‘qitish texnologiyasi

Mashg‘ulot vaqti – 2 soat Talabalar soni: 40-70 gachaMashg‘ulot shakli Kirish, axborot ma’ruza-ko‘rgazmaliMa’ruza rejasi: 1. Fizika fani va uning maqsadi va vazifalari

2. Klassik mexanika. Mexanik harakatni kinematik tavsifi3. Mexanik harakatni dinamik tavsifi4. Fundamental o‘zaro ta’sirlar va kuchlar5. «Xizmat ko‘rsatish» sohalarda mexanik harakatni kattaliklari va ularning amaliy ahamiyati

O‘quv mashg‘ulotining maqsadi: o‘quv fani bo‘yicha umumiy tushuncha berish. Talabalarning mutaxassisliklari uchun fizika fanining vazifasi, maqsadi, tadqiqot uslublari va amaliy ahamiyati haqida bilim, malaka va ko‘nikmalarni shakllantirish.

Pedagogik vazifalar:• fizika fanini maqsadi, vazifalari

haqida umumiy tushuncha berish, fanni o‘quv jarayonida tutugan o‘rni bilan tanishtirish;

• o‘quv fani haqida umumiy tushuncha berish va asosiy adabiyotlar bilan tanishtirish;

• fizika fanining asosiy tarmoqlari haqida ma’lumot berish;

• fizika fanining asosiy tarkibiy qismlarini tushuntirish;

• fizika fanini boshqa fanlar bilan aloqalari haqida ma’lumot berish.

O‘quv faoliyati natijalari:• fizika fanini maqsadi, vazifalari,

fanni o‘quv jarayonida tutgn o‘rnini yoritib beradi;

• o‘quv fanining strukturasi tushuntiriladi;

• fizika fanining asosiy tarmoqlarini ko‘rsatib, izohlab beradi;

• fizika fanini boshqa fanlar bilan aloqalari yoritib beriladi;

• fizikaning tadqiqot uslublarini ko‘rsatib, mazmunini yoritadi.

O‘qitish usullari ko‘rgazmali ma’ruza, savol-javob, guruhda ishlash, aqliy hujum usuli

O‘qitish vositalari ma’ruzalar matni, doska, kodoskop, slaydlar, tarqatma materiallar, qog‘ozlar

O‘qitish shakli frontal, jamoaviyO‘qitish shart-sharoitlari texnik vositalardan foydalanishga va guruhlarda

ishlashga mo‘ljallangan auditoriyaMonitoring va baholash og‘zaki nazorat: savol-javob shakli, «Fizika» fani

haqida esse yozish

Ma’ruzaning texnologik haritasi

59

Faoliyat bosqichlari

Faoliyati mazmunio‘qituvchi talaba

1-bosqich Fan va

mavzuga kirish

(15 minut)

1.1. O‘quv fani nomini aytadi. Fan bo‘yicha dastlabki ma’lumotlar beriladi. Kursning tuzilmaviy mantiqiy chizmasini beradi (1-ilova), mavzular ro‘yxatini beradi va ularga qisqacha ta’rif beradi.1.2. Semestr davomida fizika fani bo‘yicha o‘tiladigan mavzular, ularga ajratilgan soatlar va talabalarni shu fanni o‘zlashtirishdagi reyting tizimi (joriy, oraliq, yakuniy nazorat ballari) bilan tanishtiriladi (2-ilova)1.3. Mavzu, birinchi mashg‘ulotning maqsadi va o‘quv faoliyati natijalarini aytib beradi

Eshitishadi

Yozishadi

Eshitishadi

Eshitishadi, yozishadi

2-bosqichAsosiy

(55 minut)

2.1. Auditoriya bilan birgalikda ishlaydi, talabalarni faollashtirish maqsadida «Aqliy hujum» usulini qo‘llab, umumiy savollar beriladi (3-ilova)2.2. Slaydlarni namoyish qilish va izohlash bilan mavzu bo‘yicha asosiy nazariy jihatlarni tushuntirib beradi.2.3. Mavzuning rejasini har bir bandi bo‘yicha xulosa qiladi: jadvallarga axborotlarni kiritish lozimligini eslatadi

Eshitishadi, yozishadiTamosha qilishadi, yozishadi

Savollar beradilar3-bosqich Yakuniy

(10-minut)

3.1. Mavzu bo‘yicha yakunlovchi xulosa qiladi.3.2. Mavzu bo‘yicha xulosalarni yozish vazifasini beradi – esse yozish (4-ilova).3.3. Mustaqil ishlash uchun vazifa beradi

Savollar beradilaryozishadi

60

1-ilova (1.1)

1. Фаннинг тузилмавий манти ий чизмасиқ

I. Механика-нинг физикавий асослари

1-маъруза Механик аракатнинг кинематик ҳва динамик тавсифи

2-маъруза Механик иш. Энергия. увватҚ

3-маъруза атти жисмларҚ қ механикаси

4-маъруза Механик тебранишлар

5-маъруза

1-маъруза Газларнинг молекуляр-кинетик назариясининг асослари

2-маърузаТермодинамика асослари

1-маъруза

2-маъруза

3-маъруза

Электр майдонида ўтказгичлар

Ўзгармас электр токи

4-маъруза

5-маъруза

Ўтказгичлар, диэлектриклар. Ярим ўтказгичлар

6-маъруза

Металларнинг классик назарияси. Вакуумда электр ток. Термоэлектрик одисаларҳ

7-маъруза

Электромагнетизм. Моддалардаги магнит майдони

II. Моле-куляр физика ва термодина-мика асослари

III. Электр ва магнетизм

8-маъруза

Электромагнит индукция

Ўзгарувчан электр токи

амалий маш улотғ

Лабора-тория иши











Лаборатория иши



Механик тўл инлар. Товуш қтўл инлариқ

3-маъруза Сую ликлар. атти жисмларқ Қ қ

Электр майдон вакуумда. Электр майдонида диэлектриклар

61

1-ilova (davomi)

2-ilova (1.2)

3-ilova (1.3)

1. Фаннинг тузилмавий манти ий чизмасиқ

III. Электр ва магнетизм

9-маъруза Электромагнит майдони. Максвелл тенгламалари

10-маъруза Электромагнит тебранишлар ва тўл инларқ

1-маъруза Квант оптикавий одисаларнинг ҳасослари

2-маъруза Микрозаррачаларнинг тўл ин қхусусиятлари. Атомнинг энергетик сат ларининг дискретлигиҳ

IV. Квант физикаси. Квант оптикавий одисаларҳ

нинг асослари



«А лий ужум» усулини ўллаганда уйидаги эслатмага риоя қ ҳ қ қилинг.қ

- еч андай ўзаро ба олаш ва тан идга йўл ўйилмайди;Ҳ қ ҳ қ қ- Таклиф этилаётган фикрларни ба олашга шошилма, агарда ҳ

улар аройиб бўлса ам – барча нарса мумкин;ғ ҳ- Тасаввурларинга эрк бер!- Ўрто ларнинг фикрини урмат ил;қ ҳ қ- Агар фикрлар такрорланса ажабланма ва жа лингни чи арма;ҳ қ- Бош алар фикрини тан ид илма;қ қ қ- Фикрларни кўплиги янги фикрни ту илишига сабаб бўлади;ғ- Фикрларинга бир оз шу ба бўлса ам, уларни айтишга ҳ ҳ

аракат ил.ҳ қ

62

4-ilova (1.4)

Baholash mezonlari

F.I.Sh. Baho Mezonlar Bilim Faollik Takliflar Jami ball

Ballar 0,8 0,6 0,6 2% 40 30 30 100

Эксперт вара и №1ғ

Физика фани ва унинг ма сади ва вазифалариқФизика фани нимани ўрганади ва фаннинг асосий вазифалари нимадан иборат?Физика фанини бош а фанлар билан ало адорлиги асосида андай амалий фанлар қ қ қвужудга келган ва бундай фанларни вазифалари нимада?Нимага табиий фанлар жамиятни ишлаб чи арувчи кучлари билан бо ли ?қ ғ қ

Эксперт вара и №2ғ

Механик аракатни кинематик тавсифиҳМеханик аракат нима ва у андай характерга эга?ҳ қМеханик аракатни турлари, кинематик катталиклари нимага асосланган?ҳ

айси усул билан механик аракат тў рисида кенг маълумот бериш мумкин?Қ ҳ ғ

63

Guruhlarda ishlash qoidasi

Har biringiz o‘z guruh a’zolaringizni diqqat, e’tibor bilan eshitishga harakat qiling.

Guruhning har bir a’zosi faol, hamkorlikda ishlashi va topshirilgan topshiriqqa mas’uliyat bilan yondoshishi kerak.

Har kim o‘ziga yordam kerak bo‘lganda so‘rashi mumkin.Hamma qat’iy tushunishi kerak:- boshqalarga yordam berib o‘zimiz ham o‘rganamiz;- biz bitta kemadamiz: yoki birgalikda suzib chiqamiz, yoki

birgalikda cho‘kib ketamiz.

5-ilova (1.5)

1-slayd

1-Rasm. Moddiy nuqtani (jismni) ko‘chishi

2-slayd

υ

ts υ=t

S

t

1t

S1

α64

a) b)

2-Rasm. To‘g‘ri chiziqli tekis harakati tezlik grafigi (a), harakatni grafik tasviri (b)

3-slayd

a) b)

3-Rasm. Tekis o‘zgaruvchan harakatini tezligini grafigi (a), tekis tezlanuvchan harakatini bosib o‘tgan yo‘lni grafigi (b)

4-slayd

t t

0⟨a

0⟩a

υ S

65

4-Rasm. Jismni aylana bo‘ylab harakati.

2-mavzu. Mexanik ish. Energiya. Quvvat

2.1. Ma’ruza mashg‘ulotining o‘qitish texnologiyasi

Mashg‘ulot vaqti – 2 soat Talabalar soni: 40-70 gachaMashg‘ulot shakli Tematik ma’ruzaMa’ruza rejasi: 1. Mexanik ish va uning amaliy ahamiyati

2. Doimiy va o‘zgaruvchan kuch ta’sirida bajargan ish3. Quvvat va uning amaliy ahamiyati 4. Mexanik energiya5. Qurilmalar, mashinalar, mexanizmlarni foydali ish koeffitsiyenti

O‘quv mashg‘ulotining maqsadi: amaliyotda katta ahamiyatlarga ega bo‘lgan fizik kattaliklar – mexanik ish, quvvat, energiya to‘g‘risida chuqur bilimlar berish.

Pedagogik vazifalar:• ishga amaliy tushuncha berish;• kuch asosida bajargan ish haqida

ma’lumot berish;

O‘quv faoliyati natijalari:• fan asosida mexanik ishni mazmuni

va ahamiyatini yoritib beradi;• kuchlar ta’sirida bajargan ishni

66

• energiya haqida umumiy tushuncha berish;

• energiyani tanqisligi haqida ma’lumot berish;

• quvvat haqida umumiy tushuncha berish;

• foydali ish koeffitsiyenti haqida umumiy tushuncha berish.

yoritib beradi;• fan asosida mexanik energiyani

mazmuni va ahamiyatini yoritib beradi. Energiyani muammosini shakllantirish jarayoniga hissa qo‘shadi;

• fan asosida quvvatni mazmuni va amaliy ahamiyatini yoritib beradi;

• «Xizmat ko‘rsatish» sohasida qo‘llaniladigan mashinalar, qurilmalar, mexanizmlarni FIKni yoritib beradi.

O‘qitish usullari Ma’ruza, muammoli usul, munozara, birgalikda o‘qish, tezkor savol-javob

O‘qitish vositalari ma’ruzalar matni, doska, kodoskop, slaydlar, tarqatma materiallar, qog‘ozlar


ishlashga mo‘ljallangan auditoriyaMonitoring va baholash og‘zaki nazorat: savol-javob shakli, nazorat

savollari

Ma’ruzaning texnologik haritasi


Faoliyati mazmuniO‘qituvchi Talaba

1-bosqich Mavzuga

kirish (10 minut)

1.1. Mavzuni nomi, maqsadi, bugungi mavzuning o‘quv kursidagi o‘rnini belgilaydi.1.2. Ekranga mavzuni tuzilmaviy mantiqiy chizmasini chiqaradi (2-ilova).

Eshitishadi

Yozishadi

2-bosqichAsosiy

(60 minut)

2.1. Auditoriya bilan birgalikda ishlaydi. Talabalarni bilimlarini jonlashtirish uchun savollar beriladi (3-ilova). «Juftlikda ishlash» qoidalari bilan tanishtiradi (4-ilova)2.2. Slaydlarni namoyish qilish va izohlash bilan mavzu bo‘yicha asosiy nazariy jihatlarni tushuntirib beradi (5-ilova). Ma’ruza jarayonida fokuslovchi nazorat savollar beradi. Mavzuning rejasini har bir bandi bo‘yicha xulosalar qiladi: jadvalga axborotlarni kiritish lozimligini eslatadi.



Savollarga javob beradilar

67

3-bosqich Yakuniy

(10-minut)

3.1. Mavzu bo‘yicha yakunlovchi xulosa qiladi.3.2. Mavzu bo‘yicha xulosalarni yozish vazifasini beradi.3.3. Mustaqil ishlash uchun vazifa beradi

Savollar beradilarYozishadi

Mustaqil ish mavzularini yozib oladilar

Muhokamaga faol qatnashgan talabalarni rag‘batlantiradi, baholaydi, yozib oladi

Eshitishadi

1-ilova (2.1)

Mexanik ish va uning amaliy, texnikaviy

ahamiyati

Quvvat. Quvvatni amaliy, texnikaviy ahamiyati

Mexanik energiya. Tabiatni universal qonuni

2-ilova (2.2)Mavzuning tuzilmaviy mantiqiy chizmasi

68

3-ilova (2.3)

Механик иш

Техника ва табиат одисалари асосида ишни таърифиҳ

Фан асосида ишни таърифи

Ўзгармас ва ўзгарувчан кучлар таъсирида бажарган иш

Хусусий олларда бажарган ишҳ

Амалда ишнинг бирликлари

Материя асосида

Механик энергия турлари

Табиатнинг энг му им ҳонуниятларидан бириқ

Энергияни тан ислигиқ

Амалий а амиятиҳ

Фан асосида маъноси

Амалда ўлчов бирликлари


Фан асосида маъноси

Энергия

увват Қ

ФИК

Модда

Энергия

Кинетик

Потенциал

Энергияни са ланиш қва айланиш онуниқ

Глобал муаммодир

69

4-ilova (2.4)

Жонлаштириш учун саволлар

Иш тушунчаси нимани билдиради?Материя асосида энергия андай турларга эга?қИшни бажариш суратини айси катталик характерлайди?қнима асосида дунё ми ёсида энергия тани слиги муаммоси вужудга қ қкелган?

«Ўйланг-жуфтликда ишланг-Фикр алмашинг»

Ушбу техника биргаликдаги фаолият бўлиб, талабаларни матн устида фикрлаш, ўз ояларини шакллантириш ва уларни амкорлар ғ ҳёрдамида муайян шаклда ифодалашга йўналтиради.

«Ўйланг-жуфтликда ишланг-Фикр алмашинг» техникасидан фойдаланган олда гуру ларда ишни ташкил этиш жараёнининг ҳ ҳтузилиши.

1. Ў итувчи савол ва топшири беради: олдин ўйлаб чи иш, қ қ қсўнг ис а жавоблар бериш тартибидақ қ

2. Талабалар жуфтликларга бўлиниб, бир-бири билан фикр алмашадилар ва иккала жавобни мужассам этган умумий жавобни ишлаб чи ишга аракат иладилар.қ ҳ қ

3. Ў тиувчи бир неча жуфтликларга 30 секунд давомида қаудиторияга ўз ишининг ис а якунини ифодалаб беришини таклиф қ қилади.қ

70

5-ilova (2.5)1-slayd

Mexanik ish

S

r α

F

rF

NF

1-Rasm. O‘zgarmas kuch ta’sirida bajargan ish

2-slayd

r

rF

А

S∆ 2r 1r

А

2-Rasm. O‘zgarmas kuch ta’sirida bajargan ishni grafik tasviri

3-slayd

D

С

В

iS∆А

O S

SF

iA∆А

3-Rasm. O‘zgaruvchan kuch ta’sirida bajargan ish

71

4-slayd

1-guruhga topshiriq

2-guruhga topshiriq

3-guruhga topshiriq

4-guruhga topshiriq

72

Ekspert varag‘i №1

1. Nima uchun ish amaliy ahamiyatga ega?2. Qachon jism ish bajara olmaydi va unga misol keltiring?


1. Qaysi kuchlar ta’sirida bajargan ish musbat yoki manfiy bo‘ladi va unga misol keltiring?

2. MJ va J nima va unga misol keltiring


1. Energiya va uning turlari – misol keltiring.2. Energiyani saqlanish va aylanish qonuni nima?


1. Nima asosida energiyani tanqisligi muammosi vujudga kelgan – misol ketiring.

3. Bunday muammoni qanday hal qilish mumkin

5-slaydGuruhlarda ishlashni baholash

Guruhlar Javobning to‘liqligi,

(1,0)

Sxemalarda berilganligi

(0,4)

Guruh ishtirokchisining

faolligi(0,6)

Ballar Bahosi

1

2

3

4

5

6

Talabalar faoliyatini baholash mezonlari

F.I.Sh. Baho Mezonlar Bilim Follik Takliflar Jami ball

Ballar 0,8 0,6 0,6 2% 40 30 30 100

5-ilova (2.5)Mavzu bo‘yicha nazorat savollari

Savollar Javoblar 1. Mexanik ish nima va u qanday birliklarda o‘lchanadi?2. Og‘irlik kuchining bajargan ishi qanday bo‘ladi?3. Quvvat deb nimaga aytiladi?4. 1 Vat·soat qancha joulga teng?5. 1 MVt va Vt orasidagi bog‘lanish qanday bo‘ladi?6. Kinetik energiya nima va uning formulasi.7. Mashinani foydali ish koeffitsiyenti deb nimaga

aytiladi?8. Jismning to‘liq mexanik energiyasi deb nimaga

aytiladi?

73

2.2. Amaliy mashg‘ulotni o‘qitish texnologiyasi

1-mavzu: Mexanik harakatni kinematik va dinamik tavsifi. Mexanik ish. Energiya. Quvvat

Mashg‘ulot vaqti – 2 soat Talabalar soni: 25Mashg‘ulot shakli Masalalarni yechishga asoslangan amaliy

mashg‘ulotMa’ruza rejasi: 1. Mexanik harakat va uning turlari

2. Mexanik harakatning kinematikasi va dinamikasi3. Mexanik ish. Energiya. Quvvat

O‘quv mashg‘ulotining maqsadi: nazariya asosida olingan bilimlarni chuqurlashtirish va amaliyotda ulardan foydalanishini ta’minlash.

Pedagogik vazifalar:• amaliy mashg‘ulot haqida ma’lumot

berish;• masalalarni yechish uchun shartlarni

o‘rganish;• bilimlarni chuqur o‘zlashtirish va

mustahkamllashga yordam berish;• mantiqiy xulosa chiqarishga

o‘rgatish.

O‘quv faoliyati natijalari:1.1. O‘quv mashg‘uloti mavzusi, maqsadi, muhokama uchun savollar, ko‘zlanayotgan natijalar va mashg‘ulotni olib borish xususiyatini ma’lum qiladi. Uslubiy qo‘llanma bilan ta’minlaydi.1.2. Masalalarni yechish qoidasi bilan tanishtiradi. 1.3. Talabalar bilimini jonlashtirish uchun jalb qiluvchi savollar beradi.

O‘qitish usullari FSMU texnologiyasi, masalani amaliy ishlash usuliO‘qitish vositalari leksiyalar kursi, uslubiy ko‘rsatma, doskaO‘qitish shakli Guruhda va individual shakliO‘qitish shart-sharoitlari texnik vositalar bilan ta’minlangan auditoriyaMonitoring va baholash og‘zaki nazorat, savol-javob, o‘z-o‘zini nazorat

qilish

74

Amaliy mashg‘ulotning texnologik haritasi


Faoliyatning mazmuniO‘qituvchi Talaba

1-bosqich Kirish

(10 minut)

1.1. Amaliy mashg‘ulot mavzusi, maqsadi va mashg‘ulotni olib borish xususiyatlarini ma’lum qiladi (1-ilova).1.2. Talabalarning mashg‘ulotdagi faoliyatini baholash ko‘rsatkichlari va mezonlari bilan tanishtiradi (2-ilova)


2-bosqichAsosiy

(60 minut)

2.1. Talabalarni faollashtirish maqsadida savol-javob o‘tkaziladi (3-ilova)2.2. Har bir talaba mustaqil ravishda masalani yechishga harakat qilishiga yordam beradi (4-ilova)

Savollarga javob beradi

«FSMU» texnika asosida

3-bosqich Yakuniy

(10-minut)

3.1. Mavzu bo‘yicha qisqa xulosalar qiladi, yakun yasaydi. Talabalarni bilimini baholash mezoni orqali baholaydi3.2. Mustaqil ishlash uchun masalalar beradi

Eshitishadi.

Aniqlaydi

YozadilarMuhokamaga faol qatnashgan talabalarni rag‘batlantiradi, baholaydi

1-ilova


86-100 % 2 ball «a’lo»71-85 % 1,7 ball «yaxshi»55-70 % 1,4 ball «qoniqarli»

Baholash mezonlari


Ballar 0,8 0,6 0,6 2% 40 30 30 100

2-ilova

75

Masalalarni yechish uchun uslubiy ko‘rsatmalar

1. Masalalarni yechishdan oldin masala asosida qanday fizik qonuniyatlar yotganligini aniqlash kerak. Keyin bu qonuniyatlarni ifodalovchi formuladan harfli belgilar orqali yechilishini topish kerak. Bundan keyin, albatta berilgan son qiymatlarni biror birlikda chiqarilgan formulaga qo‘yish mumkin.

2. Amalda va adabiyotlarda birliklarning Xalqaro sistemasi bilan birga boshqa birliklar sistemasi ko‘p tarqalgandir. Shuning uchun ko‘pchilik masalalar shartidan berilgan son qiymatlar SI sistemasining birligida ifodalanmagan.

3. Masalalarni SI sistemasida yechish uchun masala shartida berilgan va jadvaldan olingan kattaliklarni SI sistemasining birliklariga keltirish kerak. Bunda masalaning javobi ham, tabiiy holda, shu sistemadagi birlikda kelib chiqadi.

4. Grafigi chizilishi kerak bo‘lgan masalalarda masshtab va koordinat boshini tanlab olish zarur. Grafikda albatta masshtab ko‘rsatilishi shart.

3-ilova«Tezkor-so‘rov» savollari

1. Masalani shartida jism qanday harakatga ega?2. Mexanik harakat qanday kinematik kattaliklarga ega?3. Har bir harakatni qanday ifodalash mumkin?4. Masalani yechishi nechta bosqichdan tashkil topgan?5. Masalani qaysi sistemada yechish kerak?

4-ilovaFSMU texnologiyasi

Ushbu texnologiya tinglovchilarni o‘z fikrini himoya qilishga, erkin fikrlash va o‘z fikrini boshqalarga o‘tkazishga, ochiq holda baxslashishga, egallangan bilimlarni tahlil qilishga, qay darajada egallanganliklarini baholashga hamda tinglovchilarni baxslashish madaniyatiga o‘rgatadi.

F - fikringizni bayon etingS - fikringizni bayoniga biror sabab ko‘rsatingM - ko‘rsatilgan sababni tushuntiruvchi misol keltiring U - fikringizni umumlashtiring

3-mavzu. Qattiq jism mexanikasi.


76

Mashg‘ulot vaqti – 2 soat Talabalar soni: 40-70 gachaMashg‘ulot shakli Tematik ma’ruzaMa’ruza rejasi: 1. Absolyut qattiq jism. Qattiq jism harakatining

turlari2. Ilgarilanma va aylanma harakatlar kinematikasi3. Aylanma harakat dinamikasining asosiy tenglamasi4. Harakatlanayotgan qattiq jism energiyasi

O‘quv mashg‘ulotining maqsadi: qattiq jism kinematikasi va dinamikasidan bilimlar berish va ulardan amaliyotda foydalanishni o‘rgatish.

Pedagogik vazifalar:• absloyut qattiq jism, qattiq jism

harakatlariga tushuncha berish;• ilgarilanma va aylanma harakatlar

haqida umumiy tushuncha berish;• aylanma harakat dinamikasi haqida

ma’lumot berish;• harakatlanayotgan qattiq jism

energiyasi haqida ma’lumot berish.

O‘quv faoliyati natijalari:• fan asosida absolyut qattiq jism,

qattiq jism harakatlarini mazmuni va ahamiyatini yoritib beradi;

• fan asosida ilgarilanma va aylanma harakatlarni mazmuni va ahamiyatini yeritib beradi;;

• fan asosida aylanma harakat dinamikasini mazmuni va ahamiyatini yoritib beradi;

• harakatlanayotgan qattiq jism energiyasini mazmuni va ahamiyatini yoritib beradi.

O‘qitish usullari Ma’ruza, munozara, birgalikda o‘qish, tezkor so‘rovO‘qitish vositalari ma’ruzalar matni, kompyuter texnologiyalari,

marker, kodoskop, slaydlarO‘qitish shakli frontal, jamoaviyO‘qitish shart-sharoitlari texnik vositalardan foydalanishga mo‘ljallangan

auditoriyaMonitoring va baholash og‘zaki nazorat: savol-javob shakli, BBB usuli

asosida tarqatma materiallar

77

Ma’ruza mashg‘ulotining texnologik haritasi



1-bosqich Kirish

(10 minut)

1.1. Mavzuni nomi, maqsadi, o‘quv kursidagi o‘rnini belgilaydi.1.2. Ekranga mavzuni tuzilmaviy mantiqiy chizmasini chiqaradi (1-ilova).1.3. Mavzu rejasi bilan tanishtiradi (1-slayd).Talabalar faoliyatini baholash mezonlari bilan tanishtiradi (2-slayd)

Ma’ruza mashg‘ulotining mavzusini o‘rganib chiqadilar

Tanishib chiqadilar

2-bosqichAsosiy

(60 minut)

2.1. Tezkor-so‘rov texnikasidan foydalanib, o‘tilgan mavzu eslatiladi va talabalar faollashtiriladi:

• Moddiy nuqta nima?• Mexanik harakatni kinematik

kattaliklarni qaysi fizik kattaliklar tashkil etadilar?

• Mexanik harakatni dinamik kattalilarni nimalar tashkil etadilar?

• Harakat tenglamasi nima?2.2. Mavzuni asosiy nazariy jihatlarni tushuntirib beradi. Ma’ruza davomida fokuslovchi nazorat savollar beradi. Ma’ruzaning rejasini har bir bandi bo‘yicha xulosalar qiladi.

Savol-javobga faol qatnashadilar


Savollar javob beradilar

3-bosqich Yakuniy

(10-minut)

3.1. Mavzu bo‘yicha yakunlovchi xulosa qiladi.3.2. Mavzu bo‘yicha xulosalarni yozish vazifasini beradi.3.3. Mustaqil ishlash uchun vazifa beradi

Savollar beradilar

Mustaqil ish mavzusini yozib oladilar

Muhokamaga faol qatnashgan talabalarni rag‘batlantiradi, baholaydi

78


Абслоют атти қ қжисм

Таърифи

Фанда вазифаси

Табиатдаги атти жисмларқ қ

Таърифи

аракатлари Ҳ

аракатни кинематик тавсифиҲ

Илгариланма аракатни кинетик энергиясиҳ

Айланма аракатни кинетик энергиясиҳ

аракатланаётган жисм (системани) тўли энергиясиҲ қ

Мавзуни амалий а амиятиҳ

Хизмат кўрсатиш ва сервис со аларида атти жисм ҳ қ қаракатлари ва уларни катталиклардан фойдаланишиҳ

Илгарилан-ма аракат ҳ

аракат-Ҳланаётган

жисм энеригяси

Мавзу бўйича

хулосалар

атти Қ қжисм

Айланма аракат ҳ

аракатни динамик тавсифиҲ

аракатлар орасидаги бо ланишҲ ғ

аракатни кинематик тавсифиҲ

аракатни динамик тавсифиҲ

аракатлар орасидаги бо ланишҲ ғ

79

1-slayd

2-slaydTalabalar faoliyatini baholash mezonlari


Baholash mezonlariF.I.Sh. Baho Mezonlar

Bilim Follik Takliflar Jami ballBallar 0,8 0,6 0,6 2

% 40 30 30 100

3-slayd1-guruhga topshiriq

2-guruhga topshiriq

Маъруза режаси

1. Абсолют атти жисм. атти жисм аракатининг турлариқ қ Қ қ ҳ2. Илгариланма ва айланма аракатлар кинематикасиҳ3. Айланма аракат динамикасининг асосий тенгламасиҳ4. аракатланаётган атти жисм энергияси Ҳ қ қ

80


1. Qattiq jismni ilgarilanma harakati deb nimaga aytiladi?2. Ilgarilanma harakatni turlari va kinematik kattaliklarini qaysi fizik

kattaliklar tashkil etadi?3. Amaliyotda qaysi maqsadda ilgarilanma harakatni kattaliklaridan

foydalanish mumkin?


1. Qattiq jismni aylanma harakatini turlari to‘g‘risida ma’lumot bering, harakat tenglamalarini tushuntirib bering.

2. Amaliyotda qaysi maqsadda qattiq jismni aylanma harakatidan foydalanish mumkin?

3. Harakatlanayotgan jism qanday energiyaga ega?


1-Rasm. Qattiq jismni ilgarilanma harakati

6-slayd

r

F

F ′′

*F

F ′

iF∆

im∆ ir∆

O

O’

2-Rasm. Qattiq jismni aylanma harakati

7-slayd

l a

b

R O’ O

1) 2) 3) 4) 5)

3-Rasm. Ayrim qattiq jismlarni turlari

81

3-ilova (3.3)

BBB jadvali

Bilaman Bilishni hohlayman Bildim1 2 3

4-ilova (3.4)BBB usuli asosida tarqatma materiallar

Bilaman «+»Bilmayman «-»

Bildim «+»Bilaolmadim «-»

1. Absolyut qattiq jism2. Model3. Deformatsiya hodisasi4. Tabiatdagi qattiq jismlar5. Ilgarilanma harakat6. Qattiq jism kinematikasi7. Aylanma harakatni amaliy

ahamiyati8. Inersiya momenti9. Aylanma harakatni dinamikasi

БББ жадвалиБиламан,Билишни о лайманҳ ҳБилдим

- матн, (мавзу, бўлим) бўйича тад и от ишлари қ қолиб бориш имконини беради;- тизимни муло аза ҳилиш, таркибга ажратиш қ

кўникмаларини ривожлантиради.

БББ жадвалини тузиш оидалари билан қтанишилади. Якка тартибда (жуфтликда) расмийлаштирилади

уйидаги саволга жавоб берилади: Қ«Ушбу мавзу бўйича сиз нимани биласиз» ва «Нимани билишни о лайсиз?» (келгуси иш учун тахминий ҳ ҳ

асос яратилади)

Якка тартибда (жуфтликда) жавобларнинг 1-чи ва 2-чи устуни тўлдирилади

Муста ил равишда маъруза матнини қў ийди (маърузани эшитади). қЖадвалнинг 3-устунини муста ил қ(жуфтликда) тўлдиради)

82


Mashg‘ulot vaqti – 2 soat Talabalar soni: 25Mashg‘ulot shakli Masalalarni yechishga asoslangan amaliy

mashg‘ulotMa’ruza rejasi: 1. Qattiq jism harakatlari va ularning

turlari.2. Ilgarilanma harakatni kinematikasi.3. Aylanma harakatni dinamikasi.

O‘quv mashg‘ulotining maqsadi: nazariya asosida olingan bilimlarni chuqurlashtirish va amaliyotda ulardan foydalanishini o‘rganish

Pedagogik vazifalar:• masalani yechish shartlarini

ifodalashga yordam berish;• bilimlarni chuqur o‘zlashtirish va

mustahkamllashga yordam berish;• mustaqil ishlash qobiliyatlarini

o‘stirish• mantiqiy xulosa qilishga ko‘mak

berish.

O‘quv faoliyati natijalari:• mavzu bo‘yicha masalani yechish

shartlari va qoidalari haqida bilimlarga ega bo‘ladi;

• mavzu bo‘yicha olingan nazariy bilimlarni kenglashadi va amaliy bilimlarga ega bo‘ladi;

• mustaqil ishlash qobiliyatini kengaytiradi

O‘qitish usullari Amaliy ishlash usuli, kichik guruhlarda ishlashO‘qitish vositalari leksiyalar kursi, uslubiy ko‘rsatma, doskaO‘qitish shakli Guruhda va individual shakliO‘qitish shart-sharoitlari texnik vositalar bilan ta’minlangan auditoriyaMonitoring va baholash og‘zaki nazorat: savol-javob shakli, masalalarni

yechish




1-bosqich Kirish

(10 minut)

1.1. Amaliy mashg‘ulot mavzusi, maqsadi va rejasini ma’lum qiladi.1.2. Talabalarni faollashtirish uchun savol-javob o‘tkaziladi1.3. Talabalarning mashg‘ulotdagi faoliyatini mezonlari bilan tanishtiradi (1-ilova)

Eshitadi, yozishadi

Eshitadi

2-bosqichAsosiy

(60 minut)

2.1. Talabalarni bilimlarni aniqlash va faollashtirish maqsadida savol-javob o‘tkaziladi

Eshitadi

83

2.2. Talaba mustaqil ravishda masalani yechishini e’lon qiladi

Yozishadi

3-bosqich Yakuniy

(10-minut)

3.1. Mavzu bo‘yicha qisqa xulosalar qiladi, yakun yasaydi, talabalarni bilimini baholaydi3.2. Mustaqil ishlash uchun masalalar beradi

Eshitishadi.

Yozishadi

1-ilova



Baholash mezonlari


Ballar 0,8 0,6 0,6 2% 40 30 30 100

2-ilova

3-ilova

«Tezkor-so‘rov» savollari

Кичик гуру ларда ишлаш оидасиҳ қ1. Талабалар ишни бажариш учун зарур бўлган билим ва

малакаларга эга бўлмо и лозим.ғ2. Гуру ларга ани топшири лар берилмо и лозим.ҳ қ қ ғ3. Кичик гуру олдига ўйилган топшири ни бажариш учун ҳ қ қ

етарли ва т ажратилади.қ4. Гуру даги фикрлар чегараланмаганлиги ва тайзи а ҳ ққ

учрамаслиги а ида ого лантирилиши зарур.ҳ қ ҳ5. Гуру иш натижаларини андай та дим этишини ани ҳ қ қ қ

билишлари, ў итувчи уларга йўри нома бериши лозим.қ қ6. Нима бўлганда ам муло отда бўлинг, ўз фикрингизни эркин ҳ қ

намоён этинг.

84

1. Absolyut qattiq jism qanday ma’noga ega va qanday vazifani bajaradi?2. Qattiq jismni ilgarilanma harakatini harakterlaydigan kattaliklari nima?3. Ilagirlanma harakatni turlari va ulardan amaliyotda qaysi maqsadda

foydalanish mumkin?4. Aylanma harakat tenglamasi nima?5. Sistemani to‘liq energiyasini qanday tushuntirib va ifodalab berish

mumkin?

4-ilova

5-ilova«Nima uchun?» texnikasi

«Нима учун» техникасини схемаси

«Нима учун» схемаси

- муаммонинг даст-лабки сабабини ани лаш бўйича бир қбутун атор қарашлар, тизимли, қ

ижодий, тахлилий мушо ада илиш ҳ қкўникмаларни ривожлантиради

«Нима учун» схемасини тузиш оидалари билан танишадиқ

Якка тартибда (жуфтликда) муаммо шакллантиради. «Нима учун?» сўро и билан стрелка чизилади ва ғушбу саволга жавоб ёзилади. Ушбу жараён муаммони келтириб чи арган илдиз яширинган сабаби қўрнатилмагунча давом эттирилади

Мини – гуру ларга бирлашади, ўз ҳсхемаларини та ослайди ва ққўшимчалар киритади, умумий қ

схемага жамлайди

Натижалар та димотиқ

85

«Nima uchun qattiq jismlar mexanikasi talaba bilimlarini kengaytirishda ustuvor vazifa sifatida qaralmoqda?

Nima uchun? Nima uchun?

3-mavzu. Mexanik tebranishlar


86

Nima uchun? Nima uchun? Nima uchun?

Nima uchun?

Mashg‘ulot vaqti – 2 soat Talabalar soni: 40-70 gachaMashg‘ulot shakli Tematik ma’ruzaMa’ruza rejasi: 1. Tebranma harakat haqida ma’lumotlar

2. Mexanik tebranishlar va ularning turlari3. Garmonik tebranma harakati4. Rezanans hodisasi va uning amaliy ahamiyati

O‘quv mashg‘ulotining maqsadi: tabiat va texnikada, planetamiz hayotida ko‘p tarqalgan takrorlanuvchi jarayonlar, ularni o‘rganishda o‘z hissalarini qo‘shgan Sharq olimlari haqida bilim berish.

Pedagogik vazifalar:• tebranishlar va ularni tabiati haqida

umumiy tushuncha berish;• mavzuni fan va texnikada tutgan

o‘rni bilan tanishtirish;• tebranishlar fizikasi haqida

tushuncha berish;• rezanans hodisasi, hodisani ijobiy va

salbiy tomonlari haqida ma’lumotlar berish.

O‘quv faoliyati natijalari:• mavzuni maqsadi, vazifalari, o‘quv

jarayonida tutgan o‘rnini yoritib beradi;

• mavzuni tarkibiy strukturasini tushuntiradi;

• mexanik tebranishlari tadqiqot uslublarini ko‘rsatib, mazmunini yoritadi;

• tebranish fizikasi asosida vujudga kelgan sohalar va ularni amaliyotda tutgan o‘rnini yoritib beradi.

O‘qitish usullari Ma’ruza, savol-javob, topshiriqlar, amaliy ishlash usuli, aqliy hujum usuli

O‘qitish vositalari Leksiyalar kursi, doska, kodoskop, slaydlar, tarqatma materiallar

O‘qitish shakli frontal, jamoaviy

O‘qitish shart-sharoitlari texnik vositalardan foydalanishga va guruhlarda ishlashga mo‘ljallangan auditoriya

Monitoring va baholash og‘zaki nazorat: savol-javob shakli, nazorat savollari

87




1-bosqich Kirish

(10 minut)

1.1. Mavzuni nomi, maqsadi, o‘quv mashg‘ulotining natijalari e’lon qilinadi. Ekranga mavzuni tuzilmaviy mantiqiy chizmasini chiqaradi (1-ilova).1.2. Mavzu rejasi bilan tanishtiradi (1-slayd).Talabalar faoliyatini baholash mezonlari bilan tanishtiradi (2-slayd)

Tanishib chiqadilar

2-bosqichAsosiy

(60 minut)

2.1. Power point dasturi yordamida slaydlarni namoyish qilish va izohlash bilan mavzu bo‘yicha asosiy nazariy jihatlarni tushuntirib beradi (2-ilova)2.2. Mavzuning mazmunini, mohiyatini shakllantirish va takomillashtirish uchun umumiy tushuncha beradi (3-slayd)2.3. Faollashtirish maqsadida talabalarni 3 guruhga bo‘lib, topshiriqlar beriladi va shu asosda esse yozish topshiriladi (5-slayd)

Yozib oladilar

«Delfi» texnikasi asosida o‘z javoblarini format qog‘ozga yozadilar, muhokama qiladilar va o‘z mulohazalarini himoya qilish uchun prezentatsiya qiladilar

3-bosqich Yakuniy

(10-minut)

3.1. Mavzuni umumlashtirib xulosa qiladi, faol qatnashgan talabalar faoliyatini tahlil qiladi.3.3. Mustaqil ishlash uchun vazifa beradi

Savollar beradilar

yozib oladilar

1-slayd


88

Mavzu rejasi1. Tebranma harakat haqida ma’lumotlar2. Mexanik tebranishlar va ularning turlari3. Garmonik tebranma harakati4. Rezanons hodisasi va uning amaliy ahamiyati

2-slayd

Тебраниш-лар

Табиат ва техникада

Тирик организмда

Планетамиз аётидаҳ

Механик тебранишлар

Электромагнит тебранишлар

Таърифи

Резонанс одисасиҳ

Тебранма аракатҳ

Тебранаёт-ган реал система

Физикавий табиати асосида

Гармоник тебраниш-

лар

Тенгламалари

Тезлиги, тезланиши

Гармоник тебранаётган моддий ну тани тўли қ қэнергияси

Сўнувчи тебранишлар

Мажбурий тебранишлар

Тербанаётган система

Асосий белгилари

Физик катталиклари

89



Baholash mezonlari


Ballar 0,8 0,6 0,6 2% 40 30 30 100

3-slayd

1-Rasm. Garmonik tebranishda siljish (x), tezlik (v) va tezlanish (a)

4-slayd

2-Rasm. So‘nuvchi tebranishlar

5-slayd

90

1-guruhga topshiriq

2-guruhga topshiriq

3-guruhga topshiriq

3-ilova (4.3)Defi texnikasi

91


1. Tebranma harakat deb nimaga aytiladi?2. «Garmonik tebranishlar» mavzusida esse yozing.


1. Fizikaviy tabiati asosida tebranishlar qanday bo‘ladi?2. Quyidagi savolga «Ushbu mavzu bo‘yicha siz nimani bilasiz?» va

«Nimani bilishni hohlaysiz» BBB jadvali asosida javob yozing.


1. Qaysi usul yordamida so‘nmaydigan tebranishlarni hosil qilish mumkin?

2. Energiyaning saqlanish qonuni asosida garmonik tebranayotgan sistemani to‘liq energiyasini ta’rifi va formulasini yozing.

Delfi texnikasiFikrlarning baholar yig‘indisi javdali

GuruhMuqobil g‘oyalar

1-guruh 2-guruh 3-guruhD M K D M K D M K

Ko‘paytma yig‘indisi

D – darajali bahoM – muqobil bahoK – ko‘paytma 1 – eng yuqori ball

10 – eng past ball

4-ilova (4.4)

Дельфи техникаси.

Эссени энг яхши вариантини жамоада ба олаш ва танлаш ҳимконини беради.

Гуру нинг ар бир иштирокчиси ҳ ҳму имлик даражаси бўйича таклиф ҳэтилган алътернативани та симлайди (1-қжуда му им, Н-тача му им) шу билан ҳ ҳбирга натижа «ДМ» аторига ёзиладиқ

Альтернативларнинг ар бири ҳма буллик, самарадорлик, тежамлилик қдаражаси ёки бош а кўрсаткич бўйича қ10 баллик тизимга мувофи ба оланади қ ҳ(1-энг ю ори балл, 10-энг кичик балл). қШу билан бирга натижани «М» аторига қёзади

«Д» ва «М» аторидаги натижалар қкўпайтирилади ва якуний натижа «К» аторига ёзиладиқ

Якуний ба олаш вара и тузилади. ҳ ғФикрларнинг ба олар йи индиси ҳ ғ

жадвали тўлдирилади.)

92

BBB jadvali


5-ilova (4.5)BBB usuli asosida tarqatma materiallar

№ Tushuncha Bilaman «+»Bilmayman «-»


1. Tebranishlar2. Tebranma harakatni fizikaviy tabiati3. Tebranishlarni kinematik kattaliklari4. Erkin tebranishlar5. So‘nuvchi tebranishlar6. Majburiy tebranishlar7. So‘nish koeffitsiyenti8. So‘nishning logarifm dekrementi9. Avtotebranishlar10. Rezonans hodisasi va texnika11. Rezonansni salbiy oqibatlari

4-mavzu. Mexanik to‘lqinlar. Tovush to‘lqinlari

5.1. Ma’ruza mashg‘ulotining ta’lim texnologiyasi





уйидаги саволга жавоб берилади: Қ«Ушбу мавзу бўйича сиз нимани биласиз» ва «Нимани билишни о лайсиз?» (келгусий иш учун ҳ ҳ

тахминий асос яратилади)



93

Mashg‘ulot vaqti – 2 soat Talabalar soni: 40-70 gachaMashg‘ulot shakli Tematik ma’ruzaMa’ruza rejasi: 1. Mexanik to‘lqinlar. Tebranishlarning elastik

muhitda tarqalishi.2. To‘lqinning harakteristikasi. To‘lqin tenglamasi.3. Tovushning tabiati. Tovush tezligi.4. Akustik rezonans va uning qo‘llanilishi5. Ultratovush va infratovushlarning servis sohalarida qo‘llanilishi

O‘quv mashg‘ulotining maqsadi: mexanik to‘lqinlar va ularning fizik tabiati haqida bilimlar berish. Tovush tabiati, ultratovushlar va infratovushlarning amaliy ahamiyati va qo‘llanilishi haqida bilimlarni shakllantirish

Pedagogik vazifalar:• to‘lqinlar va ularni tabiati haqida

umumiy tushuncha berish;

• mavzuni fan, texnika va amaliyotda tutgan o‘rni;

• akustika haqida tushuncha berish.




• mexanik to‘lqinlarni interferensiya, difraksiya hodisalarini yoritib beradi;

• akustikani asosiy tarmoqlarini ko‘rsatib, mazmunini yoritib beradi.

O‘qitish usullari Ma’ruza, namoyish etish, savol-javob, aqliy hujum usuli

O‘qitish vositalari Leksiyalar kursi, doska, kodoskop, slaydlar, tarqatma materiallar


ishlashga mo‘ljallangan auditoriyaMonitoring va baholash og‘zaki nazorat: savol-javob shakli, «Mexanik

to‘lqinlar»ga Klaster tuzing


Faoliyat Faoliyati mazmuni

94

bosqichlari o‘qituvchi talaba1-bosqich

Kirish (10 minut)

1.1. Mavzuni nomini aytadi. Ekranga mavzuni tuzilmaviy mantiqiy chizmasini chiqaradi (1-ilova).

1.2. Mavzuning maqsadi va o‘quv faoliyati natijalarini aytib beradi

1.3. Talabalarning bilimlarini jonlantirish uchun savollar beradi (2-ilova)

Eshitadilar

Yozib oladilar

Savollarga javob berishadi

2-bosqichAsosiy

(60 minut)

2.1. Slaydlarni namoyish qilish va izohlash bilan mavzu bo‘yicha asosiy nazariy jihatlarni tushuntirib beradi 2.2. Ma’ruza jarayonida fokuslovchi nazorat savollar beradi.

2.3. Mavzuning rejasini har bir savoli bo‘yicha xulosalar qiladi

Tomosha qilishadi, yozishadi

Savollarga javob berishadi yozishadi

3-bosqich Yakuniy

(10-minut)

3.1. Mavzu bo‘yicha yakunlovchi xulosa qiladi, ish natijalarini izohlab beradi.

3.2. «Klaster» texnologiyasini tushuntiradi (3-ilova)Mustaqil ishlash uchun vazifa beradi.

Savollar beradilar

yozib oladilarmustaqil ishlash uchun «klaster» texnologiyasini yozib oladilar


95

1-slayd

Тўл инлар қ

Вужудга келиш жараёни

Механик тўл инларқ

Электромагнит тўл инларқ

Турлари

Му итларда тар алиш тезликлариҳ қ

Субъектив характеристикаси

Товуш тўл инлариқ

Механик тўл инларқ

Акустика

Асосий характеристикаси

Тармо лари қ

Ультра товушларни ўлланиш со алариқ ҳ

Инфратовушларни ўлланиш со алариқ ҳ

Характеристикалари

одисалари Ҳ

Объектив характеристикаси

96

1-Rasm. Mexanik to‘lqin grafigi

2-ilova (5.2)


Х

0 t

r

λ υ

97

Ekspert varag‘i №11. To‘lqinlar nima asosida vujudga kelgan?2. To‘lqinni grafik tasvirini qanday ifodalash mumkin?3. To‘lqin tenglamasi nimani ifodalaydi?

Jonlantirish uchun savollar:

1. To‘lqin tushunchasi nimani bildiradi?2. Nima asosida to‘lqinlar ikki xil bo‘ladi?3. To‘lqin uzunligi nima va u grafikda qanday belgilangan?4. Ko‘ndalang to‘lqin nima va u qanday muhitda tarqaladi?5. Tovush nima va uni qaysi harakteristika orqali ifodalash mumkin?6. Servis sohalarida qaysi maqsadda ultratovush va infratovushlardan

foydalanish mumkin?

2-guruhga topshiriq

3-ilova (5.3)Klaster tuzish

4-ilova (5.4)Klaster tuzish qoidalari

98

Ekspert varag‘i №21. Akustika nima va u qanday tarmoqlardan iborat?2. Tovushni ob’ektiv harakteriskialari va ularni amaliy ahamiyati

nimada?3. Tovushni sub’ektiv harakteristikalari nima va ulardan qayerda

foydalaniladilar?4. Ultra- va infratovushlar tirik organizmlarga qanday ta’sir

ko‘rsatadilar?

1. Topshiriqni diqqat bilan o‘qib chiqing.2. Fikrlarni tarmoqlantirish jarayonida paydo bo‘lgan har bir fikrni

yozing.3. Imlo xatolar va boshqa jihatlarga e’tibor bering.4. Belgilangan vaqt tugamaguncha yozishni to‘xtatmang, fikringizni

jamlashga harakat qiling.5. Fikrlarni chegaralamang, ular o‘rtasida o‘zaro aloqadorligiga e’tibor

qarating.

5.2. Amaliy mashg‘ulotni olib borish texnologiyasi

Mashg‘ulot vaqti – 2 soat Talabalar soni: 25Mashg‘ulot shakli Bilimlarni chuqurlashtirish va mustahkamlashga

qaratilgan amaliy mashg‘ulotMa’ruza rejasi: 1. Mexanik tebranishlarning turlari va

harakteristikalari2. Mexanik to‘lqinlarning turlari va harakteristikalari3. Tovush va uning harakteristikalari

O‘quv mashg‘ulotining maqsadi: mavzu bo‘yicha bilimlarni chug‘urlashtirishni ta’minlash

Pedagogik vazifalar:• mavzuni mustaqil o‘rganish

malakalarini shakllantirish;• mavzu bo‘yicha bilimlarni chuqur

o‘zlashtirish va mustahkamlashga yordam berish;

• kichik guruhlarda hamkorlikda ishlash ko‘nikmalarini shakllantirish;

• o‘z nuqtai nazarga ega bo‘lish, mustaqil ishlash qobiliyatlarini o‘stirish;

• mantiqiy xulosa chiqarishga ko‘mak berish.

O‘quv faoliyati natijalari:• mavzu bo‘yicha amaliy bilimlarga

ega bo‘ladi;• nazariyadan amaliyotda

foydalanish qobiliyatiga ega bo‘ladi;

• guruh bilan hamkorlikda ishlash haqida ma’lumotlarga ega bo‘ladi;

• mustaqil ishlash va o‘z nuqtai nazarga ega bo‘ladi;

• xulosa chiqarishga ega bo‘ladi.

O‘qitish usullari Masalalarni yechish usuli, baxs-munozara, kichik guruhlarda ishlash

O‘qitish vositalari Leksiyalar kursi, uslubiy ko‘rsatma, doska, qog‘ozlar

O‘qitish shakli Guruhlarda ishlash

O‘qitish shart-sharoitlari Texnik vositalar bilan ta’minlangan va guruhlarda ishlashga mo‘ljallangan auditoriya

Monitoring va baholash Og‘zaki nazorat: savol-javob shakli. Mustaqil ish topshiriqlari

100




1-bosqich Kirish

(10 minut)

1.1. Amaliy mashg‘ulot mavzusi, maqsadi, muhokama uchun savollar, ko‘zlanayotgan natijalar va mashg‘ulotni olib borish xususiyatlarini ma’lum qiladi.1.2. Guruhlarda ishlash qoidasi bilan tanishtiradi (1-ilova).1.3. Talabalarni bilimini jonlantirish uchun jalb etuvchi savollar beradi (2-ilova)

Eshitadi

Savollarga javob beradi

2-bosqichAsosiy

(60 minut)

2.1. Doskani oldida javob beradigan talaba ishini nazorat qiladi.2.2. Masalani yechish bo‘yicha aniq ko‘rsatmalar beradi, ochiq savollar beradi.2.3. Guruh ishini nazorat qiladi.2.4. Grafikda masshtab ko‘rsatilishini talab qiladi

Masalani yechadi


Masala ustida ishlaydi, chizadi

3-bosqich Yakuniy

(10-minut)

3.1. Ish yakunlarini chiqaradi. Faol talabalarni baholash mezoni orqali rag‘batlantiradi (3-ilova).3.2. Talabalar erkin mustaqil fikr doirasini kengaytirish va takomillashtirish uchun mustaqil ishlar mavzulari bilan tanishtiradi (4-ilova).3.3. Mustaqil ishlash uchun masalalar beradi

Eshitishadi., aniqlaydi

Yozib olishadi

Yozib olishadi

1-ilova

2-ilova

101

Kichik guruhlarda ishlash qoidasi1. Talabalar ishni bajarish uchun zarur bilim va malakalarga ega bo‘lmog‘i

lozim.2. Guruhlarga aniq topshiriqlar berilmog‘i lozim.3. Kichik guruh oldida qo‘yilgan topshiriqni bajarish uchun yetarli vaqt

ajratiladi.4. Guruhlardagi fikrlar chegaralanmaganligi va tayziqqa uchramasligi haqida

ogohlantirilishi zarur.5. Guruh natijalarini qanday taqdim etishini aniq bilishlari, o‘qituvchi ularga

yo‘riqnoma berishi lozim.6. Nima bo‘lganda ham muloqotda bo‘ling, o‘z fikringizni erkin namoyon

eting.

3-ilova



Baholash mezonlari


Ballar 0,8 0,6 0,6 2% 40 30 30 100

4-ilovaMustaqil ishlar mavzulari

1. Rezonans hodisasi. Hodisani amaliy ahamiyati va salbiy oqibatlari.

2. Avtotebranishlar va ularni amaliy ahamiyati3. Mexanik to‘lqinlar, texnika va tabiiy hodisalarda to‘lqinlarni

muhimligi4. Tovushning tabiati, harakteristikalari, intensivligi, amaliy

muhimligi5. Ultra- va infratovushlardan servis sohasida foydalanish

usullari, yo‘llarini o‘rganish.

102

Talabalarni bilimlarini jonlantirish uchun savollar

1. Berilgan masalani sharti nazariyani qaysi mavzuida mos keladi?2. Masalani shartini rasm yoki grafik orqali ifodalash kerak-mi?3. Tebranma harakatni kinematik kattaliklarini qaysi fizik kattaliklar

ifodalaydilar?4. Garmonik tebranishlarni tezligini qaysi formulalar bilan ifodalash

mumkin? Formulani tahlili.5. Mexanik to‘lqin harakteristikalari orasidagi bog‘lanishni qanday

ifodalash mumkin?6. Yechilgan masala bo‘yicha qanday xulosa qilish mumkin? Xulosa

amaliy harakterga ega bo‘lishi kerak.

5-mavzu. Gazlarning molekulyar-kinetik nazariyasining asoslari


Mashg‘ulot vaqti – 2 soat Talabalar soni: 40-70 gachaMashg‘ulot shakli Tematik ma’ruzaMa’ruza rejasi: 1. Molekulyar fizika. Makroskopik holat va

parametrlar. 2. Molekulyar-kinetik nazariyasini asosiy holatlari va tenglamalari3. Ideal gaz. Ideal gaz qonunlari. Ideal gazni holat tenglamasi 4. Ehtimollik va fluktuatsiya5. Maksvell taqsimoti

O‘quv mashg‘ulotining maqsadi: molekulyar fizika va uning vazifasi haqida ma’lumotlar berish. Issiqlik hodisalarni qonunlarini, bu hodisalardan amalda, texnikada foydalanilishi haqida bilimlarni shakllantirish.

Pedagogik vazifalar:• molekulyar fizika va uning usullari

haqida tushuncha berish;• molekulyar-kinetik nazariya, ideal

gaz haqida ma’lumotlar berish;• ehtimollik, fluktuatsiya, Maksvell

qonuni haqida tushuncha berish;• mavzuni fan, texnika va amaliyotda

tutgan o‘rni bilan tanishtirish.




• ideal gaz qonunlari va ularni grafiklari, holat tenglamasini yoritib beradi;

• ehtimollik va fluktuatsiyani mazmunini tushuntirib beradi;

• Maksvell taqsimotini yoritib beradi.

O‘qitish usullari Ma’ruza, savol-javob, taqdimot, aqliy hujumO‘qitish vositalari Leksiyalar kursi, kodoskop, grafik organayzerlarO‘qitish shakli frontal, jamoaviyO‘qitish shart-sharoitlari texnik vositalardan foydalanishga va guruhlarda

ishlashga mo‘ljallangan auditoriya, laboratoriya xonasi

Monitoring va baholash og‘zaki nazorat: savol-javob shakli, nazorat savollari, Klaster tuzish




1-bosqich 1.1. Mavzuni nomini, maqsadi e’lon qilinadi. Tanishib 103

Kirish (10 minut)

Ekranga mavzuni tuzilmaviy mantiqiy chizmasini chiqaradi (1-ilova).1.2. Mavzu rejasi bilan tanishtiradi (1-slayd).Talabalar faoliyatini baholash mezonlari bilan tanishtiradi (2-slayd)

chiqadilar

2-bosqichAsosiy

(60 minut)

2.1. Slaydlarni namoyish qilish va izohlash bilan mavzu bo‘yicha asosiy nazariy jihatlarni tushuntirib beradi (2-ilova)2.2. Mavzuning mazmunini, mohiyatini shakllantirish va takomillashtirish uchun umumiy tushuncha beradi (3-slayd).2.3. Faollashtirish maqsadida va shu asosida Klaster tuzishni topshiriladi (3-ilova)

Tomosha qilishadi, yozishadi

Eshitishadilar, yozishadi

yozishadi

3-bosqich Yakuniy

(10-minut)

3.1. Mavzuni umumlashtirib xulosa qiladi, faol qatnashgan talabalar faoliyatini tahlil qiladi..3.2. Mustaqil ishlash uchun vazifa beradi (4-slayd).

Savollar berishadi

Yozishadi

1-slayd


104

Mavzu rejasi

1. Molekulyar fizika. Makroskopik holat va parametrlar. 2. Molekulyar-kinetik nazariyasini asosiy holatlari va tenglamalari3. Ideal gaz. Ideal gaz qonunlari. Ideal gazni holat tenglamasi 4. Ehtimollik va fluktuatsiya5. Maksvell taqsimoti

2-ilova (6.2)

Молекуляр физика

Молекуляр физика фани ва унинг вазифалари

Фанни ривожланиш тарихи

Фан со алариҳ


Турлари

оидалари ҚМолекуляр-кинетик назария

Макроско-пик

жисмлар

Идеал газ

Моддаларни ўрганишда асосий назария

Назарияни тў рилигини тасди лайдиган одисаларғ қ ҳ

Изожараёнлар

онунлари Қ

олат параметрлари Ҳ

олат тенгламасиҲ

Таърифи

Максвелл та симоти қ

Кўчиш одисалари ҳ

олат тенгламасиҲ

Максвелл онуниқ

Газ олатини характерлайдиган тезликларҳ

Диффузия одисасиҳ

Ички иш аланиш одисасиқ ҳ

Исси лик ўтказувчанлик одисасиқ ҳ

105

2-slayd

T=const

V

P

1-Rasm. Izotermik jarayoni

P=const

t0C

V

-273

P=const

Т,К

V

Изобара

P=const

V

P

2-Rasm. Izobarik jarayoni

0 -2730

V=const

t0C

P

V=const

T, K

P

И

зохо

ра

V=

cons

t

V

P

3-Rasm. Izoxorik jarayoni

106

3-slayd

P1

V1

T1

P2

V

T1

P2

V2

T2

4-Rasm. Gazni boshlang‘ich holatdan oxirgi holatga o‘tishi

ϑ

ϑ∆∆

n

n

ϑ∆ квϑ ϑ Эϑ

5-Rasm. Maksvell taqsimoti

3-ilova (6.3)Klaster tuzish

107

4-slayd

5-slayd


МОЛЕКУЛЯР

ФИЗИКА

ФАН

Статистик усул

олат Ҳпараме-трлари

Кўчиш одисалари ҳва уларни

амалий а амиятиҳ

Исси лик қаракатиҳ

Изожараёнлар ва улар-

нинг амалий

а амиятиҳ

Термодинамик усул

Максвелл та симотиқ

108

Mustaqil ishlar mavzulari1. Moddaning tuzilishi haqida umumilmiy ma’lumotlar.2. Termodinamik va statistik usullar.3. Ideal gazning kinetik nazariyasining asosiy tenglamasi.4. Gazlarda ko‘chish hodisalari.5. Texnologik jarayonlarda ko‘chish hodisalarni roli

Nazorat savollari1. Molekulyar-kinetik nazariyasining asosiy qonun-qoidalari

nimalardan iborat?2. Hozirgi zamon fanida jismlarning fizik xossalarini o‘rganishda

qanday usullardan foydalanish mumkin?3. Holat tenglamasi deb nimaga aytiladi?4. Universal gaz doimiysining fizik mazmunini energetik nuqtai-

nazaridan qanday tushuntira olish mumkin?5. Fluatatsiya nima?


qaratilgan amaliy mashg‘ulot

Ma’ruza rejasi: 1. Ideal gaz qonunlari va holat tenglamasi.2. Gaz molekulalarini tezliklari.3. Ko‘chish hodisalari

O‘quv mashg‘ulotining maqsadi: mavzu bo‘yicha bilimlarni chug‘urlashtirishni ta’minlash

Pedagogik vazifalar:• mavzu bo‘yicha bilimlarni

o‘zlashtirish va kengaytirishga motivatsiya yaratish;

• mavzu bo‘yicha bilimlarni mustahkamlashga yordam berish;

• o‘z nuqtai nazarga ega bo‘lish, mustaqil ishlash qobiliyatlarini o‘stirish;

• mantiqiy xulosa chiqarishga ko‘mak berish.

O‘quv faoliyati natijalari:• mavzu bo‘yicha nazariy-amaliy

bilimlarga ega bo‘ladi;• nazariyadan amaliyotda

foydalanish ko‘nikmalarga ega bo‘ladi;


• mustaqil ishlash, fikrlash va o‘z nuqtai nazarga ega bo‘ladi;

• xulosa chiqarish ko‘nikmalarga ega bo‘ladi.


O‘qitish vositalari Leksiyalar kursi, uslubiy ko‘rsatma, doska, qog‘ozlar, kompyuter texnologiyalari


O‘qitish shart-sharoitlari Texnik vositalar bilan ta’minlangan va guruhlarda ishlashga mo‘ljallangan auditoriya, laboratoriya xonasi

Monitoring va baholash Og‘zaki nazorat: savol-javob shakli, reyting tizimi asosida baholash

109




1-bosqich Kirish

(10 minut)

1.1. Amaliy mashg‘ulot mavzusi, maqsadi va o‘quv faoliyati natijalarini aytadi, ma’lumotni olib borish xususiyatlarini ma’lum qiladi. Ta’lim jarayonini kichik guruhlarda ishlash orqali amalga oshirishini e’lon qiladi (1-ilova).1.2. Talabalarning mashg‘ulotdagi faoliyatini baholash ko‘rsatkichlari va mezonlari bilan tanishtiradi (2-ilova).

Eshitadilar

Eshitadilar

2-bosqichAsosiy

(60 minut)

2.1. Yakka javob beradigan talaba ishini nazorat qiladi;2.2. Masalani yechish bo‘yicha aniq ko‘rsatmalar beradi, ochiq savollar beradi;2.3. Guruh ishini nazorat qiladi;2.4. Masalani javobini SI sistemasida yechishini talab qiladi.

Masalani yechadi


Masala ustida ishlaydiBajarishadi

3-bosqich Yakuniy

(10-minut)

3.1. Ish yakunlarini chiqaradi. Faol talabalarni baholash mezoni orqali rag‘batlantiradi (3-ilova).3.2. Talabalar erkin mustaqil fikr doirasini kengaytirish va takomillashtirish uchun mustaqil ishlar mavzulari bilan tanishtiradi (4-ilova).3.3. Mustaqil ishlash uchun masalalar beradi

Eshitishadi., aniqlaydi

Yozishadi

Yozishadi

1-ilova

2-ilova

110






eting.

3-ilova



Baholash mezonlari


Ballar 0,8 0,6 0,6 2% 40 30 30 100

4-ilova

6-mavzu. Termodinamika asoslari111

Talabalarni bilimlarini jonlantirish uchun savollar

1. Nazariyada ideal gaz qanday vazifani bajaradi?2. Uslubiy usul asosida masalani yechishini nimadan boshlash kerak?3. Holat parametrlarni qaysi fizik kattaliklar tashkil etadilar?4. 1 mm.sim.ust. qancha paskalga teng?5. экв vvv >> - ifoda qanday ma’noga ega?6. Yechilgan masala bo‘yicha qanday xulosa qilish mumkin?

Mustaqil ishlar mavzulari

1. Molekulyar fizika vazifasi nimadan iborat?2. Atom va molekulalarni issiqlik harakatlari bilan qaysi

issiqlik hodisalari, jarayonlari bog‘liq?3. Izojarayonlardan qaysi maqsadda foydalanish mumkin?4. Tabiatda, tirik organizmda, texnologik jarayonlarda

diffuziya hodisasi qanday rol o‘ynaydi?


Mashg‘ulot vaqti – 2 soat Talabalar soni: 40-70 gachaMashg‘ulot shakli Tematik ma’ruzaMa’ruza rejasi: 1. Sistemaning to‘la va ichki energiyasi

2. Termodinamikani birinchi qonuni va uning tatbiqi3. Aylanma jarayonlar. Issiqlik mashinasi4. Entropiya. Termodinamikani ikkinchi qonuni5. Nernst teoremasi. Termodinamikaning uchinchi qonuni

O‘quv mashg‘ulotining maqsadi: issiqlik nazariyasini, issiqlik hodisalari nazariyasining asosini tashkil etadigan termodinamikaning qonunlari, sikllar haqidagi bilimlarni shakllantirish.

Pedagogik vazifalar:• Termodinamika, termodinamik

jarayon, termodinamik sistema, jismning ichki energiyasi haqida tushuncha beriladi;

• Termodinamik sistemani ichki energiyasi o‘zartirish usullarini tushuntirish;

• Aylanma jarayonlar, issiqlik mashina haqida ma’lumot beriladi;

• Dars jarayonida termodinamika asoslari haqida umumiy ma’lumot beriladi.


jarayonida tutgan o‘rnini o‘rganadi;• sistemaning ichki energiyasini

o‘zgartirish usullarni o‘rganadi;• termodinamikaning I qonunini va

uning tatbiqini o‘rganadi;• aylanma jarayonlari va ularning

amaliy ahamiyatini o‘rganadi;• Nernst teoremasini o‘rganadi.

O‘qitish usullari Ma’ruza, «Delfi» texnikasi, savol-javob, grafik organayzer

O‘qitish vositalari Leksiyalar kursi, kompyuter texnologiyalari, kodoskop



Monitoring va baholash og‘zaki nazorat: savol-javob shakli. Mavzu bo‘yicha BBB jadvalini to‘ldirish

112

Ma’ruza mashg‘ulotining texnologik haritasiFaoliyat

bosqichlariFaoliyati mazmuni

o‘qituvchi talaba1-bosqich

Kirish (10 minut)

1.1. Ekranga mavzuni tuzilmaviy mantiqiy chizmasini chiqaradi (1-ilova), bugungi mavzuning o‘quv kursidagi o‘rnini belgilaydi.1.2. Oldingi mashg‘ulot haqidagi natijalarini eslatadi.1.3. O‘quv mashg‘ulotining maqsadi va o‘quv faoliyatining natijalarini aytadi.

Eshitadilar, o‘rganadilar, yozib oladilar

2-bosqichAsosiy

(60 minut)

2.1. Tezkor-so‘rov texnikasidan foydalanib, o‘tilgan mavzu eslatiladi va talabalar faollashtiriladi: - jismlarning fizik holatini qaysi usullar o‘rganadilar? - termodinamik usul tabiatni qaysi qonuniga asoslangan? - molekulyar nuqtai nazardan termodinamika, shuningdek, makroskopik fizikaning ixtiyoriy boshqa bo‘limida – bosim, zichlik, temperatura qanday ma’noga ega? - makroskopik sistemaning tabiatini boshqaruvchi statistik yoki ehtimollik qonunlarini asosini nima tashkil etadi? - talabalarga mustaqil ishlash uchun tezkor-so‘rov o‘tkaziladi (4-slayd).2.2. Mavzuning mazmunini, mohiyatini shakllantirish va takomillashtirish uchun umumiy tushuncha beradi (5-slayd).2.3. Faollashtirish maqsadida talabalarni 2 guruhga bo‘lib, yuqoridagilar asosida topshiriqlar beriladi va shu asosida esse yozish topshiriladi (6-slayd). «Delfi» texnikasi asosida amalga oshiriladi (7-slayd)2.4. Yakuniy xulosa qilishga talabalarni yo‘naltiradi. Javoblarni sharhlaydi, aniqlik kiritadi, to‘g‘rilaydi.


Yozib oladilar

Yozib oladilar

Eshitadilar

3-bosqich Yakuniy

(10-minut)

3.1. Mavzuni umumlashtirib xulosa qiladi, faol qatnashgan talabalar faoliyatini tahlil qiladi..3.2. Mustaqil ishlash uchun topshiriq beradi: o‘tilgan mavzu bo‘yicha BBB jadvalini to‘ldirib kelish (8-slayd).

Eshitadilar


113


ТЕРМОДИНАМИКА

Вазифаси

Термодинамик система

Термодинамик жараён

Макроскопик олат параметрлариҳ

Ўзгартириш усуллари

P-V диаграмма

Айланма жараён

Термодинамик

системани ички

энергияси

Исси лик машинақ

Исси лик двигателлариқ

озирги кунинг энг асосий вазифалариҲ

Иш бажариш

Исси лик алмашинувиқ

Термодинамиканинг фундаментал онунлариқ

114

dв

с V

P

2

1

a

b

S

1-Rasm. P-V diagrammada aylanma jarayoni

2-slayd

Q1

4 3

2

1

V3 V2 V4 V1 V1 V

P

2-Rasm. Karno sikli

3-slayd

A=Q1-Q2

Иш

Q2

Q1

Т1 температурали исситкич

Т2 температурали совиткич

Ишчи модда

3-Rasm. Issiqlik dvigateli (mashina)ni tarkibiy qismlari

4-slayd115

5-slayd


116

Tezkor-so‘rov

• Termodinamika nimani o‘rganadi?• Termodinamik jarayon deb nimaga aytiladi?• Termodinamik sistema nimadan tashkil topgan?• Jismlarni ichik energiyasi nimani ifodalaydi?• Termodinamikani birinchi qonunini qaysi jarayonlar uchun

qo‘llash mumkin?

Umumiy tushunchalar

Aylanma jarayon – sistema qator holatlarni o‘tish natijasida o‘zining dastlabki holatiga qaytadigan jarayon.

Issiqlik – materiya harakatini shakli; jismlar o‘rtasidagi issiqlik almashinish jarayonining energetik ifodasi.

Ichki energiya – jismning faqat ichki holatiga bog‘liq bo‘lgan energiya.

Karno sikli – navbatma-navbat o‘zaro almashinib turuvchi ikki izotermik jarayon va ikki adiabatik jarayondan iborat qaytar aylanma issiqlik jarayoni.

Termodinamika (yunoncha termo – issiqlik, dynamics - kuch) – termodinamik muvozanat holatida turgan makroskopik tizimlarning umumiy xossalari va bu holatlar orasidagi o‘tish jarayonlari to‘g‘risidagi fan.

Entropiya – (yunoncha entropia – aylanish, o‘zgarish) – har qanday termodinamik tizimning holat funksiyalaridan biri.

2-guruhga topshiriq

7-slayd

Delfi texnikasiFikrlarning baholar yig‘indisi javdali

Дельфи техникаси.

Эссени энг яхши вариантини жамоада ба олаш ва танлаш ҳимконини беради.

Гуру нинг ар бир иштирокчиси ҳ ҳму имлик даражаси бўйича таклиф ҳэтилган алътернативани та симлайди (1-қжуда му им, Н-тача му им) шу билан ҳ ҳбирга натижа «ДМ» аторига ёзиладиқ

Альтернативларнинг ар бири ҳма буллик, самарадорлик, тежамлилик қдаражаси ёки бош а кўрсаткич бўйича қ10 баллик тизимга мувофи ба оланади қ ҳ(1-энг ю ори балл, 10-энг кичик балл). қШу билан бирга натижани «М» аторига қёзади

«Д» ва «М» аторидаги натижалар қкўпайтирилади ва якуний натижа «К» аторига ёзиладиқ

Якуний ба олаш вара и тузилади. ҳ ғФикрларнинг ба олар йи индиси ҳ ғжадвали тўлдирилади.)

117

Ekspert varag‘i №11. Termodinamikada energiyani saqlanish va aylanish qonuni nimani

ifodalaydi?2. Issiqlik dvigatellari nima asosida har xil turlarga bo‘linadi?

Ekspert varag‘i №21. Aylanma jarayoni yoki sikl qanday jarayonlardan tashkil topgan (P-

V diagramma asosida)?2. Hozirgi kunda dunyo olimlari, muxandis – konstruktorlari oldida

qanday muhim vazifalar qo‘yilgan?

GuruhMuqobil g‘oyalar

1-guruh 2-guruh 3-guruhD M K D M K D M K

Ko‘paytma yig‘indisi

D – darajali bahoM – muqobil bahoK – ko‘paytma 1 – eng yuqori ball

10 – eng past ball

8-slayd

BBB jadvali


7-mavzu. Suyuqliklar. Qattiq jismlar





уйидаги саволга жавоб берилади: Қ«Ушбу мавзу бўйича сиз нимани биласиз» ва «Нимани билишни о лайсиз?» (келгусий иш учун ҳ ҳ

тахминий асос яратилади)


118

Mustaqil ravishda ma’ruza matnini o‘qiydi (ma’ruzani eshitadi). Jadvalning 3-ustunini mustaqil (juftlikda) to‘ldiradi)


Mashg‘ulot vaqti – 2 soat Talabalar soni: 40-70 gachaMashg‘ulot shakli Tematik ma’ruzaMa’ruza rejasi: 1. Suyuqliklar. Suyuqliklarning tuzilishi va asosiy

hossalari.2. Suyuqliklar va qattiq jism chegarasida ro‘y beradigan hodisa.3. Ho‘llash va ho‘llamaslik. Kapillyarlik hodisasi va

uning qo‘llanilishi.4. Kristall va amorf jismlar.5. Suyuq kristallar va ularni amaliy ahamiyati.

O‘quv mashg‘ulotining maqsadi: suyuqliklar to‘g‘risida chuqur bilimlar berish. Qattiq jismlarni tuzilishi, jarayonlari va amaliy ahamiyati haqida talabalarni bilimlarini shakllantirish.

Pedagogik vazifalar:• molekulyar-kinetik nazariyasi

asosida suyuqliklar haqida tushuncha berish;

• suyuqliklarni ho‘llash va ho‘llamasligi, kapilyarlik hodisasi to‘g‘risida ma’lumot berish;

• qattiq jismlarni tuzilishi, turlari, jarayonlari haqida tushuncha berish;

• dars jarayonida mavzu haqida umumiy ma’lumot berish.



• suyuqlikdagi ichki bosimi va uning ta’isirini tushuntirib beradi;

• suyuqlik va qattiq jism chegarasida ro‘y beradigan hodisani tushuntirib beradi;

• qattiq jismni ichki tuzilishi va bu asosida qattiq jism turlarini yoritib beradi;

• qattiq jism ega bo‘lgan jarayonlar va ularni amaliy ahamiyatini tushuntirib beradi.

O‘qitish usullari Ma’ruza, «Pinbord» texnikasi, savol-javob, grafik organayzer

O‘qitish vositalari Leksiyalar kursi, kompyuter texnologiyalari, kodoskop



Monitoring va baholash og‘zaki nazorat: savol-javob shakli

119




1-bosqich Kirish

(10 minut)

1.1. Ekranga mavzuni tuzilmaviy mantiqiy chizmasini chiqaradi (1-ilova), umumiy ma’lumot beradi va bugungi mavzuni o‘quv kursidagi o‘rnini belgilaydi.1.2. Oldingi mashg‘ulot haqidagi natijalarini eslatadi.1.3. O‘quv mashg‘ulotining maqsadi va o‘quv faoliyatining natijalarini aytadi.

Eshitadilar, yozib oladilar

2-bosqichAsosiy

(60 minut)

2.1. Slaydlarni namoyish qilish va izohlash bilan mavzu bo‘yicha asosiy jihatlarni tushuntirib beradi (2-ilova).2.2. Mavzuning mazmunini, mohiyatini shakllantirish va takomillashtirish uchun umumiy tushuncha beradi (2-7 slaydlar).2.3. Faollashtirish maqsadida talabalarni 2 guruhga bo‘lib, topshiriqlar beradi va shu asosda esse yozish topshiriladi (9-slayd). «Pinbord» texnikasi asosida «Zamonaviy muammolar» savolga javob berish (8-slayd)

Yozib oladilar

Yozib oladilarEshitadilar

3-bosqich Yakuniy

(10-minut)

3.1. Mavzuni umumlashtirib xulosa qiladi, faol qatnashgan talabalar faoliyatini tahlil qiladi.3.2. Mustaqil ishlash uchun topshiriq beradi (9-slayd).

Savollar berishadi

1-slayd

1-ilova (8.1)

120

Mavzu rejasi

1. Suyuqliklar. Suyuqliklarning tuzilishi va asosiy hossalari.2. Suyuqliklar va qattiq jism chegarasida ro‘y beradigan hodisa.3. Ho‘llash va ho‘llamaslik. Kapillyarlik hodisasi va uning qo‘llanilishi.4. Kristall va amorf jismlar.5. Suyuq kristallar va ularni amaliy ahamiyati.

Mavzuning tuzilmaviy mantiqiy chizmasi

2-ilova (8.2)

Сую лик-қлар

Тузилиши ва асосий хоссалари

Молекуляр босим

Сирт таранглиги ва уни заифлаштирувчи модда

ўллаш одисаси ва унинг саноатда ва турмушда Ҳ ҳа амиятиҳ

Бош а жисмлардан характерли фар иқ қ

Эриш жараёни

атти Қ қжисмлар

Сую лик ва қатти қ қжисм

чегараси-даги

одисаларҳ

отишмалар ва уларнинг техникада ўлланилишиҚ қ

Исси лик хусусиятлари ва жараёнлариқ

Механик хусусиятлари ва жараёнлари

Кристалл жисмлар

Табиатдаги кристалл жисмлар

Аморф жисмлар

атти Қ қжисмлар

Замонавий муаммолар

ўлланмаслик одисаси ва унинг амалий а амиятиҲ ҳ ҳ

Капиллярлик одисаси ва унинг табиатда, техникада ҳтутган ўрни

Монокристалл жисмлар

Поликристалл жисмлар

Табиат ресусрларидан о илона фойдаланишқ

Чучук сув

121

2-slayd

М1

М2

М3

a) b)

1-Rasm. Suyuqlikni sirt tarangligi

3-slayd

P

∆P

P

P

∆P

2-Rasm. Suyuqlikdagi qo‘shimcha bosim

4-slayd

θ

θ

3-Rasm. Suyuqlik va qattiq jism chegarasidagi hodisalar

5-slayd

122

- Na - Сl

4-Rasm. Osh tuzini kristall panjarasi

6-slayd

a) b) v)5-Rasm. Kristall panjarani yacheykalarini shakli

7-slayd

t вақт)

Т

ТЭ

А

В С

D

6-Rasm. Kristall va amorf jismlarni etish jarayoni.

8-slayd

123

9-slayd

124

Pinbord texnikasi

Muammoni hal qilishga oid fikrlarni tizimlashtirish va guruhlashni amalga oshirish (inglizchadan: pin – mahkamlash, board - doska) kollektiv tarzda yagona yoki aksincha qarama-qarshi pozitsiyani shakllantirishga imkon beradi.

O‘qituvchi taklif etilgan muammo bo‘yicha o‘z nuqtai nazarlarini bayon qilishni so‘raydi. To‘g‘ridan-to‘g‘ri yoki ommaviy aqliy hujumning boshlanishini tashkil qiladi (rag‘batlantiradi).

Fikrlarni taklif qiladilar, muhokama qiladilar, baholaydilar va eng optimal (samarali) fikrni tanlaydilar. Ularni tayanch xulosaviy fikr (2 ta so‘zdan ko‘p bo‘lmagan) sifatida alohida qog‘ozlarda yozadilar va doskaga mahkamlaydilar

Guruh namoyondalari doskaga chiqadilar va maslahatlashgan holda:1. Xato bo‘lgan yoki takrorlanayotgan fikrlarni olib tashlaydilar;2. Baxsli bo‘lgan fikrlarni oydinlashtiradilar;3. Fikrlarni tizimlashtirish mumkin bo‘lgan belgilarini aniqlaydilar;4. Shu belgilar asosida doskadagi barcha fikrlarni (qog‘oz

varaqlaridagi) guruhlarga ajratadilar;5. Ularning o‘zaro munosabatlarini chiziqlar yoki boshqa belgilar

yordamida ko‘rsatadilar: kollektivning yagona yoki qarama-qarshi pozitsiyalari ishlab chiqiladi.

Mustaqil ish topshiriqlari

1. Sanoatda va turmushda ho‘llash va ho‘llamaslik hodisasini ahamiyati.

2. Tabiat va texnikada kapillyarlik hodisasini ahamiyati.3. Suyuq kristallar va ularning qo‘llanish sohalari



qaratilgan amaliy mashg‘ulotMa’ruza rejasi: 1. Suyuqlikning sirt tarangligi,

qo‘shimcha bosimi. Kapillyarlik hodisasi2. Qattiq jismni issiqlik jarayonlari3. Qattiq jismni mexanik jarayonlari

O‘quv mashg‘ulotining maqsadi: mavzu bo‘yicha nazariy bilimlarni kengaytirish va amaliy masalalarni hal qilishni ta’minlash.



• mavzu bo‘yicha bilimlarni mustahkamlashga sharoit yaratish;

• mustaqil ishlash qobiliyatini o‘stirish;

• mantiqiy xulosa chiqarishga ko‘maklar berish.

O‘quv faoliyati natijalari:• mavzu bo‘yicha nazariy-amaliy

bilimlarga ega bo‘ladi;• nazariyadan amaliyotda




• xulosa chiqarish ko‘nikmalarga ega bo‘ladi.





Monitoring va baholash Og‘zaki nazorat, savol-javob, reyting tizimi asosida baholash

125


Faoliyat

bosqichlariFaoliyatning mazmuni

O‘qituvchi Talaba1-bosqich

Kirish (10 minut)

1.1. Amaliy mashg‘ulot mavzusi, maqsadi va o‘quv faoliyatining natijalarini aytadi1.2. Ta’lim jarayonini kichik guruhlarda ishlash orqali amalga oshirishini e’lon qiladi (1-ilova).

1.3. Talabalarning mashg‘ulotdagi faoliyatini baholash bilan tanishtiradi (2-ilova).

Eshitadilar

Eshitadilar

2-bosqichAsosiy

(60 minut)

2.1. Talabalarni faollashtirish maqsadida savol-javob o‘tkaziladi;

2.2. Talabalarga individual ravishda «Berilgan aniq masalani qanday yechish mumkin» degan savolni T-sxema asosida ishlab chiqishlari topshiriladi (4-ilova). T-sxema texnologiyasi qoidasi bilan tanishtiriladi (5-ilova);

2.3. Masalani yechish bo‘yicha aniq ko‘rsatmalar beradi, ochiq savollar beradi;

2.4. Guruh ishini nazorat qiladi;

Faol qatnashadilar

T-sxemani to‘ldiradilar, tayyor ishlarni topshiradilar

Talabalar masala ustida ishlaydi

3-bosqich Yakuniy

(10-minut)

3.1. Ish yakunlarini chiqaradi. Faol talabalarni baholash mezoni orqali rag‘batlantiradi.

3.2. Mustaqil ishlash uchun masalalar beradi

Eshitishadi., aniqlashadi

Yozishadi

126

1-ilova

2-ilovaGuruhlarda ishlashni baholash

Guruhlar Javobning to‘liqligi

(1,0)


(0,4)


faolligi (0,6)

Ballar Bahosi

123

3-ilova

127

Talabalarni bilimlarini faollashtirish uchun savollar

1. Temrodinamikani fundamental qonunlari deb nimaga aytiladi?2. Qaysi qonun energiyani saqlanish va aylanish qonuniga asoslangan?3. Amaliyotda qo‘llaniladigan isitkich dvigatel (mashina), sovitkich

mashinalarni tejamligini, samaradorligini qaysi kattalik ifodalaydi?4. Suyuqlikni taranglik holatini qaysi kattaliklar harakterlaydilar?5. Jyuren formulasidan qaysi maqsadda foydalanish mumkin?6. Qattiq jismlar qanday kengayishlarga ega?7. Qattiq jismni mexanik xususiyati bilan qaysi jarayon bog‘liq?






eting.

4-ilova

T – sxema texnikasi

5-ilova

T – sxema jadvali

Berilgan aniq masalani qanday yechish mumkin?

Aksincha-chi?

- бу технология мураккаб, кўп тармо ли, мумкин адар қ қмуаммо характеридаги мавзуларни ўрганишга аратилган; бунда уларнинг ар қ ҳ

бири ало ида ну талардан ҳ қму окама этилади. Масалан, ҳижобий ва салбий томонлари, афзаллик ва камчиликлари, бир оянинг икки томони фойда ва ғ

зарарлари;- тан идий, та лилий, ани қ ҳ қманти ий фикрлаш қмуваффа ияти қривожлантиришга амда ўз ҳоялари, фикрларини ёзма ва ғ

о заки шаклда ихчам баён ғэтиш, имоя илишга имкон ҳ қяратади;- маъруза якунида ўлланиладиқ

Т-схема онун-оидалари билан қтанишиб чи ади.қЯкка таркибда ёки жуфт-жуфт бўлиб Т-схемани тўлдиради

Ўз ояларини ёзма равишда ўнг ва ғчап тараларига ёзиб чи адилар. қ

оялар арама- арши бўлиши Ғ қ қмумкин

Схемадаги оялар та осланиши ва ғ ққякка тартибда, жуфт-жуфт олда ёки ҳкичик гуру ларда тўлдирилиши ҳмумкин

ар бир тингловчи ўз фикрини эркин Ҳолда тўли баён этиши мумкинҳ қ

128

8-mavzu. Elektr maydon vakuumda. Elektr maydonida dielektriklar

8.1. Ma’ruza mashg‘ulotining o‘qitish texnologiyasiMashg‘ulot vaqti – 2 soat

Talabalar soni: 40-70 gacha

Mashg‘ulot shakli Tematik ma’ruzaMa’ruza rejasi: 1. Elektr zaryadi. Elektr maydon

2. Elektr maydon ta’siriga asoslangan va amaliyotda qo‘llanadigan texnika va texnologiyalar haqida3. Dielektriklar. Qutbli va qutbsiz molekulalar4. Dielektriklarning qutblanishi5. Segnetoelektriklar. Pezoelektrik effekt

O‘quv mashg‘ulotining maqsadi: elektrostatika va uning maqsadi. Elektr maydon va uning harakteristikalari. Servis sohalarida elektr maydondan foydalanishi haqida bilim berish. Dielektrik moddalarni fizik tabiati, harakteristikalari va amaliy ahamiyatlari to‘g‘risida bilim berish.

Pedagogik vazifalar:• elektr zaryadlar tabiati,

jismlarni elektr xususiyatlari, elektr maydon haqida ma’lumot berish;

• dielektriklar, qutbli va qutbsiz molekulalar, dielektrikni harakteristikalari haqida tushuncha berish;

• segnetoelektriklar, pezoelektrik effekti haqida ma’lumot berish;

• dars jarayonida mavzu bo‘yicha umumiy ma’lumotlar berish.


jarayonida tutgan o‘rnini yoritib beradi;• elektr zaryadlar tabiati, o‘zaro ta’sirlari,

elektr maydon va uning harakteristikalari yoritib beradi;

• dielektriklar, ularning asosiy harakteristikalari, qutblanish jarayonini yoritib beradi;

• texnikada, amaliyotda izolyatorlarni muhim ahamiyatini yoritib beradi;

• segnetoelektriklar, ularni xususiyatlari haqida, pezoelektrik effektini qo‘llanish sohalari haqida umumiy ilmiy ma’lumotlar beradi.

O‘qitish usullari Ma’ruza, namoyish etish, savol-javob, grafik organayzerO‘qitish vositalari Leksiyalar kursi, kompyuter texnologiyalari, kodoskopO‘qitish shakli Frontal, jamoaviyO‘qitish shart-sharoitlari

Texnik vositalardan foydalanishga va guruhlarda ishlashga mo‘ljallangan auditoriya, laboratoriya xonasi

Monitoring va baholash

Nazorat savollari

129




Kirish (10 minut)

1.1. Mavzuni nomi, maqsadi e’lon qilinadi.1.2. O‘quv mavzu rejasi bilan tanishtiriladi (1-slayd).1.3. Ekranga mavzuni tuzilmaviy mantiqiy chizmasini chiqaradi (1-ilova)

Eshitadilar chizib oladilar,yozib oladilar

2-bosqichAsosiy

(60 minut)

2.1. Mavzuning mazmunini, mohiyatini shakllantirish va takomillashtirish uchun umumiy tushunchalar beradi (2-4 slaydlar).2.2. Faollashtirish maqsadida talabalarni 2 guruhga bo‘lib, topshiriqlar beriladi (2-ilova). «Klaster» texnikasi asosida amalga oshiriladi (3-ilova).2.3. Yakuniy xulosa qilishga talabalarni yo‘naltiradi. Javoblarni sharhlaydi, aniqlik kiritadi, to‘g‘rilaydi.

Yozib oladilar

Yozib oladilar


3-bosqich Yakuniy

(10-minut)

3.1. Mavzuni umumlashtirib xulosa qiladi, faol qatnashgan talabalar faoliyatini tahlil qiladi.3.2. Mustaqil ishlash uchun topshiriq beradi (3-ilova).

Savollar berishadi

1-slayd


130

Mavzu rejasi

1. Elektr zaryadi. Elektr maydon2. Elektr maydon ta’siriga asoslangan va amaliyotda qo‘llanadigan texnika va texnologiyalar haqida3. Dielektriklar. Qutbli va qutbsiz molekulalar4. Dielektriklarning qutblanishi5. Segnetoelektriklar. Pezoelektrik effekti


Электр зарядлар

Табиати, таркиби

Ўзаро таъсири

Зарядларни са ланиш ва айланиш онуни қ қ

Электр майдон: майдон характеристикалари

Атмосферадаги электр

утбланиш одисаси Қ ҳ

Диэлектриклар

Электроста-тика

Диэлектриклардан фар иқ

Асосий хоссалари

Пьезоэлектрик эффектни турлари

Техникада ишлатиладиган диэлектриклар

Диэлектрик нобудликлари

Диэлектрик абул илувчанликқ қ

Сегнетоэлектриклар,

Пьезоэлек-трик

эффекти

Мавзу бўйича умумий

маълумот-лар

Электр зарядлари ва электр майдон-материянинг иккита ажралмас тури

Электр майдонларни суперпозиция принципи

Ер – жуда яхши ўтказгичдир

Ерда улаш

Диэлектрик сингдирувчанлик

Пьезоэлектрик ўзгарткич ва унинг ишлатиш со алариҳ

Атмосферадаги электр

131

1-Rasm. Elektr maydonni kuch chiziqlari yordamida tasvirlash

a) b) v)

2-Rasm. Elektr maydonni tasvirlari

3-slayd

4-slayd

3-ilova (9.3)

132

3-Rasm. Dielektrikni qutblanishi 4-Rasm. Dielektrikning dielektrik qabul qiluvchanligi bilan temperatura

o‘rtasidagi bog‘lanish

Mustaqil ish topshiriqlari1. Elektr maydon ta’siriga asoslangan texnika sohalari va ularning qo‘llanishi.2. Dielektriklarni ko‘p sohada qo‘llanilishi, asboblar va qurilmada ishlatilishi.3. Pezoelektrik effektni qo‘llanish sohalari

Mustaqil ishlash topshirig‘i9-mavzu bo‘yicha Klaster tuzing

4-ilova (9.4)

9-mavzu. Elektr maydonida o‘tkazgichlar

Электр майдон

вакуумда. Электр

майдонда диэлектрикла

р

133

Nazorat savollari

1. Elektr zaryadlarni saqlanish qonunini ta’rifi. Misol keltiring.2. Elektrostatik maydon qachon vujudga keladi?3. Elektr maydonlar superpozitsiya prinsipi qanday ta’riflanadi?4. Olamning yagonaligi nimada namoyon bo‘ladi?5. Elektr maydon ta’siriga asoslangan texnika sohalari va ularning

qo‘llanilishi.6. Dielektrik gisterezisi nima?7. Yangi dielektrik materiallarning yaratilishi nimaga imkon beradi?8. Pezoelektrik effekti nima?


Mashg‘ulot vaqti – 2 soat Talabalar soni: 40-70 gachaMashg‘ulot shakli Tematik ma’ruzaMa’ruza rejasi: 1. Tashqi maydonda o‘tkazgich

2. Elektrostatik induksiya hodisasi3. O‘tkazgichning elektr sig‘imi4. Kondensatorlar. Kondensatorlarni ulash usuli

O‘quv mashg‘ulotining maqsadi: o‘tkazgich moddalarni fizik tabiati, harakteristikalari, amaliy ahamiyatlari to‘g‘risida bilimlar berish. Kondensatorlar turlari, ulash sxemalari, fan va texnika saohalarida kondensatorlarni qo‘llanilishi haqida bilimlarni shakllantirish.

Pedagogik vazifalar:• o‘tkazgich moddalarni tabiati,

harakteristikalari, tashqi elektr maydondagi o‘tkazgichni xususiyati haqida tushuncha berish;

• elektrostatik induksiya hodisasi haqida ma’lumot berish;

• o‘tkazgichning elektr sig‘imi, kondensatorlar haqida tushuncha berish;

• mavzu savollari bo‘yicha izohlash va shakllantirish jarayonini tashkil qilish.



• elektr maydonda joylashgan o‘tkazgichni xususiyatlari, ekvipotensial sirt, elektrostatik induksiya hodisasini yoritib beradi;

• elektr sig‘imi va uning o‘lchov birliklari, zaryadlangan o‘tkazgichni energiyasini tushuntirib beradi;

• kondensatorlarni turlari, ulash usullari va qo‘llanilishini tushuntirib beradi.

•O‘qitish usullari Guruhlarda ishlash, taqdimot, savol-javobO‘qitish vositalari Leksiyalar kursi, kodoskop, grafik organayzerO‘qitish shakli frontal, jamoaviyO‘qitish shart-sharoitlari texnik vositalardan foydalanishga va guruhlarda


Monitoring va baholash og‘zaki nazorat: savol-javob shakli

134




Kirish (10 minut)

1.1. Mavzu nomi, maqsadi, o‘quv mashg‘uloti e’lon qilinadi.1.2. Oldingi mashg‘ulot haqidagi natijalarini eslatadi.1.3. Mavzu rejasi bilan tanishtiriladi (1-slayd)

Eshitadilar

yozib oladilar2-bosqichAsosiy

(60 minut)

2.1. Tezkor-so‘rov texnikasidan foydalanib, o‘tilgan mavzu eslatadi va talabalar faollashtiriladi:- Elektr zaryadlarni saqlanish qonuni qanday ma’noga ega?.- Qaysi maydon elektrostatik maydon deyiladi?- Elektr maydonlar superpozitsiyasi prinsipi qanday ta’riflanadi?- Fizik xususiyatlari asosida dielektriklar qanday turlarga ajratilgan?- Dielektrikni qutblanishi nima?- Dielektrik gisterezisi nima?2.2. Mavzuning mazmunini, mohiyatini shakllantirish va takomillashtirish uchun umumiy tushuncha beradi (1-ilova).2.3. Faollashtirish maqsadida talabaga savol beriladi.1. Zaryadlar muvozanatda bo‘lganda o‘tkazgich ichidagi maydonning kuchlanganligi nimaga teng bo‘ladi?2. O‘tkazgichlarga berilgan zaryadlar qanday taqsimlanadi?3. Kondensatorlarni bajaradigan vazifalari asosida ular qanday bo‘linadilar?Talabalarni 2 guruhga bo‘lib, yuqoridagilar asosida umumlashgan esse yozish uchun topshiriq beriladi (3-slayd)


Eshitadilar Yozib oladilar

Guruhlarga bo‘linadilar va umumiy xulosalarni tayyorlaydilar, tushuntirib beradilar

3-bosqich Yakuniy

(10-minut)

3.1. Mavzuni rejasi asosida xulosa qilib, eng muhim ma’lumotlarga talabalar diqqatini jalb qiladi.3.2. Guruhdagi ish jarayoni baholanadi (4-slayd).Muhokamada faol qatnashgan talabalarni rag‘batlantiradi, baholaydi, yozib oladi.

Tinglashadi

1-slayd

135

Mavzu rejasi1. Tashqi maydonda o‘tkazgich2. Elektrostatik induksiya hodisasi3. O‘tkazgichning elektr sig‘imi4. Kondensatorlar. Kondensatorlarni ulash usuli

2-slayd


2-guruhga topshiriq

4-slaydGuruhlarda ishlashni baholash


(1,0)


(0,4)


faolligi (0,6)

Ballar Bahosi

1.2.

1-ilova (10.1)

136

«Tezkor-so‘rov» savollari• Elektr zaryadlarni saqlanish qonuni qanday ma’noga ega?.• Qaysi maydon elektrostatik maydon deyiladi?• Elektr maydonlar superpozitsiyasi prinsipi qanday ta’riflanadi?• Fizik xususiyatlari asosida dielektriklar qanday turlarga ajratilgan?• Dielektrikni qutblanishi nima?

Dielektrik gistrezisi nima?

1. Elektr zaryadlarni harakati asosida o‘tkazgichlar nima?2. O‘tkazgichlar qaysi xususiyatlari bilan dielektriklardan farq

qiladilar?3. Qaysi maqsadda kondensatorlardan foydalanish mumkin? Javob

batareyani elektr sig‘imi asosida bo‘lishi kerak.

1. Qanday hodisa elektrostatik induksiya deyiladi?2. Kondensatorlarning tuzilishi va shakli nimaga mo‘ljallab olinadi?3. Qaysi hollarda kondensatorlar batareyasi tuziladi?

2R

3-Rasm. Kondensatorlarni turlari

4-Rasm. Kondensatorlarni ulash usuli

137

1-Rasm. Elektr maydonidagi o‘tkazgich

2-Rasm. Bir jinsli elektr maydonidagi zaryadlanmagan

o‘tkazgich




Ma’ruza rejasi: 1. Elektr zaryad. Kulon qonuni2. Elektr maydonida dielektriklar3. Elektr maydonida o‘tkazgichlar

O‘quv mashg‘ulotining maqsadi: mavzu bo‘yicha olingan nazariy bilimlarni kengaytirish va amaliy masalalarni hal qilishni ta’minlash.


o‘zlashtirish va kengaytirishga intilishni yaratish;

• mavzu bo‘yicha bilimlarni chuqurlashtirishga sharoit yaratish;

• mustaqil ishlash qobiliyatini o‘stirish;

• mantiqiy xulosa chiqarishga ko‘nikmalar berish.

O‘quv faoliyati natijalari:• mavzu bo‘yicha amaliy bilimlarga

ega bo‘ladi;• nazariyadan amaliyotda


• guruh bilan birgalikda ishlash qobiliyatiga ega bo‘ladi;






Monitoring va baholash Og‘zaki nazorat, savol-javob shakli, reyting tizimi asosida baholash

138




1-bosqich Kirish

(10 minut)

1.1. Amaliy mashg‘ulot mavzusi, maqsadi va o‘quv faoliyatining natijalarini aytadi1.2. Talabalarning mashg‘ulotdagi faoliyatini baholash ko‘rsatkichlari va mezonlari bilan tanishtiradi (1-ilova).

Tinglaydilar

Eshitadilar

2-bosqichAsosiy

(60 minut)

2.1. Talabalarni faollashtirish maqsadida savol-javob o‘tkaziladi (1-slayd);2.2. Talabalarga individual ravishda «Berilgan aniq masalani qanday yechish mumkin?» degan savolni «Pinbord» texnikasi asosida ishlab chiqishlari topshiriladi (2-ilova)2.3. Masalalarni yechish bo‘yicha ko‘rsatmalar, savollar beradi;2.4. Guruh ishini faolligini ta’minlaydi va nazorat qiladi.

Faol qatnashadilar

«Pinbord» texnikasi asosida yechilgan tayyor ishlarni topshiradilarTalabalar masala ustida ishlaydilar

3-bosqich Yakuniy

(10-minut)

3.1. Ish yakunlarini chiqaradi. Faol talabalarni baholash mezoni asosida rag‘batlantiradi.3.2. Mustaqil ishlash uchun topshiriqlar beradi

Eshitishadi, aniqlaydi

Yozib oladilar

1-ilova



Baholash mezonlari


Ballar 0,8 0,6 0,6 2% 40 30 30 100

1-slayd

139

2-ilova

9-mavzu. O‘zgarmas elektr toki140

«Tezkor-so‘rov» savollari

1. O‘tkazgichni sirt zichligi, hajm zichligi deb nimiaga aytiladi?2. Yakkalangan o‘tkazgichning elektr sig‘imi nimaga bog‘liq?3. O‘zaro elektr sig‘im deb nimaga aytiladi?4. Kondensatorlarning sig‘imini o‘zgartirish yoki ularning kuchlanishini

elektr tarmog‘idagiga moslash kerak bo‘lgan hollarda nima tuziladi?

Pinbord texnikasi

Muammoni hal qilishga oid fikrlarni tizimlashtirish va guruhlashni amalga oshirish (inglizchadan: pin – mahkamlash, board - doska) kollektiv tarzda yagona yoki aksincha qarama-qarshi pozitsiyani shakllantirishga imkon beradi.

O‘qituvchi taklif etilgan muammo bo‘yicha o‘z nuqtai nazarlarini bayon qilishni so‘raydi. To‘g‘ridan-to‘g‘ri yoki ommaviy aqliy hujumning boshlanishini tashkil qiladi (rag‘batlantiradi).

Fikrlarni taklif qiladilar, muhokama qiladilar, baholaydilar va eng optimal (samarali) fikrni tanlaydilar. Ularni tayanch xulosaviy fikr (2 ta so‘zdan ko‘p bo‘lmagan) sifatida alohida qog‘ozlarda yozadilar va doskaga mahkamlaydilar

Guruh namoyondalari doskaga chiqadilar va maslahatlashgan holda:1. Xato bo‘lgan yoki takrorlanayotgan fikrlarni olib tashlaydilar;2. Baxsli bo‘lgan fikrlarni oydinlashtiradilar;3. Fikrlarni tizimlashtirish mumkin bo‘lgan belgilarini aniqlaydilar;4. Shu belgilar asosida doskadagi barcha fikrlarni (qog‘oz

varaqlaridagi) guruhlarga ajratadilar;5. Ularning o‘zaro munosabatlarini chiziqlar yoki boshqa belgilar

yordamida ko‘rsatadilar: kollektivning yagona yoki qarama-qarshi pozitsiyalari ishlab chiqiladi.


Mashg‘ulot vaqti – 2 soat Talabalar soni: 40-70 gachaMashg‘ulot shakli Tematik ma’ruzaMa’ruza rejasi: 1. Elektr tok haqida ma’lumotlar. Tokni kattaliklari

va harakteristikalari2. O‘zgarmas tok zanjirlari va qonunlari3. O‘zgarmas tokni ishi va energiyasi4. Tarmoqlangan elektr zanjirlarni hisoblash usullari5. Xalq xo‘jaligining rivojlanishida elektr energiyaning ahamiyati

O‘quv mashg‘ulotining maqsadi: elektr to‘g‘risidagi ta’limot, elektr tok, tok tashuvchilari, o‘zgarmas tok manbalari, elektr zanjir, o‘zgarmas tok qonunlari, o‘zgarmas tok energiyasidan foydalanilishi haqidagi bilimlarni shakllantirish.

Pedagogik vazifalar:• elektr tok, tok tashuvchilari,

o‘zgarmas tok va uning kattaliklari, harakteristikalari, o‘lchov asboblari haqida tushuncha berish;

• elektr zanjir, elektr zanjir sxemasini yoritib berish;

• o‘zgarmas tok qonunlari haqida ma’lumotlar berish;

• elektr enerigyani ahamiyatini yoritib berish;

• mashg‘ulot jarayonida o‘zgarmas tok haqida umumiy ma’lumot berish.



• o‘zgarmas tok, tok manbalari, kattaliklari, harakteristikalari, o‘lchov asboblarini tushuntirib beradi;

• elektr zanjir, o‘zgarmas tok zanjirlari, elektr zanjir sxemasini tushuntirib beradi;

• o‘zgarmas tok qonunlarini yoritib beradi;

• xalq xo‘jaligining rivojlanishida elektr energiyaning ahamiyatini yoritib beradi.

O‘qitish usullari Aqliy hujum usuli, jonlantirish savollariO‘qitish vositalari Leksiyalar kursi, kodoskop, slayd, kompyuter

texnologiyalari, vizual materiallarO‘qitish shakli Frontal, jamoaviyO‘qitish shart-sharoitlari Texnik vositalardan foydalanishga va guruhlarda


Monitoring va baholash Nazorat savollari

141



qaratilgan amaliy mashg‘ulotMa’ruza rejasi: 1. O‘zgaruvchan tok qiymatlari

2. O‘zgaruvchan tok zanjirlari3. O‘zgaruvchan tok energiyasi va quvvati

O‘quv mashg‘ulotining maqsadi: mavzu bo‘yicha bilimlarni mustahkamlash, kengaytirish va chuqurlashtirish.

Pedagogik vazifalar:• o‘zgaruvchan tok, tok kattaliklari,

qiymatlari, amaliy ahamiyatini gaprib berish;

• o‘zgaruvchan tok zanjirlari, ularning turlari, zanjirlarda ro‘y beradigan hodisalarni tushuntirib berish;

• o‘zgaruvchan tok, energiyasi haqida va quvvati haqida ma’lumotlar berish.

O‘quv faoliyati natijalari:• o‘zgaruvchan tok kattaliklari,

qiymatlari haqida ma’lumotlarga ega bo‘ladi;

• o‘zgaruvchan tok zanjirlari, qonunlari, hodisalari haqida ma’lumotlar beradi;

• o‘zgaruvchan tok energiyasi, quvvati, energiyani qo‘llanish sohalarini gapirib beradi;

• mavzu bo‘yicha masalalarni yechadi.

O‘qitish usullari Masalalarni yechish usuli, taqdimot, guruhlarda ishlash


O‘qitish shakli Guruhlarda ishlash, individualO‘qitish shart-sharoitlari Texnik vositalar bilan ta’minlangan va guruhlarda


Monitoring va baholash Og‘zaki nazorat, savol-javob shakli, mustaqil ish topshiriqlari




1-bosqich Kirish

(10 minut)

1.1. Amaliy mashg‘ulot mavzusi, maqsadi, muhokama uchun savollar, ko‘zlanayotgan natijalarini aytadi. Mashg‘ulotni olib borish xususiyatlarini ma’lum qiladi. Ta’lim jarayoni kichik guruhlarda ishlash orqali amalga oshirilishini e’lon qiladi (1-ilova).

Tinglashadilar

142

1.2. Talabalar bilimini jonlantirish uchun jalb qiluvchi savollar beradi:1. O‘zgaruvchan tokni o‘zgarmas tokka nisbatan afzalligi nimada?2. O‘zgaruvchan tokni sanoat chastotasi nima va undan amaliyotda qaysi maqsadda foydalanish mumkin?3. Kuchlanishlar rezonansi nima?4. O‘zgaruvchan tok zanjirini to‘la qarshiligi nimaga teng?5. O‘zgaruvchan tok quvvati qanday bo‘ladi?


2-bosqichAsosiy

(60 minut)

2.1. «Birgalikda o‘qiymiz» texnikasidan foydalanilgan holda mashg‘ulotni tashkil etish hamda mazkur texnikasidan foydalanish qoidalari bilan tanishtiradi (2-ilova);2.2. Talabalarni kichik guruhlarga bo‘ladi. O‘quv topshirig‘ini tarqatadi (3-ilova);2.3. Guruhlarga topshiriqlarni bajarishi uchun yordam beradi. Diqqatlarini kutiladigan natijaga jalb qiladi. Guruh ishini nazorat qiladi. Xulosalarni umumlashtiradi

Tanishib chiqadilar

Ixtiyoriy ravishda guruhlarga bo‘linadiTopshiriqlar ustida ishlaydilar

3-bosqich Yakuniy

(10-minut)

3.1. Ish yakunlarini chiqaradi. Faol talabalarni baholash mezoni asosida rag‘batlantiradi (4-ilova).3.2. Mustaqil ishlash uchun topshiriq beradi.

Tinglaydilar

Yozib oladilar

1-ilova

«Birgalikda o‘qiymiz» birgalikda o‘qish texnikasining qoidasi

2-ilova

143

Birgalikda o‘qish: o‘quv guruhi kichik guruhlarga bo‘linadi. Har bir kichik guruh o‘rganilayotgan mavzuning ma’lum bir sohasida ekspert bo‘ladi va boshqalarga o‘rgatadi.

Har bir guruhning maqsadi, barcha boshqa guruhlar ishtirokchilari mavzu savollarini to‘la hajmda egallab olishdan iborat.

«Birgalikda o‘qiymiz» birgalikda o‘qish texnikasidan foydalangan holda guruhlarda ishni tashkil etish jarayonini tuzilishi

3-ilova

144

Bilim darajasiga qarab 3-5 kishidan iborat bo‘lgan har xil turdagi guruhlar tuziladi

Har bir guruhga bitta topshiriq beriladi – umumiy mavzuning bir qismi, uning ustida butun o‘quv guruhi ish olib boradi hamda tayanchlar – ekspert varaqlari – taqdim etiladi

Har bir guruh ichida umumiy topshiriq taqsimlanadi

Hamma yakka tartibdagi topshiriqni bajaradi

Barcha guruh a’zolarining mini-ma’ruzalarini tinglaydi. Umumiy natija (butun ekspert varag‘i bo‘yicha savolar javobi)ni shakllantiradi va uni taqdimotga tayyorlashadi

Spiker yoki guruh barcha a’zolari birgalikda bajargan ish natijalarini taqdimot etishadi

Guruhning yakuniy bahosi ma’ruza uchun umumiy ballni va mustaqil ish uchun individual ballarni o‘z ichiga oladi

Matnni o‘qishda asoslanish zarur bo‘ladigan savollardan iborat varaq. Savollar o‘quv materiali ustidan olib boriladigan mustaqil faoliyatga yo‘naltiradi

1-guruhga topshiriq

2-guruhga topshiriq

3-guruhga topshiriq




Bilim Follik Takliflar Jami ballBallar 0,8 0,6 0,6 2

% 40 30 30 100

145

Ekspert varag‘i №11. Masalani shartida sinusoidal tokni grafikini chizish va tokni

amplitudaviy qiymatini topishi talab qilingan.2. Grafigi chizilishi kerak bo‘lgan masalalarda nimani tanlab olish

kerak?3. Tokni qiymatini topish uchun qaysi tushunchadan foydalanish

kerak?

Ekspert varag‘i №21. Masalani shartida o‘zgaruvchan tok zanjirida reostat, kondensator, induktiv g‘altak ketma-ket ulangan. Zanjir kuchlanishi va chastotasi berilgan. Zanjirdagi tok kuchini hamda kondensator, reostat, induktiv g‘altakdagi kuchlanishning tushishini topishi kerak.2. Masalani yechishdan oldin qaysi talablarni nazarga olish kerak.3. Masala yechishini tuzilmaviy mantiqiy chizmasini tayyorlang.

Ekspert varag‘i №21. Masalani shartida o‘zgaruvchan tok iste’molchisining quvvat koeffitsiyentini topish kerak.2. Quvvat koeffitsiyenti nima va u qanday belgilangan?3. Nima uchun quvvat koeffitsiyenti elektr iste’molchilarining muhim texnik-iqtisodiy ahamiyatga ega bo‘lgan ko‘rsatkich?

15-mavzu. Elektromagnit tebranishlar va to‘lqinlar

15.1. Ma’ruza mashg‘ulotining o‘qitish texnologiyasiMashg‘ulot vaqti – 2 soat Talabalar soni: 40-70 gachaMashg‘ulot shakli Tematik ma’ruzaMa’ruza rejasi: 1. Tebranish konturlari

2. Elektromagnit tebranishlarni turlari3. Elektromagnit to‘lqinlar. Elektromagnit to‘lqin energiyasi4. Elektromagnit to‘lqinlar shkalasi. Radioeshittirish va teleko‘rsatuvlar to‘g‘risida umumiy ma’lumotlar

O‘quv mashg‘ulotining maqsadi: tebranish konturlarini ishlash prinsipi va amaliyotda qo‘llanilishi, elektromagnit to‘lqinlar va ularni shkalalari haqidagi bilimlarni shakllantirish.

Pedagogik vazifalar:• elektromagnit tebranishlar, tebranish

konturlari va ularning radiotexnikada ahamiyatini gapirib berish;

• tebranish konturlari turlari, ularda ro‘y beradigan elektromagnit tebranishlarni va ularning harakteristikalarini yoritib berish;

• elektromagnit to‘lqinlar xususiyatlari, tabiati, harakteristikalari, foydalanish sohalari haqida ma’lumotlar berish.

O‘quv faoliyati natijalari:• ma’ruzaning maqsadi va

vazifalarini, o‘tilgan mavzular bilan bog‘liqligini sharhlab beradi;

• elektromagnit tebranishlar vujudga keladigan tebranishlar konturlar va ularning amaliy ahamiyatini gapirib beradi;

• real tebranish konturlarda vujudga keladigan elektromagnit tebranishlarning turlari, konturda ro‘y beradigan jarayonlarni yoritib beradi;

• elektromagnit to‘lqinlar xususiyatlari, harakteristikalari qo‘llash sohalari haqida ma’lumotlar beradi.

O‘qitish usullari Ko‘rgazmali ma’ruza, tezkor-so‘rov, Esse texnikasiO‘qitish vositalari Leksiyalar kursi, kodoskop, kompyuter

texnologiyalari, doskaO‘qitish shakli Frontal, jamoaviyO‘qitish shart-sharoitlari Texnik vositalardan foydalanishga va guruhlarda


Monitoring va baholash Og‘zaki nazorat: savol-javob shakli, nazorat savollari


Faoliyat Faoliyati mazmuni

146

bosqichlari o‘qituvchi talaba1-bosqich

Kirish (10 minut)

1.1. Mavzu nomi, maqsadi. Ma’ruza savollarga qisqacha ta’rif beradi.1.2. Ma’ruza rejasi bilan tanishtiradi (1-slayd).1.3. Talabalar faoliyatini baholash mezonlari bilan tanishtiradi (2-slayd)

Tinglashadi

Tinglashadi

2-bosqichAsosiy

(60 minut)

2.1. Ekranga jadvalni chiqaradi va ma’ruza tinglash jarayonida uni to‘ldirishni so‘raydi (1-ilova).2.2. Talabalarning bilimlarini jonlantrish uchun savollar beradi (3-slayd) va ushbu savollarga juftlikda javob berish shartligini ta’kidlaydi. «Juftlikda ishlash» qoidalari bilan tanishtiradi (2-ilova).

2.3. Kodoskop yordamida slaydlarni namoyish qilish va izohlash bilan mavzu bo‘yicha asosiy nazariy jihatlarni tushuntirib beradi (3-ilova).2.4. Ma’ruza jarayonida fokuslovchi nazorat savollar beradi. Mavzuning rejasini har bir bandi bo‘yicha xulosalar qiladi, jadvalga axborotlarni kiritish lozimligini eslatadi.

Tomosha qilishadi, yozishadiJuftlikda bo‘linishadi, o‘ylashadi, muhokama qilishadi va savollarga javob berishadiTomosha qilishadi, yozishadi

Savollarga javob berishadi, jadvalni to‘ldirishadi

3-bosqich Yakuniy

(10-minut)

3.1. Mavzu bo‘yicha yakunlovchi xulosa qiladi, ish natijalarini izohlab beradi3.2. Mustaqil ishlash uchun vazifa beradi: nazorat savollarga esse yozish (4-ilova)

Savollar beradilarMustaqil ishlash uchun esse savolarini yozib oladilar

1-slayd

147

Ma’ruza rejasi

1. Tebranish konturlari2. Elektromagnit tebranishlarni turlari3. Elektromagnit to‘lqinlar. Elektromagnit to‘lqin energiyasi4. Elektromagnit to‘lqinlar shkalasi. Radioeshittirish va teleko‘rsatuvlar to‘g‘risida umumiy ma’lumotlar

2-slayd



Baholash mezonlari


Ballar 0,8 0,6 0,6 2% 40 30 30 100

1-ilova (18.1)

Elektromagnit tebranishlar tabiati,

turlari, harakteristikalari

Tebranish konturi, kontur turlari, konturda ro‘y beradigan jarayonlar,

qo‘llanish sohalari

Elektromagnit to‘lqinlar,

harakteristikasi, tarqalish jarayoni,

energiyasi, qo‘llanishi

2-ilova (18.2)

148

«O‘ylang – juftlikda ishlang – fikr almashing» qoidalari

Ushbu texnika birgalikdagi faoliyat bo‘lib, talabalarni matnustida fikrlash, o‘z g‘oyalarini shakllantirish va ularni hamkorlar yordamida muayyan shaklda ifodalashga yo‘naltiradi.

«O‘ylang – juftlikda ishlang – fikr almashing» texnikasidan foydalangan holda guruhlarda ishni tashkil etish jarayonlarining

tuzilishi1. O‘qituvchi savol va topshiriq beradi: oldin o‘ylab chiqish, so‘ng

qisqa javoblar yozish tartibida.2. Talabalar juftliklarga bo‘linib, bir-biri bilan fikr almashadilar va

ikkala javobni mujassam etgan umumiy javobni ishlab chiqishga harakat qiladilar?

3. O‘qituvchi bir necha juftliklarga o‘ttiz sekund davomida auditoriyaga o‘z ishining qisqa yakunini ifodalab berishini taklif qiladi.

3-ilova (18.3)

1-Rasm. Ideal tebranish konturi

2-Rasm. Mexanik va elektromagnit tebranishlarni o‘xshashligi

149

3-Rasm. Real tebranish konturi

4-Rasm. Majburiy tebranishlar hosil bo‘ladigan kontur

5-Rasm. Elektromagnit to‘lqin

6-Rasm. Radiouzatgich va radio qabul qilgichning funksional sxemasi

150

7-Rasm. Amplitudaviy modulyatsiya

3-slayd

4-ilova (18.4)

151

Jonlashtirish uchun savollar1. Ideal kontur nima va bunday konturda qanday elektromagnit tebranishlar ro‘y

beradi?2. Ideal tebranish konturida tabiatni universal qonunlaridan qaysi biri ro‘y beradi?3. Tomson formulasidan nimani aniqlash mumkin.4. Real tebranish konturlarda qanday elektromagnit tebranishlar mavjud?5. So‘nuvchi elektromagnit tebranishlarni asosiy harakteristikasini qanday

kattaliklar tashkil etadilar?6. Majburiy elektromagnit tebranishlarni hosil qilish uchun tebranish konturiga

nimani ulash kerak?7. Elektromagnit to‘lqin deb nimaga aytiladi? Ta’rifni grafik orqali ifodalab bering.8. Vakuumda elektromagnit to‘lqinni tarqalish tezligi nimaga teng?9. Umov-Poyinting vektori nima?10. Qaysi maqsadda elektromagnit to‘lqinlardan foydalanish mumkin?

ESSE texnikasi

Esse – bu muallifning alohida individual pozitsiyasiga ega erkin shakldagi bayoni bo‘lib, qandaydir buyum yoki qandaydir sabab bo‘yicha umumiy yoki oldindan bildirilgan fikr-mulohazalardan iborat bo‘ladi.

Dalillangan esse – bu qo‘yilgan savolga dalillangan javob mavjud bo‘lgan yozma ishdir. Muallif muayyan pozitsiga ega va uni himoya qiladi, o‘z pozitsiyasini quvvatlash uchun bir qator dalillarni taqdim etadi.

Maqsad – muallif o‘zi qo‘llaydigan nuqtai nazarga boshqalarni ham ishontirishni hohlaydi.

Agar siz o‘quvchilarni fikran tasavvur qila olsangiz va esseni yozish jarayonida ular bilan muloqot yuritma olsangiz, unda dalillangan esseni yozish osonlashadi.

5-ilova (18.5)

Nazorat savollari

1. Qanday tebranishlarga elektromagnit tebranishlar deyiladi?2. Tebranish konturi qanday tuzilgan?3. Elektromagnit tebranishlarda qanday energiya turlari ishtirok etadi?4. Aktiv qarshiliksiz tebranish konturidagi tebranishning davri formulasini

yozing.5. Aktiv qarshilikli konturda qanday elektromagnit tebranishlar hosil

bo‘ladi?6. Majburiy elektromagnit tebranishlar deb qanday tebranishlarga aytiladi?7. Elektromagnit to‘lqin deb nimaga aytiladi?8. Elektromagnit to‘lqinlar shkalasi nimadan iborat?

Далилланган эссенинг тузилиши:

Масала юзасидан талабанинг ну таи назарини билдиришқ

Айтилган позициянинг далиланиши – талаба шу позицияни абул илишга ишонтирадиқ қ

Хулоса - резюме

Далилланган эссени ба олаш кўрсаткичлари ва мезонлари:ҳ- мазмуннинг ма садга мувофи лиги;қ қ- муаммони кўриш, унга муносабат, ўзининг нут аи назари, қ далилларнинг ишончлиги;- услуб: баённинг ани лиги, очи -равшанлиги;қ қ- ёзиш оидаларига риоя илиш.қ қ

152




Ma’ruza rejasi: 1. Elektromagnit tebranishlar2. Tebranish konturi3. Elektromagnit to‘lqinlar


Pedagogik vazifalar:• elektromagnit tebranishlar, ularning

turlari, harakteristikalarini gapirib berish;

• tebranish konturi, uning turlari, konturda ro‘y beradigan jarayonlar, qo‘llanish sohalarini tushuntirib berish;

• elektromagnit to‘lqinlar, ularning harakteristikalari, shkalasi va amaliy ahamiyati haqida ma’lumotlar berish.

O‘quv faoliyati natijalari:• eletromagnit tebranishlar tabiati,

harakteristikalari, turlari haqida ma’lumotlarga ega bo‘ladi;

• tebranish konturi, uning turlari, jarayonlar, qo‘llanish sohasini gapirib beradi;

• elektromagnit to‘lqinlar, ularning harakteristikalari, shkalasi va amaliy ahamiyatini yoritib beradi;

• mavzu bo‘yicha masalalarni yechadi.



O‘qitish shakli Guruhlarda ishlash, individual


Monitoring va baholash Og‘zaki nazorat: savol-javob shakli, mustaqil ish topshiriqlari

153




1-bosqich Kirish

(10 minut)

1.1. Amaliy mashg‘ulot mavzusi, maqsadi, muhokama uchun savollar, ko‘zlanayotgan natijalarini aytadi. Mashg‘ulotni olib borish xususiyatlarini ma’lum qiladi. Ta’lim jarayoni kichik guruhlarda ishlash orqali amalga oshirilishini e’lon qiladi (1-ilova).1.2. Talabalar bilimini jonlantirish uchun jalb qiluvchi savollar beradi:1. Fizik tabiati asosida barcha tebranishlar nechta guruhlarga bo‘lingan?2. Mexanik va elektromagnit tebranishlarda o‘xshashlik bormi?3. Elektromagnit tebranishlarni amaliy harakteristikalarini nimalar tashkil etadilar?4. Amaliyotda texnika sohalarida qanday tebranish konturi qo‘llaniladi?

Tinglashadilar


2-bosqichAsosiy

(60 minut)

2.1. «Kichik guruhlarda ishlash qoidasidan» foydalanilgan holda mashg‘ulotni tashkil etadi (1-ilova).2.2. Talabalarni kichik guruhlarga bo‘ladi. O‘quv topshirig‘ini tarqatadi (2-ilova);2.3. Ish boshlanganligini ma’lum qiladi. Kuzatuvchi sifatida guruh ishini nazorat qiladi, ishlarni tashkil qilish bo‘yicha aniq ko‘rsatmalar beradi.2.4. O‘quv natijalarini sharhlaydi, topshiriqni bajarish jarayonidagi qilingan alohida xulosa, umumlashtirishlarga ahamiyat beradi va guruhlarni o‘zaro baholashlarni tashkillashtiradi.

Tanishib chiqadilar

Guruhlarga bo‘linadiTopshiriqlar ustida ishlaydilar

O‘zaro baholaydilar

3-bosqich Yakuniy

(10-minut)

3.1. Guruhlarning o‘zaro baholashning yakunini chiqaradi, o‘quv faoliyat natijalarini tahlil qiladi.3.2. Mustaqil ishlash uchun topshiriq beradi.

Tinglaydilar

Yozib oladilar

1-ilova

154

Kichik guruhlarda ishlash qoidasi1. Talabalar ishni bajarish uchun zarur bilim va malakalarga ega

bo‘lmog‘i lozim.2. Guruhlarga aniq topshiriqlar berilmog‘i lozim.3. Kichik guruh oldida qo‘yilgan topshiriqni bajarish uchun yetarli vaqt

ajratiladi.4. Guruhlardagi fikrlar chegaralanmaganligi va tayziqqa uchramasligi

haqida ogohlantirilishi zarur.5. Guruh natijalarini qanday taqdim etishini aniq bilishlari, o‘qituvchi

ularga yo‘riqnoma berishi lozim.6. Nima bo‘lganda ham muloqotda bo‘ling, o‘z fikringizni erkin

namoyon eting.

2-ilova

1-guruhga topshiriq

2-guruhga topshiriq

3-guruhga topshiriq

155


1. Masalani sharti real tebranish konturida vujudga kelgan so‘nuvchi elektromagnit tebranishlarga asoslangan. Kontur parametrlarini kattaliklari berilgan bo‘lib, elektromagnit tebranishlarni davri topiladi.

2. Masalani yechishdan oldin qaysi talablarni bajarish kerak?3. Masalani yechishini tuzilmaviy mantiqiy chizmasini tayyorlang


1. Masalani shartida induktivlikni qiymati berilgan, sig‘imni o‘zgarish chegarasi ko‘rsatilgan. Konturning qarshiligi nihoyatda oz.

2. Sig‘imi o‘zgaraoladigan tebranish konturini qanday to‘lqin diapazonga sozlash mumkin?

3. Masalani natijalaridan amaliy xulosalarni tayyorlang.


1. Qaysi nazariyaga ko‘ra elektromagnit to‘lqinlar energiyaga ega va jismga tushayotganda bosim ko‘rsatadi?

2. Elektromagnit to‘lqinlar energiyasi harakatini va uning saqlanish qonunini qaysi olim birinchi bo‘lib ifodalab berdi? Qonunni formulasini yozing va tahlil o‘tkazing.

3. Elektromagnit to‘lqinlarga doir masalani yechib bering.



Baholash mezonlari


Ballar 0,8 0,6 0,6 2% 40 30 30 100

16-mavzu. Kvant fizikasi. Kvant optikaviy hodisaning asoslari

16.1. Ma’ruza mashg‘ulotining o‘qitish texnologiyasiMashg‘ulot vaqti – 2 soat Talabalar soni: 40-70 gachaMashg‘ulot shakli Tematik ma’ruzaMa’ruza rejasi: 1. Issiqlik nurlanishi va uning harakteristikalari

2. Nurlanishning kvant harakteri3. Fotonlar. Yorug‘lik kvantining energiyasi, massasi va impulsi4. Fotoeffekt hodisasi. Fotoeffekt qonunlari5. Fotoelementlar, fotoqarshiliklar va ventili fotoelementlarni qo‘llanilishi

O‘quv mashg‘ulotining maqsadi: Issiqlik nurlanishi, uning harakteristikalari va amaliy ahamiyati, fotoeffekt hodisasi va uning servis sohalarida qo‘llanilishi va quyosh batareyasi haqidagi bilimlarni shakllantirish.



O‘quv faoliyati natijalari:• issiqlik nurlanishi, uning tabiati,

qonunlari va amaliy ahamiyatini sharhlab beradi;

156

• mavzu bo‘yicha bilimlarni mustahkamlash;

• axborotni tahlil qilish, tizimlashtirish, solishtirish va umumlashtirish bo‘yicha ko‘nikmalar ishlab chiqish;


• issiqlik nurlanishini diskretligi, elektromagnit nurlanishni tarkibi haqida gapirib beradi;

• fotonlar, yorug‘lik kvantining harakteristikalari, foton xossalari haqida ma’lumotlar beradi;

• fotoeffekt hodisasi, qonunlarni va qo‘llanish sohasini yoritib beradi.

O‘qitish usullari Guruhlarda ishlash, taqdimot, Klaster texnikasiO‘qitish vositalari Leksiyalar kursi, kodoskop, kompyuter



Monitoring va baholash Og‘zaki nazorat: savol-javob shakli, nazorat savollari

157




1-bosqich Kirish

(10 minut)

1.1. Mavzu nomi, maqsadi, muhokama uchun savollarga qisqacha ta’rif beradi.1.2. Ma’ruza rejasi bilan tanishtiradi (1-slayd).1.3. Talabalar faoliyatini baholash mezonlari bilan tanishtiradi (2-slayd)

Tinglashadi

Tinglashadi

2-bosqichAsosiy

(60 minut)

2.1. Ekranga jadvalni chiqaradi va ma’ruza tinglash jarayonida uni to‘ldirishni so‘raydi (1-ilova).2.2. Talabalarning bilimlarini jonlantrish uchun savollar beradi (3-slayd), savollarga juftlikda javob berish shartligini ta’kidlaydi. «Juftlikda ishlash» qoidalari bilan tanishtiradi (2-ilova).

2.3. Mavzu bo‘yicha asosiy nazariy jihatlarni tushuntirib beradi (4-slayd).2.3. Ma’ruza jarayonida fokuslovchi nazorat savollar beradi. Mavzuning rejasini har bir bandi bo‘yicha xulosalar qiladi, jadvalga axborotlarni kiritish lozimligini eslatadi.

Tomosha qilishadi, yozishadiJuftlikda bo‘linishadi, o‘ylashadi, muhokama qilishadi va savollarga javob berishadiTomosha qilishadi, yozishadi


3-bosqich Yakuniy

(10-minut)

3.1. Mavzu bo‘yicha yakunlovchi xulosa qiladi, ish natijalarini izohlab beradi3.2. Klaster tuzish qoidalarini tushuntiradi (3-ilova). Mustaqil ishlash uchun vazifa beradi: «Kvant fizikasi. Kvant – optikaviy hodisasining asoslari» mavzu asosida Klaster tuzish (4-ilova)

Savollar beradilarMustaqil ishlash uchun Klaster mavzusini yozib oladilar

1-slayd

158



Baholash mezonlari


Ballar 0,8 0,6 0,6 2% 40 30 30 100

1-ilova (16.1)

Issiqlik nurlanishi, uning tabiati, harakteristikalari,

kvant harakteri

Absolyut qora jism, absloyut qora jism nurlanishining

qonunlari

Fotonlar, fotoeffekt hodisasi, turlari,

qonunlari, qo‘llanishi

3-slayd

159

Ma’ruza rejasi

1. Issiqlik nurlanishi va uning harakteristikalari2. Nurlanishning kvant harakteri3. Fotonlar. Yorug‘lik kvantining energiyasi, massasi va impulsi4. Fotoeffekt hodisasi. Fotoeffekt qonunlari5. Fotoelementlar, fotoqarshiliklar va ventili fotoelementlarni qo‘llanilishi

Jonlashtirish uchun savollar1. Issiqlik nurlari nima asosida ro‘y beradi?2. Issiqlik nurlanishi boshqa elektromagnit nurlanishlardan nima bilan

farq qiladi?3. еФ , eR , λr , α lar qanday ma’noga ega?4. Qaysi jismlar absolyut qora jism deyiladi?5. Stefan-Bolsman, Vin qonunlari qanday qonunlar deyiladi?6. Issiqlik nurlanishni kvant harakterini qaysi formula ifodalaydi?7. Fotoeffekt deb nimaga aytiladi? Fotoeffekt turlari.8. Fotoelement nima va u qayerda qo‘llaniladi?9. Ventilli fotoelement nima va u qayerda qo‘llaniladi?10.Quyosh batareyalari qayerda qo‘llaniladilar?

2-ilova (16.2)

4-slayd

160



«O‘ylang – juftlikda ishlang – fikr almashing» texnikasidan foydalangan holda guruhlarda ishni tashkil etish jarayonlarining

tuzilishi1. O‘qituvchi savol va topshiriq beradi: oldin o‘ylab chiqish, so‘ng

qisqa javoblar yozish tartibida.2. Talabalar juftliklarga bo‘linib, bir-biri bilan fikr almashadilar va

ikkala javobni mujassam etgan umumiy javobni ishlab chiqishga harakat qiladilar?


1-Rasm. Tashqi fotoeffektni tekshirib beradigan sxema

3-ilova (16.3)

Klasterni tuzish qoidalari

4-ilova (16.4)

161

1. Topshiriqni diqqat bilan o‘qib chiqing.

2. Fikrlarni tarmoqlantirish jarayonida paydo bo‘lgan har bir fikrni yozing.

3. Imlo xatolar va boshqa jihatlarga e’tibor bering.

4. Belgilangan vaqt tuamaguncha yozishni to‘xtatmang, fikringizni jamlashga harakat qiling.

5. Fikrlarni chegaralamang, ular o‘rtasida o‘zaro aloqadorlikka e’tibor qarating.



qaratilgan amaliy mashg‘ulotMa’ruza rejasi: 1. Issiqlik nurlanish va uning qonunlari

2. Absolyut qora jism va uning kattaliklari3. Fotoeffekt hodisasi va uning qonunlari



mustahkamlash;• axborotni tahlil qilish,

umumlashtirish uchun ko‘nikmalar ishlab chiqish;

• mavzu savollari bo‘yicha izohlash va shakllantirish jarayonini tashkil

O‘quv faoliyati natijalari:• issiqlik nurlanishi, uning tabiati,

qonunlari haqida gapirib beradi;• absolyut qora jism va uning

kattaliklari haqida tushuncha beradi;

• fotoeffekt hodisasi, hodisani turlari va qonunlari haqida

Квант физикаси. Квант –оптикавий

одисасининг ҳасослари

Фотоэффект-ни

амалиётда ўлланилишқ

и

Исси лик қнурланиш

Исси лик қнурланишнинг

квант характери

Фотоэффект одисасиҳ

162

qilish ma’lumotlar beradi.



O‘qitish shakli Guruhlarda ishlash, individualO‘qitish shart-sharoitlari Texnik vositalar bilan ta’minlangan va guruhlarda


Monitoring va baholash Og‘zaki nazorat, savol-javob shakli, mustaqil ish topshiriqlari




1-bosqich Kirish

(10 minut)

1.1. Amaliy mashg‘ulot mavzusi, maqsadi, muhokama uchun savollar, ko‘zlanayotgan natijalarini aytadi. Mashg‘ulotni olib borish xususiyatlarini ma’lum qiladi. Ta’lim jarayoni kichik guruhlarda ishlash orqali amalga oshirilishini e’lon qiladi.1.2. Talabalar bilimini jonlantirish uchun jalb qiluvchi savollar beradi:1. Issiqlik nurlanish qonunlarini qanday qonunlar tashkil etadilar?2. Absolyut qora jismlar tabiatda bormi?3. Plank formulasi nimani ifodalaydi?4. Tashqi fotoeffekt nima va u nechta qonunlardan tashkil topgan?5. Eynshteyn tenglamasi nimani ifodalaydi?

Tinglashadilar


2-bosqichAsosiy

(60 minut)

2.1. «Kichik guruhlarda ishlash» qoidalari bilan tanishtiradi (1-ilova);2.2. Talabalarni kichik guruhlarga bo‘ladi. O‘quv topshirig‘ini tarqatadi (2-ilova);2.3. Guruhlarga topshiriqlarni bajarishi uchun yordam beradi. Diqqatlarini kutiladigan natijaga jalb qiladi. Guruh ishini nazorat qiladi. Xulosalarni umumlashtiradi.

Tanishib chiqadilarIxtiyoriy ravishda guruhlarga bo‘linadiTopshiriqlar ustida ishlaydilar

3-bosqich Yakuniy

(10-minut)

3.1. Ish yakunlarini chiqaradi. Faol talabalarni baholash mezoni asosida rag‘batlantiradi (3-ilova).3.2. Mustaqil ishlash uchun topshiriq beradi.

Tinglaydilar

Yozib oladilar

1-ilova163

2-ilova1-guruhga topshiriq

2-guruhga topshiriq

3-guruhga topshiriq

164

Kichik guruhlarda ishlash qoidasi1. Talabalar ishni bajarish uchun zarur bilim va malakalarga ega bo‘lmog‘i lozim.2. Guruhlarga aniq topshiriqlar berilmog‘i lozim.3. Kichik guruh oldida qo‘yilgan topshiriqni bajarish uchun yetarli vaqt ajratiladi.4. Guruhlardagi fikrlar chegaralanmaganligi va tayziqqa uchramasligi haqida ogohlantirilishi zarur.5. Guruh natijalarini qanday taqdim etishini aniq bilishlari, o‘qituvchi ularga yo‘riqnoma berishi lozim.6. Nima bo‘lganda ham muloqotda bo‘ling, o‘z fikringizni erkin namoyon eting.


4. Masalani shartida pechni o‘lchami, nurlanish vaqti va nurlanadigan issiqlik miqdori berilgan. Pechning temperaturasini topish kerak.

5. Pech qanday nurlanishga ega va bunday nurlanish nima asosida ro‘y beradi?

6. Masalani qaysi usul bilan yechish mumkin.


1. Issiqlik nurlanishning qonunlarini qanday qonunlar tashkil etadilar?2. Bunday qonunlardan foydalanib masalani yeching.3. Absolyut qora jism qizdirilganda uning temperaturasi 1000 K dan

3000K gacha o‘zgaradi. 1) Bunda uning energetik yorqinligi necha baravar ortgan? 2) Energetik yorqinligining spektral zichligi max ga to‘g‘ri keladigan to‘lg‘in uzunligi qanchaga o‘zgargan? 3) Energetik yorqinligining spektral zichligi maksimumi necha baravar ko‘paygan?


1. Ftoeffektni «qizil chegarasi» deb nimaga aytiladi va uning ro‘y berish sharti.

2. Fotoeffektni «qizil chegarasi»ni formulasidan va boshqa nazariy bilimlardan foydalanib masalani yeching.

3. Muayyan metall uchun fotoeffektning qizil chegarasi 2750 0

A ga

teng. 1) Shu metalldan elektron chiqayotganda bajargan ish. 2) To‘lqin uzunligi 1800 0

A bo‘lgan yorug‘lik bilan shu metalldan ajratib olinadigan elektronlarning max tezligi. 3) Mazkur elektronlarning max energiyasi topilsin.

3-ilovaTalabalar faoliyatini baholash mezonlari


Baholash mezonlari


Ballar 0,8 0,6 0,6 2% 40 30 30 100

17-mavzu. Mikrozarrachalarning to‘lqin xususiyatlari. Atomning energetik sathlarining diskretligi. Vodorod atomi tuzilishining

kvant nazariyasi.

165

17.1. Ma’ruza mashg‘ulotining o‘qitish texnologiyasiMashg‘ulot vaqti – 2 soat Talabalar soni: 40-70 gachaMashg‘ulot shakli Tematik ma’ruzaMa’ruza rejasi: 1. Zarrachalarning korpuskulyar-to‘lqin ikki

yoqlamalikni tabiati2. De-Broyl to‘lqinni ba’zi xususiyatlari3. Shredinger tenglamalari4. Geyzenbergning noaniqlik prinsipi5. Atomning energetik sathlarining diskretligi

O‘quv mashg‘ulotining maqsadi: zarrachalarning korpuskulyar-to‘lqin tabiati, De-Broyl gipotezasi, kvant mexanikasi haqidagi bilimlarni shakllantirish.



• mavzu bo‘yicha bilimlarni mustahkamlash;

• axborotni tahlil qilish, tizimlashtirish, solishtirish va umumlashtirish bo‘yicha ko‘nikmalar ishlab chiqish;


O‘quv faoliyati natijalari:• zarrachalarning korpuskulyar-

to‘lqin tabiatini, de-Broyl to‘lqinni xususiyatlarini sharhlab beradi;

• kvant mexanikasi fani, fanni maqsadi, vazifalari haqida ma’lumotlar beradi;

• Shryodinger, Geyzenbergni mikrozarrachalar harakatlarini, holatlarini o‘rganishda qo‘shgan hissalarni yoritib beradi;

• Atomning energetik sathlarining diskretligi, atom energiyasi haqida ma’lumotlar beradi.

O‘qitish usullari Ko‘rgazmali ma’ruza, juftlikda ishlashO‘qitish vositalari Leksiyalar kursi, kodoskop, kompyuter



Monitoring va baholash Og‘zaki nazorat: savol-javob shakli, yozma nazorat: «Nima uchun» texnikasi asosida




1-bosqich Kirish

(10 minut)

1.1. Mavzu nomi, maqsadi, muhokama uchun savollarga qisqacha ta’rif beradi.1.2. Ma’ruza rejasi bilan tanishtiradi (1-slayd).

Tinglashadi

Tinglashadi

166

1.3. Talabalar faoliyatini baholash mezonlari bilan tanishtiradi (2-slayd)

2-bosqichAsosiy

(60 minut)

2.1. Ekranga jadvalni chiqaradi va ma’ruza tinglash jarayonida uni to‘ldirishni so‘raydi (1-ilova).2.2. Talabalarning bilimlarini jonlantrish uchun savollar beradi, ushbu savollarga juftlikda javob berish shartligini ta’kidlaydi (3-slayd). «Juftlikda ishlash» qoidalari bilan tanishtiradi (2-ilova).

2.3. Mavzuning mazmunini, mohiyatini shakllantirish va mavzuni asosiy nazariy jihatlarni tushuntirib beradi.2.3. Ma’ruza jarayonida fokuslovchi nazorat savollar beradi. Mavzuning rejasini har bir bandi bo‘yicha xulosalar qiladi, jadvalga axborotlarni kiritish lozimligini eslatadi.

Yozib oladilar

Juftlikda bo‘linishadi, o‘ylashadi, muhokama qilishadi va savollarga javob berishaditinglashadi


3-bosqich Yakuniy

(10-minut)

3.1. Mavzu bo‘yicha yakunlovchi xulosa qiladi, ish natijalarini izohlab beradi3.2. «Nima uchun» texnikasini tuzish qoidalari va tuzilishi bilan tanishtiradi (3-4-5 ilova). Mustaqil ishlash uchun vazifa beradi: «Energiyani tanqisligi muammosi» mavzu asosida «Nima uchun» texnikasi asosida mavzuni yoritib beradi

Savollar beradilarMustaqil ishlash uchun Klaster mavzusini yozib oladilar

1-slayd

167

Ma’ruza rejasi

1. Zarrachalarning korpuskulyar-to‘lqin ikki yoqlamalikni tabiati2. De-Broyl to‘lqini ba’zi xususiyatlari3. Shryodinger tenglamalari4. Geyzenbergning noaniqlik prinsipi5. Atomning energetik sathlarining diskretligi



Baholash mezonlari


Ballar 0,8 0,6 0,6 2% 40 30 30 100

3-slayd

1-ilova (17.1)

Mikrozarrachalar, ularning turlari,

harakteristikalari, tabiati, hodisalari

Mikrozarrachalarning to‘lqin xususiyatlari, De-Broyl

to‘lqini, mikrozarrachalarni o‘rganadigan kvant

mexanikasi

Atom tuzilishi, atom nurlanishini spektrlari,

atom energiyasi va uning kelajagi

168

Jonlashtirish uchun savollar

1. Mikrozarralar deb nimaga aytiladi?2. Mikrozarralarning ikki yoqlamaligi nima va ularni bunday tabiatini

qaysi hodisalar tasdiqlab beradilar?3. Kvant mexanikasining asosini nima tashkil etadi?4. Geyzenbergni noaniqlik prinsipidan qaysi maqsadda foydalanish

mumkin?5. Rezerfordni atom tuzilishining yadroviy modeli qanday model

deyiladi?6. Spektr deb nimaga aytiladi?7. Atom energiyasi nima?

2-ilova (17.2)

3-ilova (17.3)

4-ilova (17.4)«Nima uchun» texnikasini sxemasi

169



«O‘ylang – juftlikda ishlang – fikr almashing» texnikasidan foydalangan holda guruhlarda ishni tashkil etish jarayonlarining tuzilishi

1. O‘qituvchi savol va topshiriq beradi: oldin o‘ylab chiqish, so‘ng qisqa javoblar yozish tartibida.

2. Talabalar juftliklarga bo‘linib, bir-biri bilan fikr almashadilar va ikkala javobni mujassam etgan umumiy javobni ishlab chiqishga harakat qiladilar?


«Nima uchun» sxemasini tuzish qoidalari

1. Qanday piktogrammadan: aylana yoki to‘g‘ri to‘rtburchakdan foydalanishingizni o‘zingiz hal etasiz.

2. Mulohazalar sxema-zanjiri turini: chiziqli, nochiziqli, spiralsimon (dastlabki holatni markazga yoki chetga joylashtirib) bo‘lishligini o‘zingiz tanlaysiz.

3. Strelka sizning qidiruv yo‘nalishingizni belgilaydi: dastlabki holatdan oqibatgacha

«Nima uchun» sxemasini tuzish qoidalari bilan tanishadi

Yakka tartibda (juftlikda) muammo shakllantiriladi. «Nima uchun» so‘rog‘i bilan strelka chiziladi va ushbu savolga javob yoziladi. Ushbu jarayon muammoni keltirib chiqargan ildiz yashiringan sababi o‘rnatilmaguncha davom ettiriladi

«Nima uchun» sxemasi

-muammoning dastlabki sababini aniqlash bo‘yicha bir butun qator qarashlar, tizimli, ijodiy, taxliliy mushohada qilish ko‘nikmalarini rivojlantiradi

5-ilova (17.5)«Nima uchun?» texnikasi

170

Mini – guruhlarga birlashadi, o‘z sxemalarini taqqoslaydi va qo‘shimchalar kiritadi, umumiy sxemaga jamlaydi

Natijalar taqdimoti

«Nima uchun energiyani tanqisligi zamonaviy sivilizatsiyani muammosi bo‘lgan?». Bunday global muammoni qanday hal qilish mumkin?



Nima uchun?

1-Laboratoriya ishi. Umumiy fizika kursidan praktikum o‘tkazishdan maqsad va vazifalar

1.1. Laboratoriya mashg‘ulotni o‘qitish texnologiyasi

Mashg‘ulot vaqti – 2 soat Talabalar soni: 25Mashg‘ulot shakli Nazariy bilimlarni chuqurlashtirish va mustaqil

ishlash ko‘nikmalarni hosil qilish bo‘yicha muammoli mashg‘ulot

Ma’ruza rejasi: 1. Laboratoriya ishlari to‘g‘risida umumiy ma’lumotlar2. Uslubiy tavsiyanomalar3. O‘lchash xatoliklari va ularni aniqlash usuli

O‘quv mashg‘ulotining maqsadi: nazariy bilimlarni chuqurlashtirish, tizimlashtirish, mustahkamlash va ulardan amaliyotda foydalanish haqida bilimlarni shakllantirish.

Pedagogik vazifalar:• laboratoriya ishlari haqida ma’lumot

berish;• uslubiy qo‘llanma bilan ishlash

ko‘nikmalarini hosil qilish;• texnika xavfsizligi qoidalari bilan

tanishtirish.

O‘quv faoliyati natijalari:• laboratoriya ishlarni maqsadi va

vazifalari haqida ma’lumot beradi;

• tajribalarni o‘tkazish bosqichlarini yoritib beradi;

• o‘lchash xatoliklarini aniqlab beradi;

• bajargan ishi bo‘yicha xulosalar qiladi.

O‘qitish usullari Eksperimental usuli, baxs-munozara, guruhda ishlash

O‘qitish vositalari Uslubiy ko‘rsatma, asbob-uskunalar, ishchi stoli, doska

O‘qitish shakli Guruhda ishlash, individual

O‘qitish shart-sharoitlari Tajribalarni o‘tkazish uchun mo‘ljallangan laboratoriya xonasi

Monitoring va baholash Og‘zaki nazorat: savol-javob shakli

171

Laboratoriya mashg‘ulotining texnologik haritasi



1-bosqich Kirish

(10 minut)

1.1. Laboratoriya ishlarni maqsadi va vazifalari bilan tanishtiradi.1.2. Asbob-uskunalar, texnika xavfsizligi qoidalarini tushuntiradi.

Eshitadilar va yozadilarEshitadilar va yozadilar

2-bosqichAsosiy

(60 minut)

2.1. Mashg‘ulotni olib borish xususiyatlarini ma’lum qiladi.2.2. Bilimlarni faollashtirish maqsadida blits-so‘rov o‘tkazadi (1-ilova).2.3. Talabalarni zvenolarga bo‘ladi va zvenolarni aniq laboratoriya ishlari bilan ta’minlaydi (3-ilova).2.4. Noaniq jihatlarni aniqlashtiradi, savollarga javob beradi.2.5. Bajarilgan ishlarni, har bir talaba faoliyatini baholaydi.

Eshitadilar, eslaydilarSavollarga javob beradilarZvenolarda ishlaydilar, taqdimotga tayyorlanadilarEshitadilar, yozib oladilar

3-bosqich Yakuniy

(10-minut)

3.1. Ish yakunlarini chiqaradi. Talabalarni baholash mezonlari bilan tanishtiradi (4-ilova).3.2. Mustaqil ishlash uchun topshiriq beradi.

Tinglaydilar, yozib oladilar

Yozib oladilar

1-ilova

2-ilova

172

«Blits-so‘rov» uchun savollar

1. Laboratoriya mashg‘ulotlari amaliy mashg‘ulotlardan nima bilan farq qiladi?

2. Laboratoriya ishlarni bajarishdan oldin qaysi qoidalarni bilish lozim?3. Talabalarning ishni bajarishdagi tayyorgarlik darajasini o‘qituvchi

qaysi yo‘l bilan aniqlaydi?4. Qaysi maqsadda laboratoriya jurnalini tutish kerak?

3-ilova

O‘quv topshirig‘ini bajarish bo‘yicha hamkorlikdagi ishni tashkil etish

173

Kichik guruhlarda ishlash qoidasi1. Talabalar ishni bajarish uchun zarur bilim va malakalarga ega bo‘lmog‘i lozim.2. Guruhlarga aniq topshiriqlar berilmog‘i lozim.3. Kichik guruh oldida qo‘yilgan topshiriqni bajarish uchun yetarli vaqt ajratiladi.4. Guruhlardagi fikrlar chegaralanmaganligi va tayziqqa uchramasligi haqida ogohlantirilishi zarur.5. Guruh natijalarini qanday taqdim etishini aniq bilishlari, o‘qituvchi ularga yo‘riqnoma berishi lozim.6. Nima bo‘lganda ham muloqotda bo‘ling, o‘z fikringizni erkin namoyon eting.

1-bosqichO‘quv materiali, bajarish qoidalari, natijalarni baholash ko‘rsatkich va

mezonlari, guruhda ishlash qoidalari bilan tanishadilar

• Har kim o‘z o‘rtoqlari nutqini xushmuomalalik bilan tinglashi zarur;• Har kim faol, birgalikda ishlashi, berilgan topshiriqqa mas’uliyatli

yondoshishi zarur;• Har kim yordamga muhtoj bo‘lganda uni so‘rashi zarur;• Har kimdan yordam so‘ralsa, yordam qilishi zarur;• Har kim aniq tushunishi zarur;• Boshqalarga yordamlashib, o‘zimiz o‘rganamiz!



Baholash mezonlari


Ballar 0,8 0,6 0,6 2% 40 30 30 100

174

3-bosqich. Taqdimot

• Guruh a’zolari birgalikda bajarish ish natijalarini ko‘rgazmali vositalar yordamida taqdimot etadilar;

• Boshqalar ushbu material qismini o‘zlashtirganligini aniqlash maqsadida o‘zaro tekshiruv savollarini beradilar

2-bosqich. Guruhda ishlash

• Guruhdagi ishni rejalashtirishadi;• Guruh ichida topshiriqlarni taqsimlashadi;• Yakka tartibda topshiriqlarni bajarishadi;• Guruh muhokamasini o‘tkazish qoidalariga asoslanib yakka tartibda

erishilgan natijalarni muhokama qilishadi va guruh ishining umumiy natijasini shakllantirishadi;

• Taqdimot uchun birgalikda olib borilgan ish natijalarini tayyorlashadi;• Ushbu material qismini aniqlash maqsadida o‘zaro tekshiruv savollarini

tayyorlashadi.

2-Laboratoriya ishi. Trifilyar osma yordamida qattiq jismlarni inersiya momentini aniqlash


Mashg‘ulot vaqti – 4 soat Talabalar soni: 25Mashg‘ulot shakli Tajribalarni o‘tkazishga asoslangan laboratoriya

mashg‘uloti

Ma’ruza rejasi: 1. Kerakli asboblar2. Ishning maqsadi3. Ishning bajarilishi4. O‘lchash xatoliklarini hisoblash5. Bajargan ishi bo‘yicha hisobot

O‘quv mashg‘ulotining maqsadi: tajribalar asosida olingan bilimlarni kengaytirish, mustahkamlashtirish va ulardan amaliyotda foydalanishini ta’minlash.

Pedagogik vazifalar:• kerakli asboblarni vazifasi, ishlash

prinsipi haqida ma’lumot berish;• ishning maqsadini gapirib berish;• ishning bajarilish qoidalarini yoritib

berish;• o‘lchashlar xatoliklarni hisoblash

jarayonini tashkil qilish.

O‘quv faoliyati natijalari:• o‘quv mashg‘uloti maqsadi,

ko‘zlanayotgan natijalar va mashg‘ulotni olib borish xususiyatlarini ma’lum qiladi;

• ishning maqsadini aniqlab beradi;• ishning bajarish qoidalari va

bosqichlari haqida ma’lumotlar beradi;

• o‘lchash xatoliklarni hisoblash usulini yoritib beradi.

O‘qitish usullari Eksperimental usuli, baxs-munozara, aqliy hujum guruhda ishlash

O‘qitish vositalari Leksiyalar kursi, laboratoriya praktikumi, asbob-uskunalar, ishchi stoli, doska, kompyuter texnologiyalari




175




1-bosqich Kirish

(10 minut)

1.1. Laboratoriya ishlarni maqsadi, o‘tkazish jarayoni, kutilayotgan natijalar bilan tanishtiradi.1.2. Savollar berib suhbat tarzida talabalar bilimlarini jonlantiradi (1-ilova).1.3. Ta’lim jarayoni «Fikrlar hujumi» texnologiyasi orqali amalga oshirishini e’lon qiladi (2-ilova).

Eshitadilar


Eshitadilar, yozadilar

2-bosqichAsosiy

(60 minut)

2.1. Mashg‘ulotni olib borish xususiyatlarini ma’lum qiladi.2.2. Talabalar bilimlarini aniqlash maqsadida mavzuni nazariy qismidan savol-javob o‘tkazadi.2.3. Kerakli asboblar haqida chuqur bilimlarga ega bo‘lishini ta’minlaydi.2.4. Laboratoriya ishini bajarish ketma-ketligini izohlab berishini so‘raydi.2.5. Tajribalarni o‘tkazishda har bir talabani mustaqil ishlashga yordam beradi.

Eshitadilar


Eshitadilar, eslaydilarEshitadilar, gapirib beradilarHarakat qiladilar

3-bosqich Yakuniy

(10-minut)

3.1. Mashg‘ulot bo‘yicha qisqa xulosalar qiladi, yakun yasaydi.3.2. Talabalarni baholash mezonlari bilan tanishtiradi (3-ilova).3.2. Mustaqil ishlash uchun topshiriq beradi. Laboratoriya ishi bo‘yicha Klaster tuzish

Eshitadilar, savollar beradilareshitadilarYozib oladilar

1-ilova

2-ilova

176

«Fikrlar hujumi» texnologiyasi

Mazkur usul o‘quvchilarning mashg‘ulotlar jarayonidagi faolliklarini ta’minlash, ularni erkin fikr yuritishga rag‘batlantirish hamda bir xil fikrlash inersiyasidan ozod etish, muayyan mavzu yuzasidan rang-barang g‘oyalarni to‘plash, shuningdek, ijodiy vazifalarni hal etish, yechish jarayonining dastlabki bosqichida paydo bo‘lgan fikrlarni yengishga o‘rgatish uchun xizmat qiladi. «Fikriy hujum» usuli A.F.Osborn tomonidan tavsiya etilgan bo‘lib, uning asosiy tamoyili va sharti mashg‘ulot (baxs)ning har bir ishtirokchisi tomonidan o‘rtaga tashlanayotgan fikrga nisbatan tanqidni mutlaqo ta’qiqlash, har qanday luqma va hazil-mutoyibalarni rag‘batlantirishdan iboratdir. Bundan ko‘zlangan maqsad o‘quvchilarning mashg‘ulot (baxs) jarayonidagi erkin ishtirokini ta’minlashdir. Ta’lim jarayonida ushbu usuldan samarali va muvoffaqiyatli foydalanish o‘qituvchining pedagogik mahorati va tafakkur ko‘lamining kengligiga bog‘liq bo‘ladi. «Fikriy hujum» texnologiyasidan foydalanish chog‘ida o‘quvchilarning soni 15 nafardan oshmasligi maqsadga muvofiqdir. Ushbu usulga asoslangan mashg‘ulot bir soatga qadar tashkil etilishi mumkin.

Jonlantirish uchun savollar1. Laboratoriya ishlari uchun ajratilgan vaqt ishni qaysi qismini bajarish

uchun mo‘ljallangan?2. Laboratoriya ishini qaysi qismlarni mustaqil ish vaqtida bajarish

mumkin?3. Talabalar laboratoriya ishini bajarishdan oldin nimalarni o‘rganishga

kirishadilar?4. Qaysi talabaga ishning eksperimental qismini bajarishga ruxsat

beriladi?



Baholash mezonlari


Ballar 0,8 0,6 0,6 2% 40 30 30 100

«Trifilyar osma yordamida qattiq jismlarni inersiya momentini aniqlash» ishiga

177

KLASTER TUZING

Трифиляр осма ёрдамида атти қ қ

жисмларни инерция

моментини ани лашқ

Ишнинг амалий

а амиятиҳ

Ишни назарий

исмиқ

Ишни бажарилиш

исмиқ

Тажрибалар хатоликлари

-ни исоблаш ҳусули

Керакли асбоблар

178

3-Laboratoriya ishi. Matematik mayatnik yordamida erkin tushish tezlanishini aniqlash



mashg‘uloti


O‘quv mashg‘ulotining maqsadi: eksperimental usullar asosida olingan bilimlarni chuqurlashtirish, tizimlashtirish va ulardan amaliyotda foydalanishini o‘rganish.

Pedagogik vazifalar:• mashg‘ulot bo‘yicha bilimlarni

tizimlashtirish, mustahkamlash;• asbob-uskuna bilan ishlash

ko‘nikmalarni hosil qilish;• eksperimental natijalarni tahlil qilish

ko‘nikmalarni rivojlantirish.

O‘quv faoliyati natijalari:• o‘quv mashg‘uloti maqsadi, asosi

va nazariy qismi haqida ma’lumot beradi;

• asboblarni vazifalari, ishlash prinsiplarini yoritib beradi;

• eksperimental natijalarni nazariy bilimlar asosida tahlil qilib beradi.

O‘qitish usullari Eksperimental usuli, baxs-munozara

O‘qitish vositalari Leksiyalar kursi, laboratoriya praktikumi, asbob-uskunalar, ishchi stoli, doska, kompyuter texnologiyalari




179




1-bosqich Kirish

(10 minut)

1.1. Mashg‘ulotning maqsadi, o‘tkazish jarayoni, kutilayotgan natijalar va faoliyatini baholash ko‘rsatkichlari va mezonlari bilan tanishtiradi (1-ilova).

1.2. Tezkor-so‘rov o‘tkazadi. Javoblarni aniqlashtiradi.1.3. Ta’lim jarayoni «Birgalikda o‘qiymiz» texnologiyasi orqali amalga oshirishini e’lon qiladi (2-ilova).

Eshitadilar va tanishib chiqadilar

Eshitadilar

2-bosqichAsosiy

(60 minut)

2.1. Talabalarni 6 ta kichik guruhga (zvenolarga) bo‘ladi va guruhlarda hamkorlik asosida ishlash usuli bilan tanishtiradi (3-ilova). Har bir guruh mavzu rejasi asosida taqdimot tayyorlashini aytadi.

2.2. Guruhlarga topshiriqlarni bajarish uchun yordam beradi. Tajriba natijalari mazmunan va mantiqan to‘liq yoritilishini kuzatadi.2.3. Laboratoriya ishlari asosida berilgan ma’lumotlarni umumlashtiradi va xulosalaydi. Faol ishtirok etgan talabalarni rag‘batlantiradi (4-ilova).

Kichik zvnolarga bo‘linadilar

Faol qatnashadilar, tajribalarni o‘tkazadilar

Eshitadilar

3-bosqich Yakuniy

(10-minut)

3.1. Mashg‘ulot bo‘yicha qisqa xulosalar qiladi, yakun yasaydi.3.2. Laboratoriya ishlar maqsadiga erishishdagi talabalar faoliyatini tahlil qiladi va o‘zlashtira olmagan joylarini qayta o‘qib chiqishni tavsiya etadi.

3.2. Mustaqil ishlash uchun topshiriq beradi.

Tinglaydilar

Yozib oladilar

1-ilovaGuruhlar ish natijalarini baholash mezonlari

180

Mezonlar Max ball

Guruh (zveno) natijalarini baholash1 2 3 4 5 6

Axborotning to‘liqligi 1,0Axborotning grafik shaklida ifoda etilishi

0,6

Guruhning faolligi 0,4Ballarning maksimal summasi

2,0

2-ilova

3-ilova

«Биргаликда ў иймиз» техникасиқ

Биргаликда ў иш: ў ув гуру и кичик гуру ларга бўлинади. ар бир қ қ ҳ ҳ Ҳкичик гуру ўрганилаётган мазвунинг маълум бир со асида эксперт ҳ ҳбўлади ва бош аларни ўргатади.қ

ар бир гуру нинг ма сади бош а барча гуру лар иштирокчилари Ҳ ҳ қ қ ҳмавзу саволларини тўла ажмда эгаллаб олишдан иборат.ҳ

«Биргаликда ў иймиз» техникасидан фойдаланган олда гуру ларда қ ҳ ҳишни ташкил этиш жараёнининг тузилиши

Билим даражасига араб 3-5 кишидан иборат бўлган ар хил турдаги қ ҳгуру лар тузиладиҳ

ар бир гуру га битта топшири берилади – умумий мавзунинг бир Ҳ ҳ қисми, унинг устида бутун ў ув гуру и иш олиб боради амда таянчлар – қ қ ҳ ҳ

эксперт вара лари – та дим этиладиқ қ

ар бир гуру ичида умумий топшири та симланадиҲ ҳ қ қ

амма якка тартибдаги топшири ни бажарадиҲ қ

Барча гуру аъзоларининг мини – маърузалари тингланади. Умумий ҳнатижа шакллантиради ва уни та димотга тайёрлашадиқ

Спикер ёки гуру барча аъзолари биргаликда бажарган иш натижаларини ҳта димот этишадиқ

181

Guruhlarda ishlash qoidasi

Har biringiz o‘z guruh a’zolaringizni diqqat, e’tibor bilan eshitishga harakat qiling.

Guruhning har bir a’zosi faol, hamkorlikda ishlashi va berilgan topshiriqlarga mas’uliyat bilan yondoshishi kerak.

Har kim o‘ziga yordam kerak bo‘lganda so‘rashi mumkin.Guruhlar faoliyatining natijalarini baholashda hamma ishtirok etishi

shart.Hamma qat’iy tushinishi kerak:- boshqalarga yordam berib o‘zimiz ham o‘rganamiz;- biz bitta kemadamiz: yoki birgalikda suzib chiqamiz, yoki birgalikda

cho‘kib ketamiz.



Baholash mezonlari


Ballar 0,8 0,6 0,6 2% 40 30 30 100

5-ilova

182

FSMU texnologiyasi(F) - fikringizni bayon eting(S) - fikringizni bayoniga biror sabab ko‘rsating(M) - ko‘rsatilgan sababni tushuntiruvchi misol keltiring (U) - fikringizni umumlashtiring

Ushbu texnologiya tinglovchilarni o‘z fikrini himoya qilishga, erkin fikrlash va o‘z fikrini boshqalarga o‘tkazishga, ochiq holda baxslashishga, egallangan bilimlarni tahlil qilishga, qay darajada egallanganliklarini baholashga hamda tinglovchilarni baxslashish madaniyatiga o‘rgatadi.

«Xizmat ko‘rsatish sohasini ko‘tarishda bajargan ishni ahamiyati bormi?»

F

fikringizni bayon eting

S

fikringizni bayoniga biror sabab ko‘rsating

M

ko‘rsatilgan sababni tushuntiruvchi misol keltiring

U

fikringizni umumlashtiring

Nazorat savollari1. Tebranma harakat deb nimaga aytiladi?2. Tebranma harakatning amplitudasi, chastotasi, fazasi va davri deb nimaga

aytiladi?3. Matematik va fizik tebratgich (mayatnik) deb nimaga aytiladi?4. Tezlanish (g - ning) formulasini chiqaring.5. Garmonik tebranish nima va uning tezligi, tezlanishi qanday aniqlanadi?6. Laboratoriya ishi nimaga asoslangan?7. Matematik mayatnik qanday tebranishlarga ega?8. Bajargan ish haqida qanday xulosalar qilish mumkin?

183

4-Laboratoriya ishi. Suyuqlikning sirt taranglik koeffitsiyentini tomchi uzilish usuli yordmida aniqlash



mashg‘uloti


O‘quv mashg‘ulotining maqsadi: tajribalar asosida olingan bilimlarni kengaytirish, mustahkamlashtirish, amaliyotda foydalanish yo‘llari bilan tanishtirish.



• mashg‘ulot bo‘yicha bilimlarni mustahkamlash;

• ish natijalarini tahlil qilish, tizimlashtirish, solishtirish va umumlashtirish bo‘yicha ko‘nikalar ishlab chiqish;

• ishni hisoboti bo‘yicha izohlash va shakllantirish jarayonini tashkil qilish.


ko‘zlanayotgan natijalar va mashg‘ulotni olib borish yo‘lini gapirib beradi;

• mashg‘ulotni nazariy qismi haqida ma’lumotlar beradi;

• ishning bajarish qoidalari, bosqichlari haqida, natijalarni umumlashtirib xulosa qiladi;

• bajargan ish haqida hisobotni topshiradi.

O‘qitish usullari Eksperimental usuli, baxs-munozara, aqliy hujumO‘qitish vositalari Leksiyalar kursi, laboratoriya praktikumi, asbob-

uskunalar, ishchi stoli, doska, kompyuter texnologiyalari




184




1-bosqich Kirish

(10 minut)

1.1. O‘quv mashg‘ulotining maqsadini, o‘tkazish tartibini e’lon qiladi.1.2. Talabalarning mashg‘ulotdagi faoliyatini baholash ko‘rsatkichlari va mezonlari bilan tanishtiradi (1-ilova).

Eshitadilar

Eshitadilar

2-bosqichAsosiy

(60 minut)

2.1. Guruhlarda ish boshlanganligini ma’lum qiladi.2.2. Talabalarning ishni bajarishdagi tayyorgarlik darajasini aniqlaydi.2.3. Ishni eksperimental qismini bajarishga ruxsat beradi.2.4. Butun dars davomida ishni faol kuzatib boradi, talabalar orasiga o‘tib, ularning savollariga javob beradi.2.5. Tajribalarni o‘tkazishda har bir talabani mustaqil ishlashga ko‘maklashadi.

Eshitadilar

Savollarga javob beradilarTajriblar o‘tkazadilarEshitadilar, eslaydilar

Harakat qiladilar

3-bosqich Yakuniy

(10-minut)

3.1. Zvenolarni ishlari bo‘yicha qisqa xulosalar qiladi, yakun yasaydi.3.2. Talabalarni baholash mezoni orqali rag‘batlantiradi.3.3. Mustaqil ishlash uchun keyingi laboratoriya ishini tayyorlab kelishini e’lon qiladi.3.4. Mustaqil ishlash uchun topshiriq: «Nima uchun bugungi kunda chuchuk suvni yetishmasligi global muammo bo‘lgan?» «Nima uchun» texnikasi asosida

Eshitadilar, savollar beradilareshitadilarYozib oladilar

Yozib oladilar




Bilim Faollik Takliflar Jami ballBallar 0,8 0,6 0,6 2

% 40 30 30 100

185

2-ilova

3-ilova

186

«Aqliy hujum» usuli

«Aqliy hujum» - muammolarni hal qilishda keng qo‘llaniladigan anchagina mashxur usuldir. Bu usul katta miqdordagi g‘oyalarni yig‘ish, talabalarni ayni bir xil fikrlash inersiyasidan xoli qilish, ijodiy vazifalarni yechish jarayonida dastlab paydo bo‘lgan fikrlarni yengishdir. U qatnashchilarni o‘z tasavvurlari va ijodlaridan foydalanishga undaydi va berilgan har qanday muammoga ko‘p sonli yechimlar topishda yordam beradi (bu vaziyatda men nima qilishim kerak?. Bu to‘siqni qanday bartaraf qilishingiz kerak?). Aqliy hujum qadriyatlarni tanlash va muqobillarini aniqlashda yordam beradi.

«Aqliy hujum» usulini qo‘llaganda quyidagi eslatmaga rioya qiling.

- Hech qanday o‘zaro baholash va tanqidga yo‘l qo‘yilmaydi;- Taklif etilayotgan fikrlarni baholashga shoshilma, agarda

ular g‘aroyib bo‘lsa ham – barcha narsa mumkin;- Tasavvurlaringa erk ber!- O‘rtoqlarning fikrini hurmat qil;- Qancha fikr ko‘p bo‘lsa shuncha yaxshi;- Agar fikrlar takrorlansa ajablanma va jahlingni chiqarma;- Boshqalar fikrini tanqid qilma;- Fikrlarni ko‘pligi yangi fikrni tug‘ilishiga sabab bo‘ladi;- Fikrlaringa bir oz shuhba bo‘lsa ham, ularni aytishga

harakat qil.

«Nima uchun» sxemasini tuzish qoidalari

1. Qanday piktogrammadan: aylana yoki to‘g‘ri to‘rtburchakdan foydalanishingizni o‘zingiz hal etasiz.

2. Mulohazalar sxema-zanjiri turini: chiziqli, nochiziqli, spiralsimon (dastlabki holatni markazga yoki chetga joylashtirib) bo‘lishligini o‘zingiz tanlaysiz.

3. Strelka sizning qidiruv yo‘nalishingizni belgilaydi: dastlabki holatdan oqibatgacha

4-ilova«Nima uchun» texnikasini sxemasi

5-ilova«Nima uchun?» texnikasi

187

«Nima uchun» sxemasini tuzish qoidalari bilan tanishadi

Yakka tartibda (juftlikda) muammo shakllantiriladi. «Nima uchun» so‘rog‘i bilan strelka chiziladi va ushbu savolga javob yoziladi. Ushbu jarayon muammoni keltirib chiqargan ildiz yashiringan sababi o‘rnatilmaguncha davom ettiriladi

Mini – guruhlarga birlashadi, o‘z sxemalarini taqqoslaydi va qo‘shimchalar kiritadi, umumiy sxemaga jamlaydi

Natijalar taqdimoti

«Nima uchun» sxemasi

-muammoning dastlabki sababini aniqlash bo‘yicha bir butun qator qarashlar, tizimli, ijodiy, taxliliy mushohada qilish ko‘nikmalarini rivojlantiradi

«Nima uchun bugungi kunda chuchuk suvni yetishmasligi global muammo bo‘lgan?». Bunday global muammoni qanday hal qilish mumkin?



Nima uchun?

5-Laboratoriya ishi. Termoelementni darajalash va uning termoelektr yurituvchi kuchini aniqlash



mashg‘uloti

Ma’ruza rejasi: 1. Elektr o‘lchagich asboblarni vazifalari, ishlash prinsipi, elektr sxemada shartli belgisi2. Nazariya asosida ishning maqsadi3. Elektr zanjirni tuzish usuli4. Ishning tajribaviy qismi5. Bajargan ishi bo‘yicha hisobot

O‘quv mashg‘ulotining maqsadi: elektr asboblar, elektr sxema, elektr zanjir, eksperimental usul, xatoliklarni hisoblash usuli haqidagi bilimlarni shakllantirish.


tizimlashtirish, mustahkamlash;• elektr o‘lchagich asboblar, elektr

sxema, elektr zanjirlar bilan ishlash ko‘nikmalarni hosil qilish;

• eksperimental natijalarni tahlil qilish ko‘nikmalarni rivojlantirish.

O‘quv faoliyati natijalari:• o‘quv mashg‘uloti maqsadi, asosi

va nazariy qismi haqida ma’lumot beradi;

• elektr o‘lchagich asboblarni vazifasi, ishlash prinsipi, sxemada belgisini gapirib beradi;

• elektr sxema asosida elektr zanjirni tuzib beradi;

• eksperimental natijalarni tahlil qilib, xulosa qiladi.

O‘qitish usullari Eksperimental usuli, baxs-munozara, aqliy hujumO‘qitish vositalari Leksiyalar kursi, laboratoriya praktikumi, asbob-





188




1-bosqich Kirish

(10 minut)

1.1. Laboratoriya ishining maqsadi, o‘tkazish jarayoni, kutilayotgan natijalar bilan tanishtiradi.

1.2. Ta’lim jarayoni BBB usuli asosida amalga oshirishini e’lon qiladi (1-ilova).

Eshitadilar

Eshitadilar

2-bosqichAsosiy

(60 minut)

2.1. Mashg‘ulotni olib borish xususiyatlarini ma’lum qiladi.

2.2. Talabalar bilimlarini aniqlash maqsadida dars avvalida va so‘ngida «bilaman-bildim» jadvalini to‘ldirish uchun savollar tarqatiladi (2-ilova).

2.3. Vazifani bajarishda o‘quv materiallaridan foydlanish mumkinligini eslatadi.2.4. Noaniqlik jihatlarni aniqlashtiradi, savollarga javob beradi.

2.5. Ish natijalarini sharhlaydi, xulosalarga e’tibor beradi, aniqlik kiritadi.

Eshitadilar

Eshitadilar, yozadilar

Guruhlarda ishlaydilar

Eshitadilar

Eshitadilar


3-bosqich Yakuniy

(10-minut)

3.1. Mashg‘ulotga xulosa chiqaradi. BBB jadvalini to‘ldirishdagi savol-javoblarni tahlil qiladi va faol talabalarni baholaydi (3-ilova).

3.2. Guruhlar faoliyatini baholaydi (4-ilova).

3.4. Mustaqil ishlash uchun topshiriq beradi: har bir zveno o‘zini laboratoriya ishi asosida Klaster tuzadi

Eshitadilar

Eshitadilar

Topshiriqlarni yozib oladilar

3-ilova (3.3)

189

BBB jadvalini to‘ldirish uchun tavsiyalar

1. Tayanch ibora va tushunchalar bilan tanishib chiqing.2. BBB jadvalini to‘ldirish uchun tayanch ibora va tushunchalarning tartib

raqamidan foydalaning.


2-ilova





уйидаги саволга жавоб берилади: Қ«Ушбу лаборатория иши бўйича сиз нимани биласиз» ва «Нимани билишни о лайсиз?» (келгуси иш учун тахминий ҳ ҳ

асос яратилади)

Якка тартибда (жуфтликда) жадвалнинг 1-чи ва 2-чи устуни тўлдирилади


190

BBB usuli asosida tarqatma materiallar

№ Tushuncha Bilaman «+»Bilmayman «-»


1. Laboratoriya ishi2. Kerakli asboblar3. Bajarish bosqichlari4. Termoelektrik hodisalar5. Zeebek hodisasi6. Termoelement7. Galvanometr8. Qarshiliklar magazini9. Elektr sxema10. Elektr zanjir11. Termoelementni darajalash12. Termo EYUK13. Tasodifiy xatolik14. Absolyut xatolik15. Nisbiy xatolik



Baholash mezonlari


Ballar 0,8 0,6 0,6 2% 40 30 30 100

4-ilova

191

Guruhlarda ishlashni baholash


(1,0)


(0,4)


faolligi (0,6)

Ballar Bahosi

123456

5-ilova

Klaster tuzish

6-ilova

Ани қлаборатория иши асосида

192

Klaster tuzish qoidalari

7-ilova

193

1. Topshiriqni diqqat bilan o‘qib chiqing.2. Fikrlarni tarmoqlantirish jarayonida paydo bo‘lgan har bir fikrni

yozing.3. Imlo xatolar va boshqa jihatlarga e’tibor bermang.4. Belgilangan vaqt tugamaguncha yozishni to‘xtatmang, fikringizni

jamlashga harakat qiling.5. Fikrlarni chegaralamang, ular o‘rtasida o‘zaro aloqadorligiga e’tibor

qarating.

«Tarmoqlar usuli»(Klaster)

Bu usulning ma’nosi – fikrlarning tarmoqlanishi. «Klaster» texnologiyasi – pedagogik strategiya bo‘lib, u o‘qituvchi – talabalarni biron bir mavzuni chuqur o‘rganishlariga yordam beradi. O‘quvchi-talabalarni mavzuga taalluqli tushuncha yoki aniq fikrni erkin va ochiq ravishda ketma-ketlik bilan uzviy bog‘langan holda tarmoqlashlariga o‘rgatadi. Bu usul biron mavzuni chuqur o‘rganishdan avval o‘quvchi-talabalarning fikrlash faoliyatini jadallashtirish hamda kengaytirish uchun xizmat qiladi. Shuningdek, o‘tilgan mavzuni mustahkamlash, umumlashtirish hamda o‘quvchi-talabalarni shu mavzu bo‘yicha tasavvurlarini chizma shaklida ifodalashga undaydi.

6-Laboratoriya ishi. Bir fazali transformator ishini o‘rganish



mashg‘uloti

Ma’ruza rejasi: 1. Elektr o‘lchagich asboblarni vazifalari, ishlash prinsipi, elektr sxemada shartli belgisi2. Nazariya asosida ishning maqsadi3. Elektr zanjirni tuzish usuli4. Ishning tajribaviy qismi5. Bajargan ishi bo‘yicha hisobot

O‘quv mashg‘ulotining maqsadi: texnikada, amaliyotda keng qo‘llaniladigan elektromagnit qurilmani vazifasi, tuzilish, ishlash prinsipi va qo‘llanish sohalari haqidagi bilimlarni shakllantirish.


tizimlashtirish, mustahkamlash;• elektr o‘lchagich asboblar, elektr

sxema, elektr zanjirlar bilan ishlash ko‘nikmalarni hosil qilish;

• eksperimental natijalarni tahlil qilish ko‘nikmalarini rivojlantirish.


bajarish bosqichlari haqida ma’lumot beradi;

• elektr o‘lchagich asboblarni vazifasi, ishlash prinsipi, sxemada belgisini gapirib beradi;

• elektr sxema asosida elektr zanjirni tuzib beradi;

• eksperimental natijalarni tahlil qilib, xulosa qiladi.

O‘qitish usullari Eksperimental usuli, baxs-munozaraO‘qitish vositalari Leksiyalar kursi, laboratoriya praktikumi, asbob-





194




1-bosqich Kirish

(10 minut)

1.1. Laboratoriya ishining maqsadi, o‘tkazish jarayoni, kutilayotgan natijalar bilan tanishtiradi.

1.2. Savollar berib talabalar bilimlarini jonlantiradi (1-ilova).

1.3. Ta’lim jarayoni «Fikrlar hujumi» texnologiyasi asosida amalga oshirishini e’lon qiladi (2-ilova).

Eshitadilar



2-bosqichAsosiy

(60 minut)

2.1. Mashg‘ulotni olib borish xususiyatlarini ma’lum qiladi.

2.2. Talabalar bilimlarini aniqlash maqsadida ish bo‘yicha savol-javob o‘tkazadi.

2.3. Kerakli asboblar haqida chuqur bilimlarga ega bo‘lishini ta’minlaydi.

2.4. Laboratoriya ishini bajarish tartibini izohlab berishini so‘raydi.

2.5. Tajribalarni o‘tkazishda har bir talabani mustaqil ishlashga yordam beradi.

2.6. Insert usulida 3-ilovadagi topshiriqni tayyorlashni taklif etadi.

Eshitadilar


Eshitadilar, eslaydilar

Javob beradilar

Ishlaydilar

Yozib oladilar

3-bosqich Yakuniy

(10-minut)

3.1. Mashg‘ulot bo‘yicha qisqa xulosalar qiladi, yakun yasaydi.

3.2. Laboratoriya ishlar maqsadiga erishishdagi talabalar faoliyatini baholaydi (4-ilova). O‘zlashtira olmagan talabalarga qayta o‘qib chiqishini tavsiya etadi.3.3. Mustaqil ishlash uchun topshiriq beradi: nazorat savollari

Eshitadilar, savollar beradilarEshitadilar

Topshiriqlarni yozib oladilar

1-ilova

195

Jonlantirish uchun savollar

1. Ishning amaliy maqsadi2. Qaysi elektr o‘lchagich asboblar ishni kerakli asboblarini tashkil

etadilar?3. Ishning bajarish asosini qaysi hodisa tashkil etadi?4. Laboratoriya ishini prinsipial sxemasi deb nimani tushunasiz?5. Ishchi stolidagi rubilnik qaysi toklar bilan ta’minlaydi?

2-ilova

196

«Fikrlar hujumi» texnologiyasi

Mazkur usul o‘quvchilarning mashg‘ulotlar jarayonidagi faolliklarini ta’minlash, ularni erkin fikr yuritishga rag‘batlantirish hamda bir xil fikrlash inersiyasidan ozod etish, muayyan mavzu yuzasidan rang-barang g‘oyalarni to‘plash, shuningdek, ijodiy vazifalarni hal etish, yechish jarayonining dastlabki bosqichida paydo bo‘lgan fikrlarni yengishga o‘rgatish uchun xizmat qiladi. «Fikriy hujum» usuli A.F.Osborn tomonidan tavsiya etilgan bo‘lib, uning asosiy tamoyili va sharti mashg‘ulot (baxs)ning har bir ishtirokchisi tomonidan o‘rtaga tashlanayotgan fikrga nisbatan tanqidni mutlaqo ta’qiqlash, har qanday luqma va hazil-mtoyibalarni rag‘batlantirishdan iboratdir. Bundan ko‘zlangan maqsad o‘quvchilarning mashg‘ulot (baxs) jarayonidagi erkin ishtirokini ta’minlashdir. Ta’lim jarayonida ushbu usuldan samarali va muvoffaqiyatli foydalanish o‘qituvchining pedagogik mahorati va tafakkur ko‘lamining kengligiga bog‘liq bo‘ladi. «Fikriy hujum» texnologiyasidan foydalanish chog‘ida o‘quvchilarning soni 15 nafardan oshmasligi maqsadga muvofiqdir. Ushbu usulga asoslangan mashg‘ulot bir soatga qadar tashkil etlishi mumkin.

3-ilova



Baholash mezonlari


Ballar 0,8 0,6 0,6 2% 40 30 30 100

197

«Insert usuli»

Insert – samarali o‘qish va fikrlash uchun belgilashning interfaol tizimi hisoblanib, mustaqil o‘qib-o‘rganishda yordam beradi. Bunda ma’ruza mavzulari, kitob va boshqa materiallar oldindan talabaga vazifa qilib beriladi. Uni o‘qib chiqib «V, +, -, ?» belgilari orqali fikrini ifodalaydi.

Matnni belgilash tizimi

(V) – men bilgan narsani tasdiqlaydi. (+) – yangi ma’lumot.(-) – men bilgan narsaga zid.(?) – meni o‘ylantiradi. Bu borada menga qo‘shimcha ma’lumot zarur.

5-ilova

Mavzu bo‘yicha nazorat savollari

№ Savollar Javoblar1. Qaysi hodisa elektromagnit induksiya hodisasi deyiladi?2. Amaliyotda keng qo‘llaniladigan qaysi elektr

mashinalarni ishlash prinsipi elektromagnit induksiyaga asoslangan?

3. Transformator nima va u qanday vazifani bajaradi?4. Transformatorni asosiy harakteristikalari5. Transformatorni ish rejimlari qanday bo‘ladi?6. Qaysi kattaliklar transformatorni nominal kattaliklari

deyiladi?7. Texnikani qaysi sohalarida transformatorlardan

foydalanish mumkin?8. Qishloq xo‘jaligida transformatorlardan qaysi maqsadda

foydalanish mumkin?9. Xizmat ko‘rsatish sohalarida transformatorlardan qaysi

maqsadda foydalanish mumkin?10.

Transformatorni tejamligini, samaradorligini qaysi kattalik harakterlaydi?

11.

Quvvatning yo‘qolishi qayerda va qaysi sababdan vujudga keladi?

198

“FIZIKA” fanidan

AMALIY MASHQ’ULOTLAR

199

1-mavzu: Mexanikaning fizikaviy asoslari. Mexanik ish. Quvvat. Energiya Mashg‘ulot rejasi:

1. Mexanik harakat va uning turlari.2. Mexanik harakatni kinematikasi va dinamikasi.3. Mexanik ish. Quvvat. Energiya.

Mexanika materiya harakatining eng sodda turi haqidagi ta’limotdir. Bunday harakat jismlarning yoki jism qismlarining bir-biriga nisbatan ko‘chishidan iborat bo‘ladi.

Mxanikaning mexanik harakatini uni yuzaga keltirgan sabablarga bog‘liq bo‘lmagan holda o‘rganadigan bo‘limi kinematika deiladi.

Jismni o‘z harakati davomidagi fazoda qoldirgan izi tarektoriya deyiladi. Agar trayektoriya to‘g‘ri chiziqdan iborat bo‘lsa, to‘g‘ri chiziqli harakat, yoki aksincha, trayektoriya egri chiziqdan iborat bo‘lsa, egri chiziqli harakat deb ataladi.

Kuch ta’siridagi jismlarning harakatini o‘rganadigan mexanikaning bo‘limi dinamika deb ataladi.

Mexanik ish bajarilishi jarayonida materiya harkatining bir turi ikkinchi turiga o‘tishi kuzatiladi.

Amalda, ko‘pincha, kuchlar bajargan ishni bilishigina emas, balki shu ishni bajarish uchun sarflangan vaqtni ham hisobga olish juda muhimdir.

Mashina, dvigatel, qurilma va turli xil mexanizmlar ish bajara olish qobiliyatini taqqoslash uchun quvvat deb ataladigan fizik kattalik kiritiladi.

Biror ish bajara olish qobiliyatiga ega bo‘lgan har qanday jism yoki jismlar sistemasi energiyaga ega bo‘ladi.

Jismlarning mexanik holatiga bog‘liq bo‘lgan energiya mexanik energiya deyiladi.

Kinematika. Umumiy holda to‘g‘ri chiziqli harakatning tezligi va tezlanishi:

dt

dSv =

yoki dt

drv =

dt

dva = yoki 2

2

dt

Sda =

Agar harakat to‘g‘ri chiziqli tekis bo‘lganda

vtS = va constt

Sv == va 0=a

To‘g‘ri chiziqli tekis o‘zgaruvchan harakat bo‘lganda, quyidagi ifodalardan foydalanish kerak:

±=

±=

tavv

tatvS

0

2

0 2

Tekis aylanma harakatda:

tωϕ = va πνπϕω 22 ===Tt

Tekis o‘zgaruvchan aylanma harakatda:

200

2

2

0

tt

βωϕ ±=

tβωω ±= 0

Aylanma harakatda tangensial va normal tezlanishlar quyidagicha bo‘ladi:Rat β= ; Ran

2ω=

Dinamika.Dinamikaning asosiy qonuni (Nyutonning II qonuni)

)(mvdFdt =

tenglama bilan ifodalanadi.Agar massa o‘zgarmas bo‘lsa, u holda

madt

dvmF ==

Mexanik ish . Quvvat . Enregiya . S masofani o‘tishda F kuchning bajargan ishi quyidagi formula bilan

ifodalanadi:αcos⋅⋅= SFA

Quvvat

dt

dAN =

formula binoan ifodalanadi. Quvvat o‘zgarmas bo‘lsa

vFt

SF

t

AN ⋅=⋅==

O‘rtacha quvvat quyidagicha bo‘ladi:

t

AN ур ∆

∆= ; урур vFN ⋅=

Mexanik energiya ikki turga – kinetik va potensial enregiyalarga bo‘linadi:

2

2mvWk = ; mghWn =

Mashinaning tejamligini foydali ish koeffitsiyenti (FIK) deb ataladigan kattalik bilan harakterlanadi:

%100⋅=ум

ф

А

Aη

bu yerda: фА - foydali ish; умА - umumiy ish.Masalalar: 1.7; 1.12; 2.14; 2.22; 2.59; 2.63; 2.92Mustaqil ish: 1.12; 1.19; 1.22; 2.7; 2.41; 272; 2.132; 2.145Adabiyot: [5] 19-52FIK har doim 100 %dan kichik bo‘ladi. FIK 100 %ga qancha yaqin bo‘lsa,

mashina shuncha tejamli bo‘ladi.Masala yechish namunalari

1-masala. Stansiyadan yo‘lga chiqqan elektropoyezd birinchi t1=2 soatda S1=72 km masofa, ikkinchi t2=1 soatda S2=54 km masofani va oxirgi t3=2 soatda S3=36 km masofani o‘tib to‘xtagan bo‘lsa, yo‘lning har bir qismidagi o‘rtacha tezliklar va butun yo‘ldagi o‘rtacha tezlik topilsin.

Berilgan:ссоатt 3

1 102,72 ⋅== ; мкмS 31 107272 ⋅==

ссоатt 32 106,31 ⋅== ; мкмS 3

2 105454 ⋅==ссоатt 3

3 102,72 ⋅== ; мкмS 33 103636 ⋅==

201

?1 −уртv ?2 −уртv ?3 −уртv ?−уртv

Yechilishi. Jism harakatining o‘rtacha tezligi o‘tilgan yo‘lni shu yo‘lni o‘tish uchun ketgan vaqtga nisbatiga teng, ya’ni:

t

Svурт =

Shuning uchun topilishi kerak bo‘lgan tezliklar quyidagicha aniqlanadi. Yo‘l qismlaridagi o‘rtacha tezliklar:

см

с

м

t

Sv урт 10

102,7

10723

3

1

11 =

⋅⋅==

см

с

м

t

Sv урт 15

106,3

10543

3

2

22 =

⋅⋅==

см

с

м

t

Sv урт 5

102,7

10363

3

3

33 =

⋅⋅==

Butun yo‘l bo‘yicha o‘rtacha tezlik:

см

с

м

ttt

SSSvурт 9

)2,76,32,7(10

)365472(103

3

321

321 =++++=

++++=

Eslatma: O‘rtacha tezlikni yo‘lning alohida qismlaridagi tezliklar qiymatlarining o‘rtacha arifmetik qiymati sifatida aniqlash mumkin emas. Yo‘lning alohida qismlarida turli tezliklar bilan harakatlanish vaqti teng bo‘lgan hollardagina o‘rtacha tezlikni o‘rtacha arifmetik qiymat sifatida aniqlash mumkin.

2-masala. Tormozlangan poyezd sekinlanuvchan harakat qilib 1 min. da o‘z tezligini 40 km/soat dan 28 km/saot gacha kamaytirgan. 1) Poyezdning tezlanishi va 2) tormozlanish vaqtida o‘tgan yo‘li topilsin.

Berilgan:сминt 601 ==

смсоаткмv /1,11/400 ==смсоаткмv /8,7/28 ==

?−a ?−S

Yechilishi. Masalani yechilishi uchun tekis sekinlanuvchan harakatning ikkita tenglamasi o‘rinlidir:

atvv −= 0 (1)

va2

2

0

attvS −= (2)

(1) tenglamadan a ni topamiz:

t

vva 0−

= (3)

(3) formuladan2/055,0

60

/)1,118,7(см

с

смa −=−=

(2) tenglamadan foydalanib S ni qiymatini topamiz:

мссм

ссмS 5612

106,3/055,060/11

232

=⋅⋅−⋅=

3-masala. 0,5 kg massali jism shunday harakatlanadiki, u o‘tgan yo‘lning vaqtga bog‘lanishi 32 DtCtBtAS −+−= tenglama bilan berilgan, bunda C=5 m/s2 va D=1m/c3. Harakatning birinchi sekundining oxirida jismga ta’sir qilgan kuchning kattaligi topilsin.

202

Berilgan:32 DtCtBtAS −+−=

t=1c?−F

Yechilishi. Nyutonning ikkinchi qonuniga asosanmaF =

lekin

2

2

dt

Sda = yoki

dt

dva =

Bizda

dt

dSv = yoki Sv =

( ) 2'32 32 DtctBDtctBtAv −+−=−+−=demak,

dt

dva = yoki ')(va =

( ) DtcDtctBa 623'2 −=−+−=

u vaqtda( ) HDtcmmaF 2)1610(5,062 =⋅−=−==

4-masala. 600 m/c tezlik bilan uchaytgan 4,65⋅10-26 kg massali maolekula normaga nisbatan idish devoriga 600 burchakda uriladi va shunday burchakda tezligini o‘zgarmas elastik qaytadi. Urilish vaqtida idish devoriga berilgan kuch impulsi topiladi.

Berilgan:cмv /600=

кгm 261065,4 −⋅= α 060=α ?−∆tF

Yechilishi. Nyutonning ikkinchi qonuniga asosanvmtF ∆⋅=∆⋅ ,

bunda v∆ - vektor ayirma.Devor sirtidagi normalning yo‘nalishini musbat hisoblab (1-rasm),

quyidagilarga ega bo‘lamiz:αααα coscos)cos(cos 1212 ⋅+⋅=−−⋅=∆ vvvvv

lekin shartga ko‘ra vvv == 21 ,u vaqtda

αcos2 ⋅=∆ vv

Shunday qilibαcos2 vmtF ⋅=∆⋅

cHtF ⋅⋅=⋅⋅⋅⋅=∆⋅ −− 2326 108,2866,06001065,42

5-masala. Agar nasos motorining quvvati 14,7 kVt, qurilmaning FIK 80 % bo‘lsa, 7 soat davomida chuqurligi 500 m bo‘lgan quduqdan qancha neftni chiqarish mumkin?

Berilgan:ВткВТN 3107,147,14 ⋅==

8,0%80 ==ηссоате 3102,257 ⋅==

мh 500=

203

1v

2v

N1v

2v

v∆

N

1-rasm

?−m

Yechilishi. Neftni quduqdan chiqarishda bajarilgan foydali ish:mghАф =

Nasos motorining t vaqt ichida bajargan umumiy ishi:tNAум ⋅=

Binobarin qurilmaning FIK:

tN

mgh

А

А

ум

ф

⋅==η

Bundan quduqdan chiqarilgan neftning massasi:

gh

Ntm

η=

кгm 433

1004,65008,9

102,25107,148,0 ⋅≈⋅

⋅⋅⋅⋅=

Masalalar: 1.7; 1.12; 2.14; 2.22; 2.59; 2.63Mustaqil yechish uchun masalalar: 1.19; 1.22; 2.7; 2.41; 2.72; 2.132; 2.145Adabiyot: [5] 19-52

2-mavzu: Qattiq jism mexanikasi. Mexanik tebranishlar va to‘lqinlar

Mashg‘ulot rejasi:1. Qattiq jism harakatlari va ularning turlari.2. Mexanik tebranishlarning turlari va harakteristikalari.3. Mexanik to‘lqinlarning turlari va harakteristikalari.

Mexanikada ko‘p foydalaniladigan modellardan yana biri absolyut qattiq jism tushunchasidir.

Qattiq jismning har qanday harakatini ikkita asosiy harakat turiga - ilgarilanma va aylanma harakatlarga ajratish mumkin.

Qattiq eismni ilgarilanma harakati to‘g‘ri va egri chiziqli, tekis va notekis bo‘lishi mumkin.

Qattiq jismning aylanma harakati tekis va notekis bo‘ladi.Ilgarilanma va aylanma harakatlarning harakterlovchi fizik kattaliklari,

harakat tenglamalari mos keladi (jadval 1).Ilgarilanma harakat Aylanma harakat

1. Vaqt2. Chiziqli yo‘l3. Chiziqli tezlik4. Chiziqli tezlanish5. Kuch6. Massa7. Kuch impulsi

8. Harakat miqdori

9. maF =10. vtS =11. atvv ±= 0

tSvaFmFt

mv

1. Vaqt2. Burchak yo‘l3. Burchak tezligi4. Burchak tezlanishi5. Kuch momenti6. Inersiya momenti7. Kuch momentining

impulsi8. Jism impulsining

momenti9. βIM =

10. tωϕ =

11. at±= 0ωω

tϕωβMI

Mt

ωI

204

12. 2

2

0

attvS ±=

13. ∑=

=⋅=n

iii constvmP

1

14. 2

2mvWk =

12. 2

2

0

tt

βωϕ ±=

13. ∑=

=⋅=n

ii constIL

1

ω

14. 2

2ωIWk =

Mexanik tebranishlar va to‘lqinlar Tabiat va texnikada juda ko‘p tarqalgan takrorlanuvchi jarayon asosida

tebranishlar va ularni hosil qilgan to‘lqinlar yotadi.Tebranma harakat quyidagi fizik kattaliklar bilan harakterlanadi: amplituda

A, davrT, chastota ν , faza ϕ, doiraviy yoki siklik chastota ω .

N

tT = ;

t

N=ν ; ν1=T ; cT 1][ = ; Гц

c1

1][ ==ν

bu yerda: t – tebranish vaqti; N – tebranishlar soni.Tebranma harakatning siklik chastotasi, davri va chastotasi bog‘lanish

quyidagicha bo‘ladi:

T

πω 2= ; νπω ⋅= 2

Tebranish fazasinii davr va chastota orqali ifodalash mumkin:tωϕ = ; t

Tπϕ 2= ; t∂= πϕ 2

Garmonik tebranma harakat tenglamasi quyidagi ko‘rinishga ega:

( )0sin ϕω +⋅= tAX ;

+⋅= 0

2sin ϕπ

tT

AX

ϕsin⋅= AX ; ( )02sin ϕπ +∂⋅= tAX

Garmonik tebranayotgan nuqta yoki sistemaning tezligi:

dt

dxv = ; 'xv = ; tAv ωωcos=

va tezlanishi

dt

dva = yoki 2

2

dt

Sda = ; va ′= yoki xa ′′=

tAa ωω sin2−=Tebranayotgan nuqta yoki sistematik kinetik energiyasi

( )0222

2

cos2

1

2ϕωω +== tAm

mvWk

va potensial enregiyasi

( )0222 sin

2

1 ϕωω += tAmWn

to‘la energiyasi22

2

1AmW ω=

So‘nuvchi tebranma harakat tenglamasi

( )02 sin ϕω +⋅=

−tAex

tm

r

So‘nish koeffitsiyenti

m

r

2=β

205

va so‘nishning logarifm dekrementi

TA

An

n

n βδ ==+1

Majburiy tebranishlarning amplitudasi

( ) 222220

0

4 ωβωω +−=

m

FA

Bo‘ylama to‘lqinning tezligi

ρE

vб =

va ko‘ndalang to‘lqinning tezligi

ρG

vk =

bu yerda E – elstaik yoki Yung moduli;G – siljish moduli; ρ - muhitning zichligi.To‘lqin tenglamasi

−=

λπ

T

tAx 2sin

Tovush intensivligi

tS

WI

⋅=

bu yerda: W – tovush to‘lqinning energiyasi; S – to‘lqin o‘tgan yuza; t – to‘lqinning tarqalish vaqti.

Tovushning qattiqlik darajasi quyidagi qonun asosida aniqlanadi:

0I

IgkL =

bu yerda: k – proporsionallik koeffitsiyenti.Agar k=1 deb olinma, tovushning qattiqligi bel ( Б ) ataluvi birlikda

o‘lchanadi, ya’ni;

0I

IogL = , БL 1][ =

Bel bilan bir qatorda undan 10 marta kichik bo‘lgan desibel ( дБ )larda ham o‘lchanadi, bu holda:

0

10I

IgL = .

Masala yechish namunalari 1-masala. Tekis tezlanish bilan aylanayotgan g‘ildirak harakat boshidan 10

marta aylangandan so‘ng 20 rad/s burchak tezlikkka erishsa, uning burchak tezlanishi topilsin.

Berilgan:10=N

срад /20=ω?−β

Yechilishi. Tekis o‘zgaruvchan aylanma harakatda quyidagi ikkita harakat tenglamasi o‘rinlidir:

2

2

0

tt

βωϕ += (1)

va

206

tβωω += 0 (2)Shartga ko‘ra 00 =ω . U vaqtda (1) va (2) tenglama quyidagi ko‘rinishga ega

bo‘ladi:

2

2tβϕ = (3)

vatβω= (4)

(3) va (4)larni birgalikda yechibva Nπϕ 2=

ekanligini nazarga olib, β topamiz:

Nπωβ4

2

= (5)

22

/2,31014,34

20срад=

⋅⋅=β

2-masala. Harakat tenglamasi смtx )5,0(sin2 += π ko‘rinishda bo‘lgan kichik jism tebranma harakat qilmoqda. Tebranishning amplitudasi, davri, boshlang‘ich fazasi, shuningdek, tezlik va tezlanishning maksimal qiymatini toping.

Berilgan:мtсмtx )5,0(sin02,0)5,0(sin2 +⋅=+= ππ

?−А , ?−Т , ?0 −ϕ , ?max −v , ?max −а

Yechilishi. Jismning harakat tenglamasini quyidagi ko‘rinishda yozamiz:мtx )5,0sin(02,0 ππ +⋅=

va uni garmonik tebranma harakat tenglamasi

+⋅= 0

2sin ϕπ

tT

Ax

Bilan taqqoslak, мA 02,0= , tТ

ππ =2dan cT 2= ; πϕ 5,00 =

Tebranish tezligi

xdt

dxv ′== ; cмtv /)5,0cos(02,0 πππ +⋅=

tezlanish esa

vdt

dva ′== ; 22 /)5,0sin(02,0 cмta πππ +⋅=

1)5,0cos( =+ ππt bo‘lganda tezlik maksimal,1)5,0sin( =+ ππt bo‘lganda tezlanish maksimal qiymatga ega bo‘ladi.

Binobarin,

смv π02,0max = va с

мба 2max 020 π−=

3-masala. Kametron bilan suvda hosil qilingan to‘lqin bir qirg‘oqdan 200 m masofadagi ikkinchi qirg‘oqqa 125 s yetib kelgan. Agar suv to‘lqinning qirg‘oqqa urilish chastotasi 0,4 Gs teng bo‘lsa, uning to‘lqin uzunligi topilsin.

Berilgan:мS 200=ct 125=Гц4,0=ν

?−λYechilishi. To‘lqinning uzunligi uning tarqalish tezligi va chastotasi orqali

quyidagi bog‘lanishga ega:

207

νλ v=

Bunda to‘lqinning tarqalish tezligini o‘rniga qo‘yilsa, quyidagi hisoblash formula kelib chiqadi:

t

Sv

ννλ ==

Kattaliklarning son qiymatlarini o‘rniga qo‘yib, hisoblaymiz:

м41254,0

200 =⋅

=λ

4-masala. Cho‘yan trubaning uzunligi 930 m, yetib kelgan tovushlar vaqtining farqi 2,5 s ga teng bo‘lsa, tovushning cho‘yanda tarqalish tezligi topilsin.

Tovushning havoda tarqalish tezligi 340 см .

Berilgan:мS 930=ct 5,2=∆

смv 340=

?1 −v

Yechilishi. Tovush bir jinsli muhitda to‘g‘ri chiziqli tekis tarqalganligi uchun, uning tarqalish masofasi quyidagi formuladan aniqlanadi:

tvS 1=Bundan tovushning havoda tarqalish vaqti

vS

t =0

cho‘yanda tarqalish vaqti esa

1v

St =

Masala shartiga ko‘ra ttt −=∆ 0

bo‘lganligi uchun:

v

tvSt

v

S

v

S ∆⋅−=∆−=1

Bundan tovushning cho‘yanda tarqalish tezligi quyidagiga teng bo‘ladi:

tvS

Svv

∆⋅−=1

Kattaliklarning son qiymatlarini qo‘yib, hisoblaymiz:

смv 3952

80930

3401 == .

Masalalar: 2.132; 2.145; 3.3; 3.16; 12.12; 12.30; 12.65Mustaqil yechish uchun masalalar: 2.140; 2.158; 3.9; 3.22; 3.34; 12.16; 13.2Adabiyot: [5] 53-62

3-mavzu: Gazlarning molekulyar-kinetik nazariyasi. Termodinamikaning asoslari

Mashg‘ulot rejasi: 1. Ideal gaz qonunlari va holat tenglamasi.2. Gaz molekulalarini tezliklari.3. Termodinamika asoslari.

208

Molekulyar fizika va termodinamika ayni bir doiradagi hodisalarni, xususan, jismlardagi makroskopik jarayonlarni, ya’ni jismlar tarkibidagi ulkan miqdordagi atomlar va molekulalar bilan bog‘liq bo‘lgan hodisalarni o‘rganadi.

Molekulyar fizikada ideal gaz modeli olingan 1 mol ideal gazning holat tenglamasi:

RTPV =Ixtiyoriy massali gaz uchun Mendeleev-Klapeyron tenglamasi quyidagicha

bo‘ladi:

RTPV ν= yoki RTm

PVµ

=

bu yerda: P - gazning bosimi; V - gazning hajmi; T - absolyut temperatura; ν - mollar soni; m - gazning massasi; µ - gazning molyar massasi; R - universal gaz doimiysi.

Maksimal taqsimoti asosida gaz holatini uchta tezliklar harakterlaydilar:Ehtimollik tezligi

µµRTRT

vэ 41,12 ≈=

o‘rtacha arifmetik tezlik

µπµRTRT

va 60,18 ≈=

o‘rtacha kvadratik tezlik

µµRTRT

vкв 73,13 ≈=

Gaz molekulalarning xoatik harakat jarayonida fizik harakteristikalarini: massa (diffuziya) yoki energiya (issiqlik o‘tkazuvchanlik) yoki harakat miqdori (ichki ishqalanish)ni ko‘chirish xususiyatidir. Bunday hodisalarning mexanizmi bir xil va ular ko‘chish hodisalari deb ataladi.

Diffuziya hodisasida massani ko‘chirishi ro‘y beradi, ya’ni:

tSx

DM ∆⋅∆⋅∆∆−=∆ ρ

bu yerda D – diffuziya koeffitsiyenti; x∆

∆ρ - zichlik gradiyenti; S∆ - yuza orqali

ko‘chib o‘tgan M∆ gaz massasi; t∆ - ko‘chish vaqti oralig‘i.Gazning t∆ vaqt oralig‘ida ko‘chirilgan harakat miqdori gazdagi ichki

ishqalanishning kuchi F ni aniqlaydi:

Sx

vF ∆⋅

∆∆−= η

bu yerda x

v

∆∆

- yuz S∆ ga tik yo‘nalishdagi gaz oqimining tezlik gradiyeti, η

- ichki ishqalanish koeffitsiyenti.Issiqlik o‘tkazuvchanlik natijasida t∆ vaqt oralig‘ida ko‘chirilgan issiqlik

miqdori quyidagiga teng

tSx

TKQ ∆⋅∆⋅

∆∆−=

bu yerda x

T

∆∆

- yuz S∆ ga tik yo‘nalishdagi temperatura gradiyetni;

K – issiqlik o‘tkazuvchanlik koeffitsiyenti.209

Jismga berilgan yoki undan olingan issiqlik moqdori quyidagiga teng:TcmQ ∆⋅=

bu yerda C – solishtirma issiqlik sig‘imi; m – jism massasi; T∆ - jism temperaturasining o‘zgarishi.

Solishtirma issiqlik sig‘imi

)( 12 TTm

QC

−= yoki

Tm

QC

∆⋅=

va molyar issiqlik sig‘imi

)( 12 TT

QC

−=

µµ yoki T

QC

∆⋅=

µµ

µC molyar va C solishtirma issiqlik sig‘imlari quyidagicha o‘zaro bog‘langandir:

CC ⋅= µµ O‘zgarmas hajmdagigazning molyar issiqlik sig‘imi

Ri

Cv 2=

o‘zgarmas bosimdagi RCC vp += yoki RR

iC p +=

2

bu yerda i – gaz molekulalari erkinlik darajasining soni.Termodinamikani birinchi qonunini quyidagi ko‘rinishda yozish mumkin:

AUQ +∆= yoki dAdUdQ +=

bu yerda: Q ; dQ - termodinamik sistemani olgan issiqlik miqdori; U∆ ; dU - sistemani ichki enregiyasining o‘zgarishi;

A ; dA - sistemani tashqi kuchini yengish uchun bajargan ishi.Gazning ichki energiyasining o‘zgarishi

RdTim

dU2µ

=

Gazning hajmi o‘zgrganda bajargan ish termodinamik ish deb ataladi va u quyidagicha bo‘ladi:

dVPdA ⋅=Izotermik jarayonda bajargan ish

1

2

V

VnRTA ⋅= yoki

1

2

P

PnRTA ⋅=

Adiabatik jarayoni Puasson tenglamasi bilan ifodalanadi:constPV =γ

bus yerda: v

p

C

C=γ .

Issiqlik mashinaning foydali ish koeffitsiyenti

%1001

21 ⋅−=Q

QQη

bu yerda: Q1 – ishchi jismga berilgan issiqlik miqdori; Q2 – sovitgichga berilgan issiqlik miqdori.

Karnoning ideal sikli uchun FIK

%1001

21 ⋅−=T

TTη

bu yerda T1 – isitgichning temperaturasi; T2 – sovittgichning temperaturasi.

210

B va A ikkita holatdagi entropiyaning AB SS − farqi quyidagi formuladan aniqlanadi:

∫=−B

A

AB T

dQSS .

Masalalar: 5.2; 5.10; 5.13; 5.46; 5.163; 7.22; 8.12Mustaqil ish: 5.6; 5.15; 5.22; 5.195; 5.201; 7.41; 8.21Adabiyot: [5] 70-120

Masalalar yechish namunalari 1-masala. Norma sharoitda 1) 0,001 kg azot va 2) 1 m3 kislorod tarkibidagi

molekulalar sonini hisoblang. Normal sharoitda kislorodning zichligi 1,43 kg/m3.Berilgan:

кгкгm 31 10001,0 −==

32 1мV =

32 43,1м

кг=ρ

молькг3

1 1028 −⋅=µ

молькг3

2 1032 −⋅=µ ?−N ?−n

Yechilishi: 1) Berilgan massadagi azot gazining molekulalar soni shu berilgan massani bitta azot molekulasining massasiga nisbatiga teng bo‘lib, quyidagicha ifodalanadi:

0

1

m

mN = ,

bunda

ANm 1

0

µ=

bu yerda: 1µ - azot molekulasining molyar massasi;1231002,6 −⋅= мольN A - Avogadro soni.

Bu ikkala tenglikdan quyidagi ifodaga ega bo‘lamiz:

1

1

µANm

N =

hisoblash:20

3

233

102151028

1002,610 ⋅=⋅

⋅⋅= −

−

N dona.

2) Normal sharoitda hajm birligidagi kislorod molekulalarining soni quyidagicha topiladi. Kislorod massasi:

222 ρ⋅=Vm

molekulalar soni:

22

22

22

20

2

2

ρµµ

ρ ⋅=⋅

=== A

A

N

VN

V

Vm

m

V

Nn

Hisoblash:

211

32533

23

107,243,11032

1002,6 −− ⋅≈⋅

⋅⋅= м

мкгn .

2-masala. Temperaturasi 448 K bo‘lgan 0,01 kg massali gazning dastlabki hajmi 33103 м⋅ bo‘lgan. Qanday temperaturada berilgan massali gazning zichligi

36105

смкг−⋅ ga teng bo‘ladi. gaz bosimi o‘zgarmas.

Berilgan:КТ 4481 =кгm 01,0=

331 103 мV ⋅=

336

2 5105м

кгсм

кг =⋅= −ρconstP =

?2 −T Yechilishi: Berilgan gazning dastlabki zichligi:

11 V

m=ρ

bo‘lib, turli temperaturalardagi zichliklarning nisbati hajmlar nisbatiga teskari proporsional bog‘lanishdir:

1

2

2

1

V

V=ρρ

(1)

Gey-Lyussak qonuniga ko‘ra constP = bo‘lganda berilgan gazning turli temperaturalardagi hajmlari temperaturalarga quyidagicha bog‘langan bo‘ladi:

1

2

1

2

T

T

V

V = (2)

(1) va (2) tengliklarni taqqoslab, quyidagi tenglikni yozish mumkin:

T

T2

2

1 =ρρ

bundan

22

1

2

112 V

mTTT

ρρρ ⋅=⋅=

Hisoblash:

KT 2905103

01,0448

32 =⋅⋅

⋅= .

3-masala. Karno aylanish jarayoni bo‘yicha ishlaydigan ideal issiqlik mashinasining foydali ish koeffitsiyenti 20 %, isitgichning temperaturasi 373 K, sovitkichga berilgan issiqlik miqdori 200 kJ ga teng. Mashinaning aylanma jarayon davomida bajargan ishi, isitkichdan olgan issiqlik miqdori movitkichning temperaturasi topilsin.

Berilgan:2,0%20 ==η

КТ 3731 =ЖкЖQ 5

2 102200 ⋅== ?−А ?2 −T ?1 −Q Yechilishi: Issiqlik mashinani FIK fomulasidan:

11

21

Q

A

Q

QQ =−=η

212

isitkichdan olingan issiqlik miqdori quyidagiga teng:211 QQQ −=η

bundan

η−=

12

1

QQ

Bajargan ish esa:1QA ⋅=η

Sovitkichning temperaturasi quyidagi formuladan topamiz:

1

21

T

TT −=η

bundan )1(12 η−=TT

Hisoblash:

ЖQ 55

1 105,22,01

102 ⋅=−⋅= КT 4,298)2,01(3732 ≈−⋅=

Masalalar: 5.2; 5.10; 5.13; 5.46; 5.163; 7.22; 8.12Mustaqil yechish uchun masalalar: 5.6; 5.15; 5.22; 5.195; 5.201; 7.41; 8.21Adabiyot: [5] 70-120

4-mavzu: Elektr maydon vakuumda. Elektr maydonida dielektriklarda. Elektr maydonida

o‘tkazgichlar

Mashg‘ulot rejasi:1. Elektr zaryad. Kulon qonuni.2. Elektr maydonida dielektriklar.3. Elektr maydonida o‘tkazgichlar.

Tabiatda elektr zaryadlarni ikki turi mavjud, ular esa musbat va manfiy zaryadlar. Elektr zaryad elementar zarradan tashkil topgan. Elementar zaryadning massasi va zaryadi

кгm 31101082,9 −⋅= ; Кле 19106,1 −⋅=

Zaryadlangan jismda musbat va manfiy elementar zaryadlar soni turlicha; zaryadlanmagan jismda ularning soni o‘zaro teng bo‘ladi.

Tinch holatdagi zaryadlangan jismlarning o‘zaro ta’siri va xususiyatlari elektrostatika o‘rganadi.

Vakuumdagi ikkita nuqtaviy elektr zaryadlarining o‘zaro ta’sir kuchi

20

21

4 r

qqF

πεε⋅=

bu yerda: 1q va 2q - zaryadlarning elektr zaryadlari; r - zaryadldar orasidagi masofa; ε - muhitning nisbiy dielektrik

singdiruvchanligi; 0ε - elektr doimiy bo‘lib, м

Ф120 1085,8 −⋅=ε .

Elektr maydoni kuchlanganligi213

q

FE =

formula bilan aniqlanadi, bu yerda F – zaryad q ga ta’sir etuvchi kuch.

Nuqtaviy zaryadning maydon kuchlanganligi

204 r

qE

πεε=

Gauss teoremasi bo‘yicha ixtiyoriy yopiq sirt orqali o‘tgan elektr induksiyasining oqimi

∑= qN D

Elektr maydonlarning superpozitsiya (qo‘shish) prinsipi quyidagi formula bilan ifodalanadi:

∑=

=++++=n

iin EEEEEE

1321 ...

Elektr maydonda zaryadni ko‘chirishda bajarilgan ishi

−

⋅=

210

012

11

4 rr

qqA

πεε

Elektr zaryadlarning potensial enregiyasi quyidagicha yoziladi:

r

qqWn ⋅

⋅⋅=

επε0

04

1

Elektr maydon potensiali

0q

Wn=ϕ

Elektr maydon kuchlanganligi bilan potensial orasidagi bog‘lanish quyidagicha ifodalanadi:

dr

dE

ϕ−= yoki ϕgradE −=

Yakkalangan o‘tkazgichning elektr sig‘imi

ϕq

C −=

Radiusi R ga teng bo‘lgan yakkalangan shar q zaryad bilan zaryadlansa, uning sirtidagi potensiali quyidagi formula asosida aniqlanadi, ya’ni:

R

q

04πεεϕ = .

Yakkalangan elektr sharning elektr sig‘imiR

qC 04πεε

ϕ==

Ikkita o‘tkazgiyalarning o‘zaro elektr sig‘imi

21 ϕϕ −= q

C

bu yerda: 21 ϕϕ − - ikkita o‘tkazgichlar orasidagi potensiallar ayirmasi.

214

O‘tkazgichlarning o‘zaro elektr sig‘imi asosida elektrotexnikada va radiotexnikada kondensatorlar deb ataluvchi qurilmalar keng qo‘llanadilar.

Kondensator o‘ziga berilgan zaryadni to‘plovchi va uzoq vaqt saqlovchi qurilmadiryu

Yasash kondensatorning elektr sig‘imi quyidagi formuladan aniqlanadi:

d

SC 0εε

=

bu yerda: S - kondensator qoplamalarining yuzi; d - ular orasidagi masofa; ε - qoplamalar orasidagi moddaning nisbiy dielektrik singdiruvchanligi.

Sferik kondensatorning elektr sig‘imi.

12

2104

RR

RRC

−⋅

=πεε

bu yerda: 1R va 2R - ichki va tashqi qoplamalarning radiuslari.Silindrik kondensatorning elektr sig‘imi:

1

2

02

R

Rn

hC

πεε=

Kerakli elektr sig‘imini hosil qilish uchun bir necha kondensatorlar bir-biriga ulanadi, ya’ni kondensatorlar batareyasi hosil qilinadi. Barcha ulanishlarni parallel va ketma-ket ulanishlarga bo‘lish mumkin.

Parallel ulangan kondensatorlar batareyasining elektr sig‘imi quyidagicha bo‘ladi:

∑=

=++++=n

iin CCCCCC

1321 ...

Ketma-ket ulangan kondensatorlar batareyasining elektr sig‘imi:

∑=

=+++=n

i in CCCCCC 1321

11...

1111

Zaryadlangan kondensator energiyasining turli ko‘rinishidagi ifodalari:

( ) ( )222

22121 ϕϕϕϕ −==−= C

C

qqW .

Masalalar: 9.2; 9.8; 9.40; 9.84; 9.102; 9.126.Mustaqil ish: 9.13; 9.63; 9.87; 9.115; 9.124; 9.128.

Masalalar yechish namunalari:1-masala. Massasi 10 g bo‘lgan ikkita bir xil sharning har biri

vakuumda radiuslaridan ancha katta masofada joylashgan. Bir xil zaryadlangan o‘zaro ta’sir kuchi sharlarning o‘zaro tortish kuchini muvozanatga keltirish uchun har bir sharda qanchadan zaryad bo‘lishi kerak?

215

Berilgan:кггm 21010 −==

2

2120 1085,8

мНКл

⋅⋅= −ε

2

2111067,6кг

мНG ⋅⋅= −

1=ε ?−q Yechilishi: Sharlarning muvozanat sharti Kulonning o‘aro

ta’sir kuchi va butun olam tortishish kuchining o‘zaro tengligidan iborat, ya’ni:

2

2

2

2

04

1

r

mG

r

q =⋅επε

Bundan izlanayotgan q zaryad miqdori quyidagiga teng bo‘ladi:GmGmq επεεπε 0

20 44 ==

Hisoblash:Клq 131112 106,81067,611085,814,34 −−− ⋅=⋅⋅⋅⋅⋅⋅=

2-masala. Yassi kondensator qoplamalarining orasi birday 0,5 mm qalinlikdagi shisha ( 71 =ε ), siyuda ( 62 =ε ) va parafinlangan qog‘oz ( 23 =ε ) dan iborat dielektriklar bilan to‘ldirilgan. Agar kondensator qoplamalarining yuzi 200 sm2 bo‘lsa, kondensatorning elektr sig‘imi topilsin.

Berilgan:мммd 41055,0 −⋅==

222 102200 мсмS −⋅==71 =ε , 62 =ε , 23 =ε

?−С Yechilishi: agar yassi kondensator qoplamalariga parallel qilib yupqa metall plastinka kiritilsa, u holda uning sirtlarida teng kattalikdagi qarama-qarshi ishorali zaryad paydo bo‘ladi. shuning uchun ham qoplamalari orasida dielektrik plastnikalari bo‘lgan kondensatorning elektr sig‘mini bu plastinka sirtlariga bpqa metall qatlamlar siljigan deb faraz qilib aniqlash mumkin. Bu holda o‘zaro ketma-ket ulangan kondensator hosil bo‘lib, ularning elektr sig‘imlari

d

SC 10

1

εε= ;

d

SC 20

2

εε= ;

d

SC 30

3

εε= ,

bo‘lgani uchun kondensatorning umumiy elektr sig‘imi:

++=++=

3210321

1111111

εεεε S

d

CCCC

( )dS

C323121

3210

εεεεεεεεεε++

=

Hisoblash:

( ) ФC 124

212

10437105262767

1022671085,8 −−

−−

⋅=⋅⋅+⋅+⋅⋅⋅⋅⋅⋅⋅=

216

Masalalar: 9.2; 9.8; 9.40; 9.84; 9.102; 9.126Mustaqil yechish uchun masalalar: 9.13; 9.63; 9.87; 9.115;

9.124; 9.128

5-mavzu: O‘zgarmas elektr toki. Elektromagnetizm. O‘zgaruvchan elektr tok

Mashhulot rejasi:1. O‘zgarmas elektr zanjirlari va qonunlari.2. Elektromagnetizm.3. O‘zgaruvchan tok.

Moddaning tuzilishi, atomlarning tarkibi, elementar zarrachalarning ayrim xususiyatlari elektr va magnit hodisalariga bog‘liq.

Tokni harakterlovchi asosiy kattaliklardan biri tok kuchidir:

dt

dqI =

Agar constI = bo‘lsa, u holda

t

qI =

bu yerda I – tokning kuchi; q – elektr zaryadi; t – elektr zaryadi o‘tish uchun ketgan vaqt.

Elektr tokining zichligi

S

IJ =

bu yerda S – o‘tkazgich ko‘ndalang kesimining yuzi.Bir jinsli o‘tkazgich qismidan o‘tayotgan tok kuchi Om

qonuniga bo‘ysunadi:

R

UI =

bu yerda: U – o‘tkazgich qismining uchlaridagi potensiallar ayirmasi;

R – shu qismning qarshiligi.O‘tkazgich qarshiligi

SR

ρ= yoki SR

ς=

bu yerda: ρ - o‘tkazgichning solishtirma qarshiligi; ς - solishtirma o‘tkazuvchanligi yoki elektr o‘tkazuvchanligi; - uzunligi; S - ko‘ndalang kesimining yuzi.

O‘tkazgichning biror t temperaturasidagi qarshiligi quyidagiga teng:

( )tRR α+= 10

Solishtirma qarshilikning temperaturaga bog‘lanishini ifodalovchi formula.

( )tαρρ += 10

217

bu yerda: 0ρ - temperatura 0 0S bo‘lgandagi solishtirma qarshilik;α - qarshilikning temperatura koeffitsiyenti.Elektr tokning bajargan ishi quyidagicha topiladi:

tR

URtIIUtA

22 ===

Berk zanjir uchun Om qonuni quyidagi ko‘rinishda bo‘ladi:

rRI

+= ξ

bu yerda: ξ - tok manbasining e.yu.k.; R - tashqi qarshilik; r - ichki qarshilik (manba qarshiligi).

Zanjirdagi to‘la quvvatIP ξ=

Tarmoqlangan zanjir uchun Kirxgofning ikkita qonuni majud.Krixgofni birinchi qonuni:

01

=∑=

n

iiI

Krixgofning ikkinchi qonuni:

∑∑==

=n

ii

n

iiiRI

11

ξ

Joul-Lens qonuni elektr tokining issiqlik ta’sirini ifodalanadi, ya’ni:

tR

UIUtRtIQ

22 ===

Magnit hodisalari va jismlarning magnit xossalari haqidagi ta’limot – magnetizm deb ataladi.

Parallel toklarning o‘zaro magnit ta’sir kuchi quyidagicha bo‘ladi:

d

IIF

⋅⋅⋅= 210

2πµµ

Magnit maydon induksiyasi va kuchlanganligi orasidagi bog‘lanish:

HB ⋅= 0µµ

bu yerda: µ - muhitning magnit singdiruvchanligi; 0µ - magnit

doimiysi, мГн7

0 104 −⋅= πµ .

Bio-Savar-Laplas qonunini formulasi quyidagicha bo‘ladi:

dr

IdH

2

sin

4

1 απ

⋅⋅=

Tashqi magnit maydonda joylashgan o‘tkazgichga ta’sir etuvchi kuch Amper kuchi deb ataladi:

αsin⋅= BIF

Tashqi magnit maydonda harakatlanayotgan zaryadga maydonning ta’sir kuchi – Lorens kuchi quyidagiga teng bo‘ladi:

αsin⋅= qvBF

O‘tkazuvchan tokni effektiv oniy qiymatlari:tIi m ωsin⋅= ; tUu m ωsin⋅= ; tm ωξξ sin⋅=

O‘zgaruvchan tokni effektiv qiymatlari:

218

2maxI

Iэф = ; 2

maxUU эф = ;

2maxξξ =эф

bu yerda: эфI , эфU , эфξ - tok kuchi, kuchlanish va elektr yurituvchi kuchining amplitudaviy qiymatlari.

O‘zgaruvchan tok uchun Om qonuni quyidagicha yoziladi:

Z

UI m

эф =

bu yerda: Z - zanjirning to‘la qarshiligidir. Agar zanjirda ketma-ket ulangan R aktiv qarshilik, C sig‘im va L induktivlik bo‘lsa,

22 1

−+=

cLRZ

ωω .

Kuchlanish bilan tok kuchi orasidagi fazalar siljishi quyidagi formula bilan aniqlanadi:

Rc

Ltg ω

ωϕ

1−=

O‘zgaruvchan tok quvvati: ϕcos⋅⋅= эфэф UIP .

Masalalar: 10.2; 10.14; 10.22; 10.45; 10.122; 14.11; 14.25Mustaqil ish: 10.9; 10.32; 10.75; 10.126; 14.3; 14.27Adabiyot: [5] 157-180

Masalalar yechish namunalari:1-masala. Cho‘g‘lanma lampochka volfram tolasining

qarshiligi 20 0S temperaturada 40 Om ga, uning 0 0S temperaturadagi qarshiligi topilsin. Agar cho‘g‘lanma lampochka 120 V kuchlanishli tok manbaiga ulanganda tolasidan 0,3 A tok o‘tsa, qizigan volfram tolasining qarshiligi va temperaturasi topilsin. Volfram uchun qarshilikning temperatura koeffitsiyenti

13106,4 −−⋅ град .Berilgan:

Ct 01 20=

ОмR 401 =BU 120=

AI 3,0=13106,4 −−⋅= градα

?0 −R ?2 −R ?2 −t Yechilishi: Temperatura bilan o‘tkazgichning qarshiligi

orasidagi bog‘lanish quyidagicha bo‘ladi:( )tRR α+= 10

bu yerda 0R - o‘tkazgichning Ct 00 0= temperaturadagi qarshiligi.

U vaqtda Ct 01 20= temperaturadagi volfram tolaning

qarshiligi:( )201 1 tRR α+=

bo‘lib, bundan 0R topib hisoblaymiz:

219

1

10 1 t

RR

α+=

Hisoblash:

ОмR 6,3620106,41

4030 =⋅⋅+

= −

Om qonuniga asosan yonib turgan cho‘g‘lanma lampochka volfram tolaning qarshiligi quyidagiga teng bo‘ladi:

12 I

UR =

Hisoblash:

ОмR 4003,0

120

12 ==

Ikkinchi tomonidan qizigan tolaning qarshilig:( )202 1 tRR α+=

bo‘lib, undan tolaning temperaturasini topamiz:

0

022 R

RRt

α−

=

Hisoblash:( )

СОмград

Омt 0

132 21576,36106,4

6,36400 =⋅⋅

−= −−

2-masala. EYUK lari В6,11 =ε va В3,12 =ε ichki qarshiliklari Омr 0,11 = va Омr 5,02 = bo‘lgan ikkita element 1-rasmdagi sxema

bo‘yicha qarshiligi ОмR 6,0= bo‘lgan tashqi zanjirga ulangan. Har bir elementdan va zanjirning tashqi qismidan o‘tayotgan toklar 1I

2I 3I topilsin.Berilgan:

В6,11 =εВ3,12 =εОмr 0,11 =Омr 5,02 =ОмR 6,0=

?1 −I ?2 −I ?3 −I

Yechilishi: Masalani yechish uchun Krixgofni qonunlaridan foydalanib, toklarning shartli tanlangan yo‘nalishini hisobga olgan holda zanjirning tugun iva yopiq konturi uchun tenglamalar tuzamiz.

A tugun uchun:321 III =+

K C D M yopiq kontur uchun:212211 εε −=+ rIrI

K A B M yopiq kontur uchun:3311 ε=+ RIrI

Oxirgi tenglamadan 3I ni yo‘qotib, tenglamalar sistemasidan 1I va 2I ga nisbatan yechilsa, quyidagilar hosil bo‘ladi:

220

- +1ε 1r

2ε 2r- +

1I

3I

2I

RM

B

D

K

A

C1-rasm.

( )RrrrRr

RrI

2211

21111 ++

−+= εεε va

2

12102 r

rII

εε −+= .

Hisoblash:( )

АI 7,05,06,05,016,01

6,03,16,15,06,11 =

⋅+⋅+⋅⋅−+⋅=

АI 8,05,0

6,13,117,02 =−+⋅=

АIII 5,18,07,0213 =+=+=

3-masala. Induksiyasi Тл310− bo‘lgan bir jinsli magnit maydonda см5,1 radiusli aylana bo‘ylab harakatlanayotgan elektronning tezligi topilsin.

Berilgan:ТлB 310−=

2105,15,1 ⋅== смR

кгm 31101,9 −⋅=Кле 19106,1 −⋅=

?−v

Yechilishi: Magnit maydonda harakatlanayotgan elektronga ta’sir qiluvchi Lorens kuchi magnitga intilma kuchdan iborat bo‘lgani uchun elektronning harakat trayektoriyasi aylanadan iborat bo‘ladi.

Binobarin,

R

mvevB

2

sin =⋅ α

Yuqoridagi ifodani topilishi kerak bo‘lgan elektronning tezligi quyidagiga teng bo‘ladi:

m

eBRv

αsin⋅=

Hisoblash:

смv 6

31

02316

1064,2101,9

90sin105,110106,1 ⋅=⋅

⋅⋅⋅⋅⋅= −

−−−

4-masala. O‘zgaruvchan tarmog‘iga ulangan voltmetr 380 B kuchlanishni ko‘rsatsa, simlarning bir-biriga nisbatan izolyatsiyalash uchun mo‘ljallangan kuchlanish topilsin.

Berilgan:ВU эф 380=

?−mU

Yechilishi: Elektrodinamik sistemadagi voltmetr haqiqiy-effektiv kuchlanishni o‘lchaydi. Izolyatsiya Um kuchlanishga bardosh berishi kerak. Kuchlanishning effektiv qiymati ularning amplituda qiymatidan 2 marta kichik bo‘ladi, ya’ni:

2m

эф

UI =

Bundan topilishi kerak bo‘lgan Um ni hisoblaymiz:эфm IU ⋅= 2 ; BBUm 53638041,1 =⋅= .

5-masala. Standart, ya’ni Гц50 chastotali va 120 B kuchlanishli o‘zgaruvchan tok tarmog‘iga ketma-ket qilib, Ом3 li

221

rezistor, мГн7,12 induktivlikli g‘altak va мкФ394 sig‘imli kondensator ulangan bo‘lsa, g‘altakning induktiv qarshiligi, kondensatorning sig‘im qarshiligi, to‘la qarshilik hamda zanjirdagi tokning aktiv quvvati va to‘la quvvati topilsin.

Berilgan:ВU эф 220=

Гцf 50=ОмR 3=

ГнL 3107,12 −⋅=

ФС 610394 −⋅= ?−LX ?−CX ?−Z ?−P ?−S

Yechilishi: G‘altakning induktiv qarshiligi:fLLX L πω 2==

ОмX L 4107,125014,32 3 =⋅⋅⋅⋅= −

Kondensatorning sig‘im qarshiligi:

fССXС πω 2

11 ==

ОмXС 8103945014,32

16

=⋅⋅⋅⋅

= −

Zanjirning to‘la qarshiligi:( )22

cL XXRZ −+=

( ) ОмZ 5849 2 =−+=

Zanjirdagi tokning aktiv quvvati:ϕcos⋅⋅= эффэфф UIP

bu yerda 6,05

3cos ===

Ом

Ом

Z

Rϕ

Tokning effektiv qiymati:

АОм

В

Z

UI эфф

эфф 245

120 ===

Zanjirdagi tokning aktiv quvvati:ВтВАUIP эффэфф 17286,012024cos =⋅⋅=⋅⋅= ϕ

Zanjirdagi tokning to‘la quvvati 1cos =ϕ ga teng bo‘lgandagi aktiv quvvatga teng:

эффэфф UIS ⋅=

ABABS ⋅=⋅= 288024120 .Masalalar: 10.2; 10.14; 10.22; 10.45; 10.122; 14.11Mustaqil yechish uchun masalalar: 10.9; 10.32; 10.75;

10.126; 14.3; 14.27Adabiyot: [5] 157-180.

6-mavzu: Elektromagnit tebranishlar va to‘lqinlar. Kvant fizikasining asoslari

222

R L C

1-rasm.

Mashg‘ulot rejasi:1. Elektromagnit tebranishlar. Tebranish konturi.2. Elektromagnit to‘lqinlar.3. Kvant fizikasining asoslari.

Tebranishlarni o‘rganishda biz aytgan edikki, fizikaviy tabiatga qarab tebranishlar ikkiga, ya’ni mexanik va elektromagnit tebranishlarga bo‘linadi.

Elektromagnit tebranishlar deb zaryadlar, toklar, elektr va magnit maydonlari kuchlanganliklarining o‘zaro bog‘liq, davriy tebranishiga aytiladi.

Shunga o‘xshash jarayonlar tebranish konturi deb ataluvchi sistemada elektr tebranishlari hosil bo‘lganda ro‘y beradi.

Tebranish konturi har qanday radiotexnik qurilmaning ajralmas qismi hisoblanadi.

Sig‘imi C, induktivligi L va qarshiligi R bo‘lgan konturdagi elektromagnit tebranishlarning davri T quyidagi formula bilan aniqlanadi:

2

2

1

2

−

=

L

R

LC

Tπ

Agar konturning qarshiligi juda kichik deb

LCL

R 1

2

2

<<

olinsa, unda tebranish davri quyidagicha bo‘ladi:LCT π2= .

Agar konturning qarshiligi R nolga teng bo‘lmasa, tebranish so‘nuvchi bo‘ladi. hozirgi vaqtda so‘nmas tebranishlarni hosil qilish uchun avtotebranishli sistemalar ishlatiladi.

Elektromagnit to‘lqinlarning mavjudligi Maksvell tenglamalaridan kelib chiqadi.

Maksvell nazariyasiga muvofiq elektromagnit to‘lqinlarning muhitda tarqalishi tezligi, muhitning elektr va magnit xususiyatlari bilan belgilanadi:

εµµε 00

1=v

Agar elektromagnit to‘lqin vakuumda tarqalayotgan bo‘lsa, 1=ε , 1=µ demak, elektromagnit to‘lqining vakuumdagi tarqalish

tezligi quyidagicha bo‘ladi:

с

мC 8

7700

1031041085,8

11 ⋅=⋅⋅⋅

==−− πµε

Agar bir jinsli muhitda elektromagnit to‘lqining tarqalish tezligi 1v , tebranish davri T va to‘lqin uzunligi λ bo‘lsa, u paytda:

Tv ⋅=λBizni o‘rab olgan makon elektromagnit nurlanish bilan

to‘lgan. Quyosh, jismlar, radiostansiya antennalari va telekizion 223

uzatkichlar va hakozalar elektromagnit to‘lqin chiqaradilar. Bu to‘lqinlar chastotalariga qarab radioto‘lqinlar, infraqizil nurlar, ko‘rinadigan yorug‘lik nurlari, ultrabinafsha va rentgen nurlari va γ - nurlar deb ataladi.

Yorug‘likning yutilishi va nurlanishi atom va molekulalardagi zaryadlangan zarrachalarning tebranishi natijasida ro‘y beradi.

M.Plank nazariyasi asosida, nurlanish jarayonida yorug‘lik uzluksiz emas, balki alohida ulushlar – kvantlar sifatida chiqariladi.

Kvant energiyasining miqdori nurlanish chastotasiga to‘g‘ri proporsionaldir:

νε ⋅= h

bu yerda сЖh ⋅⋅= −341062,6 - Plank doimiysi yoki kvant ta’siri; ν - yorug‘likning chastotasi.Moddaning yorug‘lik ta’sirida elektronlar chiqarish hodisasi

fotoelektrik effekt yoki fotoeffekt deyiladi. Bu hodisani 1887 yilda G.Gers ochgan va 1888 yilda A.G.Stoletov tomonidan tekshirilgan.

Elektron yutgan fotonning energiyasi ν⋅h elektronning metalidan chiqish ishi A ni bajarishiga sarflanadi. Bu energiyaning

qolgan qismi fotolektronning kinetik energiyasiga 2

2mv ga

sarflanadi, ya’ni:

Amv

h +=⋅2

2

ν

Bu formula Eynshteyn tenglamasi deyiladi. Eynshteyn tenglamasi fotoeffekt hodisasi uchun energiya saqlanish qonunini ifodalaydi.

Fotoeffektning “qizil chegarasi”ni quyidagi formulalar aniqlanadilar, ya’ni:

h

A=0ν yoki λλ hc=0

Yorug‘likning chiqishida va yutilishida namoyon bo‘ladigan xossalari korpuskulyar xossalar deb ataladi. Yorug‘lik zarrachasining o‘zi esa foton yoki yorug‘lik kvanti deyiladi.

Foton, xuddi zarrachalar kabi, energiyaning muayyan porsiyasiga ega va uning energiyasi quyidagicha ifodalanadi:

νε ⋅= h

Nisbiylik nazariyasiga ko‘ra, energiya bilan massa orasidagi bog‘lanish quyidagicha bo‘ladi:

2cm ⋅=εPlank gipotezasiga muvofiq fotonni energiyasi quyidagi

formulalar bilan aniqlanadi:2cm ⋅=ε ; νε ⋅= h

Fotonni massasi

2c

hm

ν⋅= yoki νλ ⋅=c bo‘lsa, λ⋅=

c

hm

Fotonning impulsi224

cmP ⋅= ; c

hP

ν⋅= yoki λh

P =

Yorug‘lik chastotasi qanchalik katta bo‘lsa, fotonning energiyasi va impulsi shunchalik katta va yorug‘likning korpuskulyar xossalari shunchalik yaqqol namoyon bo‘ladi.

Masalalar: 11.41; 11.72; 11.130; 18.4; 19.1; 19.14.Mustaqil ish: 11.65; 11.108; 18.1; 18.12; 19.5; 19.20; 19.39.

Masalalar yechish namunalari: 1-masala. Tebranish konturi мкФ48 sig‘imili kondensator va

мГн12 induktivlikli g‘altakdan tuzilgan bo‘lsa, konturning xususiy tebranish chastotasi topilsin.

Berilgan:ФмкФC 6104848 −⋅==ГнмГнL 3102,12,1 −⋅==

?−νYechilishi: Konturning tebranish chastotasi:

T

1=ν (1)

bu yerda: T – konturning xususiy tebranish davri.Tomson formulasidan tebranish davri:

LCT π2= (2)(1) formulaga davrni formulasini qo‘ysak, quyidagi formula

kelib chiqadi:

LCπν

2

1=

Hisoblash:Гц663

1048102,114,32

163

=⋅⋅⋅⋅

=−−

ν

2-masala. Priyomnikning tebranish konturi пФ200 sig‘imli yassi kondensator va МГн5 induktivli g‘altakdan tuzilgan. Shu kontur qanday to‘lqin uzunlikka moslashgan. Agar kondensator qoplamalari oralig‘iga parafin shimdirilgan qog‘oz to‘ldirilsa, kontur qanday to‘lqin uzunligiga moslashadi. Parafining nisbiy dielektrik singdiruvchanligi 2 ga va elektromagnit to‘lqinning

tarqalish tezligi см8103 ⋅ ga teng.

Berilgan:ФпФC 10102200 −⋅==

ГнмГнL 31055 −⋅==

2=ε ; смv 8103 ⋅=

?−A

Yechilishi: Elektromagnit to‘lqin tarqalish tezligi v , to‘lqin uzunligi λ va davri T bilan quyidagi bog‘lanishga ega:

Tv

λ= , bundan Tv ⋅=λ

225

Elektromagnit to‘lg‘inning davri T konturning tebranish davriga teng bo‘lganligi uchun, u Tomson formulasidan aniqlanadi:

LCT π2=

Tebranish davri T ni o‘rniga qo‘yilsa, quydiagi kelib chiqadi:LCvTv πλ 2=⋅= .

Hisoblash:м187410210510314,,32 1038 =⋅⋅⋅⋅⋅⋅= −−λ

Agar havo kondensator qoplamlarining oralig‘i nisbiy dielektrik singdiruvchanligi ε bo‘lgan modda bilan to‘ldirilsa, uning sig‘imi ε marta ortadi, ya’ni СС ε=1 . U vaqtda kontur moslshagan elektromagnit to‘lqining to‘lqin uzunligi quyidagiga teng bo‘ladi:

ελεπεππλ =⋅=== LCvCLvLCv 222 111

Kattaliklarni o‘rniga qo‘yib hisoblaymiz:мм 2656218741 ==λ .

3-masala. Metall sirtidan 3B teskari potensial bilan butunlay ushlanadigan elektronlarni ajratuvchi yorug‘likning chastotasi topilsin. Mazkur metallning fotoeffekti tushayotgan yorug‘lik chastotasi Гц14106 ⋅ bo‘lganda boshlanadi. Bu metalldan elektron chiqayotganda bajariladigan ish topilsin.

Berilgan:ВU 3=

Гц140 106 ⋅=ν

?−A

Yechilishi: Yorug‘lik chastotasi 0ν bo‘lganda fotoeffekt boshlanganligidan, bundan elektron chiqish ishi:

0ν⋅= hA ; эВA 48,2106,1

1061062,619

1434

=⋅

⋅⋅⋅= −

−

Eynshteyn tenglamasi asosida:

2

2mvАh +=⋅ν

Uchib chiquvchi elektronlarni ushlab qolish uchun tutuvchi elektr maydoni berish zarur:

2

2mveU =

Shunday qilib,eUАh +=⋅ν

bundan

h

eUА +=ν

Hisoblash:

Гц1434

19

102,131062,6

3106,138,2 ⋅=⋅

⋅⋅+= −

−

ν .

Masalalar: 11.41; 11.72; 11.130; 18.4; 19.1; 19.14.Mustaqil yechish uchun masalalar: 11.65; 11.108; 18.1;

18.12; 19.5; 19.20; 19.39.226

«FIZIKA» FANIDAN O‘QITISH TEXNOLOGIYASI - · PDF fileslaydlar, elektron...

Documents

Transcript of «FIZIKA» FANIDAN O‘QITISH TEXNOLOGIYASI - · PDF fileslaydlar, elektron...