Filip Kovačević - Teoretičari Geopolitike

7/25/2019 Filip Kovaevi - Teoretiari Geopolitike

1/52

1

eoretiari klasine geopolitike / ciklus predavanja

klasine geopolitikeTeoretiari

prof. dr Filip Kovaevi

ciklus predavanja


2/52


3/52


4/52

Teoretiari klasine geopolitikeciklus predavanja

prof.dr Filip Kovaevi

IzdavaCentar za graansko obrazovanje (CGO)

Za izdavaaDaliborka Uljarevi

BibliotekaAktivno graanstvo

Dizajn i produkcijaCentar za graansko obrazovanje (CGO)

Lektura i korekturaCentar za graansko obrazovanje (CGO)

tampaStudio MOUSE - Podgorica

Tira300 primjeraka

CIP - ,

ISBN 978-86-85591-43-3

COBISS.CG-ID 25799696


5/52


6/52


7/52

Sadraj

Predgovor ............................................................................................................... 9Napomena autora ................................................................................................. 12

Uvod ...................................................................................................................... 13

Osnove (kritike) geopolitike ............................................................................. 16

Helford Mekinder ................................................................................................. 18

Alfred Tajer Mehen .............................................................................................. 26

Karl Haushofer ..................................................................................................... 32

Nikolaj Danilevski .............................................................................................. 37

Petar Savicki ......................................................................................................... 42

Aleksandar Dugin ................................................................................................ 44

an Parvulesko ................................................................................................... 46

Bibliografija ........................................................................................................ 48


8/52


9/52

9


Povratak geopolitikeKraj hladnog rata oznaio je povratak geopolitike kao discipline. Od kada je taj

povratak najavio francuski teoretiar Iv Lakost, u prvom broju geopolitikog asopisa,,Herodot, u meuvremenu geopolitika je dobila na znaaju.

Na izvjestan nain, geopolitika je ula u modu, iroko upotrebljavana u medijskom,politikom i akademskom svijetu. Iako se radi o klasinoj disciplini due istorijske tradicije,geopolitika je imala i svoj sumrak, postajui i svojevrstan tabu izmeu kraja Drugogsvjetskog rata i zavretka Hladnog rata 90-ih godina prolog vijeka. Naime, rije geopolitikabi u navedenom periodu jako asocirala na reime totalitarnog karaktera, posebno nacizma.Jedan od najistaknutijih teoretiara geopolitike XX vijeka general Karl Haushofer, osnivai direktor Minhenske kole i uticajnog asopisa Zeitschrif ur Geopolitik,smatran je zadoktrinarnog inspiratora ekspanzionizma Hitlerovog Treeg rajha. Meunarodni sistemzasnovan na dogovoru velikih sila na Jalti 1945. godine o podjeli sfera uticaja je donio hladnirat i u njemu paradoksalna ,,pravila i izvjesnosti, uz ravnoteu snaga i straha od nuklearnograta, kontrolisane sukobe na periferiji, propagandno takmienje u kojem je geopolitikopromiljanje zamijenjeno otrim ideolokim generalizacijama Istok - Zapad, komunizam- kapitalizam, sloboda - totalitarizam, zlo - dobro. Veliki povratak geopolitike dolazi u

periodu proklamovanja ,,kraja istorije 90-ih godina i trijumfalnih proklamacija ,,novogsvjetskog poretka, koji je nestao prije nego to je pokuano njegovo graenje. ,,Istorija nijezavrena, ve je postala zgusnuta, njena putanja je neizvjesna upozorio je uticajni amerikigeopolitiki strateg Zbignjev Beinski u svojoj knjizi Van kontrole: globalni nered uoi 21vijeka.Dakle, kraj paradigme bipolarnog svijeta, zapravo novo prekomponovanje svijeta,borba za dominaciju i sfere uticaja ovoga puta bez globalnih ideologija, kraj unilateralneglobalizacije, religijski fundamentalizmi i ,,sukobi civilizacija, estoke ekonomskekompeticije u stilu ,,ekonomskog darvinizma, nove demografske eksplozije sa socijalnopolitikim posljedicama sve je to vratilo geopolitike diskusije u prvi plan.

Ponovnim otkrivanjem geopolitike aktuelizovane su analize u kojima se primarnostudiraju korelacije politike i geografije, nikada do kraja odvojene od drugih faktora kojideterminiu definisanje nacionalnih strategija. Treba istai da se haotino ubrzanje istorijedeava u sistemu moderne globalne informatike i telekomunikacija koje omoguavajuda se putem intezivnih vijesti prati globalni prostor, proizvodei percepciju savremenegeopolitike kao rotirajueg globusa vienog iz perspektive. (Pristalice ove definicije ukazujui na moguu vrtoglavicu rotirajueg globusa).

Stoga, da bi se razumjela sutina geopolitike, kako njena istorija tako i savremeni

procesi, neophodno se najprije vratiti klasicima geopolitike kao to u ovom zapaenom


10/52

Predgovor

10

radu ini univerzitetski profesor dr Filip Kovaevi. Pisac ovog dragocjenog strunog esejazna dobro da ne postoji usaglaena definicija geopolitike. Ona vjerovatno nije ni moguaimajui u vidu i izrazitu multidisciplinarnost geopolitike. Naime, geopolitika se neminovno

granii, dodiruje i preplie sa politikom geografijom, istoriografijom, politikologijom,ekonomijom, meunarodnim odnosima, spoljnom politikom, diplomatijom, etnologijom,antropologijom... Ipak, geopolitika primarno podrazumijeva dinamiku korelacijugeografsko-prostornih faktora i politiko-dravnih interesa i ciljeva.

U geo-politici politika je vanija od geo, ona zapravo dinamiki prethodi tomuzajamnom odnosu, a zajedno dodiruju doktrinarne pojmove meu kojima ima i onihkoji se nerijetko razliito tumae, pa i zloupotrebljavaju kao - ,,prirodne granice, ,,istorijsko pravo, ,, ivotni prostor, ,,dravni razlog, ,,ogranieni suverenitet, ,,izvozdemokratije, ,,preventivni rat, itd. iroka politiko medijska upotreba rijeigeopolitikajepomjerila primarna definisanja preteno politiko-geografskog karaktera prema mnogoirim odreenjima, pa se tako mogu sresti pojmovi ,,geopolitika haosa, ,,geopolitika gasa,,,geopolitika terorizma, ,,geopolitika mafije, itd. U svakom sluaju, bitno je i razumijevanjedistinkcije izmeu vie poimanja geopolitike, posebno sljedee: s jedne strane, deskriptivnastrana geopolitike sa pretenzijom nauke, razumije se uz nauni metod, neutralnostistraivanja, objektivnost sudova. S druge, praktina dimenzija, dakle geopolitika kao,,savjetnik vladaru, analize koje prethode odluci i praktinoj akciji.

Za sve one koji se u Crnoj Gori zanimaju za geopolitiku rad prof. dr Kovaevia

ima poseban znaaj. Predstavljeni su klasici geopolitike anglosaksonske, njemake i ruskekole. Njihove teorije objanjavaju konkretne istorijske kontekste tumaei nacionalnegeopolitike aspiracije i rezultate. U isto vrijeme, u pitanju su radovi u kojima se otkrivajustrukturalni elementi, bitne premise i zakonitosti geopolitike.

Izuzetno je korisno to su predavanja prof. dr Filipa Kovaevia u Centru zagraansko obrazovanje (CGO) sada pretoena u knjigu. Kompleksna tema geopolitikezahtijeva obradu i pisanim radovima, to je uradio prof. dr Kovaevi, prezentujui djelaklasika geopolitike misli. iroko obrazovanom autoru ove knjige nije moglo promai

podsjeanje na elemente geopolitike i prije njenog konstituisanja kao posebne discipline,a u radovima Aristotela, Bodena, Makijavelija, Rusoa, Monteskijea, Kanta sve donezaobilaznog pruskog generala, vojnog stratega Klauzovica. Poseban znaaj za istorijugeopolitike imaju veliki politiki lideri X vijeka, u prvom redu eril i De Gol, ali i nekediplomate, po obiaju iz drugog plana. Ameriki diplomata Dord Kenan je februara1947. godine u svom ,,dugom telegramu koji je poslao iz ambasade u Moskvi koncipiraoglavne elemente amerike geopolitike strategije (containment) u periodu hladnog rata.Francuski predsjednik general De Gol je u vie navrata tokom svoje vojniko politikekarijere saoptio orginalne i lucidne geopolitike ideje. Od radova koje je napisao prijeDrugog svjetskog rata, preko uvenog Apela iz juna 1940. godine sa londonskog radija, sve


11/52

11


do kasnije, u statusu predsjednika drave, proklamovane geopolitike doktrine ,,Evropa odAtlantika do Urala.

Rad prof. dr Kovaevia je i dragocjena osnova za nastavak naunog izuavanjaelemenata geopolitike - njenog metoda, instrumenata, savremenih teorija, sve do posebnihanaliza konkretnih meunarodnih dogaaja sa svim unutranjim i spoljnim dinamikama.U tom smislu, moemo rad prof. dr Kovaevia,,eoretiari klasine geopolitikevidjeti ikao izvanredno obraen segment jedne budue cjelovite knjige o geopolitici, moguegudbenika koji bi popunio odreenu prazninu u oblasti udbenike literature o geopoliticiu Crnoj Gori, a i ire.

Konano, svako ozbiljno promiljanje geopolitike, a knjiga prof. dr Kovaeviapredstavlja upravo takav primjer, jeste dragocjeno, ne samo strunim krugovima, ve

predstavlja doprinos politikoj kulturi zemlje i javnoj debati o definisanju nacionalnihinteresa. Imajui u vidu specifinosti crnogorskog drutva, ovdje ne mislim na nacionalneinterese u smislu nacije kao primarno partikularne etnike zajednice nego na naciju udravno teritorijalnom smislu jedne predominantno graanske sredine. injenica dasubjekti koji donose aktuelne odluke u materiji utvrivanja nacionalnih interesa, neuestvuju u demokratskim debatama niti namjeravaju da dravne odluke u ovoj osjetljivojoblasti ostvaruju na bazi irokog drutvenog konsenzusa, nimalo ne umanjuje znaaj

javnog i naunog djelovanja prof. dr Kovaevia i u ovoj oblasti. Naprotiv.

Za razliku od neukih, pa i neukih naunika kojih naalost ima u poremeenojsredini zakrljale kulture javne rijei, prof. dr Filip Kovaevi ulazi u lijepu avanturutraenja istine primarno potovanjem rigoroznosti naunog metoda, ali i sa izrazitomautonomijom miljenja. Pri tom, vrlo svjestan da u poremeenim vremenima objektivnost

je vrlo esto neminovna rtva. Ali, to je i razlog vie za javni angaman u kombinacijistrune kompetentnosti i intelektualne slobodoumnosti.

Knjiga prof. dr Filipa Kovaevia ,,Teoretiari klasine geopolitike , mala po obimu,velika u sadraju, upravo predstavlja lijep i kreativan spoj autorove naune kompetentnostii autonomije kritikog miljenja.

Podgorica, septembar 2014. Miodrag Leki


12/52

12


Napomena autoraOvaj ciklus predstavlja 8 predavanja o teoretiarima klasine geopolitike koja

sam odrao u periodu od aprila do juna 2014. godine u prostorijama Centra zagraansko obrazovanje (CGO) u Podgorici.

Ciklus se bavio najvanijim idejama tri najpoznatije klasine geopolitike kole:angloamerike, njemake i ruske. Moj cilj bio je da dam doprinos razvoju geopolitikemisli u Crnoj Gori i, shodno sa tim, dubljem razumijevanju globalnih procesa

dananjice. Za potrebe ciklusa predavanja prevodio sam sa engleskog i ruskog jezika.

Posebno se zahvaljujem Tamari Mila na pozitivnoj energiji i pripremi tehnikihuslova za odravanje ciklusa, kao i svim polaznicima predavanja za njihove inspirativnekomentare i diskusije.

Podgorica, avgust 2014. Prof. dr Filip Kovaevi


13/52

13


UvodGeopolitiku je kao koncept teko definisati. Generalno, moe se rei da ona

predstavlja jedan specifian pristup prouavanju i tumaenju deavanja na globalnojsceni koji uzima u obzir kao znaajne faktore geografiju, istoriju, kulturu i razvojtehnologije datog podruja. Imajui u vidu navedene faktore, geopolitika tei da pruiodgovore na dva kljuna pitanja: to e se desiti i to da se radi? Dakle, geopolitikaima i prediktivnu i preskriptivnu dimenziju. Nije zbog toga udno da se geopolitikipristup najee praktikovao od strane intelektualaca bliskih donosiocima odluka u

izvrnim politikim tijelima velikih sila. Meutim, to ne znai da geopolitiko znanjene treba da bude omogueno svima, jer svi koji ivimo na ovoj planeti imamo pravo daznamo to se deava, iako moda nemamo mogunost da na bilo koji nain utiemona to da se postigne ovaj ili onaj rezultat. Naravno, jasno je da to se vie zna, to jemanja mogunost manipulacija i zloupotreba. Upravo se u namjeri da predstavimglavne odrednice geopolitike misli jednom irem krugu crnogorskih graana igraanki moe pronai i glavni razlog koji me motivisao da odrim ova predavanja uCentru za graansko obrazovanje (CGO) u Podgorici, kao i da napiem ovu knjiicu.

Opredijelio sam se za teoretiare klasine geopolitike kako bih mogao da pratimgenezu geopolitike misli od poetka. Ne predstavlja iznenaenje to da su ljudi jo odnajranijih vremena razmiljali o tome da li i na koji nain odreeni geografski faktoriutiu na politiko ponaanje naroda. Aristotel je, na primjer, u svojojPoliticipisao oznaaju ostrvskog karaktera Krita za njegovu ulogu u politikoj istoriji drevne Grke.1On je posebno isticao Kritov sredinji poloaj u okviru oblasti koje su u to vrijemebili naselili Grci, kao i uticaj Krita koji je iz toga proizilazio. Sredinjost tj. centralnostodreenog podruja e postati vana geopolitika tema.2Kasnije su o odnosu izmeugeografije, mentaliteta i politike pisali i filozofi Boden, Ruso, Kant, Herder i Hegel,kao i politiki i vojni stratezi Makijaveli i Klauzevic. No, tek je njemaki geograf iprofesor Fridrih Racel [Friedrich Ratzel] u posljednjim dekadama XIX vijeka usvojim ekstenzivnim antropoloko-istorijskim studijama klasinoj geopolitici daoprepoznatljivu metafiziku orijentaciju koju u detaljno analizirati u poglavlju onjemakoj geopolitikoj koli.

1 Citirano u . . , . . : , 2006, st. 20.

2 Na jednom od narednih predavanja u detaljno govoriti o konceptu Heartland ili Sredinje zemlje koji igra kljunuulogu u geopolitikoj emi podjele svjetske moi britanskog geografa i politiara, jednog od najuticajnijih teoretiara

geopolitike, Helforda Mekindera.


14/52

14


Nezavisno od Racela, ali motivisan slinim pozitivistikim naunim impulsom,i istovremeno velikom dozom britanskog imperijalnog osjeanja, na samoj razmeiXIX i XX vijeka poinje da bude aktivan u politikom i drutvenom ivotu i Helford

Mekinder [Halford Mackinder] (1861-1947) koji e kroz svoje knjige postatiintelektualna spona izmeu klasine i savremene geopolitike. Meu sljedbenicimaMekinderovih geopolitikih zamisli mogu se ubrojiti ne samo dugogodinji britanskipremijer i dravnik Vinston eril [Winston Churchill] (inae, njegov lini prijatelj),

ve i Henri Kisinder [Henry Kissinger] i Zbignjev Beinski [Zbigniew Brzezinski], dvaimigranta iz centralne Evrope koji su bili u samom vrhu amerike vlasti. U poglavlju oangloamerikoj geopolitikoj koli namjeravam da analiziram Mekinderove naune radovekoji su ostavili trajan trag na usmjerenje angloamerike spoljne politike, a posebno njegovlanakGeograski pivot istorijeiz 1904. godine i knjiguDemokratski ideali i stvarnostiz

perioda neposredno poslije Prvog svjetskog rata.Uz Mekindera, kao jo jednog predstavnika angloamerike klasine geopolitike,

ovoga puta sa druge strane okeana, analizirau i djelo amerikog mornarikog oficirai velikog zagovornika stasavanja SAD-a kao globalne morske sile Alfreda TajeraMehena [Alfred ayer Mahan] (1840-1914), posebno kroz analizu glavnih idejanjegove knjigeUticaj pomorske moi na istoriju, 1660-1783iz 1889. godine.

Njemaka geopolitika kola e na predavanjima biti predstavljena kroz analizudjela njemakog oficira i profesora geopolitike Karla Haushofera [Karl Haushofer]

(1869-1946) koji je, zbog svoje bliske saradnje sa pojedinim pripadnicima nacistikogreima, posebno Hitlerovim pomonikom i prijateljem Rudolfom Hesom [RudolphHess] izuavanju geopolitike dao izrazito negativan prizvuk u periodu poslije Drugogsvjetskog rata. Jedan dio loeg javnog imida geopolitike treba pripisati i amerikojratnoj propagandi sadranoj u asopisima i filmovima za masovno trite na to u seosvrnuti kada budem govorio o Haushoferu.

Na kraju u predstaviti ideje dva predstavnika ruske geopolitike kole. U stvari,ruska geopolitika kola se moe podijeliti na dva, donekle suprostavljena, geopolitika

usmjerenja. Prvo, i starije, je poznato pod imenom panslavizam, a kao njegovog glavnogpredstavnika u razmatrati Nikolaja Danilevskog [ ] (1822-1885) injegovu knjiguRusija i Evropa.Drugo je nastalo u bjelogvardejskoj sredini, neposrednoposlije Oktobarske revolucije, poetkom 20tih godina prolog vijeka i vezuje se za grupuprognanih ruskih oficira. Poznato je pod imenom evroazijstvo, a kao najupeatljivijegpredstavnika sam odabrao Petra Savickog [ ] (1895-1968) i zborniknjegovih sabranih esejaKontinent Evroazija.

Kao to se vidi iz odrednica zanimanja teoretiara ijim idejama u se bavititj. injenice da su veina njih bili i aktivni vojni oficiri, geopolitika je blisko vezana


15/52

15


sa vojnom doktrinom, tako da e biti potrebno sagledati i glavne aspekte mnogihratova kroz koje je prola ljudska civilizacija od svojih poetaka do danas. Teoretiarigeopolitike tvrde da istorija posjeduje zakonitosti koje se ponavljaju iz epohe u epohu

i da samo ona velika sila koja ih spozna na vrijeme i iskoristi za svoje interese moeda osigura rast, razvoj i prosperitet. Neki od njih ak i ne skrivaju elju da pomognusvojoj dravi da ostvari globalnu dominaciju.

Moj stav prema predstavljenim idejama e biti kritian. Moje zalaganje jeza svijet bez nasilja i ratova sa maksimalnim uvaavanjem i ravnopravnou svih,individualno i kolektivno. Meutim, da bi do toga dolo i da bi bio uspostavljenkantovski vjeni mir ili dostignut hegelovski kraj istorije, moraju se spoznati ikognitivni okviri i ideje onih koji, ba kao ni teoretiari klasine geopolitike o kojimae biti rije, u to ne vjeruju.

Za plakat predavanja sam odabrao detalj iz indijske mitologije, jedne od najranijihsvjetskih mitologija, koja je daleko starija od drevnogrke tj. od osnove evropske civilizacije

jer sam elio da ve na samom poetku ostvarim simboliku ravnoteu izmeu evropskihi vanevropskih civilizacija. Naime, klasinu geopolitiku su koncipirali Evropljani zaostvarivanje preteno evropskih interesa. Meutim, Evropljani su na zemljinoj kuglimanjina, a istorija evropskog kolonijalizma u sebi sadri toliki broj zloina, lai i ljudskepatnje da je u pravu bio Gandi [Gandhi] koji je, kada su ga pitali to misli o evropskojcivilizaciji, odgovorio da bi to bila dobra ideja. Zbog toga sam i elio da, kroz plakat

koji e ostati neraskidivo vezan sa knjiicom, sve to protekne na predavanjima (analizahegemonistikih evropskih ideja i interesa) i bude zapisano u ovim redovima bude podsjenkom jednog vanevropskog vienja stvari.

Plakat predstavlja kornjau koja na leima dri slonove koji nose zemaljskukuglu. To je jedna od prvih globalnih (geografskih) koncepcija svijeta u kojem ivimo,njegovih temelja i sila koje ga pokreu i prva - a ba na tome insistiraju teoretiariklasine geopolitike - koja istie vanost razumijevanja uticaja prirodnog okruenjana ponaanje i ivot ljudskih bia.


16/52

16


Osnove (kritike) geopolitikeJedan od najpoznatijih savremenih svjetskih analitiara geopolitikih ideja,

profesor Klaus Dods [Klaus Dodds] istie da se svakog dana susrijeemo sa desetinamageopolitikih pojmova, iako to moda ne primjeujemo. Kada god na TV-u ili naradiju, na podcastu ili youtubu, ujemo rije kao to je Istok, Zapad, Gvozdenazavjesa, Trei svijet, Balkan ili se naziv glavnog grada koristi kao oznaiteljdrave (npr. zvanina Podgorica, Moskva ili Brisel), ulazimo u zonu geopolitikekonceptualizacije svijeta.3Zbilja, to je Zapad, a to Istok? Gdje zavrava jedan, a

poinje drugi? Da li je, na primjer, danas Poljska na Istoku ili na Zapadu? Ili, koja jegranina linija Balkana? Da li je to granica izmeu Slovenije i Hrvatske, Hrvatske iCrne Gore, ili neka trea, junija?

Jasno je, dakle, da ovi pojmovi ne predstavljaju precizne geografske odrednicei da ne postoji mapa koja bi ih objektivno oznaila. Drave se sukobljavaju da bi sedefinisale ovako ili onako i ne postoje opte prihvaeni arbitri koji mogu povui crtu.To znai da se nalazimo u polju koje uobliavaju odnosi politike volje i moi, u poljukoje nema objektivnosti i gdje hegemonija paradira kao jedina istina. Upravo je to polje

misli i djelovanja najpriblinije onom to bismo mogli oznaiti terminom geopolitika,to je oblast imaginarne geografije koja obiluje uproavanjima i stereotipima okotoga ko su prijatelji, a ko neprijatelji.4

Sa razvojem novih tehnologija kao to su kinematograf, telefon, radio, itd,proizvodi masovne kulture poinju da igraju vanu ulogu u svakodnevnom ivotu.Na primjer, za vrijeme Drugog svjetskog rata, ameriki asopisi poput Lie, NewRepublic, Readers Digest, itd. postaju znaajni akteri u oblikovanju javnog mnjenjau vezi shvatanja pojma geopolitike. Lietako 1942. godine u jednom lanku navodida se geopolitika sastoji od mranih zavjera, zlobnih intriga i crne magije.5Takav

pristup geopolitici je bio dio propagandnog projekta da se diskredituje njemakaspoljna politika, a posebno profesor Karl Haushofer za koga se vjerovalo da je ovjekneiscrpnih ideja za Hitlera.6Ubrzo se ukljuio i Holivud serijom filmova Franka KapreZato ratujemo? koji su predstavili savezniku borbu protiv Njemake kao borbuizmeu dobra i zla, borbu slobode protiv ropstva. ematizam i pojednostavljivanje u

3 Klaus Dodds, Geopolitics: A Very Short Introduction, London: Oxford University Press, 2007, str. 4-11.

4 Dodds, Geopolitics, str. 42-44.

5 Gearid . Tuathail, Critical Geopolitics: e Politics of Writing Global Space, London: Routledge, 1996, str. 142.

6 Tuathail, Critical Geopolitics, str. 146.


17/52

17


ovim filmovima, kako navodi G. Tuathail, nijesu naili na popularnost u amerikomgraanstvu, pa je prikazana samo prva serija.7U isto vrijeme, grupa centralnoevropskihemigranata, poput Hansa Vajgerta [Hans Weigert], Roberta Strausa-Hupea [Robert

Strausz-Hup], autora knjigeGeopolitika: Borba za prostor i mo(1942),8

Fredrikaumana [Frederich Schuman] i Andreasa Dorpalena [Andreas Dorpalen], tvrdila jeda geopolitika ne mora po svojoj prirodi da ima nacistiko usmjerenje, nego da jekorisna i za demokratske drave i njihove (skrivene) imperijalistike planove.9Ovajpogled na geopolitiku je posebno aktuelizovan danas, kada smo svjedoci ponovnepojave multipolarnosti u meunarodnim odnosima.

Kreatori masovne kulture nijesu prestali ni poslije Drugog svjetskog rata da sebave geopolitikim temama na vie ili manje otvoren nain. Holivud je poeo da snimatzv. filmove nacionalne bezbjednosti koje je finansiralo ameriko Ministarstvo odbrane iobavjetajna agencija CIA. To su bili filmovi poput Crvene prijetnje ili animacije Orvelove

ivotinjske arme, a u kasnijem periodu i filmovi Crvena zora, Top Gun, Air ForceOne, Peacemaker, Sum of All Fears, itd.10Iz ove perspektive posebno je interesantansluaj filmova koji su se bavili avanturama lika iz romana Iana Fleminga [Ian Fleming],uvenog britanskog obavjetajca Dejmsa Bonda [James Bond].

U izuzetnom nauno-istraivakom lanku, objavljenom u asopisu Geopolitics,inae glavnom meunarodnom naunom asopisu za geopolitiku problematiku,Dods detaljno analizira dva filma o Dejmsu Bondu, From Russia with Love iz 1963.

godine i e World is not Enough iz 1999. godine.11Dods u ovim filmovima pronalazinostalgiju za nepostojeim svijetom kojim jo uvijek dominira Britanska imperija, au kojem se faktiki hegemon Sjedinjene amerike drave pojavljuju tek kada Bondza britansku krunu odradi najtei i najopasniji dio posla. Filmovi, takoe, obilujustereotipima o nainu ivota u socijalistikim sistemima, a proima ih i reduktivno,kolonijalistiko razumijevanje Balkana. Istanbul, koji je centralno mjesto u oba filma,

je na primjer predstavljen kao centar intriga, misticizma, etnikog rivalstva i nasilja,a njegovi stanovnici kao fanatini sljedbenici autoritarnih voa i stoga nesposobni zademokratiju i potovanje elementarnih ljudskih prava drugih. U doba kada neumitno

slabi britanska (pa i ire zapadna) mo, ovakvi i slini filmovi, po Dodsovom miljenju,su u funkciji podizanja morala, usmjeravanja strahova i bjekstva od stvarnosti.


8 Straus-Hupe je i autor poznatog slogana: Its smart to be geopolitical [Pametno je razmiljati geopolitiki]. On je osnovaoForeign Policy Research Institute i asopis Orbis 1955. godine koji su aktivni i dan danas. Za vrijeme republikanskihpredsjednikih administracija, poev od Niksonove, Straus-Hupe, iako u poznim godinama, bio je ambasador u nekim odgeopolitiki kljunih drava za SAD, Belgiji, vedskoj i Turskoj (ak osam godina). Umro je u 100. godini ivota 2002.


10 Dodds, Geopolitics, str. 152-157.

11 Klaus Dodds, Licensed to Stereotype: Popular geopolitics, James Bond and the Specter of Balkanism, Geopolitics, 8:2

(2003), str. 125-156.


18/52

18


Helford MekinderHronoloki gledano, Helford Mekinder nije prvi teoretiar klasine geopolitike, ali

se sa velikom dozom sigurnosti moe rei da je najuticajniji od svih. Odreeni pojmovikoje je on prvi upotrijebio, kao to je na primjer pojam sredinje zemlje [Heartland],

je postao neraskidivi dio svakog geopolitikog diskursa. Naravno, ono to je pogodovalojaanju uticaja Mekindera je to da je on bio predstavnik vladajueg miljenja jedne globalneimperije, Britanske imperije, koja je koristila svoju mo, ne samo da kontrolie teritorije igranice, nego i intelektualni diskurs. Inae je sluaj da teoretiari dominantnih svjetskih

sila hegemonizuju akademsko-nauni diskurs i predstavljaju svoje, jednostrane poglede nasvijet kao univerzalna gledita.

Mekinder je roen 1861. godine u imunoj britanskoj porodici i od svog djetinjstva je,po sopstvenom priznanju, bio fasciniran ratovima. Odrastao je u sjenci francusko-pruskograta (1870-1871. godine) kada je po prvi put shvatio da je mapa vana koliko i oruje toga je vjerovatno i opredijelilo da se nauno bavi geografijom, ali i da geografiju popularizujekao vanu prirodnu nauku na svojim estim predavanjima otvorenim za graane.12Cijelanjegova radna karijera bila je posveena osmiljavanju naina da se zaustavi opadanje

britanske imperijalne moi i da se zatite snage koje su od imperije profitirale. Moe serei da je Mekinder, zajedno sa jo nekoliko sa vrhom britanske vlasti povezanih i bogatihintelektualaca, kao to su bili Alfred Milner [Alfred Milner], Dord Kerzon [GeorgeCurzon] i Sesil Roudes [Cecil Rhodes], uz vanu ulogu britanskog dravnika i premijeraVinstona erila [Winston Churchill], bio jedna od kljunih figura odgovornih za uspjehuvezivanja rastue moi Sjedinjenih amerikih drava (SAD) u britansku orbitu i za kasnijupredaju imperijalne baklje amerikim krugovima. Hegemonija angloamerikih krugova

je posebno dola do izraaja u periodu poslije Prvog svjetskog rata, kao i poslije Hladnograta, a veina argumenata kojom ovi krugovi (i danas) opravdavaju svoju mo i svojeaktivnosti (tzv. ideologija atlantizma) je prvi put javno izreena u Mekinderovim lancimai knjigama. Zbog toga e Mekinderovo djelo, kao i reakcije drugih teoretiara klasinegeopolitike na njega, posebno onih iz suprostavljenog geopolitikog bloka, biti predmetdetaljne analize u ovoj knjizi.

Mekinder je, uz profesorsko-pedagoke djelatnosti, bio i politiki aktivan. Bio je lanBritanskog parlamenta u nekoliko mandata, kao i Visoki komesar za junu Rusiju upropaloj britanskoj misiji pomoi ruskoj Bijeloj gardi protiv Boljevika u periodu od 1919.

12 Gerry Kearns, Geopolitics and Empire: e Legacy of Halford Mackinder, London: Oxford University Press, 2009, str. 67.


19/52

19


do 1920. godine.13Najveu slavu je doivio na samom kraju ivota, kada su ga amerikivojni i obavjetajni krugovi, eljni da preuzmu na sebe britanski imperijalni mandat zaodravanje globalne kapitalistike mree, kao i ogromne profite koji iz takvog poduhvata

proizilaze, slavili kao vidovitog mislioca i genijalnog stratega.14

Mekinderov najuveniji akademski lanak, koji je postao jedna vrsta biblijegeopolitike, je objavljen prije 110 godina (u aprilu 1904. godine) u britanskom naunomasopisu za geografiju (Te Geographical Journal). elei da istakne znaaj geografskeuslovljenosti odreenih zbivanja, Mekinder je lanak naslovio geografski pivot istorije(the geographical pivot o history).15 I, zbilja, od tada, kao nezaobilazni dio geopolitikeimaginacije, javljaju se razne sredinje take, ose, osovine i slino. Trae se jednostavni(mehaniki) principi oko kojih se vrte svjetska deavanja. Ono to na prvi pogled modaizgleda kao pojednostavljivanje se ipak pokazalo toliko ubjedljivim da se i u ovom trenutkumnogi meunarodni sukobi, od Sirije preko Ukrajine do Avganistana, mogu kredibilnorazmotriti u u tom kljuu.

Mekinder poinje lanak sa tvrdnjom da se oko 1900. godine kolumbovskaera evropske civilizacije koju je obiljeilo uspostavljanje gigantskih kolonijalnih imperijazavrila.16 Nijedan kontinent, osim snijegom i ledom pokrivenog Antartika, nije ostaoizvan upravljake mainerije jedne od nekoliko evropskih sila. Ta prvenstveno geografskainjenica, po Mekinderu, ima epohalan znaaj za dalji razvoj odnosa izmeu ovih drava.Naime, sada kada vie nema slobodnih teritorija, 17kada je evropski politiki sistem

globalizovan do krajnjih granica, ovim dravama, orijentisanim na irenje svojih sferakontrole i uticaja, ne preostaje nita drugo osim meusobnog sukobljavanja i ratova zadrugaiju podjelu svjetskih resursa. Zbog toga Mekinder u ovom lanku sebi postavljakao glavni zadatak to da odredi odakle i na koji nain se moe pojaviti najvea prijetnjaza interese britanske imperije kako bi se britanska imperija mogla na vrijeme pripremiti ioduprijeti.

Mekinder artikulie tezu da se nacije formiraju u sukobima i pod pritiskomspoljnih neprijatelja, navodei kao primjere englesku naciju koja se, po njegovom miljenju,

formirala pod opsadom Normana i Danaca, ameriku, koja je nastala za vrijeme rata zanezavisnost i njemaku, koja je dostigla svoju punu formu u ratu sa Francuskom.18Koristei

13 Kearns, Geopolitics and Empire, str. 60.


15 Halford Mackinder, e Geographical Pivot of History, e Geographical Journal, 28: 4 (1904), str. 421-437.

16 Mackinder, e Geographical Pivot, str. 422-423.

17 injenica da te teritorije nikada nijesu bile slobodne ve da su ih naseljavale druge civilizacije koje je ekspanzija evropskihimperija razorila bez milosti, dovedei do stotina hiljada ljudskih rtvava, nije neto to Mekinder smatra vrijednim pomena.To je samo jedan od mnogih detalja koju ukazaju na rasistiki podtekst Mekinderovih ideja.

18 Mackinder, e Geographical Pivot, str. 423.


20/52

20


ove primjere kao dokazni materijal, Mekinder formulie i svoju glavnu tezu, a to je da se isama evropska civilizacija (ije karakteristike ostavlja nedefinisanim) formirala kao rezultatborbi sa hordama azijskih plemena. To znai da su Evropa i Azija tokom mnogih stotina

godina bile u antagonistikom odnosu koji se, kako tvrdi, zadrao i do XX vijeka. Samodnos snaga je varirao, pa bi u odreenim istorijskim epohama, azijska plemena ostvarivalavelike teritorijalne uspjehe, kao na primjer Mongoli za vrijeme vladavine Dingis kana, aponekad bi se i Evropljani udruili i kretali u kopnene ekspanzije kao za vrijeme krstakihratova. Mekinder istie, meutim, da se kljuni preokret u ravnotei moi u korist Evropedesio kada se Evropa okrenula moru tj. okeanu i poela da razvija svoju flotu. Dakle, upravo

je pomorska mo evropskih drava (drava Zapadne Evrope: panije, Portugalije, Britanije,Holandije i Francuske) omoguila da te drave steknu globalni primat nad dravama Azijekoje su bile i ostale prvenstveno kopnene imperije.19

Pozivajui se na antiku (grko-rimsku) istoriju, kao i na ideje amerikog teoretiarageopolitike Alfreda T. Mehena (ije e djelo takoe biti detaljno analizirano u nastavkuknjige), Mekinder tvrdi da je otkrio jedan univerzalno i transistorijski validan princip, aodnosi se na nepomirljivo sukobljavanje sila mora i sila kopna za svjetsku dominaciju.20Mekinder je zainteresovan da odnos snaga u korist sila mora tj. britanske imperije aktuelan1904. godine, takav ostane i ubudue. No, on je posebno zabrinut zbog toga to se podbritanskom kontrolom ne nalazi teritorija koja, prema njegovom tumaenju istorijskihdeavanja, predstavlja taj pivot tj. taku oslonca istorije koju pominje u naslovu lanka. Tusredinju taku, osu oko koje se vrti svjetska istorija, Mekinder naziva Evroazija.

Problem za Mekindera i za britanske imperijaliste je to to Evroaziju kontrolieRusija koju je njihov najvei evropski protivnik i suparnik za svjetsku dominaciju Njemakauzela pod svoju ekonomsku izmu. Mekinder upozorava da udruene Rusija i Njemakamogu preuzeti od Britanije primat globalnog hegemona jer bi morska flota te dvije dravesvojim potencijalom lako mogla da nadvlada britansku. Mekinder, kao posebnu prijetnju,istie ubrzan razvoj eljeznike mree u Rusiji koja obezbjeuje vru ekonomsku ipolitiku integrisanost evroazijske kontinentalne mase, a koju finansira njemaki kapital.21Njegova najvea nona mora je bila izgradnja eljeznike pruge Berlin-Moskva-Bagdad-

Persijski zaliv jer bi to direktno ugrozilo britanske monolope u Indijskom okeanu. Dase ta pruga ne izgradi bilo je potrebno zavaditi Njemaku i Rusiju to je Evropu uvelou kataklizmu zvanu Prvi svjetski rat koja je unitila itave generacije evropske mladostii skoro razorila do temelja najvea dotadanja dostignua evropske kulture. Oigledno

je da britanski imperijalisti i Mekinder meu njima nijesu marili za cijenu. Kasnije supreko razliitih javnih i tajnih organizacija uspostavili vrstu vezu sa amerikim krupnim



21 Mackinder, e Geographical Pivot, str. 434-436.


21/52

21


kapitalom tj. bankarsko-vojno-industrijskim kompleksom koji je preuzeo na sebe obavezuda odrava (sada ve) zajedniku angloameriku globalnu hegemoniju. Mekinder jo 1904.godine insistira na vanosti saradnje i dogovora izmeu Britanije i SAD za podjelu sfera

uticaja u Atlanskom okeanu, ali i u drugim regionima gdje se slabljenje britanske imperijeve primjeuje.

Neposredno po zavretku Prvog svjetskog rata, Mekinder objavljuje svojunajpoznatiju knjiguDemokratski ideali i stvarnost (1919). Upravo za ovu knjigu Mekindere biti nagraivan i slavljen u SAD vie od dvadeset godina kasnije, za vrijeme Drugogsvjetskog rata.22U to vrijeme e svijest o znaaju geopolitikih promiljanja iz atlantistikeperspektive intenzivno i kontinuirano jaati u amerikim vladajuim krugovima da biposlije rata bila javno manifestovana u potezima amerikih predsjednika prema SSSR-u.

Mekinderova knjiga Demokratski ideali i stvarnost je motivisana izuzetnovanim pitanjem politike teorije i prakse: kako urediti odnose izmeu malih i velikihdrava u svijetu da bi se, u isto vrijeme, izbjegli i nasilni sukobi i formiranje jedne nad-dravne svjetske vlade autoritarnog karaktera.23Mekinder ima u vidu da se jedan veliki ratkrupnih razmjera vodi otprilike svakih sto godina i da stoga treba to prije osmisliti sistemmeunarodnih odnosa kako budue generacije ne bi bile podvrgnute istim stradanjima ipoastima. Mekinder ovdje polae velike nade u formiranje meunarodne organizacije podnazivom Liga naroda koja, kao to je poznato, nije uspjela da sprijei izbijanje Drugogsvjetskog rata kroz tano 20 godina od objavljivanja Mekinderove knjige. Meutim, i pored

toga, Mekinderova knjiga sadri vane uvide u to zbog ega moda i nije bilo mogue (ilinije uopte mogue) stvoriti jednu meunarodnu organizaciju koja bi mogla djelovati naplanetarnom nivou u cilju ostvarivanja vjenog mira?

Kao i svi teoretiari geopolitike, Mekinder tvrdi da postoje zakonitosti tj. obrasciponaanja drava koji se mogu predvidjeti i koji su vezani za odreene geografske realnosti.On podsjea na globalni istorijski znaaj masivne teritorije koju je u svom lanku iz 1904.godine nazvao Evroazija, a koju e u ovoj knjizi da oznai pojmom Sredinja zemljatj. uvenim Heartland-om, pojmom koji je postao jedan od najpoznatijih pojmova

u geopolitici. Upravo e u jednom posljednjih poglavlja knjige Mekinder artikulisatigeopolitiku formulu koja jo i danas predstavlja jednu od glavnih ideja vodilja atlantistikegeopolitike struje. Ko vlada Istonom Evropom, zapovijeda Sredinjom zemljom. Ko

vlada Sredinjom zemljom, zapovijeda Svjetskim ostrvom (Evroazija + Afrika). Ko vladaSvjetskim ostrvom, zapovijeda svijetom.24


23 Halford Mackinder, Democratic Ideals and Reality: A Study of the Politics of Reconstruction, London: Constableand Company LTD, 1919, str. 5.

24 Mekinder, Democratic ideals, str. 194.


22/52

22


Imajui u vidu ovu formulu nije teko razumijeti veliku zebnju koja je u angloamerikimkrugovima bila jednako jaka u doba Mekindera kao i danas. Naime, ni teritorija Britanijeni teritorija SAD-a nijesu geografski dio Sredinje zemlje to znai da je njihova globalna

imperija uvijek zavisna, i u moguoj opasnosti, od drava koje se nalaze u okviru njenihgranica. Interesantno je (a to u i pokazati u narednim poglavljima) da su najpoznatijiteoretiari njemake i ruske kole geopolitike (iako suprostavljeni atlantistikoj strujiMekindera) potpuno prihvatili njegov uvid u planetarnu vanost kontrole nad Sredinjomzemljom. Samo se, naravno, nijesu slagali oko pitanja ko treba da je kontrolie: Britanija-SAD ili Njemaka-Rusija. I oko toga su se vodili ratovi.

Kao najvaniju zakonitost koju je pronaao u svom pomnom izuavanju svjetskeistorije, od prvih civilizacija do poetka XX vijeka, Mekinder istie sukobljavanje izmeutzv. morskih i tzv. kopnenih sila.25 Od ratova drevnih drava u dolini Nila do Prvogsvjetskog rata, Mekinder vidi jednu te istu, crvenu (od krvi) nit: more protiv kopna,pomorci-moreplovci protiv kontinentalaca-gortaka. On istie primjer Feniana koji su ponjegovom miljenju prva moreplovaka civilizacija koja je uticala na morsko usmjerenjegrkih dravica. Nasuprot tome, Mekinder vidi Makedonce-Helene kao predstavnikeprve kontinentalne imperije. I, zbilja, Aleksandar Makedonski je bio prvi osvaja jednog

veeg djela Sredinje zemlje. Da je due poivio, moda bi uspio da zavlada i cijelimSvjetskim ostrvom. Spekulacije na stranu, imperija Aleksandra i njegovih nasljednika je,po Mekinderu, zaustavila razvoj pomorskih sila sve do pojave Rima i narastanja osvajakihtenji kod rimskih vladara.

Koncipirajui istoriju kao kontinuirani antagonistiki dualizam izmeu mora ikopna, Mekinderov model nuno pronalazi kopnenog protivnika i za Rimsko carstvo.To je Kartagina. Iako je Mekinder vidi kao preteno morsku silu, njen najvei vojskovoaHanibal pokuava da pokori Rim kopnenim putem preko panije, juga Francuske i sjeveraItalije. Na tom putu (posebno kroz Alpe) gubi ogroman broj svojih vojnika i uz, stratekinapad rimske flotile na njegove pozadinske pozicije na sjevero-istoku panije, on gubi rat,iako je stigao na kapije Rima. Kasnije, u treem, posljednjem Punskom ratu, Rim razaraKartaginu i pravi od zapadnog Mediterana ono to Mekinder naziva zatvorenim morem.

To je izuzetno vaan geopolitiki pojam koji podrazumijeva da jedna sila (kopnena, ali moebiti i morska) dri pod svojom kontrolom sve vane luke i ostale strateke take.26Vie odsto godina poslije unitenja Kartagine odigrae se i uvena bitka kod Aktijuma [Actium],bitka za carstvo izmeu dva sukobljena lidera, Oktavijana, predvodnika zapadnih snagai Antonija (sa Kleopatrom), predvodnika istonih snaga.27 Zapad je trijumfovao i, u

25 Mekinder, Democratic ideals, str. 40-76. Ovo i jeste jedna od temeljnih pretpostavki svih teoretiara geopolitike.Oni je uzimaju i kao klju koji otvara vrata ka razumijevanju toka istorijskih deavanja.


27 Moda bi se i u ovom sukobu mogao vidjeti manifestovan taj istorijski antagonistiki dualizam, more protiv kopna

ili, savremenijim terminima reeno, atlantisti protiv evroazijaca.


23/52

23


kratkom periodu poslije bitke, i cijelokupan Mediteran je postao zatvoreno more i ostaokao takav narednih pet stotina godina.28

Rimsko carstvo se raspalo usljed decenijskih, pa i vjekovnih, napada sjevernih plemenasa mjesto porijekla iz Evroazije. Meutim, Istoni dio carstva je opstao pod nazivomVizantija jo skoro hiljadu godina sve do pada Konstantinopolja pred turskim osvajaima,narastajuom kontinentalnom silom, 1453. godine. Svega nekoliko decenija poslije toga,desio se procvat zapadnih djelova biveg rimskog carstva kroz epohalne pomorske pohode.Mekinder tvrdi da su evropske hrianske drave pomorskim putem uradile ono to jena primjer Aleksandar Makedonski uradio kopnom. Zaobile su, a zatim i okruile svojeprotivnike, uzimajui pod svoju kontrolu kljune obalske take.29Tako je nastala uvenai zloglasna strategija anakonde koju protivnici atlantistikih sila i dan danas vide kaofundamentalno usmjerenje angloamerikih geopolitikih napora.

U pomorskim okrajima i osvajanjima narednih vijekova, Britanija je imala najvieuspjeha i do poetka XX vijeka uspjela je da stvori ogromnu imperiju gdje sunce nikadane zalazi. Meutim, pojavili su se i prvi problemi odravanja globalne moi, posebnotokom (drugog) burskog rata koji je trajao od 1899. do 1902. godine. Bilo je jasno da eBritaniji biti potrebna pomo neke jake i prostorno dobro pozicionirane zemlje saveznice.Za takvu ulogu, u geopolitikom smislu, najbolji kandidat bila je ekonomski jaka, aliideoloki usmjerena protiv kolonijalistikih aranmana, biva britanska kolonija tj. grupaod prvobitnih 13 kolonija, a sada drava koja se prostirala od Atlanskog do Tihog okeana

SAD. Britanija je ohrabrivala i logistiki pomagala administracije amerikih predsjednikaVilijama Mekinlija [William McKinley] i Teodora Ruzvelta [eodore Roosevelt] da uveduSAD u trku za kolonijama. Pomo Britanije je bila presudna za pobjedu u Ameriko-panskom ratu 1898. godine, kao i preuzimanje Kube i Filipina.

I poslije Prvog svjetskog rata, iako su SAD prvi put na globalnoj scenidemonstrirale svoju vojnu mo, Mekinder i dalje insistira na premoi Britanije. Ontvrdi da poslije pobjede nad Njemakom (jakom kontinentalnom silom), Britanijaima misiju da svijet uini sigurnim za demokratiju30i da mora uiniti sve kako ne

bi dopustila ponovno jaanje Njemake i njeno (asimetrino) povezivanje sa Rusijomu okviru zajednikog vojno-politikog djelovanja na teritoriji Sredinje zemlje. Mekindertvrdi da njemaki poraz u ratu nee promijeniti ono to on vidi kao njemaki mentalitet

28 I aktuelna geopolitika situacija na Mediteranu je slina. Sa izuzetkom Sirije (i, po nekim vienjima, i Crne Gore),Mediteran je u zadnjih dvadeset godina pretvoren u zatvoreno more atlantista koji se grupiu i ostvaruju svoje geopolitikeciljeve pod zastavom NATO.


30 Mekinder, Democratic ideals, str. 80-81. Interesantno je, ali nije sluajno, da se bukvalno ista fraza moe nai ugovorima amerikog predsjednika Dora V. Bua mlaeg [George V. Bush, Jr.] u kontekstu njegovog vienja ulogeSAD u svijetu, skoro sto godina poslije objavljivanja Mekinderove knjige To je jo jedan dokaz da SAD imitiraju

tadanju poziciju Britanije u ulozi nosioca izgradnje globalne imperije.


24/52

24


za koji vjeruje da, kroz produktivnost i organizaciju, moe nadvladati bilo koju politikuprepreku i nastaviti ve zapoetu (ali ratom prekinutu) imperijalnu avanturu prema Istoku.31On navodi primjere njemakog kolonizatorskog odnosa prema Slovenima generalno,

a posebno prema Rusima, kroz nejednaku ekonomsku razmjenu gdje slovenske zemljeproizvode jeinu hranu i sirovine, a za uzvrat se zaduuju da bi uvezle mnogo skupljeproizvode njemake industrije.32 Uspostavljanje uravnoteenih ekonomskih i politikihodnosa izmeu Njemake i Rusije (gdje bi i jedna i druga bile pod nadzorom angloamerikeimperije), Mekinder vidi kao jedini nain za rjeavanje tzv. Istonog pitanja. Konkretanprijedlog koji stavlja na sto i za koji misli da ga treba realizovati kroz nastupajue mirovnepregovore u Versaju potencira upravo taj angloameriki nadzor (i interese), a manje sebrine za reakcije (i interese) njemakih i ruskih vladajuih elita. Taj prijedlog, koji je kasnijei sproveden u praksi, obuhvata formiranje tzv. bafer (rubne) zone drava izmeu ove dvije

kontinentalne sile.Naime, Mekinder pominje sedam naroda za koje je potrebno obezbijediti stvaranje

nezavisnih drava (u sutini anglo-amerikih protektorata) preko kojih bi se moglapermanentno nadzirati Sredinja zemlja. Radi se o Poljacima, Bohemijancima (kakoMekinder nazira ehe i Slovake), zatim Maarima, Rumunima, Bugarima, Grcima iJunim Slovenima (Mekinder ne vri podjelu na Srbe, Hrvate, Slovence, Crnogorce, itd.).33U pojedinim sluajevima, posebno na teritorijama gdje su se nalazile predratne graniceizmeu Njemake i Ruske imperije, on zagovara ak i transfer stanovnitva kako biNjemci i Rusi izgubili zajedniku granicu to bi, naravno, otealo tijesnu saradnju politikih

aktera tih drava. Mekinderu je posebno vano i da se zatvore Baltiko i Crno more takoto e se Poljskoj obezbjediti izlaz na Baltiko, a Rumuniji na Crno more i stimulisati razvojnjihovih mornarikih flota.34

Konkretnom realizacijom ovakvih i slinih prijedloga Mekinder se nadao da e sageopolitike take gledita biti stabilizovana situacija u Evropi i omogueno funkcionisanjeLige naroda kao meunarodne organizacije odgovorne za promovisanje kulture mira inenasilja u svijetu i prevenciju irih ratnih sukoba. To se, meutim, nije desilo zbog itavogniza razloga (o kojima e biti dosta rijei u nastavku knjige), jedan od kojih je i organizovano

politiko djelovanje kontinentalnih tj. evroazijskih teoretiara geopolitike koji su odbili daprihvate dominaciju atlantistikih ideja Mekindera i premo anglo-amerike finansijskeelite.

Tano stotinu godine poslije objavljivanja Mekinderovog lanka o geografskom

31 Mekinder, Democratic ideals, str. 200-203.

32 Mekinder, Democratic ideals, str. 184-185. U drugoj polovini 20. vijeka, ovakav ekonomski model je dominirao uodnosima SAD i latinoamerikih zemalja, a konceptualizovan je pod nazivom teorija zavisnosti.


34 Mekinder, Democratic ideals, str. 208, 212.


25/52

25


pivotu istorije, profesor Nik Megoran [Nick Megoran] je u istom akademskom asopisuobjavio studiju koja se bavi testiranjem aktuelne relevantnosti ideje pivota istorije zaone drave koje se nalaze na teritoriji mekinderovske Sredinje zemlje.35 Megoran istie

da, iako je nesporno da Mekinder nije dovoljno precizno odredio geografske koordinateSredinje zemlje, ipak se ona moe u velikoj mjeri identifikovati sa dananjom CentralnomAzijom, a posebno sa bivim sovjetskim republikama koje se nalaze na tom podruju i kojesu od 1991. godine nezavisne drave. U tom pogledu, Megoran razmatra spoljnu politikuUzbekistana sa ciljem da utvrdi u kojoj mjeri je ideja pivota istorije uticala na njenuformulaciju, orijentaciju i implementaciju.

Uzbekistan je, prema podacima koje navodi Megoran, jedan tipian autoritarni politikisistem u kojem se vlast ve vie od dvadeset godina nalazi u rukama jednog ovjeka, IslamaKarimova, i u kojem je politika opozicija zbog brutalnog progona skoro nepostojea. Dabi uvrstio svoju vlast, ali i obezbjedio postojanost uzbekistanskog identiteta, Karimov jedecenijama ohrabrivao manje ili vie direktno izmiljanje srednjovjekovne uzbekistanskeistorije, sa posebnim osvrtom na figuru Amir Timura, poznatijeg kao Tamerlan (1336-1405).36Naime, Tamerlan se u Uzbekistanu zvanino slavi kao neka vrsta heroja Evroazije,

jer je u svom istorijskom djelovanju ispoljavao samostalnost i od Zapada i od Istoka.Tamerlan se u svojim pohodima sukobljavao i sa Krstaima (Zapada), kao i sa Mongolskomi Otomanskom imperijom (Istok). Zbog toga je i bio uvaavan kao vaan geopolitiki akteri od jedne i od druge strane.

Karimov se u svojoj spoljnoj politici trudi da prati put Tamerlana. Uzbekistan u ovomtrenutku ima razvijenu saradnju i sa Rusijom i sa Kinom (u okviru postepene izgradnjeevroazijskih institucija), ali i sa SAD-om, posebno poslije pojave amerikih vojnih snagau Centralnoj Aziji i Persijskom zalivu kroz invazije Avganistana i Iraka. Neki amerikigeopolitiki krugovi ak tvrde da Uzbekistan moe igrati znaajnu ulogu u okruivanju (iguenju) Rusije tj. ulogu analognu onoj koju je Mekinder u svojoj knjizi Demokratskiideali i stvarnost odredio dravama Istone Evrope. Zbog toga, oni snano insistiraju natome da se Uzbekistan uvee u NATO orbitu, bez obzira na svakodnevna krenja ljudskihprava i demokratskih normi u toj zemlji.37

35 Nick Megoran, Revisiting the Pivot: e Influence of Halford Mackinder on the Analysis of UzbekistansInternational Relations, e Geographical Journal, 170 : 4, (2004), str. 347-358.

36 Megoran, Revisiting the Pivot, str. 350-351.

37 Megoran, Revisiting the Pivot, str. 354-355.


26/52

26


Alfred Tajer MehenAlfred Tajer Mehen [Alfred ayer Mahan] (1840-1914) bio je ameriki

mornariki oficir i univerzitetski profesor koji se smatra rodonaelnikom amerikegeopolitike kole. On je uestvovao u amerikom graanskom ratu kao oficir na straniSjevera, a u periodu poslije tog rata je komandovao ratnim brodom u vodama okozapadne obale June Amerike. Njegovi biografi tvrde da kao aktivni mornariki oficiri kapetan nije imao previe uspjeha, pa je rado prihvatio ponudu da postane predavana Mornarikom koledu [Naval War College] u Njuportu, Roud Ajland [Newport,

Rhode Island].38 Tu je poeo da se bavi prouavanjem znaaja pomorske moi uistorijskom stasavanju velikih sila (posebno Britanije i Francuske) to mu je donijelosvjetsku intelektualnu slavu. Na Mornarikom koledu je upoznao i Teodora Ruzveltakoji je u to vrijeme radio kao predava mornarike istorije. Kada je Ruzvelt postaopredsjednik (1901-1909), Mehen mu je bio jedan od najbliih savjetnika. Mehen jedijelio Ruzveltove imperijalistike stavove, zagovarajui kontrolu Panama kanala, kaoi aneksiju Havaja i Filipina. Iz tog perioda ostala je zapisana njegova izjava: Ja samimperijalista iz prostog razloga to nisam izolacionista.39Za njega, SAD nijesu imaleizbor osim da u stopu prate imperijalnu tradiciju Velike Britanije i da je vremenom

zamijene kao nosioca globalne pomorske (ali i svake druge) dominacije.

Mehenovo najpoznatije nauno djelo je Uticaj pomorske moi [sea-power]na istoriju, 1660-1783(1889) u kojem detaljno prouava odnose izmeu mornarikemoi i snage (evropskih) drava.40 Ova knjiga izlae jedno strateko promiljanjerivaliteta, sukoba i ratova u datom vremenskom periodu iz perspektive zagovaraaizgradnje jake mornarice i, kao takva, je postala jedna od najprevoenijih knjiga XIX

vijeka, a sam Mehen svjetski poznata linost i rado pozivan komentator za neke odnajuticajnijih novina i asopisa tog vremena.41

Kao i svi teoretiari klasine geopolitike, Mehen smatra da u istoriji uspona ipadova drava i imperija, kao i njihovih lidera, postoje zakonitosti koje su nezavisne odistorijskog konteksta. To znai da iako su, na primjer, tehnoloka sredstva za voenjerata u vrijeme drevnog Rima i u vrijeme Francuske revolucije bila vrlo razliita,

38 Gregg Russell, A.T. Mahan and American Geopolitics: e Conservatism and Realism of an Imperialist,Geopolitics, 11: 2 (2006), str. 119-140. Ovaj koled je i dan-danas centar strateke misli amerike ratne mornarice.

39 Russell, A.T. Mahan and American Geopolitics, str.120.

40 Alfred ayer Mahan, e Influence of Sea-Power on History, 1660-1783, (elektronska knjiga, 2004).

41 Christopher L. Connery, Ideologies of Land and Sea: A.T. Mahan, Carl Schmitt, and the Shaping of Global Myth

Elements, Boundary 2, 28:2 (2001), str. 178-201.


27/52

27


osnovni principi i pravila uspjene strategije i komandovanja ostaju isti. Zbog toga seMehen detaljno bavi istorijom drevnog Rima sa posebnim osvrtom na sukob izmeuKartagine i Rima za vrijeme Drugog punskog rata kada je konanu rimsku pobjedu

nad Hanibalom omoguila upravo rimska premo na moru.

Isto tako, Mehen pripisuje veliki znaaj za pobjedu Britanaca i njihovih saveznikanad Napoleonom uspjenosti britanske flote predvoene admiralom HoracijomNelsonom [Horatio Nelson].42 On ak tvrdi da su osnove britanske pobjedepostavljene jo 1798. godine (iako u to vrijeme Napoleon nije jo ni bio krenuo uimperijalno osvajanje Evrope) kada je Nelson pobjedom nad francuskom flotomu Nilu prekinuo tj. unitio komunikacione veze izmeu Francuske i Egipta i timezaustavio dalje francusko napredovanje. Naravno, definitivno spaavanje Britanije odNapoleona je bilo posljedica Nelsonove velike pobjede kod Trafalgara, blizu obalapanije, 1804. godine. To da je Britanija kroz premo na moru uspjela zaustaviti, akasnije i savladati vojskovou koji je bio zavladao cijelom kontinentalnom Evropomza Mehena predstavlja kljuni dokaz osobitog znaaja ulaganja u mornaricu i u razvojmornarike strategije kako u ratu tako i u miru.

Interesantno je, meutim, da je Mehen svoju knjigu posvetio izuavanjumornarikih sukoba u eri prije Nelsona. Ona se bavi periodom od 1660. do 1783.godine, a Mehen izbor ovog perioda objanjava time da je oko 1660. godine poelatzv. era jedrenjaka, a 1783. godine se zavrio ameriki rat za nezavisnost. Ipak, Mehen

nije ni Nelsonu ostao duan, pa je 1899. godine objavio njegovu biografiju koja se idanas izuava na mornarikim i vojnim akademijama.43

Mehenova knjiga definie i objanjava est uslova ili faktora koji utiu naistorijski razvoj drava. Mehen smatra da ovi faktori imaju snagu objektivnihzakonitosti i ispoljavaju svoj znaaj bez obzira o kojem se istorijskom periodu radi.Prvi od faktora, koje navodi Mehen, je geografski poloaj drave, a geografija i jeste

jedna od najvanijih determinanti geopolitikog pristupa meudravnim odnosima.Za razvoj i stasavanje drave, tvrdi Mehen, bolje je kada nema kopnenu granicu, kada

je ostrvo kao na primjer Velika Britanija, jer tada moe svrsishodnije da koncentriesvoje snage, bilo za napad bilo za odbranu.44 U doba Mehenovog pisanja, SAD suimale znaajnu mornariku flotu samo na obali Atlanskog okeana, pa nije udno toon istie da izlazak SAD na dva okeana moe biti ili velika slabost ili veliki troak.45

42 Mahan, e Influence of Sea-Power, str. 8.

43 Alfred ayer Mahan, e Life of Nelson: e Embodiment of the Sea Power of Great Britain, New York: HaskellHouse Pub Ltd, 1969.

44 Mahan, e Influence of Sea-Power, str. 15-16.



28/52

28


Imajui u vidu kasniji razvoj deavanja, ukljuujui i japanski napad na PerlHarbor [Pearl Harbor] u decembru 1941. godine kojim su SAD bile uvuene uDrugi svjetski rat, izgleda da je Mehen bio u pravu. Uporedo sa kontrolom obalskog

podruja, Mehen podvlai i vanost za dravu da kontrolie i sve bliske, stratekemorske prolaze i navodi primjere britanske kontrole Gibraltara (koja se nastavlja ido dananjeg dana i esto je povod manje ili vie ozbiljnih arki izmeu Britanije ipanije), kao i tadanje upravljanje Maltom, kao kljuna sredstva za ograniavanje islabljenje pomorske moi panije i Italije.

Drugi faktor iju vanost istie Mehen je aktuelna, morfoloka konfiguracijasamih granica. Ovdje se, na primjer, uzimaju u obzir geografske karakteristike obale.46Ako obala nema pogodnih mjesta za luke, onda je jasno da ne moe biti govora o flotiili pomorskoj moi. Sa druge strane, ako je obala izuzetno pogodna za luke i ako jepoloaj drave takav da se nalazi na voritima morskih trgovakih puteva, kao to

je bio sluaj sa Mletakom republikom ili Holandijom, onda to moe da od dravestvori jaku i kredibilnu meunarodnu pomorsku silu. Razvoj luka i pomorske moi

je znaajno do te mjere da se moe desiti da ukupna mo jedne drave dramatinodegradira propau njene flote. Mehen navodi primjer slabljenja panije u evropskojpolitici XVIII i XIX vijeka uprkos ogromnim resursima svojih kolonija. On slikovitoopisuje panski sluaj rijeima: jake ruke i noge [kolonije], a slabo srce.47

Trei vaan faktor predstavlja sama veliine drave, koja naravno ukljuuje i

ukupnu teritoriju, kao i duinu obale i broj luka, ali i broj stanovnika i njihov odnosprema moru i morskoj privredi. Interesantno je da Mehen stavlja u prvi plan svijeststanovnita o znaaju mora za njihov ivot i rad, to znai da i relativno mala drava, akosu njeni stanovnici posveeni razvoju pomorske privrede, moe da ostvari znaajnupoziciju u raspodjeli svjetske moi. Treba samo uzeti u obzir primjer Britanije ili,ranije pomenute, Mletake republike.

etvrti faktor koji pominje Mehen se moe posmatrati kao dodatak venavedenog jer se tie samih stanovnika drave i njihovog znanja, kompetentnosti i

efikasnosti vezano za pomorsku privredu. Mehen istie znaaj postojanja tzv. rezervnearmije regruta kako za trgovaku tako i za ratnu mornaricu i navodi da je upravo tarezerva bila od presudne vanosti u mnogim prelomnim bitkama (Trafalgar).48

Peti faktor se tie nacionalnog karaktera stanovnika i ovaj faktor se na vieili manje eksplicitan nain kotira kao primaran kod svih kola klasine geopolitike, aposebno kod ruske kole (kao to e se vidjeti kada o ruskim teoretiarima bude rije).





29/52

29


Mehen pravi razliku izmeu nacija koje su, po njegovom miljenju, sklone razvojuregularizovanih privrednih aktivnosti i trgovine u koje ubraja Engleze i Holanane,koje naziva nacijama malih trgovaca, i nacija kojima spoitava usmjerenje na grabe

srebra i zlata i nebrigu za uspostavljanje vladavine prave i regula (panci, Portugalci).49

Takoe, Mehen pripisuje Englezima i Holananima pohvalni avanturistiki duh ispremnost na rizik dok Francuze kritikuje zbog opreznosti, pretjerane tednje i tatog,aristokratskog prezira za trgovinske aktivnosti. Mehen nedvosmisleno vezuje i uspjehrazvoja SAD za engleski nain upravljanja kolonijama koji je kolonijama dozvoljavaoda djeluju autonomno i bez prevelike ekonomske zavisnosti i istorijske nostalgijeprema matici.50

Posljednji, esti faktor za koji Mehen smatra da presudno utie na istorijskirazvoj drave se odnosi na karakter dravne vlasti. Mehen tvrdi da je najbolji politikisistem onaj koji omoguava usaglaenost izmeu vladajuih struktura i duha naroda,dakle, neka vrsta predstavnike demokratije, mada navodi da ima i izuzetaka.51Tako,na primjer, aristokratska koncepcija vojne asti u nekim periodima moe da budeznaajna za nastavak ulaganja u izgradnju mornarice kada se moda ne naziru jasneekonomske prednosti takvog postupka. Isto tako, Mehen proroanski najavljuje dae demokratizacija politikih sistema dovesti do pada potronje za vojsku.52I, zaista,svjedoci smo da demokratska javnost preferira ulaganja u socijalne i obrazovneprograme, mada, kao to se to vidi na primjeru SAD-a u prvoj i drugoj deceniji XXI

vijeka, postoje znaajni unutranji otpori takvoj pro-socijalnoj politici od strane

vojno-industrijskog kompleksa i politike struje u vlasti koju taj kompleks finansira.

Mehen istie i vanost aktivnog zalaganja kljunih osoba na liderskim pozicijamaza izgradnju jake mornarike flote. On tvrdi da je globalna mo Francuske u XVII i XVIII

vijeku bila vidno oslabljena zbog toga to se ni Luj XIV ni Luj XV nisu interesovali za nastavakrazvoja morske moi koje je bio preporuio kardinal Rielje [Richelieu]. Francuska je timeizgubila i vane kolonije i vana trita i samo je greka (kako je naziva Mehen) britanskeupotrebe sile protiv amerikih kolonista, koja je dovela do tekog poraza britanske vojske,donekle vratila u igru kao svjetsku silu.53

Mehenove preporuke za SAD (u vrijeme pisanja knjige, dakle, u zadnjojdeceniji XIX vijeka) odnose se na neophodnost razvijanja trgovake flote kaofinansijskog i ideolokog osnova za jaku ratnu mornaricu. Takoe, on naglaava znaajkontrole nad stratekim takama u udaljenim oblastima i zalae se da i SAD ima

49 Mahan, e Influence of Sea-Power, str. 26-27. Jasno je da ovdje Mehen ispoljava anglofilsko-protestantske predrasude.






30/52

30


svoje kolonije. Ovi prijedlozi imali su velikog odjeka u amerikim krugovima moi,tako da su ih, ve nekoliko godina poslije objavljivanja Mehenove knjige, amerikipredsjednici Vilijam Mekinli [William McKinley] i Teodor Ruzvelt, inae Mehenov

kolega i prijatelj, sproveli u djelo. I tako je i SAD, i pored svog republikanskog ustavai liberalnog politikog stava svojih oeva-osnivaa [e Founding Fathers], postalakolonijalna sila.

Mehenove analize faktora koji su znaajni za premo na moru i danas sekoriste kao okvir za sagledavanje konkretnih odnosa izmeu drava. Tako je profesorErik Sejers [Eric Sayers] primjenio mehenovski pristup u razmatranju znaajaRjukju [Ryukyu] arhipelaga za odnose izmeu Japana i Kine.54Sejers je uvjeren dasu ostrva ovog arhipelaga za Japan, kao i za SAD, od posebne vanosti ne samo zbogtoga to se pored njih nalaze bogata nalazita nae i plina, kao i obilje ribe, nego izbog geostrateke pozicije prema Kini. Naime, svi kineski brodovi, bilo da su vojniili trgovaki, moraju proi pored ovih ostrva da bi izali u Tihi okean. U isto vrijeme,najjunija ostrva arhipelaga se nalaze u blizini Tajvana i moe se pretpostaviti da bibila iskoriena u eventualnoj kineskoj invaziji ako bi do nje dolo. Zbog toga, Sejerssavjetuje dalju japansku militarizaciju ostrva, ukljuujui izgradnju baza, raketnih iradarskih sistema, vojnih aerodroma, kao i poveanje broja vojnika.55On naglaavakontinuirani znaaj amerike vojne baze na ostrvu Okinavi, koje je najvee ostrvoovog arhipelaga, iako je iz estih medijskih navoda sve vidljivije da se ostanku tebaze sve glasnije protivi veina stanovnika.56Jasno je, dakle, da Sejers ne vidi drugi i

drugaiji nain odvraanja kineskih interesa za ovo podruje osim gomilanja vojnesile (to, naravno, podrazumijeva kupovinu oruja od amerikih proizvoaa).No, pitanje je da li Sejers ispravno tumai Mehena jer se Mehen zalagao ne samo iiskljuivo za vojnu okupaciju teritorija ve i za uticaj ekonomskih i kulturnih faktorana osnaivanje saveznika i slabljenje protivnika koji su danas poznati pod terminommeka mo [sof power].

Interesantno je da upravo protivnici Mehena, o kojima e detaljno biti rijeikada budem govorio o ruskoj geopolitikoj koli, pridaju njegovim idejama mnogo iri

znaaj za aktuelno strateko-ideoloko usmjerenje amerike spoljne politike nego toto rade njegovi poklonici. Naime, pojedini predstavnici ruske evroazijske geopolitikekole Mehenu spoitavaju propagiranje globalne primjene tzv. strategije anakonde. To

je ideja da je krajnji cilj amerike politike (sprovoene kroz itav niz meunarodnih

54 Eric Sayers, e Consequent Interest of Japans Southwestern Islands: A Mahanian Appraisal of the RyukyuArchipelago, Naval War College Review, 66:2 (2013), str. 45-61. Interesantno je primjetiti da je asopis u kojem jeobjavljen Sejersov tekst zvanini nauno-istraivaki asopis koleda na kojem je predavao Mehen.

55 Sayers, e Consequent Interest of Japans Southwestern Islands, str. 56.

56 Jon Herskovitz, Okinawa Protests U.S. Presence, ABC News, July 15, 2000, (http://abcnews.go.com/International/

story?id=83158).


31/52

31


organizacija, od kojih je najdominantnija NATO) da zaokrui, a zatim i dovede dopolitikog i ekonomskog kolapsa svoje antagoniste na evroazijskoj kopnenoj masi,a posebno Rusiju i Kinu. Vano je istai da Mehen nije originalni kreator ovakvog

stratekog pristupa ve je to bio ameriki general Vinfred Skot [Winfred Scott] koji jeLinkolnu predloio upravo zaokruivanje otcjepljenih junjakih drava kao nainda se one nadvladaju. Linkoln je odbio da prihvati ovu ideju, jer ona, iz logistikihrazloga, nije mogla da dovede do brze vojne pobjede, to je dovelo do smjene Skota saela generaltaba.57Meutim, kako rat nije davao znake jenjavanja, Linkoln se kasnijeipak opredijelio za blokadu Juga to je i doprinijelo finalnoj pobjedi Sjevera nakonetiri godine rata i velikog broja ljudskih rtava.

57 Anaconda Plan, (http://www.marinersmuseum.org/uss-monitor-center/anaconda-plan).


32/52

32


Karl HaushoferDa bi se u potpunosti razumio raspon ideja njemake geopolitike kole nije

dovoljno samo izloiti ideje njenog najpoznatijeg i najkontroverznijeg promotera KarlaHaushofera [Karl Haushofer] ve je potrebno sagledati i rad njegovih intelektualnihprethodnika od kojih najuticajnije mjesto zauzima Fridrih Racel [Friedrich Ratzel].

Fridrih Racel (1844-1904) bio je savremenik Mehena i vrlo je mogue da jebio upoznat sa Mehenovom knjigom o pomorskoj moi. Uostalom, Racelova knjiga,

od posebnog znaaja za oblast geopolitike, koja se pod naslovom Politika geografijapojavila 1898. godine, bavi se dosta slinom tematikom. Meutim, njegova naunaorijentacija tj. ideoloke ideje vodilje se dramatino razlikuju. Racelov pristup jenadahnut primjenom jedne vrste simplifikovane Darvinove teorije na drutveneinstitucije tj. na dravu. Poznat pod terminom socijalni darvinizam, ovaj pristup vidiu dravi osobine ivog bia koje se, da bi odralo vitalnost, mora permanentno iritii poveavati svoj obim, u isto vrijeme, borei se za opstanak protiv istih stremljenjadrugih drava.58U ovom kontekstu, Racel je prvi upotrijebio i kasnije zloglasni konceptLebensraum-a[ivotnog prostora] koji se koristio kao opravdanje za ekspanzionistiku

njemaku spoljnu politiku za vrijeme hitlerovskog Treeg Rajha.Racel nije vjerovao u stalnost postojeih granica jer je smatrao da je svaki

narod ivo tijelo u stalnom unutranjem kretanju, u prelivanju i irenju teritorijapod svojom kontrolom.59Meutim, irenje jednog naroda je nailazilo na otpor svihsusjednih naroda to se moglo uzeti kao povod za ratove koji su se vodili tokomcijele istorije ovjeanstva. Trka za teritorijama se tako pretvarala u optu klanicu.Racel je ambivalentan kada govori o krajnjem cilju ratovanja izmeu drava. Sa jednestrane, on tvrdi da ovaj proces sjedinjavanja i utapanja vodi ka jedinstvu cijelogovjeanstva u jednu politiku zajednicu, dok, sa druge strane, postulira stremljenje

ka prostornoj uravnoteenosti izmeu drava i to ne samo u Evropi.60Racel osciliraizmeu zalaganja za unipolarni i multipolarni svijet to se moe protumaiti kao izraztadanjih dilema njemakih vlastodrakih krugova. Naime, unipolarni svijet je zanjih bio prihvatljiv samo ukoliko bi oslikavao njemaku hegemoniju to je, imajuuu vidu kapacitete tadanje njemake drave, bilo nemogue ostvariti. Zbog toga im

58 . , ( . ), : , :, 2007, str. 15-17.

59 , , str. 22.

60 , ., str. 29-30.


33/52

33


se multipolarni svijet inio kao opcija koju su bili prinueni da prihvate i za koju jetrebalo nai neku vrstu teorijskog opravdanja (barem dok Njemaka ne ojaa dovoljnoda krene u osvajake pohode globalnih razmjera). Racel nipoditava postojanje malih

drava, upozoravajui da one predstavljaju devijantni izuzetak od pravila rastadrava, te da izgledaju kao da su se okamenile, ali ih prihvata jer to zahtijevajupostojei odnosi politike moi u Evropi.61Naravno, ukoliko se taj odnos promijeni(u korist Njemake), male drave kao suvereni politiki entiteti e biti zbrisane. To sei desilo tridesetak godina poslije Racelove smrti kada su nacisti poeli da sprovodeovakve i sline zamisli u djelo.

Za razliku od Mehena, Racel nema razumijevanja za poluge tzv. meke moi tj.uspostavljanje ekonomske i ideoloke moi dominantne drave nad drugim dravama.62On se zalae za tradicionalnu teritorijalnu okupaciju i tvrdi da bilo koji drugi odnosprema vazalnim teritorijama nee uspjeti da u dugoronom vremenskom perioduuvrsti hegemoniju. ini se da su se, u vremenskom periodu koje nas dijeli od Racelai Mehena, i morske sile pribliile Racelovom vienju stvari, posebno ako se ima u

vidu aktuelna u posljednjih petnaestak godina ekspanzija NATO u Evropi. Naravno,da ne bi izazvala fatalne otpore, teritorijalnoj okupaciji kroz militarizaciju i izgradnju

vojnih baza mora da prethodi i ekonomsko-ideoloka ofanziva. Takoe, Racel nesmatra djelovanje nomadskih naroda odluujuim za tokove svjetske istorije kakvimga vidi Mekinder. Nasuprot njemu, Racel glorifikuje ivotni stil zemljoradnika jer

vjeruje da jedino oni mogu razviti duhovno-moralnu vezu sa odreenom teritorijom

i na taj nain osnaiti dravu da izdri sve napade sa strane i da akumulira snage dapree u ofanzivu. U sukobu izmeu nomada i zemljoradnika, Racel vidi pobjedu nastrani ovih drugih.63Kod Racela se ne moe uoiti insistiranje na vanosti evroazijskedimenzije njemake geopolitike koje e obiljeiti ideje njegovog nasljednikaHaushofera, mada je i njemu blie irenje Njemake na evroazijskoj kontinentalnojmasi nego kroz kolonije na drugim kontinentima.

Za Karla Haushofera (1869-1946) se moe rei da je najkontroverznijipredstavnik njemake geopolitike kole. To je zbog toga to je postojalo blisko

prijateljstvo izmeu njega i Hitlerovog zamjenika Rudolfa Hesa. Hes je, naime,bio Haushoferov autant za vrijeme Prvog svjetskog rata, a njihovo poznanstvo senastavilo i kasnije kada je Haushofer postao profesor geopolitike u Minhenu. Postojedokazi da je Haushofer posjeivao Hesa i Hitlera dok su zbog organizacije Minhenskogpua bili u zatvoru, a pojedini istraivai tvrde da se uticaj Haushofera moe primjetitiu Hitlerovoj zloglasnoj knjizi Mein Kamp , kao i da su njegovi nauni radovi

61 , , str. 35.

62 , , str. 19.

63 , , str. 20-21.


34/52

34


tokom 1930tih godina uticali na ekspanzionistiku orijentaciju nacistike spoljnepolitike.64Drugi istraivai, pak, tvrde da je Haushoferova povezanost sa nacistimasamo sporedna i da Hitlerovi spoljnopolitiki potezi izgledaju bizarno, apsurdno i

nepojmljivo okrutno iz haushoferovske gepolitike perspektive.65

Kao to e se vidjetiu nastavku, Haushofer se zalagao za tijesnu saradnju sa Rusima, razvijajui takoevroazijsku geopolitiku perspektivu, to je u potpunoj suprotnosti sa Hitlerovimnapadom na SSSR 22. juna 1941. godine. Rasistike teorije o hijerarhiji rasa i narodase ne mogu nai u Haushoferovim geopolitikim istraivanjima, a pojedine negativnestavove protiv Jevreja, Haushofer je, na poslijeratnim ispitivanjima, objanjavaoenormnim pritiskom pod kojim se naao krajem 30tih i poetkom 40tih godina i zbognjih se iskreno kajao (uostalom, otac njegove ene Marte bio je Jevrej).66Meutim,osjeaj krivice i psiholoke posljedice ratnih trauma su za Haushofera i njegovu enu

izgleda, ipak, bili preteko breme i oni su na svom imanju u Bavarskoj u martu 1946.godine izvrili samoubistvo.

Najsaetiji prikaz Haushoferovih ideja se moe nai u njegovom esejuKontinentalni blok: Berlin-Moskva-okioobjavljenom poetkom 1941. godine (dakle,u jeku poetne faze Drugog svjetskog rata, ali prije napada na SSSR). I, zbilja, glavnatema eseja je izgradnja snane, miroljubive veze izmeu Berlina i Moskve. Haushofer,ak, tvrdi da je ta veza kojom se objedinjuje Evropa sa sjevernom i istonom Azijomnajgrandiozniji i najvaniji dogaaj u svjetskoj politici i da predstavlja kulminacijuplanova koji su se sprovodili u dugom vremenskom periodu.67On tvrdi da su znaaj

tog poduhvata, kako to obino biva, prvi primijetili oni koji su od njega imali najvieda izgube tj. interesi vezani za irenje moi britanske imperije. Haushofer citirauticajnog britanskog politiara iz perioda sredine XIX vijeka, Lorda Palmerstona,koji je insistirao da Britanija mora po svaku cijenu da sarauje sa Francuskom zbogopasnosti od Rusija. Rusija, naime, ima potencijal da ujedini Evropu i Aziju, atakvoj politiko-ekonomskoj tvorevini se Britanija ne moe oduprijeti.68Haushofer,takoe, pominje ameriku formulu anakonde, kao i stav britanskog istoriaraHomera Lija [Homer Lee] da e sumrak britanske imperije nastupiti kada postanusaveznici Njemaka, Rusija i Japan.69 On tvrdi da je strah od saveznitva Rusije i

Njemake doveo do toga da se poslije Prvog svjetskog rata trai transfer njemakepopulacije na Zapad kako ne bi postojala zajednika granica sa Rusijom. Paniku u

64 Edmund A. Walsh, e Mystery of Haushofer, Life Magazine, September 1946, str. 109-111.

65 Andreas Behnke, e Politics of Geopolitik in Post-Cold War Germany, Geopolitics, 11:4 (2006), str. 408.

66 Walsh, e Mystery of Haushofer, str. 110-114.

67 . , : --, : ,: ,2007, str. 89-90.

68 , , str. 90.

69 , , str. 91. Haushofer takoe navodi tezu Mekindera o geografskoj osi

istorije koja se nalazi na podruju Evroazije.


35/52

35


anglo-amerikim krugovima je izazvao i Rapalski sporazum izmeu Njemake isovjetske Rusije 1922. godine, kao i prijedlozi izgradnje eljeznikih linija koje bispojile Njemaku, preko Rusije, sa Istonom Azijom.70

Pravei osvrt na razvoj geopolitike misli koja zagovara evroazijskoudruivanje, Haushofer tvrdi da je ona poetkom XX vijeka bila prisutnija u Japanu iRusiji nego u Njemakoj. Izvlaei pouke iz sopstvenog iskustva koje je stekao boraveiu Japanu i druei se sa japanskim aristokratsko-politikim krugovima, posebno saistaknutim japanskim diplomatom grofom Gotom, Haushofer tvrdi da postoji efikasnakontra-strategija protiv anakonde. Nju je formulisao grof Goto, pravei analogiju samodelom tradicionalne ruske zaprege trojke.71Naime, da bi trojka razvila snagu ibrzinu, najjai konj se stavlja u centralnu poziciju, a sa lijeva i desna biva podran sadva stabilna, ali manje snana konja. Geopolitiki gledano, sredinji konj predstavljaRusiju, a druga dva Njemaku i Japan. Ove dvije drave treba da kroz svoje djelovanjeobezbjeuju kontrolu mora na koja se projektuje evroazijska mo: Baltiko moretreba da kontrolie Njemaka, a Japansko Japan. U tom kontekstu, Haushofer kritikujetadanju njemaku spoljnu politiku (dakle, Hitlera) zbog nedovoljno dobre saradnjesa vedskom i Norvekom koja bi omoguila potpunu kontrolu Baltikog mora.72Onujedno izraava veliku radost i snanu podrku paktu izmeu Njemake i Rusije kojisu 1939. godine potpisali njemaki ministar spoljnih poslova Ribentrop [Ribbentrop]i sovjetski ministar spoljnjih poslova Molotov. Haushofer tvrdi da taj pakt, kao injegovo dalje jaanje, posebno kroz ukljuivanje Italije na jugu, predstavlja jedinu

sigurnu zatitu njemakih interesa jer ima dovoljno geopolitike moi da razbije obruanakonde.73Dalja deavanja, posebno posljedice Hitlerovog iznenadnog napada naSSSR u junu 1941. godine, koji je, u krajnjoj liniji, doveo do totalnog sloma Hitlerovogreima i politiko-ekonomske devastacije Njemake kroz ratna razaranja i kasnijuokupaciju od strane pobjednikih sila (koja se u vojnom smislu kroz amerike vojnebaze - nastavila i do dana dananjeg), pokazuju da je Haushofer bio u pravu.

U savremenoj Njemakoj status geopolitike misli je ambivalentan. SamarijeGeopolitikse izbjegava kako u zvaninom tako i u akademskom diskursu zbog

neprijatnih podsjeanja koje izaziva na nacistiki period.74

To ne znai da se konceptigeopolitike, pa ak i oni koje je razradio Haushofer, ne primjeuju u promiljanjunjemakih politiara i uticajnih intelektualaca. Njemaka se i dalje percipira kaodrava koja zbog svog sredinjeg geografskog poloaja izmeu Zapada i Istoka,kao i zbog svoje ekonomske snage, ima posebnu misiju u Evropi. Ta misija je, post-

70 , , str. 92.

71 , , str. 94-95.

72 , , str. 95.

73 , , str. 97.

74 Andreas Behnke, e Politics of Geopolitikin Post-Cold War Germany, str. 397.


36/52

36


hladnoratovskim ujedinjenjem Njemake, redefisana u vrstu posveenost ujedinjenjucijele Evrope. Zvanina vlast, bilo da je predvode konzervativci (Angela Merkel) ilisocijaldemokrate (Gerhard reder [Schrder]), artikulie politiki diskurs u iji se

centar stavlja odgovornost za sudbinu Evrope, uz prevazilaenje uskih nacionalnihinteresa. Mada strukturalno ideja ostaje ista, za razliku od Haushoferove njemakeEvrope, govori se o evropskoj Njemakoj. U tom smislu, posebno je upeatljivcitat iz jednog zvaninog dokumenta njemake vlade sa kraja 80tih godina prolog

vijeka u kojem se kae: Istorija ui: samo kao dobri Evropljani moemo biti dobriNjemci.75Pitanje je, meutim, da li je njemaka elita u potpunosti prigrlila evropskiidentitet kao primarni, posebno imajui u vidu nedavne mune scene oko pristajanjana ekonomsku pomo junim lanicama Evropske unije, posebno Grkoj.

Izuzetno vanu komponentu savremenih geopolitikih promiljanja uNjemakoj ima odnos sa Rusijom. Analizirajui taj odnos u periodu poslije Hladnograta, mogu se primjetiti dva razliita modela odnosa: strateko partnerstvo i novihladni rat.76Strateko partnerstvo potencira saradnju, zajednike potrebe, uzajamnukorist utemeljenu na liberalno-trinim odnosima kroz njemake direktne investicijeu rusku ekonomiju, kao i proizvodnju luksuznih proizvoda za ruske potroae.Takoe, ovaj model ukljuuje i tijesnu saradnju na energetskom polju i oslikava sekroz izgradnju i rad tzv. Sjevernog toka tj. plinovoda [North Stream]. On jo uvijek nepodrazumijeva vojno-politiku saradnju, na kojoj bi, na primjer, insistirao Haushofer.To je zbog toga to se ovaj model, pod pritiskom anglo-amerikih i NATO krugova,

periodino smijenjuje sa modelom hladnog rata.

Model hladnog rata predstavlja Rusiju kao prijetnju, a Njemaku kao ugroenui zavisnu, posebno ukoliko bi izostala pomo i nadzor NATO saveznika. Na neki nain,ovaj model nastavlja poslijeratnu okupaciju Njemake samo drugim (ideolokim)sredstvima. U proteklih godinu dana (od ljeta 2013. godine), pritisak na Njemakuda ohladi odnose sa Rusijom sve vie jaa, a da angloameriki krugovi postaju svenesigurniji u svoj uticaj pokazuju i afere oko prislukivanja telefona kancelarke AngeleMerkel, kao i razotkrivena infiltracija njemakih obavjetajnih slubi od strane agenata

i saradnika CIA.

75 Behnke, e Politics of Geopolitik, str. 414.

76 Ian Klinke, Geopolitics in Germany e Return of the Living Dead, Geopolitics,16: 3 (2011), str. 710-712.


37/52

37


Nikolaj Danilevski

Poslije raspada Sovjetskog saveza, geopolitika misao u Rusiji je prola kroz procesrenesanse. Ako se zasluga za to moe adresirati na ime jedne osobe, onda je to AleksandarDugin, kontroverzni konzervativni sociolog i aktivista. On je napisao vie desetina knjigai mnotvo lanaka, intervencija i zabiljeki za predavanja i o njegovim glavnim tezama ebiti rijei u nastavku ovog poglavlja. Meutim, i prije Dugina, kao i prije nastanka, a kamoliraspada, Sovjetskog saveza, postojali su teoretiari koji su o sudbini Rusije i, s njom vezanoj,sudbini Evrope, promiljali na geopolitiki nain. Oni su isticali vanost geografskih ikulturnih karakteristika za iscrtavanje, kao i predvianje, spoljnopolitikih koordinata tada

postojeih drava i imperija.

Generalno govorei, u ruskoj geopolitikoj misli se mogu uoiti dvije razliite struje,u zavisnosti od toga da li se kulturnim ili, pak, geografskim, obiljejima daje primat uteoretskim koncepcijama. Ukoliko se kulturni i, blisko povezani, religijski faktori stavljaju uprvi plan, onda se, kao to e se vidjeti, radi o teoretiarima koji su zastupali panslavistikeideje. U ovoj knjizi, kao predstavnika takvog stava, uzimam Nikolaja Danilevskog (1822-1885) i njegovu knjigu Rusija i Evropa (1868). Sa druge strane, isticanje geografskihfaktora, a minimiziranje svih ostalih, je vodilo ka geopolitikoj koncepciji u ruskoj misli

poznatoj pod imenom evroazijstvo. Za glavnog zastupnika ove koncepcije, uzimam PetraSavickog (1895-1968) koji je bio najuticajniji u grupi intelektualaca i bivih oficira carskeRusije koji su dvadesetih godina prolog vijeka, poslije izgnanstva iz Rusije, u dravamaistone Evrope (Bugarskoj, ehoslovakoj, Jugoslaviji, itd.) formirali Evroazijski pokret.Mnogi poznavaoci ruske politike tvrde da upravo dananja, putinovska Rusija svojimspoljnopolitikim potezima realizuje ideje Savickog i ostalih evroazijaca.

Najznaajnije djelo Nikolaja Danilevskog, Rusija i Evropa, nije ostalonepoznato ni na naem junoslovenskom podruju, iako je prvi potpuni prevod teknjige na srpski jezik objavljen tek 1994. godine. Naime, upravo u vrijeme objavljivanja

tog prevoda, poznata srpska istoriarka Latinka Perovi izdala je obimnu studiju outicaju Danilevskog na politiku Nikole Paia i Srpske radikalne strane (dominantnestranke u istoriji srpske drave), a saradnik vie beogradskih naunih instituta iizuzetan poznavalac ruske misli Milan Suboti je objavio kratki osvrt i kritiku sameknjige Rusija i Evropa u asopisu Instituta za filozofiju i drutvenu teoriju.77 On

77 Milan Suboti, Nikolaj Danilevski: Teorija kulturno-istorijskih tipova i slovenofilstvo, Filozofija i drutvo VII (1995),str. 173-197. Danilevski je po profesiji bio biolog, ali se u mladosti politiki angaovao protiv carske autokratije, pa je, kaoi Dostojevski, bio prognan u Sibir. Interesantno je da je u svojoj knjizi revidirao argumente protiv cara i o carskoj vlasti se

izraava iskljuivo pohvalno.


38/52

38


je istakao neke od najvanijih tema kojima se Danilevski bavi i koje e, takoe, bitipredmet i mog izlaganja i komentara.

Ve na samom poetku knjige, Danilevski otkriva da je neposredan povod imotivaciju za pisanje predstavljalo ujedinjenje Njemake u jednu snanu cijelinu.To je vano zbog toga to e glavno zalaganje Danilevskog u sferi praktine politikebiti upravo za analogno stvaranje jedne panslovenske federacije pod vostvom Rusije.Da bi ukazao na znaaj formiranja takve dravne zajednice radi zatite interesaslovenskih naroda, Danilevski ukazuje na primjere licemjernih, dvostrukih standardau odnosima izmeu Evrope i Rusije. Naime, ono to se tolerie od strane evropskihpolitiara, kao i javnog mnjenja, evropskim silama, prvenstveno Njemakoj, izazivaotru osudu kada sline spoljnopolitike poteze povue ruska vlast.

Na primjer, Danilevski navodi tada aktuelno nasilno prisajedinjenje danskihprovincija Goldtajn i lezvik Prusiji koje je, po njegovom miljenju, naruilo normemeunarodnog prava koje se tiu zatite dravnog suvereniteta, a da nije izazvaloprotivljenje u evropskim prijestonicama.78 Prisajedinjenje se pravdalo principomnacionalnosti, imajui u vidu injenicu da je u ovim provincijama ivjela veinanjemakog stanovnitva. Meutim, kada je, rukovodei se istim principom, Rusijaeljela da zatiti pravoslavno stanovnitvo jugoistone Evrope od turskih nameta,evropske sile je nijesu podrale ve su stale na stranu Turske, za koju su same (u ranijimnavodima) tvrdile da je varvarska i despotska. Engleska i francuska podrka Turskoj

je rezultirala Krimskim ratom (1856-1858. godine) i, u konanici, tekim ruskimporazom.79 Pitanje koje ovim povodom postavlja Danilevski je zato je evropskimsilama, pa ak i demokratskom evropskom javnom mnjenju, u ovom ratu bila bliaTurska nego Rusija i to do te mjere da je dolazilo do neskrivene radosti usljed turskih

vojnih uspjeha.

Da bi dao odgovor na ovo pitanje, Danilevski postavlja dvije teze koje se, naizgledparadoksalno, i u dananje vrijeme u nekim zapadnim, posebno atlantistikimkrugovima, koriste kao argumenti da bi se pojaao pritisak na aktuelni reim ruskog

predsjednika Vladimira Putina. To je znak da su antagonistiki odnosi Rusije i(zapadne) Evrope utemeljeni u geopolitikoj (geografskoj i resursnoj) dimenziji,prevazilazei ideoloke koncepcije, jer su se politiki reimi (od cara preko sovjetado demokrature) promijenili, a argumenti protiv ruskog uticaja ostali isti.Naime, kao da citira iz govora aktuelnog generalnog sekretara NATO Andersa FogRasmusena [Anders Fogh Rasmussen], Danilevski prije vie od 150 godina tvrdida se zapadnoevropske kritike Rusije oslanjaju na dvije teze. Prva glasi da je Rusija

78 . . , ,: , 1991, str. 16 (Kindle verzija).

79 , , str. 26-31.


39/52

39


osvajaka, ekspanzionistika drava, a druga da je to mrana sila, protivnicaslobode i progresa.80 U veem dijelu knjige, Danilevski nastoji da pobije ove dvijeteze, pronalazei, po njegovom miljenju, uvjerljive kontraprimjere.

to se tie prve teze, da Rusija predstavlja prijetnju za Evropu, Danilevski tvrdida je istina upravo suprotna, da je Rusija spasila Evropu od Napoleona, ali kasnijei Francusku od gnjeva ostatka Evrope. Time je Rusija zatitila ne samo sopstvene,nego i ire interese svih evropskih zajednica (Danilevski ovdje ima u vidu interesetada vladajuih evropskih monarhija koje je Rusija kasnije jo jedanput spasilaintervencijom u razgar revolucija 1848. godine).81 Danilevski tvrdi da se ruski carAleksandar I, u sluaju da je gledao samo interese ruske imperije, mogao lako nagoditisa Napoleonom koji mu je nudio povoljne uslove kao, na primjer, teritorijalnoproirenje na Galiciju, Moldaviju, Bugarsku, zatim nezavisnu junoslovensku dravu,itd. Meutim, zarad posveenosti zatiti njemakih interesa, kao i monarhistikogdravnog ureenja, Aleksandar I opredijelio se za sukob koji je Rusiju izuzetno tekopogodio. Danilevski istie da je Rusija izgubila mnogo, uradila mnogo za druge, a odnjih dobila samo uvrede, poniavanja i osporavanja vlastitih,vitalnih interesa.

Danilevski se detaljno bavi i drugim takama spora izmeu zapadnoevropskihsila i Rusije koje su se, takoe, u politikim debatama koristile kao dokaz ruskogekspanzionizma. To su bili odnosi Rusije sa Finskom, baltijskim narodima i Poljskom.to se tie Finske, Danilevski tvrdi da je ruska vlast u Finskoj zatitila Fince od vedske

asimilacione politike, omoguavajui razvoj i jaanje finske politike samosvijestikroz obrazovnu politiku i lokalnu adm

Filip Kovačević - Teoretičari Geopolitike

Documents

Transcript of Filip Kovačević - Teoretičari Geopolitike