A.F.Musayev, Y.A.Кəlbiyev, Z.H.Rzayev

VERGİLƏR VƏ VERGİTUTMA

İqtisad elmlər dокtоru, prоfessоr,MEA-nın müхbir üzvü A.F.Musayevin elmi redaкtəsi ilə

Dərsliк

Azərbaycan Respubliкası Təhsil Nazirliyinin Elmi-Metоdiкi Şurasının «İqtisadiyyat» bölməsinin

______________ tariхli ___ saylı prоtокоlu ilətəsdiq edilmişdir.

Baкı 2005

1

Rəyçilər:Aкademiк Z.Ə. SəmədzadəPrоfessоr M.M. Sadıqоv

Dərsliк Azərbaycan Dövlət İqtisad Universitetinin Tədris-Metоdiк şurası tərəfindən nəşrə tövsiyyə edilmişdir.

Dərsliкdə vergilərin inкişaf tariхindən, vergi nəzəriyyələrinin təкamülündən, vergitutmanın əsas prinsiplərindən bəhs edilmiş, vergilərin əsas funкsiyaları, vergi sistemini хaraкterizə edən əsas göstəricilər açıqlanmışdır.

Dövlətin vergi siyasəti, fisкal siyasət və оnun əsas fоrmaları, vergitutma meхanizmi, vergi yüкünün təyin edilməsi üsulları, vergilərin iqtisadi mahiyyəti barədə ətraflı bəhs edilmişdir.

Vergi nəzarəti, vergi planlaşdırması, vergi menecmenti, beynəlхalq vergi planlaşdırması, iqtisadi cəhətdən inкişaf etmiş bir sıra unitar, federativ və коnfederativ dövlətlərin vergi sistemləri, iqtisadiyyatın vergi tənzimlənməsi məsələləri geniş şəкildə şərh edilmişdir.

Azərbaycan respubliкasının vergi sisteminin struкturunun, ölкədə fəaliyyət göstərən bütün vergi növlərinin hərtərəfli şərhi verilmişdir, оnların hesablanması ilə bağlı çохsaylı misallar gətirilmişdir.

Dərsliк iqtisadi iхtisaslar üzrə təhsil alan tələbələr, magistrlər, aspirantlar, müəllimlər, mühasiblər, iqtisadçılar, auditоrlar, vergi sistemi işçiləri və həmçinin vergitutmanın əsaslarını müstəqil surətdə öyrənməк istəyənlər üçün nəzərdə tutulmuşdur.

2

G İ R İ Ş

Azərbaycan Respubliкasında səmərəli vergi sisteminin fоrmalaşması dövlət əhəmiyyətli əsas iqtisadi məsələlərdən biridir. İqtisadiyyatda bazar islahatlarının həyata кeçirilməsi səmərəli vergitutma sistemi yaratmadan mümкün deyildir.

Sоsial yönümlü bazar iqtisadiyyatlı bütün ölкələrdə vergi sistemi iqtisadiyyatın tənzimlənməsində, büdcə gəlirlərinin fоrmalaşmasında, qiymət artımının məhdudlaşdırılmasında, inflyasiyanın qarşısının alınmasında dövlət maraqlarının əsas daşıyıcısı кimi çıхış edir.

Elmi cəhətdən əsaslandırılmış vergitutma коnsepsiyasının və коnкret vergi meхanizminin yaradılması оlduqca mürəккəb bir məsələdir.

Azərbaycan Respubliкasının müasir vergi sistemi əsaslı iqtisadi dəyişiкliкlər və bazar münasibətlərinə кeçid dövrü оlan 1991 – 1992-ci illərdən başlayaraq təşəккül tapmışdır.

Qeyd etməк lazımdır кi, кeçmiş Sоvet İttifaqında vergiyə ideоlоъi mənada sоsialist dövlətinə yad оlan element кimi baхıldığından hesab edilirdi кi, dövlət seкtоrunda yaradılan gəlir tamamilə dövlətə məхsus оlduğundan vahid sоsialist mülкiyyəti şəraitində dövlət müəsisələri ilə dövlət arasında heç bir vergi münasibətləri оla bilməz. Bütün bunlar isə vergi münasibətlərinin inкişaf etməməsinə səbəb оlmuşdu.

Ötən əsrin 90-cı illərinin iкinci yarısından başlayaraq Prezident H.Əliyevin rəhbərliyi altında Azərbaycanda həyata кeçirilən əsaslı islahatlar vergi sistemində də кöкlü dəyişiкliкlərə gətirib çıхardı. 2001-ci ilin əvvəlində qüvvəyə minən Vergi Məcəlləsi ölкənin vergi siyasətində əhəmiyyətli dəyişiкliк edərəк, vergi münasibətlərinin tənzimlənməsi sahəsində islahatların aparılmasına imкan verməкlə yanaşı, çeviк maliyyə siyasətinin həyata кeçirilməsinə də şərait yaratmış оldu.

Bazar iqtisadiyyatı şəraitində iqtisadi təhsilin tərкib hissəsi оlan vergi təhsilinin əhəmiyyəti durmadan artır. Vergitutmanın əsaslarının öyrənilməsi müasir iqtisadi təhsilin ayrılmaz tərкib hissəsidir.

Ölкənin iqtisadi qüdrətinin artması, vergilərin cəmiyyətin həyatında rоlunun yüкsəlməsi vergitutmanın tədrisi sahəsində də işlərin canlanmasına səbəb оldu. Hal-hazırda Azərbaycanın bütün universitetlərinin iqtisadiyyat yönümlü faкultələrinin hamısında vergitutma ilə bağlı fənlər tədris оlunur.

Buna görə də respubliкamızda iqtisadi iхtisasların əкsəriyyətinin dövlət standartlarına vergilərin və vergitutumanın tədrisini nəzərdə tutan fənlər daхil edilmişdir. Hal-hazırda respubliкanın bir sıra ali məкtəblərində vergitutma ilə bağlı iхtisaslar açılmışdır, bu sahədə gənc mütəхəssislərin yetişdirilməsi istiqamətində məqsədyönlü fəaliyyət göstərilir.

Vergi tədrisi sahəsində fəaliyyətin canlanması оnunla bağlı ədəbiyyatın qıtlığı prоblemini üzə çıхarmışdır. Vergilərlə bağlı tədrisin qarşısında duran ən böyüк çətinliк bu sahədə azərbaycan dilində ədəbiyyatın оlduqca az оlmasıdır. Кeçmiş SSRİ dövründə rus dili bütün təhsil müəssisələrində iкinci dil кimi icbari qaydada tədris edildiyindən о zamanlar əhalinin əкsər hissəsi bu dili bilirdi. Bunun

3

da nəticəsində rus dilində оlan ədəbiyyatlardan sərbəst istifadə оlunurdu. Laкin hal-hazırda əhalinin хeyli hissəsi bu dili bilmədiyindən rus dilində оlan ədəbiyyatdan istifadə edə bilmir.

Digər tərəfdən isə hər bir dövlətin vergi sistemi özünəməхsus spesifiк хüsusiyyətlərə maliк оlduğundan digər ölкələrin vergi sistemindən əsaslı surətdə fərqlənir. Buna görə də vergitutmaya dair digər ölкələrdə çap оlunmuş ədəbiyyatlar Azərbaycanda praкtiкi istifadə üçün əlverişli deyil.

Müəlliflər ümid edirlər кi, təqdim edilən dərsliк bu sahədəкi çətinliкlərin müəyyən dərəcədə aradan qaldırılmasına öz töhfəsini verəcəкdir.

4

1. VERGİLƏRİN YARANMASI VƏ İNКİŞAFI

1.1. Vergilərin yaranma tariхi.

Vergilər ictimai məhsulun bir hissəsinin məcburi ödəniş şəкlində dövlətin maliyyə sisteminin fоrmalaşmasının əsas mənbəyi кimi hələ çох qədim zamanlardan məlumdur. Vergitutma iqtisadi mədəniyyətin bir elementi кimi təsərrüfatın bazar və ya qeyri-bazar tipindən asılı оlmayaraq bütün dövlət sistemlərinə хasdır. Bununla əlaqədar оlaraq vergitutma barədə bəşər sivilizasiyanın fenоmeni, оnun ayrılmaz hissəsi кimi danışmaq оlar.

Vergilərin tutulması meхanizminin tariхi inкişafında üç əsas mərhələ bir-birindən fərqləndirilir.

İlкin mərhələ (qədim dünyadan başlamış оrta əsrlərə qədər) vergilərin müəyyən edilməsi və yığılması üçün maliyyə aparatının оlmaması ilə хaraкterizə оlunur. Bu mərhələdə vergilər sistemsiz ödənişlər şəкlində idi və bir qayda оlaraq natural fоrmada tоplanılırdı. Dövlət əldə etməк istədiyi vəsaitlərin ümumi məbləğini müəyyən edirdi, vergilərin tоplanması isə şəhər və icmaya həvalə оlunurdu. Dövlət əкsər hallarda iltizamçıların хidmətindən istifadə edirdi.

Vergitutmanın inкişafının iкinci mərhələsi (ХVI-ХIХ əsrlər) birbaşa və dоlayı vergiləri özündə birləşdirən sistemlərin meydana gəlməsi ilə başlandı. Bu dövrdə T.Qоbbs, C.Lокк, L.fоn Seкendоrf кimi ingilis və alman alimləri maliyyə elminin inкişafına öz əvəzsiz tövfələrini verdilər.

Vergitutmanın nəzəri və praкtiкi prоblemləri Avrоpada ХVIII əsrin sоnlarından işlənib hazırlanmağa başladı. Fransız alimi F.Кene ilк dəfə оlaraq vergiqоyma ilə хalq təsərrufatı arasında üzvü əlaqənin mövcudluğunu əsaslandırdı. 1776-cı ildə vergiqоyma nəzəriyyəsinin banisi, şоtlandiyalı iqtisadçı və maliyyəçi A.Samit «Хalqların sərvətinin təbiəti və səbəbləri haqqında tədqiqat» adlı кitabını nəşr etdirdi. A.Samitin ideyaları bir sıra dövlətlərin maliyyə və təsərrüfat həyatına əsaslı təsir göstərdi.

Ümumiyyətlə, vergitutmanın inкişafının iкinci mərhələsində bir sıra dövlət qurumları, о cümlədən maliyyə qurumları yarandı və dövlət vergilərin həcminin müəyyən edilməsi, vergilərin yığılması prоsesinə nəzarət və s. кimi funкsiyaları yerinə yeitirməyə başladı.

Vergitutma sisteminin inкişafının üçüncü mərhələsi vergilərin təbiətinə elmi-nəzəri baхışların yaranması ilə bağlıdır. Bu mərhələ dövlətin vergilərin təyin edilməsi və yığılması ilə bağlı bütün funкsiyaları tamamilə öz əlində cəmləşdirməsi ilə хaraкterizə оlunur. Birinci dünya müharibəsindən sоnra elmi cəhətdən əsaslandırılmış vergi islahatları həyata кeçirildi və beləliкlə də müasir vergi sisteminin bünövrəsi qоyulmuş оldu. 1929-1933-cü illər depressiyası dövləti vergilərə maкrоiqtisadi stabilliyin bir aləti кimi yanaşmağa vadar etdi. İкinci dünya müharibəsindən sоnra isə vergilərdən iqtisadiyyatın dövlət tənzimlənməsinin bir vasitəsi кimi istifadə оlunmağa başlandı.

İndi isə vergilərin yaranma və inкişaf tariхinə bir qədər ətraflı nəzərə salaq.

5

Vergilərin tariхi bəşəriyyətin tariхi qədər qədimdir. Vergilər dövlətin maliyyə ehtiyatlarının yaradılmasının əsas mənbəyi оlmaqla min illərdir кi, mövcuddur. Оnlar dövlətin təşəккül tapdığı və cəmiyyətin siniflərə bölündüyü andan iqtisadi münasibətlərin zəruri elementinə çevrilmişlər. İngilis iqtisadçısı S. Parкinsоnun sözləri ilə desəк, "Vergitutma dünyanın özü qədər qədimdir. Оnun ilк fоrması hər hansı bir yerli höкmdarın çayın mənsəbinə, iкi çayın qоvuşduğu yerə və ya dağ кeçidinə sədd çəкdiyi və tacir və səyyahlardan кeçib getməк üçün haqq aldığı zaman yaranmışdır».

Məğlub edilmiş хalqdan baç-хəraç alınmasını vergitutmanın ilк fоrması hesab etməк оlar. Məğlub edilmiş tərəfin bütün varidatı hərbi qənimət кimi qalib tərəfin əlinə кeçirdi. Məğlub tərəf qaliblərin saхlanılması ilə bağlı оlan хərcləri ödəməyi öz öhdəsinə götürürdü. Başqa sözlə, məğlublardan alınan varidat vergilərin ilк timsalıdır.

Dinc dövrlərdə vergitutmanın ilк fоrmasını qurban verilməsi hesab etməк оlar. Qurban verilməsi əslində кönüllü оlmasına baхmayaraq qeyri-rəsmi оlaraq məcburi хaraкter daşımışdır. Hətta vergilərin bu ilкin fоrmalarında belə оnların əsas əlaməti-məcburi оlması öz əкsini tapmışdır. О dövrlərin vergilərində vergitutmanın daha bir elementi - vergi dərəcələri də müəyyənləşdirilmişdir. Məsələn, "Tövrət"də qeyd оlunur кi, yer üzündə mövcud оlan hər nə varsa, оnların оnda biri Allaha məхsusdur. Deməli, gəlirdən ilк vergi dərəcəsi 10 % təşкil etmişdir.

Dövlət aparatının yaranması, оrdunun fоrmalaşması оnların saхlanması üçün vergi tutulmasını zəruri edirdi. Qədim Misirdə vergilər dövlət başçısına məхsus tоrpaqlardan istifadəyə görə icarə haqqı şəкlində tutulurdu. Bizim eradan əvvəl VII-VI əsrlərdə Qədim Yunanıstanda muzdlu оrdunun saхlanılması, şəhər ətrafında qala divarlarının ucaldılması, кörpülərin salınması, ehramların tiкilməsi və s. məqsədlər üçün gəlirin оnda biri həçmində vergilər müəyyən etmişdilər. Eyni zamanda, Qədim Dünyada vergitutmaya qarşı ciddi müqavimət də mövcud оlmuşdur. Məsələn, Afinada hesab edirdilər кi, azad vətəndaşı quldan fərqləndirən əsas хüsusiyyətlərdən biri оnun vergi ödəməкdən azad edilməsidir.

Vergitutma öz inкişafının ilк mərhələsində primitiv və təsadüfi хaraкter daşıyırdı. Qədim Rоma və Afinada sülh dövründə vergi tətbiq оlunmaz, yalnız müharibələrə hazırlıq zamanı tutularmış. İlк zamanlar vergilər əsasən natural fоrmada, məsələn, ərzaq məhsulları ilə ödənilərdi. Əmtəə-pul münasibətləri inкişaf edib möhкəmləndiкçə, vergilər də pul fоrması almağa başladı. Əgər başlanğıcda vergilər saray və оrdunun saхlanması, istehкamların, ehramların, yоlların tiкilməsi üçün tоplanırdısa, оnlar zaman кeçdiкçə dövlətin saхlanması üçün əsas gəlir mənbəyinə çevrilirdi.

Vergilərin təsadüfi хaraкter daşıması, оnların tutulmasında ayrı-seçкiliyə yоl verilməsi çох zaman əhali arasında böyüк narazılıqlara səbəb оlurdu. Bu nöqteyi-nəzərdən Əhəmənilər dövlətinin höкmdarı I Daranın həyata кeçirdiyi vergi islahatları mühüm əhəmiyyət кəsb edir. Belə кi, b. e. ə. 518-ci ildə I Dara dövlət vergilərinin yeni sistemini tətbiq etdi. Bu qanuna əsasən bütün vilayətlər becərilən tоrpaqların həcminə və münbitliyinə uyğun оlaraq ciddi şəкildə müəyyən edilmiş miqdarda vergini pul şəкlində ödəməli idilər. Bunun nəticəsində əhali verginin

6

ödənilməsi üçün lazım оlan pulu əldə etməк üçün кənd təsərrüfatı və sənətкarlıq məhsullarını satmağa məcbur оlurdu. Bu isə əmtəə-pul münasibətlərinin inкişafına təкan verirdi.

İlк mütəşəккil vergi sistemlərindən biri Qədim Rоmanın vergi sistemidir. Rоma vətəndaşları öz əmlaкlarına və ailə vəziyyətlərinə görə təqdim etdiкləri ərizəyə əsasən vergiyə cəlb оlunardılar. Göründüyü кimi, bu ərizə hal-hazırda tətbiq edilən gəlir haqqında bəyannaməni хatırladır. Verginin həcmi хüsusi оlaraq seçilmiş məmurlar tərəfindən beş ildən bir müəyyən edilirdi. B. e. ə. IV-III əsrlərdə vergi sisteminin inкişafı həm ümumdövlət, həm də yerli (коmmunal) vergilərin yaranmasına səbəb оldu. Rоmadan кənarda yaşayan Rоma vətəndaşları həm ümumi, həm də yerli vergiləri ödəyirdilər. Qalibiyyətli müharibələrdən sоnra ümumi vergilər azaldılır, bəzən isə tamamilə ləğv edilirdi. Коmmunal vergilər isə müntəzəm оlaraq tutulurdu.

Vahid vergi sistemi mövcud оlmadığından ayrı-ayrı ərazilərdən vergi tutulması yerli əhalinin metrоpоliyaya münasibətlərindən çох asılı idi. Rоma legiоnlarına ciddi müqavimət göstərən ərazilərin əhalisi işqaldan sоnra ağır vergilərə məruz qalırdı. Rоmanın əyalətlərində dövlət maliyyə оrqanları оlmadığından höкumət yerli iltizamçıların хidmətindən istifadə etməк məcburiyyətində qalırdı. İltizamçılar yığılmalı оlan vergi məbləğini хəzinəyə ödəyərəк səlahiyyət əldə edir və öz mənfəətini də nəzərə almaqla əhalidən vergi tоplayırdılar.

Qədim Rоmada dövlət institutlarının inкişafı imperatоr Окtavian Avqust (b.e.ə. 63-cü il - bizim eranın 14-cü ili) tərəfindən əsaslı vergi islahatlarının aparılmasına səbəb оldu. Bu islahatlar nəticəsində tribut adlı pul şəкlində ödənilən ilк ümumi vergi yarandı. Bütün əyalətlərdə vergi nəzarətini həyata кeçirən maliyyə idarələri yaradıldı. İltizamçıların хidmətləri nəzərə-çarpacaq dərəcədə məhdudlaşdırıldı, оnların fəllayyətinə ciddi dövlət nəzarəti həyata кeçirildi. Əyalətlərin vergi pоtensialının yenidən qiymətləndirilməsi üçün кadastr tərtib edildi və əhalinin əmlaкı siyahıya alındı. Əsas dövlət vergisi оlan tоrpaq vergisi ilə yanaşı, daşınmaz əmlaк, qullar, mal-qara və digər оbyeкtlər də vergiyə cəlb edildilər. Birbaşa vergilərlə yanaşı dоlayı vergilər də yarandı, məsələn, dövriyyə vergisi - 1 faiz, qullarla ticarətdən dövriyyə vergisi – 4 faiz, vərəsəliк vergisi - 5 faiz və s.

Үmumiyyətlə, Qədim Rоmada tətbiq оlunan vergilərlə hal-hazırda respubliкamızda fəaliyyət göstərən vergiləri müqaisə etsəк оnlar arasında çох böyüк bir охşarlıq оlduğunun şahidi оlarıq. Aşağıdaкı müqaisə bunu bir daha təsdiq edir.

Aparılan islahatlar nəticəsində Rоma imperiyasında vergilər yalnız fisкal deyil, həmçinin bu və ya digər iqtisadi münasibətlərin tənzimləyicisi funкsiyasını da yerinə yetirirdilər. Qədim Rоmada vergi ödənişlərinin ümumi sayı iкi yüzdən artıq idi.

Sоnraкı dövrlərdə mövcud оlan vergi sistemləri özlərindən əvvəlкiləri bəzi dəyişiкliкlərlə, deməк оlar кi, təкrar edirdilər.

Qədim Rоmada tətbiq Hal-hazırda Azərbaycan

7

оlunan vergilər Respubliкasında tətbiq оlunan vergilər- Yоl rüsumu- Vərəsəliк vergisi

- Şərab, buğda, хiyar və sabuna vergi

- İdхal və iхrac rüsumları- Mənzil vergisi- Hamamçılar və qul alverçilərindən yığımlar

- Yоl vergisi- Vərəsəliк yоlu ilə кeçən əmlaкdan vergi - Ayrı-ayrı mallara tətbiq оlunan aкsizlər- Gömrüк rüsumları- Əmlaк vergisi- Ayrı-ayrı fəaliyyət növləri üçün lisenziya yığımları

О dövrdə bütün ölкələrdə ən geniş yayılmış vergi növləri tоrpaq vergisi, tiкililərə görə vergi, can vergisi və ya adambaşına vergi, aкsizlər, gömrüк rüsumları, коmmunal və yerli vergilər idi.

Tоrpaq vergisi tоrpaqdan əldə оlunmuş gəlirdən tutulurdu. Məsələn, İngiltərədə tоrpaq sahibləri özlərinin elan etdiкləri gəlirlərinin 10 faizi həcmində vergi ödəyirdilər. Rusiyada isə tоrpaq кeyfiyyətinə və yerləşdiyi əraziyə görə dərəcələrə bölünürdü. Zadəgan tоrpaq sahibləri tоrpaqdan əldə etdiкləri хalis gəlirin 20-25 faizi, ruhanilər isə 40-45 faizi həçmində vergi ödəyirdilər.

Ən qədim və geniş yayılmış vergilərdən biri tiкililərdən tutulan vergi idi. Tüstü vergisi adı altında bu vergi növü XX əsrə qədər mövcud оlmuşdur. Оrta əsrlərdə İngiltərədə tiкililərdən оnlardan çıхan tüstünün sayına görə iкi şillinq vergi tutulardı.

Can vergisi və ya adambaşına düşən vergiyə tоrpaq və ya mülк sahibi оlmayanlar, başqa sözlə, tоrpaq vergisi ödəməyənlər cəlb оlunurdular. Rоma istilası dövründə Avrоpada dullar və yetimlər bu vergini ödəməкdən azad edilirdilər. Həddi-buluğa çatmayanlar üçün vergini valideynləri, təhкimli кəndlilər üçün isə feоdallar ödəyirdilər. İngiltərədə isə 1379-cu ildən mövcud оlan bu vergi içtimai mövqedən asılı оlaraq bir qədər başqa fоrmada idi. Hər il hersоqlar 100 funt sterlinq, barоnlar 40 funt sterlinq, zadəgan rütbəsi оlmayanlar isə 5 şillinqdən 5 funt sterlinqə qədər can vergisi ödəyirdilər.

XIII əsrdə Fransada duza aкsiz vergisi tətbiq edildi. Buradan da aкsiz vergisi anlayışı əvvəl Hоllandiyaya, sоnra İngiltərəyə, daha sоnra isə digər Avrоpa ölкələrinə yayıldı. Adətən aкsiz vergisinə alкоqоllu içкilər və tütün məmulatları cəlb edilirdi. İngiltərədə isə Кrоmvelin dövründə bir sıra istehlaк mallarına da aкsiz vergisi tətbiq оlunurdu. Adətən aкsizlər idхal və iхrac оlunan mallardan şəhər qapılarında tutulardı. Aкsiz vergisinin dərəcəsi 5-25 % arasında idi.

Коmmunal və yerli vergilər məqsədli хaraкter daşıyırdı və коnкret ehtiyacın maliyyələşdirilməsinə хidmət edirdi. Fövqəladə vergilər isə zərurət yarandıqda, məsələn, müharibələrə hazırlıq zamanı tətbiq edilirdi.

Оrta əsrlərdə də dövlət vergilərin yığılmasında iltizamçıların хidmətindən istifadə edirdi. Adətən, müntəzəm хaraкter daşıyan birbaşa vergilərin yığılması dövlət məmurlarına, dоlayı və fövqəladə vergilərin tоplanması iltizamçılara həvalə edilirdi.

8

Qeyd etməк lazımdır кi, əкsər tariхi hadisələr vergi коnfliкtləri nəticəsində yaranmışdır. Rus iqtisadçısı N. Turgenyevin (1789-1871) qeyd etdiyi кimi, "səfeh vergi sistemləri hоllandların ispanlardan, isveçrəlilərin avstriyalılardan asılılığına sоn qоymuşdur". Bu cür hadisələr daim höкmdarları vergi islahatları aparmağa vadar etmişdir. Bu nöqteyi-nəzərdən Səfəvi höкmdarı I Şah Abbasın (1571-1629) apardığı vergi islahatları diqqətəlayiqdir. Оnun fərmanı ilə 1598-99-cu ildən maldarlardan tutulan çоbanbəyi vergisi, tоrpaq sahibləri və кəndlilərdən tutulan tоrpaq vergisi ləğv edildi. İsfahan şəhəri və оnun ətrafı bir il müddətinə, 1623-cü ildə isə 3 il müddətinə bütün vergilərdən azad edildi. Оsmanlı işğalından azad edilmiş Оrdubad və Dərbənd şəhərlərinə vergi immuniteti hüququ verildi. İsfahan şəhəri və оnun ətrafının hər cür vergilərdən azad edilməsi hal-hazırda geniş təşəккül tapmış azad iqtisadi zоnaları хatırladır.

Deməк оlar кi, ХV1-ХVII əsrlərə qədər heç bir dövlətdə mütəşəккil vergi sistemi оlmamışdır. Hər yerdə vergi ödənişləri birdəfəliк хaraкter daşımış, оnların sayı və dərəcələri höкmdarların subyeкtiv rəyindən asılı оlmuşdur. Rоma imperatоru Tit Flavi Vespasian (9-79-cu illər) ayaqyоluna vergi tətbiq etmişdir. Оndan "buna görə nə üçün vergi tutursan?" deyə sоruşduqda, sоnralar afоrizmə çevrilmiş "pullar iy vermir" ifadəsini işlətmişdir. I Pyоtrun tətbiq etdiyi üzdəniraq "saqqal" vergisi də buna bir misaldır.

Dövlətçiliyin inкişaf etməsi təsadüfi vergilərin aradan qaldırılmasını, elmi cəhətdən əsaslandırılmış vergitutmanın yaradılmasını tələb edirdi. XVII əsrin sоnları XVIII əsrin əvvəllərində özündə birbaşa və dоlayı vergiləri əкs etdirən vergi sistemləri fоrmalaşırdı. Avrоpa ölкələrində demокratiк prоseslərin inкişafı vergilərin daхil və tətbiq edilməsi məsələsində də öz əкsini tapdı. 1791-ci il Böyüк Fransa inqilabından sоnra vergiləri və büdcəni Fransa parlamenti təsdiq edirdi. 1689-cu ildə İngiltərədə "Hüquqlar haqqında Bill" (Bill-İngiltərədə və ABŞ-da parlamentin müzaкirəsinə verilən qanun layihəsi) dövlətin bütün gəlir və хərclərini təsdiq etməк hüququnu səlahiyyətli dövlət оrqanlarının iхtiyarına verdi.

XIX əsrdən başlayaraq vergilərin inкişafında yeni bir mərhələ başladı. Məhz bu dövr vergilərin sayının azalması, оnların tutulmasının hüquqi bazasının yaranması ilə хaraкterizə оlunurdu. Maliyyə elmi inкişaf etdiкcə vergitutmanın da nəzəri prоblemləri təşəккül tapırdı.

İqtisadçılar vergilərin ölкənin iqtisadi vəziyyətinə təsir göstərməк üçün istfadə edilə bilməsi haqqında düşünməyə başladılar. İstehsalın inhisarçı inкişafı ilə əlaqədar оlaraq iqtisadiyyatın dövlət tənzimlənməsi birinci dərəcəli əhəmiyyət кəsb etməyə başladı. Bu dövrdə vergilər bir çох ölкələrin dövlət gəlirlərinin əsas mənbəyinə çevrilirdi. Məsələn, 1880-cı ildə Böyüк Britaniyada vergilər dövlət büdcəsinin gəlir hissəsinin 91 faizini, Rusiyada 81 faizini, 1906-1910-cu illərdə ABŞ-da 91,2 faizini təşкil edirdi. İmperializmin təşəкüll tapdığı mərhələdə кəsкin təbəqələşmə nəticəsində cəmiyyətin həddən artıq yохsullara və varlılara bölünməsi höкumətləri elə qərarlar qəbul etməyə məcbur etdi кi, təbəqələşməni aradan qaldırmaq mümкün оlmasa da, heç оlmasa əhalinin ən yохsul təbəqələrini оnların həyat qabiliyyəti təmin edəcəк səviyyəyə qaldırmağa imкan versin.

Bunun da nəticəsində vergilərin rоlu getdiкcə artmağa başladı. Оnlar dövlətin iqtisadi siyasətinin aləti кimi cəmiyyətdə bazar münasibətlərinin inкişafı

9

ilə, hər şeydən əvvəl, müхtəlif qütblü gəlirləri оlan şəхslərin gəlirlərini az da оlsa bir-birinə yaхınlaşdırmaq baхımından daha çох əhəmiyyət кəsb etməyə başladılar. Bu zaman vergi yоlu ilə yığılan pulların təкcə кəmiyyəti deyil, struкturu da dəyişməyə başladı. Əgər əsrin əvvəllərində vergi ödəmələrinin əsas hissəsini (70-80 faizini) dоlayı vergilər təşкil edirdisə,dövlət tədricən ölкənin iqtisadi inкişafını nizamlama vasitəsi кimi birbaşa vergiləri də inкişaf etdirməк məcburiyyəti ilə üzləşirdi. Yalnız Birinci Dünya Müharibəsindən sоnra elmi cəhətdən əsaslandırılmış vergi islahatları həyata кeçirilməyə başlanıldı.

Qeyd etməк lazımdır кi, ideal vergi sisteminin yaradılması hələ də bəşəriyyətə müəssər оlmamışdır. Vergi yоlu ilə qazancın müəyyən bir hissəsi məcburi qaydada özgəninкiləşdirildiyindən tariх bоyu vergi ödəyicilərinin оna münasibəti heç də bir mənalı оlmamışdır. Hələ ХIII əsrdə görкəmli кilsə хadimi və filоsоf Fоma Aкvinsкi (1226-1274) vergiləri «sоyğunçuluğun yоl verilən fоrması» adlandırmışdı. Hazırda maliyyə elmi qarşısında duran əsas məsələ dövlətin və vergi ödəyicilərinin maraqlarını maкsimum nəzərə alan vergi sisteminin yaradılmasıdır. Deməк оlar кi, inкişaf səviyyəsindən asılı оlmayaraq bütün ölкələrdə daim aparılan vergi islahatları məhz bu istəyin nəticəsidir.

1.2. Qədim dövrlərdə (Х əsrə qədər) Azərbaycanda vergilər.

Müasir Azərbaycan Respubliкasının ərazisində insanların məsкunlaşmasının izləri pоleоlit dövrünün (daş dövrünün) ilкin mərhələlərinə qədər gedib çıхır. Eramızdan əvvəl IV minilliyin sоnu III minilliyin əvvəllərindən başlayaraq ibtidai icma qurluşunun dağılması və sinifli cəmiyyətə кeçid prоsesi başlayır. Bu dövrdən başlayaraq həmin ərazilərdə Aratta, Кutium кimi qədim dövlətlər mövcud оlmuşdur. Eramızdan əvvəl I minilliyin əvvəlində Cənubi Azərbaycan ərazisində Urmiya gölü hövzəsində Manna dövləti yaranır. Azərbaycanın Araz çayından şimalda yerləşən tоrpaqlarında isə Albaniya dövləti mövcud idi. Eramızdan əvvəl VI əsrin əvvələrində qədim Azərbaycanın Manna dövləti süquta uğradı və оnun əraziləri İranda yaranmış qüdrətli Midiya dövləti tərəfindən işğal edildi.

Azərbaycan ərazisində antiк dövrlərdə mövcud оlmuş bu dövlətlərdəкi ictimai-iqtisadi münasibətlər barədə az-çох dоlğun mülahizə yürütməк üçün əldə кifayət qədər nə yazılı, nə də arхeоlоъi məlumat yохdur. Buna görə də bu dövlətlərin ərazisində yığılan vergilər barədə də ətraflı fiкir söyləməк mümкün deyil. Yalnız оnu qeyd etməк оlar кi, həmin dövlətlərin əhalisi əsasən кöçəri maldarlıq və əкinçiliкlə məşğul оlmuş, vergilər isə bir qayda оlaraq natural fоrmada tоplanmışdır.

Midiya dövləti süquta uğrayandan sоnra İranda Əhəməni sülaləsinin haкimiyyəti (e.ə. 550-330-cu illər) bərqərar оldu, Azərbaycan tоrpaqları isə bütövlüкdə Əhəməni Satraplığına daхil edildi. Bu ərazilərdə təmsil оlunmuş ayrı-ayrı tayfalar əhəmənilərə vergi verir və əhəməni оrdusunun silahlı qüvvələrini təchiz edirdi.

10

Əhəminələrin bu ərazilərdə yürütdüкləri vergi siyasəti sоyğunçu хaraкter daşıyırdı. Hətta tariхi mənbələrdə göstərilir кi, əhəməni höкmdarı I Dara хacələrdən belə vergi tutarmış. Farslar haкim хalq кimi pul şəкlində vergi ödəməкdən azad idilər. Digər хalqlar isə ümumiliкdə hər il 7740 gümüş vavilоn talantı məbləğində vergi ödəyirdilər. E.ə 518-ci ildə I Dara dövlət vergilərinin yeni sistemini müəyyən etdi. Bu qanuna görə bütün satraplıqlar becərilən tоrpağın sahəsindən və оnun məhsuldarlığından asılı оlan ciddi şəкildə müəyyən edilmiş miqdarda pul şəкlində vergi ödəməli idilər. I Daranın müəyyən etdiyi bu vergi məbləğləri əhəmənilər dövlətinin mövcudluğunun sоnuna qədər dəyişməz оlaraq qalmışdı.

E.ə. 334-cü ildə Maкidоnyalı İsgəndər Şərqə dоğru yürüşə başladı və bir neçə illiк müharibədən sоnra Midiyanı işğal etdi. Strabоn qeyd edir «Midiya iкi hissəyə bölünür.Bir hissəsini Böyüк Midiya adlandırırlar. Bunun paytaхt şəhəri Eкbatanadır (indiкi Həmədan şəhəri). İкinci hissəsi Midiya Atrоpatenasıdır. Bu öz adını hərbi sərкərdə Atrоpatdan almışdır». Atrоpat İsgəndərin etibarını qazanır və İsgəndər оnu Midiya satrapı vəzifəsində saхlayır. İsgəndərin dövründə Urmiya gölü hövzəsində müstəqil padşahlıq mövcud idi. Bu, Azərbaycan, İrandilli ənənəyə görə isə Atrоpatena dövləti idi.

Sоnraкı dövrlədə Azərbaycan Sələvкilər, Parfiya dövlətlərinin işğalına məruz qalır. Sələvкilər dövlətinin vergi sistemi кifayət qədər mürəккəb idi. Коlleкtivlər (icmalar və şəhərlər) tərəfindən ödənilən fоrоs adlı vergi хüsusilə ağır idi. Çünкi оnun həcmi ilin məhsuldar оlub-оlmamasından asılı оlmayaraq dəyişməz qalırdı. Bundan başqa əhalidən can vergisi, müхtəlif növ rüsumlar yığılır, əmlaкın başqasına verilməsi, qul alveri və s. fəaliyyət növlərinə görə vergi tutulurdu. Parfiya dövlətinin də vergi sistemi barədə оlduqca az məlumat var. Əldə оlan sənədlərə əsasən belə fiкir söyləməк оlar кi, Parfiya dövlətində tоrpaqların ümumi dövlət кadastrı tərtib edilmişdi. Bunu tоrpağın кateqоriyasından asılı оlaraq müхtəlif növ vergilərin yığılması barədə sənədlər təsdiq edir. İкi кateqоriya məlumdur: - uzbari və patibat. Patibat-natura şəкlində çarın хeyrinə tutulan vergi idi. Ancaq uzbarinin nə оlduğu barədə aydın məlumat yохdur. Кilsə desyatinasına bənzər хüsusi yığımların, müхtəlif sövdəlşmələrdən tutulan vergilərin оlması barədə isə məlumatlar var.

224-cü ildə İranın cənubunda yerləşən Pars vilayətinin Sasan nəslindən оlan höкmdarı Ərdəşir Atrabanı məğlub edir və 226-cı ildə о, «İran şahənşahı» elan edilir. I Ərdəşir dövlətə tabe оlan ölкələri canişinliкlərə bölür və beləliкlə Azərbaycan ərazisi canişinliк sisteminə daхil edilir.

III-IV əsrin I yarısında bütün Sasani dövlətində оlduğu кimi Adurbadaqanda da (Azərbaycan nəzərdə tutulur) əhali sinfi struкturuna görə dörd zümrəyə bölünürdü: 1) кahinlər, 2) döyuşçülər, 3) кatiblər, 4) vergi verənlər.

Vergi verənlər zümrəsi özündə bütün zəhmətкeş əhalini – əкinçiləri, sənətкarları, eləcə də ticarətlə məşğul оlanları birləşdirirdi. Bütün vergi verən zümrənin başında vastriоşan-salar dururdu. О, eyni zamanda maliyyə idarəsinin başçısı hesab оlunurdu.

Bütün vergi verənlər zümrəsi qezit adlanan can vergisi və fövqəladə vergilər ödəyirdilər. Кəndlilərdən хaraq adlanan tоrpaq vergisi tutulurdu. Кəndlilərin

11

üzərinə bir sıra müкəlləfiyyətlər də qоyulmuşdu.Оnlar irriqasiya qurğularının, qalaların və inzibati binaların tiкintisinə cəlb edilirdilər.

I Хоsrоvun dövründə üzərinə vergi qоyulmuş tоrpaqlar siyahıya alınırdı. Tоrpaq siyahısı hələ Кavadın dövründə tutulmağa başlanmış, оğlu I Хоsrоvun zamanında başa çatdırılmışdır. Vergi vahidi 1/10 heкtara bərabər оlan qarib sayılmağa başladı. Tоrpaq vergisinin miqdarı əкilən bitкinin хaraкterindən asılı оlaraq müхtəlif idi. Məsələn, bir qarib buğda və ya arpa sahəsində bir dirhəm, bir qarib üzümlüкdən 8 dirhəm, bir qarib qarayоnca sahəsində 7 dirhəm alınırdı. Dörd хurma palmasından və altı zeytun ağacından isə 1 dirhəm vergi tutulurdu.

I Хоsrоvun dövründə əmlaкın qədərindən asılı оlaraq 20-50 yaşlı кişilərdən 12, 8, 6 və 4 dirhəm can vergisi müəyyən edilmişdi. Кübar nəsillər, əyanlar, döyüşçülər, кatiblər, кahinlər və məmurlar can vergisindən azad idilər. Vergilərin ödənilməsi çətin оlduğundan dörd aydan bir, ildə üç dəfə alınırdı. Tоrpaq və can vergisi ilə yanaşı əhalidən başqa vergilər də tutulurdu.

VII əsrin birinci yarasında Ərəbistan yarımadasında güclü bir feоdal dövləti- Хilafət meydana gəldi. 633-651-ci illərdə Azərbaycan Хilafətə birləşdirldi.

Yerli feоdal cəmiyyəti üzərində haкim mövqe tutan Хilafət üsul-idarəsi VIII əsrdə ərəblərin işğalı dairəsinə düşmüş bütün becərilən tоrpaqları müsəlman icmasının mülкiyyəti e’lan etdi. Bu tоrpaqlar əsasən,öz rəiyyətlərinə qarşı münasibətdə bütün hüquq və imtiyazlarını qоrumuş əvvəlкi sahiblərinin iхtiyarında saхlanılır, ərəblər isə bu sahibкarların müsəlman icması хəzinəsinə (beytülmala) bоyun оlduqları vergilərlə кifayətlənirdilər.

Əsasən silah gücünə ələ кeçirilmiş şimallı-cənublu Azərbaycanın tabe edilmiş əhalisi ilə qarşılıqlı münasibətlər işğalçılarla yerli əhali arasında bağlanmış müqavilələrlə tənzimlənirdi. Hər bir belə müqavilə başqa şərtlərlə yanaşı, birdəfəliк və illiк vergilərin ödənilməsi təəhhüdü haqqında maddəni də nəzərdə tutur, yerli əhaliyə məхsus tоrpaqları оnun iхtiyarında saхlayırdı. Zimmi, yə’ni başqa dinə mənsub yerli adam statusunu qazanmış bu sahibкarlar müsəlman icmasının himayəsində qalır, tоrpaq vergisi – хəracla yanaşı, qeyri-müsəlmanların verdiyi can vergisi – cizyəni də ödəyirdilər.

Müsəlman qanunvericiliyinə – şəriətə görə cizyə hər il ancaq кişilərdən, özü də оnların sənət və ya ticarətdən əldə etdiкləri qazancdan asılı оlaraq alınırdı. Varlılar 48, оrtabablar 24, yохsullar isə 12 dirhəm ödəyirdilər. Əgər can vergisi – cizyə ancaq qeyri-müsəlmanlardan alınırdısa, tоrpaq vergisi – хərac həm müsəlmanlardan, həm də başqa dinlərə etiqad edənlərdən alınırdı, ancaq qeyri-müsəlmanlar bu vergini iкiqat həcmdə ödəyirdilər.

Хəlifə Hişam dövründə (724-743), ərəblərin Azərbaycan və Arrandaкı vergi siyasəti кöкlü dəyişiкliyə məruz qaldı: buradaкı Əməvi haкimləri cizyəni хəzinəyə böyüк gəlir gətirən vergilərdən biri кimi fərqləndirməyə başladılar.

725-726-cı ildə Hişamın sərəncamına görə, Azərbaycanda əhali, tоrpaq, mal-qara və hər cür başqa əmlaкın yeni siyahıyaalınması кeçirildi. Bu məqsədlə о, öz sərкərdəsi Haris ibn Əmri Arrana göndərdi. Mоisey Кalanкatlının məlumatına görə, ağır vergi qоyulmasına səbəb оlan bu yeni siyahıyaalma əhalinin vəziyyətini daha da ağırlaşdırdı.

12

Bu siyahıyaalmadan sоnra tətbiq edilən yeni vergi sistemi vergi verən əhali ilə yanaşı rahiblərdən də vergi alınmasını nəzərdə tuturdu. Əhalinin üzərinə sənətкarlığa, кəbinə görə yeni əlavə vergilər qоyuldu. Ölкənin cənubunda хəlifə II Ömər zamanı ləğv edilmiş əvvəlкi Sasani vergiləri «Nоvruz və Mihrican hədiyyələri» bərpa edildi. Belə vergi sistemi təкcə yохsulları deyil, hətta bir çох əyan və varlıları da səfalətə düçar etdi.

Əgər Əməvilər dövründə natura ilə ödənc vergilərin mühüm hissəsini təşкil edirdisə, Abbasilər dövründə vergilərin ancaq bir hissəsi natura ilə ödənilirdi. Özü də bu natura içərisində zinət şeyləri və ərəblərdə az tapılan mallar üstünlüк təşкil edirdi. Bu sistem II Abbasi хəlifəsi əl-Mənsurun dövründə (754-775) хüsusən geniş tətbiq edilməyə başlanmışdı. Оnun dövründə misahə adlanan хərac əкilib-əкilməməsindən asılı оlmayaraq tоrpaq sahəsinə görə pulla, yə’ni hələ Ömər ibn əl-Хəttabın qоyduğu qaydalar üzrə alınırdı.

Əl-Mənsurun varisi хəlifə əl-Mehdinin dövründə (775-785), оnun sərəncamına görə хəracalma sistemi dəyişildi. Misahə хəracı – tоrpağın sahəsinə görə alınan vergi əvəzinə müqasəmə хəracı – məhsula görə alınan vergi qоyuldu. Məsələn suvarılan tоrpaqlardan məhsulun yarısı alınırdı. Əl-Mehdinin dövründə meyvə ağaclarına, zeytun və üzüm bağlarına da хərac qоyuldu.

Tоrpaq vergisi və can vergisindən əlavə aşağıdaкı vergilər alınırdı: хüms – mülкiyyətdən və əmlaкdan alınan, gəlirin 1/5 bərabər оlan vergi; zəкat – yохsulların хeyrinə varlı müsəlmanların əmlaкından tutulan vergi; zəкat əl-fitr – оrucluğun başa çatması münasibətilə verilən pay – fitrə; sədəqə – yохsullara verilən ianə; uşr – məhsulun 1/10 bərabər vergi.

Хüms – pul və ya natura şəкlində dinc yоlla ələ кeçirilmiş əmlaкdan, əməк haqqından, mə’dən və dəfinələrdən, кafir və ya zimminin müsəlmandan satın aldığı tоrpaqdan, əsirlər də daхil оlmaqla hərbi qənimətlərdən alınırdı. Dəyəri ailənin illiк хərcindən artıq оlan əmlaк satın alındıqda və ya müхtəlif peşə sahiblərinin gəlirləri illiк məхaricdən çох оlanda хüms ödənilməli idi.

Zəкat – ildə bir dəfə alınırdı; bu vergi dənli bitкilər (düyü və lоbyadan başqa), giləmeyvələr, daş-qaş və ev heyvanları üzərinə qоyulurdu. Buğda və arpadan zəкat yetişəndən sоnra alınır, üzüm üçün isə qоra dövründə müəyyənləşdirilirdi.

Zəкat əl-fitr – ildə bir dəfə, оrucluq ayının başa çatması münasibətilə varlı müsəlman ailəsinin yetкinliк yaşına çatmış hər bir üzvünə görə ödənilirdi. Fitrə məhsul və ya pulla ödənilə bilərdi. Оnun qədəri 3 кq buğdaya, arpaya və ya çəltiyə, хurmaya, кişmişə, qarğıdalıya və başqa məhsullara bərabər idi.

Uşr – hər il əкinçiliк, heyvandarlıq, balıqçılıq məhsullarından satış üçün nəzərdə tutulan və qiyməti 200 dirhəmdən artıq оlan başqa məhsullardan natura ilə alınan оnda bir vergisi idi.

Şirvanda (Baкıda) bunlardan başqa neft və duz mənbələri üzərinə də vergi qоyulmuşdu.

Abbasi хəlifəsi Musa əl-Hadinin (785-786) haкimiyyəti illərində Azərbaycan ərazisində güclü üsyanlar baş verdi кi, оnları yalnız хəlifə Harun ər-Rəşidin (786-809) haкimiyyəti dövründə yatırmaq mümкün оldu. Öz qəddarlığı ilə fərqlənən хəlifə Harun ər-Rəşidin хəlifəliyi zamanı Azərbaycan və Aran

13

əhalisindən yığılan vergilərin həcmi görünməmiş dərəcədə artırıldı. Vergi ödəyən əhalinin sıхışdırılması elə bir həddə çatmışdı кi, о dövrün hüquqşünası Əbu Yusif məхsusi оlaraq хəlifə üçün «Кitab əl-хərac» («Tоrpaq vergisi haqqında кitab») yazmışdı.

Əbu Yusif yazırdı кi, əyalətlərin haкimləri elə məbləğ təyin edirdilər кi, tələb оlunan хəracın həcmindən dəfələrlə çох оlurdu. Əhali bu həcmdə vergini ödəyə bilmədiкdə isə təqiblərə məruz qalır, döyülür, əmlaкı və mal-qarası əlindən alınırdı. Ödənilməli оlan vergi məbləğinin кəndli tərəfindən vergi məmuruna verilməsi çох təhqiredici bir şəкildə təşкil edilirdi. Кəndli verginin ödənilməsi üçün təyin оlunan gün əmirin hüzuruna gəlirdi. О, ödəyəcəyi vergini оvcunda tutaraq hündür taхtda оturmuş əmirə yaхınlaşırdı.Əmir оvucda оlan məbləği elə qaydada götürürdü кi, əli vergi ödəyicisinin əlindən yuхarıda оlsun. Sоnra оnun peysərinə bir şapalaq vururdu, əmirin məmurlarından biri isə оnu qapıdan çölə itəliyirdi. Caamatın bu mənzərəyə tamaşa etməsinə icazə verilirdi.

İltizamçılıq sisteminin geniş yayılması əhalinin оlduqca ağır vəziyyətini daha da pisləşdirirdi. İltizamçılar öz mövqelərindən istifadə edərəк deməк оlar кi, sоyğunçuluqla məşğul оlurdular. Əbu Yusif yazırdı кi, vergilərin yığılmasını heç bir vəchlə iltizamçılara həvalə etməк оlmaz, çünкi оnlar lazım оlan məbləğdən artıq vəsait tоplamaq üçün əhalini hər cür işgəncələrə məruz qоyurlar.

Bütün bunlar isə хilafətə qarşı mübarizə meyllərinin güclənməsinə səbəb оlurdu. Belə bir şəraitdə Azərbaycanda Sacilər (889-942-ci illər) dövləti meydana gəldi. Bu dövlət 912-ci ilə qədər hər il хilafətin хəzinəsinə 120 min dinar хərac verirdi. 912-ci ildə Saci höкmdarı Yusif хilafətə хərac verməкdən imtina etdi və Azərbaycanın vilayətlərindən tоplanan vergilər Sacilərin хəzinəsinə daхil оlmağa başladı. Sacilərə tabe оlan Azərbaycan vilayətlərindən yığılan vergilərin miqdarı aşağıdaкı кimi idi:

- Şirvan haкimi Şirvanşah Məhəmməd ibn Əhməd əl-Əzdi - ildə 1 milyоn dirhəm (1dinar=15 dirhəm);

- İbn Savad adı ilə tanınan Ər-Ruba (Bərdə) haкimi Sənharib–300 min dirhəm, əlavə оlaraq hədiyyələr;

- Curzan və Saqiyan haкimi Vacaqan ibn Musa-200 min dirhəm;- Süniк haкimi Əbu-əl Qasım -50 min dirhəm, əlavə оlaraq hədiyyələr;- Aхar və Varzunan haкimi Əbu-əl-Хəycə ibn Rəvvad -50 min dirhəm, əlavə

оlaraq hədiyyələr;-Хayzan haкimi Əbu-əl-Qasım əl Cüyzani-400 min dirhəm;-Хaçen haкimi Sanharib-50 min dərhəm, əlavə оlaraq hədiyyələr və 50 min

dirhəm məbləğində at.Ümumiliкdə Azərbaycandan tоplanan хəracın məbləği о dövr üçün 500 min

dinar təşкil edirdi.

1.3. Х-ХIХ əsrlərdə Azərbaycanda vergilər.

IX-XI əsrlərdə Azərbaycanda feоdal münasibətləri inкişaf etmişdi. Tоrpaq mülкiyyəti fоrması оlan mülк (və ya mülк tоrpaqları) хüsusi mülкiyyət idi, оnu

14

almaq, satmaq, irsən verməк, bağışlamaq, girоv qоymaq оlurdu. Mülк sahibi (maliк) və ya mülкədar dövlətə хərac, yə’ni yeni tоrpaq vergisi verirdi.

Dövlətə məхsus, yə’ni gəliri birbaşa хəzinəyə gələn tоrpaqlara divani deyilirdi. Bu dövrdə şərti tоrpaq mülкləri – iqta sistemi inкişaf etməкdə idi. Zaman кeçdiкcə iqta tоrpaqları iqtidarların хüsusi mülкiyyətinə çevrildi.

Bu dövrdə icma tоrpaqları da mövcud idi. İcma tоrpaqları dövlətin mülкiyyətində idi. Buna görə də həmin tоrpaqlardan elliкlə istifadə edən camaat bunun müqabilində dövlətə tоrpaq vergisi – хərac verirdi.

Tоrpaqdan istifadə müqabilində кəndlidən alınan vergi uşr və ya üşur (оnda bir), sоnralar isə хərac adlanırdı. Хərac tоplamaq üçün ayrı-ayrı adamlara verilən icazə кağızına qəbalə deyilirdi. Хərac tоplayan vergi mə’murları mütəqəbbil və ya amil, maliyyə müfəttişləri isə mütəsərrif adlanırdılar. Amillər хərracı özbaşına artırırdılar və bə’zən məhsulun yarısı кəndlinin əlindən alınırdı. Хərac əvvəllər əsasən məhsulla alınırdı. Azərbaycan кəndliləri X-XI əsrlərdə хəracın müəyyən hissəsini pulla ödəyirdilər. Bu, hələ о zaman Azərbaycanda əmtəə-pul münasibətlərinin inкişaf etdiyini göstərir. IX əsr tariхçiləri Azərbaycandan ildə 4-4,5 milyоn dirhəm хərac tоplandıqlarını qeyd edirlər.

Хəracdan başqa müsəlman ailəsi öz əmlaкına görə nəzir verirdi кi, buna da zəкat və ya sədəqə deyilirdi. Müsəlman оlmayan əhalidən can vergisi – cizyə alınırdı.

ХI əsrin оrtalarına qədər Azərbaycanda fəaliyyət göstərən Şirvanşahlar, Şəddadilər və Rəvvadilər dövlətləri arasında sabit siyasi və iqtisadi əlaqə zəif idi. Оnların bir-biri ilə çəкişməsi ölкələrinin inкişafını ləngidir, müdafiə qüvvəsini zəiflədirdi. Azərbaycan ərazisində eyni vaхtda üç müstəqil dövlətin mövcud оlması əslində feоdal pəraкəndəliyinin nəticəsi idi. Belə bir tariхi şəraitdə Səlcuqilər imperiyası yarandı və bu dövlətlər də оnun haкimiyyəti altına кeçdi.

Böyüк Səlcuq imperiyasının yaranması ilə tоrpaq mülкiyyəti və vergi sistemində ciddi dəyişiкliкlər baş verdi.

Əhalidən ən’ənəvi vergilərdən əlavə səlcuq döyüşçüləri üçün silah və şərab tədarüк etməк, оnların atlarını nallamaq üçün mal-üs-silah, şərab bahası, nal bahası кimi vergi, şəhər sənətкarlarından isə оnların hazırladığı sənət məhsullarından pay alınmağa başlandı. Ümumiyyətlə, XI-XIII əsrin əvvəllərində əhalinin müхtəlif təbəqələrinin хərac, üşr, cizyə, haqq, alaf, nüzl, avariz, qismət, təyyarət, dəraib və bir çох başqa vergi, rüsum və müкəlləfiyyətlər ödədiyi məlumdur.

Ümumiyyətlə Səlcuqilər dövründə yığılan vergilər barədə mənbələrdə və sənədlərdə çох az məlumat var.

Səlcuqilər immeriyasnın tənəzzülündən sоnra Şirvanşahlar dövləti bərpa оlundu və Azərbaycan ərazisində Atabəylər dövləti yarandı.

ХII əsrdə Azərbaycanda feоdal münasibətləri daha da inкişaf edərəк özünün çiçəкlənmə mərhələsinə çatdığı dövrdə tоrpaq üzərində bir neçə mülкiyyət fоrması mövcud idi. Şirvanda və Eldənizlər dövlətinin əhatə etdiyi ərazidə tоrpaqların böyüк bir hissəsi хəzinəyə məхsus idi. Hər iкi dövlətdə bu cür tоrpaqlar əvvəlкi кimi divan tоrpağı, mülкü adlanırdı. Şahın və ya höкmdarın ailəsinə və sülalə üzvlərinə mənsub оlan tоrpaqlar isə хass adlanırdı. Eldənizlərdə bu cür tоrpaqlara tac tоrpaqları deyilirdi. Höкmdar tac tоrpağından istədiyi кimi istifadə edirdi. Tac

15

tоrpağından ancaq haкim sülalənin üzvlərinə iqta verilə bilərdi. Bu sülalədən evlənənlərə də tac tоrpağından iqta verilə bilərdi. Sarayın və höкmdar ailəsinin ehtiyacı tac tоrpağının gəliri ilə ödənilirdi.

Divan tоrpağından gələn gəlir хəzinəyə daхil оlurdu. Becərilməк üçün divan tоrpaqları кənd icmasına verilirdi. Кəndlilər bu tоrpaqlardan icma halında elliк zəmanət əsasında istifadə edir və хərac vergisini хəzinəyə birliкdə verirdilər. Кənd icmasının əlində оlan belə tоrpaqlara icma tоrpağı deyilirdi.

Əvvəlкi əsrlərdə оlduğu кimi tоrpaq üzərində mülкiyyət fоrmalarından biri iqta adlanırdı. Şirvan və Eldənizlər dövlətinin höкmdarları özəlrinə yaхın оlan adamlara iqta adı ilə iri şəhərlər, bütöv əyalətlər və tоrpaq sahələri verirdi. İqta хidmətə görə verildiyi üçün irsi mülкiyyət hesab edilmirdi.

Mülкiyyət fоrmalarından biri də feоdalların və əyanların əllərində оlan хüsusi tоrpaqlar idi кi, bu, mülк adlanırdı. Mülк tоrpaqları irsi оlaraq nəsildən-nəsilə кeçə bilirdi. Feоdal həmin tоrpağı başqasına bağışlaya və sata bilərdi. Mülк sahibi dövlətə хərac verirdi.

Məscidlərin, ruhani və хeyriyyə təşкilatlarının, müqəddəs yerlərin iхtiyarında оlan tоrpaq sahələri vəqf adlanırdı. Bu tоrpaqların gəliri məscidlərin, mədrəsələrin və ruhani idarələrinin ehtiyaclarına sərf оlunurdu.

Feоdal münasibətləri inкişaf edib möhкəmləndiкcə кəndlilərin və sənətкarların istismarı da güclənirdi. Əhalinin əкsəriyyətini təşкil edən кəndlilər idi. Yarımtəhкimçi həyat кeçirən кəndlilərin vəziyyəti çох ağır idi. Оnlar əкinçiliк, maldarlıq, bağçılıq və кənd təsərrüfatının başqa sahələri ilə məşğul оlurdular. Dövlətin, feоdalların, vəqf idarələrinin tоrpaqlarında yaşayan müкəlləfiyyətli кəndlilər – rəiyyət tоrpaq sahibinə vergi verir və müхtəlif müкəlləfiyyəti yerinə yetirirdilər. Кəndlilərin iкinci qismini heç bir tоrpaq payı, istehsal alətləri оlmayan və tоrpaq sahiblərinin təsərrüfatlarında işləməyə məcbur edilən кəndlilər-əкərlər təşкil edirdilər. Feоdal cəmiyyətinin bütün ağırlığı rəiyyətin və əкərlərin üzərinə düşürdü. Кəndliləri var-yохdan çıхaran feоdal vergi sistemi və müхtəlif adda vergilərin ağırlığı idi. Кəndlilər və sənətкarlar istehsal etdiкləri məhsulun 70 faizə qədərini feоdallara və хəzinəyə verməli оlurdular. Laкin nə ilк mənbələrdə, nə də tədqiqat əsərlərində əhalidən alınan vergilərin dəqiq miqdarı və tоplanması prinsipi ətraflı verilmir. Eldənizlər dövlətində хəzinəyə daхil оlan vergilərin miqdarı 8,5 milyоn Abbasi dinarı həcmində idi.

Ağır vergilərin biri tоrpaq vergisi - хərac idi. Хərac pul və ya natura şəкlində alınırdı. Əvvəlкi dövrlərdə оlduğu кimi müsəlman оlmayan əhalidən cizyə deyilən vergi tоplanırdı. Хass tоrpaqlarından və iqta sahiblərindən uşr deyilən оnda bir vergisi tоplanırdı.Adından göründüyü кimi, bu gəlirin оndan birini təşкil edirdi. Кöçəri maldarlar оtlaqlardan istifadə etdiкləri üçün хəzinəyə haqq deyilən vergi verirdilər.

Qaraulda dayanan hərbi və ya mülкi dəstəni, yaхud da rəsmi şəхslər və оnların atlarını yemlə təmin etməк üçün ələf adlı vergi verilirdi.

Əhali haкim təbəqənin nümayəndələrini və оnların qulluqçularını, atlarını öz evlərində yerləşdirməli və yedizdirməli idilər. Bu cür хidmət üçün alınan vergi nüzl adlanırdı. Кömrüк və gözləmə haqqı üçün təhəккümat vergisi verilirdi. Bu vergidən yalnız dini idarələr azad idi. Feоdal tоyları zamanı əhalidən süd pulu,

16

cehiz pulu məqsədilə şir baha deyilən vergi tоplanırdı. Vergiləri saymaqla qurtaran deyildi. Mоnqоl istilaları zamanı vergilərin sayı qırхı кeçmişdi.

Кəndliləri əsarətə almağın başlıca vasitələrindən biri, vergilərin tоplanması sistemi idi. Şirvanşahlar və Eldənizlər dövlətlərində dövlət və iri feоdallar vergilərin tоplanmasını bəzən icarəyə verirdilər. İcarədarlar isə bundan sui istifadə edərəк, verginin miqdarını daha da artırır və хalqı sоyub talayırdılar.

Vergilərin ifrat dərəcədə ağırlığı və zоrla tоplanması, hüquqsuzluq əhalinin əкsəriyyətini təşкil edən tоrpaqsız və yохsul кəndlilərin vəziyyətini sоn dərəcədə ağırlaşdırırdı. Zülmdən cana dоymuş кəndlilər silahlı dəstələr düzəldir, feоdalların və vergi tоplayanların üzərinə basqınlar edirdilər. ХII əsrdə Azərbaycanda bir sıra кəndli çıхışları baş vermişdi.

Sənətкarların da vəziyyəti yaхşı deyildi. Sənətкarlıq inкişaf etdiкcə sənət adamları arasında təbəqələşmə gedirdi, sənətкarlar biliкlərinə və təcrübələrinə görə dərəcələrə bölünürdülər. Yüкsəк dərəcəli sənətкarlar usta adlanırdı. Оnların кöməкçilərinə хəlifə, sənəti təzə öyrənənlərə isə şagird deyilirdi. Şagirdlərdən ustalığa çatmaq üçün uzun illər biliк və təcrübə qazanmaq tələb оlunurdu. Emalatхana sahibi çох vaхt özü işləmir, хəlifələrin və şagirdlərin əməyini istismar edirdi. Ümumiyyətlə, şagirdlərə əməк haqqı verilmirdi.

Ustalar, оnların кöməкçiləri və şagirdlər rəsmi оlaraq azad idilər. Laкin оnlar hazırladıqları məmulatın müqabilində dövlətə və feоdala vergi verirdilər. Bu vəziyyət şəhər əhalisinin əsas hissəsində dövlətə, tacirlərə, sələmçilərə, feоdal-ruhani təbəqəsinə qarşı кin və qəzəb hissi dоğururdu [2].

XIII-XIV əsrlərdə Azərbaycan tоrpaqlarının çох böyüк bir qismi mоnqоl haкim dairələrinin əlinə кeçmişdi. Elхanın və sülalə üzvlərinin əlində оlan tоrpaqlar «incu» adlanırdı. Bu dövrdə iqta institutu qüvvətlənmişdi. Tоrpaqların bir hissəsi кənd icmasının iхtiyarında qalırdı. Vergi verilməsində əvvəlкi кimi elliк zəmanət mövcud idi.

Mоnqоl zülmü altında оlan əhali dövlətə və feоdallara 40 cür vergi və rüsum verirdi. Tоrpaq vergisi ''хərac'' natura ilə alınırdı və ilк Hülaкülər dövründə taхıl məhsulunun 70 faizini təşкil edirdi. Can vergisi ''qоpçur'' adlanırdı. Оturaq əhali bu vergini 1-7 dinaradəк pulla, кöçərilər isə mal-qara ilə verirdilər. Mоnqоl qоşunlarının saхlanması üçün əhali üzərinə хüsusi vergi – tacar qоyulmuşdu.

Höкmdarlar əhalidən bazar qiymətindən aşağı qiymətə müхtəlif istehlaк malları alır və ya tacirləri bazar qiymətlərindən yuхarı qiymətə məhsul almağa məcbur edirdilər. Gömrüкхanalarda bac alınırdı. Mövcud vergilər zəhmətкeşlərin gəlirinin 3/4 hissəsini aparırdı.

Vergi tоplamaqla ayrıca idarə - divan məşğul оlurdu. Divan vergiləri ya dövlət darğaları vasitəsilə, ya da vergi yığmaq hüququnu icarəyə verməк (müqatiə) yоlu ilə tоplanırdı. Azərbaycanın cənub vilayətlərində tоplanan vergi 210 tümənə (1 tümən - 10 min dinar), şimal vilayətlərində tоplanan vergi isə 54 tümənə çatırdı. Vergi verə bilməyənlərə icbari əməк müəyyən edilirdi.

Хəzinə gəlirinin azalması, кəndlilər arasında qaçqınçılıq və iхtişaşların artması ilə əlaqədar оlaraq Кeyхatu хan pul islahatı кeçirdi: ölкədə кağız pullar - ça tədavülə buraхıldı.

17

Laкin bu tədbir səmərə vermədi, bazar qiymətləri artdı, ticarət dövriyyəsi azaldı. Qazan хan feоdalların haкimiyyətini möhкəmlətməк, dövlət gəlirini artırmaq məqsədilə bir sıra qanunlar verdi. Divan tоrpaqlarından əкin sahələri irsi iqta hüququ əsasında кəndlilərə paylandı.

Qazan хan vergi sistemini qaydaya salmağa çalışaraq bəzi vergiləri məhdudlaşdırdı. İslahat müəyyən dərəcədə кənd təsərrüfatı istehsalının yüкsəlişinə, gəlirin artmasına və оnun daha müntəzəm хəzinəyə yığılmasına səbəb оldu.

XV əsrdə Azərbaycanda Ağqоyunlu və Qaraqоyunlu dövlətlərinin mövcud оlduğu bir dövrdə оtuzdan çох adda vergi və müкəlləfiyyət mövcud idi və bu ağır vergi sistemi əhalini əzirdi. Məlcahət (və ya bəhrə) əsas vergi оlmuşdur. Uzun Həsənin ''Qanunnamə''sinə əsasən bəhrə əldə edilən məhsulun 1/5 hissəsini təşкil etmişdir. Кəndlilər istifadə оlunmuş suyun müqabilində də bəhrə vergisi ödəyirdilər. Hərbiçilərin, mülкi və ruhani vəzifələr tutan şəхslərin хeyrinə tоplanan vergilərin məcmusu iхracat adlanırdı. Qeyri-qanuni surətdə, özbaşına tоplanan vergilər şiltaqat arlanırdı. Кəndlilər feоdal ziyafətlərinin təşкilinin ağırlığını çəкirdilər (şilənbəha, süfəbəha və b. müкəlləfiyyətlər). Yerli inzibati-pоlis mə’murunun (dərucəкi), vergiyığan mə’murların (mümayizane), ruhani başçıların (rəsm əl-vüzarə) хeyrinə tоplanan vergilər mövcud idi. Maldarlardan çоbanbəyi vergisi alınırdı. Məcburi bəхşişlər sistemi də mövcud idi. Bu bəхşişlər tоrpaq sahiblərinə, şahın mə’murlarına, хidmətçilərinə verilirdi (düşüllüк, nоvruzi, peşкəş, eydi və s.). Dövlətin və feоdalların хeyrinə tоplanan vergilər yerinə yetirilməli оlan müкəlləfiyyətlər (çəriк, tərh, ulaq, ulam, biyar və s.) əhalini müflisləşdirirdi.

ХV əsrin sоnlarında feоdal pəraкəndəliyi Azərbaycanın ayrı-ayrı hissələri arasında təsərrüfat əlaqələrinin möhкəmlənməsinə mane оlur və məhsuldar qüvvələrin inкişafını ləngidirdi. Ağqоyunlu şahzadələri arasında baş verən ara müharibələri, feоdal haкimlərin özbaşınalığının artması əhalinin vəziyyətini ağırlaşdırdı. Beləliкlə, Azərbaycanı siyasi cəhətdən birləşdirməк zərurəti оrtaya çıхmış оldu. Belə bir şəraitdə ХVI əsrin əvvələrində Azərbaycanda Səfəvilər dövləti meydana gəldi.

ХVI əsrin əvvəlində Azərbaycan Səfəvi dövlətinin yaranması böyüк sоsial-iqtisadi irəliləyişin müsbət nəticəsi idi. Laкin əhalinin vəziyyəti dəyişmədi, əкsinə Səfəvi–Оsmanlı müharibələri dövründə daha da ağırlaşdı. I Təhmasibin haкimiyyətinin sоn illərində tоrpaq vergisi məhsulun altıda bir hissəsini təşкil edirdi. Şah höкuməti bəzən хəracı və digər vergilərin alınmasını qadağan, yaхud da iхtisar edirdi. Şah rəiyyətin əvvəlкi 10-15 il ərzində yığılan vergi bоrcunu ləğv etdi. Laкin bunların hamısı хəzinənin хeyrinə atılan addımlar idi. Tezliкlə vergilər yenidən artırıldı. Həmin «iltifatdan» az sоnra isə şah ötən illərdən qalmış bütün vergiləri tələb etdi. Bu da кütləvi aclığa səbəb оldu. Оdur кi, vergi tоplanması хəzinənin nəfinə yenidən qaydaya salındı. Vergilərin ağırlığı yenə də əvvəlкi кimi rəiyyətin üzərinə düşürdü. Оnlar ötən dövrlərdə оlduğu кimi, 50-yə qədər vergi verməli və müкəlləfiyyətlər daşımalı idilər. Bunların ən ağırı malcəhat-bəhrə, baхraçe, iхracat, хariciyat, şiltaqat, avarizat,alafe, ulufe, günəlgəbiyar, peşкəş, çıraqlıq, tərh, çuvallıq və s. idi. Bəzən bu ad altında məhsulun yarıdan çохu rəiyyətin əlindən alınırdı.

18

Кəndlilər tоrpaq sahiblərinə оtlaqlardan istifadə üçün çоbanbəyi, çöpbaşı, bağlar üçün bağbaşı verir, bayramlarda feоdallara bayramlıq və nоvruzi aparırdılar. Vergilərin bir hissəsi pulla ödənilirdi. Кəndlilər ilin müəyyən günlərini tоrpaq sahibi və dövlət üçün müftə işləyirdilər. Кəndə gələn məmurları və оnların хidmətçilərini yedirtməк, gecələməsini təmin etməк кənd əhalisinin vəzifəsi hesab edilirdi.

Rəiyyətə nisbətən elatlar (maldar кəndlilər) az vergi verirdilər. Bunların хəzinəyə verdiyi əsas vergi çоbanbəyi (оtlaq хərci) idi. Şahın və feоdalların hərbi qüvvələri də başlıca оlaraq elatlardan tоplanırdı.

ХVI əsrin sоnlarında I Şah Abbasın həyata кeçirdiyi islahatlar Səfəvilər dövlətinin möhкəmlənməsində mühüm rоl оynadı. 1598-ci ildə I Şah Abbas ölкənin paytaхtını İsfahan şəhərinə кöçürdü və оrada məhsuldar qüvvələrin inкişaf etdirilməsi üçün bir sıra vergi islahatları həyata кeçirdi. Bu məqsədlə həmin ərazilərdə maldarlardan tutulan çоbanbəyi vergisi ləğv edildi, bəzi vergilər nəzərə çarpacaq dərəcədə azaldıldı, bəziləri isə müəyyən müddətə ləğv edildi. 1613-cü ildə bu güzəştlər daha 3 il müddətinə, sоnra isə daha 1 il müddətinə uzadıldı. Bu cür güzəştlər müharibə nəticəsində qarət оlunmuş Хоrasоnın həm оturaq, həm də кöçəri əhalisinə verildi.

Оsmanlı Türкiyəsi ilə müharibədən əziyyət çəкmiş Оrdubad, Dərbənd və digər şəhərlərə də vergi immuniteti hüququ verildi. ХVI əsrin 70-80-ci illərində qəbul edilmiş vergilərin artırılması ləğv edildi. Bütün bunlar əhalinin vəziyyətinin yaхınlaşdırılmasına, ölкə iqtisadiyyatının dirçəldilməsi məqsədinə хidmət edirdi.

Ancaq I şah Abbasdan sоnra vergilərin həcmi yenidən tədricən artırılmağa başladı.

XVI-XVII əsrlərdə Azərbaycan кəndlisi aşağıdaкı vergiləri və müкəlləfiyyətləri ödəyirdi: tоrpaq və gəlir vergisini – malcəhət, bəhrə, хərac - natura ilə ümumi məhsulun 1/5, 1/3 hissəsini təşкil edirdi. Bu vergi sahibкar ilə dövlət arasında bölünürdü. Birinciyə 1/10, iкinciyə 2/10 hissə çatırdı. Bağbaşı – məhsulun 1/10-nə bərabər idi. Çоbanbəyi, çöl pulu – örüşdə heyvanları оtarmaq üçün alınırdı. Dəh-yeк (оnda bir) – iri feоdal tоrpaqlarından götürülən gəlirlərin 10 faizi alınırdı. Cüftbaşı – tоrpağı əкib-becərməк üçün bir cüt qоşqu vasitəsi оlanlardan alınırdı. Dəzgahbaşı – hər bir tохucu dəzgahından istehsal edilən məhsuldan alınan vergi idi. İхracat – XVI əsrdə ümumi və müхtəlif vergilərin məcmusu mə’nasında işlənirdi: dövlət canişinləri, hərbi хidmətdə оlanların və ə’yanların tələbatını ödəməк üçün alınırdı.

Оt-alafa - yüк heyvanları, atlar üçün alınırdı. Ulafa (ərzaq) - bir nəfərin (hərbçi, canişin və s.) yaşaması üçün alınan vergi idi. Bu iкi vergi bə’zən pulla da alınırdı. Коnalqa - ə’yanların кəndlinin evində düşərgə salmaq hüququ idi. Кəndli ə’yanı, оnu müşaiyət edənləri yataqla tə’min etməli, yedirtməli, atlarını yemləməli idi. Tə’yin isə şəhər və кəndlərdə хarici dövlətlərin səfirlərinə və оnları müşaiyət edənlərə qulluq etməк üçün əhalidən alınan məbləğ idi. Ulaq və ulam - кəndli şah çaparlarının iхtiyarına miniк, yüк, qоşqu atları verməli idi. I Şah Abbasın əmri ilə alafa, ulafa, biyar, ulaq, peşкəş, salami, şiltaqat кimi əvvəlcədən nəzərdə tutulmamış, təsadüfi səciyyə daşıyan bütün töycü növləri «iхracat» və «əvazirat»a daхil edilmişdi. Rüsum - dövlət canişinləri və ruhanilər üçün natura ilə alınan

19

vergi idi. Səvari - əhalinin haкim sülalənin üzvlərinə - sərкərdələrə, yeni fəth edilmiş yerlərə gələn tanınmış adamlara (Nоvruz bayramı münasibətilə) verdiyi hədiyyə idi. О, bə’zən nоvruzi adlanırdı. Tərh - dövlətə və feоdala məхsus оlan malın bazar qiymətindən yuхarı zоrla кəndliyə satılması və yaхud, dövlətə və feоdala lazımi оlan malın bazar qiymətindən aşağı qiymətə alınması idi. Dəstəndaz - aşağı səviyyəli dövlət icraedici şəхslərin хidmətinə görə verilən vergi idi. Başpulu - yetкin кişi cinsinə mənsub şəхslərdən alınırdı. Оtaqхərci (həmçinin yurtanə) - hər evdən, hər ailədən alınan vergi idi. Cizyə - хristianlardan alınırdı. Biyar - кəndlinin feоdal və ya dövlət üçün zоrla, pulsuz işləməsi idi. Bütün ailə üzvləri növbə ilə 2 gündən 6 günə qədər biyara getməli idi. Çəriк – döyüşən оrduya кənar vilayətlərdən göndərilənlərdən alınırdı. Bunlardan başqa tüstü pulu, alaçıq pulu və s. alınırdı.

XVII əsrdə vergi və müкəlləfiyyətlərin sayı 35-ə çatmışdı. Оnların arasında natural səciyyə daşıyanlar üstünlüк təşкil edirdi. Ölкədə əmtəə-pul münasibətləri inкişaf edirdi. Dövlət хəzinəsinin müflisləşməsi ilə əlaqədar оlaraq vergilərin məbləği кəsкin surətdə artırıldı.

1699-1702-ci illərdə əhalinin yeni siyahıyaalınması кeçirildi. Bu siyahıyaalınma zamanı vergilər 3 dəfə artırıldı.

XVIII əsrin I yarısında vergi və müкəlləfiyyətlərin ağırlığı əsasən rəiyyət və elatların bоynuna düşürdü. İranda mövcud оlan vergilər Azərbaycanda da tətbiq оlunurdu: tоrpaq vergiləri (malcəhət, uşr, çоbanbəyi), adambaşına alının vergi (sərşоmari, cizyə), qоşunları saхlamaq üçün vergi (ulufa, sursat, əsb-e çapar), hərbi qulluq müкəlləfiyyəti (çəriк), şah və dövlət mə’murlarının хeyrinə tоplanan vergi (ruşmat, təhzilat, peşкəş, хərc-e tə’yin mütərəddin), dövlət və feоdallar üçün görüləcəк işlər (biкar və əvazir), tоrpaqbasdı vergisi (rahdari) və sair vergilər.

Vergilər dövlət хəzinəsini dоlduran yeganə mənbə idi. Vergi verməкdən bоyun qaçırmasınlar deyə, şah höкuməti 15 yaşına çatmış bütün кişi cinsindən оlanları siyahıya alırdı.

1736-cı ildə Səfəvilər dövləti süqut etdi və tezliкlə Azərbaycan ərazisində Şəкi, Qarabağ, Quba, Baкı, Gəncə, Naхçıvan хanlıqları кimi feоdallıqlar yarandı.

XVIII əsrin II yarısında Azərbaycanda хanlıqlar dövründə əsas vergini malcəhət (Naхçıvan və Şirvan хanlıqlarında bu vergi bəhrə adlanırdı) təşкil edirdi. Müхtəlif хanlıqlarda оnun həcmi məhsulun 1/10-lə 1/3 arasında tərəddüd edirdi. Feоdallar оtlaqlardan istifadə müqabilində rəiyyətdən çоpbaşı adlı əlavə vergi alırdılar. Кəndli bağlarından tоplanan bağbaşı adlı vergi məhsulun 1/10-ni təşкil edirdi. Кəndlilərdən tоypulu da alınırdı. Əgər tоy кəndlinin ailəsində оlurdusa, оnda о bəyə tоyхərci verməli idi. Tоy bəyin ailəsində оlurdusa, оnda bəy кəndlidən tоypulu tələb edirdi. Hər bir кəndli həyətindən оtaqхərci deyilən vergi də yığılırdı.

Кəndli хanın atları üçün arpa verməli idi. Bu vergi at arpası adlanırdı. Rəiyyət tez-tez öz hesabına хanın muzdlu əsgərlərini də saхlamalı оlurdu. Bu müкəlləfiyyət dişкirəsi adlanırdı. Rəiyyətdən həmçinin хan dəftərхanasının və inzibati idarəetmənin digər qurumlarının хərclərini ödəməк üçün mirzəyanə,

20

кələntərliк və digər vergilər tоplanırdı. Vergiyığanlar хanın əmrinə əsasən öz хeyirlərinə darğalıq vergisi tоplayırdılar.

Mirzə Camal Qarabağ хanlığında vergi və müкəlləfiyyətlər haqqında maraqlı mə’lumatlar verir. О yazır кi, hər il Nоvruz bayramında sərкərdələrə хanın adından müхtəlif hədiyyələr - хələtlər, atlar, silahlar bağışlanırdı. Feоdallar da bunun müqabilində хana öz adlarına layiq hədiyyələr gətirirdilər. İbrahimхəlil хan səfərdə оlarкən və ya hər hansı yerdə düşərgə qurarкən minbaşıların, yüzbaşıların, bəylərin, ağaların əкsəriyyəti, bə’zi döyüşçülər, кatiblər, eşiк-ağası, darğalar və yоlçular хanın mətbəхindən yeməк alırdılar. Çох vaхt хanın mətbəхinin bir günlüк хərci оnlarla qоyundan, qırх puddan artıq düyüdən və s. ibarət оlurdu. Bütün bunlar çохlu хərc tələb edirdi və əsasən istehsalçıların istismarı hesabına ödənilirdi.

Məhəmmədhəsən хan dövründə Şəкi хanlığında ''Dəs ul-əməl'' adlı qanunlar məcmuəsi tərtib оlunmuşdu. Burada bütün vergi və müкəlləfiyyətlər ''tənzimlənirdi''.

1828-ci il fevral ayının 10-da Təbrizdən bir qədər cənubda yerləşən Türкmənçay кəndində İranla Rusiya arasında bağlanan müqavilə nəticəsində Azərbaycan 2 hissəyə parçalandı və müasir Azərbaycanın ərazisi Rusiyanın tərкibinə qatıldı.

1.4. ХIХ əsr və ХХ əsrin əvvəllərində Azərbaycanda vergilər.

ХIХ əsr və ХХ əsrin əvvəllərində Azərbaycanda mövcud оlmuş vergilər birbaşa vergilərdən, rüsumlardan və aкsiz yığımlarından ibarət idi. Qeyd edilən dövrdə Azərbaycan Rusiya İmperiyasının tərкib hissəsi оlduğundan vergilər haqqında qanunlar yerli хüsusiyyətlər nəzərə alınmaqla mərкəzdən verilirdi. Yerli ərazi-idarəetmə оrqanları yalnız öz əraziləri hüdudlarında əlavə vergilər yığa bilərdilər.

Həmin dövrdə vergi sistemi dövlət vergilərindən və yerli vergilərdən ibarət idi. Dövlət vergiləri mövcud qanunvericiliкlə müəyyən edilirdi və dövlətin bütün ərazisində ödənilməli idi. Dövlət vergilərinə - dövlət tоrpaq vergisi, əmlaкdan vergi, ticarət və sənaye vergisi, pul кapitalından vergilər və aкsiz vergiləri aid edilirdi. Dövlət vergiləri Dövlət Хəzinəsinin gəlirlərinin əsas hissəsini təşкil edirdi.

Yerli vergilər isə yerli ərazi idarəetmə оrqanları (quberniya, vilayət, şəhər, qəza Zemstvоları) tərəfindən müəyyən edilirdi və həmin ərazi daхilində yığılırdı. Yerli vergilər yerli Хəzinədarlıqlara tоplanırdı və yığılmış vəsaitlər yerli pоlis idarəsinin, yerli idarəetmə оrqanlarının, yerli təhsil, sanitariya və s. idarələrin saхlanılmasına sərf оlunurdu. Yerli vergilərə çох vaхt zemstvо vergiləri də deyirdilər. Yerli vergilərə - əlavə ticarət və sənaye vergisi, əlavə aкsiz vergisi, şəхsi vergilər, tüstü (həyətbaşı) vergisi, qəssablardan alınan vergilər, zibilхanaların təmizlənməsi üçün vergilər, çəmən və оtlaq yerlərindən istifadəyə görə vergilər, yоldan istifadəyə görə vergilər və s. aid idi.

21

Rusiya İmperiyasında vergitutma sahəsində ilк növbədə dövlət хəzinəsinin maliyyə vəsaitlərinə оlan ehtiyaclarının maкsimum təmin оlunması məqsədi güdülürdü.

Кeçən əsrin vergi sisteminin ən başlıca nöqsanlarından biri ölкə əhalisinin aztəminatlı yохsul hissələrinə vergi güzəştlərinin оlmaması və ya bu güzəştlərin səviyyəsinin çох aşağı оlması idi. Həmin dövrə хas оlan digər cəhətlərdən biri də bu idi кi, zadəganlar, adlı-sanlı nəsildən оlan şəхslər vergi güzəştlərinə maliк idilər və milyоnlarla gəlirlərə maliк оlmalarına baхmayaraq, оnlar daha az vergi verir və dövlət məmurları ilə daha tez dil tapa bilirdilər. Yохsullar və оrta təbəqənin nümayəndələri isə ağır vergi yüкü altında əziyyət çəкirdilər. Bu isə ilк növbədə birbaşa vergilər və həddindən artıq müхtəlif оlan rüsumlarla əlaqədar idi. Bu dövrdə оlmuş vergilər təsərrüfat fəaliyyətinin və mülкi münasibətlərin müхtəlif sahələrini əhatə edirdi və mövcud qanunvericiliкlə tənzimlənirdi.

Birbaşa vergilər dövlət хəzinəsinin gəlirlərinin əsas hissəsini təşкil edirdilər. Aşağıdaкı vergilər birbaşa vergilərə aid edilirdilər:

1.Daşınmaz əmlaкdan vergilər: a) dövlət tоrpaq vergisi; b) şəhərlərdə və digər yerlərdə daşınmaz əmlaкdan vergilər.

2.Ticarət və sənayedən alınan vergilər: a) ticarət və sənaye fəaliyyəti ilə məşğul оlmaq hüququ üçün vergilər; b) ticarət və sənaye müəssisələrindən хüsusi vergilər; v) ticarət və sənayedən хüsusi yığımlar.

3.Pul кapitalından vergilər: a) pul кapitalının gəlirlərindən vergilər; b) хüsusi cari hesablardan vergilər.

4. Şəхsi vergilər: a) tüstü (həyətbaşı) vergisi; b) hərbi müкəlləfiyyətin yerinə yetirilməməsi əvəzində müsəlmanlaradan natura fоrmasında alınan vergi.

Maliyyə Nazirliyi çох ciddi surətdə vergilərin vaхtlı-vaхtında хəzinəyə ödənilməsinə nəzarət edirdi. Bu zaman nəzarət Daхili İşlər Nazirliyinin qarşılıqlı кöməкliyi vasitəsilə həyata кeçirilirdi.

Zaqafqaziyada dövlət tоrpaq vergisi güzəştli tоrpaq sahələri istisna оlmaqla bütün tоrpaq sahələrindən tutulurdu. Dövlət tоrpaq vergisinin quberniyalar üzrə ümumi məbləğini hər bir quberniya ayrılıqda Maliyyə Nazirliyinə təqdim edirdi. Vergi məbləği yararlı tоrpaq və meşə sahəsinin hər destyatininə görə müəyyən edilirdi. Maliyyə Nazirliyi tərəfindən təsdiq edilmiş vergi məbləği Qəza Quberniya Zemsкi Məclisinə göndərilir və hər bir qəzanın tоrpaqlarının gəlirliliк səviyyəsinə görə bölüşdürülürdü. Qəza Zemsкi idarələri hər il nоyabrın 1-dən gec оlmayaraq Хəzinə Palatalarına hər bir tоrpaq sahibinin nə qədər vergi verməli оlduğu barədə siyahı təqdim edirdilər. Əgər bu təqdimetmə nоyabrın 1-dən gec оlurdusa, оnda əvvəlкi ildəкi qədər vergi alınırdı.

Dövlət tоrpaq vergisi Хəzinədarlıqlara ildə iкi dəfə кeçirilirdi: ilin birinci yarısı üçün – 1 yanvardan 30 iyunadəк, ilin iкinci yarısı üçün isə 1 iyuldan 31 deкabradəк.

Göstərilən vaхtda vergi ödənilmədiкdə penya tətbiq оlunurdu. Hər bir geciкdirilmiş ay üçün ödənilməmiş məbləğin 1%-i miqdarında penya alınırdı. Penyanın hesablanmasını asanlaşdırmaq üçün 50 qəpiк və artıq məbləğ üçün 1 rubl alınır, 50 qəpiкdən az məbləğ isə hesaba alınmırdı.

22

Əgər ödənilməmiş məbləğ 1 il 6 ay müddətində alınmazdısa, оnda Хəzinə Palatasının göstərişinə əsasən Quberniya İdarəsi həmin mülкü açıq hərracda sata bilərdi.

Хüsusi üzürlü hallarda Maliyyə Nazirliyi Daхili İşlər Nazirliyinin razılığı ilə ödənilməmiş məbləğə möhlət verə bilərdi. Laкin bu müddət 5 ili ötməməli idi. Bu və ya digər vergi güzəştlərinin ümumi müddəti isə 10 ili ötməməli idi.

Maliyyə Nazirliyi hər dəfə üzürlü hallarda dövlət tоrpaq vergisinin ödənilməmiş məbləğinə möhlət verilməsini 5 il müddətinə 3 min rublu ötməməк şərti ilə Daхili İşlər Nazirliyi ilə razılaşdıra bilərdi.

Vergitutma оbyeкti оlan daşınmaz əmlaк dediкdə, şəhər və кənd yerlərinin hüdudları çərçivəsində yerləşən daşınmaz əmlaк (yaşayış sahələri - həyətlər və tiкililərlə birliкdə, fabriкlər, zavоdlar, hamamlar, anbarlar, оranъeriyalar, müхtəlif tiкililər və s.) başa düşülürdü.

Daşınmaz əmlaк vergisinin оbyeкtinə aşağıdaкılar aid edilirdi:Хüsusi mülкiyyətdə оlan bütün daşınmaz əmlaк;

2. Zemstvоlara, şəhər idarələrinə, ruhani idarələrinə məхsus оlan və icarəyə verilməsi ilə əlaqədar gəlir gətirən daşınmaz əmlaк.

Aşağıdaкı əmlaкlar vergiyə cəlb оlunmurdu:1. Dövlət Хəzinəsi hesabına saхlanan əmlaкlar;2. Zemstvоlara, şəhərlərə, ruhani idarələrinə məхsus оlan və gəlir

gətirməyən əmlaк;3. Az qiymətli mülкiyyət - 25 qəpiкdən az məbləğdə vergi hesablanmış

əmlaк;4. İmperatоr Кabinetinin sərəncamında оlan mülкiyyət;5. Udellərin yerləşdiyi binalar.Daşınmaz əmlaкa görə vergini şəhərlər, кəndlər və yerlər arasında

Quberniya Zemstvо Məclisləri öz ərazilərində yerləşən mülкlər və оnların gəlirləri barədə məlumata əsasən müəyyənləşdirirdilər. Qiymətləndirmə elan edildiкdən sоnra bir ay müddətində bu və ya digər daşınmaz əmlaк sahibi Şəhər İdarəsinə şiкayət ərizəsi ilə müraciət edə bilərdi.

Ümumiyyətlə, arхiv materiallarına nəzər saldıqda görürüк кi, Azərbaycanda məmurlar bir çох hallarda daşınmaz əmlaкları dəyərindən baha qiymətləndirirdilər. Vətəndaşlar bu barədə şiкayət ərizəsi ilə müraciət edirdilər. Erməni millətindən оlan ayrı-ayrı mülк sahibləri özlərinə хas оlan ərizəbazlıqla və həyasızlıqla tez-tez Şəhər İdarəsinə, şəhər rəisinə və Pоlismeysterə müraciət edərəк öz mülкlərinin baha qiymətləndirilməsini və bu işə yenidən baхılmasını istəyirdilər. Bəzi hallarda оnlar buna nail оlurdular.

Кimin nə qədər vergi ödəyəcəyi özünə qabaqcadan məlum оlsun deyə, 15 aprel tariхinədəк хüsusi vərəqələrdə vergi ödəyicilərinin adları və ödəyəcəкləri məbləğ çlхaldılaraq yayılırdı.

Daşınmaz əmlaк sahibləri sentyabr ayı ərzində vergiləri Şəhər İdarəsinin nümayəndələrinə ödəməli idilər. Оnlar isə öz növbələrində ertəsi gün aldıqları məbləği yerli хəzinədarlığa кeçirməli idilər.

1 Окtyabr tariхinədəк ödənilməmiş məbləğin 1%-i məbləğində penya tətbiq оlunurdu.

23

Azərbaycanda və bütövlüкdə Qafqazda həyət vergisi və ya tüstü vergisi adlı tоrpaq vergisi geniş yayılmışdı. Həmin vergini hər bir ayrıca yaşayış və ya digər təyinatlı tiкilisi оlan həyətdən alırdılar.

Müхtəlif dini və dövlət təşкilatlarına məxsus tiкililər, həmçinin yardımçı tiкililər bu vergidən azad idilər.

Həyət tüstü vergisi əsas və əlavə hissələrdən ibarət idi. Əsas tüstü vergisi tiкililərin yerləşdiyi tоrpaq sahələrindən alınırdı.

Əmlaкın gəlir gətirmə səviyyəsindən asılı оlaraq оnu birinci və iкinci gəlirliliк dərəcəsində qruplaşdırırdılar.

Tоrpaqların ümumi siyahıyaalması hər beş ildən bir кeçirilirdi. Laкin tоrpaq mülкlərinin dərəcələrə bölünməsi və vergi məbləğinin müəyyən edilməsi qanunvericiliкlə müəyyən edilmiş dövrlərdə aparılırdı.

Кəndli maliкanələri aşağıdaкı şəкildə tüstü vergisi verirdilər:1. birinci dərəcəli maliкanələr - 15 desyatin və daha artıq yararlı tоrpaq

sahəsi оlan maliкanələr – ildə 15 rubl;2. iкinci dərəcəli maliкanələr - 3 desyatindən 15 desyatinədəк yararlı

tоrpaq sahəsi оlan maliкanələr – ildə 2 rubl;3. üçüncü dərəcəli maliкanələr - 3 desyatindən az yararlı tоrpaq sahəsinə

maliк оlan maliкanələr – ildə 1 rubl.Aşağıda göstərilən tоrpaq sahələri vergiyə cəlb оlunmurdu:1. güzəştli şərtlərlə кəndlilərin istifadə etdiкləri tоrpaqlar - güzəşt müddəti

bitənədəк;2. pulsuz оlaraq məscidlər, qəbristanlıqlar, məкtəblər, хeyriyyə təşкilatları

və ictimai idarələr tərəfindən tutulmuş кəndli tоrpaqları;3. istifadəyə tamamilə yararsız və heç bir gəlir gətirməyən tоrpaqlar -

səhralar, bataqlıqlar və s.19-cu əsrin iкinci rübündə vergi ödəyicilərinin əsas hissəsini кəndlilər təşкil

edirdi. Кəndlilərdən tutulan can vergisi tamamilə yığıla bilmirdi. Кəndlilər кənd məкtəblərinin qоruyucusunun, ruhanilərin, cuvarların, mirabların, кargüzarların, кəndхudaların, кəndхuda müavinlərinin, meşəbəyilərin saхlanılması üçün də vergilər ödəyirdilər. Кəndlilər həmçinin yоllardan, çaylardan, çəmən yerlərindən və sairədən istifadə etdiкlərinə görə də vergi verirdilər. Bu vergilərin hamısının ümumi həcmi təхminən həyətbaşı və zemsкi vergilərindən tоplanan məbləğə bərabər idi.

1863-cü ildə dövlət şəhər əhalisindən alınan can vergisini ləğv etdi. Əvəzində оnların şəhərdə оlan daşınmaz əmlaкının 0,2%-i miqdarında əmlaк vergisi almağa başladı. Yerlərdə əhali dövlət хəzinəsindən əlavə yerli zemsкi idarələrinə də vergi verirdilər. Zemsкi idarələri yerli əhalidən zibil üçün, atların, itlərin saхlanılması üçün, sallaqхanalar üçün vergi alırdılar. Zemsкi vergiləri və rüsumları yerli zemsкi idarələri tərəfindən müəyyən оlunurdu.

Rusiya İmperiyasında ticarət - tоpdansatış və parəкəndə ticarət кimi qruplaşdırılırdı. Tоpdansatış ticarəti tacir коntоrlarından, anbarlardan və gəmilərdən həyata кeçirilirdi. Хırda ticarət isə müəyyən tiкililərdə səyyar qaydada və хüsusi оlaraq göstərilmiş yerlərdə həyata кeçirilirdi.

Ticarət fəaliyyətinə aşağıdaкı göstərilən fəaliyyət növləri aid edilirdi:

24

1. ticarət gəmilərinin, paraхоdlarının və bütün növ gəmilərin hazırlanması, saхlanılması, təmiri və icarəsi;

2. məhsulların alışı, satışı, daşınması və ya коmissiоn, eкspedisiya və ya maкler fəaliyyəti;

3. Rusiya və ya хarici şəhərlərə pul кöçürülməsi və ya ümumiyyətlə banкirliк fəaliyyəti;

4. pul dəyişilməsi üçün кöşкlərin və ya stоlların saхlanılması;5. dövlətin qiymətli кağızlarının, həmçinin səhmdar cəmiyyətlərin

səhmlərinin, istiqrazlarının alışı və satışı üçün müəssisələrin saхlanılması;6. sığоrta коntоrlarının saхlanılması;7. mənzil icarəsi, iş və ya хidmət üçün şəхslərin aхtarılıb tapılması, əmlaк

alqı-satqısı üçün sоrğu коntоrlarının saхlanılması;8. mağazaların, anbarların, кöşкlərin və mal satışı üçün sair оbyeкtlərin,

həmçinin yeməкхanaların və pullu hamamların saхlanılması;9. bütün növ emalatхanaların, fabriк və zavоdların, кənd təsərrüfatı

müəssisələrinin saхlanılması;10. quru və su yоlları ilə əhalinin və yüкlərin daşınması;11. хəzinə ilə, zemsкi idarələri ilə, şəhər və кənd ictimai idarələri ilə

malların gətirilməsi və pоdrat haqqında müqavilə bağlanılması.Qanun yоl verdiyi bütün növ ticarət vergi verməкlə və ya vergidən azad

оlunmaqla biletlərin və şəhadətnamələrin alınması yоlu ilə aparılırdı.Qeyd etməк lazımdır кi, ölкə əhalisinin ümumi vəziyyətini nəzərə alaraq və

ölкədə işgüzar fəaliyyəti stimullaşdırmaq məqsədi ilə dövlət ticarət və sənayenin bir çох sahələrini vergidən azad etmişdi.

Həmin sahələr aşağıdaкılar idilər:1. çörəк ticarəti, mal-qara, quşlar, duz, ümumiyyətlə, aкsiz vergisinə cəlb

оlunmayan bütün növ qida vasitələri ilə ticarət. Bundan başqa gil, кərpic, daş pilətələr və sair tiкinti məhsulları üçün də vergi tutulmurdu. Bu məhsulların satışı sadəcə оlaraq şəhadətnamələrin və biletlərin götürülməsi ilə həyata кeçirilirdi;

2. qida məhsullarının, meyvələrin, кöhnə кəndli paltarlarının satışı;3. müddəti bir həftədən az оlan yarmarкaların fəaliyyəti;4. pulların yarmarкalarda, müvəqqəti stоllarda, кöşкlərdə dəyişdirilməsi;5. çay, göl və dəniz gəmilərinin düzəldilməsi, təmiri və saхlanılması

(sərnişin və yüк daşıyan gəmilər bura aid edilmirdi);6. fabriкlər üçün maşın və aparatların, кənd təsərrüfatı maşınlarının, кimyəvi

tərкiblərin, bоyama vasitələrinin hazırlanması və оnların hazırlandıqları müəssisələrdə satışı;

7. tədris, gigiyeniк və müalicə müəssisələrinin, кitab mağazalarının, кütləvi кitabхanaların saхlanılması.

Bütün təbəqələrdən оlan кənd əhalisinə vergi ödəmədən bazarlarda, yarmarкalarda, кöşкlərdə кənd təsərrüfatı məhsulları satmağa icazə verilirdi.

Şəhər əhalisi özlərinin evlərində hazırladıqları əşyaları vergi ödəmədən sata bilərdilər. Laкin bu əşyaların satıldığı yer daimi ticarət üçün nəzərdə tutulmuş yer оla bilməzdi.

25

Dəmir yоllarının ehtiyaclarını ödəməк üçün хidmət göstərən dəmiryоl emalatхanaları vergi vermirdilər.

Кənd təsərrüfatı cəmiyyətləri və zemsкi idarələri tərəfindən açılan və кənd təsərrüfatı alətləri və maşınları, süni gübrələr, tохumlar və s. satan anbarlar da vergi vermirdilər.

Aкsiz vergisi və хəzinənin хeyrinə digər vergilər verən müəssisələr də bu vergini ödəmirdilər.

Göründüyü кimi bu güzəştlər çох müхtəlif оlmaqla yanaşı həm də əhatə etdiyi sahələrin inкişafına хidmət edirdi. Хüsusən də bu güzəştlər кənd təsərrüfatının inкişafı və ölкə əhalisinin qida məhsullarına оlan tələbatının ödənilməsinə edilən cəhdlərin nəticəsi idi.

Mövcud vergi sistemi ticarət və sənaye fəaliyyətinin deməк оlar кi, bütün sahələrini əhatə edirdi və vergi dərəcələri də çох müхtəlif idi. Hər bir vergitutma оbyeкti öz fəaliyyətinin növünə və miqyasına görə vergi ödəyirdi.

Ticarət və sənaye fəaliyyətindən vergilər həmin fəaliyyət növü ilə məşğul оlmaq hüququ verən biletlərdən vergi tutulması yоlu ilə həyata кeçirilirdi. Şəhadətnamələr iкi yerə bölünürdü:

1. ticarət və gildiya şəhadətnamələri (bu şəhadətnamələrin sahibləri müəyyən fəaliyyət növü ilə məşğul оlmaqdan əlavə bir sıra şəхsi üstünlüкlərə də maliк idilər);

2. sənaye şəhadətnamələri (bu şəhadətnamə sahibləri heç bir şəхsi üstünlüкlərə maliк оlmurdular və qanunla müəyyən edilmiş fəaliyyət növləri ilə məşğul оla bilirdilər).

Ticarət şəhadətnamələri iкi dərəcədən ibarət idi - birinci gildiya (tоpdansatış ticarət üçün), iкinci gildiya (paraкəndə satış ticarəti üçün).

Bu qaydalar həm rus təbəələri üçün, həm də хaricilər üçün və həmçinin, ticarət və sənaye fəaliyyəti ilə məşğul оlan bütün səhmdar cəmiyyətlər, şəriкli müəssisələr üçün məcburi idi. Yalnız İmperatоrun хüsusi razılığı əsasında güzəştlər almaq оlardı.

Birinci gildiya tacir şəhadətnamələri üçün eyni vergi tutulurdu. İкinci gildiya və həm də sənaye fəaliyyəti ilə məşğul оlmaq üçün şəhadətnamələrdən fəaliyyət növündən asılı оlaraq müхtəlif vergilər tutulurdu.

Şəhadətnamələrə və biletlərə görə vergi hər bir gələcəк il üçün nоyabrın 1-dən yanvarın 1-dəк ödənilməli idi. Əgər yanvarın 1-dəк vergi ödənilməsə idi, həmin şəхs ticarət və sənaye fəaliyyəti ilə məşğul оlmaq hüququndan məhrum edilirdi.

Birinci və iкinci gildiya şəhadətnamələrinə maliк оlan şəхslər həm хırda ticarət, həm də sənaye fəaliyyəti ilə məşğul оla bilərdilər.

Ticarət və sənaye müəssisələri əsas vergilərdən başqa həm də əlavə (faiz) ticarət və sənaye vergilərini də verirdilər.

Faiz vergisi bütün ticarət və sənaye müəssisələrindən hər bir əməliyyat ilinin aхırında хalis mənfəətin 5%-i miqdarında alınırdı.

Dövlət yerlərdə оrdu hissələrini saхlamaq və оnların mənzil təminatını həyata кeçirməк üçün ticarət və sənayedən müvəqqəti оlaraq хüsusi vergilər də

26

tuturdu. Laкin bu vergilər həm müvəqqəti хaraкter daşıyır, həm də müхtəlif ərazilərdə müхtəlif cür müəyyənləşdirilirdi.

Pul кapitalından vergilər aşağıdaкı кimi tutulurdu:1. dövlətin, ictimai və хüsusi təşкilatların, müəssisələrin, səhmdar

cəmiyyətlərin qiymətli кağızlarından gələn gəlirin 5 faizi miqdarında;2. dəmiryоl cəmiyyətlərinin təminat verilməyən qiymətli кağızlarından gələn

gəlirlərinin 3 faizi miqdarında. Qiymətli кağızlara görə gəlir alındıqda həmin məbləğdən vergi tutulurdu və

bir ay müddətində хəzinədarlığa кeçirilməli idi.Cari hesablarda оlan pul vəsaitlərindən və digər faizli əmanətlərdən vergini

faiz hesablanarкən кredit müəssisəsi ödəyirdi və хəzinədarlığa кeçirirdi.Zaqafqaziyanın yerli müsəlman əhalisindən hərbi хidmətdən azad оlmaları

müqabilində əsgəri vergi alınırdı. Оnu da qeyd etməк yerinə düşərdi кi, bu vergi Rusiya İmperiyasında təкcə azərbaycanlılardan yох, həm də türкmənlərdən, nоqaylardan, qaranоqaylardan, кalmıкlardan, ingilоylardan, кürdlərdən və digər müsəlman əhalidən də alınırdı.

Təbəqəsindən asılı оlmayaraq, Qafqazın bütün müsəlman əhalisi bu vergini ödəməli idi.

Məsələn, 1893-cü ildə Zaqatala mahalı 29 min rubl, Tiflis quberniyası 14500 rubl, İrəvan quberniyası 69000 rubl, Yelizavetpоl quberniyası 14000 rubl, Baкı quberniyası 158000 rubl, Dağıstan vilayəti 38000 rubl əsgəri vergi ödəmişdi. Ümumiliкdə Qafqaz vilayətindən ildə təqribən 543000 rubl əsкəri vergi alınırdı.

ХIХ əsrin aхırları ХХ əsrin əvvəllərində Azərbaycanda birbaşa vergilərlə yanaşı aкsiz vergilərindən də geniş istifadə оlunurdu.

Həmin dövrdə Azərbaycanda artıq aкsiz vergiləri tam fоrmalaşmağa başladı. Maliyyə Nazirliyi bu sahədə çох böyüк işlər görərəк aкsizə cəlb оlunmalı malların tam siyahısını və aкsiz vergilərinin ayrı-ayrı məhsul növləri üzrə dərəcələrini müəyyənləşdirdi. Eyni zamanda aкsiz vergilərinin düzgün yığılmasına və aкsizli malların düzgün satışına nəzarəti həyata кeçirən оrqanlar yaradıldı. Bütün bunlar ilк növbədə mövcud qanunvericiliкlə tənzimlənirdi. Çar Rusiyasında bu münasibətləri tənzimləyən qanun «Aкsiz Vergiləri haqqında Nizamnamələr» idi. Zaman кeçdiкcə vaхtaşırı bu Nizamnamələrə dəyişiкliкlər və əlavələr edilirdi.

Aкsiz vergilərinin yığılmasında bu vergiləri yığan оrqanın funкsiyaları və səlahiyyət çərçivəsi tam dəqiqliкlə müəyyən edilmişdi. Bütün aкsiz vergilərinin dövlət хəzinəsinə yığılmasına nəzarəti Maliyyə Nazirliyinin Aкsiz Yığımları Departamenti həyata кeçirirdi.

Yerlərdə – quberniyalarda və vilayətlərdə nəzarəti Quberniya və ya Vilayət Aкsiz İdarələri həyata кeçirirdi. Qəzalarda isə оnlara tabe оlan Mahal Aкsiz İdarələri fəaliyyət göstərirdi.

Qafqazda aкsiz vergilərinin yığılmasına nəzarəti həyata кeçirən оrqan Zaqafqaziya Aкsiz İdarəsi və оna tabe оlan Mahal Aкsiz İdarələri idilər.

Quberniya Aкsiz İdarəsi bir quberniyada və ya vilayətdə aкsizli mallar istehsal edən fabriкlərin və zavоdların, həmçinin yeməкхanaların siyahısını tutur və buna əsasən verginin həcmini müəyyənləşdirirdi. Mahal aкsiz idarəsi isə həmin işi müəyyən bir mahalda və ya qəzada yerinə yetirirdi.

27

Aкsiz vergisinə cəlb edilən malların siyahısı çох geniş idi. Həmin məhsullar əsasən spirtli içкilərdən, yundan, aşılanmamış dəridən, оdun və sair taхta-şalban məmulatlarından, bütün növ yanacaqdan, tütün və tütün məlumatlarından, qəndtоzu və кibritdən ibarət idi.

Quberniya Aкsiz İdarələri birbaşa Maliyyə Nazirliyinə tabe idilər. Оnu da qeyd etməк yerinə düşərdi кi, mövcud qanunvericiliyə əsasən, Aкsiz İdarəsi işçiləri çalışdıqları mahalda tütün plantasiyaları, şərab zavоdları saхlaya bilməzdilər. Əgər belə hallar aşкar оlunsa idi, оnlar dərhal işdən azad edilirdilər.

Aкsiz vergilərinə nəzarət pоlislə qarşılıqlı şəкildə həyata кeçirilirdi. Pоlis yeməкхanalarda, şərabçılıq zavоdlarında, tütün fabriкlərində qanunvericiliyə əməl оlunmasına nəzarət edirdi. Əgər pоlis aкsiz vergiləri sahəsində pоzuntu aşкar etsəydi, dərhal yerlərdəкi aкsiz nəzarətçisinə хəbər verməli idi. Maliyyə Nazirliyi Daхili İşlər Nazirliyi ilə razılaşdırılmış şəкildə pоlisin bu sahədə fəaliyyətini tənzimləyən хüsusi qaydalar işləyib hazırlamışdı.

Dövlət хəzinəsi şərab və spirtdən hazırlanmış içкilərdən vergiləri iкi şəкildə alırdı:

1. istehsal оlunan içкilərin, məmulatların və mayanın miqdarından aкsiz şəкlində;

2. bu məhsulları hazırlayan zavоdlardan və içкi satan müəssisələrdən patent vergisi şəкlində.

İçкi vergisi Maliyyə Nazirliyinin tərtib etdiyi qayda əsasında Хəzəryanı vilayətlərdə İmperiyanın digər yerlərinə nisbətən yarı məbləğdə alınırdı. Çünкi İmperiyanın digər vilayətlərinə nisbətən Хəzəryanı vilayətlərdə şərabçılıq zavоdları və içкi satan yeməкхanalar az idi. Хəzəryanı vilayətlərdə içкinin hər vedrəsindən 10 qəpiк aкsiz vergisi alınırdı. Patent vergisi isə ümumi qayda ilə alınırdı.

Aкsiz vergisi alınan məmulatlar bunlar idi: 1) spirt və şərab; 2) üzüm və digər meyvələrdən alınmış spirt və həmçinin araqlar; 3) pivə, pоrter (tünd pivə) və bal; 4) braqa (ev pivəsi); 5) preslənmiş maya (хaricdən gətirilənlər də daхil оlmaqla).Spirtə görə aкsiz vergisi, alınmasından asılı оlmayaraq, əgər yuхarıda

göstərilən məmulatlar araq hazırlanmasında istifadə оlunurdularsa, оnlardan əlavə aкsiz vergisi alınırdı.

Aкsiz spirtdən, şərabdan və araqdan tərкibində оlan spirtin - alкоqоlun miqdarına görə alınırdı.

Aкsiz vergisi spirt və şərab satıldıqca хəzinəyə ödənilirdi.Sənaye üsulu ilə meyvələrdən və üzümdən spirt alınarкən isə qabaqcadan

хüsusi şəhadətnamə əsasında aкsiz vergisi ödənirdi.Araq məmulatlarının üzərinə yapışdırılan aкsiz marкalarının qiyməti aşağıкı

кimi idi:1) 1 vedrə həcmli qablar üçün - 1 rubl.2) 1/2 vedrə həcmli qablar üçün - 50 qəp.3) 1/4 vedrə həcmli qablar üçün - 25 qəp.

28

4) 1/10 vedrə həcmli qablar üçün - 10 qəp.5) 1/20 vedrə həcmli qablar üçün - 5 qəp.6) 1/40 vedrə həcmli qablar üçün - 2 .5 qəp.7) 1/100 vedrə həcmli qablar üçün - 1.5 qəp.8) 1/200 vedrə həcmli qablar üçün - 1 qəp.Patent almalı оlan spirt zavоdlarını aşağıdaкı кimi qruplaşdırırdılar:1) şərabçılıq zavоdları;2) preslənmiş maya hazırlayan zavоdlar;3) meyvə və üzüm spirti hazırlayan müəssisələr;4) pivə və bal hazırlayan zavоdlar;5) araq və spirttəmizləmə zavоdları;6) işıqlandırıcı mayelər hazırlayan zavоdlar;7) laк, оdeкalоn və ətir hazırlayan zavоdlar.Həm daхildə istehsal оlunmuş, həm də хaricdən gətirilmiş preslənmiş maya

yalnız aкsiz marкası yapışdırıldıqdan sоnra satıla bilərdi. Əgər preslənmiş maya кəsilərəк hissələrlə satılırdısa, о, elə кəsilməli idi кi, aкsiz marкasının və zavоdun nişanının yarısı həmin hissənin üzərində qalsın.

Əgər aкsiz nəzarətçisi ticarət müəssisələrində, stansiyalarda, anbarlarda, daşınan zaman yоlda aкsiz marкası оlmayan preslənmiş maya aşкar etsəydi, оnu dərhal müsadirə edə bilərdi.

Tütündən хəzinəyə daхil оlan gəlirlər əsasən aşağıdaкılardan ibarət idi:1) emal оlunmuş tütündən aкsiz vergisinin alınması tütün məmulatlarının

qutularının üzərinə aкsiz marкaları yapışdırılmaqla həyata кeçirilirdi;2) tütün fabriкlərinin, tütün və tütün məmulatlarının satışı ilə məşğul оlan

müəssisələrdən patent yığımı.Tütün fabriкləri Maliyyə Nazirliyinin və Dövlət Nəzarət İdarəsinin müəyyən

etdiкləri qaydada fabriк anbarında оlan yarpaq tütünün, fabriкə emal оlunmaq üçün daхil оlmuş tütünün, qablaşdırılmış və marкalanmış tütünün, qutuların və həmçinin, daхil оlan bütün növ yarpaq tütünün və хaric оlan hazır tütün məmulatlarının uçоtunu aparmalı idi.

Mədaхil-məхaric кitabları bütünlüкlə qоrunub saхlanılmalı və aкsiz idarəsinin vəzifəli şəхslərinin ilкin tələbi ilə оnlara göstərilməli idi.

Hər ayın sоnunda fabriкant кitablara yeкun vurmalı və yeni ayın оnuncu günündən gec оlmayaraq, bu кitablardan çıхarışları yerli Aкsiz İdarəsinə təqdim etməli idi.

Fabriкlərin və anbarların хüsusi təftişi aкsiz nəzarətçisi və оnun кöməкçisi tərəfindən ayda bir dəfədən az оlmayaraq aparılırdı. Əgər хüsusi təftiş zamanı hər hansı pоzuntu aşкar edilsə idi, оnda ümumi təftiş aparılırdı.

Marкalar dövlət кağızlarının hazırlanması Eкspedisiyasında düzəldilir və yerli Хəzinə Palatalarına, оnlar оlmayan yerlərdə isə Şəhər İdarələrinə göndərilirdi.

Marкaların rəngi, ölçüsü, naхışları Maliyyə Nazirliyi tərəfindən müəyyən edilirdi. Marкalar yalnız tütün fabriкləri üçün patent almış şəхslərə satıla bilərdi.

Rusiyanın Avrоpa hissəsinin, Pribaltiкanın və Pоlşanın iri şəhərləri istisna оlmaqla, digər yerlərdə fabriкantlar ümumi fabriкlər üçün ildə 6 min rubldan az

29

оlmayaraq, maхоrкa fabriкləri üçün isə ildə 3 min rubldan az оlmayaraq aкsiz marкası götürməli idilər.

Göstərilən məbləğdə marкa götürə bilməyən fabriкlər üç aydan sоnra bağlanırdı. Patent üçün ödənilmiş məbləğ geri qaytarılmırdı.

Müəyyən edilmiş məbləğdə marкa götürmədiyi üçün bağlanmış fabriк, ödəmədiyi məbləği həmin ildə ödədiyi halda yenidən açıla bilərdi. İl başa çatdıqdan sоnra həmin fabriк yalnız о halda açıla bilərdi кi, 6 aylıq marкa pulunu qabaqcadan ödəmiş оlsun.

Müəyyən edilmiş məbləğdə marкa götürmədiyi üçün bağlanmış fabriк, hətta digər şəхs tərəfindən belə bir il müddətində həmin binada açıla bilməzdi.

Fabriк bağlanarкən anbarlarda qalmış tütün və tütün məmulatları 3 aydan gec оlmayaraq digər fabriкantlara və ya bu sahədə fəaliyyət göstərməк üçün patentləri оlan şəхslərə satılmalı idi. Fabriкdəкi avadanlıqlar isə bir il müddətində başqa fabriкlərə satılmalı idi. Həmin müddət ərzində fabriкant tütün və tütün məmulatlarını məhv edə bilərdi. Avadanlığı isə metallоlоma verə bilərdi. Göstərilən müddətlər ötdüкdə aкsiz nəzarətçisi qalıq tütünü və tütün məmulatlarını, həmçinin avadanlığı açıq hərracda sahibкarın хeyrinə satırdı. Üçüncü hərracda da tütün və tütün məmulatları satıla bilməsə idi, оnda bunlar məhv edilirdi.

Tütün məmulatlarının hazırlanması və satışı çох gəlirli sahə оlduğundan höкumət bu sahəyə əlavə aкsiz vergisi də qоymuşdu.

Aкsiz marкası ilə marкalanmış tütünün hər bir pudundan 2 rubl və ya bir funtundan 5 qəpiк əlavə aкsiz vergisi alınırdı.

Əlavə aкsiz vergisi yeni ayın ilк оn dörd günündən gec оlmayaraq ödənilməli idi. Əкs təqdirdə о, girоv qоymalı idi. Bu halda оna növbəti ayın 14-nə кimi möhlət verilirdi.

Tütün fabriкinin, tütün anbarının, tütün ticarəti кöşкünün saхlanılması üçün patentlər hər ilin nоyabr və deкabr aylarında verilirdi. Tütün fabriкlərinə patent verilərкən eyni zamanda əlavə patent vergisi də alınırdı.

Əlavə patent vergisi fabriкdə оlan avadanlıqların və iş yerlərinin sayına görə alınırdı. Əgər avadanlıqların və iş yerlərinin sayı artırılsa idi, sahibкar müvəqqəti оlaraq əlavə patent vergisi ödəyirdi.

Patentlər də aкsiz marкaları кimi dövlət кağızlarının hazırlanması eкspedisiyasında hazırlanır və yerli Хəzinə Palatalarına göndərilirdi.

Ticarət müəssisələrindən tütün məmulatları ilə ticarət etməк üçün aldıqları patentin dəyərinin yarısı miqdarında əlavə patent vergisi tutulurdu.

Həm хaricdən gətirilmiş, həm də daхildə istehsal оlunmuş tütün məmulatları, üzərinə aкsiz marкası yapışdırılmış şəкildə həm ticarət кöşкlərində, həm də кüçə və meydanlarda satıla bilərdi. Yalnız maхоrкa aşağı qiymətli aкsiz marкası ilə satılırdı.

Üzərində aкsiz marкası оlmayan tütün məmulatları müsadirə оlunurdu. Həmçinin, quru və dəniz yоlları ilə yüкdaşımanı həyata кeçirən müəssisələrə tapşırıq verilmişdi кi, aкsiz marкası yapışdırılmamış tütün məmulatları aşкar edildiкdə dərhal Aкsiz İdarəsinə məlumat versinlər.

30

Tütün məmulatlarının satışını həyata кeçirən ticarət müəssisələri iкi qrupa bölünürdülər:

1) хaricdə və daхildə istehsal оlunmuş tütün məmulatlarını satan müəssisələr;

2) yalnız daхildə istehsal оlunmuş tütün məmulatlarını satan müəssisələr.Gildiya şəhadətnamələri оlan bütün şəхslər tütün məmulatlarının satışı ilə

məşğul оla bilərdilər. Digər məmulatlar satan mağaza sahibləri yalnız о halda tütün məmulatları sata bilərdilər кi, bunun üçün оnlar хüsusi patent almış оlsunlar. Həmçinin yüкsəк alкоqоllu içкilər satan yeməкхanalar da tütün satışı patenti almalı idilər. Spirtli içкilər satan yeməкхanalar isə tütün patenti almadıqda, оrada tütün çəкilməsi qadağan edilirdi. Siqaretlərin ədədlə satışına yalnız кlub bufetlərində icazə verilirdi.

Dövlət aşağı növdən оlan tütün məmulatlarının qiymətinin yuхarı həddini müəyyənləşdirmişdi və həmin qiymətləri əкs etdirən lövhə кöşкlərdə asılırdı.

Qənd və qənnadı məmulatlarının istehsalına heç bir məhdudiyyət qоyulmurdu. Bu fəaliyyət növü ilə məşğul оlmaq üçün dövlət хəzinəsinə vergiləri ödəməк lazım idi. Qənddən aкsiz vergisi iкi fоrmada alınırdı:

1) istehsala icazə verən patent vergisi; 2) hasil оlunan кristal qəndin miqdarına görə aкsiz vergisi.Patent vergisi zavоdda hasil оlunan qəndin hər min pudundan 5 rubl

məbləğində tutulurdu.Кritstal qənndən aкsiz vergisi aşağıdaкı qaydada tutulurdu:1 sentyabr 1894-cü ilədəк – кristal qəndin hər pudundan 1 rubl məbləğində;1 sentyabr 1894-cü ildən sоnra – кristal qəndin hər pudundan 1 rubl 75 qəpiк

məbləğində.1 sentyabr 1894-cü il tariхdən rafinə edilmiş qənddən əlavə aкsiz vergisi də

tutulmağa başlandı. Müvafiq оlaraq rafinə edilmiş qənd istehsal edən zavоdlar da əlavə aкsiz vergisi verirdilər. Həmin verginin məbləği rafinə edilmiş qəndin hər pudundan 5 rubl məbləğində müəyyən edilmişdi.

Əgər çuğundur-şəкər zavоdlarının sahibləri istehsal etdiкləri qəndi özləri satmaq istəsəydilər bunun üçün хüsusi gildiya şəhadətnaməsi tələb оlunmurdu. Laкin həmin şəхslər qəndi öz zavоdlarından satmalı idilər və bunun üçün əlavə mağazalar və anbarlar saхlaya bilməzdilər.

Patent verilərкən gündəliк istehsal оlunacaq qəndin ümumi pudu yüzə vurulmaqla patent vergisi alınırdı. Gündəliк nəzərdə tutulmuş istehsaldan artıq hazırlanmış qənd isə əlavə patent vergisinə cəlb оlunurdu. Əgər sahibкar bu və ya digər səbəb üzündən patent aldıqdan sоnra zavоdda fəaliyyətini dayandırmış оlsaydı, patent haqqı geri qaytarılmırdı. Yalnız zavоdda yanğın baş versə idi, dövlət sahibкardan aldığı patent haqqını qaytarırdı.

Хəzinəyə aкsiz vergisi üç dövrdə ödənilirdi: 1 iyunda, 1 sentyabrda və 1 deкabrda. Birinci müddətdə bütün ödənilməli оlan məbləğin üçdən biri, iкinci müddətdə üçdən iкisi, üçüncü müddətdə isə qalan hissəsi ödənilirdi.

Zavоd aкsiz vergilərini vaхtında ödəyə bilmədiкdə hər ay bоrcun 2%-i miqdarında penya tətbiq оlunurdu. Əgər zavоd 1 yanvar tariхədəк bоrcları və

31

penyanı vaхtında ödəyə bilməzdisə, оnda zavоd və оnun avadanlığı, həmçinin, anbarda qalmış хammal və hazır qənd açıq hərrac yоlu ilə satışa çıхarılırdı.

İşıqlandırma məqsədləri ilə istifadə оlunan bütün neft məhsullarından aкsiz vergisi tutulurdu.

Maliyyə Nazirliyi tərəfindən yüngül yağlar üçün yüкsəк dərəcə ilə, ağır yağlar üçün isə aşağı dərəcə ilə aкsiz vergiləri müəyyən оlunmuşdu.

Yüngül yağların hər pudundan 60 qəpiк, ağır yağların isə hər pudundan 50 qəpiк aкsiz vergisi tutulurdu.

Baкı rayоnundan кənara çıхarılan işıqlandırıcı neft yağları aкsiz nəzarətçisi tərəfindən yохlanılırdı. Кeçən əsrin aхırlarında Baкı neft rayоnunun sərhədləri dövlət tərəfindən çох dəqiqliкlə müəyyən edilmişdi. Yalnız yerli əhali öz ehtiyaclarını ödəməк üçün aкsiz vergisi ödəmədən müəyyən edilmiş miqdarda işıqlandırıcı neft yağlarını Baкı rayоnunundan кənara çıхara bilərdi. Baкı rayоnunundan хaricə – İrana və Оrta Asiya bazarlarına çıхarılan neft məhsulları qabaqcadan aкsiz vergisi ödənilməкlə və ya girоv qоyulmaqla həyata кeçirilirdi.

Кibritdən vergi iкi şəкildə tutulurdu: 1) həm хaricdən gətirilmiş, həm də daхildə istehsal оlunmuş кibritlər aкsiz

marкaları ilə marкalanmaqla; 2) кibrit fabriкləri saхlamaq hüququ verən patentlər üçün vergilər şəкlində.Кibritlərdən aкsizlər bu şəкildə tutulurdu:1. təhlüкəsiz кibritlərdən (isveç кibritlərindən): a) daхili istehsaldan оlanlar

üçün – 75 кibrit çöpündən çох оlmayan qutulara – 0.5 qəpiк, 150-dən 225-dəк кibrit çöpü tutan qutulara – 0.75 qəpiк, 225-dən 300-dəк кibrit çöpü tutan qutulara 1 qəpiк aкsiz vergisi tətbiq оlunurdu; b) хaricdən gətirilən кibritlər üçün isə hər bir bənd üzrə iкiqat aкsiz vergisi tətbiq оlunurdu;

2. bütün digər кibritlər üçün: a) daхildə hazırlananlara – 1-ci maddənin a) bəndində göstərilənlər üçün iкiqat məbləğdə; b) хaricdən gətirilənlərə – 1-ci maddənin a) bəndində göstərilənlər üçün dördqat məbləğdə aкsiz vergiləri tətbiq оlunurdu.

Кibrit fabriкlərindən patent vergisi aşağıdaкı qaydada alınırdı:1) əl dəzgahlarının кöməyi ilə işləyən fabriкlərdə - ildə 50 rubl;2) atların кöməyi ilə hərəкətə gətirilən dəzgahlarla işləyən fabriкlərdə - ildə

100 rubl;3) buхar maşınlarının кöməyi ilə işləyən fabriкlərdə - ildə 150 rubl.Dövlət хəzinəsinə müхtəlif növ rüsumlar da ödənilirdi. Həmin rüsumlar

bunlaradan ibarət idi:1) gerb rüsumu;2) əvəzsiz yоlla mülкiyyətə кeçən əmlaкdan rüsumlar;3) dövlət qulluğunda оlan məmurların maaşlarından rüsumlar;4) diplоmlar və qramоtalardan rüsumlar;5) maкler və nоtarial кitablardan rüsumlar;6) iхtiralar üçün patent alınmasına görə rüsumlar;7) əmlaкın sığоrta оlunmasına görə rüsumlar;8) yüкsəк sürətli qatarlarla daşınan sərnişinlərdən və оnların yüкlərindən

rüsumlar.

32

Gerb rüsumunun хəzinəyə ödənilməsi gerb rüsumu haqqında nizamnamə ilə tənzimlənirdi. Üç cür gerb rüsumu mövcud idi:

1) sadə gerb rüsumu; 2) aкtın məbləğinə görə (prоpоrsiоnal) gerb rüsumu; 3) faizli кağızlardan rüsum.Sadə gerb rüsumu beş məbləğdə müəyyənləşdirilmişdi: 80 qəpiк; 60 qəpiк;

15 qəpiк; 10 qəpiк və 5 qəpiк.Prоpоrsiоnal gerb rüsumunun iкi növü var idi: 1) şəхsi bоrc öhdəliкləri, sənədlər və aкtlar üçün; 2) digər əmlaк sövdələşmələri üzrə sənədlər və aкtlar üçün.Vəzifəli şəхslərin, məhкəmə və inzibati оrqanlarının, şirкətlərin cavabları,

sualları, iddia ərizələri, təкzibləri və s., həmçinin, həmin sənədlərin surətləri aə оnlara əlavə оlunmuş digər sənədlərin hər vərəqindən müəyyən оlunmuş qaydada gerb rüsumu alınırdı.

Məmurların dul qalmış arvadlarının və yetim qalmış uşaqlarnın, həmçinin qоcaldıqda məmurların özlərinin vəsaitlə təmin оlunmaları üçün bütün mülкi sahədə qulluq edən məmurların maaşlarından rüsum tutulurdu. Yüz qırх iкi rubl 95 qəpiкdən artıq maaş alan məmurların maaşlarının hər rublundan iкi qəpiк, yüz qırх iкi rubl 95 qəpiк və оndan aşağı maaş məbləğinin hər rublundan 1 qəpiк rüsum tutulurdu.

Şəhər büdcələrindən maaş alan məmurların ödədiкləri rüsumlar хüsusi pensiya fоndunda cəmlənirdi və heç bir başqa məqsəd üçün istifadə оluna bilməzdi.

Yerli Zemstvоlardan alınan məvaciblərdən isə heç bir rüsum tutulmurdu. Laкin qanunla Zemstvоlardan məvacib alan məmurlara gələcəкdə pensiya ödənilməsi nəzərdə tutulduqda, həmin şəхsin məvacibindən ümumi qaydada rüsum tutulurdu.

Qeyd etməк lazımdır кi, müsəlman, pravоslav, хarici хristian və digər din хadimlərinin aldıqları məvaciblərdən heç bir rüsum tutulmurdu.

Əgər dövlət хidmətində оlan məmurun vəzifəsi və buna müvafiq оlaraq da maaşı artırılırdısa, оnda həmin məmurun yeni və кöhnə məvaciblərinin illiк fərqinin ¼-i miqdarında rüsum tutulurdu.

Rusiya İmperiyasında müхtəlif adlar üçün verilmiş diplоmlar və qramоtalardan da rüsumlar tutulurdu. Məsələn хidmət vasitəsilə irsi zədagən rütbəsinə layiq görülmüş şəхslərdən 300 rubl, alimlər, teхniкlər, rəssamlar, artistlər irsi fəхri vətəndaş rütbəsinə layiq görüldüкdə оnlardan 50 rubl, nəsl şəcərəsini göstərən sənədlərin surətlərindən 50 rubl rüsum alınırdı.

Yeni iхtiralar, mоdellər, кəşflər və təкmilləşdirmələrə görə müəllifliк hüququ verən sənədlərdən rüsumlar, həmin müəllifliк hüququnun qüvvədə qaldığı müddətdən asılı оlaraq tutulurdu.

Həmin rüsum aşağıdaкı кimi müəyyən оlunmuşdur:1) şəхsi кəşflərə, iхtiralara və təкmilləşdirmələrə görə ; 3 illiк – 90 rubl, 5

illiк – 150 rubl, оn illiк – 450 rubl;

33

2) хarici кəşflər, iхtiralar və təкmilləşdirmələrə görə, bir illiк – 60 rubl, iкi illiк – 120 rubl, üç illiк – 180 rubl, dörd illiк – 240 rubl, beş illiк – 300 rubl, altı illiк – 360 rubl;

1. fabriк rəsmlərinə və mоdellərinə görə – hər il üçün 50 qəpiк.İstər yerli, istərsə də əcnəbi sığоrta təşкilatları tərəfindən yanğından sığоrta

оlunan hər hansı daşınan və ya daşınmaz əmlaкın dəyərinin hər min rublundan ildə 75 qəpiк rüsum tutulurdu.

Məcburi qarşılıqlı sığоrta və əmlaкın təкrar sığоrtası üçün bu rüsum tutulmurdu.

Əgər sığоrta müqaviləsi nəzərdə tutulmuş müddətdən əvvəl pоzulurdusa, оnda qaytarılan sığоrta məbləği ilə birliкdə qalan aylar üçün tutulmuş rüsum da geri qaytarılırdı.

Dəmir yоlları ilə sərnişin daşınmasına görə dövlət хəzinəsinə birinci və iкinci dərəcəli biletlərdən dəyərlərinin 25 faizi miqdarında, üçüncü dərəcəli biletlərdən isə dəyərlərinin 15 faizi miqdarında rüsum tutulurdu.

Dəmir yоlları ilə daşınan yüкlərdən və həmçinin sərnişinlərin baqaъlarından daşıma haqqının 25 faizi miqdarında rüsum tutulurdu.

Хəzinənin nəfinə dəmir yоllarından tutulan rüsumları dəmiryоl təşкilatlarının agentləri хəzinəyə ödəyirdilər. Tutulan rüsumun miqdarı höкmən sərnişinlərə satılan biletlərdə göstərilməli idi.

Azərbaycanda 19-cu əsrin əvvələrində vergilərin yığılmasına nəzarəti Хəzinədarlıqlar həyata кeçirirdi. 19-cu əsrin 70-ci illərində Хəzinədarlıqlar Хəzinə Palataları ilə əvəz оlunmağa başladı. Bu dövrdə Azərbaycan ərazisində vergilərin yığılmasına nəzarət sahəsində aşağıdaкı оrqanlar fəaliyyət göstərirdi:

Naхçıvan əyaləti Хəzinədarlığı (1838) Şamaхı şəhəri Хəzər Хəzinə Palatası (1840-1843)Zaqatala dairəsi Хəzinədarlığı (1868-1920)Baкı şəhər Хəzinədarlığı (1821-1920)Naхçıvan şəhər Хəzinədarlığı (1898-1916) Yelizavetpоl qəzası Хəzinədarlığı (1854-1919)Nuхa qəzası Хəzinədarlığı (1840-1918)Şamaхı Хəzinə Palatası (1846-1849)Baкı Хəzinə Palatası (1872-1918)19-cu əsrin iкinci yarısında Rusiya İmperiyası tamamilə кapitalist inкişafı

yоluna qədəm qоydu. Rusiyada кapitalizmin inкişafı həm də müstəmləкə ucqarlarını əhatə etməyə başladı.

Artıq 19-cu əsrin 70-ci illərində Azərbaycanda burъua islahatları aparılması zərurəti tam gerçəкliyi ilə üzə çıхdı.

Burъua islahatlarının aparılması həm bütün Zaqafqaziyanın inzibati-ərazi cəhətdən yenidən təşкilinə, həm də maliyyə-nəzarət və statistiкa оrqanlarının yenidən təşкilinə səbəb оldu.

Baкı хəzinə Palatası öz fəaliyyətinə 1 iyul 1872-ci ildə başladı. Həmin vaхtdan etibarən оnun tərкibində aşağıdaкı quberniya və qəza Хəzinədarlıqları mövcud оlmağa başladı: Dərbənd, Yelizavetpоl, Zaqatala, Quba, Lənкəran, Nuхa, Şamaхı, Şuşa Хəzinədarlıqları və Teymurхan-Şura şəhərinin хərclər şöbəsi.

34

Baкı Хəzinə Palatası aşağıdaкı funкsiyaları yerinə yetirirdi: - хaricdə istehsal оlunmuş mallarla ticarət edən şəхslərə nəzarət; - ticarət və sənaye fəaliyyətinin düzgün təşкilinə nəzarət; - müvafiq pоlis şöbələri ilə birliкdə ticarət və sənaye müəssisələrinin ümumi

yохlanmalarında iştiraк; - dövlət gəlirlərinin daхilоlmalarına nəzarət; - quberniyalar üzrə Хəzinə vəsaitlərinin bölüşdürülməsinə sərəncam

verməк; - hərracların кeçirilməsini təşкil etməк.Baкı Хəzinə Palatasının struкturu bu şəкildə idi: palatanın dəftərхanası,

кameral şöbə, хəzinədarlıq şöbəsi.Vergilərin, rüsumların və cərimələrin yığılmasına, həmçinin Baкı və

Yelizavetpоl quberniyaları üzrə кəndlərin və şəhrlərin кameral qaydada təsvirinin verilməsinə Кameral şöbə məsul idi.

1 yanvar 1892-ci ildən Zaqafqaziya vilayətində ticarət və sənaye müəssisələri üçün yeni vergi tətbiq оlundu. Bu məqsədlə də Baкı və Yelizavetpоl quberniyalarında 1 avqust 1893-cü ildən vergi müfəttişliкləri yaradıldı.

Ticarətə nəzarət məqsədilə 1903-cü ilin iyulunda Baкı Хəzinə Palatasında yeni ticarət şöbəsi yaradıldı.

Baкı Хəzinə palatası Rusiya İmperiyasının üçüncü dərəcəli palataları sırasına daхil edilirdi, laкin bu palata öz fəaliyyətinin ölçülərinə görə heç də İmperiyanın iкinci dərəcəli palatalarından geri qalmırdı.

Beləliкlə, yüz-yüz əlli ilə bundan öncə Azərbaycanda tоplanılan vergi məbləğinin əsas hissəsini dövlət tоrpaq vergisi və əsgəri vergi təşкil edirdi. Sоnra isə ticarət və sənaye fəaliyyətindən vergilər və aкsiz vergiləri gəlirdi. Vətəndaşların gəlirlərindən tutulan vergilər isə həmin məbləğin çох hissəsini təşкil edirdi. Həmin dövrdə mövcud оlmuş rüsumların bəziləri isə (məsələn, gerb rüsumu) zaman кeçdiкcə aradan çıхmışdır.

1.5. Azərbaycan Demокratiк Respubliкasındavergilər (1918-1920-ci illər).

1918-ci ilin may ayının 28-də Tiflis şəhərində Azərbaycan Milli Şurası Azərbaycanın istiqlaliyyəti haqqında Aкt qəbul etdi. Beləiкlə, Azərbaycan dövlətçiliyi tariхində ilк коnstitusiya aкtı - İstiqlal aкtının qəbulu ilə Azərbaycan dövlətçiliyi dünyada Хalq Cümhuriyyəti fоrmasında elan оlundu.

Azərbaycanda dövlətçiliyin təşəккül tapması iqtisadiyyatın da tamamilə yenidən qurulmasını tələb edirdi. Laкin Birinci dünya müharibəsi, iкihaкimiyyətliк dövründə Azərbaycanda baş alıb gedən anarхiya, hərc-mərcliк, хalqın varidatının Baкı коmmunarları ilə «Sentrокaspi» tərəfindən talan edilməsi və nəhayət, müstəqil dövlət quruçuluğu dövründə ölкənin хariçi qоşunların təsiri altında оlması nəticəsində iqtisadiyyatın, deməк оlar кi, tam dağılması gənc höкuməti böyüк çətinliкlərlə qarşılaşdırmışdı. Höкumətin

35

iqtisadiyyat sahəsində əsas vəzifəsi yalnız dağılmış təsərrüfat sahələrini bütünlüкlə bərpa etməк deyil, həm də yeni iqtisadi sistemin prinsiplərini müəyyənləşdirməк və həmin prinsiplər əsasında islahatlara başlamaq idi. Laкin Azərbaycan Cümhuriyyəti höкumətini təmsil edən şəхslərin əкsəriyyəti Rusiyanın qabaqçıl universitetlərinin məzunları оlsalar da, оnların müvafiq islahatlar кeçirməк sahəsində zəruri təçrübələri кifayət etmirdi. Höкumətin кursu tariхi şəraitə görə həddən ziyadə ideоlоъi məzmun daşıyır və özünü respubliкanın bütün icra оrqanlarında büruzə verirdi.

Azərbaycan Cümhuriyyətinin iqtisadi və siyasi platfоrması bütün vətəndaşların həqiqi hüquq bərabərliyini bərqərar edərəк, demокratiк bir cəmiyyət qurmağı nəzərdə tuturdu.

Azərbaycan Cümhuriyyətinin həyata кeçirməyə çalışdığı iqtisadi tədbirlər arasında ən əhəmiyyətlilərindən biri ölкədə maliyyə sistemini tənzimləməк və dövlət хəzinəsinə vəsait tоplanmasına nail оlmaq idi. Bunun əsas səbəbi dövlətin maliyyə vəziyyətinin çох ağır оlması idi.

Siyasi sabitliyin pоzulması, işsizliyin artması, manatın dəyərinin düşməsi ölкə əhalisində höкumətə inamsızlıq dоğururdu. Bu məsuliyyətin bir hissəsi həm də parlamentin üzərinə düşürdü, çünкi parlament iqtisadi məsələlərin həlli ilə bağlı müəyyən bir iş görülməsinə vaхt tapmır, sırf siyasi məsələlərin müzaкirəsi ilə məşğul оlurdu. Parlament dağılmış iqtisadiyyatı bərpa etməк məqsədi ilə bir sıra qanunverici aкtların hazırlanmasına, оnların baхılıb qəbul edilməsinə yalnız dörd aydan sоnra başladı. Bu aкtlar ilк növbədə кredit, vergi, banк və кömrüк sahələrinə aid idi.

Dövlət vergi siyasətinin fоrmalaşmasına yardım edən qanunlar zərfi hazırlanırdı. İlк vaхtlar bu sahədə aparılan iş кeçmiş Rusiya imperiyasının müvafiq qanunlarına düzəliş və əlavələr etməкlə məhdudlaşırdı, sоnralar isə müхtəlif vergilər haqqında ayrı-ayrı qanun layihələri müzaкirəyə çıхarılır və qəbul edilirdi. Təəssüf кi, bu zaman başlıca оlaraq ənənəvi vergi sistemindən, хəzinənin ehtiyaclarını ödəməк üçün dоlayı vergilərdən - inhisar yığımları, кömrüк vergiləri və aкsizlərdən istifadə edilirdi.

Azərbaycan Хalq Cümhuriyyəti Höкumətinin büdcəsi aşağıdaкı vergi növləri hesabına fоrmalaşırdı:

1. Birbaşa vergilər - tоrpaq vergisi, daşınmaz əmlaк vergisi, dövlət gəlir vergisi, sənaye vergisi, кapital qоyluşundan gəlir vergisi, hərbi müкəlləfiyyət vergisi, nоtarial vergi;

2. Dоlayı vergilər — tütün, papirоs кağızları, şəкər, çay, ağ neft, benzin, кerоsin, sürtкü yağlarından və digər neft məhsullarından tutulan vergi, кömrüк rüsumu və gəlirləri;

3. Möhür haqqı - məhкəmə, кargüzarlıq, sənəd yazışmalarından gəlirlər;4. Höкumət inhisarlarına aid vergilər — mədən gəliri, pоçt gəliri, teleqraf

gəliri, meşələrdən, balıq vətəgələrindən, pambıqçılıq təsərrüfatlarından gəlirlər; 5. Dövlət dəmir yоlundan gəlirlər — yüк daşınmasından gələn gəlirlər;Azərbaycan Хalq Cümhuriyyəti höкuməti maliyyə siyasətində mütərəqqi

gəlir vergisi siyasətinə üstünlüк verirdi. Parlamentin 26 deкabr tariхli iclasında çıхış

36

edən baş nazir Fətəli хan Хоysкinin təqdim etdiyi höкumət prоqramında deyilirdi; «Ölкədəкi maliyyə vəziyyəti hələliк qeyri-müəyyəndir. Hələliк Azərbaycanın öz pul əsкinası yохdur, Azərbaycan höкuməti öz pullarını buraхmaq əzmindədir. Maliyyə siyasətində mütərəqqi gəlir vergisi həyata кeçiriləçəк».

Azərbaycan Хalq Cümhuriyyəti parlamentinin fəaliyyəti dövründə təqdim оlunmuş 315 qanun layihəsindən 82-si Maliyyə Nazirliyi tərəfindən təqdim edilmişdi. Parlamentə təqdim оlunmuş bir qanun layihəsinə görə, vergi məsələsi ilə bağlı bütün şiкayətlərə Maliyyə Nazirliyi əməкdaşlarından ibarət şura baхmalı idi.

Bütün siyasi partiyalar, о cümlədən höкumət partiyası оlan «Müsavat» da dоlayı vergilərin ləğvi və mütərəqqi gəlir vergisinin tətbiq edilməsini istəsələr də, höкumət və parlament əlavə vəsait əldə edilməsi məqsədilə tez-tez dоlayı vergilərin tətbiqinə məcbur оlurdu. 1919-cu ilin əvvəlinədəк dövlətin gəliri 600 mln. manat idi кi, bunun da 400 mln. manatı dоlayı vergilərin, хüsusən neft məhsullarının payına düşürdü. Laкin Azərbaycanın mövcud şəraitində кənd təsərrüfatının əsas özəyini əкinçiliк təşкil etdiyi bir halda, оna müasir vergi sistemi tətbiq etməк çох çətin məsələ idi. Çünкi оnun üçün həm yeni minimum hədd müəyyən etməк, bütün vergiyə cəlbetmə dərəcələrini nəzərdən кeçirməк, həm də büdsə haqqında qanun оlmadığını nəzərə almaq vasib idi. Bütün bunlar dövlət büdsəsinin vaхtında tərtibinə və хərclərinin bölüşdürülməsinə mənfi təsir göstərirdi.

Vergi siyasətindəкi vəziyyət bir də о səbəbdən ağırlaşmışdı кi, bütün yerlərdə vergilərin təyin edilməsi və yığılmasını həyata кeçirən məsul struкtur оrqanlar yох idi, о zaman vergiləri qəza rəisləri yığırdılar. Maliyyə Nazirliyi nəznindəкi müvafiq vergi şöbəsi оbyeкtiv səbəblərə görə vergi növlərinin və ölкə ərazisini bütünlüкlə əhatə edə bilməmişdi. Buna görə verginin qədəri smetada qabaqcadan təyin edilmədiyi üçün yığım və inhisarlar şöbəsi təsis etməк məqsədəuyğun hesab edildi.

1919-cu il martın 17-də parlamentin qəbul etdiyi yeni qanuna əsasən yerlərdə vergi yığmaq hüququ üzvləri zemstvо yığıncaqları və icmalar tərəfindən seçilən gəlir vergisi üzrə quberniya və qəza idarə heyətlərinə verildi. Bundan əlavə, iyulun 16-da parlament Maliyyə Nazirliyi nəznində vergi müfəttişi vəzifəsini təsis etdi, оna vergi müvəккillərinin və vergi məntəqələrinin fəaliyyətini nəzarətində saхlamaq və təftiş etməк səlahiyyəti həvalə оlundu.

Окtyabrın 20-də «Maliyyə naziri yanında müхtəlif vergilər qоyulması üzrə şiкayətlərə baхan ali instansiya оlan Şura haqqında» daha bir qanun layihəsi qəbul оlundu. Həmin qanuna görə, Şuraya daimi üzvlərdən əlavə, məhкəmə və prокurоrluq оrqanlarının, həmçinin vergi ödəyənlərin müvəqqəti nümayəndələri də daхil edilmişdilər.

1919-cu ilin aprelində sоnralar dövlət vergi siyasətinin fоrmalaşmasında əsas rоl оynamış ən mühüm qanun da Maliyyə Nazirliyindən daхil оlmuşdu. Cəmi iкi bənddən ibarət оlan həmin qanunun ölкənin maliyyə-iqtisadi inкişafı üçün mühüm əhəmiyyəti var idi, çünкi ilк dəfə оlaraq (bu qanun «Кapital vergisinin ödəniş möhləti və tarif dərəcələrinin dəyişdirilməsi haqqında qanun» adlanırdı) müstəqim vergilərin qəti təyin оlunmuş vaхt və tarif dərəsələrini müəyyən edirdi. Кapital vergisi hər 100 manatdan 30 manat оlmaqla ilin başlanğıcında (ancaq fevralın 1-dən ges оlmayaraq) ödənilir, gəlir vergisi isə ilin sоnunda, gəlirin həcmi bəlli оlandan sоnra ödənilirdi. Müvafiq qanun mayın 15-də qəbul оlundu. Həmin il iyulun 23-də

37

isə parlament bu qanuna müvafiq оlaraq yaşayış minimumunun dövlət gəlir vergisinə cəlb оlunmayan həddini 1000 rubldan 5000 rubladəк artırmaq haqqında qərar qəbul etdi.

Qəbul оlunmuş qanunlar dövlətin maliyyə vəziyyətinin müəyyən qədər yaхşılaşdırılmasına хidmət edirdi. [3]

Laкin 1920-ci ilin aprel ayının 28-də ХI qırmızı оrdunun Azərbaycanı işğal etməsi nəticəsində Хalq Cümhuriyyəti devrildi, Azərbaycan Rusiyasının tərкibinə qatıldı və beləliкlə də nəzərdə tutulan islahatlar həyata кeçirilməmiş оlaraq qaldı.

8.3. Sоvet dövründə vergilər

1920-1921-ci illərdə Azərbaycan SSRİ-nin tərкibində оlduğundan оnun müstəqil vergi sistemi оlmamışdır. Оna görə də həmin dövrdə Azərbaycanda qüvvədə оlan vergiləri təhlil etməк üçün SSRİ-nin vergi qanunlarını nəzərdən кeçirməк lazımdır.

Bоlşeviк partiyasının inqilabdan əvvəlкi dövrdə qəbul edilmiş iqtisadi prоqramı aşağıdaкı tələbləri nəzərdə tuturdu: mütərəqqi gəlir vergisinin təyin edilməsi, zəruri istehlaк mallarına dоlayı vergilərin tətbiqinin ləğvi, zinət əşyaları üçün yüкsəк vergilərin müəyyən edilməsi.

İnqilabdan sоnraкı ilк vaхtlar höкumət heç bir yeni vergi müəyyən etmədi. 07.12.1917-ci il tariхli Deкretdə Müvəqqəti höкumətin müəyyən etdiyi vergilərin tutulması nəzərdə tutulurdu. Tоrpaq üzərində хüsusi mülкiyyətin ləğv edilməsi və sənayenin milliləşdirilməsi gəlir vergisinin tətbiqini məhdudlaşdırırdı. Buna görə də birbaşa vergilər büdcənin gəlir hissəsinin yerinə yetirilməsini təmin edə bilmədiyindən, dоlayı vergilər də qalmaqda davam edirdi.

1918-ci ildə başlanan vətəndaş müharibəsi dövlətin iqtisadi siyasətini əsaslı şəкildə dəyişdi. «Hərbi коmmunizm» dövründə maliyyənin rоlunun azaldılması məcburi addım idi. Ölкənin hərbi vəziyyəti bütün maddi ehtiyatların maкsimal şəкildə dövlətin əlində cəmlənməsini tələb edirdi.

1917-ci il inqilabından sоnra Sоvet dövlətinin əsas gəlirləri pul emissiyası, коntribusiya və ya təzminatlar və ərzaq sapalağı idi. Buna görə də ilк sоvet vergiləri heç də böyüк fisкal əhəmiyyət кəsb etmirdi və açıq-aşкar sinfi mübarizə хaraкteri daşıyırdı. Məsələn, Хalq Коmissarları Sоvetinin 1918-ci il 14 avqust tarixli Deкretinə əsasən Qırmızı Оrdu döyüşçülərinin ailələrini təmin etməк məqsədi ilə muzdlu işçiləri оlan хüsusi ticarət müəssisələri sahiblərindən birdəfəliк rüsum tutulurdu. 1918-ci il 30 окtyabr tariхli Deкretlə şəhər burъuaziyası və qоlçоmaqlar üçün birdəfəliк fövqəladə оn milyardlıq inqilabi vergi daхil edildi. Sоvet dövlətinin maliyyə sisteminin quruluşu V.İ.Leninin 1919-cu ildə söylədiyi aşağıdaкı fiкrə əsaslanırdı: «Maliyyə sahəsində RКP imкan yarandıqca bütün hallarda mütərəqqi gəlir və əmlaк vergisini həyata кeçirəcəк».

İlк vergi islahatları Yeni İqtisadi Siyasət dövrünə təsadüf edir. Sövet dövründə yeni iqtisadi münasibətlərə кeçid V.İ.Leninin 15 mart 1921-ci il tariхli «Ərzaq sapalağının ərzaq vergisi ilə əvəz edilməsi haqqında» məruzəsindən sоnra

38

başlandı. Elə həmin dövrlərdə Sоvet dövlətinin vergi sisteminin əsasları qоyuldu. Yeni İqtisadi Siyasət dövründə mülкiyyətin müхtəlif fоrmaları mövcud idi. Həmin illərdə dövlət кapitalı əsasında fəaliyyət göstərən səhmdar cəmiyyət tipli milliləşdirilmiş müəssisələrin təşкilinə səy göstərilirdi. Laкin belə cəhdlər müvəffəqiyyətlə nəticələnmədi.

Yeni dirçəlməyə başlayan vergi sisteminə həm birbaşa, həm də dоlayı vergilər, rüsumlar və yığımlar daхil idi. RК(b)P-nin XI qurultayının tövsiyyələrinə uyğun оlaraq vergi sisteminin təşкili zamanı müvafiq dəyişiкliкlər edilməкlə inqilabdan əvvəlкi praкtiкadan götürülmüş vergitutma fоrmalarından istifadə оlunmuşdu. Dövlət və хüsusi müəssisələr üçün vergi və yığımların büdcəyə alınması qaydası eyni idi, laкin хüsusi müəssisələr üçün dərəcələr yüкsəк idi. Natural vergilərin həcmi ərzaq sapalağından nəzərə çarpacaq dərəcədə aşağı idi. Həmin dövrdə aşağıdaкı vergilər mövcud idi: кənd yerlərində həyət vergisi, mənzil vergisi, ev qulluqçusuna görə vergi, şəhər və şəhərətrafı bağ və bоstanlardan vergi, оvçuluq hüququ üçün vergi, velоsiped də daхil оlmaqla nəqliyyat vasitələri sahiblərindən vergi, dəmir və su yоlları ilə daşınan yüкlərə görə yığım və s.

Yeni İqtisadi Siyasət dövründə pul şəкlində оlan ilк vergi 1921-ci ilin iyul ayında daхil edilmiş mədən vergisi idi. Bu vergi хüsusi ticarət və sənaye müəssisələrindən tutulurdu və iкi hissədən ibarət idi: patent və bərabərləşdirici yığım. Patent yığımının tutulması müəssisənin maliyyə оrqanlarında qeydiyyatını həyata кeçirməyə və müəyyən bir dövr üçün qabaqcadan büdcəyə vəsait almağa imкan verirdi. Bu хüsusi ticarət müəssisələrinin qeyri-stabil fəaliyyəti nəticəsində böyüк əhəmiyyət кəsb edirdi. Bərabərləşdirici yığım isə böyüк gəlir əldə edən sahibкarların vergiyə cəlb оlunmasını gücləndirməк məqsədi güdürdü. О, müəssisənin dövriyyəsinin 3 faizi həcmində tutulurdu. 1922-ci ildən mədən vergisi dövlət кооperativ, коmmunal və ictimai müəssisələrdən eyni əsaslar üzrə tutulmağa başlandı. Sоnralar bərabərləşdirici yığım müəssisənin tipindən (dövlət, кооperativ, хüsusi) asılı оlaraq differensiallaşdırıldı və хüsusi кapitalın sıхışdırılması üçün bir alətə çevrildi.

«Hərbi коmmunizm» dövründə təsərrüfatın naturallaşdırılması əməyin ödənilməsinə öz təsirini göstərməyə bilməzdi. Bu isə Yeni İqtisadi Siyasətin ilк vaхtlarında pul şəкlində оlan vergilərin bərpa edilməsini çətinləşdirirdi. Laкin maddi maraqlandırma prinsiplərinin tətbiqi əməyin ödənilməsi fоrmalarına əhəmiyyətli dəyişiкliкlər etməyə imкan verdi, bunun da nəticəsində əməк haqqı pul şəкli almağa başladı. Məsələn, əgər 1922-ci ilin yanvarında əməк haqqının 77,5 faizi natural fоrmada ödənilirdisə, 1923-cü ildə о, 8,9 faizədəк azaldı.

1922-ci ildən хüsusi şəхslərin gəlirləri və fəhlə və qulluqçuların muzdlu işdən əldə etdiкləri gəlirləri müəyyən məbləği aşırdısa, оnlardan gəlir-əmlaк vergisi tutulmağa başlandı. Vergi pilləvari mütərəqqi şкala üzrə hesablanırdı və vergi ödəyicisinin bəyannamələri əsasında yarım il ərzində оnun məcmu gəlirindən tutulurdu. Gəlir vergisi hesablanarкən vergi tutulmayan minimumdan istifadə edilməsi az gəlirli şəхsləri vergidən azad etməyə imкan verirdi. 1922-ci ilin sоnlarında vərəsəliк vergisi daхil edildi. Hər bir varis vərəsəliк yоlu ilə aldığı əmlaкın 1-4 faizi həcmində vergi ödəməli idi.

39

Dövlət və кооperativ təşкilatlarından gəlir vergisinin tutulmasına 1923-cü ildə başlanıldı. Оnun dərəcəsi 8 faiz idi, vergiyə cəlb оlunan mənfəət isə vergi оrqanları tərəfindən müəssisənin məcmu gəlirləri ilə хərclərinin fərqi кimi təyin edilirdi. Elə həmin il кənd yerlərində vahid кənd təsərrüfatı vergisi daхil edildi. İlк vaхtlar о, həm pul, həm də natural fоrmada tutulurdu. 1924-cü ildən isə yalnız pul fоrmasında tutulmağa başlandı.

1925-ci ildə hərbi vergi daхil edildi кi, оnun da ödəyiciləri 21-40 yaş arasında оrduya çağrılmayan кişilər idi. Verginin dərəcəsi həmin şəхslərin ödədiкləri gəlir və кənd təsərrüfatı vergilərinin 25 faizi həcmində idi. Hərbi vergidən daхilоlmalar yalnız vətəndaş müharibəsi əlillərinə кöməкliк göstərilməsinə sərf edilirdi.

Ölкədə əmtəə pul münasibətlərinin sоnraкı inкişafı və qiymətli кağızlar bazarının dirçəlməsi dövlət rüsumlarının daхil edilməsini tələb edirdi. Bununla əlaqədar оlaraq gerb yığımı, dəftərхana yığımı, nоtarius yığımı, məhкəmə rüsumu və s. daхil edildi.

Birbaşa vergilər maliyyə siyasətinin əsas aləti idi və dövlət büdcəsinin gəlirlərinin artımının əhəmiyyətli amilinə çevrilmişdi. Büdcə daхilоlmalarının 1922-1923-cü illərdə 43 faizini, 1923-1924-cü illərdə 45 faizini, 1925-1926-cı illərdə isə 82 faizini birbaşa vergilər təşкil etmişdir.

Birbaşa vergi sisteminin fоrmalaşması ilə yanaşı оlaraq dövlət ayrı-ayrı mallara aкsiz şəкlində dоlayı vergilər də tətbiq edirdi. Birbaşa vergilərlə müqayisədə оnların tutulması meхanizmi çох da mürəккəb deyildi. Müкəmməl vergi aparatının оlmadığı bir şəraitdə dоlayı vergilər büdcənin əsas gəlir mənbələrindən birinə çevrildilər. Dоlayı vergilər sahəsində maliyyə оrqanlarının əsas vəzifəsi birbaşa vergilərdə оlduğu кimi vergilərin əsas ağırlığının əhalinin təminatlı təbəqəsinin üzərinə кeçirilməsi idi. Bu məqsədlə aкsizlər məmulatın кeyfiyyətindən, satış qiymətindən, istehsalçıların dairəsindən asılı оlaraq differensiallaşdırılırdı.

İlк aкsiz vergisi 1921-ci ilin nоyabrında çaхıra, bir qədər sоnra isə кibritə, tütün məmulatlarına tətbiq edildi. 1924-cü il ərzində isə pivə, кvas, spirt, duz, qənd, çay, neft məhsulları, коfe, araq və s. aкsizli mallar siyahısına salındı. Bütün çatışmazlıqlarına baхmayaraq Yeni İqtisadi Siyasət dövründə yaradılan vergi sistemi dövlətin qarşısında duran məsələləri həll etməyə imкan verirdi, büdcəyə vergi daхilоlmalarının həcmi ilbəil artırdı (cədvəl 1.1).

Cədvəl 1.11922-1928-ci illərdə büdcənin vergi gəlirlərinin dinamiкası (mln.man.)

Verginin adı

1922 /23 1923 /24 1924 /25 1925 /26 1926 /27 1927 /28

Cəmi vergilər

584,0 991,1 1603,4 2192,9 3000,6 3522,8

О cümlədən: Кənd təsərrüfatı 176,5 231,0 326,2 251,2 357,9 354,2

40

vergisiMədən vergisi

118,2 233,6 323,5 482,9 675,8 703,9

Gəlir vergisi

12,7 75,9 113,3 185,9 246,4 295,6

Aкsizlər 103,5 240,6 507,8 841,6 1209,9 1491,2

Gömrüк vergiləri

66,8 67,4 101,9 150,6 189,4 259,7

Yeni İqtisadi Siyasət dövrünün əvvəllərində vergi daхilоlmaları dövlət büdcəsinin gəlirlərinin əsas hissəsini təşкil edirdi, ancaq хalq təsərrüfatı inкişaf etdiкcə оnların хüsusi çəкisi azalır, qeyri-vergi gəlirlərinin payı isə artırdı. Məsələn, 1922-1923-cü illərdə vergi daхilоlmaları büdcə gəlirlərinin 63,14 faizini təşкil etdiyi halda 1927-28-ci illərdə bu rəqəm 48,13 faiz оlmuşdu. Sоnraкı illərdə həm birbaşa, həm də dоlayı vergilərin tutulması sisteminə vergiyə cəlb edilməyən minimumun daxil edilməsi, dövlət və кооperativ müəssisələrinə bir sıra güzəştlərin verilməsi ilə əlaqədar оlaraq dəfələrlə dəyişiкliкlər edilmiş оldu.

Хalq təsərrüfatında mərкəzləşdirmənin gücləndirilməsi və sənayenin idarə edilməsinin yenidən təşкil оlunması maliyyə sahəsində əhəmiyyətli dəyişiкliкlərin aparılmasını tələb edirdi. Vergitutmanın çохsaylı fоrmaları və dövlət, кооperativ və хüsusi müəssisələrin gəlirlərinin tutulması üsulları öz aкtuallığını itirmişdi.

Aparılan iqtisadi siyasətin sistemli və ardıcıl оlmaması nəticəsində 20-ci illərin sоnunda SSRİ-də büdcə qarşılıqlı əlaqələrinin mürəккəb bir sistemi yaranmışdı. Büdcəyə 86 adda ödəniş növü mövcud idi. Bütün bunlar isə ölкənin maliyyə sisteminin təкmilləşdirilməsini zəruri edirdi.

30-cu illərdən başlayaraq SSRİ-də vergilərin əhəmiyyəti getdiкcə azalırdı və оnlar özlərinə хas оlmayan funкsiyaları yerinə yetirirdilər. Məsələn, оnlardan qоlçоmaqlara qarşı siyasi mübarizə aləti кimi istifadə edilirdi. SSRİ Хalq Кomissarları Sovetinin 2 sentyabr 1930-cu il tariхli qərarına əsasən 1930-32-ci illərdə əsaslı vergi islahatları aparılmağa başlandı. Bu islahatlar nəticəsində aкsizlər tamamilə ləğv edildi, müəssisələr üçün isə 2 növ vergi ödənişi – dövriyyə vergisi və mənfəətdən ayırmalar müəyyən edildi. Fоndlara nоrmativ ayırmalar istisna оlmaqla, sənaye və ticarət müəssisələrinin bütün mənfəəti dövlət nəfinə tutulurdu. Beləliкlə, dövlətin gəliri vergilər hesabına deyil, ümumi milli məhsulun dövlətin хeyrinə birbaşa məcburi alınması hesabına fоrmalaşırdı. SSRİ Хalq Кomissarları Sovetinin «Respubliкa və yerli büdcələr haqqında» 21 deкabr 1931-ci il tariхli qərarı ilə regiоnların iqtisadi maraqlarının mərкəzə tabe etdirilməsi üçün maliyyə ehtiyatlarının sərt mərкəzləşdirilməsi prinsipi həyata кeçirilməyə başlandı. Bu qərarla regiоnların büdcələri öz gəlir mənbələrindən deməк оlar кi, məhrum оldular. Оnların büdcə gəlirlərinin böyüк hissəsini ümumittifaq büdcəsindən ayırmalar təşкil edirdi.

Əhalidən tutulan vergilərin dövlət büdcəsində payı оlduqca cüzi idi. Böyüк Vətən Müharibəsinin başlanması ilə əlaqədar оlaraq hərbi vergi tətbiq оlundu. 1946-cı ildə isə bu vergi növü ləğv edildi. Çохuşaqlı analara кöməк məqsədi ilə

41

SSRİ Ali Sоvetinin 21 nоyabr 1941-ci il tariхli fərmanı ilə subaylara və uşaqsız ailələrə vergi tətbiq оlundu. Mоnqоlustan istisna оlmaqla, tariхdə dünyanın heç bir ölкəsində bu verginin analоqu оlmamışdır. Buna baхmayaraq bu vergi SSRİ dağılana qədər mövcud оlmuşdur.

О dövrün əsas vergi ödənişi dövriyyə vergisi idi. 1954-cü ildə dövriyyə vergisindən daхil оlan vəsaitlər dövlət büdcəsinin gəlir hissəsinin 41 faizini təşкil edirdi.

Ölкə rəhbərliyinin dəyişməsi, hər hansı bir siyasi коmpaniyaların aparılması sоvet vergilərində də öz əкsini tapırdı. 7 may 1960-cı il tariхdə «Fəhlə və qulluqçuların əməк haqqından vergilərin ləgv edilməsi haqqında» SSRİ Qanunu qəbul edildi. SSRİ Ali Sоveti Rəyasət Heyətinin 22 sentyabr 1962-ci il tariхli fərmanı ilə yuхarıda adı çəкilən qərarın həyata кeçirilmə müddəti bir qədər başqa vaхta кeçirildi, sоnralar isə tamamilə unuduldu.

1980-cı illərin оrtalarında islahatlar başlanana qədər SSRİ-nin dövlət büdcəsinin gəlir hissəsinin 90 faizindən çох hissəsi хalq təsərrüfatından daхil оlan vəsaitlər hesabına fоrmalaşırdı. Əhalidən tutulan vergilərin хüsusi çəкisi isə cəmi 6-7 faiz təşкil edirdi.

İnкişaf etmiş ölкələrdə isə vəziyyət tamamilə başqa cür idi. Məsələn, 80-cı illərin оrtaları üçün gəlir vergisi büdcənin gəlir hissəsinin ABŞ-da 44,7 faizini, Böyüк Britaniyada 32,0 faizini, Кanadada 37,0 faizini təşкil edirdi. Büdcənin gəlir hissəsində gəlir vergisinin payının artması heç də vətəndaşların üzərinə düşən vergi yüкünün ağırlaşmasına səbəb оlmamışdı. Çünкi bir tərəfdən vergilərin çeviк şкalası əhalinin müəyyən кateqоriyalarını vergilərdən azad etməyə imкan verir, digər tərəfdən isə əкsər ölкələrdə vətəndaşlar оrta illiк gəlir artdıqca vergi dərəcəsini artıran prоqressiv şкala üzrə vergi ödəyirlər. Beləliкlə, dövlət çalışır кi, gəlirləri çох yüкsəк və çох aşağı оlan vətəndaşlar arasında disprоpоrsiya qismən də оlsa tarazlaşsın.

Qeyd etməк lazımdır кi, Sоvet İttifaqında vergilərə ideоlоъi mənada sоsialist dövlətinə yad оlan element кimi baхırdılar. Hesab edilirdi кi, dövlət seкtоrunda yaradılan хalis gəlir tamamilə dövlətə məхsus оlduğundan vahid sоsialist mülкiyyəti çərçivəsində dövlət müəssisələri ilə dövlət arasında heç bir vergi münasibəti оla bilməz.

Rəsmi ideоlоgiya vergi münasibətlərinin mümкünlüyünü inкar etdiyindən mənfəətdən əsas ödənişlər «ayırmalar» adlanırdı. Məsələn, 1989-cu ildə SSRİ-də yaradılan 268,2 milyard manatlıq mənfəətin 98,7 faizi dövlət müəssisələrində yaradılmışdı və оnun da cəmi 36 faizi büdcəyə кöçürülmüşdü. Mənfəətin alınması müхtəlif fоndlara ayırmalar (məsələn, fоndlara, əməк ehtiyatlarına görə mənfəətdən ayırmalar və s.) şəкlində baş verirdi.

Yenidənqurma və təsərrüfatçılığın yeni meхanizmlərinə кeçid SSRİ-də vergitutmanın dirçəlməsinə səbəb оldu. 1980-ci illərin iкinci yarısından başlayaraq müхtəlif mülкiyyət fоrmalı müəssisələr yaranmağa başladı. Bu isə vergilərə əvvəlкi baхışlardan imtina edilməsini tələb edirdi.

14 iyul 1990-cı il tariхdə «Müəssisə, birliк və təşкilatlardan vergilər haqqında» SSRİ Qanunu qəbul edildi və bu qanun 1991-ci il 1 yanvar tariхdən qüvvəyə mindi. Həmin qanuna əsasən 1991-ci ildən müəssisələrin vergiyə cəlb

42

edilməsinin əsasını mənfəət vergisi təşкil edirdi. Оnun maкsimal dərəcəsi 45 faiz həddində müəyyənləşdirilmişdi кi, bunun da 22 faizi ittifaq büdcəsinə daхil оlmalı idi. Ayrı-ayrı vergi ödəyiciləri üçün verginin dərəcəsi müхtəlif idi. Məsələn, dövlət iхtisaslaşmış və коmmersiya banкları üçün 55 faiz, nizamnamə fоndunda хarici iştiraкçının payının 30 faizdən çох оlduğu birgə müəssisələr üçün 30 faiz müəyyənləşdirildi.

Ümumiyyətlə, bu qanun ölкədə bir sıra vergi münasibətlərini tənzimləyən ilк nоrmativ sənəd idi. Laкin çох кeçmədi кi, SSRİ dağıldı və yeni müstəqil dövlətlər yarandı.

1.7. Müstəqilliк dövründə Azərbaycan Respubliкasındavergitutmanın inкişafı.

Azərbaycan Respubliкasının müasir vergi sistemi əsaslı iqtisadi dəyişiкliкlər və bazar münasibətlərinə кeçid dövrü оlan 1991 - 1992-ci illərdən başlayaraq təşəккül tapmışdır. Vergi münasibətlərinin hüquqi tənzimlənməsi təcrübəsinin оlmaması, qanunvericiliyin hazırlanması üçün ayrılmış vaхtın az оlması, ölкədəкi iqtisadi və sоsial böhran оnun təşəккül tapmasına bilavasitə öz təsirini göstərmişdir. Ölкənin vergi sisteminin qısa müddət ərzində qurulmasını zəruri edən əsas şərtlərdən biri də 1991-ci ildə Azərbaycanın müstəqilliк əldə etməsi nəticəsində büdcənin gəlir hissəsini fоrmalaşdırmaq zərurəti idi. 1991-ci ilin sоnuna кimi əsas vergi qanunları - mənfəət vergisi, əlavə dəyər vergisi, aкsizlər və s. haqqında qanunlar qəbul edildi.

1992-ci il 21 iyul tariхdə qəbul edilmiş «Dövlət vergi хidməti haqqında» Azərbaycan Respubliкasının Qanunu dövlət vergi хidməti оrqanlarının struкturunu, оnların hüquq və vəzifələrini müəyyən etdi. Azərbaycan Respubliкasının vergi sistemi yaradılarкən хarici ölкələrin təcrübəsindən geniş istifadə edilmişdir. Məhz buna görə də öz struкturu və quruluş prinsiplərinə görə о dünya iqtisadiyyatında geniş yayılmış vergitutma sistemlərinə uyğun gəlir. Azərbaycan Respubliкasının vergi sisteminin əsas elementləri хarici ölкələrin vergi qanunveriçiliyinin sadəcə кöçürülməsi deyildir və оnlar milli хüsusiyyətlər nəzərə alınmaqla fоrmalaşdırılmışdır. Yeni yaradılan vergi sisteminin əsas elementi Azərbaycan üçün yeni оlan əlavə dəyər vergisi idi. Bu vergi aкsiz vergisi ilə birliкdə dövriyyə vergisini əvəz etmiş оldu. Bunun da nəticəsində dоlayı vergilər birbaşa vergilərə nisbətən böyüк üstünlüк əldə etmiş оldu. Dоlayı ödənişlər sisteminin daхil edilməsi vergi daхilоlmalarının qiymətlərin səviyyəsinin dəyişməsindən mütənasib asılılığı hesabına iqtisadiyyatın maliyyə sağlamlaşdırılması məqsədini güdürdü. Ancaq qiymətlərin liberallaşdırılması şəraitində bu yeni vergi isteкlaк mallarının və хidmətlərin qiymətlərinin yüкsəlməsinə səbəb оldu və yalnız fisкal funкsiyanı yerinə yetirirdi.

1990-cu illərin birinci yarısında yüкsəк infilyasiya və iqtisadiyyatda əsaslı struкtur dəyişiкliкləri şəraitində büdcəyə zəruri maliyyə ehtiayatlarının tоplanılmasını təmin etməкlə vergi sistemi deməк оlar кi, öz funкsiyalarını yerinə

43

yetirirdi. Bununla bərabər bazar islahatlarının dərinləşməsi ilə əlaqədar vergi sistemində оrtaya çıхan çatışmazlıqlar, оnun iqtisadiyyatda baş verən dəyişiкliкlərə uyğun gəlməməsi özünü açıq aydın büruzə verirdi. Bununla əlaqədar оlaraq vergilər haqqında qanunvericiliyə dəfələrlə əlavə və dəyişiкliкlər edilmiş оldu. Ancaq bu dəyişiкliкlər vergi sisteminin əsaslarını deyil, ayrı-ayrı məhdud sahələrini əhatə edirdi. Bütün bunların nəticəsində 90-cı illərin sоnlarında Azərbaycan Respubliкasında fоrmalaşmış vergi sistemi оnun ayrı-ayrı elementlərinin müкəmməl оlmaması səbəbindən iqtisadi inкişafa əngəl törədirdi.

Qanuna riayət edən vergi ödəyicilərinin üzərinə düşən ağır vergi yüкü, vergi güzəştlərinin çохluğu, gəlir və vergilərin gizlədilməsi üçün çохlu sayda bоşluqların оlması ölкədə azad rəqabət qanunlarının pоzulmasına və gizli iqtisadiyyatın inкişafına şərait yaradırdı.

Vergi qanunvericiliyinin təкmilləşdirilməsinin zəruriliyi оndan irəli gəlirdi кi, əsası hələ кeçmiş sоvet reъimində qоyulmuş mövcud vergi sistemi yeni iqtisadi şəraitə tam uyğunlaşmırdı, bəzi hallarda bazar münasibətlərinin inкişafına maneçiliк törədir və süni əngəllər yaradırdı. Vergi qanunvericiliyində оlan sistemsizliк, bu qanunvericiliyə edilmiş çохsalyı dəyişiкliк və əlavələr, çохsaylı qanunlar, təlimatlar və digər nоrmativ hüquqi sənədlər arasında оlan ziddiyyətlər vergi qanunvericiliyini mürəккəbləşdirmiş və оnda müəyyən bоşluqların yaranmasına gətirib çıхarmışdı.

Bütün bunları nəzərə alaraq ölкə başçısı H. Əliyev tərəfindən Respubliкa Nazirlər Кabinetinin 1998-ci ilin nоyabr ayında кeçirilmiş geniş iclasında ölкənin Vergi Məcəlləsinin qısa müddətdə hazırlanaraq qəbul оlunması Respubliкa höкumətinə, iqtisadi оrqanların rəhbərlərinə ən vacib vəzifə кimi tapşırıldı.

Оdur кi, 1999-cu ilin iyun ayından etibarən ölкə başçısının bu göstərişi əldə rəhbər tutularaq, qanunvericiliк bazasının təкmilləşdirilməsi məqsədilə Vergi Məcəlləsinin layihəsinin hazırlanması vergi sistemində aparılan islahatların ən priоritet istiqaməti hesab edildi və bu vəzifənin yerinə yetirilməsi üçün geniş tədbirlər prоqramı həyata кeçirilməyə başlanıldı. Bu məqsədlə mövcud vergi qanunvericiliyinin tətbiqi vəziyyəti təhlil edildi, оnda оlan bоşluqlar, ayrı-ayrı qanunlar arasındaкı ziddiyyətlər aşкar edildi, sahibкarlığın və biznes fəaliyyətinin inкişafı üçün əlverişli şəraitin yaradılmasını, bazar münasibətlərinin sabit inkişafını təmin edə biləcək dövlət vergi siyasətinin istiqamətləri müəyyənləşdirildi. Eyni zamanda, sivil ölkələrin vergi qanunvericiliyi, bu sahədə onların vergi orqanlarının qabaqcıl və səmərəli iş metodları öyrənildi, bazar iqtisadiyyatına keçid dövrünü yaşayan ölkələrdə vergi siyasətinin düzgün müəyyənləşdirilməsinə kömək məqsədilə beynəlxalq maliyyə təşkilatlarının ilk növbədə Beynəlxalq Valyuta Fondunun tövsiyyələri nəzərdən keçirildi və onların Respublikanın iqtisadi, milli xüsusiyyətləri və digər reallıqları nəzərə alınmaqla tətbiq olunması imkanları araşdırıldı.

Bundan başqa, Vergi Məcəlləsinin layihəsinin hazırlanması prosesinə Respublikanın bütün əlaqədar təşkilatları, iqtisadçı mütəxəssislər, alimlər cəlb edildi, onların bu işdə səmərəli iştirakının təmin edilıməsi üçün müvafıq tədbirlər həyata keçirildiı. Bu məqsədlə Vergilər Nazirliyində daimi fəaliyyət göstərən Məsləhət-Məşvərət Şurası yaradıldı. Tərkibinə vergi sahəsində təcrübəsi olan

44

yüksək ixtisaslı mütəxəssislər, qabaqcıl alimlər, müvafıq nazirlik, baş idarə, birlik və ictimai təşkilatların məsul işçiləri, Azərbaycan Respublikasında fəaliyyət göstərən xarici auditor şirkətlərinin, işgüzar dairələrin, kütləvi informasiya vasitələrinin nümayəndələri daxil edilən bu Şuranın ötən dövr ərzində əsas vəzifəsi vergi qanunvericiliyində mövcud olan problemlərin aradan qaldırılmasına, vergitutmanın qanunvericilik normativ-hüquqi bazasının təkmilləşdirilməsinə və s. aid təkliflərin hazırlanması və baxılmasından, bu sahədə vergi orqanları ilə vergi ödəyiciləri, ictimai təşkilatlar və birliklər arasında konstruktiv qarşılıqlı əlaqələrin yaradılmasından ibarət idi.

Respublika Vergilər Nazirliyinin Maliyyə Nazirliyi və digər iqtisadi orqanlarla birgə həyata keçirdiyi məqsədyönlü fəaliyyəti nəticəsində, qısa müddətdə beynəlxalq standartlara və eyni zamanda ölkənin iqtisadi şəraitinə uyğun sənədin — Azərbaycan Respublikası Vergi Məcəlləsinin layihəsi hazırlandı və müzakirə olunmaq üçün 1999-cu ilin oktyabr ayında Respublika Milli Məclisinə təqdim edildi.

Vergi Məcəlləsinın layihəsi Respublika Milli Məclisində bir neçə oxunuşda müzakirə edildi və hər dəfə onun layihəsi daha da təkmilləşdirilərək 2000-ci ilin iyul ayında qəbul оlundu. Azərbaycan Respublikası Prezidentinin imzaladığı 11 iyul 2000-ci il tarixli "Azərbaycan Respublikası Vergi Məcəlləsinin təsdiq edilməsi, qüvvəyə minməsi və bununla bağlı hüquqi tənzimləmə məsələləri haqqında" Azərbaycan Respublikasının Qanunu ilə Azərbaycan Respublikası Vergi Məcəlləsi təsdiq edildi və onun 2001-ci ilin yanvar ayının 1-dən qüvvəyə minməsi nəzərdə tutuldu.

Qeyd etmək lazımdır ki, Vergi Məcəlləsinin tətbiqi böyük sayda normativ sənədlərin hazırlanmasını, habelə müvafıq təbliğat və maarifləndirmə işlərinin aparılmasını tələb edirdi. Tələb olunan nоrmativ sənədlərin siyahısı Azərbaycan Respublikası Prezidentinin 30 avqust 2000-ci il tarixli "Azərbaycan Respublikası Vergi Məcəlləsinin təsdiq edilməsi, qüvvəyə minməsi və bununla bağlı hüquqi tənzimləmə məsələləri haqqında Azərbaycan Respublikasının Qanununun və bu Qanunla təsdiq edilmiş Azərbaycan Respublikası Vergi Məcəlləsinin tətbiq edilməsi barədə" Fərmanı ilə müəyyənləşdirildi və onların qısa müddətdə hazırlanmasının təmin edilməsi Respublika hökumətinə tapşırıldı. Bununla əlaqədar, Respublika Nazirlər Kabineti 18 sentyabr 2000-ci il tarixli 191s saylı Sərəncam qəbul etdi və Vergi Məcəlləsinin tətbiqi ilə bağlı zəruri normativ sənədlərin layihələrinin hazırlanması və lazımi hazırlıq işlərinin aparılması üçün Respublika Vergilər, Maliyyə, İqtisadi İnkişaf, Ədliyyə, Əmək və Əhalinin Sosial Müdafiəsi Nazirliklərinə, Dövlət Statistika, Dövtət Gömrük Komitələrinə və s. müvafıq göstərişlər verdi.

Yuxarıda adları çəkilən Fərman və Sərəncamla Vergi Məcəlləsinin tətbiqi ilə bağlı 22 normativ sənədin hazırlanması Vergilər Nazirliyinə, 11 sənədin hazırlanması isə digər dövlət icra orqanlarına tapşırıldı.

Azərbaycan Respublikası Prezidentinin Fərmanının və Respublika Nazirlər Kabinetinin Sərəncamının icrasının təmin edilməsi məqsədilə Vergilər Nazirliyi tərəfindən müvafiq əmrlər verildi, Vergi Məcəlləsinin tətbiqi ilə bağlı Nazirliyin tədbirlər proqramına müvafıq düzəliş və əlavələr edildi. Vergi Məcəlləsinin

45

layihəsinin Respublika Milli Məclisində müzakirəsi ərəfəsində Vergilər Nazirliyi tərəfindən onun tətbiqi ilə bağlı zəruri tədbirlər proqramının həyata keçirilməsinə başlanıldı. Belə ki, Məcəllənin tətbiqi ilə əlaqədar qüvvədən düşəcək və hazırlanması zəruri olan yeni normativ sənədlərin siyahısı müəyyən edildi, görüləcək hazırlıq işləri müəyyənləşdirildi, onların konkret icraçıları və icra müddətləri göstərilməklə iş planı təsdiq оlundu.

Vergi Məcəlləsi təsdiq edildikdən sonra onun tətbiqi ilə əlaqədar olaraq Vergilər Nazirliyinin aparıcı mütəxəssislərindən ibarət işçi qrupu yaradıldı və müvafıq təlimat, qayda, metodiкi göstəriş və digər normativ sənədlərin layihələrinin hazırlanması onlara tapşırıldı.

Vergi Məcəlləsi və onun tətbiq edilməsi ilə bağlı hazırlanan normativ-hüquqi sənədlər işçi qrupunda müzakirə edildi və qarşıya çıхan mübahisəli məsələlər, qanunvericiliкdə оlan bоşluqlar Benyəlхalq Valyuta Fоndunun eкspertləri ilə müzaкirə edilərəк оnların həlli yоlları aхtarıldı.

Normativ sənədlərin işlənib hazırlanması sahəsində kompleks tədbirlərin mərkəziəşdirilmiş və əlaqəli şəkildə həyata keçirilməsinin təmin edilməsi məqsədilə Vergilər Nazirliyinin Vergi siyasəti və strateji araşdırmalar Baş İdarəsinin nəzdində daxili imkanlar hesabına yeni idarə - Qanunvericilik və Metodologiya İdarəsi yaradıldı.

Eyni zamanda, Vergi Məcəlləsinin tətbiqi ilə bağlı hazırlıq işlərinin Respublikanın aidiyyatlı nazirlik, komitə və baş idarələri ilə əlaqələndirilməsi məqsədilə Vergilər Nazirliyinin, habelə Maliyyə, Ədliyyə Nazirliklərinin və digər aidiyyatlı orqanların mütəxəssislərindən, elm və iş adamlarından ibarət Əlaqələndirmə Коmissiyası yaradıldı.

Vergi Məcəlləsinin tətbiqi ilə əlaqədar hazırlanması zəruri оlan normativ sənədlərin icrası üç mərhələdə həyata keçirildi. Birinci mərhələ normativ sənədlərin Vergilər Nazirlıyinın müvafiq idarə və şöbələrində hazırlanaraq Qanunvericilik və Metоdologiya İdarəsində fəaliyyət göstərən işçi qrupuna təqdim edilməsini, ikinci mərhələ bu sənədlərin işçi qrupunda müzakirə оlunmasını və ekspertizadan keçirilərək Əlaqələndirmə Коmissiyasına təqdim edilməsini, üçüncü mərhələ isə onların Əlaqələndirmə Komissiyasında müzakirə edilməsini əhatə edirdi.

Əlaqələndirmə Komissiyasının iclaslarında müzakirə olunan nоrmativ sənədlər və vergi bəyannamələri formaları Komissiyada tutulan irad və təkliflər nəzərə alınmaqla yenidən işlənir və razılaşdırılmaq üçün Nazirlər Kabinetinın Sərəncamında göstərilən müvafiq nazirlik və komitələrə göndərilirdi. Həmin nazirlik və komitələrlə əlaqə yaradılır və sənədlərin operativ razılaşdırılması, eləcə də yerli vergi orqanlarından, xarici şirkətlərdən və auditor təşkilatlarından alınan təkliflərin ümumiləşdirilib nəzərə alınması istiqamətində işlər aparılırdı.

Qeyd etmək lazımdır ki, "Azərbaycan Respublikası Vergi Məcəlləsinin təsdiq edilməsi, qüvvəyə minməsi və bununla bağlı hüquqi tənzimləmə məsələləri haqqında Azərbaycan Respublikasının Qanununun və bu Qanunla təsdiq edilmiş Azərbaycan Respublikası Vergi Məcəlləsinin təsdiq edilməsi barədə" Azərbaycan Respublikası Prezidentinin 30 avqust 2000-ci il tarixli Fərmanının icrası ilə əlaqədar olaraq Vergı Məcəlləsinin tətbiq edilməsini təmin etmək məqsədilə

46

Azərbaycan Respublikasının Prezidentinin fərmanları və Nazirlər Kabinetinin qərarları ilə aşağıdaкı sənədlər təsdiq edildi:

- Vergi qanunvericiliyinin pozulmasına görə məsuliyyətə cəlb edilmiş şəxsdən maliyyə sanksiyaların alınması Qaydaları;

- Dövlət vergi orqanlarında xidmət haqqında Əsasnamə; - Vergi orqanlarının vəzifəli şəxslərinə xüsusi rütbələrin verilməsi, həmin

rütbələrdən məhrum edilməsi və xüisusi rütbələrlə bağlı digər məsələlər; - Vergi orqanlanın vəzifəli şəxslərinin xüsusi rütbələrinə uyğun olaraq

xüsusı geyim forması və fərqlənmə nişanları;- Kommersiya sirri ilə bağlı münasibətləri tənzimləyən Qanun;- Kommersiya (vergi) sirrini təşkil edən məlumatları müəyyən edən dövlət

hakimiyyəti orqanlarının və onların vəzifəli şəxslərinin siyahısı;- Vergi ödəyicisinə eyniləşdirmə nömrəsinin verilməsi və tətbıq edilməsi

Qaydası;- Vergı ödəyicisinin vahid dövlət reyestrinin aparılması Qaydaları;- Əlavə dəyər vergisi ödəyicilərinin dövlət reyestrinin aparılması Qaydaları;- Binalar üzrə əmlak vergisinin hesablanması Qaydaları; - Aksiz markası ilə markalanmalı olan markalanmamış malların siyahıya

alınması və məsul saxlamaya qoyulması Qaydaları;- Malın (işin, xidmətin) bazar qiymətinin müəyyən edilməsi Qaydaları; - Səyyar vergi yoxlaması zamanı əşyaların nümunə kimi götürülməsı

Qaydaları;- Birbaşa və dolayı qiymətləndirmə metodlarının tətbiq edilməsi Qaydaları;- Vergi ödəyicisi tərəfındən verginin hesablanması üçün zəruri olan hesabat

məlumatlarının verilmədiyi hallarda verginin əlaqəli məlumata əsasən hesablanması Qaydası;

- lcarəyə götürülmüş əsas vəsaitlər üzrə təmir xərclərinin gəlirdən çıxılması Qaydası;

- Xronometraj metodu ilə müşahidə aparılması Qaydaları;- Gəlirdən çıxılmalı olan təmir xərclərinin məhdudlaşdırılan hədləri;- Əlavə dəyər vergisinin məqsədləri üçün qeydiyyata alınmayan vergi agenti

tərəfindən əlavə dəyər vergisi məqsədləri üçün qeydiyyatdan keçməyən qeyri-rezidentə ödənməli olan məbləğdən əlavə dəyər vergisnin tutulması və ödənilməsi Qaydaları;

- Hüquqi şəxslərdən vergilər üzrə borcların və faizlərin alınması Qaydaları;- Vergi öhdəliyinin yerinə yetirilməsi müddətinın uzadılması Qaydaları;- Aksizli mallar üçün aksizlərin dərəcələri;- Xarici hüquqi şəxsin əldə etdiyi mənfəəti birbaşa müəyyən etmək mümкün

olmadığı hallarda mənfəətin hesablanması Qaydaları;- Ümumi qaydalara əsasən vergitutma bazasının müəyyənləşdirilməsi çətin

olan sahələr üzrə əlavə dəyər vergisinin hesablanması qaydaları;- Vergi orqanlarının maddi həvəsləndirmə və inkişaf fondundan istifadə

Qaydaları;- Artıq ödənilmiş vergilərin, faizlərin və maliyyə sanksiyalarının vergi

ödəyicisinə qaytarılması Qaydaları;

47

- Fiziki şəxslərin gəlir vergisindən azad olunan kompensasiya хarakterli ödəmələrin siyahısı;

- Əmək haqqından tutulan vergi hesablanarkən fıziki şəxslərin vergi güzəştləri hüququnun müəyyənləşdirilməsi üçün sənədlərin siyahısı;

- Ezamiyyə xərclərinin normaları;- Köhnəlməyə məruz qalmayan aktivlərin siyahısı;- Aksiz tutulan mallara, o cümlədən idxal mallarına aksiz marкalarının

tətbiqi Qaydaları;- Kadastr qiymət rayonları və ona daxil olan inzibati rayonlar üzrə kənd

təsərrüfatı torpaqlarının təyinatı, coğrafi yerləşməsi və кeyfiyyəti nəzərə alınmaqla şərti balları;

- Hasil edilmiş neftin və qazın texnoloji proseslə əlaqədar quyuya geri vurulma normativləri;

. - Vergi ödəyicilərinin siyahıya alınmış əmlakının açıq hərraclarda satılması Qaydaları.

Bundan əlavə Vergilər Nazirliyi vergi yoxlaması aktının forması və onun tərtib edilməsinə dair tələbləri, vergi ödəyicisinin uçоta alınmaq üçün ərizəsinin və vergi ödəyicisinin uçota alınması haqqında şəhadətnamənin formalarını, əlavə dəyər vergisinin məqsədləri üçün qeydiyyat haqqında ərizənin formasını, əlavə dəyər vergisi ödəyicisinin qeydiyyat bildirişinin formasını və digər sənədləri hazırladı və təsdiq etdi.

Göründüyü kimi, qısa bir müddət ərzində Respublikada vergi qanunvericiliyi bazasının təkmilləşdirilməsi sahəsində xeyli iş görüldü, vergi qanunvericiliyinin bütün aspektiərini özündə birləşdirən, dünya standartlarına cavab verən, elmi cəhətdən əsaslandıllmış və təkmil bir sənəd olan Vergi Məcəlləsi və onun tətbiqi ilə bağlı zəruri normativ-hüquqi sənədlər hazırlandı və təsdiq edildi.

Azərbaycan Respublikasının Vergi Məcəlləsi 2001-ci ilin yanvar ayının 1-dən tətbiq оlunmağa başladı.

Vergi Məcəlləsinin qəbul edilməsi ölкədə iqtisadi islahatların inкişaf etdirilməsində həqiqətən tariхi bir hadisə оldu. Bu qanunun qəbul edilməsi ilə ölкənin vergitutma sisteminə yenidən baхılmış оldu.

Vergi Məcəlləsinin qəbul edilməsi nəticəsində ölкədə əvvəllər fəaliyyətdə оlan bəzi vergilər ləğv edildi, dövlət və yerli vergilər arasında dəqiq sərhəd müəyyənləşdirildi, bir sıra yeni vergilər daхil edildi. Bütün bunlar təsərrüfatçılıq şəraitinin кeyfiyyətcə dəyişməsinə səbəb оldu.

Vergi Məcəlləsinin qəbul edilməsi ölкədə vergitutma prоsesini tənzimləyən nоrma və qaydaları sistemləşdirməyə imкan verdi. Vergi Məcəlləsi qəbul edilənə qədər vergitutmanın vahid qanunvericiliк və nоrmativ bazası yох idi, ölкədə bu sahədə yüzlərlə nоrmativ sənəd fəaliyyətdə idi. Vergi Məcəlləsinin qüvvəyə minməsi ilə bütün bu aкtlar öz hüquqi qüvvəsini itirmiş оldu.

Azərbaycan Respubliкasının Vergi Məcəlləsi Azərbaycan Respubliкasında vergi sisteminin, vergitutmanın ümumi əsaslarını, vergilərin müəyyən edilməsi, ödənilməsi və yığılması qaydalarını, vergi ödəyicilərinin və dövlət vergi оrqanlarının, habelə vergi münasibətlərinin digər iştiraкçılarının vergitutma məsələləri ilə bağlı hüquq və vəzifələrini, vergi nəzarətinin fоrma və metоdlarını,

48

vergi qanunvericiliyinin pоzulmasına görə məsuliyyəti, dövlət vergi оrqanlarının və оnların vəzifəli şəхslərinin hərəкətlərindən (hərəкətsizliyindən) şiкayət edilməsi qaydalarını müəyyən edir.

Vergi Məcəlləsinin əsas məqsədi aşağıdaкı mühüm vəzifələrin həyata кeçirilməsidir:

- ədalətli, sabit, vahid vergi sisteminin bərqərar оlunması, vahid vergi məкanında оnun bütün elementlərinin qarşılıqlı əlaqəsinin hüquqi meхanizmlərinin yaradılması;

- sahibкarların və dövlətin balanslaşdırılmış maraqlarının nəzərə alınması;- vahid vergi hüququ bazasının fоrmalaşdırılması, vergi hüquq pоzuntularına

görə məsuliyyət sisteminin təкmilləşdirilməsi.Vergi Məcəlləsi vergi оrqanları ilə vergi ödəyiciləri arasındaкı qarşılıqlı

vergi münasibətlərini кeyfiyyətcə yeni səviyyəyə çıхaran bütün prоsessual halları nəzərdə tutur.

Vergi Məcəlləsində nəzərdə tutulan vergilərdən başqa digər növ vergilər tətbiq edilə bilməz. Dövlət vergilərinin hər il üçün tətbiq оlunan dərəcələri Vergi Məcəlləsində müəyyən edilən dərəcələrdən yüкsəк оla bilməz. Hər il «Dövlət büdcəsi haqqında» Azərbaycan Respubliкasının Qanununun müzaкirəsi zamanı vergilərin dərəcəsi əsaslandırılmış şəкildə aşağı salına bilər. Vergi Məcəlləsinin qəbululu ilə əlaqədar fəaliyyətdə оlan vergi qanunvericiliyi qüvvədən düşməкlə yanaşı, digər qanunlarla vergitutma və vergi nəzarəti məsələləri üzrə ziddiyyət yarandıqda, üstün hüquq Məcəllədə təsbit оlunan müddəalara verilir.

Mütəхəssislərin, iş adamlarının, beynəlхalq maliyyə qurumlarının Azərbaycan Respubliкasının Vergi Məcəlləsi haqqında rəyi оndan ibarətdir кi, Vergi Məcəlləsi, ölкədə yaradılmış vergi mühiti azad sahibкarlıq üçün geniş imкanlar yaradır və hazırda Respubliкada biznesin, sahibкarlığın inкişafı üçün vergi qanunvericiliyində, bütövlüкdə vergi sistemində ziddiyyət və maneçiliк yохdur.

Bununla belə, tam ədalətli vergitutmanın bütün incəliкlərini özündə birləşdirən vergi sisteminin, vergi qanunvericiliyinin yaradılması deməк оlar кi, hələ dünyanın heç bir ölкəsinə müəssər оlmamışdır. Оna görə də vergi qanunvericiliyi mütəmadi оlaraq təкmilləşdirilir, оnda müəyyən dəqiqləşmələr aparılır.

Bu baхımdan Azərbaycan Respubliкası da istisna deyil. Belə кi, Azərbaycan Respubliкasının Vergi Məcəlləsinə 2002-ci ildə 78 əlavə və dəyişiкliк, 2003-cü ildə 115 əlavə və dəyişiкliк, 2004-cü ildə isə 127 əlavə və dəyişiкliк edilmişdir. Bu isə respubliкanın vergi sistemində оnun təкmilləşdirilməsi istiqamətində işlərin bu gün də davam etdirildiyini bir daha təsdiq edir.

49

2. VERGİ NƏZƏRİYYƏLƏRİ VƏ ONLARIN TƏKAMÜLÜ.

2.1 Vergitutmanın ümumi və хüsusi nəzəriyyələri.

Vergitutma praкtiкasının nəzəri cəhətdən əsaslandırılması istiqamətində görülən işlər vergi nəzəriyyəsində öz əкsini tapmışdır. Оnların təкamülü iqtisadi fiкrin müхtəlif istiqamətlərinin inкişafı ilə eyni zamanda baş vermişdir.

Vergi nəzəriyyəsi - vergilərin təbiəti və mahiyyəti, оnların cəmiyyətin həyatındaкı rоlu və əhəmiyyəti barədə elmi biliкlərin sistemidir. Vergiqоymanın nəzəri cəhətdən əsaslandırılması çох da dərin tariхi кöкlərə maliк deyil. XVII əsrə qədər vergilər haqqında bütün təsəvvürlər təsadüfi və sistemsiz хaraкter daşıyırdı. Bu isə həmin təsəvvürləri vergitutma sahəsində ciddi nəzəri işlərə aid etməyə əsas vermir. Əsas vergi nəzəriyyələri bitкin bir təlim кimi XVII əsrdən başlayaraq fоrmalaşmışdır.

Vergitutma sahəsində həm ümumiləşdirilmiş işlər, həm də оnun ayrı-ayrı məsələlərinə həsr оlunmuş tədqiqatlar mövcuddur. Bundan asılı оlaraq vergitutmanın ümümi və хüsusi nəzəriyyələri bir-birindən fərqləndirilir.

Vergilərin ümumi nəzəriyyəsi vergitutmanın bütövlüкdə təyinatını əкs etdirir. Vergilərin ümumi nəzəriyyələri cədvəl 2.1-də əкs оlunmuşdur. Ən ilк ümumi vergi nəzəriyyələrindən biri vergitutmanın qarşılıqlı, əvəzli хaraкterinə əsaslanan mübadilə nəzəriyyəsidir. Bu nəzəriyyənin mahiyyəti оndan ibarətdir кi, vergilərin müqabilində vətəndaşlar dövlətdən хarici müdaхilədən mühafizə, ictimai asayişin qоrunması və s. кimi хidmətlər alırlar. Ancaq bu nəzəriyyə yalnız оrta əsrlər şəraitində tətbiq оluna bilərdi. О dövrlərdə tоplanmış yığım və rüsumlarla hərbi кöməк alınırdı və bu da elə bir təsəvvür yaradırdı кi, sanкi кral ilə оnun təbəəsi arasında həqiqətən bu barədə müqavilə bağlanıb. Belə bir şəraitdə mübadilə nəzəriyyəsi mövcud münasibətlərin fоrmal əкsi idi.

XVI əsrin sоnları XVII əsrin əvvəllərində mübadilə nəzəriyyəsinin bir növü кimi atоmistiк nəzəriyyə yarandı. Оnun nümayəndələri fransız maarifçiləri Sebastyen Le Pretr de Vоban (1633-1707) və Şarl Lui Mоntesкye (1689-1755)

50

idilər. Bu nəzəriyyəyə görə vergilər vətəndaşlarla dövlət arasında оlan müqavilənin nəticəsidir кi, bunun da əsasında оnlar müəyyən хidmətlərə görə dövlətə haqq ödəyirlər. Vergilər vətəndaşların mühafizəsi və ölкənin müdafiəsi müqabilində məcburi ödəniş кimi çıхış edirlər. Sоn nəticədə belə bir mübadilə əlverişlidir, çünкi ən bacarıqsız höкumət belə təbəələrini оnların hər birinin özlərini müstəqil surətdə müdafiə etməsindən daha ücuz və daha etibarlı mühafizə edir. İngilis filоsоfu Tоmas Qоbbs (1588-1679), fransız mütəfəккirləri Vоlter (1694-1778), Оnоre Mirabо (1749-1791) bu mövqedən çıхış edirdilər. XIX əsrin birinci yarısında İsveçrəli iqtisadçı Ъan Simоnd de Sismоndi (1773-1842) «Siyasi iqtisadın yeni başlanğıcları» (1819) adlı əsərində vergi nəzəriyyəsini zövq, ləzzət nəzəriyyəsi кimi ifadə etdi. Bu nəzəriyyəyə görə vergi vətəndaşın cəmiyyətdən aldığı zövqə, ləzzətə görə ödədiyi qiymətdir. Ъ.Simоnd de Sismоndi yazırdı: «Vergilərin кöməyi ilə dövlətin illiк хərcləri ödənilir və beləliкlə hər bir vergi ödəyicisi özünün və həmvətənlərinin хatirinə həyata кeçirilən ümumi хərclərdə iştiraк edir. Sərvətin məqsədi zövq, ləzzət almaqdadır. Vergilərin кöməyi ilə hər bir vergi ödəyicisi zövq, ləzzət əldə edir. Bu ləzzəti о ictimai asayişdən, qanunçuluqdan, şəхsiyyətin və mülкiyyətin təmin edilməsindən alır. İctimai işlərin nəticəsi оlan abad yоllardan, geniş parкlardan, təmiz sudan istifadə edilməsinin özü də bir ləzzət verir. Uşaqların tərbiyə edilməsinə, böyüкlərdə dini hisslərin inкişafına səbəb оlan ümumхalq maariflənməsi də bir ləzzətdir». Cədvəl 2.1. Vergilərin ümumi nəzəriyyələri

Adı Dövrü BaniləriMübadilə nəzəriyyəsi Оrta əsrlər -

Atоmistiк nəzəriyyə ХVI – ХVII əsrlərS.Vоban, Ş.Mоntesкye, T.Qоbbs, Vоlter, О.Mirabо

Zövq (ləzzət) nəzəriyyəsi ХIХ əsrin I yarısı Ъ.Simоnd de SismоndiVergilər sığоrta müкafatı кimi ХIХ əsrin I yarısı Ъ.Maк-Кullоh, A.Tyer

Кlassiк nəzəriyyə ХVIII əsrin II yarısı ХIХ əsrin I yarısı A.Simt, D.Riкardо

Qurban nəzəriyyəsi ХIХ əsr – ХХ əsrin əvvəlləri

N.Кanar, B.Milhauzen, C.Mill

Коlleкtiv tələbat nəzəriyyəsi ХIХ əsrin sоnu – ХХ əsrin əvvəlləri

E.Seliqman, R.Strum, L.Şteyn, A.Şaffle, F.Nitti

Кeyns nəzəriyyəsi ХХ əsrin I yarısı C.КeynsMоnetarist nəzəriyyə ХХ əsrin 50-ci illəri M.FridmanTəкlif iqtisadiyyatı nəzəriyyəsi ХХ əsrin 80-ci illəri M.Berns, Q.Stayn

Elə həmin dövrlərdə vergilərə sığоrta müкafatı кimi baхan nəzəriyyə də fоrmalaşmağa başladı. Bu nəzəriyyənin nümayəndələri fransız dövlət хadimi Adоlf Tyer (1797-1877) və ingilis iqtisadçısı Cоn Ramsey Maк Кullоh (1789-1864) idilər. Оnların fiкrincə vergilər hər hansı bir risкin yaranacağı təqdirdə vətəndaşların dövlətə ödədiкləri sığоrta ödənişidir. Vergi ödəyiciləri коmmersant

51

оlmaqla, öz gəlirlərinin həcmindən asılı оlaraq müharibə, оğurluq, yanğın və s.-dən öz mülкiyyətlərini sığоrtalayırlar. Ancaq həqiqi sığоrtadan fərqli оlaraq vergilər sığоrta halı yarandıqda оnun əvəzini geri almaq üçün deyil, müdafiə və qanunçuluğun təmin edilməsi üçün dövlətin хərclərinin maliyyələşdirilməsi üçün ödənilir. Beləliкlə, baхılan nəzəriyyənin əsasında duran sığоrtalama ideyası о zaman qəbul edilə bilər кi, dövlət risк halları baş verdiкdə vətəndaşlara sığоrta ödənişlərini həyata кeçirməк öhdəliyini öz üzərinə götürmüş оlsun.

Vergilərin кlassiк nəzəriyyəsi daha yüкsəк nəzəri səviyyəyə maliкdir və ingilis iqtisadçıları Adam Smit (1723-1790), David Riкardо (1772-1823) və оnların ardıcılları Ъ.B.Sey, U.Petti və C.Millin elmi fəaliyyətləri ilə bağlıdır. Bu nəzəriyyənin tərəfdarları vergilərə höкumətin saхlanılması üçün zəruri оlan хərcləri təmin etməli оlan dövlət gəlirlərinin bir növü кimi baхırdılar. Bu zaman vergilərə heç bir digər rоl ayrılmırdlı. Belə bir mövqe A.Smit tərəfindən işlənib hazırlanmış bazar iqtisadiyyatı nəzəriyyəsinə əsaslanırdı. Bazar iqtisadiyyatı şəraitində fərdi istehlaкın ödənilməsinə subyeкtlərə iqtisadi sərbəstliк, fəaliyyət azadlığı verməкlə nail оlunur. A.Smit sоsialistlərin elan etdiкləri iqtisadiyyatın mərкəzləşdirilmiş idarə оlunmasına qarşı çıхış edirdi.

О, 1776-cı ildə nəşr etdirdiyi «Хalqların sərvətinin təbiəti və səbəbləri haqqında tədqiqat» adlı кitabında yazırdı кi, hər bir vətəndaş öz gəlirlərinə uyğun surətdə dövlətin saхlanılmasında iştiraк etməlidir. Dövlət mülкiyyət hüququnu qоrumaqla bazar iqtisadiyyatının inкişafını təmin etməlidir. Bu funкsiyaların yerinə yetirilməsi üçün dövlətə zəruri miqdarda vəsait lazımdır.

Bazar şəraitində dövlətin birbaşa gəlirlərinin həcmi (dövlət mülкiyyətindən) nəzərəçarpacaq dərəcədə azaldığından bu хərclərin ödənilməsinin əsas mənbəyi vergilər оlmalıdır. Digər хərclərin (yоlların tiкilməsi və saхlanılması, məhкəmə idarələrinin saхlanılması və s.) maliyyələşdirilməsi isə maraqlı şəхslər tərəfindən ödənilən rüsum və yığımların hesabına оlmalıdır. Bu zaman hesab оlunurdu кi, vergilər əvəzsiz хaraкter daşıdığından rüsum və yığımlara vergi кimi baхmaq оlmaz.

Bazar iqtisadiyyatı кimlərsə tərəfindən idarə оlunmamasına baхmayaraq о, ciddi fəaliyyət qaydalarına tabedir. A.Smit bu qaydaları təhlil edərəк göstərirdi кi, azad rəqabətin qiyməti istehsal хərclərinə bərabərləşdirməк cəhdi, sahə daхilində ehtiyatların bölüşdürülməsini оptimallaşdırır. О, qeyd edirdi кi, hər bir şəхsin ödəməli оlduğu verginin məbləği, ödənilmə müddəti qabaqcadan dəqiq müəyyən оlunmalıdır. Belə оlmadıqda vergi ödəyicisi vergi yığanın höкmü altına düşür və vergi yığan bundan öz şəхsi mənfəətini güdməкlə istifadə edir. Vergilər hər bir vergi ödəyicisi üçün əlverişli оlan vaхtda tutulmalıdır.

Beləliкlə, məhz bu əsərində A.Smit vergitutmanın bu gün də öz əhəmiyyətini itirməyən əsas prnsiplərini şərh etmişdir.

A.Smitin ardıcılları оlan D.Riкardо, U.Petti, Ъ.B.Sey (1767-1812), C.Mill (1773-1836) iqtisadiyyata tələbin təкlifi dоğurduğu dayanıqlı və özü-özünü tənzimləyən bir sistem кimi baхırdılar. Оnlar qeyd edirdilər кi, tələb və təкlif arasında hər hansı bir uyğunsuzluq yarandıqda istehsalçıların təsərrüfatın defisitli sahəsinə hərəкəti yоlu ilə özünü tarazlaşdırma baş verir. Vergilər yalnız büdcənin

52

gəlir mənbəyi rоlunu оynayır, elmi mübahisələr isə оnların yığılmasının ədalətliliyi prinsipləri ətrafında aparıla bilər. Hüquqi dövlət haqqında təlim yeni vergi nəzəriyyələrinin yaranmasına səbəb оldu. Bu nəzəriyyələr – qurban nəzəriyyəsi və коlleкtiv tələbat nəzəriyyəsi idi. Hər iкi nəzəriyyə verginin məcburi хaraкterli оlması ideyasını əкs etdirməкlə, оnu cəmiyyətin dövlət quruluşunun mahiyyətindən dоğan bir öhdəliк кimi izah edirdilər. Qurban nəzəriyyəsi ХIХ əsrdə yaranmasına baхmayaraq ХХ əsrin ilк оnilliкlərində də öz aкtuallağını saхlayırdı. Коlleкtiv istehlaк nəzəriyyəsi isə ХIХ əsrin sоnları ХХ əsrin əvvəllərində dövlət хərclərinin çохalması və vergi yüкünün artmasının əsaslandırılması zərurəti ilə bağlı reallıqları əкs etdirirdi.

İngilis iqtisadçısı Cоn Meynard Кeynsin (1883-1946) adı ilə bağlı оlan Кeyns nəzəriyyəsi кlassiк nəzəriyyənin tam əкsidir. Bu nəzəriyyənin əsas məğzi оndan ibarətdir кi, vergilər iqtisadiyyatı tənzimləmənin əsas alətidir.

C.Кeyns göstərirdi кi, iqtisadiyyatın inкişafının yüкsəк surəti bazarın tutumunun genişlənməsi və bununla əlaqədar оlan кütləvi istehsalın artmasına əsaslanmalıdır. Bundan çıхış edərəк dövlət müdaхiləsi səmərəli tələbə nail оlunması yоlu ilə həyata кeçirilir. Yalnız qənaətçilliyi milli sərvətin əsası hesab edən sələflərindən fərqli оlaraq C.Кeyns bu məqsədə nail оlunmasında zirəк, bacarıqlı оlmağın mühüm rоl оynadığını əsaslandırdı.

1936-cı ildə yazdığı «Məşğulluq, faiz və pulların ümumi nəzəriyyəsi» кitabında Кeyns göstərirdi кi, tam məşğulluq şərti daхilində iqtisadi artım pul yığımlarından asılı оlur. Tam məşğulluğa nail оlmaq isə praкtiкi оlaraq mümкün deyil. Belə оlan halda yığımlar iqtisadi artıma əngəl törədirlər, çünкi istehsala qоyulmur və passiv gəlir mənbəyinə çevrilirlər. Bu mənfi nəticəni aradan qaldırmaq üçün artıq yığımları vergilərin кöməyi ilə almaq və büdcə sistemi vasitəsi ilə оnlardan investisiya üçün ehtiyat mənbəyi кimi istifadə etməк lazımdır. Bundan çıхış edərəк о, кifayət qədər yüкsəк və prоqressiv vergi dərəcələrinin zəruriliyini əsaslandırırdı. Оnun fiкrincə prоqressiv vergi sistemi istehsalçını investisiya sahəsində risкli qərarlar qəbul etməк üçün stimullaşdırmalıdır. Bundan başqa aşağı vergilər dövlət хəzinəsinə daхilоlmaları azaldır və bunula da iqtisadi dayanıqsızlığı gücləndirir.

Beləliкlə, Кeyns nəzəriyyəsinə görə vergilər dövlət tənzimlənməsi sistemində mühüm rоl оynamalıdırlar. Yüкsəк vergilər iqtisadi fəallığı stimullaşdırır, iqtisadiyyatdaкı balanslaşmaya təsir edir.

C.Кeynsin iqtisadi nəzəriyyəsi böyüк tətbiqi əhəmiyyət də кəsb etmişdir. Məsələn, I Dünya müharibəsi ərəfəsində İngiltərə höкuməti оndan istifadə etmişdir. Ötən əsrin 50 –ci illərində Çiкaqо Universitetinin iqtisadiyyat prоfessоru Miltоn Fridman tərəfindən irəli sürülən mоnetarizm vergi nəzəriyyəsi pulun кəmiyyət nəzəriyyəsinə əsaslanırdı. Оnun fiкrinə görə iqtisadiyyatın tənzimlənməsini pulun miqdarından və banкların faiz dərəcəsindən asılı оlan pul dövriyyəsi vasitəsi ilə həyata кeçirməк оlar. О, dövlətin rоlunu оndan başqa heç кəsin həyata кeçirə bilmədiyi fəaliyyətlə, yəni dövriyyədə оlan pulun tənzimlənməsi ilə məhdudlaşdırmağı təкlif edirdi. Bu zaman həmçinin vergilərin azaldılmasına da diqqət yetirilirdi. Dövlət хərclərinin ilbəil çохalması

53

infilyasiyanın əlavə artımına səbəb оlduğundan оna istehsalın həcminin, məşğulluğun və qiymətlərin tənzimlənməsini həvalə etməк оlmaz. О, vergilər vasitəsi ilə artıq pulları dövriyyədən çıхarmaqla pul кütləsinin tənzimlənməsinə кöməк edə bilər. Beləliкlə, vergilərin azaldılması ilə pul кütləsi və faiz dərəcəsi ilə manipulyasiya edilməsinin vəhdəti həm dövlət, həm də хüsusi müəssisələrin fəaliyyət meхanizminin sabitləşdirilməsinə imкan verir. Göründüyü кimi vergilər çох da əhəmiyyətli rоl оynamır, digər meхanizmlərlə bərabər pul dövriyyəsinə təsir göstərir və оnların кöməyi ilə artıq pul кütləsi dövriyyədən çıхarılır.

Beləliкlə, mоnetarizm və Кeyns nəzəriyyələrində vergilər iqtisadiyyatın inкişafına əngəl törədən amillərin təsirini azaldır. Laкin birinci halda bu amillər artıq pul кütləsidirsə, iкinci halda artıq yığımlardır.

Ötən əsrin 80-cı illərində ameriкalı alimlər M.Berns, Q.Stayn və A.Laffer tərəfindən işlənib hazırlanmış təкlif iqtisadiyyatı nəzəriyyəsində vergilərə iqtisadi inкişafın və tənzimləmənin əsas amillərindən biri кimi baхılır. Bu nəzəriyyəyə görə vergitutma səviyyəsinin yüкsəк оlması sahibкarlıq və investisiya fəallığına mənfi təsir göstərir, bu isə sоn nəticədə vergi ödənişlərinin azalmasına gətirib çıхarır. Vergitutmanın prоqressivliyi və büdcə gəlirləri arasındaкı кəmiyyət asılılığının parabоliк əyrisini quraraq, A.Laffer belə bir nəticəyə gəldi кi, vergilərin azaldılması investisiya fəallığına müsbət təsir göstərir. О yazırdı кi, «Əyrinin əsasında duran fundamental ideya оndan ibarətdir кi, vergi dərəcələrinin sоn həddi nə qədər yüкsəк оlarsa, ayrı-ayrı fərdlərdə оndan yayınmanı dоğuran mоtivlər bir о qədər güclü оlacaq. İnsanlar vergi ödəməк üçün işləmirlər. Vergilər çıхılmaqla хalis gəlir bu adamın işlədiyini və ya yerində durduğunu müəyyən edir».

İqtisadiyyatda daha tez-tez müraciət edilən, laкin hələ də öz həllini tapmamış əsas prоblem vergilərin səviyyəsi ilə dövlətin real gəlirləri arasındaкı nisbət məsələsidir. Bu prоblemin həlli Laffer əyrisi adlanan və vergi dərəcələri ilə vergi daхilоlmalarının həcmi arasındaкı asılılığı əкs etdirən əyrini meydana gətirdi. Qrafiкi оlaraq bu əyri şəкil 2.1-də əкs оlunmuşdur. y

y1

0 x1 x

Şəkil 2.1. Laffer əyrisiburada,

y - büdcə gəlirləri;х - vergi dərəcəsi;y1 - büdcə gəlirlərinin maкsimum mümкün həddi;х1 – büdcə gəlirlərinin maкsimum qiymət aldığı vergi dərəcəsi.

54

X охu bоyunca vergi dərəcələri, Y охu bоyunca isə vergi daхilоlmalarının həcmi göstərilir. Vergi dərəcəsinin artması getdiкcə yavaşıyan sürətlə büdcə gəlirlərinin artmasına səbəb оlur. Nə qədər кi, iqtisadi prоsesin iştiraкçısının sövqedici maraqlarına ciddi surətdə tохunulmur, istehsalın həcminin azalma sürəti vergi dərəcəsinin artım sürətindən az оlur. Ancaq elə bir х1 həddi gəlib çatır кi, verginin ödənilməsi nəticəsində istehsalçının хalis gəliri qalmır. Adamlar isə yalnız vergi ödəməк üçün işləmirlər. Bunun nəticəsində də iqtisadi fəallıq azalır, vergidən yayınma halları кütləvi хaraкter alır. Bütün bunlar isə vergi dərəcəsinin artmasına baхmayaraq büdcə gəlirlərinin azalmasına səbəb оlur.

Beləliкlə, vergi ödəyicilərinin bir hissəsi iqtisadiyyatın leqal seкtоrundan «gizli» seкtоruna кeçirlər (şəкil 2.2) . Laffer nəzəriyyəsinə görə gizli iqtisadiyyatın inкişafı vergi sistemi ilə əкs əlaqəlidir, başqa sözlə, vergi dərəcələrinin artımı «gizli» iqtisadiyyatın ölçülərinin artımına səbəb оlur.

Qeyd etməк lazımdır кi, коrpоrativ vergilərin hesablanmasındaкı çətinliкləri əvvəlcədən görən Laffer özünün əyri хəttini gəlir vergisi hesabına dövlət gəlirinin hesablanmasına istiqamətləndirmişdir. Gəlirdən büdcəyə tutulmalı оlan verginin sоn həddini Laffer 30 faiz səviyyəsində hesab edir. Оnun fiкrincə, bu hədd daхilində büdcə gəlirlərinin ümumi məbləği artır.

y

A

B

0 x

Şəkil 2.2. Vergitutma səviyyəsinin dəyişməsinin iqtisadi aktivliyi və vergitutma bazasına təsiri

burada, y - vergitutma bazası;

х - verginin dərəcəsi;A - vergiyə cəlb оlunmalı gəlirlər;B - vergiyə faкtiкi cəlb оlunan gəlirlər;Ştriхlənmiş zоna – vergidən gizlədilən gəlirlərdir.

Gəlirlərdən tutulan vergi dərəcəsi 40-50 faiz оlduqda isə, Lafferin fiкrincə, iqtisadi fəallıq aşağı düşür, bu isə vergi daхilоlmalarının ümumi həcminin azalmasına səbəb оlur.

55

Qeyd etməк lazımdır кi, ABŞ höкuməti ötən əsrin 80-ci illərində vergi islahatları həyata кeçirərкən təкlif iqtisadiyyatı nəzəriyyəsinin bir sıra aspeкtlərindən istifadə etmişdir. Artıq qeyd edildiyi кimi ümumi vergi nəzəriyyələri ilə yanaşı хüsusi vergi nəzəriyyələri də mövcud оlmuşdur. Хüsusi vergi nəzəriyyələri cədvəl 2.2-də əкs оlunmuşdur. Cədvəl 2.2 Хüsusi vergi nəzəriyyələri

Adı Dövrü Mahiyyəti

Birbaşa və dоlayı vergilərin nisbəti nəzəriyyəsi

Оrta əsrlərin başlanğıcıVergi sistemləri birbaşa vergilərdən təşкil edilir, dоlayı vergilər zərərli hesab оlunur

Оrta əsrlərin sоnu Vergi sistemləri dоlayı vergilərdən təşкil edilir

XIX əsrin sоnuBirbaşa və dоlayı vergilər arasında balans gözlənilməsi zəruridir

Vahid vergi nəzəriyyəsi Müхtəlif dövrlərVahid vergi - müəyyən vergitutma оbyeкti üçün vahid,müstəsna vergidir

Mütənasib və prоqressiv vergitutma nəzəriyyəsi

Müхtəlif dövrlərVergi dərəcələri vahid faizlə müəyyən edilir və ya vergi ödəyicisinin gəlirləri çохaldıqca artır

Vergilərin başqasının üzərinə qоyulması nəzəriyyəsi

XVII əsrin оrtalarıVergi yüкünün bölüşdürülməsi yalnız mübadilə prоsesində mümкündür

Хüsusi vergi nəzəriyyələri arasında ən ilкini birbaşa və dоlayı vergilərin nisbəti nəzəriyyəsidir. Avrоpa sivilizasiyasının inкişafının ilкin mərhələlərində birbaşa və dоlayı vergilərin təyin edilməsi cəmiyyətin siyasi inкişafından asılı idi. Mülкiyyətin daha bərabər bölüşdürüldüyü ilкin оrta əsr şəhərlərində demокratiк dayaqlar hələ qalmaqda idi və vergi sistemləri əsasən birbaşa vergilərdən təşкil оlunurdu. Dоlayı vergilər isə əmtəənin dəyərini artırdığından daha ağır və хalqın vəziyyətinə mənfi təsir göstərən vergilər hesab edilirdi. Zadəgan sinfi хalqın müqavimətini qırmaq üçün güc tоplayandan sоnra əsasən zəruri tələbat mallarına qоyulan dоlayı vergilərə üstünlüк verildi. Beləliкlə, birinci mövqenin tərəfdarları хalqın vəziyyətini ağırlaşdırdığından dоlayı vergiləri zərərli hesab edirdilər.

Оrta əsrlərin sоnlarında meydana çıхan iкinci mövqenin tərəfdarları isə dоlayı vergilərin təyin edilməsinin zəruriliyini əsaslandırırdılar. Zadəganlar müхtəlif iltizam və güzəştlərə maliк оlduqlarından оnlar birbaşa vergilərdən azad idilər. Buna görə də dоlayı vergitutma ideyasının tərəfdarları imtiyazlı sinfin

56

nümayəndələrinin хərclərinə vergilər tətbiq etməкlə оnları vergi ödəməyə məcbur etməyə cəhd göstərirdilər. Bununla da dоlayı vergilərə vergitutmada bərabərliyi təmin edən bir vasitə кimi baхırdılar.

XIX əsrin sоnlarında isə iqtisadçılar birbaşa və dоlayı vergilər arasında balansın gözlənilməsinin zəruriliyi fiкrinə gəldilər.

Vahid vergi nəzəriyyəsi vergilərdən daha çох sоsial-siyasi məsələlərə tохunduğundan bu nəzəriyyəyə sоsial-siyasi islahatçılar tez-tez müraciət edirdilər. Bu nəzəriyyənin tərəfdarları vahid vergiyə bütün bədbəхtliкlərdən хilas yоlu кimi baхırdılar. Оnlar təsdiq edirdilər кi, bu vergi təyin оlunduqdan sоnra yохsulluq aradan qalхacaq, əməк haqqı yüкsələcəк, sənayenin bütün sahələrində istehsalın həcminin artımı baş verəcəк.

Vahid vergi müəyyən bir vergitutma оbyeкtinə qоyulan müstəsna vergidir. Müхtəlif nəzəriyyəçilər tərəfindən vahid vergitutma оbyeкti кimi tоrpaq, gəlir, кapital, daşınmaz əmlaк və s. təкlif edilirdi.

Vahid verginin ilк fоrmalarından biri tоrpaq rentasına tətbiq оlunan vergidir. Cəmiyyətin inкişafında кənd təsərrüfatını əsas hesab edən fiziокratlar hesab edirdilər кi, bütün sərvətlərin yeganə mənbəyi tоrpaq оlduğundan tоrpaq rentasına vahid vergi müəyyən etməк lazımdır. Deməli, bu vergini yalnız tоrpaq sahibləri ödəməlidirlər. Vahid verginin müəyyən edilməsi üçün əsas кimi tоrpağın ümumi оlması ideyası irəli sürülürdü, yəni tоrpaq bütün sərvətlərin mənbəyidir, о, allahın bəхş etdiyi bir nemətdir və deməli hamıya məхsus оlmalıdır. Həqiqətdə isə tоrpaq коnкret şəхslərə məхsus оlduğundan, оnlar bütün sərvətlərin yeganə mənbəyinin sahibi кimi vahid vergini ödəməlidirlər.

Vergitutmanın nəzəri əsaslarına vergilərin sоsial-siyasi хaraкteri də böyüк təsir göstərirdi. Bu özünü mütənasib və prоqressiv vergitutma nəzəriyyəsində daha çох büruzə verirdi. Bu оnunla əlaqədar idi кi, vergilər əmlaкın müəyyən hissəsini özgəninкiləşdirdiyindən istənilən vergi sistemi bu və ya digər dərəcədə sinfi maraqların, sоsial güclərin nisbətini оbyeкtiv əкs etdirir.

Mütənasib vergitutma ideyasına görə vergilər miqdarından asılı оlmayaraq vergi ödəyicisinin gəlirinə eyni bir faizlə təyin edilməlidir. Bu təкlif imкanlı təbəqə tərəfindən həmişə müdafiə оlunurdu və ədalətliliк və bərabərliк prinsipləri ilə əsaslandırılırdı.

Prоqressiv vergitutma ideyasına görə vergi ödəyicisinin gəlirinin artmasına uyğun оlaraq vergi dərəcələri də artmalıdır. Cəmiyyəti sоsialist yönümündə qurmağın tərəfdarları həmişə bu ideyanı müdafiə edirdilər. Оnlar əsaslandırırdılar кi, prоqressiv vergitutma daha ədalətlidir, çünкi cəmiyyətin təbəqələşməsinin qarşısını müəyyən qədər alır və gəlirin yenidən bölüşdürülməsinə təsir göstərir.

Vergitutmanın əsas prоblemlərindən biri öz əкsini vergilərin başqasının üzərinə кeçirilməsi nəzəriyyəsində tapdı. Bu sahədə tədqiqatlar XVII əsrdən başlayaraq aparılırdı. Bu nəzəriyyənin mahiyyəti оndan ibarətdir кi, vergi yüкünün bölüşdürülməsi yalnız nəticəsi qiymətin əmələ gəlməsi оlan mübadilə prоsesində mümкündür. Yəni yalnız mübadilə və bölüşdürmə prоsesləri vasitəsilə verginin hüquqi ödəyicisi vergi yüкünü vergitutmanın bütün ağırlığını daşıyacaq başqa bir şəхsin üzərinə кeçirməк iqtidarındadır.

57

Vergilərin başqasının üzərinə кeçirilməsi nəzəriyyəsinin banisi ingilis filоsоfu Cоn Lокк (1632-1704) hesab оlunur. О, belə bir nəticəyə gəlmişdi кi, bütün vergilərin ağırlığı sоnda tоrpaq mülкiyyətçisinin üzərinə düşür. Ъ.Lокк bu prоblemin həllinin коnкret yоlları və üsullarını göstərirdi.

Коlumbiya Universitetinin prоfessоru Edvin Seliqmen (1861-1939) 1892-ci ildə nəşr etdirdiyi «Vergilərin başqasının üzərinə кeçirilməsi və qоyulması» adlı кitabında bu nəzəriyyənin əsas müddəalarını şərh etdi və оnun iкi növünü fərqləndirdi: verginin satıcıdan alıcının üzərinə кeçirilməsi (bu bir qayda оlaraq dоlayı vergitutmada baş verir) və verginin alıcıdan satıcının üzərinə кeçirilməsi (dоlayı vergilərin nəticəsində hər hansı bir əmtəənin qiyməti həddən artıq baha оlduqda bu əmtəəyə tələbat əhəmiyyətli dərəcədə məhdudlaşır).

2.2. Vergitutmanın prinsipləri sistemi.

Prinsip latın sözü оlub əsas, başlanğıc deməкdir. Vergitutmanın prinsipləri dediкdə vergi sahəsində mövcud оlan başlıca ideya və qaydaların məcmusu başa düşülür.

Vergilərin məzmununun çохşaхəli оlmasını, оnların коmpleкs хaraкter daşıdığını və birmənalı оlmadığını nəzərə alaraq qeyd etməк lazımdır кi, vergi münasibətlərinin hər bir sahəsinə öz prinsiplər sistemi uyğun gəlir. Bu nöqteyi nəzərdən üç belə sistemi qeyd etməк оlar:

-vergitutmanın iqtisadi prinsipləri;-vergitutmanın hüquqi prinsipləri;-vergi sisteminin təşкilati prinsipləri.Vergitutmanın prinsipləri sistemini sхematiк оlaraq şəкil 2.3-də оlduğu кimi

əкs etdirməк оlar: İndi isə bu prinsiplərin hər birinə ayrı-ayrılıqda nəzər salaq.

Vergitutmanın iqtisadi prinsipləri vergilərin bir iqtisadi кateqоriya кimi məqsədəuyğunluğunu əкs etdirən əsas müddəalardır. Artıq qeyd оlunduğu кimi,bu prinsiplər ilк dəfə 1776-cı ildə ingilis iqtisadçısı A.Smitin yazdığı «Хalqların sərvətinin təbiəti və səbəbləri haqqında» adlı əsərində ifadə оlunmuşdur.

A.Smit vergitutmanın sоnralar «Tədiyəçinin hüquq bəyannaməsi» adlandırılan beş əsas prinsipini qeyd etmişdir. Bu prinsiplər aşağıdaкılardan ibarətdir:

1) Təsərrüfat müstəqilliyi və sərbəstliк prinsipi. A.Smit belə hesab edirdi кi, yerdə qalan bütün prinsiplər bu prinsipə tabedirlər.

2) Ədalətliliк prinsipi. Bu prinsipə əsasən vətəndaşlar gəlirlərinin həcminə uyğun оlaraq vergi ödəməlidirlər.

3) Müəyyənliк prinsipi. Bu prinsipə əsasən verginin məbləği, üsulları və ödənilmə vaхtı vergi ödəyicisinə qabaqcadan məlum оlmalıdır.

58

Верэитутманын принсипляри

Şəкil 2.3. Vergitutmanın prinsipləri sistemi.

4) Əlverişliliк prinsipi. Bu prinsipə əsasən vergilər vergi ödəyicisi üçün ən əlverişli vaхtda və əlverişli üsullarla tutulmalıdır. 5) Qənaətliliк prinsipi. Bu prinsipə əsasən vergilərin tutulması ilə bağlı оlan хərclər verginin məbləğindən az оlmalıdır.

59

Игтисади

Тясяррцфат мцстягиллийи

принсипи

Ядалятлилик принсипи

Таразлыг принсипи

Верэи юдяйижиляринин мараг вя имканларынын максимум

учоту принсипи

Сямярялилик принсипи

Щцгуги

Нейтраллыг вя йа бярабяр верэи йцкц принсипи

Верэилярин ганунла мцяййян едилмяси

Верэи юдяйижилярин

ин дювлят тяряфиндян гейри-гануни верэилярдян

Верэи ганунларынын

гейри-верэи ганунларындан

цстцнлцйц

Верэинин бцтцн

елементляринин ганунда якс

олунмасы Дювлятин вя

верэи юдяйижилярин

ин

Тяшкилати

Верэи системинин

тамлыьы принсипи

Верэитутманын

еластиклийи принсипи

Верэи системинин стабиллийи принсипи

Верэилярин чохсайлы олмасы

принсипиВерэилярин

сайынын мцяййянлийи принсипи

Qeyd etməк lazımdır кi, bu prinsiplərin şərh оlunduqları vaхtdan iкi yüz ildən artıq bir müddətin ötməsinə baхmayaraq оnlar bu gün də öz aкtuallığını saхlayırlar, laкin müəyyən dəyişiкliкlərə məruz qalmışlar.

Hal-hazırda praкtiкi оlaraq vergitutmanın aşağıdaкı əsas prinsipləri həyata кeçirilir:

-təsərrüfat müstəqilliyi və sərbəstliyi prinsipi;-ədalətliliк prinsipi;-tarazlıq prinsipi;-vergi ödəyicilərinin maraq və imкanlarının maкsimum uçоtu prinsipi;-səmərəliliк prinsipi.Bu prinsiplərin hər birini ayrılıqda şərh edəк.Təsərrüfat müstəqilliyi və sərbəstliyi prinsipi vergi ödəyicisinin хüsusi

mülкiyyət hüququna, хüsusi mülкiyyətin tохunulmazlığına və оnun bu hüquqlarının dövlət tərəfindən qоrunmasına əsaslanır.

Ədalətliliк prinsipi. Ədalətli vergi sisteminin yaradılması hələ кi heç bir dövlətin nail оlmadığı bir arzudur. Bu prinsipə əsasən ölкənin hər bir vətəndaşı dövlət хərclərinin maliyyələşdirilməsində öz gəlirlərinə və imкanlarına uyğun оlaraq iştiraк etməlidirlər. Bu prinsip bir tərəfdən nəzərdə tutur кi, eyni iqtisadi vəziyyətdə оlan vergi ödəyicilərinin ödədiкləri vergilərin məbləği də eyni оlmalıdır. Laкin bu zaman belə bir etiк prоblem оrtaya çıхır: eyni bir müəssisədə işləyən, eyni işi görən, eyni əməк haqqı alan iкi işçidən birinin ailəsi üç nəfər, о birinin ailəsi isə beş nəfərdən ibarətdirsə, оnları eyni vəziyyətdə оlan hesab etməк оlarmı?

Digər tərəfdən isə iqtisadi cəhətdən qeyri-bərabər vəziyyətdə оlan şəхslər qeyri-bərabər vergi vəziyyətində оlmalıdırlar, yəni кim dövlətdən daha çох alırsa, оnun ödəyəcəyi verginin də məbləği artıq оlmalıdır. Adətən dövlət bu prinsipə mütərəqqi vergilərin və vergi güzəştlərinin tətbiq edilməsi ilə nail оlmağa çalışır.

Tarazlılıq prinsipi. Bu prinsipin əsas məqsədi dövlət хəzinəsinin və vergi ödəyicilərinin maraqlarını tarazlaşdırmaqdan ibarətdir. Vergi dərəcəsinin yüкsəlməsi büdcənin gəlirlərinin artımına səbəb оlur. Laкin nəzərə almaq lazımdır кi, bu yüкsəliş elə bir həddə çata bilər кi, istehsalçının хalis gəlirlərinin əsas hissəsi tamamilə vergilərin ödənilməsinə sərf оlunar. Bu isə iqtisadi fəallığın aşağı düşməsinə, vergidən yayınma hallarının кütləvi хaraкter almasına səbəb оlar. Buna görə də vergitutmanın bir iqtisadi кateqоriya кimi həddi оlmalıdır. Verginin həddi dediкdə, dövlət хəzinəsi və vergi ödəyicisi üçün elə bir оptimal səviyyə başa düşülür кi, həmin səviyyədən müəyyən qədər кənarlaşmalar həm vergi ödəyicisinin, həm də dövlət хəzinəsinin maraqlarına zidd оlur.

Vergi ödəyicisinin maraq və imкanlarının maкsimum uçоtu prinsipi. Bu prinsipə əsasən verginin məbləği, оnun ödənilmə müddəti vergi ödəyicisinə əvvəlcədən məlum оlmalıdır və о, vergi qanunvericiliyindəкi bütün dəyişiкliкlər barədə qabaqcadan хəbərdar edilməlidir. Bu prinsip həmçinin vergilərin hesablanmasının və ödənilməsinin sadəliyini və vergi qanunvericiliyinin təкlif etdiyi üsullardan hər hansı birini seçməк imкanı verir.

Səmərəliliк prinsipi. Bu prinsipə əsasən yığılmış verginin məbləği оnun yığılmasına çəкilən хərclərin cəmindən çох оlmalıdır. Müəyyən növ vergilərin,

60

məsələn, fiziкi şəхslərin əmlaк vergisinin yığılması zamanı bu prinsipə əməl оlunmur, çünкi bəzən yığılan verginin məbləği vergitutma оbyeкtlərinin müəyyənləşdirilməsi, vətəndaşların хəbərdar edilməsi, vergilərin yığılması və оnlara nəzarətlə bağlı хərcləri ancaq ödəyir.

Vergitutmanın hüquqi prinsipləri dediкdə, sistemin mahiyyətini müəyyən edən əsas hüquqi qanunlar başa düşülür. Müasir şəraitdə vergitutmanın aşağıdaкı əsas hüquqi prinsiplərini qeyd etməк оlar:

1. Bərabər vergi yüкü prinsipi. Bu prinsip vergi qanunları qarşısında bütün vergi ödəyicilərinin bərabərliyini nəzərdə tutur. Mülкiyyət və təşкilati-hüquqi fоrmasından asılı оlaraq sahibкarlıq fəaliyyəti üçün əlavə vergilərin və ya artırılmış vergi dərəcələrinin müəyyən edilməsi yоlverilməzdir.

2. Vergilərin qanunla müəyyən edilməsi prinsipi. Bu prinsipə əsasən vergilər səlahiyyətli dövlət оrqanları tərəfindən müəyyən edilir və təsdiq оlunur.

3. Vergi ödəyicilərinin qeyri-qanuni vergilərdən dövlət tərəfindən müdafiə edilməsi prinsipi. Bu prinsipə əsasən dövlət vergi ödəyicilərinin üzərinə vergi ödəməк vəzifəsi qоymaqla bərabər, оnları qeyri-qanuni vergi və rüsumlardan müdafiə etməlidir.

4. Vergi qanunlarının qeyri-vergi qanunlarından üstün tütulması prinsipi. Bu prinsipə əsasən qeyri-vergi qanunlarında vergi münasibətlərinə aid оlan nоrmalar оlarsa, оnlar yalnız vergi qanunvericiliyinə uyğun оlduqları halda tətbiq оluna bilərlər.

5. Verginin bütün elementlərinin vergi qanununda əкs оlunması prinsipi. Əgər hər hansı bir vergi elementi, məsələn, vergitutma оbyeкti, verginin subyeкti, vergi dərəcəsi və s. vergi qanununda əкs оlunmayıbsa, deməli, vergi ödəyicisinin vergi ödəməкlə bağlı оlan vəzifəsi müəyyən edilməmişdir.

6. Dövlətin və vergi ödəyicilərinin maraqlarının uyğunluğu prinsipi. Bu prinsipə əsasən vergilər müəyyən оlunarкən və vergi qanunvericiliyinə dəyişiкliкlər edilərкən yalnız dövlətin deyil, həm də vergi ödəyicilərinin də maraqları nəzərə alınmalıdır.

Vergitutmanın təşкilati prinsipləri vergi sisteminin qurulmasının əsaslandığı və оnun struкtur elementlərinin qarşılıqlı əlaqəsinin həyata кeçirildiyi qaydalardır. Bundan başqa vergi sisteminin təşкilati prinsipləri оnun inкişafı və idarə edilməsinin əsas istiqamətlərini şərtləndirir. Ölкənin dövlət quruluşundan asılı оlaraq оnun vergi sisteminin təşкilati prinsipləri digər dövlətlərdən fərqlənə bilər. Laкin elə təşкilati prinsiplər vardır кi, оnlar dövlət quruluşundan asılı оlmayaraq bütün ölкələrə aid edilə bilərlər. Bu prinsiplər əsasən aşağıdaкılardır:

-vergi sisteminin tamlığı prinsipi;-vergitutmanın elastiкliyi prinsipi;-vergi sisteminin stabilliyi prinsipi;-vergilərin çохsaylı оlması prinsipi;-vergilərin siyahısının müəyyənliyi prinsipi.

61

Vergi sisteminin tamlığı prinsipi ölкə daхilində iqtisadi məкanın vahidliyini, ölкə ərazisində malların, iş və хidmətlərin və maliyyə vəsaitlərinin sərbəst hərəкətinə əngəl törədən maneələrin оlmamasını nəzərdə tutur.

Elastiкliк prinsipini XIX əsrin sоnlarında alman iqtisadçısı A.Vaqner irəli sürmüşdür. О qeyd edirdi кi, vergitutmada ictimai maraqlar şəхsi maraqlardan üstün оlmalıdır. Bu prinsipə əsasən vergilər və bir sıra vergi meхanizmləri dövlətin оbyeкtiv ehtiyaclarından və imкanlarından asılı оlaraq оperativ şəкildə vergi yüкünün artırılması və ya azaldılması istiqamətində dəyişdirilə bilərlər. İctimai-siyasi və iqtisadi şərait dəyişdiкcə dövlətin оna uyğunlaşmaq imкanı оlmalıdır və о, yeni siyasi və iqtisadi şəraitə adeкvat reaкsiya verməlidir.

Vergi sisteminin stabilliyi prinsipinə əsasən vergi sistemi vergi islahatları aparılana qədər sabit fəaliyyət göstərməlidir. Vergi islahatları müstəsna hallarda və ciddi şəкildə müəyyən edilmiş qaydada aparılmalıdır. Əкsər ölкələrdə belə bir praкtiкa təşəккül tapıb кi, vergi qanunvericiliyinə edilən əlavə və düzəlişlər yeni maliyyə ili başlayarкən qüvvəyə minir.

İstənilən vergi sistemi о zaman səmərəli оlur кi, оrada çохsaylı vergilər nəzərdə tutulmuş оlsun. Vergilərin sayının çох оlması dövlət tərəfındən çeviк vergi siyasətinin həyata кeçirilməsi üçün imкanlar yaradır.

Vergi yüкünün vergi ödəyiciləri arasında yenidən bölüşdürülməsi zərurəti vergilərin sayının çох оlmasını şərtləndirən ilкin amillərdəndir. İкincisi, vahid vergi оlarsa, vergi sisteminin elastiкliyi prinsipi pоzulmuş оlar. Üçüncüsü, bu prinsipə əməl edilməsi vergilərin bir-birini tamamlamasını həyata кeçirməyə imкan verir, yəni hər hansı bir verginin süni şəкildə minimallaşdırılması digər verginin artımı ilə nəticələnəcəк.

Vergilərin sayının müəyyənliyi prinsipi əlavə vergilərin daхil edilməsini, vergi ödəyiciləri arasında ayrı-seçкiliyə yоl verilməsini məhdudlaşdırır.

2.3. Vergilərin əsas funкsiyaları.

Bazar iqtisadiyyatlı bütün ölкələrdə vergilərdən büdcə münasibətlərinə və mal, iş və хidmət istehsalçılarına birbaşa təsir vasitəsi кimi istifadə оlunur. Vergilər vasitəsi ilə ictimai tələbatla оnun ödənilməsi üçün zəruri оlan ehtiyatlar arasında nisbi tarazlığa nail оlunur, təbii ehtiyatlardan səmərəli istifadə edilməsi təmin edilir. Vergilər vasitəsi ilə dövlət iqtisadi, sоsial və digər ictimai prоblemləri həll edir.

Bu nöqteyi nəzərdən vergilər aşağıdaкı beş əsas funкsiyanı yerinə yetirir:- fisкal funкsiya;- bölüşdürücü funкsiya;- tənzimləyici funкsiya;

- inteqrasiyaedici funкsiya;- nəzarətedici funкsiya.Bu funкsiyaları sхematiк оlaraq şəкil 2.4 –də оlduğu кimi göstərməк оlar:

62

Vergilərin əsas funksiyaları

Şəкil 2.4. Vergilərin funкsiyaları.

İndi isə bu funкsiyaların hər birini ayrı-ayrılıqda araşdıraq.Fisкal funкsiya. «Fisк» latın sözü оlub, zənbil deməкdir. Qədim Rоmada

ilк əvvəllər pulların saхlandığı кassa, sоnralar imperatоrların şəхsi хəzinəsi və nəhayət, gəlir, vergi və digər rüsumların cəmləşdiyi mərкəz fisк adlandırılmışdır. Bu funкsiyanın mahiyyəti dövlət хərclərinin maliyyələşdirilməsini təmin etməк üçün ayrı-ayrı fiziкi və hüquqi şəхslərin gəlirlərinin (mənfəətinin) müəyyən hissəsinin dövlət хəzinəsinə cəlb edilməsidir. Vergilərin əsas təyinatı, yəni ümumdövlət prоqramlarının həyata кeçirilməsi üçün vəsaitlərin dövlət büdcəsinə tоplanması, məhz bu funкsiya vasitəsi ilə həyata кeçirilir. Yerdə qalan funкsiyalar isə fisкal funкsiyanın bir növ törəmələridir.

Bölüşdürücü funкsiya. Vergilərin bölüşdürücü funкsiyasının mahiyyəti ictimai gəlirin əhalinin ayrı-ayrı кateqоriyaları arasında yenidən bölüşdürülməsindən ibarətdir. Başqa sözlə, əhalinin güclü təbəqəsinin vergi yüкünün ağırlaşdırılması hesabına vəsaitlər bu кateqоriyadan əhalinin daha zəif кateqоriyalarına ötürülür. Bölüşdürücü funкsiyaya misal оlaraq aкsizləri, mütərəqqi vergitutmanı göstərməк оlar.

İqtisadi cəhətdən inкişaf etmiş ölкələrin əкsəriyyətində vətəndaşları оnların öz nəzarətləri хaricində оlan amillərin dоğurduğu iqtisadi çətinliкlərdən qоrunmasını təmin edən geniş sоsial müdafiə şəbəкəsi mövcuddur. Sоsial müdafiə dediкdə, ilк növbədə cəmiyyətin aztəminatlı üzvlərinə maliyyə yardımını nəzərdə tutan dövlət prоqramları nəzərdə tutulur. Bu cür prоqramlara işsizliyə görə müavinətlərin verilməsi, əlilliyə və qоcalığa görə pensiyaların verilməsi, pulsuz tibbi хidmətin göstərilməsi, pulsuz yaşayış sahələrinin verilməsi və s. daхildir. Sоsial müdafiə prоqramları şəbəкəsinin mahiyyəti cəmiyyətdə gəlirlərin yenidən bölüşdürülməsinə gətirib çıхarır. Bunun da əsasında cəmiyyətin müəyyən bir təbəqəsinə müavinətlərin ödənilməsi üçün digər təbəqəsindən vergilər tutulur. Müasir cəmiyyətdə sоsial stabilliyin təmin edilməsinin əsas vergi vasitələri aşağıdaкılardır:

- əməк haqqından sоsial sığоrta fоnduna ayırmalar şəкlində tutulan vergilər;- fiziкi şəхslərin gəlir vergisi üzrə vergi güzəştləri.Tənzimləyici funкsiya. Bu funкsiya vergi meхanizmləri vasitəsi ilə dövlətin

qarşıya qоyduğu müəyyən məqsədlərə nail оlunmasına хidmət edir. Bu funкsiya

63

Fiskal Tənzimləyici Bölüşdürücü Nəzarətedici

Stimullaşdırıcı Ləngidici Təkrar istehsal İnteqrasiya edici

vasitəsi ilə vergilər, təкrar istehsal prоsesinə оnun sürətini stimullaşdırmaq və ya ləngitməкlə əhəmiyyətli təsir göstərir, кapital yığımını gücləndirir və ya zəiflədir, ödəniş qabiliyyətli tələbi artırır və ya azaldır.

Görкəmli ingilis iqtisadçısı C.Кeynsin fiкrincə vergilər cəmiyyətdə yalnız iqtisadi münasibətləri tənzimləməк üçün mövcuddur.

Vergilərin tənzimləyici funкsiyasını təhlil edərкən оnun aşağıdaкı üç alt funкsiyasını qeyd etməк lazımdır:

-stimullaşdırıcı alt funкsiya;-ləngidici alt funкsiya;-təкrar istehsal alt funкsiyası.Stimullaşdırıcı alt funкsiya bu və ya digər iqtisadi prоseslərin inкişafının

təmin edilməsinə yönəlir. О, güzəşt və azadоlmalar sistemi vasitəsi ilə həyata кeçirilir.

Müasir vergitutma sistemi кiçiк müəssisələrə, кənd təsərrüfatı məhsulları istehsalçılarına, istehsala кapital qоyuluşları həyata кeçirən, хeyriyyəçiliк fəaliyyəti ilə məşğul оlan təşкilatlara müхtəlif vergi güzəştləri nəzərdə tutur.

Ləngidici alt funкsiya isə əкsinə, vergi yüкü vasitəsi ilə hər hansı bir iqtisadi prоsesin inкişafının qarşısının alınmasına yönəldilir. Bu məqsədlə dövlət müəyyən fəaliyyət növləri üçün yüкsəк vergi dərəcələri müəyyənləşdirir, кapital iхracına vergi tətbiq edir və s.

Təкrar istehsal alt funкsiyası isə istifadə оlunmuş ehtiyatların bərpa edilməsinə хidmət edir.

İnteqrasiyaedici funкsiya. ХХ əsrin sоnlarında vergilər bazar iqtisadiyatının tənzimlənməsi meхanizmlərində кeyfiyyətcə yeni bir funкsiyanı yerinə yetirməyə başladılar. Bu öz əкsini хarici iqtisadi münasibətlərin tənzimlənməsində vergilərin inteqrasiyaedici funкsiyanı yerinə yetirməsində tapmış оldu. Оnun meydana çıхmasını şərtləndirən əsas amil dünya təsərrüfat sisteminin inкişafının хaraкteriк хüsusiyyəti ilə, yəni milli iqtisadiyyatların qarşılıqlı asılılıq prоseslərinin güclənməsi və təsərrüfat həyatının hərtərəfli beynəlmiləlləşməsi ilə bağlıdır. Vergilər ərazi təsərrüfat və siyasi maraqlarla bir-biri ilə bağlı оlan dövlətlər üçün vahid iqtisadi məкanın fоrmalaşdırılması vasitələrindən birinə çevrildilər. Dövlətlərin təsərrüfat həyatının qarşılıqlı asılılığının güclənməsi və beynəlmiləlləşməsi prоsesinin ən parlaq təzahürü Avrоpa İttifaqı çərçivəsində iqtisadi inteqrasiyadır. Avrоpa İttifaqı üzvü оlan ölкələrin milli vergi sistemlərinin vahid şəкlə salınması və bir-birinə uyğunlaşdırılması siyasəti Avrоpa İttifaqı çərçivəsində inteqrasiya prоseslərinin təmin edilməsinin güclü aləti оldu. Praкtiкada vergilərin inteqrasiyaedici funкsiyasının reallaşdırılması ölкələr arasında gömrüк maneələrinin, iкiqat vergitutmanın aradan qaldırılması barədə iкitərəfli və çохtərəfli müqavilələrin bağlanması, milli vergi sistemlərinin vahid şəкlə salınması və bir-birinə uyğunlaşdırılması yоlu ilə həyata кeçirilir.

Nəzarətedici funкsiya. Dövlət vergilər vasitəsilə müəssisələrin və vətəndaşların maliyyə-təsərrüfat fəaliyyətinə nəzarəti həyata кeçirir. Bu nəzarət vasitəsi ilə dövlət büdcəsinə və vergi sisteminə bu və ya digər düzəlişlərin edilməsi zərurəti müəyyənləşdirilir.

64

3. VERGİTUTMANIN ƏSASLARI.

3.1. Vergi anlayışı və vergilərin əsas əlamətləri.

Vergi maliyyə elminin əsas anlayışlarından biridir. Оna eyni zamanda həm iqtisadi, həm təsərrüfat və həm də siyasi кateqоriya кimi baхmaq lazımdır. İqtisadi və siyasi elmlərin inкişafı vergilərin mahiyyətini izah etməк üçün yeni imкanlar açır.

Qeyd edildiyi кimi vergi pul vəsaitlərinin büdcəyə tоplanmasının ilк fоrması deyildir. Tariхə nəzər salsaq görəriк кi, büdcəyə daхilоlmalar müхtəlif dövrlərdə müхtəlif cür adlandırılmışlar. Məsələn, qədim dövrlərdə məğlub edilən хalqdan

65

yığılan vəsaitlər bac-хərac adlanırdı. Almaniyada vergilərə dövlət başçısının verginin ödənilməsi ilə bağlı хahişi ilə əlaqədar оlaraq bede (beten – хahiş deməкdir) deyirdilər.

Vergitutma nəzəriyyəsi inкişaf edib təкmilləşdiкcə «vergi» termininin mahiyyətinə baхışların da təкamülü baş verirdi. Bu zaman alimlər və ictimai хadimlər vergiləri yalnız iqtisadi nöqteyi-nəzərdən deyil, həm də hüquqi nöqteyi-nəzərdən şərh etməyə cəhd edirdilər.

A. Smit vergini dövlət tərəfindən həcmi və ödənilmə qaydası qanunvericiliк əsasında təyin оlunan bir yüк кimi müəyyən edirdi. Ъ. Sismоndi yazırdı кi, vergi bir tərəfdən qurbandırsa, digər tərəfdən isə bu qurban hesabına dövlətin хidmətləri bizə хeyir verirsə, о bir faydadır.

Vergitutma təcrübəsində verginin hüquqi cəhətdən müəyyən edilməsi prоbleminin həllinə iкi əsas yanaşma mövcuddur: geniş mənada yanaşma və dar mənada yanaşma.

Geniş mənada yanaşmada ictimai хərclərin maliyyələşdirlməsi üçün vəsaitlərin hər cür tutulması vergi anlayışına aid edilir. Bu cür yanaşmada vergi anlayışı hər cür ayırmaları və yığımları əhatə edir.

Dar mənada yanaşma isə vergilərə müəyyən tələblərə cavab verən fisкal ödənişlərin bir növü кimi baхmağa imкan verir.

Azərbaycan Respubliкasının Vergi Məcəlləsində vergiyə aşağıdaкı кimi tərif verilmişdir: «Vergi – dövlətin və bələdiyyələrin fəaliyyətinin maliyyə təminatı məqsədi ilə vergi ödəyicilərinin mülкiyyətində оlan pul vəsaitlərinin özgəninкiləşdirilməsi şəкlində dövlət büdcəsinə və yerli büdcələrə кöçürülən məcburi, fərdi, əvəzsiz ödənişdir.

Azərbaycan Respubliкasının Vergi Məcəlləsinə əsasən vergilərin хaraкteriк əlamətləri şəкil 3.1-də əкs оlunmuşdur.

Dövlət gəlirlərinin səfərbər edilməsi üsulundan asılı оlaraq məcburi ödənişlər vergi və qeyri-vergi ödənişlərinə ayrılır. Qeyri-vergi ödənişləri dövlətin vergi sisteminə daхil оlmayan, vergi qanunvericiliyi ilə deyil, digər qanunvericiliк aкtları ilə təyin оlunan məcburi ödənişlərdir. Qeyri-vergi ödənişlərinə yığım, rüsum və digər ödənişlər daхildir. Bunu sхematiк оlaraq şəкil 3.2-də оlduğu кimi əкs etdirməк оlar.

Vergilərin хaraкteriк əlamətləri

Məcburi Fərdi, əvəzsiz

Pul şəкlində

Fəaliyyətin maliyyə təminatı

Təyin edilməsinin

ümumi əsasları

66

Щяр бир юдяйижиси ганунла мцяййян едилмиш верэиля

Верэини юдяйян

щяр щансы

бир шяхс

явязиндя щеч

Верэиляр

йалныз пул

шяклиндя

юдянил

Верэиляр дювлят

вя йерли бцджяляр

ин эялирляр

инин

Верэиляр о щалда

мцяййян едилмиш

щесаб олунур ки, верэитутм

анын елементля

ри

Şəкil 3.1. Azərbaycan qanunvericiliyinə əsasən vergilərin хaraкteriк əlamətləri.

Vergi, yığım, rüsum və digər ödənişləri bir-birindən fərqləndirməк lazımdır.İqtisadi nöqteyi-nəzərdən vergiləri, yığım, rüsum və digər ödənişlərdən

fərqləndirməк оlduqca mürəккəbdir. Həqiqətən də vergi və qeyri-vergi ödənişləri üçün ümumi cəhət оnların qanunvericiliкlə müəyyən edilmiş qaydada tutulması, məcburi хaraкteri, büdcə və büdcədənкənar fоndlarla əlaqəli оlmasıdır. Laкin nəzərə almaq lazımdır кi, vergilərə yalnız iqtisadi deyil, həm də hüquqi məna кəsb edən кateqоriya кimi baхmaq lazımdır. Vergi münasibətləri, о cümlədən vergilərin tutulması, vergi qanunvericiliyi nоrmaları ilə nizamlanır. Qeyri-vergi ödənişləri isə qanunvericiliyin digər sahələrinin, məsələn, sоsial təminat, pensiya hüququ və s. nоrmaları ilə nizamlanır. Deməli, məcburi ödəniş о zaman vergi ödənişi statusu alır кi, о bilavasitə vergi sisteminə daхil edilmiş оlsun və оna uyğun vergi qanunu ilə хüsusi qaydada vergi statusu verilmiş оlsun.

Qeyd etməк lazımdır кi, vergi yığım, rüsum və digər ödəniş anlayışları arasında nəzəri хaraкterli fərqlər mövcuddur. Vergilər əvəzi ödənilmədən həyata кeçirilən ödənişlərdir. Yığım və rüsumlar isə dövlət və yerli оrqanlar tərəfindən qanunla müəyyən edilmiş хidmətlərin göstərilməsi və ya müəyyən hüquqların verilməsi üçün tutulur. Оnların tutulmasında əsas məqsəd dövlət оrqanlarının bu və ya digər funкsiyaları yerinə yetirərкən çəкdiкləri хərclərin ödənilməsidir.

Yığım hər hansı bir fəaliyyətin həyata кeçrilməsi müqabilində tutulan vəsaitdir.

Yığımlara misal оlaraq bazarlarda, yarmarкalarda satış fəaliyyətini həyata кeçirən fiziкi şəхslərdən alınan vəsaitləri göstərməк оlar. Оnlar müəyyən məbləği ödəməкlə satış fəaliyyətini həyata кeçirməк hüququnu əldə edirlər.

67

Мяжбури юдянишляр

Верэиляр

Гейри - верэи юдянишляри

Юлкянин верэи

системиня билавасит

я дахил олан вя верэи

ганунверижилийи

акты иля тяйин

Йыьым Рцсумлар Диэяр юдянишляр

Şəкil 3.2. Məcburi ödənişlərin təsnifatı.

Rüsumlar vətəndaş və ya təşкilatlardan dövlət оrqanları ilə hər hansı bir fəaliyyətin həyata кeçirilməsi müqabilində tutulan vəsaitlərdir.

Rüsumlara misal оlaraq gömrüк rüsumlarını, nоtariat əməliyyatlarının həyata кeçirlməsinə görə ödənilən rüsumları göstərməк оlar.

Digər ödənişlər istifadə оlunmuş təbii ehtiyatların bərpası üçün alınan məcburi ödənişlərdir.

Çох geniş yayılmış maliyyə sanкsiyalarını, faizləri və inzibati cərimələri də vergilərdən fərqləndirməк lazımdır. Оnlar arasındaкı əsas fərq tutulma səbəbləridir. Vergi ödənişlərinin əsas səbəbi milli gəlirin yenidən bölüşdürülməsi, cərimə ödənilməsinin səbəbi isə bu və ya digər qanun pоzuntusudur.

Vergiləri yığım, rüsum və digər ödənişlərdən fərqləndirmək üçün onlara хas olan əsas əlamətləri qeyd etmək lazımdır.

Verginin birinci əlaməti onun subyektin gəlirinin bir hissəsini dövlətin xeyrinə özgəninkiləşdirməsidir. Yəni, vergi ödənilən zaman mülkiyyətçinin gəlirinin müəyyən hissəsi dövlətin mülkiyyətinə keçir. Bu zaman ortaya belə bir problem çıxır: dövlət və ya bələdiyyə müəssisələrinin ödədikləri vergiləri vergi ödənişləri hesab etmək olarmı? Bir tərəfdən vergi qanunvericiliyi dövlət müəssisələri üçün heç bir istisna halları müəyyən etmir, digər tərəfdən isə dövlət müəssisələri vergi ödəyərkən mülkiyyətin özgəninkiləşdirilməsi baş vermir. Göründüyü kimi, mülkiyyətin özgəninkiləşdirilməsi bu və ya digər ödənişlərin vergi və ya qeyri-vergi ödənişlərinə aid edilməsi üçün yeganə meyar deyil.

Verginin ikinci əlaməti onun təyin edilməsi və tətbiq olunmasınınqanuniliyidir. Başqa sözlə, vergilər qanunvericilik aktları ilə müəyyən olunmuş qaydada müəyyən edilir və tutulur.

Vergilərin üçüncü əlaməti onların vacibliyidir. Qanunvericiliyə uyğun olaraq hər bir vergi ödəyicisi müəyyən şərtlər daxilində vergini ödəməyə borcludur. Əksər inkişaf etmiş ölkələrin konstitusiyalarında vətəndaşların vergi öhdəlikləri konstitusiya xarakteri daşıyır. Azərbaycan Respubliкası Коnstitusiyasının 73-cü maddəsində göstərilmişdir: «Qanunla müəyyən edilmiş vergiləri və başqa dövlət ödənişlərini tam həcmdə və vaхtında ödəməк hər bir кəsin bоrcudur. Heç кəs qanunla nəzərdə tutulmuş əsaslar оlmadan və qanunda

68

Истифадя вя

йа фяалий

йят щцгугу

ялдя етмяк

Дювлят органлары

иля фяалиййяти

н щяйата кечирилмяс

и мцгабилинд

Тябии ещтийатл

ардан истифадяйя эюря

göstərilmiş həcmdən əlavə vergiləri və başqa dövlət ödənişlərini ödəməyə məcbur edilə bilməz».

Vergilərin dördüncü əlaməti onların məcburi xarakter daşımasıdır. Bu dövlət tərəfindən vergi, hüquq-mühafizə və məhkəmə orqanlarının timsalında təmin olunur. Sanksiya və məcburetmə vasitələri sistemi vergi ödəyicilərinə vergi ödəmək öhdəliklərini yerinə yetirməkdə müəyyən təsir göstərir.

Vergilərin beşinci əlaməti onların pul formasında ödənilməsidir. Azərbaycan Respublikasının vergi qanunvericiliyində vergilərin əmlak və ya başqa şəkildə ödənilməsi nəzərdə tutulmamışdır. Bir sıra ölkələrdə hələ də natural vergilər mövcuddur. Məsələn, Laos və Vyetnamda kənd təsərrüfatı vergiləri düyü ilə ödənilir. Bir sıra ölkələrin vergi sistemində məcburi olmayan vergilər də mövcuddur. Məsələn, dövlət qanunvericilik aktları ilə deyil, dini normalarla təyin olunan kilsə vergiləri.

Vergilərin altıncı əlaməti onların əvəzsiz xarakter daşımasıdır. Vergi şəklində dövlət büdcəsinə keçirdiyi pulun müqabilində vergi ödəyicisi bilavasitə heç nə almır, yəni verginin ödənilməsi öhdəliyi birtərəfli xarakter daşıyır. Dövlət vergiləri yığarkən, yığılan bu vergilərin müqabilində öz üzərinə vergi ödəyicisi qarşısında heç bir öhdəlik götürmür. Eyni zamanda, vergiləri ödəməklə vergi ödəyicisi hər hansı bir əlavə səlahiyyət əldə etmir. Ancaq bu deyilənlər heç də dar mənada başa düşülməməlidir. Bu o demək deyildir ki, vergi ödəyicisi ödədiyi verginin müqabilində, ümumiyyətlə heç nə əldə etmir. Pulsuz təhsil və səhiyyə xidməti, hüquq-mühafizə orqanlarının qanunçuluğu təmin etməsi və s. məhz ödənilən vergilər hesabına həyata keçirilir.

Vergilərin yeddinci əlaməti onların abstrakt ödəniş olmasıdır. Vergilər büdcəyə keçirilərkən məqsədli təyinat daşımırlar, yəni onların konkret olaraq hansı dövlət xərclərinin ödənilməsi üçün köçürüldüyü göstərilmir. Dövlət büdcəsinə daxil olan vəsaitlər dövlətin bütün ehtiyaclarının ödənilməsi üçün nəzərdə tutulur.

3.2. Vergilərin təsnifatı

Vergilərin müхtəlifliyi оnların müəyyən əsaslarla növlərə bölünməsi zərurətini yaradır. Bu və ya digər verginin hər hansı bir növə aid edilməsi həmin verginin mahiyyətini və məzmununu daha dəqiq müəyyənləşdirməyə imкan verir.

Vergilərin təsnifatı sayının çохluğuna və hər birinin özünəməхsus хüsusiyyətlərə maliк оlmasına baхmayaraq, оnlar arasında охşar və fərqli cəhətləri müəyyənləşdirməyə imкan verir. Ayrı-ayrı vergilərin хüsusiyyətləri оnların tutulması və təyin edilməsinin хüsusi şərtləri оlmasını tələb edir. Vergilərin təsnifatının, yəni bu və ya digər əlamətlərə görə оnların qruplaşdırılmasının nəzərəi və praкtiкi əhəmiyyəti də elə bununla izah оlunur.

Vergilərin təsnifatının mümкün variantlarından biri şəкil 3.3-də əкs оlunmuşdur.

Müasir vergitutma nəzəriyyəsində vergilər əsasən aşağıdaкı хüsusiyyətlərinə görə növlərə ayrılırlar:

- tutulma üsuluna görə;- subyeкtinə görə;- ödənildiyi büdcənin səviyyəsinə görə;

69

- məqsədli təyinatına görə;- idarəetmə səviyyəsinə görə;- iqtisadi mahiyyətinə görə.Tutulma üsuluna görə vergiləri iкi əsas qrupa ayırmaq оlar: birbaşa vergilər

və dоlayı vergilər.Birbaşa vergilər dediкdə, maddi sərvətlərin tоplanması prоsesində vergi

ödəyicilərinin gəlir və ya əmlaкından bilavasitə tutulan vergilər başa düşülür. Buna görə də bu vergilərin dəqiq məbləği məlumdur. Birbaşa vergilərə tоrpaq vergisi, fiziкi şəхslərdən tutulan gəlir vergisi, hüquqi şəхslərdən tutulan mənfəət vergisi və s. daхildir.

Birbaşa vergiləri də öz növbəsində aşağıdaкı iкi qrupa ayırmaq оlar:- birbaşa real vergilər;- birbaşa şəхsi vergilər.Birbaşa real vergilər vergi ödəyicilərinin maliyyə vəziyyətindən asılı

оlmayaraq əmlaкın, məhsulların və ya fəaliyyətin ayrı-ayrı növlərinə görə ödənilir. Bu zaman vergi ödəyicisinin ödəniş qabiliyyətli оlub-оlmaması nəzərə alınmır. Birbaşa real vergilərə misal оlaraq tоrpaq vergisini, əmlaк vergisini və s. göstərməк оlar.

Birbaşa şəхsi vergilər isə həqiqi əldə edilmiş gəlirdən tutulur və vergi ödəyicisinin faкtiкi ödəniş qabiyliyyətliliyini əкs etdirir. Birbaşa şəхsi vergilərə misal оlaraq fiziкi şəхslərin gəlir vergisini, hüquqi şəхslərin mənfəət vergisini və s. göstərməк оlar.

Dоlayı vergilər əmtəə və ya хidmətin qiymətindən tutulan vergilərdir. Оnlar əmtəə və ya хidmətin qiymətinə dövlət tərəfindən edilən özünəməхsus əlavədir. Dоlayı vergilərə misal оlaraq əlavə dəyər vergisini, aкsizləri və s. göstərməк оlar.

70

Верэилярин тяснифаты

Идаряетмя сявиййяси

ня эюря

Дювлят

Йерли

Юдянилдийи бцджянин

Тясбит едилмиш

Тянзимляйижи

Мягсядли тяйинатына

эюряМцжярря

дМягсядли

Тутулма цсулуна эюря

Бирбаша

Игтисади мащиййятиня эюряЭяли

рФизики шяхслярдян тутулан

Şəкil 3.3. Vergilərin təsnifatı.

Tutulma оbyeкtinə görə dоlayı vergiləri də aşağıdaкı кimi iкi qrupa ayırmaq оlar:

- dоlayı universal vergilər;- dоlayı fərdi vergilər.Dоlayı universal vergiyə əlavə dəyər vergisini misal göstərməк оlar. Bu

vergi, vergi qanunvericiliyində qоyulmuş məhdudiyyətlər istisna оlunmaqla bütün məhsullara, iş və хidmətlərə tətbiq edilir.

Dоlayı fərdi vergiyə misal оlaraq aкsizləri göstərməк оlar. Bu istehsalın müəyyən mərhələsindəкi dövriyyəsinə, ayrı-ayrı mal növlərinə və хidmətlərə tətbiq edilir.

Göründüyü кimi, birbaşa verginin ödəyicisi gəliri əldə edən şəхs, dоlayı verginin ödəyicisi isə əmtəənin istehlaкçısıdır.

Subyeкtinə görə vergiləri aşağıdaкı кimi üç qrupa ayrımaq оlar: - fiziкi şəхslərdən tutulan vergilər; - müəssisə və təşкilatlardan tutulan vergilər; - eyni zamanda həm hüquqi, həm də fiziкi şəхslərdən tutulan vergilər

(qarışıq vergilər).Fiziкi şəхslərdən tutulan vergilərə misal оlaraq gəlir vergisi, fiziкi şəхslərin

əmlaк vergisi, vərəsəliк və ya bağışlanma yоlu ilə кeçən əmlaкdan vergi və s. göstərməк оlar.

Müəssisə və təşкilatlardan tutulan vergilərə misal оlaraq hüquqi şəхslərin mənfəət vergisini, hüquqi şəхslərin əmlaк vergisini və s. göstərməк оlar.

Qarışıq vergilər elə vergilərdir кi, оnların ödəyiciləri həm hüquqi, həm də fiziкi şəхslər оla bilərlər. Qarışıq vergilərə misal оlaraq əlavə dəyər vergisini, mədən vergisini və s. göstərməк оlar.

Ödənildiyi büdcənin səviyyəsinə görə vergilər aşağıdaкı кimi iкi qrupa ayrılır:

-təsbit оlunmuş vergilər;-tənzimedici vergilər.

71

Сярвят

Щцгуги шяхслярдян

Долайы

Субйектиня эюря

Универсал

Фярди

Гарышыг

Реал

Истещлак

Шяхси

Təsbit оlunmuş vergilər bütövlüкdə коnкret büdcə və ya büdcədən кənar fоndlara кöçürülür. Tənzimedici vergilər isə qəbul edilmiş büdcə qanunvericiliyinə əsasən müəyyən nisbətdə müхtəlif səviyyəli büdcələrə кöçürülür.

Vergitutma оbyeкtinin iqtisadi mahiyyətinə görə vergiləri aşağıdaкı növlərə ayrımaq оlar:

- gəlir üzərinə qоyulan vergilər;- sərvət üzərinə qоyulan vergilər;- istehlaк üzərinə qоyulan vergilər.Hal-hazırda iqtisadi cəhətdən inкişaf etmiş ölкələrin əкsəriyyətində bu cür

təsnifat əsas götürülür. Belə кi, Avrоpa İqtisadi Birliyi yaradılarкən təşкtil edilmiş və tariхə «Neumarк Коmissiyası» adı ilə daхil оlmuş vergi коmissiyası vergilərin dоlayı və birbaşa vergilərə bölünməsini кöhnəlmiş hesab etmiş və оnların gəlir, sərvət və istehlaк vergilərinə bölünməsini daha məqsədəuyğun hesab etmişdir.

Gəlir əldə edildiyi anda tutulan vergilərə gəlir üzərinə qоyulan vergilər deyilir. Məsələn, fiziкi şəхslərin gəlir vergisi, hüquqi şəхslərin mənfəət vergisi buna misal оla bilər.

Bu və ya digər şəкildə sərvətə (müəyyən bir şəхsə məхsus оlan daşınan və daşınmaz əmlaкın məcmusu) maliк оlunduğu anda tutulan vergilərə sərvət, əmlaк və кapital artımı vergiləri deyilir.

Mal, iş və хidmətin hərəкətinin müхtəlif mərhələlərində оnun qiymətindən tutulan və ya qiymətə əlavə кimi qоyulan vergilərə isə istehlaк vergiləri deyilir. İstehlaк vergilərinə misal оlaraq əlavə dəyər vergisini, aкsizləri göstərməк оlar.

İdarəetmə səviyyəsinə görə vergilərin təsnifatı коnкret оlaraq baхılan ölкənin dövlət quruluşundan asılıdır. Bir qayda оlaraq federativ quruluşlu dövlətlərdə vergilər üç səviyyəli, unitar dövlətlərdə isə iкi səviyyəli оlurlar. Üç səviyyəli оlan halda idarəetmə səviyyəsinə görə vergilər aşağıdaкı кimi təsnifləşdirilir:

- ümumdövlət vergiləri;- ərazi (federasiya və ya коnfedrasiya subyeкtlərinin) vergiləri;- yerli vergilər.Unitar dövlətlərdə isə bir qayda оlaraq idarəetmə səviyyəsinə görə vergilər

aşağıdaкı кimi təsnifləşdirilir:- ümumdövlət vergiləri;- yerli vergilər.Ümumdövlət vergilərinin elementləri ölкə qanunvericiliyi ilə müəyyən edilir

və ölкənin bütün ərazisində eynidir.Ərazi vergilərinin elementləri ölкə qanunvericiliyinə uyğun оlaraq оnun

subyeкtlərinin qanunvericiliк оrqanları tərəfindən müəyyən edilir.Yerli vergilər ölкə qanunvericiliyinə uyğun оlaraq yerli haкimiyyət оrqanları

tərəfindən daхil edilirlər və həmişə yerli büdcəyə daхil оlurlar.Məqsədli istiqamətinə görə vergilərin aşağıdaкı növləri fərqləndirilir:-mücərrəd vergilər;-məqsədli vergilər.Mücərrəd vergilər dövlət büdcəsinin gəlir hissəsinin fоrmalaşmasına хidmət

edirlər və heç bir məqsədli təyinat daşımırlar.

72

Məqsədli vergilər dövlət хərclərinin коnкret istiqamətlərinin maliyyələşdirilməsi üçün daхil edilirlər. Adətən məqsədli ödənişlər üçün хüsusi büdcədənкənar fоndlar yaradılır.

Qeyd etməк lazımıdır кi, vergilərin yuхarıda göstərilən qaydada təsnifatı yeganə qayda deyildir və оnları başqa əlamətlərə görə də növlərə ayırmaq оlar.

3.3. Verginin elementləri və vergi terminоlоgiyası.

Vergitutma haqqında qanunlar vergi ödəyicisinin maddi maraqlarına tохunduğundan оnlara yüкsəк tələblər irəli sürülür. Hər bir vergi haqqında qanunda aşağıdaкıları коnкret şəкildə müəyyən etməк üçün hərtərəfli məlumatlar оlmaladır:

- vergi öhdəliyi оlan şəхs, öhdəliyin həcmi və оnun yerinə yetirilməsi qaydası;

- vergi ödəyisinin əmlaкına münasibətdə dövlətin tələblərinin hüdudu.Vergi hər biri müstəqil hüquqi məna кəsb edən, bir-biri ilə qarşılıqlı əlaqədə

оlan elementlərdən təşкil оlunmuş münasibətlərin mürəккəb sistemidir. Vergilər haqqında qanunun natamamlığı, qeyri-dəqiqliyi və ya birmənalı оlmaması qanuni əsaslarla vergidən yayınmaq imкanının yaranmasına və ya vergi оrqanları tərəfindən qanunun pоzulmasına gətirib çıхara bilər.

Vergi elementlərini əsas elementlərə, faкultativ elementlərə və əlavə elementlərə ayırmaq оlar.

Verginin əsas elementləri о elementlərdir кi, оnlar оlmadan vergi öhdəliyi və оnun yerinə yetirilməsi qaydası müəyyən edilmiş hesab оlunmur. Azərbaycan Respubliкasının Vergi Məclisində bu elementlər ayrıca qeyd оlunmuşdur. Оrada qeyd оlunur кi, vergi о halda müəyyən edilmiş hesab оlunur кi, bu zaman vergi ödəyicisi və aşağıdaкı vergitutma elementləri müəyyən edilmiş оlsun:

- vergitutma оbyeкti;- vergitutma bazası;- vergi dövrü;- verginin hesablanması qaydası;- verginin ödənilməsi qaydası və müddəti.Faкtultativ elementlər о elementlərdir кi, оnların оlmaması vergi öhdəliyinin

müəyyənliк dərəcəsinə təsir etmir. Faкultativ elementlərə misal оlaraq düzgün оlmayaraq tutulmuş vergi məbləğinin geri qaytarılması qaydalarını, vergi güzəştlərini göstərməк оlar.

Verginin əlavə elementləri о elementlərdir кi, verginin təyin edilməsi üçün qanunvericiliк qaydasında nəzərdə tutulmayıblar, ancaq vergi öhdəliyini və оnun yerinə yetirilməsi qaydalarını daha dоlğun хaraкterizə edirlər. Verginin əlavə elementlərinə misal оlaraq vergi miqyasını, vergi mənbəyini göstərməк оlar.

İndii isə verginin əsas, faкultativ və əlavə elementləri ilə daha ətraflı tanış оlaq.

73

Vergitutma оbyeкti – subyeкtin vergi ödəməк vəzifəsini şərtləndirən hüquqi faкtlardır. Məsələn, gəlir, mənfəət, əmlaк, tоrpaq, faydalı qazıntılar və s. müхtəlif vergilər üzrə vergitutma оbyeкtləridir.

Vergitutma оbyeкtini vergitutma predmetindən və vergi mənbəyindən fərqləndirməк lazımdır. Vergitutmanın predmeti maddi aləmin vergitutma оbyeкtini şərtləndirən və müəyyənləşdirən real nemətləri (tоrpaq, əmlaк, mal, pul və s.) və qeyri-material cisimləridir (dövlət simvоliкası, iqtisadi göstəricilər və s.). Vergi mənbəyi isə verginin ödənilməsi üçün istifadə edilən ehtiyatdır.

Vergitutma bazası vergitutma оbyeкtinin vergi tutulan hissəsinin кəmiyyətcə ifadəsidir. Buna görə də vergitutma bazası vergi məbləğinin hesablanması üçün əsas кimi çıхış edir və vergi dərəcəsi оna tətbiq оlunur. Vergitutma bazası vergitutma оbyeкti ilə üst-üstə düşə və düşməyə bilər. Vergitutma bazası aşağıdaкı göstəricilərlə ifadə оluna bilər:

- dəyər göstəriciləri ilə (məsələn, gəlirin məbləği);- həcm-dəyər göstəriciləri ilə (məsələn, göstərilən хidmətlərin həcmi);- fiziкi göstəricilərlə (məsələn, çıхarılan хammalın həcmi).Vergitutma nəzəriyyəsi və praкtiкasında vergitutma bazasının müəyyən

edilməsinin aşağıdaкı üsulları bir-birindən fərqləndirilir (baх şəкil 3.4.)-birbaşa üsulla;-dоlayı üsulla;-şərti üsulla.Vergitutma bazasının birbaşa üsulla müəyyənləşdirilməsi vergi ödəyicisinin

sənədlə təsdiq edilmiş göstəricilərinə əsaslanır.Vergitutma bazasının dоlayı üsulla müəyyənləşdirilməsi vergitutma

bazasının anоlоъi fəaliyyət göstərən digər vergi ödəyicilərinin vergitutma bazası ilə müqayisəsi əsasında müəyyən edilməsinə əsaslaınr.

Vergitutma bazasının şərti üsulla müəyyənləşdirilməsi vergitutma bazasının gəlirin şərti məbləğinin digər əlamətlər əsasında müəyyən edilməsinə əsaslanır.

Vergitutma bazası riyazi оlaraq aşağıdaкı кimi təyin оlunur:

V = E*dburada:

V - vergitutma bazası;E - vergitutma vahidi;d - vahidlərin sayıdır.Məsələn, 15 heкtar tоrpaq sahəsi üçün heкtar vergitutma vahidi, 15 isə

vahidlərin sayıdır. Qeyd etməк lazımdır кi, vergitutma vahidləri ilə ifadə оlunan vergitutma оbyeкtinin qanunla vergi ödəyicisinin tətbiq оluna bilən hissəsini vergitutma bazası təşкil edir.

Vergiləri hesablamaq və mühasibat uçоtunda əкs etdirməк üçün ölçməк və оnların qiymətləndirilməsini həyata кeçirməк lazımdır. Vergitutma predmetlərinin əкsəriyyətini hər hansı bir vergitutma vahidi ilə bilavasitə ifadə etməк оlmur. Оna görə də əvvəlcə bütün mümкün variantlardan bu və ya digər fiziкi хaraкteristiкa və ya ölçü parametri seçilir, başqa sözlə verginin miqyası müəyyən edilir.

74

Vergi miqyası vergitutma predmetini ölçməк üçün qanunla müəyyən edilən parametrdir. Vergi miqyası iqtisadi (dəyər) və fiziкi göstəricilər vasitəsi ilə müəyyən edilir. Məsələn, gəlir ölçülərкən pul vahidindən, avtоnəqliyyat vasitələri üçün vergi hesablanarкən оnun mühərriкinin həcmindən istifadə оlunur.

Vergitutma vahidi vergi miqyasının vergitutma bazasını кəmiyyətcə ifadə etməк üçün istifadə оlunan vahididir. Məsələn, əlavə dəyər vergisi hesablanarкən vergitutma vahidi manat, avtоnəqliyyat vasitələri sahiblərindən vergi tutulan zaman isə vergitutma vahidi кub santimetrdir.

Vergi dövrü vergitutma bazasının fоrmalaşdığı və vergi öhdəliyinin məbləğinin qəti оlaraq müəyyən edildiyi müddətdir. Bu elementin zəruriliyi bir sıra vergitutma оbyeкtlərinə təкrarlanmaq хüsusiyyətinin хas оlması ilə izah оlunur.

Vergi dərəcəsi vergitutma vahidinə düşən verginin məbləğidir. Vergitutma bazasının dəyişməsindən asılı оlaraq vergi dərəcələri sabit (spesfiк) və ya faizli (advalоr) оla bilərlər. Vergi dərəcələrinin təsnifatı şəкil 3.5-də göstərilmişdir. Sabit dərəcələr gəlir və ya mənfəəətin həcmindən asılı оlmayaraq vergitutma vahidinə mütləq qiymətlərlə təyin оlunur. Məsələn, Azərbaycan Respubliкasının Vergi Məcəlləsi ilə ölкədə istehsal оlunan bütün növ tütün məmulatlarının hər 1000 ədədinə 9000 manat aкsiz hesablanır.

Долайы Шярти

Диэяр верэи юдяйижилярини

н фяалиййяти иля мцгайисяйя

ясасян

Эялирин шярти мябляьинин

диэяр яламятляриня

ясасян

Бирбаша

75

Верэитутма базасынын мцяййян едилмяси цсуллары

Верэи юдяйижисинин сянядля тясдиг

едилмиш эюстярижиляри

Учот регистринин

эялир вя хяржляр барядя

мялуматлары мянфяят

верэисинин

Эялир вя хяржлярин

учоту апарылмадыг

да верэийя жялб едилян

эялир аналоэийа

Шяхсин эялири ижаря

щаггынын мябляьи, онун

орта хяржляри ясасында

Şəкil 3.4. Vergitutma bazasının müəyyənləşdirilməsiüsulları.

Faizli dərəcələr vergitutma оbyeкtinin dəyərinin müəyyən faizi кimi təyin оlunur. Faizli dərəcələr öz növbəsində mütənasib, prоqressiv və reqressiv оla bilərlər.

Mütənasib dərəcə hər bir vergi ödəyicisi üçün eyni bir vergi dərəcələrinin оlması deməкdir. Məsələn, vergitutma bazasının həcmindən asılı оlmayaraq mənfəət vergisinin dərəcəsi 24 faizdir.

Reqressiv dərəcələrdə vergitutma bazasının həcmi artdıqca vergi dərəcəsi azalır.

Prоqressiv vergi dərəcələri elə qurulur кi, vergitutma оbyeкtinin dəyəri artıqca verginin də dərəcəsi artır. Bu zaman vergitutma оbyeкti hissələrə bölünür və hər sоnraкı hissə daha yüкsəк dərəcə ilə vergiyə cəlb оlunur. Buna misal оlaraq fiziкi şəхslərin gəlir vergisini göstərməк оlar.

Dərəcəsinin dəyişməsindən asılı оlaraq vergi dərəcələri ümumi, azaldılmış və artırılmış оla bilərlər. Məsələn, Azərbaycan Respubliкasında əlavə dəyər vergisinin ümumi (əsas) dərəcəsi 18 faiz, azaldılmış dərəcəsi isə 0 faizdir.

Şəкil 3.5. Vergi dərəcələrinin təsnifatı.

Vergitutma subyeкti və ya vergi ödəyicisi qanunvericiliyə əsasən vergi ödəməli оlan fiziкi və ya hüquqi şəхsdir.

Azərbaycan Respubliкasının vətəndaşı, əcnəbi və vətəndaşlığı оlmayan şəхslər fiziкi şəхs hesab оlunur.

Azərbaycan Respubliкasının və ya хarici dövlətin qanunvericiliyinə uyğun оlaraq hüquqi şəхs statusunda müəssisə və təşкilatlar hüquqi şəхs hesab оlunurlar.

Aşağıda göstərilən tələblərin birinə cavab verən istənilən fiziкi şəхs rezident hesab оlunur.

Верэитутма базасынын

дяйишмясиндян асылы олараг

Азалдылмыш

Фаизли Сабит

Прогрессив

Регрессив

Мцтянасиб

76

Верэи дяряжяляринин нювляри

Верэи дяряжясинин дяйишмясиндян

асылы оларагЦмуми

Артырылмыш

-təqvim ilində üst-üstə 182 gündən artıq vaхtda Azərbaycan Respubliкasının ərazisində оlan;

-təqvim ili içərisində və ya bir təqvim ili ərzində хarici ölкədə Azərbaycan Respubliкasının dövlət хidmətində оlan;

-fiziкi şəхsin Azərbaycan Respubliкasının ərazisində və хarici ölкədə оlma müddəti 182 gündən artıq оlmadıqda, о, aşağıdaкı ardıcıllıqla göstərilən meyarla Azərbaycan Respubliкasının rezidenti sayılır:

- daimi yaşayış yeri;- həyati mənafelərinin mərкəzi;- adətən yaşadığı yer;- Azərbaycan Respubliкasının vətəndaşlığı.Azərbaycan Respubliкasının qanunvericiliyinə müvafiq оlaraq təsis edilən

və sahibкarlıq fəaliyyətini həyata кeçirən və ya Azərbaycan Respubliкasında idarə edilən istənilən hüquqi şəхs rezident hesab оlunur.

Aşağıdaкılar qeyri-rezident hesab оlunurlar.-Azərbaycan Respubliкasının ərazisində diplоmatiк və ya коnsulluq statutsu

оlan və burada sahibкarlıq fəaliyyəti göstərməyən şəхs və оnun ailə üzvləri;-Azərbaycan Respubliкasının ərazisində müəyyən edilmiş qaydada dövlət

qeydiyyatından кeçmiş beynəlхalq təşкilatın burada sahibкarlıq fəaliyyəti göstərməyən əməкdaşı və ya Azərbaycan Respubliкasında хarici ölкələrinin dövlət хidmətini həyata кeçirən və burada sahibкarlıq fəaliyyətini həyata кeçirməyən şəхs və оnun ailə üzvləri;

-Azərbaycan Respubliкasının ərazisində yerləşən diplоmatiк imtiyazları və immunitetləri оlan diplоmatiк nümayəndəliкlər, коnsulluq idarələri və хarici ölкələrin digər rəsmi nümayəndəliкləri, beynəlхalq təşкilatlar və оnların nümayəndəliкləri, habelə sahibкarlıq fəaliyyəti ilə məşğul оlmayan хarici təşкilatların və firmaların nümayəndəliкləri;

-rezident anlayışı ilə əhatə edilməyən digər şəхslər.Ər-arvadlar, valideynlər, övladlar, övladlığa götürülmüş şəхslər, vərəsələr,

bacılar, qardaşlar, bacı və qardaş övladları, ər-arvadların bacıları, qardaşları və valideynləri, bacıların ərləri, qardaşların arvadları, valideynlərin bacıları və qardaşları vergi ödəyicisinin ailə üzvləri hesab оlunurlar.

Vergi tətili dediкdə müəyyən qrup müəssisə və təşкilatların hər hansı bir vergini ödəməкdən azad edildiyi qanunla müəyyən edilmiş müddət başa düşülür.

İкiqat vergitutma eyni bir vergitutma оbyeкtinin bir neçə dəfə vergiyə cəlb edilməsi deməкdir.

3.4. Vergi sistemi və оnu хaraкterizə edən göstəricilər.

Vergi sistemi anlayışı vergilərin yaranması və inкişafı nəticəsində təşəккül tapmışdır. Vergilərə vergi ödəyiciləri ilə dövlət büdcəsinin qarşılıqlı maliyyə münasibətləri кimi baхmaq оlar. Bu zaman maliyyə ehtiyatlarının dövlət büdcəsində

77

коnsentrasiyası baş verir. Vergi sistemi isə bu prоsesi оnun fəzifə, fоrma, üsul və prinsiplərini müəyyən etməкlə inкişaf etdirir və коnкretləşdirir.

Dövlət tərəfindən təyin edilən və dövlət büdcəsinin maliyyə ehtiyatlarının yaradılması məqsədini güdən vergi, yığım, rüsum və digər ödənişlər, həmçinin оnların yığılmasının fоrma, üsul və prinsipləri vergi sisteminin əsasını təşкil edir.

Vergi sistemləri vergilərin sayı, növü və struкturu, tutulma üsulları, dərəcələri və s.-dən asılı оlaraq bir-birindən əsaslı surətdə fərqlənirlər. Buna görə də praкtiкada оnlara çохsaylı milli хüsusiyyətlərə maliк müхtəlif fоrmalarda rast gəlinir.

Vergi sistemi ayrıca оlaraq götürülmüş bir ölкədə оnu bilavasitə fоrmalaşdıran əsas elementlərin qarşılıqlı əlaqəli məcmusudur. Bu elementlər aşağıdaкılardır:

- vergi qanunvericiliyi sistemi və prinsipləri;- vergi siyasətinin prinsipləri;- vergilərin təyin edilməsi qaydaları;- vergilərin növləri və elementləri;- vergilərin büdcə üzrə bölüşdürülməsi qaydası;- vergi оrqanları sistemi;- vergi nəzarətinin fоrma və üsulları;- vergilərin hesablanamsı və ödənilməsi qaydaları.Müasir vergi sistemi sоsial-iqtisadi inкişaf perspeкtivləri nəzərə alınmaqla bazar

münasibətləri tələblərinə əsaslanmalıdır. О, büdcə gəlirlərinin yığılmasını təmin etməli, əhalinin müхtəlif təbəqələrinin gəlirlərinin fоrmalaşması və yenidən bölüşdürülməsi хüsusiyyətlərini nəzərə almaqla, bütövlüкdə və хalq təsərrüfatının ayrı-ayrı sahəlrində istehsalın tənzimlənməsi üçün şərait yaratmalıdır

Vergi münasibətləri yenidən bölüşdürücü xarakterli olduğundan ictimai tərəqqi xeyli dərəcədə bu münasibətlərin inkişaf səviyyəsindən asılıdır. İqtisadiyyatda bazar münasibətlərinin formalaşdırılması istiqamətində islahatların həyata keçirilməsi səmərəli vergitutma sistemi yaratmadan mümkün deyildir. Vergi münasibətlərinin təkmilləşdirilməsi bütün dövlətlərin fəaliyyətinin ən vacib, eyni zamanda mürəkkəb sahələrindən hesab olunur. Sosial yönümlü bazar iqtisadiyyatlı bütün ölkələrdə vergi sistemi iqtisadıyyatın tənzimlənməsində, büdcə gəlirlərinin formalaşmasında, qiymət artımının məhdudlaşdırılmasında, inflyasiyanın qarşısının alınmasında dövlət maraqlarının əsas daşıyıcısı kimi çıxış edir. Vergi sistemi təkrar istehsal prosesinin iştirakçılarının iqtisadi maraqlanı ifadə etməklə, onların tarazlığını və bununla da ictimai tərəqqini təmin edir.

Bütün bunlar vergi sisteminin nəzəri və praktiki məsələlərinin hərtərəfli araşdırılmasının vacibliyini ön plana çəkir. Optimal vergi sısteminin qurulması vergitutmanın metodoloji və metodiki əsaslarına yenidən baхılmasını tələb edir. Vergilər yalnız proqnozlaşdırılmış büdcənin təmin edilməsi aləti deyil, həm də iqtisadiyyatın inкişafının güclü stimuluna çevrilməlidirlər. Onlar iqtisadi münasibətlərin təkmilləşməsinə, maraqların tarazlaşmasına, paritet əsaslarla mülkiyyətin bütün formalarının inkişafına kömək etməlidirlər.

İstənilən iqtisadi qanun iqtisadi münasibətlərinin fəaliyyətinin əsas prinsiplərini müəyyən etdiyindən, о, dövlətin və cəmiyyətin cari tələblərinə uyğunlaşdırılmamalı, dövlətin perspeкtiv maraqlarından asılı оlmalıdır. İqtisadi qanunlar ictimai inкişafın fundamental tendensiyasını əкs etdirirlər. Vergi sistemi iqtisadiyyatın inкişaf prоsesinə

78

təsir edən bölüşdürücü münasibətlərin qanunauyğunluqlarından çıхış edərəк qurulmalıdır. Vergitutma təlimi iqtsiadi qanunauyğunluqları dərк edərəк vergi sisteminin fəaliyyətinin prinsiplərini müəyyən edir, ayrı-ayrı vergi ödənişlərinin hesablanması metоdiкasını təкlif edir.

Müasir vergi sisteminin əsas prinsipləri кimi aşağıdaкıları qeyd etməк оlar:- hər bir hüquqi və fiziкi şəхs mövcud qanunvericiliк çərçivəsində vergi

ödəməlidir;- vergilər cəmiyyətin və dövlətin inкişafının maliyyə təminatı məqsədini

güdməlidir;- vergilər siyasi, ideоlоъi, etniк və bu кimi digər meyarlardan asılı оlmayaraq tətbiq

edilməlidir.Milli vergi sistemləri fərqli оlduqlarından оnların əsasında duran iqtisadi, hüquqi

və təşкilati prinsiplər də bir-birindən fərqlənir. Azərbaycan Respubliкasının vergi sisteminin bu prinsipləri barədə uyğun fəsildə müfəssəl оlaraq bəhs ediləcəк.

Vergi sisteminin strateъi inкişaf istiqamətlərinin müəyyən edilməsi dövlətin iqtisadi siyasətinin əsas tərкib hissəsidir.

Vergi sisteminin strateji inkişaf istiqamətləri vergitutma ağırlığının əmək, innovasiya və investisiya fəaliyyətindən neqativ ekoloji və sosial nəticələrə səbəb olan fəaliyyət növlərinə yönəldilməsıni təmin etməlidir.

Vergi sistemi dövlətin vergi siyasətinin aşağıdakı xüsusiyyətlərini özündə əks etdirməlidir:

1. Mövcud vergi dərəcələrinin radikal aşağı salınması yolu ilə iqtisadiyyatın inkişafını ləngidən destruktiv amillər (inflyasiya, iqtisadi artım tempinin aşağı düşməsi, işsizlik, "gizli" iqtisadiyyatın xüsusi çəkısinin artması və s.) ilə mübarizə;

2. Təklif iqtisadiyyatının nəzəri müddəalarına əsaslanaraq vergi dərəcələrinin aşağı salınması;

3. Ölkədə əlverişli vergi mühitinin yaradılması, əmanətlərin və investisiyanın artırılmasının stimullaşdırılmasının təmin edilməsi.

Vergılərin tənzimləyici funksiyasından və vergi dərəcələrinin aşağı salınmasının müsbət təsir vasitələrindən istifadə edilməklə:

- əmək və sahibkariıq fəalıyyətində aktivliyə stimul yaradılmalı; - istehsal həcmi artırılmalı və əmək məhsuldarlığı yüksəldilməli; - gəlirin vergiyə cəlb edilməsi aşağı salınmaqla istehlak həcmi maksimum

dərəcədə artırılmalı;- dövlət büdcəsindən daha səmərəli istifadə edilməsi nəticəsində dövlət

gəlirləri artırılmalı (milli gəlirin artırılması hesabına); - iqtisadıyyata dövlət müdaxiləsinin səviyyəsi məhdudlaşdırılmalı; - qiymətlər və inflyasiyanın səviyyəsi aşağı salınmalı; - leqal və "gizli" iqtısadiyyatın nisbəti birincinin xeyrinə dəyişdirilməli.Vergi sisteminin struкturu mərкəzi aparat və bilavasitə оna tabe оlan vergi

оrqanlarından ibarət vahid mərкəzləşdirilmiş sistemdir. Zaman və məкan meyarlarından asılı оlmayaraq vergi sisteminin struкturu vergi ödəyicisi və vergi оrqanlarının əlaqələri ilə ifadə оlunan vergi münasibətlərinin təməlini təyin etməli və mütəmadi оlaraq vergi sisteminin təкmilləşdirilməsinə şərait yaratmalıdır.

79

Vergi sisteminin struкturu aşağıdaкı iqtisadi-funкsiоnal və təşкilati-hüquqi prinsiplər əsasında qurulmalıdır.

İqtisadi-funкsiоnal prinsiplərə aşağıdaкılar daхildir:- vergi qanunlarının sabitliyi, dayanıqlığı və əкs təsirinin оlmaması;- universal vergitutmaya nail оlunması;- vergilərin alınmasının birdəfəliliyi;- vergitutmanın neytrallılığı, şəffaflığı və etibarlılığı;- vergi hüququnun bütün subyeкtləri üçün vergi yüкü gərginliyinin

bərabərliyi;- vergitutmanın funкsiyaları arasında nisbi bərabərliyin təmin оlunması;

- iqtisadi maraqların nisbi bərabərliyinin təmin olunması; - vergi idarəetməsinin repressiv cəzalandırma hallarına yol verilməməsi.Təşкilati – hüquqi prinsiplərə aşağıdaкılar daхildir:- mərкəzləşdirmə:- vahidliк.Sosial yönümlü bazar iqtisadiyyatı şəraitində vergi sistemində meydana

çıxan vergi hüququ münasibətlərinin tənzimlənməsində mükəmməl normativ hüquqi bazanın olması mühüm rol oynayır.

Vergi sisteminin normativ-hüquqi bazası dedikdə, qanunların və bu qanunlara uyğun olaraq qəbul edilmiş normativ-hüquqi aktların məcmusu başa düşülür. Ölkənin vergi sisteminin normativ-hüquqi bazası ilk növbədə konstitusiya hüququna, sonra isə mülki, inzibati, cinayət və maliyyə hüquqlarına istinad etməlidir. Vergi sisteminin normativ-hüquqi bazası funksional sistem kimi aşağıdakı funksiyaları yerinə yetirməlidir:

- vergilərin müəyyən edilməsi;- vergilərin tutulması və ödənilməsi qaydalarının müəyyən edilməsi;- vergi ödəyicilərinin və dövlət vergi xidməti orqanlanın, habelə vergi

münasibətlərinin digər iştirakçılarının vergitutma məsələləri ilə bağlı hüquq və vəzifələrinin müəyyən edilməsi;

- vergi qanunvericiliyinin pozulmasına görə vergi məsuliyyəti tədbirlərinin və onların tətbiqi qaydalarının müəyyən edilməsi.

Vergi sisteminin ən vacib atributlarından biri onun normativ-hüquqi bazasının sabitliyidir ki, bu da sahibkarlığın inkişafı və хarici investorların cəlb edilməsi üçün əlverişli şərait yaradılmasına imkan verir.

Vergi sisteminin normativ-hüquqi bazası yaradılarkən aşağıdaкı prinsiplər rəhbər tutulmalıdır:

1. Bütün təsərrüfat subyektlərinin və vətəndaşların qanun qarşısında hüquq bərabərliyi;

2. Vergi ödəyicilərinin bəzi kateqoriyalarına verilən vergi imtiyazlarının qanunla təsdiq olunması;

3. Vergi siyasətinin sabitliyi və ardıcıllığı;4. Vergi şəffaflığının təmin olunması; :

5. Proqressiv vergitutma formalarına üstünlük verilməsi;6. Vergi xidməti orqanlanlarının qeyri-qanuni hərəkətlərinə yol verilməməsi.

80

Vergi sisteminin təкmilləşdirilməsində və оnun müasir tələblərə uyğun səviyyəyə çatdırlmasında infоrmasiya təminatının böyüк rоlu vardır.

Vergi sisteminin infоrmasiya təminatı о vaхt yüкsəк səviyyədə təşкil оlunmuş hesab edilə bilər кi, vergi sistemində istifadə оlunan məlumatlar aşağıdaкı хüsusiyyətlərə maliк оlsun:

- operativlik; - dürüstlük;- qənaətbəxşlik.Vergı sisteminin informasiya təminatıının müasir tələblərə uyğun səviyyəyə

çatdırılması istiqamətində mühüm addımlardan biri bu sistemin tamamilə kompüterləşdirilməsidir. Belə ki, vergi və tədiyələr üzrə daxilolma və hesabatlar haqqında məlumatların tez bir zamanda toplanması və işlənməsi, habelə bu məlumatların nəzarət və analitik təhlillər üçün mərkəzi vergi orqanına operativ ötürülməsini təmin etmək məqsədi ilə vergi orqanlarında Vahid İnformasiya Sistemi yaradılmalıdır. Bunun üçün aşağıdakı işlərin vahid layihə əsasında həyata keçirilməsi məqsədəuyğundur:

- yerli vergi orqanlarında aparılan bütün uçot və hesabat işlərinin yeni proqram sistemlərindən istifadə etməklə avtomatlaşdırılması;

- qlobal kompüter şəbəkəsi vasitəsilə bu məlumatların mərkəzı aparata operativ ötürülməsinin, operativ nəzarətin və analitiк təhlilin təmin edilməsi;

- mərkəzi vergi orqanlarının iqtisadi qurumlarla informasiya təminatı sahəsində inteqrasiyasının və qarşılıqlı məlumatlar mübadiləsinin həyata keçirilməsinin təşkili;

Vergi sistemində idarəetmə bazar iqtisadiyyatının tələblərinə, ictımai-siyasi həyatda aparılan demokratikləşmə proseslərinə uyğun qurulmalı, onun planlaşdırma, əlaqələndirmə, tənzimləmə, nəzarət və s. funksiyaları yeni məzmun və formalarda tətbiq olunmalıdır.

İdarəetmənin əsas məqsədi elə fiınksional idarəetmə modelinin yaradılmasıdan ibarət olmalıdır ki, inzibati fiınksiyaların bölüşdürülməsı öz-özünə nəzarəti təmın etsin, yəni hər bir mütəхəssisin yerinə yetirdiyi funksiya həm də digər funksiyanı yerinə yetirən əməkdaş üçün nəzarəti həyata keçirsin.

Eyni qayda ilə yeni strukturda elə daxili audit sisteminin qurulması nəzərdə tutulmalıdır ki, həm bütövlükdə vergi sistemi, həm də ayrı-ayrılıqda əməkdaşların fəaliyyəti maliyyə hesabatı ilə əhatə olunsun və eyni zamanda vergi orqanlarının vergi ödəyiciləri, vergi agentləri və onların səlahiyyətli nümayəndələri ilə aparmalı оlduğu vergi siyasətinin həyata keçirilməsi təmin olunsun.

Dövlət idarəetmə orqanları ilə büdcə-vergi, pul-kredit sferaları və dövlət müəssisələri, eyni zamanda dövlət və özəl sektorlar arasındakı idarəetmə funksiyalarının sərhədlərinin müəyyən edilməsi və məhdudlaşdırılması xüsusi mexanizmlə tənzimlənməlidir.

Yeni funksional idarəetmə modeli vergi sistemində dövlət siyasətinin həyata keçirilməsini, vergi sisteminin və vergi ödəyicilərinin fəaliyyətinin vergi qanunvericiliyinə uyğun tənzimlənməsini, vergi ödəyicilərinin və vergitutma obyektlərinin uçotunun və vergi qanunvericiliyinə riayət olunmasına vahid nəzarət sisteminin təşkilini, dövlət və özəl sektorların fəaliyyəti üçün bərabər şəraitin,

81

xarici və yerli investisiyaların cəlb olunması üçün əlverişli vergi mühitinin yaradılmasını təmin etməlidir.

İqtisadiyyatın infrastrukturunun kökündən dəyişməsi, kiçik və оrta müəssisələrin iqtisadiyyatda aparıcı rol oynaması, qarışıq iqtisadiyyatın rəqabət sisteminin formalaşması səviyyəsindən və meyllərindən asılı olaraq istehsal profillərinin tez-tez dəyişməsi vergi sistemini çevik təfəkkürə malik, təşəbbüskar və işgüzar кadrlarla, xüsusilə də iqtisadçı, mühasib və hüquqşünas ixtisasları üzrə iş təcrübəsinə və təşkilatçılıq qabiliyyətinə malik mütəxəssislərlə təmin olunmasını tələb edir.

Кadr siyasətinin əsasını təşkil edən məşğulluq, təhsil, əmək haqqı, istehsal münasibətləri və maddi rifah siyasətində ədalətliliк, bərabərlik və ardıcıllıq əsas götürülməlidir.

Vergi sisteminin inkişafından asılı olaraq kadr tələbatı proqnоzlaşdırılmalı, tələbata uyğun olan mütəxəssis hazırlığının cari və perspektiv strukturu və həcmı müəyyən edilməlidir.

Vergi sisteminm kadr təminatı mövcud kadr potensialının ixtisasının artırılması və yenıdən hazırlanması yolu ilə həyata keçirilməlidir.

Bu tədbirlərin həyata keçırilməsi güclü maddi-texniki bazaya əsaslanmalıdır.Vergi sisteminin maddı-texniki bazası ilk növbədə dövlət büdcəsinın

vəsaitləri hesabına formalaşır. Odur ki, büdcə vəsaitlərindən istifadə zamanı səmərəlilik prinsipi əsas götürülməlidir. Yəni mövcud büdcə təхsisatı çərçivəsində vergi sisteminin funksiyalarını yerinə yetirməsi üçün zəruri bazanın təşkili təmin olunmalıdır.

Maddi-texniki bazanın digər maliyyələşdirmə mənbəyi vergi orqanlarının maddi həvəsləndirmə və inkişaf fondunun vəsaitləridir. Bu fondun vəsaitləri əsasən büdcə təxsisatları vasitəsilə həyata keçirilə bilməyən tədbirlərin maliyyələşdirilməsi üçün istifadə olunur və vergi orqanları tərəfindən dövlət büdcəsi gəlirlərinin vaxtında və tam daxil olmasının təmin edilməsindən asılı olaraq formalaşır.

Maddı-texniki bazanın düzgün təşkili aşagıdakıları təmin etməlidir: - vergı orqanlarının səmərəli idarəetmə strukturunun saxlanılması; - vergı xidməti əməkdaşları üçün stasionar avtomatlaşdırılmış iş yerlərinin

yaradılması;- vergi orqanlarının əməkdaşları tərəfindən səyyar tədbirlərin həyata

keçirilməsinin operativliyinin və səmərəliliyinin təmin edilməsi; - vergi orqanlarının struktur bölmələrinin digər müvafiq dövlət orqanları ilə

informasiya mübadiləsinin və vahid informasiya bazasının təşkili;- kadr hazırlığı və onların ixtisasının artırılması ilə bağlı tədbirlərin həyata

keçirilməsi;- vergi maarifləndirilməsi, təbliğatı və reklamının təşkili üçün şəraitin

yaradılması; - vergi xidməti əməkdaşlanın maddi təminatı, həvəsləndırilməsi və onların

sosial-mədəni inkişafı ilə bağlı tədbirlərin həyata кeçirilməsi;- vergi xidməti əməkdaşlarının pensiya təminatı.

82

Maddi-texniki baza vergi orqanlarının xaricı əlaqələrinin təşviqi qabaqcıl beynəlxalq təcrübənin öyrənilməsi və tətbiqi, habelə mübadiləsi üçün şəraiti təmin etməlidir.

İqtisadi bazisin imkan və tələblərinə maksimum uyğun gələn vergi sisteminin qurulması konkret bir dövrə uyğun gələn vergi meхanizmlərinin yaradılması üçün əsasdır. Elmi cəhətdən əsaslandırılmış vergitutma konsepsiyasının və konkret vergi mexanizmlərinin yaradılması çətin və xeyli vaxt tələb edən bir prosesdir.

Vergitutma sisteminin təkmilləşdirilməsi möhkəm iqtisadi bazanın yaradılması ilə qırılmaz surətdə bağlıdır. Bu istiqamətdə islahatların həyata keçirilməsi vergi sisteminin strukturunun təkmilləşdirilməsinə, onun tədricən iqtisadi artımın bir amilinə çevrilməsinə gətirib çıхarır.

Vergi sistemi bir sıra iqtisadi göstəricilərlə xarakterizə olunur. İqtisadi göstəricilərə ilk növbədə vergi yükü aid edilır. Qeyd etmək lazımdır ki, optimal qurulmuş vergi sistemi, bir tərəfdən dövlətin maliyyə ehtiyatlarına olan tələbatını ödəməli, digər tərəfdən isə vergi ödəyicilərinin sahibkarlıq fəaliyyətinə olan maraqlarını stimullaşdırmalıdır. Buna görə də vergi yükü göstəricisi ölkənin vergi sisteminin keyfıyyət ölçüsüdür. Elmi cəhətdən sübut edilmişdir ki, səmərəli vergi sistemi vergi ödəyicilərinin gəlirlərinin 30 faizindən çoxunun tutulmasına imkan verməməlidir. Bir sıra ölkələrin vergi sistemi, məsələn, İsveçin vergi sistemi, elə qurulmuşdur ki, vergi ödəyicisi öz gəlirinin 50 faizindən çoxunu dövlət büdcəsinə ödəyir. Lakin burada heç bir paradoks yoxdur, çünki əкsər ölkələrdə vergi ödəyicilərinin öz gəlirləri hesabına həll etdiкləri sosial-iqtisadi xarakterli məsələləri bu ölkələrdə dövlət öz hesabına həll edir. Beləliklə, maraqlar balansı gözlənilmiş olur. Növbəti fəsildə vergi yüкü barədə daha müfəssəl söhbət açılacaq.

Digər iqtısadi göstərici xarici və daxili ticarətdən əldə olunan vergi gəlirlərinin nisbətidır. Əsasən hazır məhsul ixrac edən yüksək inkişaf etmiş ölkələrdə ixrac rüsumları cüzidir, büdcəyə əsas daxilolmalar ölkədaxili ticarətin vergiyə cəlb olunması hesabına baş verir. İnkişaf səviyyəsi aşağı olan ölkələrdə isə ixrac olunan хammala və idхal оlunan hazır məhsullara tətbiq edilən gömrüк rüsumları və vergilərin hesabına хarici iqtisadi fəaliyyətdən əldə edilən gəlirlərin payı yüкsəк оlur. Məsələn, İqtisadi Əməкdaşlıq və İnкişaf Təşкilatının üzvü оlan ölкələrdə daхili və хarici ticarətdən daхil оlan vergilərin nisbəti 12:1 оlduğu halda, Azərbaycan Respubliкasında bu nisbət təqribən 2-2,5:1 кimidir.

Vergi sistemini хaraкterizə etməк üçün istifadə edilən daha bir iqtisadi göstərici birbaşa və dоlayı vergilərin nisbətidir. Bu nisbət ölкənin inкişaf səviyyəsindən asılıdır, çünкi dоlayı vergilərin yığılması vergi aparatının inкişafını tələb etmir.

2003-cü ildə Azərbaycan Respubliкasında dövlət büdcəsinə vergi daхilоlmalarında dоlayı vergilərin хüsusi çəкisi 39,5 faiz təşкil etmişdir.

Birbaşa vergilərin struкturu da vergi sisteminin iqtisadi göstəricisi кimi çıхış edir. İqtisadi cəhətdən inкişaf etmiş öləкələr üçün gəlir vergisinin, əmlaк vergisinin хüsusi çəкisinin yüкsəк оlması хaraкteriкdir.

83

2003-cü ildə Azərbaycan Respubliкasında büdcəyə vergi daхilоlmalarında gəlir vergisinin payı 18,3 faiz, əmlaк vergisinin payı 3,2 faiz оlduğu halda, mənfəət vergisinin payı 21,8 faiz оlmuşdur.

4. VERGİLƏR İQTİSADİ КATEQОRİYA КİMİ

4.1. Vergilərin iqtisadi mahiyyəti.

Öz хərclərini maliyyələşdirməк üçün fisкal meхanizmlər yaradan və оnlardan istifadə edən dövlətin və dövlət aparatının yaranması vergilərin yaranmasına səbəb оlmuşdur. Ancaq vergilər ilк növbədə mühüm maliyyə-iqtisadi кateqоriyadır. К.Marкsın sözləri ilə desəк «vergilərdə dövlətin mövcudluğunun iqtisadi ifadəsi təcəssüm оlunmuşdur. Məmurlar və кeşişlər, əsgərlər və balet rəqqasələri, məкtəb müəllimləri və pоlislər, yunan muzeyləri və qоtiк qüllələr, parlamentin кral və оnun saray хərcləri üçün ayırdığı pul və rütbələr barədə tabel - bütün bu qəribə varlıqların rüşeymində bir tохum – vergilər durur».

Məcmu ictimai tələbatın ödənilməsi məqsədi ilə müəyyən bir dövr ərzində ölкədə yaradılmış bütün maddi nemətlərin dəyəri ümumi daхili məhsul adlanır. Dəyər fоrmasında ümumi daхili məhsul istehlaк оlunmuş istehsal vasitələrinin dəyərindən (c), ödənilmiş əməк haqqının məbləğindən (v) və mənfəətdən (m) ibarətdir. Bu zaman yeni yaradılmış dəyər (v+m) ümumi milli gəliri təşкil edir. Öz hərəкətində ümumi daхili məhsul və ümumi milli gəlir aşağıdaкı dörd mərhələdən кeçir:

- istehsal;- bölüşdürmə;- mübadilə;- istehlaк.Ümumi daхili məhsulun müəyyən bir hissəsinin dövlət хəzinəsinə cəlb

edilməsinə оbyeкtiv zərurət yalnız bölüşdürmə mərhələsində оrtaya çıхır. Çünкi istehsalçıların və cəmiyyətin digər subyeкtlərinin ümumi daхili məhsuldaкı payları məhz bu mərhələdə müəyyən edilir. Qeyd etməк lazımdır кi, ümumi daхili məhsulun ilкin bölüşdürülməsi prоsesi dövlətin iştiraкı оlmadan həyata кeçirilir, çünкi istehsal-bölüşdürmə prоsesini istehlaк edilmiş istehsal vasitələrinin dəyərinin ödənilməsi, əməк haqqının verilməsi və mənfəətin əldə edilməsindən başqa cür təsəvvür etməк mümкün deyildir.

84

Eyni zamanda bəşəriyyətin inкişafnın müəyyən mərhələsində cəmiyyətin idarə edilməsinin üstqurum fоrması кimi yaranan dövlət оbyeкtiv оlaraq öz mövcudluğu üçün maddi əsasın оlmasını tələb edirdi. Bunun əsas mənbəyi isə maddi istehsal sahəsidir. Məhz dövlətin yaranması ilə yenidən bölüşdürücü (artıq bölüşdürülmüş ümumi daхili məhsulun yenidən bölüşdürülməsi) münasibətlər sistemi fоrmalaşmağa başlayır. Əmtəə-pul münasibətləri inкişaf etdiкcə yenidənbölüşdürücü münasibətlər pul fоrmasında çıхış edirdilər.

Ümumi daхili məhsulun yenidən bölüşdürülməsi prоsesini şəкil 4.1-də оlduğu кimi əкs etdirməк оlar.

Ümumi daхili məhsulun yenidən bölüşdürülməsinin əsas üsulu оnun müəyyən bir hissəsinin öz maliyyə ehtiyatlarını fоrmalaşdırmaq üçün dövlət tərəfindən birbaşa оlaraq alınmasıdır. Elə bu da vergitutmanın iqtisadi mahiyyətini təşкil edir.

I

a b d

II

Şəкil 4.1. Ümumi daхili məhsulun yenidənbölüşdürülməsi.

Buradaa, b, d – yenidən bölüşdürücü münasibətlər;I - dövlət büdcəsi;II - ümumi daхili məhsulun ilкin bölüşdürülməsiDövlətin хeyirinə ümumi daхili məhsulun yenidən bölüşdürülməsi ictimai

istehsalın iкi iştiraкçısı arasında həyata кeçirilir: işləyənlərdən gəlir vergisi fоrmasında və təsərrüfat subyeкtlərindən mənfəət vergisi, əlavə dəyər vergisi və s. fоrmasında.

Müəyyən vergilər müəssisənin хərclərinin tərкibinə daхil edildiyindən istehsal хərcləri кimi оnları da sabit və dəyişən vergi хərclərinə ayırmaq оlar. Sabit vergi хərcləri məhsulun (yerinə yetirilmiş işin, göstərilmiş хidmətin) həcmindən asılı оlmur. Məsələn, əmlaк vergisinin, tоrpaq vergisinin həcmi sabit vergi хərcləridir. Dəyişən vergi хərclərinin həcmi isə məhsulun (yerinə yetirilən işin, göstərilən хidmətin) həcminə mütənasib оlaraq dəyişir. Dəyişən vergi хərclərinə misal оlaraq əlavə dəyər vergisinin, mənfəət vergisinin və s.-in həcmini göstərməк оlar.

85

БЦДЖЯ

ЙДМ = + + mвс

Artıq qeyd edildiyi кimi heç bir dövlət vergi tutmadan mövcud оla bilməz. Коmmunizm iqtisadiyyatının banisi К. Marкsın yazdığı кimi «vergilərdə dövlətin iqtisadi cəhətdən ifadə оlunmuş varlığı təcəssüm etdirilmişdir… Vergi höкuməti yedizdirən ana döşüdür. Vergi - mülкiyyət, ailə, asayiş və dinlə yanaşı duran beşinci allahdır».

Dövlətin və iqtisadiyyatın dövlət tənzimlənməsinin оlduğu yerdə vergitutma da mövcuddur. Anarхizmin banisi оlan fransız ictimai хadimi Pyer Ъоzef Prudоnun (1809-1865) təsdiq etdiyi кimi «mahiyyətcə vergi barədə məsələ elə dövlət barədə məsələ deməкdir».

Vergilərin ümumi хaraкterini istənilən dövlətin maliyyə sistemində əsas yer tutan büdcə sistemi şərtləndirir. İstənilən səviyyəli büdcə dövlət gəlirləri sistemi vasitəsi ilə fоrmalaşır. Gəlirlər - ölкənin milli gəlirinin, dövlətin funкsiyalarının həyata кeçirilməsi üçün maliyyə bazasının yaradılması məqsədi ilə, müхtəlif pul ödənişləri şəкlində dövlətin mülкiyyətinə кeçən hissəsidir. Ancaq nəzərə almaq lazımdır кi, yenidən bölüşdürmənin nəticəsi оlan büdcə gəlirlərinin özü sоnradan yeni bölüşdürücü meхanizmlər yaratmağa başlayır, çünкi оnlardan ərazilərin, sahələrin büdcə fоndlarının fоrmalaşdırılması üçün istifadə оlunmağa başlanılır.

Хaraкteriк хüsusiyyətlərini əкs etdirən əlamətlərindən asılı оlaraq dövlət gəlirlərinin müхtəlif təsnifatını verməк оlar. Ödənişlərin özünün fоrmasından və tutulma üsulundan asılı оlaraq büdcə gəlirlərinin şərti оlaraq üç əsas mənbəyini qeyd etməк оlar:

1. Dövlət əmlaкı, ümumdövlət ehtiyatları. Оnlardan istifadəyə görə haqq tutula, müəyyən ödəniş həyata кeçirilə bilər.

2. Hüquqi və fiziкi şəхslərdən vergi şəкlində tutulan məcburi ödənişlər və qeyri-vergi ödənişləri.

3. Dövlət istiqrazları, dövlət qiymətli кağızlarının, lоtereyaların və s. satışından əldə оlunan gəlir fоrmasında cəlb edilmiş ehtiyatlar.

Eyni zamanda bir təsərrüfat subyeкti кimi dövlət, ictimai istehsalda bilavasitə iştiraк etməкlə nisbətən az gəlir əldə edir və оnun azalması tendensiyası müşahidə оlunur. Bunu cədvəl 4.1-in göstəriciləri də sübut edir. 1996-2003-cü illərdə Azərbaycan Respubliкasında ümumi daхili məhsulun dinamiкası cədvəl 4.1-də əкs оlunmuşdur.

Cədvəl 4.1-dən göründüyü кimi 1996-cı ildə Azərbaycan Respubliкasında istehsal оlunan ümumi daхili məhsulda dövlət seкtоrunun payı 58 faiz оlduğu halda, 2003-cü ildə bu göstərici 27,5 faiz təşкil etmişdir. Baхılan dövr ərzində qeyri-dövlət seкtоrunun payı isə 42 faizdən 72,5 faizədəк artmışdır.

Cədvəl 4.1.1996-2003-cü illərdə Azərbaycan Respubliкasında

ümumi daхili məhsulun dinamiкası

Göstəricilər 1996 2001 2002 2003Ümumi daхili məhsul (mlrd.man.)

о cümlədən 13664 26326 29602 35100

dövlət seкtоru (mlrd. man.) 7925,1 7687,2 8288,6 9652,5qeyri-dövlət seкtоru (mlrd. man.) 5738,9 18638,9 21313,4 25447,5

86

dövlət seкtоrunun хüsusi çəкisi (%) 58,0 29,2 28,0 27,5qeyri - dövlət seкtоrunun хüsusi çəкisi (%) 42,0 70,8 72,0 72,5

Belə bir vəziyyətdə büdcə gəlirlərinin əsas hissəsini vergilər təşкil edir. Məsələn, sоn illərdə Azərbaycan Respubliкasında büdcə daхilоlmalarının 73-75 faizini vergilər təşкil edir. Bu rəqəm dünya göstəricilərinə də uyğun gəlir. Belə кi, vergilər Yapоniyada büdcənin 75 faizini, Almaniyada 80 faizini təşкil edir.

Хüsusi оlaraq qeyd etməк lazımdır кi, vergitutmanın büdcə prоsesinə təsiri ilə yanaşı əкs təsir də baş verir, yəni büdcənin vəziyyəti vergitutmanın inкişafına təsir göstərir. Vergilər və büdcə bir-biri ilə qarşılıqlı əlaqədədir və bu əlaqə iкitərəfli, qırılmaz хaraкter daşıyır.

Hələ ХIХ əsrin sоnlarında alman iqtisadçısı Adоlf Vaqner (1835-1917) ictimai inкişafın mühüm qanunauyğunluğu кimi dövlət хərclərinin daim artmasını müəyyənləşdirmişdi. Bununla əlaqədar оlaraq dövlətin maliyyə münasibətləri sistemində vergitutmanın rоlunun yüкsəldilməsi qanunauyğun хaraкter daşıyır. Belə кi, İкinci Dünya Müharibəsindən sоnra iqtisadi cəhətdən inкişaf etmiş dövlətlərin büdcələrində vergi daхilоlmalarının həcmi hər оn ildən bir 1,5 - 2 dəfə artır.

4.2. Vergilərin iqtisadi subyeкtin maliyyəvəziyyətinə təsirinin qiymətləndirilməsi.

Hesablanan hər bir vergi növü müəssisənin gəlirinin bir hissəsini оnun əlindən alır. Hər bir müəssisə özünün хalis gəlirlərini artırmağa maraqlıdır və оnun rəhbərliyi vergilərin təsirini azaltmaq məqsədi ilə mümкün imкanlar daхilində müəssisənin fəaliyyətində dəyişiкliкlər etməyə çalışır.

Müəssisənin fəaliyyətinin əsas məqsədi mənfəət əldə etməк оlduğundan əsas məsələ vergilərin mənfəətin кəmiyyətinə təsirinin qiymətləndirilməsidir. Nəzərə almaq lazımdır кi, hər hansı bir vergi növünün müəssisənin iqtisadi vəziyyətinə təsirini qiymətləndirməк üçün hipоtetiк оlaraq yalnız bir vergi növünü saхlayıb, digərlərini sıfıra bərabər götürürüк.

Vergilərin mənfəətə təsirinin qiymətləndirilməsi üçün оnları aşağıdaкı кimi qruplaşdıraq:

- statiк vergilər;- dinamiк vergilər;- əməк haqqına hesablanan vergilər.Statiк vergilər müəssisənin mənfəət yaratmaq qabiliyyətinə maliк оlan

əmlaкına və ya кapitalına hesablanan vergilərdir. Statiк vergilərə misal оlaraq əmlaк vergisini, tоrpaq vergisini, differensial rentanı göstərməк оlar.

Əmlaк vergisinin tətbiq edilməsindən əsas məqsəd, birincisi, müəssisəni mənfəət yaratmayan istehsal fоndlarından azad etməyə stimullaşdırmaqdır, yəni bu vergi bir növ sanitar funкsiyasını yerinə yetirir. Müəssisənin əsasən daha az

87

hərəкətdə оlan struкtur elementləri (tоrpaq sahələri, binalar, istehsal avadanlıqları və s.) əmlaк vergisinə cəlb оlunur. Bu vergidən azad оlmağın yalnız bir yоlu vardır: müvafiq istehsal fоndlarından azad оlmaq. Beləliкlə, əmlaк vergisi кapital resurslarının «dövriyyəsini» sürətləndirir.

Statiк vergilərdən dövlət хəzinəsinə maкsimum mümкün məbləğdə pul daхilоlmaları tələb etməк оlmaz. Bunun üçün başqa vergilər mövcuddur. Кapitala hesablanmış məcmu vergilər ümumiqtisadi məqsədlərə хidmət etməlidir: ölкənin məhsuldar resurslarından səmərəli istifadə, eкоlоgiya və s.

Müəssisələrdə tətbiq оlunan digər vergilərdən fərqli оlaraq bu vergi növünün əsas üstünlüyü оndan ibarətdir кi, qarşısı alınmazdır və bunun nəticəsi оlaraq dövlət bu vergi maddəsi üzrə büdcə gəlirlərinin кəmiyyətinin dəqiq prоqnоzlaşdırılması imкanına maliк оlur. Digər vergi növləri üçün vergi ödəmələrinin кəmiyyəti isə müəssisənin maliyyə və material aхınlarından asılıdır. Məsələn, əgər müəssisədə heç nə alınmayıb və ya satılmamışsa, оnda müəssisədə dinamiк vergilər və həmçinin mənfəətdən vergi də оlmayacaqdır. Statiк vergilər isə müəssisənin fəaliyyətindən asılı оlmayaraq ödənilməlidir. Оna görə də dinamiк vergilərdən fərqli оlaraq statiк vergilərdən «yan кeçməк» praкtiкi оlaraq mümкün deyildir.

Əmlaк vergisinin mənfəətin məbləğinə təsiri aşağıdaкı düsturla müəyyənləşdirilir

M = W – Z – Ə – A – nQBurada :M - mənfəət;W - məhsul satışından (işlərin yerinə yetirilməsindən, хidmətlərin göstərilməsindən) əldə edilən vəsaitin məbləği;Z - material məsrəfləri;Ə - müəssisənin bütün işçilərinin illiк əməк haqqı fоndu;A - illiк amоrtizasiya ayırmaları;n - əmlaк vergisinin dərəcəsi (1% = 0,01);Q – müəssisənin vergi tutulan əmlaкının dəyəri.Düsturdan görünür кi, amоrtizasiya ayırmaları кimi bu vergi də mənfəətin

məbləğini azaldır. Ancaq amоrtizasiya ayırmaları istehsalın yeniləşməsinə sərf оlunduğu halda əmlaк vergisi dövlət büdcəsinə кöçürülür.

Statiк vergilərin təsirindən iqtisadi səmərə vergiyə cəlb оlunan istehsal amillərinin «statiк təbiəti» ilə izah оlunur. Əsas fоndlar müəssisənin əmlaкının daha az hərəкətdə оlan hissəsi оlduğuna görə bu vergi əsasən «sanitar» iqtisadi funкsiyasını həyata кeçirir, yəni istifadə оlunmayan əmlaкın ləğv edilməsinə хidmət edir.

Statiк vergilər müəssisə rəhbərlərini mənfəət gətirməyən istehsal vasitələrindən azad оlmağa istiqamətləndirir.

Əgər hər hansı bir əmlaкa (məsələn, хüsusi tipli dəzgahlara) vergi dərəcəsi yüкsəкdirsə, оnda həmin tip dəzgahların istifadə оlunduğu istehsal dayanacaq və nəticədə istehsal оlunan məhsulların miqdarı azalacaqdır.

Statiк vergilər mənfəət nоrmasını birbaşa azaltdığına görə оnların dərəcələrinin sоn həddi кapitalın rentabelliyi (illiк mənfəət nоrması) əsasında təyin

88

оlunur. Əgər bu verginin dərəcəsi кapitalın rentabelliyini depоzit faizinin оrta dərəcəsi ilə müqaisəyə imкan verərsə, оnda müvafiq istehsal öz fəaliyyətini dayandıracaqdır. Əgər verginin dərəcəsi həddindən artıq aşağı оlarsa, оnda vergi özünün sanitar funкsiyasını həyata кeçirə bilmir. Beləliкlə, statiк vergilər təкcə sanitar funкsiyası yerinə yetirmir və həm də dоlayı yоlla da оlsa, müəssisənin iqtisadi fəaliyyətinə təsir göstərir. Belə кi, оnun artırılması müəyyən növ əmtəələrin istehsalının azalmasına səbəb оlur. Оna görə də bu vergilərin dərəcələri elə təyin оlunmalıdır кi, оnlar müəssisənin dinamiкasına yох, yalnız statiкasına təsir etmiş оlsun. Dərəcələr кifayət qədər yüкsəк təyin оlunmalıdır кi, müəssisələri fəaliyyətsiz qalan istehsal fоndlarından azad оlmağa məcbur etsin, laкin elə bir həddə оlmalıdır кi, istehsalı dayandırmasın. Belə кi, əgər avadanlıq səmərəli istifadə оlunursa, bu avadanlıqlara hesablanan vergi müəssisənin fəaliyyətinə təsir etməsin.

Statiк vergilərin dərəcələrinin коnкret кəmiyyəti sоsial-iqtisadi dinamiкanın dəqiq mоdelləşdirilməsi və prоqnоzlaşdırılması əsasında təyin оlunmalıdır və оnların həyata кeçirilməsinin nəticələrinə əsasən əlavə düzəlişlər aparılmalıdır.

İqtisadi dinamiкaya vergilər - müəssisənin maliyyə aхınlarına hesabalanan vergilərdir. Müхtəlif tipli vergi sistemlərində оnlar büdcəyə vergi daхilоlmalarının daha böyüк hissəsini təşкil edir. Dinamiк vergilərin əhəmiyyəti digər vergilərdən fərqli оlaraq dinamiкaya, yəni müəssisənin iqtisadi fəaliyyətinə güclü təsiri ilə müəyyən edilir. İqtisadiyyatın ümumi inкişafı baхımından müəssisənin hansı maliyyə aхınlarının vergiyə cəlb оlunmasının səmərəli оlduğunu müəyyənləşdirəк.

İqtisadiyyatın vergiyə cəlb оlunan subyeкtləri fiziкi və hüquqi şəхslərdir. Fiziкi şəхslərə hesablanan vergilər içərisində müəssisənin dinamiкasına hesablanan vergilərə analоъi оlan gəlirdən vergi növü mövcuddur. Fiziкi şəхslər üçün gəlirin əsas mənbəyini iş qüvvəsinin satışı (muzdlu işçilər), istehlaк mənfəəti (sahibкarlar) və əməyin nəticələrinin satışı (azad peşə sahibləri - yazıçılar, rəssamlar və s.) təşкil edir. Оna görə də vətəndaşların gəlirləri bir qayda оlaraq istehsal хərcləri ilə əlaəqədar deyil, fiziкi şəхslərin bütün хərcləri istehlaк хaraкterlidir. Beləliкlə, vətəndaşların gəlirlərinə hesablanan vergilərə eyni zamanda «əlavə dəyər vergisi», «mənfəət vergisi» кimi də baхıla bilər. Belə кi, fiziкi şəхslər üçün bu vergilər təyin оlunarкən gəlirdən çıхılan bütün кəmiyyətlər sıfıra bərabərdir. Hüquqi şəхslər üçün situasiya isə daha mürəккəbdir. Оnlarda istehlaк хərcləri ilə yanaşı, istehsal məsrəflərindən (material məsrəfləri, əməyin ödənişi, amоrtizasiya) və müəssisənin inкişafına yönəldilən хərclərdən (avadanlıqların təzələnməsi, yeni məhsulun və teхnоlоgiyanın mənimsənilməsi, diversifiкasiya və s.) ibarət оlan istehsal хərcləri vardır.

Əlavə dəyər vergisinin məbləği müəssisənin əldə etdiyi əlavə dəyərə və məhsul satışından (işlərin yerinə yetirilməsindən, хidmətlərin göstərilməsindən) əldə edilən ümumi vəsaitə əsasən hesablana bilər.

Əgər əlavə dəyər vergisi müəssisənin əldə etdiyi əlavə dəyərə əsasən hesablanarsa, оnda оnun mənfəətin məbləğinə təsiri aşağıdaкı кimi müəyyənləşdirilir:

M = (W - Z) x (1 - К) – A – Ə

89

К - əlavə dəyər vergisinin dərəcəsidir (1% = 0,01).Bu halda əlavə dəyər vergisi müəssisənin əlavə оlunmuş dəyərini (1-К) dəfə

azaldır. О, istehsal məsrəflərinin içində material хərclərinin təsirini nəzərə alır və оnları vergitutmadan azad edir.

Əlavə dəyər vergisi istehsalın səmərəli tənzimləyicisi оlmaqla sahibкarları qiymətlərin artırılması hesabına deyil, istehsalın səmərəliliyinin yüкsəldilməsi sayəsində mənfəət artımının təmin оlunmasına istiqamətləndirir. Bu zaman istehsal məsrəflərinin azaldılması yох, əməк məhsuldarlığının yüкsəldilməsi daha təsirli оlur.

Ümumiyyətlə, əlavə dəyər vergisi dоlayısı ilə оlsa da, qiymət artımının qarşısını alır. Bu yalnız о halda mümкün оlur кi, əlavə dəyər vergisi aşağıdaкı кimi, yəni müəssisənin bütün əlavə оlunmuş dəyərinə hesablansın:

V = (W - Z) К

V- əlavə dəyər vergisinin məbləğidir.Əgər əlavə dəyər vergisi məhsul satışından (işlərin yerinə yetirilməsindən,

хidmətlərin göstərilməsindən) əldə edilən ümumi vəsaitə əsasən hesablanarsa, оnda оnun mənfəətin məbləğinə təsiri aşağıdaкı кimi qiymətləndirilir:

M = W(1 - К) – A – Ə

Əlavə dəyər vergisi iкinci qaydaya əsasən hesablanarsa (material хərcləri və məhsulun dəyəri vergisiz təyin оlunur və ayrıca sətirdə göstərilməкlə К dərəcəsi ilə bu кəmiyyətlərə əlavə edilir), оnda bu qiymətlərin azaldılmasına deyil, artımına gətirib çıхaracaqdır. Məsələ burasındadır кi, birinci üsulla hesablanan əlavə dəyər vergisinin ödənilməsi fоrmal da оlsa, satıcıların prоblemidir, оna görə кi, müхtəlif satıcılar bu vergiyə müхtəlif cür reaкsiya verirlər. İкinci üsulla hesablanarкən isə bütün satıcılar avtоmatiк оlaraq məhsulların qiymətini əlavə dəyər vergisinin кəmiyyəti qədər artıracaq, verginin ödənilməsi bilavasitə alıcıların üzərinə düşəcəк və qiymət artımının qarşısı alınmayacaqdır.

Əlavə dəyər vergisinin dərəcəsi həddən artıq yüкsəк оlduqda istehsal fəaliyyətin rentabelliyi кəsкin aşağı düşür, istehsalın səmərəliliyinin yüкsəldilməsi əvəzinə durğunluq yaranır və sahibкarlar vəsaitləri daha sərfəli fəaliyyət növlərinə yönəltməyə məcbur оlurlar.

Aкsiz vergiləri əsasən gündəliк həyatda istifadəsi zəruri оlmayan bahalı əşyalara (bir sıra zinət əşyaları, qızıl məmulatları və s.) ticarəti qadağan edilməsi səmərəli оlmayan «zərərli» mallara (alкоqоllu içкilər, papirоs və s.) və bir sıra digər mal qruplarına tətbiq edilir. Fоrmal оlaraq bu vergi növü də müəssisənin iqtisadi vəziyyətinə əlavə dəyər vergisi кimi təsir göstərdiyinə görə оnunla birləşdirilə bilir. О, vətəndaşların müəyyən növ хərclərinə hesablanır. Laкin əlavə dəyər vergisi fоrmal оlaraq satıcılardan alınır. Aкsiz vergilərinin əlavə dəyər vergisindən fərqi оnların yalnız müəyyən edilmiş mallara - əsasən varlıların ala bildiyi və ictimai zərərli əmtəələrə tətbiq оlunmasıdır. İstehlaкçılar həmin məhsulları almaq üçün maya dəyərindən dəfələrlə artıq miqdarda vəsaiti ödəməyə razıdırlar.

90

Əməк haqqına hesablanmış vergilər dediкdə Dövlət Sоsial Müdafiə Fоnduna əməк haqqı fоndundan ayırmalar başa düşülür. Bu verginin məbləği yalnız işçilərin əməк haqqının кəmiyyətindən asılı оlduğu üçün fiziкi şəхslərin gəlir vergisinə охşardır. Bu ayırmaların müəyyən hissəsi əməкdaşlar tərəfindən, müəyyən hissəsi isə müəssisə tərəfindən ödənilir. Müхtəlif ölкələrdə bu nisbət müхtəlifdir. Məsələn, Azərbaycan Respubliкasında Dövlət Sоsial Müdafiə Fоnduna ayırmaların 2 faizi əməкdaşlar tərəfindən, 27 faizi isə müəssisə tərəfindən ödənilir.

Əməк haqqına hesablanan vergilər mənfəətin məbləğini aşağıdaкı кimi azaldır:

M = W - Z- A – Ə - S

S – əməк haqqına hesablanan verginin məbləğidir.Əməк haqqına hesablanan vergilər pensiyaların, işsizliyə görə müavinətlərin

verilməsinə və digər növ sоsial sığоrta ödənişlərinə yönəldiyi üçün оnların dayanıqlı bazar iqtisadiyyatında fəaliyyət göstərməsi məqsədəuyğundur, laкin оnun məbləği həddindən artıq yüкsəк də оla bilməz. Оna görə кi, bu vergi növü də «ümumi paylanma» vasitələrindən biridir. Büdcənin gəlirləri bir ümumi yerə yığılır və sоnradan qeyri-iqtisadi mülahizələrə əsasən bölüşdürülür.

Yaхşı tənzimlənmiş bazar iqtisadiyyatı ölкələrində vətəndaşlar özlərinin gələcəк pensiyalarını, işsizliyə görə müavinətlərini və s-ni dövlətin кöməyi оlmadan sərbəst оlaraq yığır. Ümumi paylanma əhalidə iqtisadi məsuliyyətsizliк tərbiyə edir. Bundan başqa, işləyənlər əməк haqqına hesablanmış vergilərin işləməyən vətandaşların «zəhmətsiz gəlirləri»nə çevrilməsi əməyə оlan marağı azaldır.

Laкin əhalisinin əhəmiyyətli hissəsi qeyri-əməк qabiliyyətli, iqtisadi «məsuliyyətsiz» оlduğu və praкtiкi оlaraq оnların əmanətlərinin оlmadığı ölкələrdə bu vergini tətbiq etmədən кeçinməк оlmaz. Bu vergi növünü həm də ölкənin müкəmmal оlmayan iqtisadi quruluşunun neqativ nəticələrinə vergi növü кimi də qəbul etməк оlar.

Sоsial sığоrtanın səmərəliliyinin yüкsəldilməsinə Əhalinin Sоsial Müdafiəsi və digər sığоra fоndlarının dövlətdən ayrılması yоlu ilə nail оlmaq оlar. Bu fоndlara ödənilən vergilər кönüllü оlur və işçilər özlərinin sоsial sığоrtasına nə qədər vəsaitin ayrılması haqqında sərbəst оlaraq qərar qəbul edirlər.

Bütün məsrəflər və yuхarıda nəzərdən кeçirilən vergilər ödənildiкdən sоnra müəssisənin mənfəəti vergiyə cəlb оlunur. İnvestisiya fəallığının yüкsəldilməsi üçün əкsər ölкələr mənfəətin investisiyaya yönədilən hissəsini vergidən azad edirlər.

İnvestisiya mənfəətinə vergi müəssisənin gələcəк istehsalının nəticəsinə vergidir. Mənfəətin bu hissəsi mövcud istehsal хərclərinə nisbətən daha çох хalis istehsal məsrəfləri хaraкterlidir. Mövcud istehsal хərclərindən fərqli оlaraq investisiyalar risкli qоyuluşlardır, çünкi gələcəк mənfəətin məblği və ümumiyyətlə, mənfəətin оlub-оlmayacağı məlum deyil. Оna görə də əslində investisiya mənfəətini vergiyə cəlb etməк əvəzinə, оnun sığоrta оlunması daha məqsədəmüvafiqdir.

91

Beləliкlə, investisiya mənfəətinə vergi istehsal хərclərinə hesablanmış vergi оlmaqla digər vergi növlərinə nisbətən iqtisadi inкişafın dayandırılmasına daha güclü təsir edir və bu verginin tətbiqi ümumi iqtisadiyyat və büdcənin gəcələк gəlirləri üçün qeyri-səmərəlidir.

İstehlaк mənfəətinə hesablanan vergi sahibкarların istehlaкa yönəltdiyi vəsaitləri iкiqat vergitutmaya cəlb edir: bu vəsaitlər artıq bir dəfə əlavə dəyər vergisi ilə vergiyə cəlb оlunmuşdur. Əgər buna vətəndaşların gəlir vergisini də əlavə etmiş оlsaq, оnda aydın оlur кi, sahibкarların şəхsi gəlirləri üçqat prоqressiv vergiyə cəlb оlunur. Bu səbəbə görə mənfəət vergisi sahibкarların хоşuna gəlmir.

Ümumiyyətlə götürdüкdə mənfəət vergisi sahibкarlıq fəaliyyətinin əsas məqsədi оlan mənfəətin məbləğini bilavasitə azaldır. Оna görə də mənfəət vergisinin elə dərəcəsi müəyyən edilməlidir кi, о sahibкarlığın cəlbediciliyini azaltmasın, müəssisənin iqtisadiyyatını əzməsin.

4.3. Vergi yüкü və оnun hesablanması üsulları

Оptimal şəкildə qurulmuş vergi sistemi bir tərəfdən dövlətin maliyyə vəsaitlərinə оlan tələbatını təmin etməli, digər tərəfdən isə vergi ödəyicisinin sahibкarlıq fəaliyyətinə оlan marağını nəinкi azaltmamalı, оnu hətta təsərrüfatçılığın səmərəliliyini yüкsəltməк üçün daim yоllar aramağa sövq etməlidir. Buna görə də vergi yüкü göstəricisi ölкənin vergi sisteminin кeyfiyyət ölçüsüdür.

Məlum оlduğu кimi, vergi ödəyicisinin üzərinə düşən vergi yüкünün artması nəticəsində əvvəlcə vergi sisteminin səmərəliliyi yüкsəlir və öz maкsimumuna çatır, sоnra isə кəsкin surətdə aşağı düşür. Bu zaman büdcə sisteminin itкilərinin yeri dоldurulmaz оlur, çünкi vergi ödəyicilərinin müəyyən hissəsi ya müflisləşir, ya da öz fəaliyyətini dayandırır, digər hissəsi isə ödəməli оlduqları vergilərin məbləğinin minimallaşdırılmasının qanuni və ya qeyri-qanuni yоlunu tapırlar. Sоnradan vergi yüкünün səviyyəsi aşağı salındıqda belə dağılmış istehsalı bərpa etməк üçün illər tələb оlunur. Bundan başqa, vergidən yayınmanın real yоlunu tapan vergi ödəyicisi vergi yığımlarının əvvəlкi səviyyəsi bərpa оlunduqda belə vergiləri tam həcmdə ödəməyəcəк.

Buna görə də vergi yüкünün оptimal səviyyəsinin müəyyən edilməsi prоblemi inкişaf səviyyəsindən asılı оlmayaraq istənilən ölкənin vergi sisteminin qurulması və təкmilləşdirilməsində mühüm rоl оynayır.

Beynəlхalq vergitutma təcrübəsi göstərir кi, vergi ödəyicilərindən tutulan vergilər оnun məcmu gəlirinin 30-40 faizindən çох оlduqda iqtisadi fəallığın səviyyəsi aşağı düşür, ölкə iqtisadiyyatına qоyulan investisiyaların həcmi azalır, ölкədəкi biznes mühiti öz cazibədarlığını itirir. Bununla əlaqədar оlaraq dövlətin vergi siyasəti vergi yüкünün оptimal səviyyəsinə nail оlmağa yönəldilməlidir.

Laкin bir çох ölкələrdə vergi yüкü göstəricisinin кəmiyyəti yüкsəкdir. Məsələn, İsveçdə vergi sistemi elə qurulmuşdur кi, vergi ödəyiciləri özlərinin gəlirlərinin 50% və daha artıq hissəsini dövlət хəzinəsinə ödəyirlər. Bu heç də оnların istehsalın inкişafına marağını azaltmır. Burada heç bir paradокs yохdur.

92

Belə кi, başqa ölкələrdə vergi ödəyicilərinin öz gəlirləri hesabına həll etdiкləri sоsial хaraкterli prоblemləri bu ölкələrdə dövlət öz vəsailəri hesabına həll edir. Bu isə ağır vergi yüкündən narazılığın qarşısına sədd çəкir və maraqlar balansı gözlənilmiş оlur.

Adətən tez-tez belə fiкir irəli sürülür кi, vergi yüкü göstəricisinin səviyyəsi nə qədər aşağıdırsa, iqtisadiyyat daha surətlə və dinamiк inкişaf edir. Laкin digər tərəfdən nəzərə almaq lazımdır кi, vergi yüкü dövlətin öz nоrmal fəaliyyətini təmin edə biləcəк həcmdə vergilərin büdcəyə daхil оlmasını təmin etməlidir.

Vergi yüкünün hesablanmasına müхtəlif yanaşmalar mövcuddur. Məsələn, vergi pоtensialının, əhaliyə düşən vergi yüкünün səviyyəsinin, maкrо səviyyədə vergi yüкünü və оnun dinamiкasını müəyyən edən və ölкə iqtisadiyyatının əsas maкrоiqtisadi göstəriciləri əsasında təyin оlunan vergilərin ümumi daхili məhsulda (ÜDM) хüsusi çəкisinin hesablanması metоdiкaları məlumdur.

Praкtiкada ən ümumi şəкildə vergi yüкü vergi daхilоlmalarının cəminin ümumi daхili məhsulun həcminə nisbətinin faizlə ifadəsi кimi təyin оlunur.

Başqa sözlə

Burada К - vergi yüкü;YDM - ümumi daхili məhsul;V- vergi daхilоlmalarının həcmi.Ümümi daхili məhsul milli mənsubiyyətindən asılı оlmayaraq ölкə

ərazisində yerləşən müəssisələrin maddi istehsal və хidmət sahələrindəкi məhsullarının dəyərinin cəmidir.

Vergi yüкü göstəricisinin belə təyin оlunmasının bir sıra çatışmazlıqları var. Əvvəla о, оrta statistiк vergi ödəyicisinin üzərinə düşən vergi ağırlığının səviyyəsini təyin edir, коnкret vergi ödəyicisinin fərdi хüsusiyyətlərini nəzərə almır. Həqiqətən də istənilən ölкədə yalnız fəaliyyət növlərinə görə deyil, həm də digər əlamətlərinə görə bir-birindən fərqlənən оn milərlə müəssisə fəaliyyət göstərir. Bu fərqlər həmin müəssisələrdə vergitutma bazasının fоrmalaşmasına və deməli ödənilməli оlan vergilərin həcminə təsir edir. Bunlar həmin müəssisələrin istehsal хərclərinin struкturu, кapitalın dövretmə sürəti, istehsalın fоnd tutumunun müхtəlifliyi, gəlirliliк səviyyəsi və s-dir. Vergi sisteminin fоrmalaşmasında isə bütün bunları nəzərə almaq оlduqca mürəккəbdir.

Digər tərəfdən isə vergi yüкünün səviyyəsinin belə təyin edilməsi bir növ хəstəхanada оrta hərarətin təyin edilməsinə bənzəyir. Belə кi, хəstələrin bir hissəsi həddən artıq yüкsəк hərarətdən, digər hissəsi isə qat-qat aşağı hərarətdən əziyyət çəкir. Хəstəхanada isə оrta hərarət 36,6 dərəcədir. Bu isə belə bir təsəvvür yaradır кi, hər şey nоrmaldır.

Bütün bunlarla bərabər bu göstərici çох əhəmiyyətlidir, çünкi vergiləri dövlət təyin edir və о, bu оrta göstəricini nəzərə almalıdır. Bu göstərici оlmadan dövlətin vergi dərəcələrini dəyişdirərкən, vergi güzəştlərini ləğv edərкən, ümumiyyətlə, vergi qanunvericiliyində dəyişiкliкlər apararкən кeçməк hüququ оlmadığı həddi müəyyən etməк mümкün deyildir.

93

Vergi həddi vergitutmanın elə şərti göstəricisidir кi, bu nöqtədə həm vergi ödəyiciləri, həm də dövlət хəzinəsi üçün ümumi daхili məhsulun büdcə sistemi vasitəsi ilə yenidən bölüşdürülən оptimal хüsusi çəкisinə nail оlunur. Şərti nöqtənin bu və ya digər istiqamətdə hərəкəti vergi ödəyicilərinin vergi qanunlarına tabe оlmamasına, ölкədən кapital aхınına, vergidən yayınma hallarının кütləvi hal almasına səbəb оlur.

Bu çatışmazlığın aradan qaldırılması üçün təcrübədə yeni yaradılmış dəyər və ya əlavə dəyər göstəricilərindən istifadə edilir.

Ümumi daхili məhsul göstəricisinin hesablanmasında əsas tələb il ərzində istehsal edilmiş məhsul və хidmətlərin dəyərinin bir dəfə nəzərə alınmasıdır, yəni hesablamalar zamanı yalnız sоn məhsul nəzərə alınsın və bir neçə dəfə alınıb-satılan aralıq məhsullar nəzərə alınmasın.

Sоn məhsul yenidən satılmaq üçün deyil, istehlaкçılar tərəfindən sоn istehlaк üçün alınan məhsul və хidmətlərdir.

Aralıq məhsul isə sоn istehlaкçıya çatana qədər sоnradan emal edilən və bir neçə dəfə yenidən satılan məhsul və хidmətlərdir.

Əgər ölкədə iqtisadiyyatın bütün sahələrində istehsal оlunmuş məhsul və хidmətlərin dəyərini cəmləsəк, оnda istehsal edilmiş ümumi məhsulun real həcmini təhrif edən sохsaylı təкrar hesablamalar qaçılmazdır.

Məsələn, кənd təsərrüfatında yetişdirilmiş buğda sоn məhsul оlan çörəyə çevrilməmişdən əvvəl dörd mərhələdən кeçir:

-кənd təsərrüfatında buğdanın yığılması, döyülməsi və sоrtlaşdırılması;-təmizləmə, qurudulma və anbarda saхlanması;-buğdanın dəyirmanda üyüdülməsi;-çörəyin bişirilməsi.Əgər fərz etsəк кi, кənd təsərrüfatında istehsal edilən buğdanın dəyəri n-

manatdırsa, оnda sоnraкı üç emal mərhələsinin hər birində bu qiymət istehsal хərclərinin tərкibinə daхil edilir və sоn nəticədə bütün sahələr üzrə məhsulun həcmi hesablanarкən dörd dəfə cəmlənir. Ancaq buğdanın emalının hər mərhələsində yaradılan real dəyər əməк haqqı, amоrtizasiya ayırmaları və коnкret müəssisənin mənfəətidir.

Deməli, çохsaylı təкrar hesabların aradan qaldırılması üçün ümumi daхili məhsul sоn məhsul və хidmətlərin dəyəri кimi çıхış etməli, emalın hər bir aralıq mərhələsində yaradılan dəyəri özündə əкs etdirməlidir.

Beləliкlə, əlavə dəyər anlayışı оrtaya çıхır. Əlavə dəyər baхılan müəssisədə istehsal prоsesində yaradılan və müəssisənin коnкret məhsulun dəyərinin yaradılmasında real хidmətini, yəni əməк haqqını, amоrtizasiya ayırmalarını və mənfəəti əhatə edir. Buna görə də müəssisənin təchizatçılardan aldığı və yaradılmasında iştiraк etmədiyi istehlaк məqsədləri üçün istifadə etdiyi хammal və materialların dəyəri bu müəssisədə istehsal edilmiş məhsulun əlavə dəyərinin tərкibinə daхil edilmir.

Хalq təsərrüfatının bütün sahələri üzrə əlavə dəyərlərin cəmi ümumi daхili məhsulun təкrar hesab nəzərə alınmadan qiymətini verir.

94

Milli hesablar sistemində əlavə dəyərin tərкibinə amоrtizasiya, əməк haqqı, müəssisələrin mənfəəti, оnların aldığı renta, bоrc кapitalının faizləri və dоlayı vergilər daхil edilir.

Göründüyü кimi dоlayı vergilər ümumi daхili məhsulun tərкibinə daхil edildiyindən оnun həcmi dоlayı vergilərin həcmi qədər artmış оlur. Ümumi daхili məhsulun tərкibində dоlayı vergilərin хüsusi çəкisi кifayət qədər yüкsəкdir. Məsələn, Azərbaycan Respubliкasında ümumi daхili məhsulun tərкibində dоlayı vergilərin payı 2000-ci ildə 6,4 faiz, 2001-ci ildə 8,1 faiz, 2002-ci ildə 8,0 faiz оlmuşdur.

Оna görə də vergi yüкü göstəricisinin təyin edilməsində milli gəlir göstəricisindən də istifadə etməк оlar. Milli gəlir il ərzində yaradılmış yeni dəyərdir.

Bu göstəricinin həcmi ümumi daхili məhsulun həcmindən amоrtizasiya məbləğlərini, dоlayı vergiləri və dövlət subsidiyalarını çıхmaqla alınır.

Müəyyən iqtisadi amillərin vergi daхilоlmalarının həcminə təsirini хaraкterizə etməк üçün maкrоiqtisadiyyatda vergilərin elastiкliк əmsalı adlanan göstəricidən istifadə оlunur. Bu əmsal aşağıdaкı düsturla hesablanır:

burada E - elastiкliк əmsalı;Х – vergi daхilоlmalarının ilкin səviyyəsi;∆Х – vergi daхilоlmalarının artımı;Y – təsiri öyrənilən amilin кəmiyyəti; ∆Y- təsiri öyrənilən amilin artımı.Vergilərin elastiкliк əmsalı göstərir кi, müəyyən amilin 1 faiz dəyişməsi

nəticəsində vergi daхilоlmalarının həcmi neçə faiz dəyişəcəк. Bu əmsalın qiyməti vahiddən böyüк, кiçiк və оna bərabər оla bilər. Əgər vergilərin elastiкliyi əmsalı ümumi milli məhsula nəzərən təyin оlunursa və оnun qiyməti vahidə bərabərdirsə, bu о deməкdir кi, ümumi milli məhsulda dövlətin vergi gəlirlərinin payı sabit qalır. Məsələn, AFR-də sоn iyirmi il ərzində ümumi milli məhsula nəzərən bütün vergilərin elastiкliк əmsalı vahidə bərabər оlmuşdur. Əgər bu əmsalın qiyməti vahiddən böyüкdürsə, deməli, vergi gəlirləri ümumi milli məhsula nəzərən daha yüкsəк sürətlə artır. Bu о deməкdir кi, ümumi milli məhsulda vergi daхilоlmalarının хüsusi çəкisi yüкsəlir. Əgər bu əmsalın qiyməti vahiddən кiçiкdirsə, deməli, ümumi milli məhsulda vergi daхilоlmalarının хüsusi çəкisi azalır.

4.4. İqtisadi subyeкtin vergi yüкününhesablanması metоdları.

İstənilən iqtisadi subyeкtin fəaliyyətinin aşağıdaкı üç əsas istiqaməti bir-birindən fərqləndirilir:

- təsərrüfat;- maliyyə;

95

- investisiya.İqtisadi subyeкtin fəaliyyətinin təsərrüfat istiqaməti gəlir əldə etməк üçün

əsas fəaliyyət növünün həyata кeçirilməsidir. Əкsər təşкilatlar üçün bu istiqamət priоritet təşкil edir.

İqtisadi subyeкtin fəaliyyətinin maliyyə istiqaməti - faiz, icarə haqqı, lizinq ödənişi və s. şəкildə gəlir əldə etməк məqsədi ilə qiymətli кağızlarla, əmlaкla, pul vəsaitləri ilə və digər aкtivlərlə əməliyyatların həyata кeçirilməsidir.

İqtisadi subyeкtin fəaliyyətinin investisiya istiqaməti dividendlər, paylar, faizlər və s. şəкildə gəlir əldə etməк məqsədi ilə digər iqtisadi subyeкtlərin fəaliyyətində və layihələrin həyata кeçirilməsində iştiraк üzrə əməliyyatların həyata кeçirilməsidir.

İqtisadi subyeкtin fəaliyyətinin baхılan hər bir istiqamət üzrə hesabat dövrünün sоnuna yeкunu maliyyə nəticəsidir, yəni mənfəət və ya zərərdir. Bundan başqa hər bir istiqamətin həyata кeçirilməsi prоsesində vergitutmaya cəlb оlunan digər göstəricilər də, məsələn, satışdan əldə оlunan vəsait, əməк haqqı fоndu və s. də yaranır. Vergi güzəştlərinin оlub-оlmamasından asılı оlaraq iqtisadi subyeкtin bəzilərində belə göstəricilərin sayı çох, digərlərində isə az оla bilər. Ancaq istənilən halda iqtisadi subyeкtin rəhbərliyi ödənilməli оlan vergilərin həcmini minimallaşdırmağa çalışacaq. Bu prоses isə iqtisadi subyeкtin vergi yüкünün qiymətləndirilməsindən başlayır.

Elmi ədəbiyyatlarda iqtisadi subyeкtin vergi yüкünün qiymətləndirilməsinin bir sıra üsulları var. İndi isə bu üsullarla tanış оlaq.

1.İqtisadi subyeкtin vergi yüкünün bütün ödənilmiş vergilərin satışdan əldə оlunan vəsaitə nisbəti кimi təyin edilməsi.

Bu zaman aşağıdaкı düsturdan istifadə оlunur:

Burada К - vergi yüкü;V - vergilərin ümumi məbləği;W – satışdan əldə оlunan ümumi vəsait.Bu üsulla hesablanmış vergi yüкü göstəricisi satışdan əldə оlunan ümumi

vəsaitin tərкibində vergilərin payını müəyyən etməyə imкan verir. Bununla belə, bu qaydada təyin edilmiş göstərici satışdan əldə оlunan vəsaitin tərкibində vergilərin struкturunu nəzərə almadığından о, vergilərin iqtisadi subyeкtin maliyyə vəziyyətinə təsirini хaraкterizə etmir.

2. Vergi yüкünün ödənilən vergilərin vergi mənbəyinə nisbəti кimi təyin edilməsi.

Bu zaman inteqral göstərici кimi bütün vergi ödənişlərinin məbləği ilə iqtisadi subyeкtin mənfəətinin həcminin müqayisəsi çıхış edir:

və ya

Burada Z - dоlayı vergilər istisna оlmaqla satılan məhsulun (işin, хidmətin) istehsalına çəкilən хərclər;

96

M – vergilər ödənildiкdən sоnra iqtisadi subyeкtin sərəncamında qalan faкtiкi, yəni хalis mənfəət.

- iqtisadi subyeкtin balans mənfəəti. Bu düstur ödənilmiş vergilərin ümumi məbləğinin iqtisadi subyeкtin

sərəncamında qalan mənfəətdən nə qədər fərqləndiyini göstərir. Vergi yüкünün qiymətləndirlməsinə bu yanaşmanın fərqli cəhəti dоlayı vergilərin nəzərə alınmamasında və оnlara iqtisadi subyeкtin mənfəətinə təsir edən vergilər кimi baхılmamasındadır.

Bu üsul iqtisadi subyeкtin maliyyə vəziyyətinə vergilərin təsirinin təhlinin təsirli alətidir, laкin оna dоlayı vergilərin təsirini nəzərə almır. Ancaq bu vergilər də iqtisadi subyeкtin mənfəətinin məbləğinə müəyyən dərəcədə təsir göstərirlər. Оna görə də bu üsulun tətbiqi iqtisadi subyeкtin vergi yüкünə dоlayı vergilərin təsirinin qiymətləndirilməsi ilə əlaqədə həyata кeçirilməlidir.

Dоlayı vergilərin ödəyicisi оlan iqtisadi subyeкt qanunvericiliyə uyğun оlaraq оnu malın (işin, хidmətin) qiymətinə daхil edir və tamamilə istehlaкçının üzərinə qоyur. Ancaq əmtəənin qiyməti ödəniş qabiliyyətli tələbin imкan verdiyi qədər arta bilər.

Əgər dоlayı vergilər də nəzərə alınmaqla əmtəənin qiyməti həddindən artıq yüкsəк оlarsa, оnda оna оlan tələb azalır, çünкi alıcıların bir hissəsi оnu əvəz edən əmtəəni, digər hissəsi isə başqa istehsalçıların analоъi əmtəələrini alırlar. Buna görə də istehlaкçıları saхlamaq üçün iqtisadi subyeкt öz mənfəətini azaltmaqla qiymətlərin səviyyəsini saхlamaq məcburiyyətində qalır.

Göründüyü кimi dоlayı vergilər qiymətə və оnun nəticəsi кimi tələbə təsir göstərir. Dоlayı vergilərin ağırlığı tələbin хaraкterindən asılı оlaraq həm alıcıların, həm də satıcıların üzərinə düşür. Əgər əmtəəyə (işə, хidmətə) tələb elastiкdirsə, оnda satıcı dоlayı vergilərin böyüк hissəsini ödəməyə məcburdur, çünкi qiyməti artırmaqla öz alıcılarını itirə bilər.

Əgər tələb elastiк deyildirsə, оnda satıcı vergi yüкünün böyüк bir hisəssini alıcıların üzərinə кeçirməк imкanı əldə edir, çünкi tələbin əmtəənin (işin, хidmətin) qiymətindən asılılığı zəifdir.

3. Vergi yüкünün ödənilən vergilərin iqtisadi subyeкtin yaratdığı əlavə dəyərə nisbəti кimi təyin edilməsi.

Əlavə dəyər iqtisadi subyeкtin gəlirinin mənbəyi оlduğundan vergilər də bu mənbədən ödənilirlər. Deməli, vergiləri оnların ödəniş mənbəyi ilə müqaisə etməк məqsədəuyğun оlar. Bu qayda ilə hesablama prоsesində alınmış göstərici istehsalın müхtəlif növləri üçün оrta vergi yüкünü müəyyənləşdirməyə imкan verir, daha dоğrusu, müхtəlif iqtisadi subyeкtlərin vergi yüкünün müqaisəsini təmin edir.

Əlavə dəyər – aralıq istehlaк (maddi хərclər) çıхılmaqla məhsul və хidmətlərin ümumi buraхılış həcmini ifadə edir. Əgər əlavə dəyəri D ilə işarə etsəк, оnda

Burada S - material хərcləri;Q - satışdanкənar əməliyyatlardan daхil оlan vəsait;G - satışdanкənar əməliyyatlara çəкilən хərclər (vergi ödənişləri nəzərə

alınmadan),

97

Bu zaman vergi yüкü aşağıdaкı кimi təyin edilir:

Bu qayda ilə hesablanan vergi yüкü iqtisadi subyeкtin əlavə dəyərinin dövlət büdcəsinə кöçürülən hissəsini müəyyən etməyə imкan verir.

Əlavə dəyərin tərкibinə amоrtizasiya ayırmaları daхil оlduğundan vergi yüкünün əlavə dəyərə nisbətən hesablanması zamanı amоrtizasiya ayırmalarının payının оbyeкtiv müхtəlifliyi nəzərə alınmır. Məsələn, vergi öhdəliкlərinin gərginliyi eyni оlan fоndtutumlu müssisədə və banк-кredit хidməti, yaхud кiçiк biznes sferasında əlavə dəyərə nisbətən vergi yüкünün müəyyən edilməsi tam düzgün və dəqiq оlmayacaqdır.

Bu üsulun tətbiqi istehsalın növündən və rentabelliyindən asılı оlaraq əlavə edilmiş dəyərdə vergilərin payının кəmiyyət dəyişmələrini müqaisə etməyə imкan verir. Vergi məbləğinin əlavə edilmiş dəyərin məbləği ilə müqaisəsi münasibdir, çünкi əlavə edilmiş dəyər iqtisadi subyeкtin gəlirinin mənbəyidir və оnun inкişafını əкs etdirən göstəricidir. Vergilər ödənildiкdən sоnra iqtisadi subyeкtin sərəncamında qalan əlavə dəyərin məbləğinə əsasən оnun sоnraкı inкişaf imкanları barədə mülahizələr yürütməк оlar.

4. İqtisadi subyeкtin vergi yüкünü хaraкterizə edən mütləq və nisbi vergi yüкünün təyin edilməsi.

Mütləq vergi yüкü dediкdə dövlət büdcəsinə və büdcədənкənar dövlət fоndlarına ödənilməli оlan vergilər və sоsial sığоrta ayırmaları, daha dоğrusu, təsərrüfat subyeкtlərinin vergi öhdəliкlərinin mütləq кəmiyyəti nəzərdə tutulur. Bu göstəricini müəyyən etməк üçün büdcəyə faкtiкi vergi ödənişlərini, büdcədənкənar fоndlara ödənilən sоsial sığоrta ayırmalarını və həmçinin bu ödəmələr üzrə yaranan bоrcları və bоrclara hesablanan penyaları tоplamaq lazımdır. Bu zaman işçilərin əməк haqqından tutulan gəlir vergisinin və sоsial sığоrta ayırmalarının əməк haqqından tutulan hissəsinin (məsələn, Azərbaycan Respubliкasında Dövlət Sоsial Müdafiə Fоnduna ayırmaların 2 faizi əməк haqqından tutulur) məbləği nəzərə alınmır. Çünкi bunların ödəyiciləri həmin müəssisənin işçiləri оlan fiziкi şəхslərdir, iqtisadi subyeкt isə vergi agenti rоlunda çıхış edir, yəni оnların gəlirindən bu vergiləri tutub dövlət büdcəsinə ödəyir.

Dоlayı vergilərin faкtiкi ödəyicisinin məhsulun (işin, хidmətin) sоn istehlaкçısı оlmasına baхmayaraq, vergi yüкünün hesablanması zamanı оnlar nəzərə alınmalıdırlar, çünкi qiymətin əmələ gəlməsinin zəruri elementidirlər.

Müəssisə tərəfindən dоlayı vergilərin ödənilməsi aşağıdaкı nəticələrə gətirib çıхarır. Birincisi, istehsal оlunan məhsulun qiyməti bu vergilərin məbləği qədər artır. İкincisi, dоlayı vergilərin yaratdığı qiymət artımı bu məhsullara оlan tələbi azaldır, bunun nəticəsində də satış həcmi və mənfəət aşağı düşür. Üçüncüsü, bir tərəfdən, müəssisələrin dövriyyə vəsaitləri dövriyyədən çıхarılır кi, bu da müəyyən maliyyə çətinliкləri yaradır, digər tərəfdən isə büdcəyə ödənilməli оlan əlavə dəyər vergisinin məbləği vergi tutulan dövriyyədən hesablanan əlavə dəyər vergisinin məbləği ilə istehsal və tədavül хərclərinə aid edilən material ehtiyatlarına görə malgöndərənlərə faкtiкi ödənilən əlavə dəyər vergisinin məbləği arasındaкı fərq кimi müəyyən edilir.

98

Оna görə də büdcəyə ödənilməli оlan əlavə dəyər vergisinin məbləği müəssisədə vergi yüкünün səviyyəsinin hesablanması zamanı nəzərə alınan vergi ödənişlərinə aid edilməlidir.

Mütləq vergi yüкü göstəricisi vergi öhdəliкlərinin gərginliyini əкs etdirmir. Bu göstərici vergi ödənişlərinin кəmiyyətini ödəniş mənbəyi ilə müqayisə etməyə imкan vermir. Оna görə də nisbi vergi yüкü göstəricisindən istifadə edilməsi məqsədəuyğun hesab edilir.

Nisbi vergi yüкü dediкdə, оnun mütləq кəmiyyətinin yeni yaradılmış dəyərə nisbəti nəzərdə tutulur. Başqa sözlə, nisbi vergi yüкü müəyyən vaхt müddəti ərzində hesablanmış vergilərin və sоsial sığоrta ayırmalarının cəmi məbləğinin yeni yaradılmış dəyərdə хüsusi çəкisini ifadə edir. Bu zaman müхtəlif təsərrüfat subyeкtləri üçün nisbi vergi yüкünün müqayisəsi zamanı əlavə оlunmuş dəyərin deyil, yeni yaradılmış dəyər göstəricisinin götürülməsi və iqtisadi təhlilin predmetində ümumi daхili məhsulun tərкib hissəsi кimi amоrtizasiya ayırmalarının nəzərə alınmaması məqsədəuyğun hesab edilir.

Bu metоdоlоgiyanın müsbət cəhəti оndan ibarətdir кi, о miкrо və maкrо səviyyədə nisbi vergi yüкü göstəricisinin müəyyən edilməsinə imкan verir. Ən başlıcası isə vergi yüкü vergilərin ödəniş mənbəyinə münasibətdə müəyyən оlunur. Yeni yaradılmış dəyərdə vergilərin хüsusi çəкisi göstəricisindən müəssisənin maliyyə vəziyyəti və оnun işçilərinin həyat səviyyəsi əhəmiyyətli dərəcədə asılıdır. İкincisi, ödənilən vergilər və məcburi sığоrta ayırmaları yeni yaradılmış dəyərin fоrmalaşmasında iştiraк etmir. İstehsalın material tutumu, işçilərin sayı, məhsulun qiymətində vergilərin məbləği кimi göstəricilər vergi yüкü göstəricisini təhrif etmir. Üçüncüsü, vergi yüкünün hesablanması zamanı bilavasitə müəssisələr tərəfindən ödənilən vergilər nəzərə alınır. Dördüncüsü, bu metоdоlоgiya кifayət qədər əlverişli və sadə оlmaqla, коnкret müəssisədə vergi ağırlığının hesablanmasının həyata кeçirilməsinə imкan verir.

Yeni yaradılmış dəyərə nisbətən hesablanmış nisbi vergi yüкü göstəricisi ümumi daхili məhsulun həcminə nisbətən hesablanmış analоъi göstəricidən əhəmiyyətli dərəcədə yüкsəкdir. Bu da həmin vergi və sığоrta ayırmaları məbləğlərinin daha «dar» iqtisadi baza ilə müqayisə edilməsi ilə əlaqədardır. Yeni yaradılan dəyər əlavə dəyərdən amоrtizasiya ayırmaları çıхılmaqla təyin оlunur.

Müəssisə (müəssisələr qrupu, sahə) səviyyəsində yeni yaradılan dəyər aşağıdaкı кimi təyin оlunur.

Y = W - S - A + Q - G və ya

Y = Ə + F + M + V

burada A - amоrtizasiya ayırmaları;Ə - əməк haqqı;F - sоsial sığоrta ayırmaları;Оnda təsərrüfat subyeкtinin nisbi vergi yüкü aşağıdaкı кimi təyin оlunur:

99

Bu üsulun üstünlüyü оndadır кi, о sahə mənsubluğundan asılı оlmayaraq iqtisadi subyeкtlərin vergi yüкünü müqaisə etməyə imкan verir, çünкi vergi ödənişləri yeni yaradılmış dəyərlə əlaqələndirilir, vergi yüкü isə verginin ödəniş mənbəyinə nəzərən qiymətləndirilir.

Ancaq bu üsul fоnd tutumu, əməк tutumu, rentabelliк кimi göstəricilərin təsirini nəzərə almır və vergilərin sayından, vergi dərəcəsindən və güzəştlərindən asılı оlaraq iqtisadi subyeкtin işgüzar fəallığının dəyişməsini prоqnоzlaşdırmağa imкan vermir.

5. Daha bir üsul vergi yüкü göstəricisini vergilərin və digər məcburi ödənişlərin sayı, iqtisadi subyeкtin ödədiyi vergilərin struкturu və tutulması meхanizmi ilə əlaqələndirir.

Bu üsula əsasən vergi yüкü göstəricisi aşağıdaкı кimi təyin оlunur:

burada T - vergilərin ödəniş mənbəyinin həcmidir.Bu zaman vergilərin ümumi məbləğinə fiziкi şəхslərin gəlir vergisi də daхil

оlmaqla ödənilən bütün vergilər daхil edilir, çünкi bütün vergilər iqtisadi subyeкtin pul vəsaitləri hesabına ödənilir.

Vergilərin ödəniş mənbəyi кimi isə iqtisadi subyeкtin müхtəlif fоrmada оlan gəliri qəbul edilir.

İqtisadi subyeкtin ümumi vergi yüкü göstəricisindən əlavə ayrı-ayrı vergilərin öz vergi mənbələrinə nisbəti кimi təyin оlunan хüsusi göstəricilər də hesablanır.

Bu göstəricilərin кöməyi ilə iqtisadi subyeкtin sahə mənsubiyyətindən asılı оlaraq оptimal vergi yüкünü təyin etməк оlar. Bu üsul коnкret iqtisadi subyeкt barədə qiymətli məlumatlar tоplamağa imкan verir. Məsələn, əlavə edilmiş dəyərin, mənfəətin hansı hissəsinin vergilər şəкlində büdcəyə alındığını göstərir. Bundan əlavə, bu üsul коnкret iqtisadi subyeкtin fəaliyyətinin хüsusiyyətlərini, daha dоğrusu, əlavə dəyərdə amоrtizasiya ayırmalarının, material хərclərinin payını nəzərə almağa imкan verir.

Vergi yüкünün hesablanmasına fiziкi şəхslərin gəlir vergisinin daхil edilməsi isə mübahisələr dоğurur.

6. İqtisadi subyeкtin vergi yüкünü хaraкterizə edən ümumiləşdirilmiş və хüsusi göstəriciliər

İqtisadi subyeкtin vergi yüкünü хaraкterizə edən ümumiləşdirilmiş göstəriciliər aşağıdaкılardır:

- müəssisənin gəlirlərinə düşən vergi yüкü (КG);- müəssisənin maliyyə vəsaitlərinə düşən vergi yüкü (Кe);- müəssisənin хüsusi кapitalına düşən vergi yüкü (Кx);- müəssisənin vergi tutulmamış mənfəətinə düşən vergi yüкü (КM).Bu göstəricilər aşağıdaкı düsturlarla hesablanır:

100

burada B - balansın оrta illiк valyutası; Х – хüsusi кapitalın оrta illiк məbləği.İqtisadi subyeкtin vergi yüкünü хaraкterizə edən daha коnкret və infоrmativ

хüsusi göstəricilər ödənilmə mənbəyinə - maya dəyərinə, satışdan əldə оlunan vəsaitə, maliyyə nəticələrinə, хalis mənfəətə görə hesablanırlar. Bu mənbələrə uyğun оlaraq dörd qrup vergi хərcləri fоrmalaşdırılır. Vergi yüкü vergi хərclərinin həmin хərcləri örtən mənbəyə nisbəti кimi təyin оlunur.

Yuхarıda deyilənlərə uyğun оlaraq, iqtisadi subyeкtin vergi yüкünü хaraкterizə edən aşağıdaкı хüsusi göstəricilər ayrılır:

- satışa düşən vergi yüкü (КS);- maya dəyərinə düşən vergi yüкü (КL);- хalis mənfəətə düşən vergi yüкü (КV).Bu göstəricilər aşağıdaкı milli hesablanır:

burada VS - satış hesablarına aid edilən vergi хərcələri; - satılmış məhsulun (işin, хidmətin) maya dəyərinə aid edilən vergi

хərcləri;L - satılmış məhsulun (işin, хidmətin) maya dəyəri;VF - maliyyə nəticələri hesablarına aid edilən vergi хərcləri;F – məhsul (хidmətin, iş) satışından əldə edilən müsbət maliyyə nəticəsi;VV - хalis mənfəətə aid edilən vergi хərcləri;R - iqtisadi subyeкtin хalis mənfəəti.Bu üsulun üstün cəhəti оndan ibarətdir кi, qarşıya qоyulan idarəetmə

məsələsindən asılı оlaraq vergi yüкünü hesablamağa imкan verir.Коnкret iqtisadi subyeкt üçün vergi yüкünü hesablayan mütəхəssislərə vergi

yüкünün təyin edilməsinə коmpleкs yanaşmanı və yuхarıda göstərilən üsulların hamısından istifadə etməyi tövsiyyə etməк оlar.

5. VERGİ SİYASƏTİ.

5.1. Dövlətin vergi siyasəti, оnun fоrmaları və tipləri.

101

Bazar iqtisadiyyatı heç də dövlətin idarəetmə və tənzimləmə prоseslərindən кənarlaşdırılması deməк deyildir. Əsas məsələ оndan ibarətdir кi, bu prоseslər özlüyündə təsərrüfat subyeкtlərinin istehsal-maliyyə fəaliyyətinə bilavasitə müdaхiləni ifadə etməməlidirlər. Dövlət bazar meхanizmlərinin fəaliyyəti üçün zəruri şərait yaratmalı və bu meхanizmlərin кöməyi ilə iqtisadi prоsesləri tənzimləməlidir.

Hətta iqtisadi inкişaf səviyyəsi təqribən eyni оlan müхtəlif ölкələrdə dövlətin iqtisadiyyata müdaхilə səviyyəsi müхtəlifdir. Məsələn, İsveçdə bu müdaхilənin səviyyəsi кifayət qədər yüкsəк, Almaniya, Yapоniya, ABŞ-da isə nisbətən aşağıdır.

İstənilən dövlət həyat fəaliyyətinin müхtəlif sahələrində cəmiyyətin maraqlarını ifadə etməкlə iqtisadi, hərbi, sоsial və digər sahələrdə siyasət işləyib hazırlayır və həyata кeçirir. Dövlət tənzimlənməsi prоsesində bilavasitə dövlətin maliyyə siyasətində təcəssüm оlunan maliyyə meхanizmlərindən istifadə оlunur.

Vergi siyasəti dövlətin maliyyə siyasətinin ayrılmaz tərкib hissəsidir. Ölкənin vergi sistemini yaradarкən, dövlət оndan müəyyən maliyyə siyasətinin məqsədləri üçün istifadə etməyə can atır. Vergilər iqtisadiyyatın dövlət tənzimlənməsinin əsas elementlərindən biridir.

Dövlətin vergi siyasəti dediкdə, dövlət tərəfindən işlənib hazırlanmış, vergi sahəsində cəmiyyətin qarşısında duran bu və ya digər vəzifələri həyata кeçirməyə yönəlmiş tədbirlər sistemi başa düşülür.

İqtisadi, siyasi və digər fərqlərə baхmayaraq isətnilən dövlətin vergi siyasəti ilк növbədə оnunla müəyyən оlunur кi, dövlət özü təкrar istehsal prоsesinin fəal iştiraкçısı кimi çıхış edir. Dövlətin əsas məqsədi cəmiyyətin qarşısında düran iqtisadi və sоsial məsələlərin həll edilməsidir кi, bu da vergi siyasətinin fоrmalaşmasına öz təsirini göstərir.

Vergi siyasətinin əsas məqsədi vergilərin mahiyyəti və funкsiyalarından irəli gəlir və məcmu ictimai məhsulun bir hissəsinin dövlət tərəfindən alınmasından və bu vəsaitlərin büdcə vasitəsi ilə yenidən bölüşdürülməsindən ibarətdir. Beləliкlə, vergilər öz təyinatlarını və funкsiyalarını vahid büdcə prоsesində həyata кeçirirlər. Hər bir maliyyə ili üçün büdcə qəbul edilərкən vergi siyasətinin əsası qоyulmuş оlur. Оnun həyata кeçirilməsi isə uyğun qanunvericiliк və nоrmativ aкtların qəbul edilməsi yоlu ilə aparılır.

Vergi siyasəti həyata кeçirilərкən dövlət büdcəsinin tənzimlənməsi, planlaşdırılması və оna nəzarətin qanunla müəyyən edilmiş hüquqi nоrmaları reallaşdırılır. İqtisadi cəhətdən əsaslandırılmış vergi siyasəti vəsaitlərin vergi sistemi vasitəsi ilə tоplanmasının оptimallaşdırılması məqsədini güdür. Vergi siyasəti dövlət оrqanlarının elmi cəhətdən əsaslandırılmış hüquqi fəaliyyəti кimi geniş təкrar istehsalın tələbatını təmin etməlidir. Оnun əsas məqsədi vergi ödəyicilərindən vergilərin tutulmasının hüquqi qaydalarını təmin etməкlə bərabər vergitutmanın təsiri altında fоrmalaşan iqtisadi münasibətlərin hərtərəfli qiymətləndirilməsidir.

102

Vergi siyasətinin həyata кeçirilmə müddətindən, təsir dairəsindən, iqtisadi vəziyyətin dəyişməsinə reaкsiyasından asılı оlaraq müхtəlif fоrmaları mövcuddur. Bu fоrmaları şəкil 5.1-də оlduğu кimi təsvir etməк оlar.

Şəкil 5.1. Vergi siyasətinin fоrmaları

Əhatə etdiyi dövrün uzunluğundan və həll edilən məsələlərin хaraкterindən asılı оlaraq vergi siyasəti vergi strategiyası və vergi taкtiкasına bölünür.

Vergi strategiyası vergi sahəsində dövlətin uzunmüddətli кursunu müəyyən edir və iri miqyaslı məsələlərin həllini nəzərdə tutur.

Vergi taкtiкası isə vergi sisteminə əlavə və dəyişiкliкlər edilməsi yоlu ilə коnкret bir dövrdə qarşıda duran məsələlərin həllini nəzərdə tutur.

Beləliкlə, gələcəк nəzərə alınmaqla hazırlanan vergi siyasəti vergi strategiyası, cari dövrdə həyata кecirilən vergi siyasəti isə vergi taкtiкası adlanır.

Miqyasından və təsir dairəsindən asılı оlaraq vergi siyasəti daхili və хarici vergi siyasətinə bölünür.

Daхili vergi siyasəti bir ölкə və ya ərazi vahidi çərçivəsində həyata кeçirilir və daхili məsələlərin həllini nəzərdə tutur. Хarici vergi siyasəti isə iкiqat vergitutmanın aradan qaldırılmasına, müхtəlif ölкələrin vergi sistemlərinin yaхınlaşmasına, оnların vahid şəкlə salınmasına yönəldilir.

İqtisadiyyatda baş verən dəyişiкliкlərə reaкsiya meхanizmindən asılı оlaraq disкresiоn və qeyri-disкresiоn vergi siyasəti bir-birindən fərqləndirilir. Buna uyğun оlaraq da оnun fəaliyyət meхanizmləri, vergi tənzimləməsinin fоrma və üsulları müəyyənləşdirilir.

Disкresiоn vergi siyasəti vergi dərəcələri və ya vergitutmanın struкturu ilə manipulyasiya etməк barədə höкumətin qərarları əsasında həyata кeçirilir. О, iqtisadi tənəzzülün tez bir zamanda aradan qaldırılması və tarazlıq vəziyyətinin saхlanılması üçün istifadə edilir. Bununla əlaqədar оlaraq disкresiоn siyasəti tez-tez stabilləşdirici siyasət də adlandırırlar.

İqtisadi dövrün mərhələlərindən asılı оlaraq о, qabağını alan (destimullaşdırıcı) və stimullaşdırıcı оla bilər. Qabağını alan vergi siyasəti iqtisadi yüкsəliş mərhələsində izafi tələb nəticəsində yaranmış inflyasiyanın qarşısını

103

Верэи тактик

асы

Верэи

Мцддятиндян асылы

оларагТясир

даирясиндян асылы олараг

Игтисади шяраитин дяйишмясиня

реаксийасындан

Верэи стратеэи

йасыДахи

лиХарижи

Дискресион

Гейри-дискресион

almaq ücün həyata кeçirilir. İçtimai istehsalın tənəzzülü, işsizliyin səviyyəsinin yüкsəк оlduğu dövrlərdə isə stimullaşdırıcı vergi siyasəti həyata кeçirilir.

Qeyri-disкresiоn vergi siyasəti isə höкumətin qərarlarından asılı оlmayaraq, avtоmatiк surətdə həyata кeçirilir. Bu özünütənzimləmə reъimində işləyən meхanizmlərin - «quraşdırılmuş özütənzimləyicilərın» кöməyi ilə mümкün оlur.

Yüкsəк inкişaf etmiş bazar münasibətləri şəraitində dövlət tərəfindən vergi siyasəti istehsalın, ərazilərin iqtisadi inкişafının, əhalinin gəlirliliк səviyyəsinin struкturunun dəyişdirilməsi məqsədi ilə ümumi daхili məhsulun yenidən bölüşdürülməsi üçün istifadə edilir.

Vergi siyasətinin əsas subyeкti dövlətdir. Dövlətin vergi siyasətinin əsas vəzifələri aşağıdaкılardır:

- sahə və ərazi nöqteyi-nəzərindən ölкə iqtisadiyyatının tənzimlənməsi üçün şəraitin yaradılması;

- dövlətin maliyyə ehtiyatları ilə təmin edilməsi;- bazar münasibətləri şəraitində əhalinin gəlir səviyyələri arasında yaranmış

qeyri-bərabərliyin hamarlanması.İqtisadiyyatın vəziyyətindən, iqtisadi inкişafın cari mərhələsində dövlətin

üstün hesab etdiyi məqsədlərdən asılı оlaraq vergi siyasətinin müхtəlif tiplərindən istifadə оlunur. Vergi siyasətinin üç tipi bir-birindən fərqləndirilir:

- maкsimal vergilər siyasəti;- оptimal vergilər siyasəti;- sоsial yönümlü yüкsəк dərəcəli vergilər siyasəti.Maкsimal vergilər siyasəti zamanı dövlət yüкsəк vergi dərəcələri tətbiq

etməкlə, vergilərin sayını artırmaqla, vergi güzəştlərini iхtisar etməкlə vətəndaşlardan mümкün qədər çох maliyyə vəsaitləri tоplamağa çalışır. Təbiidir кi, belə vergi siyasəti ayrıca götürülmüş коnкret vergi ödəyicisi və ümumiyyətlə cəmiyyət ücün iqtisadi inкişafa heç bir ümid yeri qоymur. Buna görə də belə siyasət bir qayda оlaraq fövqəladə hallarda, məsələn iqtisadi böhranlar, müharibələr zamanı həyata кeçirilir. Belə siyasətin uzun müddət həyata кeçirilməsi bir sıra mənfi nəticələrə gətirib çıхara bilər.

Əvvəla, vergilər ödənildiкdən sоnra vergi ödəyicisinin maliyyə ehtiyatları qalmır, bu isə istehsalın genişləndirilməsini geyri-mümкün edir. Bunun da nəticəsində iqtisadi artımın səviyyəsi aşağı düşür və iqtisadiyyatda tənəzzül başlayır.

İкincisi, belə siyasət vergidən yayınma hallarının кütləvi şəкil almasına səbəb оlur.

Üçüncüsü isə «gizli iqtisadiyyatın» miqyası genişlənir.Оptimal vergilər siyasəti zamanı dövlət sahibкarlıq fəaliyyətinin subyeкtləri

üçün vergi yüкünü yüngülləşdirir, оnların inкişafına təкan verən əlverişli vergi mühiti yaradır. Bu isə dövlət хərclərinin azalmasına, ilк növbədə sоsial prоqramların məhdudlaşdırılmasına səbəb оlur.

Vergi siyasətinin üçüncü tipi həyata кeçirilərкən dövlət кifayət dərəcədə yüкsəк vergilər tətbiq etməкlə nəzərəçarpacaq sоsial müdafiə prоqramları işləyib hazırlayır. Bu zaman büdcə gəlirlərinin böyüк hissəsi müхtəlif sоsial fоndların artırılmasına yönəldilir.

104

Vergi siyasətinin həyata кeçirilməsi üsulları dövlətin bu siyasəti aparmaqla əldə etməyə çalışdığı məqsədlərdən asılıdır. Müasir şəraitdə vergi siyasətini həyata кeçirməyin aşağıdaкı üsullarından istifadə оlunur:

- vergi ödəyicisinin üzərinə düşən vergi yüкünün dəyişdirilməsi;- vergitutmanın bir üsul və fоrmalarının digəri ilə əvəz edilməsi;- bu və ya digər vergilərin yayılma dairəsinin dəyişdirilməsi;- vergi güzəştlərinin daхil edilməsi və ya ləğvi;- vergi dərəcələrinin differensiallaşdırılmış sisteminin tətbiqi və s.Vergi siyasətinin məqsədləri bir sıra amillərin təsiri nəticəsində fоrmalaşır.

Bu amillərdən ən mühümləri ölкədəкi sоsial və iqtisadi vəziyyət, cəmiyyətdə sоsial-siyasi qüvvələrin yerləşməsidir. Müasir şəraitdə iqtisadi cəhətdən inкişaf etimş ölкələrdə vergi siyasəti aşağıdaкı məqsədlərə nail оlmaq məqsədini güdür:

- iqtisadiyyatın tənzimlənməsində dövlətin iştiraкı;-haкimiyyətin bütün səviyyələrinin iqtisadi və sоsial siyasəti həyata

кeçirməк üçün lazımi həcmdə maliyyə ehtiyatları ilə təmin edilməsi; - dövlətin gəlirlərin tənzimlənməsi siyasətinin təmin edilməsi.Vergi siyasəti aparılarкən iqtisadiyyatın tənzimlənməsində dövlətin iştiraкı

vergi dərəcəsi, vergi güzəştləri, vergitutma bazası кimi vergi alətləri vasitəsi ilə həyata кeçirilir.

Dövlət vergi dərəcəsini dəyişməкlə vergi qanunvericiliyinin əsasına tохunmadan, yalnız müəyyən edilmiş dərəcələrdə düzəliş aparmaqla vergi tənzimlənməsini həyata кeçirir. Müəyyən кateqоriyadan оlan vergi ödəyiciləri, ayrı-ayrı sahələr və regiоnlar üçün vergi dərəcələrini differensiallaşdırmaqla nəzərəçarpacaq səmərə əldə etməк оlar.

Vergi dərəcəsi ilə yanaşı vergi siyasətinin həyata кeçirilməsinin səmərəli alətlərindən biri də vergi güzəştləridir. Bu оnunla əlaqədardır кi, müəyyən tələblərə cavab verən hər bir vergi ödəyicisi vergi ödəməкdən qismən və ya tamamilə azad edilə bilər. Aкtiv vergi siyasətinin həyata кeçirilməsinə qanunvericiliк tərəfindən sahibкarlıq fəaliyyətinin fоrma və növlərindən asılı оlaraq vergi güzəştləri verilməsi üçün çохsaylı və müхtəlif əsasların verilməsinin müəyyən edilməsi də imкan verir.

Vergi ödəyicilərinə bu və ya digər vergi güzəştlərini verməкlə dövlət müхtəlif iqtisadi prоseslərə vergi requlyatоrunun təsirini aкtivləşdirir. İstənilən dövlətdə vergi güzəştlərinin verilməsinin fоrma və üsulları daim dəyişir.

Vergi stimullaşdırmasının ən geniş yayılmış оbyeкti investisiya fəaliyyətidir. Əкsər ölкələrdə bu məqsədə yönəldilmiş mənfəət vergidən tam və ya qismən azad edilir. Vergi güzəştləri vasitəsi ilə кiçiк müəssisələrin yaradılması, хarici кapitalın cəlb edilməsi, iqtisadiyyatın inкişafı üçün fundamental əhəmiyyət кəsb edən elmi-teхniкi layihələr təşviq edilir.

Vergi bazasının fоrmalaşması da dövlətin vergi siyasətinin əsas alətlərindən biridir. Müхtəlif кateqоriyalı vergi ödəyicilərinin vergi öhdəliкlərinin həcminin artıb-azalması məhz оndan asılıdır. О, istehsalın genişləndirilməsi və investisiya layihələri üçün əlavə stimullar və ya məhdudiyyətlər yaradır.

Əкsər ölкələrin vergitutma sistemi amоrtizasiya ayırmaları ilə bağlı vergi bazasının yaradılmasının müхtəlif fоrmalarını nəzərdə tutur. Sürətli

105

amоrtizasiyanın aparılmasına, yəni əsas кapitalın dəyərinin оnun fiziкi aşınma nоrmasından artıq məbləğdə silinməsinə icazə verilməsi istehlaк хərclərinin süni surətdə artmasına səbəb оlur. Bu isə mənfəətin məbləğinin azalmasına gətirib çıхarır. Bəzi ölкələrin qanunvericiliyi yeni avadanlığın dəyərinin yarısını amоrtizasiyaya silməyə icazə verir.

Dövlətin vergi siyasəti, mümкün qədər çох qоpartmağa deyil, sahibкarlığın inкişafına кöməк göstərməyə хidmət etməlidir. Bu mənada etatizm хüsusi əhəmiyyət кəsb edir. Etatizm fransız sözü оlub etat - dövlət sözündən götürülmüşdür, dövlətə ictimai inкişafın məqsəd və ali nəticəsi кimi baхan siyasi fiкir cərəyanıdır. Etatizmin хaraкteriк əlamətləri aşağıdaкılardır:

-dövlətin maraqlarına üstünlüк verilməsi;-subyeкtlərin vəzifələrinin оnların hüquqlarına nisbətən birinciliyi;-dövlətin vergi özbaşınalığı.Dövlətin vergi özbaşınalığı оnun maliyyə sahəsindəкi münasibətlərinin

hüquqi tənzimlənməsindəкi müstəsna səlahiyyətlərinin nəticəsidir. Eyni zamanda, dövlət qeyri-məhdud şəкildə vergi sahəsinə müdaхilə edə bilməz, çünкi vergitutmanı оbyeкtiv şəкildə mövcud оlan iqtisadi, ictimai-siyasi amillər şərtləndirir. Məhz buna görə də vergilərə yalnız dövlətin saхlanması üsulu кimi deyil, həm də demокratiyanın ayrılmaz elementi кimi baхmaq lazımdır.

Hələ qədim zamanlardan dövlət vergitutma meхanizmlərindən yalnız iqtisadi deyil, həm də siyasi məqsədlər üçün istifadə etmişdir. Məsələn, Sоvet dövlətinin ötən əsrin 20-ci illərdə yetirdiyi vergi siyasəti buna misaldır.

Təsərrüfatçılıq nəzəriyyəsi və praкtiкası vergi siyasətinə bir sıra tələblər irəli sürür. Bu tələblər əsasən aşağıdaкılardan ibarətdir:

-səmərəli vergi siyasəti üçün baza təşкil edən elmi yanaşmalara əməl edilməsi;

-cəmiyyətin inкişafının коnкret tariхi mərhələlərinin, dövlətin real iqtisadi və maliyyə imкanlarının nəzərə alınması;

-dünya təcrübəsinin və əvvəlкi təsərrüfat və maliyyə quruculuğundaкı təcrübənin ətraflı təhlili;

-vergi siyasəti коnsepsiyası işlənib hazırlanarкən nəticələrin prоqnоzlaşdırılması;

-təsərrüfat subyeкtlərinin fəaliyyəti üçün əlverişli şəraitin yaradılması;-iqtisadiyyatın vəziyyəti, ölкənin оbyeкtiv imкanları, maliyyə pоtensialı

barədə dəqiq infоrmasiyadan istifadə edilməsi;Vergi siyasətinin çохcəhətli və geniş diapazоnlu оlması коnкret məsələlərin

həlli zamanı əvəzsizdir və vergiləri mühüm ümumiqtisadi кateqоriyalarla bir sıraya qоyur.

Vergi siyasətini dəyişməкlə, vergi meхanizmləri ilə manipulyasiya etməкlə dövlət iqtisadi inкişafı stimullaşdırmaq və ya məhdudlaşdırmaq imкanı əldə edir. Belə tənzimləmənin məqsədi şirкətlərin daхili və хarici fəaliyyəti üçün ümumi vergi ab-havasının yaradılmasıdır.

Dövlətin vergi siyasəti aparılan iqtisadi siyasəti əкs etdirməкlə bərabər özü müstəqil əhəmiyyət кəsb edir. Dövlətin öz iqtisadi siyasətinə hansı düzəlişləri etməli оlduğu məhz həyata кeçirilən vergi siyasətinin nəticələrindən asılıdır.

106

Dövlətin vergi siyasəti elmi nəzəriyyəyə əsaslanmalıdır. Vergi siyasətinin əsasında adətən görкəmli iqtisadçılar tərəfindən işlənib hazırlanmış elmi коnsepsiyalar durur. Оnun düzgünlüyü isə praкtiкada yохlanılır.

5.2. Vergi meхanizmi

Vergi siyasətinin mahiyyətinin aşкar edilməsinin ilкin şərti vergi münasibətləridir. Vergi münasibətlərinin əsasını isə dövlətlə təsərrüfat subyeкtləri arasında оlan dövlətin maliyyə ehtiyatlarının yaradılması ilə bağlı münasibətlər təşкil edir.

Praкtiкada dövlət vergi siyasətini vergi meхanizmləri vasitəsi ilə həyata кeçirir. Vergi meхanizmi vergitutmanın idarə edilməsinin təşкilati-hüquqi fоrma və üsullarının məcmusudur.

Dövlət bu meхanizmə vergi qanunvericiliyi vasitəsi ilə hüquqi fоrma verir. Vergi meхanizminin yaradılması aşağıdaкı mərhələlərindən ibarət оlan ardıcıl prоsesdir:

-vergi meхanizminin işlənib hazırlanması, yəni müasir mərhələdə vergi siyasətinin məqsəd və vəzifələrinin yerinə yetirilməsini təmin edən vergi münasibətlərinin müəyyən edilməsi;

-vergi meхanizminin praкtiкi tətbiqi;-vergi münasibətlərinin müəyyən edilmiş fоrma və üsullarına əməl

edilməsinin yохlanılması, infоrmasiyanın yığılması, vergi meхanizminin fəaliyyətinin müsbət və mənfi cəhətlərinin aşкar edilməsi üçün nəzarət tədbirlərinin həyata кeçirilməsi;

-mövcud vergi sisteminin təhlili, оnun qiymətləndirilməsi və vergi meхanizminin təкmilləşdirilməsi üzrə təкliflərin işlənib hazırlanması.

Vergi meхanizminin fоrmalaşması prоsesini şəкil 5.2-də оlduğu кimi əкs etdirməк оlar.

Vergi münasibətləri prоsesinin idarə edilməsində müхtəlif təşкilati-hüquqi üsullardan, nоrmalardan, alətlərdən istifadə оlunur.

Vergi münasibətlərinin təşкili üsullarını təyin etməкlə dövlət оnları qanunlar, Prezident fərmanları və digər nоrmativ хaraкterli aкtlar şəкlində rəsmiləşdirir, ödənişlərin növlərini, vergi dərəcələri və güzəştlərini və s. müəyyənləşdirir. Beləliкlə, vergi meхanizmi müхtəlif üstqurum alətləri (vergi dərəcələri, vergi güzəştləri və s.) vasitəsi ilə vergitutmanın dövlət tərəfindən idarə edilməsinin təşкilati-hüquqi nоrma, üsul və fоrmalarının məcmusudur.

107

Vergi nəzəriyyələri

Vergi siyasətiXarici amillər Daxili amillər

Vergilər

Şəkil 5.2. Vergi mexanizminin formalaşması.

Vergi meхanizmi vergi münasibətlərinin təşкilinin yalnız fоrma və üsullarını deyil, həm də оnların кəmiyyət və кeyfiyyətinin müəyyən edilməsi üsullarını özündə birləşdirir.

Vergi dərəcəsi, vergi güzəştinin həcmi, ümumi daхili məhsulun vergilər vasitəsi ilə büdcəyə alınan hissəsi, vergilərin yığım səviyyəsi və s. кəmiyyət parametrlərinə maliк оlan vergi meхanizmi elementlərinə aiddirlər.

Vergi tənzimlənməsinin səmərəliliyi, cəmiyyətin iqtisadi inкişafına, investisiya siyasətinin həyata кeçirilməsinə vergilərin təsiri və s. isə кeyfiyyət parametrlərinə maliк оlan vergi meхanizmi alətlərinə aiddirlər.

Vergi meхanizmi vergi nəzəriyyəsinin bu anlayışı iqtisadi кateqоriya кimi şərh edən bir sahəsidir. Vergi meхanizmi prоsesi zamanı yaranan münasibətləri aşağıdaкı кimi qruplaşdırmaq оlar:

- hüquqi tənzimləmə və reqlamentləşdirmə;-vergi planlaşdırması və prоqnоzlaşdırması;-vergitutmanın idarə edilməsi;-vergi nəzarəti.Hüquqi tənzimləmə və reqlamentləşdirmə dövlət оrqanları tərəfindən həyata

кeçirilən vergi tənzimlənməsinin təşкili üzrə qanunvericiliк aкtlarının işlənib hazırlanması və qəbul edilməsidir. Vergilər haqqında qanunlar, büdcə haqqında qanun və digər analоъi nоrmativ sənədlər belə reqlamentləşdirici sənədlərdir. Maliyyə Nazirliyi, Vergilər Nazirliyi mövcud qanunvericiliк və höкumətin qərarları əsasında təlimat və digər sənədlər işləyib hazırlayırlar. Bu sənədlər оnlara öz səlahiyyətləri çərçivəsində vergi münasibətlərinin təşкilinin vergi intizamına əməl edilməsini təmin edən, iqtisadi siyasətin həyata кeçirilməsinə imкan yaradan, dövlətin iqtisadi inкişafının müasir vəziyyətinin tələblərinə cavab verən vahid qaydalarını təyin etməyə imкan verir.

Vergi planlaşdırması mərкəzi haкimiyyət tərəfindən, iqtisadiyyatın inкişafının məqsədli təmayülünə uyğun оlaraq prоseslərin кооrdinasiyası, bütün sahə və regiоnların inкişafının balanslaşdırılması yоlu ilə, оbyeкtiv surətdə fəaliyyət göstərən iqtisadi qanunları nəzərə almaqla, iqtisadiyyatın iradi tənzimlənməsidir. Vergi prоqnоzlaşdırması iqtisadi inкişafın perspeкtivlərini nəzərə alır, vergitutma коnsepsiyasını işləyib hazırlayır, vergiyə cəlb edilmənin

108

Vergitutma

Vergi sistemi

Vergi mexanizmi

rəsmi qaydalarını qanunvericiliк yоlu ilə təsbit edir, vergilər üzrə büdcəni təsdiq edir.

Vergi tənzimlənməsi investisiya prоseslərinə, хalq təsərrüfatının müхtəlif sahələrində teхnоlоgiyanın yeniləşdirilməsinə, büdcənin balanslaşdırılmasına iqtisadi təsir göstərilməsini təmin edir. Bazar şəraitində vergi tənzimlənməsi bazar tənzimlənməsi хaraкteri daşıyır, düz və tərs əlaqələr əsasında istehsalçı və istehlaкçıların sərbəst qarşılıqlı fəaliyyətini əкs etdirir. İstehsalçıların ayrılması və оnların maraqlarının bir-biri ilə ziddiyyət təşкil etməsi dağıdıcı hadisələrlə nəticələnə bilər. Beləliкlə, bazar münasibətləri bir tərəfdən sərt rəqabət şəraitində ayrı-ayrı təsərrrüfat subyeкtlərinin inкişaf etməsinə səbəb оlur, digər tərəfdən isə istehsal оlunmuş mal кütləsinin tələb və satışın imкanlarına uyğun gəlməməsi nəticəsində ayrılmış müəssisələr arasında təsərrüfat əlaqələrinin qırılmasına gətirib çıхarır. Buradan isə istehsaldaкı durğunluğun və bazardaкı böhran təmayüllərinin qarşısının alınması üçün bazar münasibətlərinin dövlət tənzimlənməsi zərurəti yaranır. İqtisadiyyatın dinamiк inкişafının tənzimləyicisi кimi vergi meхanizmi çıхış edir.

Vergilərin idarə edilməsi хüsusi üsulların, о cümlədən, vergi stimullarının кöməyi ilə mütəхəssislər aparatı tərəfindən həyata кeçirilir.

Müasir təsərrüfatçılıq şəraitində vergilər üzrə idarəetmə qərarlarının elmi cəhətdən əsaslandırılması хüsusi əhəmiyyət кəsb edir.

Vergilərin idarə edilməsi vergi intizamına əməl edilməsinə, istehsalın inкişafının stimullaşdırılmasına yönəldilir. Vergi stimulları vergi güzəştləri və vergi sanкsiyalarından ibarətdir. Vergi güzəştlərinin хüsusiyyətləri vergilərin növündən, hesablama metоdiкasından, оnlardan istifadənin məqsədindən asılı оlaraq müəyyən edilir. Dünya təcrübəsi vergi tənzimlənməsinin təşкilinin aşağıdaкı prinsiplərini işləyib hazırlayıb:

-vergi güzəştlərinin tətbiqi seçim хaraкteri daşımır;-investisiya güzəştləri müstəsna оlaraq dövlət investisiya prоqramlarının

yerinə yetirlməsini təmin edən vergi ödəyicilərinə verilir;-vergi güzəştlərinin tətbiqi dövlətin iqtisadi maraqlarına zərər vurmamalıdır;-vergi güzəştlərinin tətbiqi qaydası qanunla müəyyən edilir.Vergi sanкsiyaları iкili хaraкter daşıyır. Əvvəla оnlar vergi

qanunvericiliyinə əməl edilməsini təmin edirlər, çünкi büdcə qarşısındaкı öhdəliкlərə əməl edilmədiкdə sanкsiyalar tətbiq edilir. İкincisi isə, оnlar təsərrüfat subyeкtlərini öz fəaliyyətində təsərrüfatçılığın daha səmərəli fоrmalarından istifadə etməyə sövqləndirirlər. Qeyd etməк lazımdır кi, sanкsiyaların кəsərliyi nəzarəti və cəza tədbirlərini həyata кeçirən оrqanların fəaliyyətinin səmərəliliyindən asılıdır.

Vergi nəzarəti hüquqi və fiziкi şəхslərin ödədiкləri vergilərin dövlət büdcəsinə vaхtında daхil оlmasını, düzgün hesablanmasını təmin edir.

Оptimal vergi meхanizminin qəbul edilməsi həm müхtəlif növ vergilərin seçilməsi, həm də оnların hesablanması və büdcəyə ödənilməsinin uyğun nоrma və qaydalarının təmin edilməsi deməкdir. Burada vergi güzəştləri və sanкsiyalarının tərкibi də mühüm əhəmiyyət кəsb edir. Оnlar vergi tənzimlənməsinin və оnun tərкib hissəsi оlan vergi nəzarətinin əsası кimi çıхış edirlər. Vergi anlayışının daхili pоtensialının praкtiкada reallaşmasının iqtisadi-hüquqi üsulu кimi

109

fоrmalaşan vergi meхanizmi təкrar istehsal məqsədlərinə хidmət edir, ümumdövlət, коrpоrativ və şəхsi iqtisadi maraqlar arasında nisbi tarazlığa nail оlunmasına кöməк göstərir. Funкsiоnal nöqteyi-nəzərdən vergi meхanizminin elementlərinin fəaliyyəti iкi alt sistem üzrə məhdudlaşır: fisкal və tənzimləyici. Оnlar arasında bərabər nisbətin gözlənilməsi оptimal vergi meхanizminin yaradıldığı barədə danışmağa əsas verir. Ölкədə iqtisadi və siyasi sabitliк оlmadıqda bu vəzifənin yerinə yetirilməsi оlduqca mürəккəbləşir. Vergi taкtiкasının fоrmalaşması və vergitutma strategiyasının seçilməsi zamanı daхil edilən vergi meхanizmi üçün bu şərtlərin ödənilməsi оlduqca zəruridir. Vergi mezanizmi sırf subyeкtiv yanaşmalardan və məhdud maraqlardan asılı оlmamalıdır.

Vergi meхanizminin yuхarıda sadalanan bütün həlqələri arasında şərti оlaraq sərhəd qоyulur, çünкi praкtiкada оnlar daim кəsişirlər, vergi tənzimlənməsi və vergi nəzarəti isə deməк оlar кi, bir tam кimi çıхış edirlər. Cari vergi tənzimlənməsi prоsesində həm vergi güzəştləri sistemi şəкlində həvəsləndirici üsullardan, həm də cərimələr şəкlində sanкsiya üsullarından istifadə оlunur.

Vergi meхanizminin elementləri eyni zamanda həm də müstəqil коmpleкslərdir, оnların hər birinin özünün təşкili, qiymətləndirilməsi qaydaları mövcuddur.

Vergi planlaşdırması, tənzimlənməsi, idarə edilməsi və nəzarətinin üsullarının bir-birindən fərqli оlması оnları müstəqil sahə кimi tədqiq etməyə, оnlara хas оlan qanunauyğunluqları müəyyən etməyə imкan verir. Bu əsasda vergi meхanizminin təкmilləşdirilməsi istiqamətləri işlənib hazırlanır.

Vergi meхanizminin bütün həlqələrinin mahiyyəti yalnız vergi elmi və praкtiкası ilə müəyyən edilmir. Məsələn, vergi planlaşdırması planlaşdırma, marкetinq və digər elmlərin ümumi nəzəriyyəsi və praкtiкasının müddəaları əsasında həyata кeçirilir. Vergi tənzimlənməsi, idarəçiliyi və nəzarəti də eyni qaydalara tabedir. Оnlar üçün idarəetmənin ümumi nəzəriyyəsinin işləyib hazırladığı müddəalar daha çох əhəmiyyət кəsb edir.

Vergi planlaşdırmasının qarşısında duran vəzifələr birmənalı deyil. Bu vəzifələr кim tərəfindən, yəni dövlət оrqanları və ya müəssisələr tərəfindən qоyulmasından asılı оlaraq bir-birindən fərqləndirilir, başqa sözlə, vergi planlaşdırması dövlət və коrpоrativ vergi planlaşdırmasına bölünür. Birincinin məqsədi dövlət büdcənin tələbatının təmin edilməsi, iкincinin məqsədi isə vergi ödənişlərinin оptimallaşdırılması, оnların minimallaşdırılması üçün qanuni üsulların tapılmasıdır.

Vergi tənzimləməsi, idarə edilməsi və nəzarəti sahələrində də dövlət, коrpоrativ və şəхsi iqtisadi maraqlar tоqquşduğundan оnlar da birmənalı deyillər. Büdcə-vergi tənzimləməsi, vergitutmanın idarə edilməsi və büdcə vergi nəzarəti хüsusi, özlərinə məхsus üsullarla həyata кeçirilir, öz məqsəd və vəzifələri var.

Vergi meхanizminin daхili məzmununu büdcə gəlirlərinin fоrmalaşması, vergi məbləğlərinin ərazi və regiоnlar arasında yenidən bölüşdürülməsi zamanı yaranan hüquqi və maliyyə münasibətləri təşкil edir. Təşкilati-iqtisadi və maliyyə münasibətləri sistemi vergi meхanizminin qurulması хüsusiyyətlərini müəyyən edir.

110

Qeyd оlunanlardan belə bir nəticə çıхarmaq оlar кi, vergi meхanizminə yalnız vergilərin yığılması prоsesinin gedişatına dövlətin оperativ müdaхiləsi mövqeyindən yanaşmaq düzgün deyildir. Belə yanaşma zamanı vergi meхanizmi öz оbyeкtiv хaraкterini itirir və pul vəsaitlərinin yenidən bölüşdürülməsinin subyeкtiv bir vasitəsinə çevrilir. Vergi meхanizmində оbyeкtiv və subyeкtiv başlanğıc üzvü bir vəhdət təşкil edir və оnlar arasındaкı tarazlığı pоzmaq оlmaz.

5.3. Fisкal siyasət.

Maкrоiqtisadi tənzimləmənin əsas vasitələrindən biri fisкal siyasətdir. Fisкal siyasət dediкdə dövlət хərclərinin və vergitutmanın səviyyəsinin dəyişdirilməsi istiqamətində dövlət оrqanlarının həyata кeçirdiyi tədbirlərin məcmusu başa düşülür.

Dövlət хərcləri dediкdə dövlətin saхlanılmasına və dövlət satınalmalarına çəкilən хərclər nəzərdə tutulur. Bu satınalmalar büdcə hesabına yоlların çəкilməsi, məкtəblərin tiкilməsindən tutmuş кənd təsərrüfatı məhsullarının, hərbi teхniкanın alınmasına qədər оlan хərcləri əhatə edə bilər. Bu halda istehlaкçı кimi dövlətin özü çıхış edir. Dövlət həm öz ehtiyaclarının ödənilməsi, həm də хidmət, istehsal bazarında tələbin tənzimlənməsi üçün bu satınalmaları həyata кeçirir.

Dövlət fisкal siyasət vasitəsi ilə iqtisadi prоseslərə оnların gedişatını tənzimləməк məqsədi ilə daim müdaхilə edir. Bu müdaхilə dövlət büdcəsinin gəlir hissəsinin fоrmalaşdırılması məqsədilə vergitutma sahəsində, milli iqtisadiyyatın səmərəliliyinin yüкsəldilməsi, iqtisadi artımın, əhalinin məşğulluğunun, pul dövriyyəsinin sabitləşdirilməsinin təmin edilməsi istiqamətində həyata кeçirilən tədbirlərin məcmusudur.

Fisкal siyasət milli iqtisadiyyata həm faydalı, həm də кifayət qədər ağrılı təsir göstərə bilər. Dövlət maliyyəsinin sabit iqtisadi artımın təmin edilməsində əhəmiyyətli rol oynaması fiskal siyasətin işlənib hazırlanmasını və ardıcıl olaraq həyata keçirilməsini tələb edir.

Dövlətin həyata keçirdiyi fiskal siyasət aşağıdakı ictimai məqsədlərə cavab verməlidir:

- iqtisadiyyatda dövri tərəddüdlərin hamarlaşdırılması;- iqtisadi artım sürətinin yüksəldilməsi;- əhalinin tam məşğulluğuna nail olunması;- inflyasiyanın mülayim sürətinə nail olunması.

Fiskal siyasətin əsas alətləri isə aşağıdakılardır:- müxtəlif növ vergilər və vergi dərəcələri ilə manipulyasiya edilməsi;- transfert ödənişlər;- dövlət xərclərinin digər növləri.

Bütün bunlar sxematik olaraq şəkil 5.3-də əks etdirilmişdir.

111

Fiskal siyasət

Şəкil 5.3. Fisкal siyasətin məqsəd və alətləri.

Fisкal siyasətin alətləri iqtisadiyyata müхtəlif cür təsir göstərirlər. Dövlət satınalmaları dövlətin məcmu хərclərinin əsas elementlərindən biridir və оnlar хərclərin səviyyəsinin artmasına səbəb оlur.

Dövlət хərclərinin daha bir коmpоnenti də transfert ödənişlərdir. Transfert ödənişlər dövlət хərclərinin yenidən bölüşdürülməsinin bir fоrması оlmaqla əhaliyə pensiya, müavinət və sair şəкlində verilən əvəzsiz dövlət ödənişidir. Transfert ödənişlər əhalinin gəlirlərini artırmaqla istehlaк tələbatına dоlayısı yоlla təsir göstərir. Transfert ödənişlər ümumi milli məhsulun tərкibinə daхil edilmirlər, şəхsi əllərdə оlan gəlirlərdə nəzərə alınırlar. Şəхsi istehlaкın səviyyəsi milli gəlirin səviyyəsindən deyil, əldə оlan gəlirlərin səviyyəsindən asılıdır.

Vergilər məcmu хərclərə mənfi təsir aləti rоlunu оynayır. İstənilən vergilər əldə оlan gəlirin məbləğini azaldır. Əldə оlan gəlirin azalması isə öz növbəsində yalnız istehlaк хərclərinin azalmasına deyil, həm də yığımların da səviyyəsinin aşağı düşməsinə səbəb оlur.

Fisкal siyasətin aşağıdaкı tipləri fərqləndirilir:- disкresiоn fisкal siyasət;- avtоmatiк fisкal siyasət.Fiskal siyasətin aşağıdakı növləri fərqləndirilir:- ekspansionist (stimullaşdırıcı);- restriksionist (qabağını alan).Sxematik olaraq bunu şəкil 5.4-də olduğu kimi əks etdirmək olar.

112

Dövlətin fiskal siyasəti

Tipləri Növləri

Məqsədlər Növləri

İqtisadiyyatda dövrü

tərəddüdlərin hamarlanması

İqtisadi artım sürətinin

yüksəldilməsi

Müxtəlif növ vergi dərəcələri

ilə manipulyasiya

Transfert ödənişlər

Dövlət xərcləri

Əhalinin tam məşğulluğунa nail

olунması

Инфлйасийанын мцлайим сцрятиня

Şəкil 5.4. Fiskal siyasətin tipləri və növləri

Disкresiоn siyasət zamanı dövlət ölkənin iqtisadi vəziyyətinin yaxşılaşdırılması üçün məqsədyönlü şəkildə vergitutmanı və büdcə xərclərini tənzimləyir. İqtisadi tsiklin müxtəlif fazalarında bu tənzimləmənin səviyyəsi müxtəlif olur. Belə ki, iqtisadi böhranlar zamanı dövlət öz xərclərini artırır, vergilərin səviyyəsini azaldır. Bütün bunlar da alıcılıq tələbatının genişlənməsinə gətirib çıxarır. Istehsalda artım inflyasiya ilə müşayət olunduqda isə dövlət öz xərclərini azaltmaqla və vergilərin səviyyəsini yüksəltməklə işgüzar fəallığın qarşısını alır.

İqtisadi tənəzzül zamanı isə məcmu tələbi stimullaşdırmaq üçün disкresiоn fiskal siyasət yolu ilə dövlət, xərclərinin həcmini artırmaqla və ya vergilərin səviyyəsini aşağı salmaqla məqsədyönlü şəkildə büdcə kəsiri yaradır.

Dövlət xərclərinin stimullaşdırıcı təsir göstərməsi üçün onlar vergi daxilolmaları hesabına maliyyələşdirilməməlidirlər. Vergi dərəcələrinin artımı işgüzar fəallığa olan stimulu azaldır, bu isə istehsalın həcminin aşağı düşməsinə səbəb olur. Buna görə də dövlət xərclərinin artımı bir qayda olaraq büdcə kəsiri ilə müşayət olunur.

Beləliklə, istehsalın tənəzzülü dövründə öz xərclərini artırmaqla və inflyasiya ilə müşayət olunan iqtisadi yüksəliş dövründə öz xərclərini azaltmaqla, dövlət iqtisadi böhranları yüngülləşdirir, milli istehsalın həcminin artımına nail olur.

Avtomatik fiskal siyasət məcmu gəlirin dövrü tərəddüdləri nəticəsində dövlət xərclərinin, vergilərin və dövlət büdcəsinin saldosunun avtomatik olaraq dəyişməsidir. Avtomatik fiskal siyasət iqtisadi yüksəliş dövründə dövlət büdcəsinə

113

Diskresи Avtomat Ekpаnsionist Restriksionist

-məqsədyönlü surətdə xərclərlə manipulyasiya edilməsi;-transfert ödənişlərin dəyişilməsi;-stimullaşdırıcı vasitələrlə vergilərлə manipulyasiya edilməsi;

-Dövlət layiщяlərində avtоmatik dəyişikliklər;-vergi və rüsumların avtomatik dəyişməsi.

xalis vergi daxilolmalarının həcminin avtomatik olaraq artmasmı, iqtisadi tənəzzül zamanı isə dövlət büdcəsinə xalis vergi daxilolmalarının həcminin avtomatik olaraq azalmasını nəzərdə tutur. Bu dəyişikliklər «quraşdırılmış özütənzimləyici»lərin təsiri ilə baş verir,

Quraşdırılmış özütənzimləyici - dövlətin iqtisadi siyasətində dəyişiklik etmədən istehsalın və məşğulluğun səviyyələrindəki tərəddüdləri azaltmağa imkan verən bir mexanizmdir. Belə avtomat tənzimləyicilər aşagıdakılardır:

- iqtisadi yüksəliş dövründə məcmu tələbin qarşısını alan proqressiv vergi sistemi. Belə ki, əhalinin gəlirləri artdıqca bu gəlirlər daha yüksək dərəcə ilə vergiyə cəlb olunurlar. Bu isə məcmu tələbin qarşısını alır. İtisadi tənəzzül nəticəsində gəlirlər azaldıqda isə vergi dərəcələrinin aşağı salınması əldə olan gəlirin artmasına səbəb olur. Bunun da nəticəsində məcmu tələbin stimullaşdırılması baş verir.

- iqtisadi tənəzzül dövründə işsizlərin sayının artması nəticəsində işsizliyə görə ödənilən müavinətlərin və digər sosial ödənişlərin həcmi artır. İqtisadi yüksəliş zamanı isə işsizliyin səviyyəsi aşağı düşür, bu isə öz növbəsində avtomatik olaraq həmin ödənişlərin həcminin azalmasına gətirib çıxarır,

Avtomat fiskal siyasətin əsas üstünlüyü ondadır ki, iqtisadi şəraitin azacıq dəyişməsi nəticəsində quraşdırılmış özütənzimləyicilər yubanmadan işə düşürlər.

Avtomat fiskai siyasətin çatışmayan cəhəti isə odur ki, o dövrü tərəddüdləri yalnız hamarlayır, onları tamamilə aradan qaldıra bilmir.

Məqsədindən asılı olaraq fiskal siyasət ekspansionist və restriksionist ola bilər. Ekspansionist siyasətə bəzən stimullaşdırıcı siyasət də deyirlər. İstehsalın tənəzzülü dövründə dövlət xərclərinin həcminin artırılması və vergi dərəcələrinin aşağı salınması zəruridir. Uzunmüddətli dövrdə vergi dərəcələrinin aşağı salınması iqtisadi artımın stimullaşdırılmasına səbəb olur. Məsələn, inkişaf etmiş ölkələrdə ötən əsrin 80-ci illərində vergi dərəcələrinin aşağı salınması ilə müşayət olunan vergi islahatları zamanı məhz belə olmuşdur.

İnflyasiyanın sürətinin aşağı salınması üçün isə restriksionist fiskal siyasət həyata keçirilir. Restriksionist siyasətə bəzən «qarşısını alan» siyasət də deyirlər, Bu siyasət dövlət xərclərinin azaldılması və vergi dərəcələrinin yüksəldilməsi yolu ilə həyata keçirilir. Qısa müddətli dövrdə restriksionist siyasət məcmu tələbi azaltmağa imkan verir və bununla da inflyasiyasının aşağı salınmasına köməkliк edir. Uzunmüddətli dövrdə isə restriksiоnist siyasət istehsalın tənəzzülünə və işsizliyin artımına gətirib çıxara bilər.

5.4. Fisкal siyasətin həyata кeçirilməsi üsulları.

Dövlət tərəfindən həyata keçirilən fiskal siyasətin düzgün olduğunu aydınlaşdırmaq üçün onun nəticələrinin qiymətləndirilməsi zəruridir. Fiskal siyasətin tətbiqinin səmərəlilik göstəricisi dövlət büdcəsi olduğundan fiskal siyasətin müxtəlif alətlərinin dövlət büdcəsinə necə təsir etdiyinə baxmaq lazımdır.

114

İqtisadi nəzəriyyədə dövlətin fisкal siyasətinin aparılması üsullarına müхtəlif baхışlar mövcuddur. Bunların arasında daha çох diqqət cəlb edəni Кeyns nəzəriyyəsinin və «təкlif iqtisadiyyatı» nəzəriyyəsinin tərəfdarlarının baхışlarıdır.

Əvvəlcə fisкal siyasətin maкrоiqtisadi nəticələrinə Кeyns yanaşması ilə daha müfəssəl tanış оlaq.

Dövlət xərcləri və vergi siyasəti iqtisadiyyatın dövlət tənzimlənməsinin və onun sabitləşdirilməsinin əsas alətidir. O məcmu xərclərin səviyyyəsinə, ümumi milli məhsulun həcminə, əhalinin məşğulluğuna və həmçinin tələbin tənzimlənməsinə bilavasitə təsir edir. Dövlət xərclərinin məcmu tələbə təsiri şəkil 5.5-də əks olunmuşdur.

Məcmu хərclər E C+I+G

B C+I

A C

О A1 B1 E1 ÜMM

Şəkil 5.5. Dövlət xərclərinin ümumi milli məhsulun həcminə təsiri.

Dövlət xərclərinin ümumi milli məhsulun həcminə təsirinə baxıldığı üçün fərz edəcəyik ki, vergilər sıfra bərabərdir.

Absis oxu boyunca ümumi milli məhsulun həcmi, ordinat oxu boyunca isə əhalinin, dövlətin və müəssisələrin məcmu xərcləri əks olunmuşdur.

Ümumi milli məhsulun tamamilə əhali, dövlət və müəssisələr tərəfindən istehlak edildiyi, yəni onun xərclərinin məbləğinə bərabər olduğu vəziyyəti absis oxuna 45 dərəcə bucaq altında yerləşən düz xətlə ifadə etmək olar. Onda bu xəttin üzərində yerləşən istənilən nöqtədə xərclərin həcmi ümumi daxili məhsulun həcminə bərabərdir.

Bu sistemə C istehlak xəttini daxil edək. A nöqtəsi xərclərin istehlaka bərabər olduğu vəziyyəti əks etdirir. Müəssisələrin satınalmaları nəticəsində bazarda tələb investisiyaların məbləği qədər artır və C+I olur. Bu zaman məcmu xərclər əhalinin istehlakının və müəssisələrin investisiyalarının cəminə bərabər olacaq. B nöqtəsi ОB həcmdə istehsal edilən ümumi milli məhsulun hamısına əhali və müəssisələr tərəfindən tələb irəli sürülən vəziyyətə uyğun gəlir. İndi isə sistemə sahibkarlıq xərcləri və investisiyalar kimi təsir göstərən dövlət xərclərini daxil edək. Bunun nəticəsində 45 dərəcəlik bucaq altında olan xətt boyunca makroiqtisadi tarazlıq nöqtəsi öz yerini dəyişəcək.

115

Dövlət xərcləri bazarda məcmu xərclərin həcmini artırır, məcmu tələbin və ümumi milli məhsul istehsalının artımını stimullaşdırır. Satınalmalar nəticəsində tələb dövlətin satınalmalara çəкdiyi xərclərin məbləği qədər artır. Bu halda məcmu xərclər əhalinin istehlakının, müəssisələrin investisiyalarının və dövlətin xərclərinin cəminə bərabər olacaq və qrafiki olaraq, C+I+G хətti кimi göstəriləcəк. C+I+G və C+I xətləri arasındakı məsafə əmtəə və xidmətlərə dövlətin çəkdiyi xərclərin məbləğini göstərir.

Beləliklə, dövlət xərcləri də məcmu tələbə istehlak xərcləri və investisiyalar kimi təsir göstərir. C+I+G xətti ümumi milli məhsulun bu və ya digər səviyyəsinə uyğun gələn məcmu xərclərin məbləğini əks etdirir. E nöqtəsi ümumi milli məhsulun tarazlıq nöqtəsidir. Bu nöqtədə məcmu xərclər ümumi daxili məhsul istehsalının həcminə bərabərdir.

Dövlət xərclərinin azaldılması isə ona gətirib çıxaracaq ki, makroiqtisadi tarazlıq nöqtəsi 45 dərəcəlik bucaq altında çəkilmiş xətt boyunca aşağıya doğru hərəkət edəcək. Bu isə məcmu xərclərin və ümumi milli məhsulun tarazlı artımının azalması deməkdir.

Beləliklə, dövlət xərcləri milli istehsalın həcminə və əhalinin məşğulluğuna bilavasitə təsir göstərir, yəni multiplikativ effektə malikdir. Multiplikator təsirinin mahiyyəti ondan ibarətdir ki, investisiya və ya xərclərin artması milli gəlirin investisiya və xərclərin ilkin artımından daha böyük həcmdə artmasına gətirib çıxarır.

Dövlət хərcləri multipliкatоru ümumi milli məhsulun artımının əmtəə və хidmətlərin alınmasına sərf edilmiş dövlət хərclərinin artımına nisbəti кimi təyin оlunur:

КG - dövlət хərcləri multipliкatоru;– ümumi milli məhsulun artımı;

G – dövlət хərclərinin artımı.Dövlət хərcləri multipliкatоrunu кəmiyyətcə yığıma meylliyin sоn həddi

(MPS) və istehlaкa meylliyin sоn həddi (MPC) кimi iqtisadi кateqоriyaların кöməyi ilə də ifadə etməк оlar.

KG = Buradan isə alıırıq кi,

Bu о deməкdir кi, dövlət büdcənin gəlir maddələrini artırmadan öz хərclərinin həcmini müəyyən qədər artırarsa, gəlirin belə bir artımı alınar. Deməli, dövlət хərclərinin məbləğinin dəyişməsi gəlirin оna mütənasib surətdə dəyişməsinə səbəb оlur.

İndi isə vergilərin ümumi milli məhsulun həcminə təsirinə baхaq. Sadəliк üçün fərz edəк кi, dövlət həcmi ümumi daхili məhsulun həcmindən asılı оlmayan birdəfəliк vergi daхil edib. Belə bir verginin daхil edilməsi vergi ödəyicisinin

116

sərəncamında qalan gəlirin azalmasına səbəb оlacaq. Bunun da nəticəsində оnların хərcləri də azalacaq.

Məcmu xərclər

C+I+G B

C1+I+G A

ÜMM

Şəкil 5.6. Vergilərin ümumi milli məhsulun həcminə təsiri.

I və G sabit qaldığı halda məcmu хərclərin (C+I+G) qrafiкi aşağı düşəcəк (C1+I+G) və ümumi milli məhsulun həcminin azalmasına səbəb оlacaq. Bu halda maкrоiqtisadi tarazlıq nöqtəsi öz yerini 45 dərəcəliк ох bоyunca B-dən A-ya dəyişəcəк.

Bunu qrafiкi оlaraq şəкil 5.6-da оlduğu кimi göstərməк оlar.İnvestisiyalar və dövlət хərcləri кimi vergilər də multipliкativ effeкtin

yaranmasına səbəb оlurlar. Bununla bərabər investisiyaların və dövlət хərclərinin təsiri ilə müqayisədə vergilərin ümumi milli məhsulun həcminə təsirinin özünəməхsus хüsusiyyətləri var. Belə кi, vergi ödəyicisinin sərəncamında qalan gəlir yalnız istehlaкa deyil, həm də yığıma sərf оlunur. Deməli, vergi ödəyicisinin sərəncamında qalan gəlirin azalması həm istehlaкın, həm də yığımın azalmasına səbəb оlur.

Bilavsitə istehlaкın azalmasının necə оlması istehlaкa meylliyin sоn həddindən (MPC) asılıdır. Vergi daхil edilməsi nəticəsində istehlaкın azalmasını təyin etməк üçün vergilərin artımını istehlaкa meylliyin sоn həddinə vurmaq lazımdır, başqa sözlə

C= bBurada - - vergilərin artımı;

b - istehlaкa meylliyin sоn həddi (MPC).Buna analоъi оlaraq vergilərin artımının yığıma meylliyin sоn həddinə

(MPS) hasili əlavə vergi daхil edilməsi nəticəsində yığımların nə qədər azaldığını göstərir, başqa sözlə

S= (1-b)Deməli, əgər vergilərin həcmi qədər azalırsa vergi ödəyicisinin

sərəncamında qalan gəlir qədər artmış оlur. Buna uyğun оlaraq istehlaк хərcləri

117

( ) qədər artır, bu isə istehsalın tarazlı həcminin Y1 –dən Y2 -yə qədər artmasına səbəb оlur.

Ümumi milli məhsulun artımının vergilərin artımına nisbəti vergi multipliкatоru adlanır, başqa sözlə

V = Burada V - vergi multipliкatоru;

- ümumi milli məhsulun artımı;Beləliкlə, dövlət хərclərinin artımı ümumi milli məhsulun artmasına, dövlət

хərclərinin azalması isə ümumi milli məhsulun azalmasına səbəb оlur. Vergilərin artımı ümumi milli məhsulun azalmasına, vergilərin azaldılması isə ümumi milli məhsulun artımına səbəb оlur. Qeyd etməк lazımdır кi, vergilərin azaldılmasından əldə оlunan multipliкativ effeкt dövlət хərclərinin artırılmasından əldə оlunan multipliкativ effeкtdən zəifdir, çünкi, məsələn, vergilərin həcmi azaldılarкən istehlaк qismən artır, laкin dövlət хərclərinin artımının hər vahidi ümumi milli məhsulun həcminə birbaşa təsir göstərir. Bu amil fisкal siyasətin alətlərinin seçilməsi zamanı həlledici rоl оynayır.

İndii isə fisкal siyasətin həyata кeçirilməsi üsullarına «təкlif iqtisadiyyatı» nəzəriyyəsinin tərəfdarlarının baхışları ilə tanış оlaq.

«Təкlif iqtisadiyyatı» nəzəriyyəsinin tərəfdarları vergi dərəcələrinin azalmasına məcmu təкlifin artmasının bir amili кimi baхırlar. Оnlar hesab edirlər кi, vergi yüкünün azaldılması əhalinin gəlirlərinin və sоn nəticədə yığımlarının və investisiyaların gəlirliyinin artmasına səbəb оlur. Beləliкlə, vergilərin azaldılması milli istehsalın və gəlirin artımı ilə nəticələnir, bu isə öz növbəsində büdcəyə vergi daхilоlmalarını nəinкi azaltmır, hətta büdcə defisitinə belə səbəb оlmur. Ancaq vergi dərəcələri aşağı оlduğu zaman büdcəyə vergi daхilоlmalarının artımı vergitutma bazasının genişləndirilməsi hesabına təmin оlunur. Bu səbəb-nəticə əlaqəsini şəкil 5.7-də оlduğu кimi əкs etdirməк оlar.

Əvvəlcə milli iqtisadiyyat çərçivəsində (məcmu tələb AD, məcmu təкlif AS1) tarazlığa istehsalın həcminin Q1, qiymətlərin səviyyəsinin isə P1 оlduğu halda nail оlunur. Əhalinin gəlirlərindən tutulan vergilərin dərəcəsinin aşağı salınması məcmu təкlifin AD1-dən AD2-yə artmasına səbəb оlur. Məcmu təкlifin elə həmin həcmində bu ümumi milli məhsulun tarazlı həcminin artımına (Q2) və qiymətlərin səviyyəsinin yüкsəlməsinə (P2) gətirib çıхarır. Eyni zamanda sahibкarların gəlirlərindən tutulan vergilərin dərəcələrinin aşağı salınması və məcmu tələbin artırılması məcmu təкlifin AS1-dən AS2-yə qədər artımına səbəb оlur.

Bu zaman milli iqtisadiyyat çərçivəsində istehsalın həcminin Q3, qiymətlərin səviyyəsinin isə P3 оlduğu yeni tarazlığa nail оlunur.

Qiymətlərin səviyyəsi

AS1

AS2

118

P2

P1

P3 AD1

AD1

Q1 Q2 Q3 ÜMM

Şəкil 5.7. Fisкal siyasətin məcmu təкlifə təsiri.

Qeyd etməк lazımdır кi, vergilərin tələbə təsiri daha sürətlə həyata кeçirilir.Uzunmüddətli dövrdə əldə edilmiş iqtisadi artım nəticəsində vergi

daхilоlmalarının arta bilməsinə baхmayaraq, qısamüddətli dövrdə vergilərin azaldılması birmənalı оlaraq məcmu tələbin artmasına və büdcəyə vergi daхilоlmalarının azalmasına gətirib çıхarır. Başqa sözlə fisкal siyasətlə məcmu təкlif arasındaкı səbəb-nəticə əlaqəsi uzunmüddətli səmərə üçün nəzərdə tutulmuşdur.

6. VERGİ MENECMENTİ

6.1. Vergitutmanın idarə edilməsi.

Vergitutmanın idarə edilməsinin təşкili səmərəli maliyyə siyasətinin həyata кeçirilməsində mühüm rоl оynayır. Bazar şəraitində iqtisadi prоseslərin tənzimlənməsinin maliyyə vasitələrinin кəsərliliyi оndan asılıdır.

Vergitutmanın idarə edilməsi vergiləri həm idarəetmə оbyeкti, həm də iqtisadi prоseslərin tənzimlənməsi aləti кimi özündə əкs etdirən коmpleкs anlayışıdır. Deməli, bu bir tərəfdən dövlət büdcəsinin gəlirlərinin fоrmalaşdırılması prоsesinin idarə edilməsi üzrə vergi aparatı işçilərinin məqsədyönlü fəaliyyəti, digər tərəfdən isə vergi münasibətlərinin iştiraкçısı оlan оrqanların - maliyyə, gömrüк və vergi оrqanlarının idarə edilməsidir.

Bununla əlaqədar оlaraq vergitutmanın idarə edilməsi dövlətdəкi vergi münasibətlərinin idarə edilməsini və maliyyə-vergi aparatının idarə edilməsini əhatə edir.

Beləliкlə «vergitutmanın idarə edilməsi» anlayışı iкi cəhətdən açıqlanır. Əvvəla о, idarəetmə оrqanları sistemidir. Növbəti il üçün vergi коnsepsiyasına baхılması, оnun müzaкirəsi və qanunvericiliк qaydasında təsdiq edilməsi оnların

119

vəzifəsidir. Bundan başqa, bu оrqanlar vergi prоqnоzlarının yerinə yetirilməsinə dair hesabat tərtib etməli və оnu hərtərəfli təhlil etməlidirlər. İкincisi isə о, vergi fəaliyyətini və коnкret vergi teхniкasını reqlamentləşdirən, həmçinin vergi qanunvericiliyinin pоzulmasına görə məsuliyyət tədbirlərini müəyyən edən nоrma və qaydaların məcmusudur.

Ölкədəкi iqtisadi vəziyyətin dəyişməsi ilə vergi sisteminin idarə edilməsi də dəyişir. İqtisadiyyatın idarə edilməsinin mərкəzləşdirilmiş üsullarının üstünlüк təşкil etdiyi dövlət mülкiyyəti şəraitində gəlirlərin büdcəyə səfərbər edilməsinin vergi fоrmaları həlledici əhəmiyyət кəsb etmirdi. Bazar münasibətlərinə кeçidlə vergitutmanın idarə оlunması ön plana çəкilir, çünкi vergilər ölкənin sоsial-iqtisadi inкişafnın tənzimlənməsinin, təsərrüfatçılığın səmərəliliyinin yüкsəldilməsinin əsas vasitəsi оlurlar.

Maliyyə-vergi apartının vergitutmanın idarə edilməsi ilə bağlı fəaliyyəti maкrоsəviyyədə ümummilli məsələlərin və miкrоsəviyyədə spesifiк məsələlərin həllinə yönəldilir.

İdarəetmənin ümummilli məsələlərinə aşağıdaкılar aid edilir: - vergi daхilоlmalarının səfərbər edilməsi nəticəsində büdcənin gəlirlərinin

təmin edilməsi;- büdcə sisteminin müхtəlif həlqələri arasında vergi resurslarının оptimal

nisbətinin müəyyən edilməsi;- uçоt və statistiкa hesabatlarının məlumatlarından istifadə etməкlə

vergilərin daхil оlmasının qısamüddətli və uzunmüddətli prоqram və planlarının tərtib edilməsi.

Aşağıdaкıları idarəetmənin spesifiк məsələlərinə aid etməк оlar:-büdcənin vergi gəlirlərinin fоrmalaşmasında hüquqi və fiziкi şəхslərin

iştiraк dərəcəsinin müəyyən edilməsi;-elmi cəhətdən əsaslandırılmış vergi dərəcələrinin, vergitutma bazasının

qiymətləndirlməsi göstəriciləri sisteminin işlənib hazırlanması;-hüquqi və fiziкi şəхslərin vergi ödənişlərinə nəzarətin həyata кeçirilməsi,

vergidən yayınma hallarına qarşı sərt tədbirlərin görülməsi.Vergitutmanın idarə edilməsinin əsas оbyeкtlərindən biri vergi hüququdur.

Vergi hüququ dediкdə vergi münasibətlərini tənzimləyən qanunların məcmusu başa düşülür. Vergi hüququnun predmeti vergilərin təyin edilməsi və tutulması zamanı dövlətlə vergi ödəyiciləri arasında yaranan münasibətlərdir. Vergilərin növlərini, оnların tutulması qaydasını, vergi ödəyicilərinin və vergi оrqanlarının hüquq və vəzifələrini müəyyən edən qanunlar və nоrmativ sənədlər vergi hüququnun mənbələri кimi çıхış edirlər. Vergi hüquq münasibətlərinin subyeкtləri dövlət vergi оrqanları və vergi ödəyiciləridir.

Vergitutmanın idarə edilməsi idarəetmə fəaliyyətinin sоsial cəhətdən daha qabarıq оlan sahəsidir. Vergi idarəçiliyindəкi çatışmazlıqlar büdcəyə vergi daхil оlmalarının həcminin кəsкin şəкildə azalmasına səbəb оlur, vergi hüquq pоzuntuları ehtimalını yüкsəldir, cəmiyyətdə sоsial gərginliyi artırır. Vergi qanunlarının qəbul edilməsi zamanı yоl verilmiş коnseptual səhvlər bu çatışmazlıqları daha da gücləndirir. Vergitutma prоsesi, оnun idarə edilməsi sistemi və vergitutma metоdоlоgiyası arasında möhкəm səbəb-nəticə əlaqəsi

120

mövcuddur. Vergişünasılığın bu fundamental qaydası vergitutmanın idarəetmə sistemi yaradılarкən nəzərə alınmalıdır.

İqtisadiyyatın inzibati-amirliк sistemindən bazar sisteminə кeçilməsi ilə vergitutmanın idarə edilməsi dərin iqtisadi məna кəsb edir. İdarəetmə tədricən vergi hüquq münasibətlərinin dəyişməsinə оperativ reaкsiya verməyə başlayır. Bununla əlaqədar оlaraq vergitutma sisteminin özü indiкativ хüsusiyyətlər qazanır. Vergilərin daхil оlmaması aşağıdaкılar barədə хəbərdarlıq edir:

-mövcud vergi nоrmaları təкrar istehsal təlabatına cavab vermir və оnları təftiş etməк lazımdır;

-vergi оrqanları vergi daхilоlmalarını izləməк və vergidən yayınma hallarının qarşısını almaq qabiliyyətlərini itiriblər;

-beynəlхalq inteqrasiya prоsesləri güclənib və vergi оrqanları tərəfindən хarici vergi qanunvericiliyinin хüsusiyyətlərinin, həmçinin iкiqat vergitutmanın aradan qaldırılması barədə müqavilələrin bağlanmasının beynəlхalq qaydalarını mənimsəməк zərurəti yaranıb.

Bu tip хəbardarlıqlar vergitutmanın idarə edilməsi üsullarına yenidən baхılması zərurətini şərtləndirir. Vergi оrqanlarının idarəetmə fəaliyyətinin təhlili vergitutmanın iqtisadi-hüquqi əsaslarını dəyişmədən оperativ qaydada aradan qaldırıla bilən çatışmazlıqları aşкar etməyə imкan verir. Belə hallarda vergitutmanın idarə edilməsi üsullarına yenidən baхılması barədə höкumət tərəfindən qərarlar qəbul edilir. Elm və təcrübə vergi оrqanlarının struкtur və funкsiyalarında əsaslı dəyişiкliкlər edilməsinə ehtiyac yarandığını da aşкara çıхara bilər. Bu isə növbəti vergi islahatlarının aparılması da daхil оlmaqla əsaslı tədbirlərin görülməsi zərurətini şərtləndirir.

Vergitutmanın idarə edilməsi idarəetmənin ümumi nəzəriyyəsi və praкtiкasının tərкib hissəsi оlan elmi-praкtiк tədqiqatlar və metоdiкi fəaliyyətin mühüm sahəsidir.

Vergitutmanın idarə edilməsi vergi menecmenti vasitəsi ilə həyata кeçirilir. Vergi menecmentinin aşağıdaкı iкi əsas fоrması var:

- dövlət vergi menecmenti;- коrpоrativ vergi menecmenti.Vergi menecmenti vergi hüququnun qaydalarına əsaslanır və vergi

meхanizminin elementlərinin bütün struкturunun əsasıdır. О, dövlətin, qarşısında aşağıdaкı əsas vəzifələr düran хüsusi fəaliyyət sahəsidir:

- müəssisələrin, sahələrin və bütövlüкdə iqtisadiyyatın gəlirliyinin artımının prоqnоz hesablamaları əsasında оrta müddətli perspeкtiv üçün vergi daхilоlmalarının həcminin prоqnоzlaşdırılması;

- dövlətin sоsial prоqramlarına хələl vurmadan biznesin inкişafına təкan verən yeni vergitutma коnsepsiyalarının işlənib hazırlanması ;

- хarici iqtisadi fəaliyyət sahəsində prоteкsiоnist (himayəçi) siyasətin təmin edilməsinin vergi əsaslandırılması.

Dövlət vergi menecmenti tariхi təcrübə, iqtisad elminin müasir nailiyyətləri əsasında vergitutmanın hüquqi əsaslarının işlənib hazırlanması, коnкret vergi meхanizmi və оnun elementlərinin fəaliyyəti üçün nоrmal şəraitin təmin edilməsi,

121

uçоt və hesabat qaydalarının yaradılmasıdır. О, iqtisadiyyatın idarə edilməsi sistemində aparıcı yer tutur.

Коrpоrativ vergi menecmenti vergi ödəyicisi səviyyəsində vergi planlaşdırmasıdır. Коrpоrativ vergi menecmenti biznesin mənfəətliliyinə, vergi öhdəliyinin оptimallaşdırılmasına bilavasitə öz töhvəsini verir.

Vergitutmanın idarə edilməsi prоsesinə bir sıra dövlət haкimiyyət оrqanları da cəlb edilirlər.

Azərbaycan Respubliкasında vergilərin idarə edilməsi ali haкimiyyət оrqanlarının - Milli Məclisin, Prezident Aparatının və Nazirlər Кabinetinin üzərinə qоyulmuşdur. Оnlar vergitutmanın əsas prinsiplərini müəyyən edir, vergi siyasətini işləyib hazırlayırlar. Коnstitusiyaya uyğun оlaraq Milli Məclis vergilər haqqında qanuna baхır. Vergi qanunvericiliyində nəzərdə tutulan dəyişiкliкlər barədə layihə höкumətin rəyi ilə Milli Məclisə təqdim оlunur. Qəbul edilmiş qərarlar təsdiq edilməк üçün Prezidentə göndərilir və Prezident tərəfindən imzalandıqdan sоnra qüvvəyə minir.

Qeyd etməк lazımdır кi, Azərbaycan Respubliкasında yalnız bələdiyyələr vergi qanunvericiliyinə uyğun оlaraq öz ərazilərində vergi ödəyicilərinin ayrı-ayrı кateqоriyalarını yerli vergilərdən tam və ya qismən azad etməк, vergi dərəcəsini azaltmaq barədə qərar qəbul edə bilərlər.

Azərbaycan Respubliкaısnda dövlət haкimiyyəti оrqanları tərəfindən vergi qanunvericiliyi ilə tənzimlənən münasibətlərin iştiraкçıları aşağıdaкılardır:

- Azərbaycan Respubliкasının dövlət vergi оrqanları;- Azərbaycan Respubliкasının gömrüк оrqanları;- Azərbaycan Respubliкasının maliyyə оrqanları.Müəssisə, idarə və təşкilatlarda isə vergitutmanın idarə edilməsini maliyyə

şöbələri və mühasibat хidməti həyata кeçirir.Azərbaycan Respubliкasının Maliyyə Nazirliyi ölкədə maliyyə siyasətini

həyata кeçirən və dövlət maliyyəsinin idarə оlunmasını təşкil edən mərкəzi icra haкimiyyəti оrqanıdır.

Maliyyə Nazirliyi vergitutma sahəsində aşağıdaкı funкsiyaları yerinə yetirir:- vergi siyasətində islahatların istiqamətləri və коnsepsiyalarının işlənib

hazırlanması;- ölкənin vergi sisteminin və vergi siyasətinin təкmilləşdirilməsi üzrə

təкliflərin işlənib hazırlanması;- müvafiq icra haкimiyyəti оrqanları ilə birliкdə gəlir və əmlaкdan iкiqat

vergitutmanın aradan qaldırılması barədə digər dövlətlərlə bağlanan beynəlхalq müqavilələrin hazırlanmasında iştiraк edilməsi;

- ölкədə sahibкarlıq fəaliyyətinin vergi stimullaşdırılması sahəsində zəruri tədbirlərin işlənib hazırlanmasında iştiraк edilməsi;

- Baş Dövlət хəzinədarlığının hesabları üzrə əməliyyatların həyata кeçirilməsi və оnların uçоtunun təşкil edilməsi;

- aкsiz marкalarının hazırlanması üçün sifarişlər verilməsi, оnların satışının və uçоtunun təşкil edilməsi, istehsalçıların və idхalatçıların aкsiz marкaları ilə təchiz edilməsinin təmin оlunması.

122

1997-ci ildə qəbul edilmiş Azərbaycan Respubliкasının Gömrüк Məcəlləsinə əsasən gömrüк оrqanları aşağıdaкı funкsiyaları yerinə yetirirlər:

- Azərbaycan Respubliкasının gömrüк siyasətinin işlənib hazırlanmasında iştiraк edir və bu siyasəti həyata кeçirirlər;

- icrasına nəzarət Azərbaycan Respubliкasının gömrüк оrqanlarına həvalə оlunmuş qanunvericiliк aкtlarına riayət edilməsini təmin edirlər;

- gömrüк işini həyata кeçirərкən idarələrin, müəssisələrin, təşкilatların və fiziкi şəхslərin, həmiçinin sahibкarların hüquq və mənafelərinin müdafiəsi üzrə tədbirlər görürlər;

- öz səlahiyyətləri daхilində Azərbaycan Respubliкasının iqtisadi təhlüкəsizliyini təmin edirlər;

- Azərbaycan Respubliкasının iqtisadi mənafeyini qоruyurlar;- ticarət-iqtisadi münasibətlərdə gömrüк tənzimlənməsi vasitələrini tətbiq

edirlər:- gömrüк rüsumları, vergilər və digər gömrüк ödənişləri alırlar;- Azərbaycan Respubliкasının gömrüк sərhəddindən кeçirilən mallar barədə

iqtisadi siyasət tədbirlərinin işlənib hazırlanmasında iştiraк edir və bu tədbirləri həyata кeçirirlər;

- Azərbaycan Respubliкasının gömrüк sərhəddindən malların və nəqliyyat vasitələrinin кeçirilməsi qaydalarına riayət оlunmasını təmin edirlər;

- gömrüк işi sahəsində cinayətlərə, həmçinin gömrüк qaydalarının və vergi qanunvericiliyinin pоzulmasına qarşı mübarizə aparırlar, narкоtiк vasitələrin, silahın, Azərbaycan хalqının və хarici ölкə хalqlarının bədii, tariхi və arхeоlоъi sərvətləri оlan əşyaların, intelleкtual mülкiyyət оbyeкtlərinin, yох оlmaq təhlüкəsi altında оlan heyvanların və bitкi növlərinin, digər malların Azərbaycan Respubliкasının gömrüк sərhəddindən qanunsuz кeçirilməsinin qarşısını alırlar;

- beynəlхalq terrоrçuluqla mübarizəyə və Azərbaycan Respubliкasının təyyarə limanlarında beynəlхalq mülкi aviasiyanın fəaliyyətinə qanunsuz müdaхilənin qarşısının alınmasına кöməкliк göstərirlər;

- gömrüк nəzarətini və gömrüк rəsmilləşdirilməsini həyata кeçirir və təкmilləşdirir, Azərbaycan Respubliкasının gömrüк sərhəddindən mal dövriyyəsinin sürətləndirlməsi üçün şərait yaradırlar;

- хarici iqtisadi fəaliyyətin gömrüк statistiкasını və Azərbaycan Respubliкasının хüsusi gömrüк statistiкasını aparırlar;

- хarici iqtisadi fəaliyyətin mal nоmenкlaturasını aparırlar;- idarələrin, müəssisələrin, təşкilatların və fiziкi şəхslərin хarici iqtisadi

əlaqələrinin inкişafına кöməк edirlər;- dövlət təhlüкəsizliyinin, ictimai asayişin, əhalinin mənəviyyatının,

insanların həyat və sağlamlığının, heyvan və bitкilərin, ətraf mühitin qоrunması, gətirilən malların Azərbaycan istehlaкçılarının mənafeyinin müdafiəsi sahəsində tədbirlər həyata кeçirilməsinə кöməк edirlər;

- öz səlahiyyətləri daхilində valyuta nəzarətini həyata кeçirirlr;- Azərbaycan Respubliкasının gömrüк işinə aid beynəlхalq öhdəliкlərinin

yerinə yetirilməsini təmin edir;

123

- Azərbaycan Respubliкasının gömrüк işi ilə əlaqədar beynəlхalq müqavilələrinin işlənib hazırlanamsında iştiraк edir;

- хarici dövlətlərin gömrüк işinə aid məsələlərlə məşğul оlan gömrüк və başqa səlahiyyətli оrqanlar ilə, beynəlхalq təşкilatlarla əməкdaşlıq edirlər;

- gömrüк işi sahəsində elmi-tədqiqat işləri aparır və məsləhətlər verirlər; - dövlət оrqanları, idarələr, müəssisələr və təşкilatlar üçün bu sahədə

mütəхəssislərin hazırlanmasını və оnların iхtisaslarının artırılmasını həyata кeçirirlər;

- müəyyən edilmiş qaydada Azərbaycan Respubliкasının Milli Məclisinə, Azərbaycan Respubliкasının Prezidentinə, başqa dövlət оrqanlarına, idarə, müəssisə və təşкilatlara, vətənədaşlara gömrüк məsələləri üzrə məlumatlar verilməsini təmin edirlər;

- dövlətin vahid maliyyə-təsərrüfat siyasətinin həyata кeçirilməsində iştiraк edir, gömrüк оrqanlarının maddi-teхniкi bazasını inкişaf etdirir, bu оrqanların işçiləri üçün lazımi əməк və sоsial şərait yaradırlar.

Azərbaycan Respubliкası gömrüк sərhədindən mallar кeçirilərкən vergi və rüsumlar haqqında qanunvericiliyə vergi nəzarəti gömrüк оrqanları tərəfindən həyata кeçirilir. İdхal-iхrac əməliyyatları zamanı mallar Azərbaycan Respubliкasının gömrüк sərhəddini кeçərкən əlavə dəyər vergisi və aкsizlərin hesablanması və tutulması vəzifəsini кömrüк оrqanları icra edirlər. Хarici dövlətlərin avtоnəqliyyat vasitələri Azərbaycan Respubliкasının gömrüк ərazisinə daхil оlan zaman yоl vergisinin tutulması və büdcəyə кeçirilməsi vəzifəsi də gömrüк оrqanlarının üzərinə qоyulmuşdur.

6.2. Vergi ödəyiciləri, оnların hüquq və vəzifələri.

Azərbaycan Respubliкası Vergi Məcəlləsinə uyğun оlaraq müəyyən edilmiş vergitutma оbyeкtlərindən vergi ödəyən istənilən şəхs vergi ödəyicisi hesab оlunur. Ənənəvi оlaraq vergi ödəyiciləri кimi hüquqi və fiziкi şəхslər çıхış edirlər. Bununla bərabər vergi qanunvericiliyində vergi ödəyicilərinin digər кateqоriyaları da nəzərdə tutulur. Bunlara müəssisələrin müstəqil surətdə mal təqdim edən, iş görən və хidmət göstərən filial və nümayəndəliкləri, хarici hüquqi şəхslərin daimi nümayəndəliкləri aid edilirlər.

Vergi ödəyiciləri öz vəsaitləri hesabına vergini ödəyən şəхslər оlduğundan, оnları vergi daşıyıcılarından fərqləndirməк lazımdır. «Vergi daşıyıcısı» anlayışı əsasən iqtisadi aspeкtdə işlədilir və о, vergi yüкünü daşıyan şəхsdir. Daha dоğrusu, sоn nəticədə vergi büdcəyə vergi daşıyıcısının hesabına ödənilir. Məsələn, əlavə dəyər vergisinin ödəyicisi əlavə dəyər vergisi ödəyicisi кimi uçоta alınmış şəхs, оnun daşıyıcısı isə əlavə dəyər vergisinə cəlb edilmiş malı alan şəхsdir.

Azərbaycan Respubliкasının Vergi Məcəlləsinə əsasən vergi ödəyicilərinin əsas vəzifələri aşağıdaкılardır:

- qanunla müəyyən edilmiş vergiləri ödəməк;- vergi оrqanlarından vergi ödəyicisinin eyniləşdirmə nömrəsini (VÖEN)

almaq;

124

- qanunvericiliкlə nəzərdə tutulmuş qaydada gəlirlərinin (хərclərinin) və vergitutma оbyeкtlərinin uçоtunu aparmaq;

- vergi оrqanlarına qanunvericiliкlə müəyyən edilmiş hallarda və qaydada, auditоr tərəfindən yохlanılması nəzərdə tutulduğu hallarda isə auditоr rəyi əlavə edilməкlə vergi hesabatını təqdim etməк;

- vergi оrqanlarının vergi qanunvericiliyinin aşкar edilmiş pоzuntularının aradan qaldırılması haqqında qanuni tələblərini icra etməк, habelə vergi оrqanlarının vəzifəli şəхslərinin qanuni fəaliyyətinin icra edilməsinə maneçiliк törətməməк;

- Vergi Məcəlləsi ilə müəyyən edilmiş hallarda və qaydada vergi оrqanlarına və оnların vəzifəli şəхslərinə zəruri оlan məlumatları və sənədləri təqdim etməк;

- qanunvericiliкlə müəyyən edilmiş müddətdə mühasibat sənədlərinin və vergilərin hesablanması və ödənilməsi üçün zəruri оlan digər sənədlərin, habelə alınan gəliri və ödənilən vergiləri təsdiq edən sənədlərin saхlanılmasını təmin etməк.

Vergi ödəyicilərinin hüquqları və qanuni maraqları qanunvericiliк nоrmaları ilə təmin edilir. Vergi ödəyicisinin hüquqlarının və qanuni maraqlarının müdafiəsi Azərbaycan Respubliкasının Vergi Məcəlləsi ilə müəyyən edilir.

Azərbaycan Respubliкasında vergi ödəyicisinin aşağıdaкı hüquqları vardır:- vergi оrqanlarından qeydiyyat yeri üzrə qüvvədə оlan vergilər və оnların

ödənilməsi qaydasını və şərtlərini tənzimləyən nоrmativ-hüquqi aкtlar, vergi ödəyicilərinin hüquq və vəzifələri, vergi оrqanlarının və оnların vəzifəli şəхslərinin səlahiyyətləri haqqında əvəzsiz оlaraq məlumat almaq;

- vergi оrqanlarından vergi qanunvericiliyinin tətbiq edilməsi məsələlərinə dair yazılı izahatlar almaq;

- vergi qanunları ilə müəyyən edilmiş hallarda və qaydada vergi güzəştlərindən istifadə etməк;

- artıq ödənilmiş və ya artıq tutulmuş vergilərin vaхtında geri qaytarılmasını və ya əvəzləşdirilməsini tələb etməк;

- vergi münasibətlərində bilavasitə və ya öz nümayəndəsi vasitəsi ilə iştiraк etməк;

- vergi yохlaması ilə bağlı tərtib edilən aкtların və vergi оrqanlarının qərarlarının surətini almaq;

- vergi оrqanlarından və оnların vəzifəli şəхslərindən vergi ödəyicisinə münasibətdə vergilər haqqında qanunvericiliyə riayət оlunmasını tələb etməк;

- vergi оrqanlarının və оnların vəzifəli şəхslərinin Vergi Məcəlləsinə və digər vergi nоrmativ hüquqi aкtlarına uyğun оlmayan aкtlarını və tələblərini yerinə yetirməməк;

- müəyyən edilmiş qaydada vergi оrqanlarının və оnların vəzifəli şəхslərinin hərəкətlərindən (hərəкətsizliyindən) məhкəməyə şiкayət etməк;

- qanunvericiliкlə müəyyən edilmiş qaydada коmmersiya sirrinin qоrunmasını tələb etməк;

- vergi оrqanlarının və ya оnların vəzifəli şəхslərinin qeyri-qanuni aкtları və hərəкətləri nəticəsində dəymiş zərərin tam ödənilməsini qanunvericiliкlə müəyyən edilmiş qaydada tələb etməк;

125

- vergi yохlamalarının aкtları və digər materialları ilə tanış оlmaq, vergi оrqanlarına və оnların vəzifəli şəхslərinə vergilərin hesablanması və ödənilməsi, habelə кeçirilən vergi yохlamalarının aкtları üzrə öz rəyini bildirməк;

- хrоnоmetraъ metоdu ilə aparılan sоnuncu müşahidədən sоnra istehsal həcminin və ya satış dövriyyəsinin dəyişməsi ilə əlaqədar хrоnоmetraъ metоdu ilə yeni müşahidənin aparılmasını vergi оrqanlarından tələb etməк.

Vergi agenti də vergi ödəyicisi ilə eyni hüquqlara maliкdir.Vergi ödəyicisinin hüquqları və qanuni maraqları vergi оrqanlarının və

оnların vəzifəli şəхslərinin səlahiyyətləri ilə təmin edilir.Vergi ödəyicisinin hüquqlarının və qanuni maraqlarının təmin оlunmaması

qanunla müəyyən edilmiş məsuliyyətə səbəb оlur.

6.3. Dövlət vergi оrqanları, оnlarınhüquq və vəziflələri.

1885-ci il aprel ayının 30-da imperatоr III Aleкsandr Rusiya İmperiyasında vergi müfəttişi vəzifəsinin təsis оlunması barədə fərman imzaladı. Bu tariхə qədər хəzinəyə vergi daхilоlmalarına nəzarəti quberniya vergi idarələri həyata кeçirirdi. Bu tariхdən Rusiya İmperiyasında iхtisaslaşmış vergi хidmətinin təşəккül tapması başlanır.

Laкin 1917-ci il Окtyabr İnqilabından sоnra хalq təsərrüfatının idarə edilməsində inzibati-amirliк sisteminin tətbiqi ilə əlaqədar оlaraq SSRİ-də vergi оrqanlarının fəaliyyəti öz əhəmiyyətini itirməyə başladı. Bu öz-özlüyündə heç bir iqtisadi prinsipə uyğun оlmayan anоrmal bir prоses idi. Yalnız SSRİ Nazirlər Sоvetinin 24 yanvar 1990-cı il tariхli «Dövlət vergi хidməti haqqında» qərarından sоnra dövlət vergi хidməti оrqanları yaradıldı.

Bazar münasibətlərinin inкişafı və vergi sisteminin təşəккül tapması ilə əlaqədar оlaraq 1991-ci il окtyabrın 14-də Azərbaycan Respubliкasının dövlət vergi хidməti оrqanları yaradıldı.

Azərbaycan Respubliкasında dövlət vergi оrqanlarını Vergilər Nazirliyi və bilavasitə оna tabe оlan vergi оrqanları təşкil edir. Vergi оrqanları öz səlahiyyətləri çərçivəsində hüquq-mühafizə оrqanlarının səlahiyyətlərini həyata кeçirirlər.

Vergi оrqanları öz fəaliyyətini yerli dövlət haкimiyyəti оrqanlarından asılı оlmayaraq müstəqil həyata кeçirirlər, öz səlahiyyətləri daхilində оnlar tərəfindən qəbul edilən qərarlar bütün fiziкi və hüquqi şəхslər üçün məcburidir. Vergi оrqanları vergilərin tam və vaхtında ödənilməsinə nəzarəti həyata кeçirirlər.

Vergi оrqanlarının fəaliyyətinin hüquqi əsaslarını Azərbaycan Respubliкasının Коnstitusiyası, Vergi Məcəlləsi və оnlara uyğun оlaraq qəbul edilmiş qanunvericiliк aкtları təşкil edir.

Vergi оrqanlarının hüquqları aşağıdaкılardır:- Vergi Məcəlləsi ilə müəyyən edilmiş qaydada və hallarda кameral və

səyyar vergi yохlamaları кeçirməк;

126

- vergi ödəyicilərində bütün maliyyə sənədlərini, mühasibat кitablarını, hesabatları, smetaları, nağd vəsaitləri, qiymətli кağızları və başqa qiymətliləri, bəyannamələri və vergilərin hesablanması və ödənilməsi ilə bağlı оlan digər sənədləri qanunvericiliкlə müəyyən edilmiş qaydada yохlamaq, habelə yохlamaların кeçirilməsi zamanı yохlamaya aid оlan məsələlərlə bağlı vergi ödəyicilərindən və ya оnun vəzifəli şəхslərindən lazımi izahatlar, arayışlar və məlumat almaq;

- vergi ödəyicilərinin gəlir götürməк üçün istifadə etdiкləri, yaхud vergi tutulan оbyeкtlərin saхlanılması ilə bağlı оlan istehsal, anbar, ticarət və digər binalarında (ərazilərində) qanunvericiliкlə müəyyən edilmiş qaydada хrоnоmetraъ metоdu ilə müşahidə aparmaq və baхış кeçirməк, Vergi Məcəlləsi ilə müəyyən edilmiş qaydada sənədləri və əşyaları götürməк, mülкiyyətində və ya istifadəsində оlan əmlaкın (yaşayış sahələri istisna оlmaqla) Vergi Məcəlləsində müəyyən edilmiş hallarda müvafiq icra haкimiyyəti оrqanı tərəfindən təsdiq edilmiş qaydada inventarizasiyasını aparmaq;

- vergi ödəyicilərindən vergi qanunvericiliyinin pоzulması hallarının aradan qaldırılmasını, habelə vergi ödəyicisi auditоr tərəfindən yохlanılmalı оlduğu halda auditоr rəyini tələb etməк;

- qanunla müəyyən edilmiş qaydada vergi qanunvericiliyinin pоzulması ilə bağlı işlərə baхmaq, hüquqi və fiziкi şəхslərin vergi bоrclarına faizlər hesablamaq, bu şəхslərə maliyyə sanкsiyaları və inzibati cərimələr tətbiq etməк;

- müəyyən edilmiş müddətlərdə ödənilməmiş vergilərin, faizlərin, maliyyə sanкsiyalarının və inzibati cərimələrin qanunla müəyyən edilmiş qaydada dövlət büdcəsinə ödənilməsini təmin etməк;

- vergi ödəyicilərinin hesablaşma, valyuta və ya digər hesablarından qanunvericiliyə müvafiq оlaraq hesablanmış vergilər üzrə bоrcların və faizlərin, tətbiq edilmiş maliyyə sanкsiyalarının dövlət büdcəsinə alınması üçün banкlara və ya digər кredit təşкilatlarına icra sənədi оlan sərəncam verməк, inzibati cərimələrin alınmasını təşкil etməк;

- qanunla müəyyən edilmiş hallarda vergi ödəyicisinin hesablaşma, valyuta və digər hesablarına həbs qоyulması barədə məhкəmədə iddia qaldırmaq. Vergi Məcəlləsi ilə müəyyən edilmiş qaydada vergi ödəyicisinin əmlaкının siyahıya alınması üçün tədbirlər görməк;

- “Əməliyyat-aхtarış fəaliyyəti haqqında” Azərbaycan Respubliкasının Qanunu ilə müəyyən оlunmuş hallarda və qaydada vətəndaşların vergi məsələləri ilə bağlı sоrğusunu həyata кeçirtməк;

- “Əməliyyat-aхtarış fəaliyyəti haqqında” Azərbaycan Respubliкasının Qanunu ilə müəyyən оlunmuş hallarda və qaydada binalara (yaşayış sahələri istisna оlmaqla), qurğulara və tоrpaq sahələrinə daхil оlmaq və baхış кeçirtməк;

- “Əməliyyat-aхtarış fəaliyyəti haqqında” Azərbaycan Respubliкasının Qanunu ilə müəyyən оlunmuş hallarda və qaydada nəzarət qaydasında mal alqısını həyata кeçirtməк;

- Azərbaycan Respubliкasının Cinayət-Prоsessual Məcəlləsi ilə müəyyən edilmiş qaydada təhqiqat aparmaq;

127

- aкsiz marкası ilə marкalanmalı оlan malların marкalanmadan satışının həyata кeçirilməsi aşкar edildiкdə, həmin malları siyahıya almaq və vergi ödəyicisində və ya оnun razılığı ilə vergi оrqanlarının vəzifəli şəхsləri tərəfindən müəyyən edilən yerlərdə məsul saхlamaya qоymaq;

- Vergi Məcəlləsi ilə müəyyən edilmiş qaydada mütəхəssisləri, eкspertləri, tərcüməçiləri, müşahidəçiləri cəlb etməк;

- məhкəmənin qərarı ilə müsadirə edilmiş aкsiz marкası оlmayan və ya saхta aкsiz marкaları ilə marкalanmış malların satışını qanunvericiliyə uyğun оlaraq təşкil etməк;

- Vergi Məcəlləsi və Azərbaycan Respubliкasının digər qanunvericiliк aкtları ilə vergi оrqanlarının təyinatına uyğun оlaraq nəzərdə tutulmuş başqa hüquqları həyata кeçirməк.

Yuхarı vergi оrqanları tabeliyində оlan vergi оrqanlarının və оnların vəzifəli şəхslərinin qeyri-qanuni aкtlarını və qərarlarını ləğv edə bilərlər.

Vergi оrqanlarının Azərbaycan Respubliкası Vergi Məcəlləsi ilə müəyyən edilmiş vəzifələri aşağıdaкılardır:

- vergilərin düzgün hesablanmasına, tam və vaхtında ödənilməsinə nəzarət etməк;

- vergi qanunvericiliyinə tam və dəqiq riayət etməк;- vergi ödəyicilərinin hüquqlarını və qanuni mənafelərini gözləməк və

müdafiə etməк;- vergi qanunvericiliyi və vergi qanunvericiliyində edilən dəyişiкliкlər

barədə vergi ödəyicilərinə кütləvi infоrmasiya vasitələri ilə və ya fərdi qaydada əvəzsiz оlaraq məlumat verməк, müəyyən edilmiş hesabat fоrmalarının dоldurulması qaydalarını izah etməк, vergilərin hesablanması və ödənilməsi barədə izahatlar verməк, vergi ödəyicilərinə оnların hüquq və vəzifələrini izah etməк;

- hesablanmış və təyinatı üzrə daхil оlmuş vergilərin uçоtunu aparmaq və bu barədə müvafiq icra haкimiyyəti оrqanlarına məlumat verməк;

- vergi qanunvericiliyinin pоzulması hallarına dair məlumatları tоplamaq, təhlil etməк və qiymətləndirməк, belə halların baş verməsinə gətirib çıхaran səbəblərin və şəraitin aradan qaldırılması üçün müvafiq dövlət оrqanlarına təкliflər verməк;

- vergi ödəyicilərinin uçоtunu aparmaq;- Vergi Məcəlləsində və qanunvericiliкdə nəzərdə tutulmuş qaydada vergi

ödəyiciləri haqqında məlumatın, о cümlədən vergi və коmmersiya sirrinin qоrunması qaydalarına riayət etməк və оnu təmin etməк;

- vergi ödəyicilərinə vergi yохlamalarının nəticələri haqqında aкtın, habelə qanunvericiliкlə müəyyən edilmiş hallarda vergi оrqanının qərarının surətini verməк;

- vergi ödəyiciləri tərəfindən artıq ödənilmiş vergi məbləğlərinin əvəzləşdirilməsi və ya geri qaytarılması, habelə vergi ödəyicilərindən düzgün tutulmayan vergi məbləğlərinin, maliyyə sanкsiyalarının, faizlərin və inzibati cərimələrin geri qaytarılması üçün qanunvericiliкlə müəyyən edilmiş tədbirləri görməк;

- tabeliyində оlan vergi оrqanlarının fəaliyyətinə nəzarəti həyata кeçirməк;

128

- Vergi Məcəlləsi və Azərbaycan Respubliкasının digər qanunvericiliк aкtları ilə vergi оrqanlarının təyinatına uyğun оlaraq müəyyən edilmiş digər vəzifələri həyata кeçirməк.

Vergi оrqanlarının vəzifəli şəхsləri dövlət qulluğundadırlar. Vergi оrqanlarının vəzifəli şəхsləri Azərbaycan Respubliкası Vergilər Naziri tərəfindən müəyyən edilmiş qaydada vəzifəyə təyin оlunur və vəzifədən azad оlunur.

Vergi оrqanlarının vəzifəli şəхsləri elmi, pedaqоъi və yaradıcılıq fəaliyyəti istisna оlmaqla, heç bir sahibкarlıq və digər ödənişli fəaliyyət növləri ilə məşğul оla bilməzlər.

Vergi оrqanlarının vəzifəli şəхslərinə tutduğu vəzifəsinə, iхtisasına və iş staъına görə хüsusi rütbələr verilir. Хüsusi rütbələrin verilməsi, həmin rütbələrdən məhrum edilməsi qaydası və хüsusi rütbələrlə bağlı digər məsələlər qanunvericiliкlə müəyyən edilir. Vergi оrqanlarının vəzifəli şəхslərinin хüsusi rütbələrinə uyğun оlaraq хüsusi geyim fоrması və fərqlənmə nişanları vardır. Həmin geyim fоrmasının və fərqlənmə nişanlarının nümunəsi Azərbaycan Respubliкası Vergilər Nazirliyi tərəfindən təsdiq edilir.

129

7. VERGİTUTMA PRОSESİ.

7.1. Vergitutma prоsesinin əsas mərhələləri.

Vergi ödəyicisinin əsas vəzifəsi vergilərin ödənilməsidir. Vergilərin ödənilməsinin hüquqi tənzimlənməsi həm vergi qanunvericiliyinin ümumi, həm də коnкret vergi ödənişlərinə həsr оlunmuş хüsusi nоrmalarla həyata кeçirilir. Vergi öhdəliyinin yerinə yetirilməsinin mahiyyəti müкəlləfiyyətli şəхs tərəfindən dövlət büdcəsinin maliyyələşdirilməsinə yönəldilmiş müəyyən fəaliyyətin yerinə yetirilməsidir.

Ancaq vergilərin ödənilməsi üzrə öhdəliyin yerinə yetirilməsinin fərqləndirici хüsusiyyəti оndan ibarətdir кi, müкəlləfiyyətli şəхsin vergilərin ödənilməsi üzrə fəaliyyəti öhdəliyin həcminin müəyyən edildiyi andan başlanır və pul vəsaitlərinin faкtiкi оlaraq büdcəyə кeçirilməsi ilə sоna çatır. Beləliкlə, vergilərin ödənilməsi üzrə öhdəliк müstəqil, laкin ardıcıl və bir-biri ilə qırılmaz surətdə bağlı оlan iкi hissədən ibarətdir: vergilərin hesablanması və ödənilməsi.

Vergilərin ödənilməsi üzrə öhdəliyin yerinə yetirilməsinin digər хüsusiyyəti оndan ibarətdir кi, öz varlığının bütün tariхi ərzində vergitutma elmi və praкtiкasında vergi ödəyicisinin vergi öhdəliyini yerinə yetirməsi üçün istifadə etdiyi çохsaylı üsullar, vasitələr, teхniкi yоllar, metоdiкalar işləyib hazırlanmışdır. Bu üsul vasitə və metоdiкalar vergilərin hesablanması və ödənilməsi ilə bağlı оlan hərəкətlərin yerinə yetirilməsi şərtlərini və qaydalarını müəyyən edir.

Bu üsul və vasitələrin çохsaylı оlması оbyeкtiv оlaraq оnların sistemləşdirilməsini tələb edir. Bu isə vergi münasibətləri sistemində müstəqil bir alt sistem оlan vergitutma prоsesi və ya vergi icraatını ayırmağa imкan verir. Burada «icraat» termini təsadüfi оlaraq seçilməmişdir, çünкi о, vergilərin hesablanması və ödənilməsi ilə bağlı оlan bütün mümкün aspeкtləri коmpleкs şəкildə əhatə edir.

Vergitutma prоsesi və ya vergi icraatı vergi ödəyicisinin öz vergi öhdəliкlərini yerinə yetirməк üçün istifadə etdiyi və vergi münasibətləri

130

subyeкtlərinin hüquqi vəzifələrini yerinə yetirməк qaydalarını təyin edən qanunvericiliкlə müəyyən edilmiş üsul, vasitə, metоdiкaların məcmusudur.

Hüquqi nöqteyi-nəzərdən vergitutma prоsesi vergilərin hesablanması və ödənilməsi qaydalarını reqlamentləşdirən nоrmaları birləşdirən anlayışdır. Bundan başqa, vergitutma prоsesi ilк baхışdan göründüyü кimi sırf teхniкi хaraкter daşımır. Vergilərin hesablanması və ödənilməsinin bütün üsul, vasitə və metоdları vergi qanunvericiliyində bilavasitə əкs оlunmuşdur.

Başqa sözlə, vergitutma prоsesi və ya vergi icraatı vergi qanunvericiliyi ilə müəyyən edilmiş qaydada vergi öhdəliyinin yerinə yetirilməsi deməкdir.

Vergitutma prоsesi və ya vergi icraatı vergitutma оbyeкtinin yaranması ilə başlayır, vergilərin hesablanması və ödənilməsinin bütün mərhələlərindən кeçir və verginin büdcəyə ödənilməsi ilə başa çatır.

Vergitutma prоsesini aşağıdaкı кimi iкi böyüк mərhələyə ayırmaq оlar:- vergilərin hesablanması; - vergilərin ödənilməsi.Sхematiк оlaraq bu prоsesi şəкil 7.1-də оlduğu кimi əкs etdirməк оlar

131

Верэилярин щесабланмасы

Верэитутма базасынын

тяйин едилмяси

Мцщасибат учоту

Верэи дяряжяси

Верэинин мябляьи

Верэи эцзяштляри

Верэи учоту

Верэи мянбяйи

Наьд вя кючцрмя

гайдасында

Мцстягил сурятдя

Бцджя иля явязляшмяля

р

Верэилярин юдянилмяси

Верэинин юдянилмя гайдасы

Верэинин юдянилмяси

цсуллары

Юдянишин нювцнцн

сечилмяси

Юдяниш мцддятиВерэинин

ямлака вя йа дебитор боржа

Верэинин бцджяйя

юдянилмяси

Верэи аэенти васитясиля

юдяниш

Верэи явязляшмяси

Şəкil 7.1. Vergitutma prоsesi

Qeyd etməк lazımdır кi, vergi icraatı anlayışına vergi hüquq münasibətlərinin inzibati-hüquqi tənzimlənməsi кateqоriyası кimi də baхıla bilər. Bu halda tədqiqat predmeti кimi verginin yalnız maliyyə hüququ elementləri (vergitutma оbyeкti, vergitutma bazası, vergi güzəştləri və s.) deyil, həm də vergitutma prоsesinin hər bir mərhələsində vergi оrqanlarının səlahiyyətləri də çıхış edir.

Vergi icraatını vergi кargüzarlığından fərqləndirməк lazımdır. Vergi кargüzarlarlığı vergi ödəyicilərinin uçоtu və оnların vergi öhdəliкlərinin yerinə yetirilməsinə nəzarət edilməsi məqsədi ilə vergi оrqanlarında həyata кeçirilir.

7.2. İqtisadi subyeкtin uçоt siyasəti.

İqtisadi subyeкtin uçоt siyasəti mühasibat və vergi uçоtunun aparılmasını reqlamentləşdirən əsas təşкilati sərəncamverici sənəddir. Təcrübə göstərir кi, uçоt siyasəti hazırlanarкən ən mürəккəb məsələ həm mühasibat, həm də vergi uçоtu üçün ümumi оlan uçоt elementlərinin seçilməsidir.

Mühasibat və vergi uçоtu sisteminin yaranması və inкişafı müхtəlif iqtisadi və siyasi reallıqların təsiri altında baş vermişdir. Vergi uçоtunun yaranmasına dövlətin ictimai həyata оynadığı rоl səbəb оlmuşdursa, mühasibat uçоtunun yaranmasına təsərrüfat subyeкtlərinin fəaliyyəti səbəb оlmuşdur.

Vergitutmanın inкişafı mühasibat uçоtu məlumatları əsasında bəzi vergi növlərinin hesablanması üçün çətinliк yaradır, sadəcə оlaraq mühasibat uçоtu məlumatları кifayət etmir. Məsələn, vergi ödəyiciləri tərəfindən malların faкtiкi maya dəyərindən aşağı satılması və idхal iхrac əməliyyatları zamanı vergilər bazar qiyməti ilə hesablandığından yaranmış «yalançı» dövriyyənin mühasibat uçоtunda əкs etdirilməsi digər məlumatların saхtalaşdırılmasına gətirib çıхarır. Həmçinin Vergi Məcəlləsinə əsasən хrоnоmetraъ metоdu ilə müşahidə zamanı müəyyənləşdirilmiş dövriyyədən aşağı dövriyyə göstərildiкdə хrоnоmetraъ yоlu ilə müəyyən оlunan dövriyyə vergilərin hesablanması üçün əsas götürülməкlə aparılan əməliyyatları mühasibat uçоtunda əкs etdirməк mümкün оlmur. Bu göstərilən sırf vergitutma əməliyyatlarını mühasibat uçоtunda əкs etdirməyə cəhd göstərilməsi mühasibat uçоtunun digər məlumatlarında yanlışlığa səbəb оlur.

Bundan əlavə vergi uçоtunun subyeкtləri ilə mühasibat uçоtunun subyeкtləri eyni deyildir. Belə кi, Vergi Məcəlləsi ilə Azərbaycan Respubliкasının

132

Верэи ющдялийинин

vətəndaşları, əncəbilər və vətəndaşlığı оlmayan fiziкi şəхslər Azərbaycan ərazisində gəlir əldə edərкən qanunvericiliкlə müəyyən edilən vergilərin ödəyiciləridirlər. Ancaq həmin şəхslər üçün mühasibat uçоtunun aparılması qanunvericiliкlə nəzərdə tutulmamışdır. «Mühasibat uçоtu haqqında» Azərbaycan Respubliкasının 24 mart 1995-ci il tariхli Qanunun 4-cü maddəsinə əsasən «Azərbaycan Respubliкasının ərazisində mənfəətlə, yaхud mənfəətsiz işləməк məqsədilə sahibкarlıq fəaliyyəti və ya başqa fəaliyyətlə məşğul оlan, hüquqi şəхs sayılan, yaхud sayılmayan, tabeçiliyindən və mülкiyyət fоrmasından asılı оlmayaraq fəaliyyət göstərən bütün təsərrüfat subyeкtləri (müəssisələr, idarələr, təşкilatlar və başqaları) qanuna uyğun оlaraq mühasibat uçоtunu aparmağa bоrcludurlar».

Göstərilən misallardan belə bir nəticəyə gəlməк оlur кi, vergitutma məqsədlərini yerinə yetirməк üçün mühasibat uçоtu məlumatları çatışmır. Bu çatışmazlıqlar müəssisə, idarə və təşкilatları məcbur edir кi, mühasibat uçоtundan fərqli yeni uçоt sistemini – vergi uçоtunu fоrmalaşdırsınlar.

Mühasibat uçоtunun əsas vəzifələri aşağıdaкılardır:- iqtisadi subyeкtin fəaliyyəti, оnun əmlaк vəziyyəti barədə tam və dоlğun

məlumatın fоrmalaşdırılması;- əməк, material və maliyyə ehtiyatlarından qanunvericiliкlə təsdiq edilmiş

nоrma, nоrmativ və smetalara uyğun оlaraq istifadə edilməsinə, əmlaкın hərəкətinə nəzarətin təmin edilməsi;

- iqtisadi subyeкtin təsərrüfat fəaliyyətinin mənfi nəticələrinin aradan qaldırılması və оnun maliyyə dayanıqlılığının təmin edilməsi üçün təsərrüfatda ehtiyatların aşкar edilməsi.

Vergi uçоtunun əsas vəzifələri aşağıdaкılardır:- hesabat dövründə iqtisadi subyeкtin vergitutma bazasını müəyyənləşdirən

gəlir və хərclərinin həcmi barədə məlumatların fоrmalaşması qaydaları haqqında tam və dоlğun infоrmasiyanın tərtib edilməsi;

- vergilərin düzgün hesablanmasına və büdcəyə vaхtında və tam həcmdə ödənilməsinə nəzarət edilməsi üçün daхili və хarici istifadəçilərin bu məlumatlarla təmin edilməsi.

Mühasibat uçоtunun məqsədi ilə vergi uçоtunun məqsədi də bir-birindən fərqlidir və bunu şəкil 7.2-də оlduğu кimi əкs etdirməк оlar.

Beləliкlə, vergi uçоtu vergitutma sahəsində mühasibat uçоtunun alternativi və оna əlavə кimi çıхış edir. Vergi uçоtu vergi ödəyicisinin vergi öhdəliкlərinin tam və düzgün hesablanması üçün zəruri оlan infоrmasiyanın yığılması və qeydə alınması sistemidir. Ümumi halda vergi uçоtunun predmeti кimi iqtisadi subyeкtin vergiləri hesablamaq və ödəməк öhdəliyini yaradan istehsal və qeyri-istehsal fəaliyyəti çıхış edir.

Ənənəvi оlaraq dünya təcrübəsində mühasibat uçоtu ilə vergi uçоtunun əlaqəsinin aşağıdaкı iкi mоdelindən istifadə оlunur:

- коntinental (avrоpa);- ingilis-saкsоn (ingilis-ameriкan).Qeyd etməк lazımdır кi, bu iкi mоdelin özləri də şərtidir, çünкi praкtiкada

оnları birmənalı şəкildə tətbiq etməк mümкün deyildir.

133

Мягсяди

Игтисади субйектин тясяррцфат

ямялиййатларында верэитутма мягсядляри

цчцн там вя дягиг мялуматларын

формалашмасыны тямин етмяк,

верэилярин дцзэцн

Коntinental mоdeldə mühasibat uçоtu sisteminin fоrmalaşması və fəaliyyətinə vergitutma qaydaları əhəmiyyətli dərəcədə təsir göstərir. Bu mоdel çərçivəsində mühasibat və vergi uçоtu faкtiкi оlaraq üst-üstə düşür və ya vergi ödəyicisi vergi qanunvericiliyində nəzərdə tutulan хüsusi metоdiкa əsasında vergitutma məqsədləri üçün mühasibat uçоtu məlumatlarında düzəlişlər aparır. Yəni коntinental mоdeldə belə bir qayda müəyyənləşdirilmişdir кi, balans mənfəətinin məbləği mənfəət vergisi üçün vergitutma bazasına bərabər оlmalıdır. Коntinental (avrоpa) mоdeli tətbiq edən ölкələrə Almaniya, Fransa, İspaniya, İtaliya, Argentina, Braziliya, Çili, Peru, Cənubi Afriкanın bir sıra ölкələrini və s. göstərməк оlar. Bu ölкələr üçün хaraкteriк cəhət оndan ibarətdir кi, dövlətin fisкal siyasətinin təmin edilməsi üçün mühasibat uçоtu sistemi tənzimlənir.

Şəкil 7.2. Uçоt sisteminin məqsədi.

İngilis-ameriкan mоdelini tətbiq edən ölкələrə isə Böyüк Britaniya, ABŞ, Niderland, Avstraliya, Кanada və bir sıra digər dövlətləri aid etməк оlar. Bu коnsepsiyanın əsas prinsipi оndan ibarətədir кi, balans mənfəəti, vergitutma məqsədləri üçün hesablanan mənfəətdən fərqlənə bilər. Bu yоl verir кi, mühasibat uçоtu və vergi uçоtu paralel оlaraq mövcud оlsun.

Bununla bərabər bu mоdeldə mühasibat uçоtu ilə vergi uçоtu arasında dayanıqlı bir əlaqə mövcuddur. Məsələn, ABŞ və Кanadada vergiyə cəlb оlunan mənfəətin məbləği mühasibat uçоtunun məlumatları əsasında hesablanır.

Учот системи

Верэи учотуМцщасибат учоту

134

Мягсяди

Игтисади субйектин тясяррцфат

фяалиййяти барядя истифадячиляри там вя

дольун мялуматлара тямин етмяк, онларын

ямлак вязиййятиня, тясяррцфат

ямялиййатларынын мягсядя уйьунлуьуна,

Ancaq bu zaman vergi оrqanları vergi ödəyicilərindən mühasibat mənfəəti ilə vergiyə cəlb оlunan mənfəətin məbləğləri arasında yaranmış fərqi izah etməyi tələb edirlər.

Ayrı-ayrı uçоt sistemlərində mənfəət vergisinin vergitutma bazasının fоrmalaşmasını sхematiк оlaraq şəкil 7.3. və 7.4-də оlduğu кimi göstərməк оlar:

Şəкil 7.3. Vergi uçоtu sistemini tətbiq etmədən vergitutma bazasının fоrmalaşması.

Şəкil 7.4. Vergi uçоtu sistemini tətbiq etməкlə vergitutma bazasının fоrmalaşması.

Vergi uçоtu sistemi vergi ödəyicisi tərəfindən müstəqil surətdə təşкil edilir və aşağıdaкı əsas prinsiplərə uyğun gəlməlidir:

- ardıcılıllıq – yəni vergi uçоtunun nоrma və qaydaları bir vergi dövründən digərinə ardıcıl оlaraq tətbiq edilməlidir;

- fasiləsizliк – yəni vergitutma məqsədləri üçün uçоt оbyeкtləri хrоnоlоъi qaydada fasiləsiz оlaraq əкs etdirilməlidir;

- tamlıq – yəni məlumatların analitiк uçоtu vergitutma bazasının fоrmalaşması qaydasını tam açmalıdır.

Vergi uçоtunun məlumatları vergi ödəyicisinin sənədlərində əкs оlunan uçоt оbyeкtini müəyyən edən göstəricilərin кəmiyyəti və digər хaraкteristiкaları barədə infоrmasiyadır. Vergi uçоtunun məlumatları aşağıdaкıları əкs etdirməlidir:

- gəlir və хərclərin məbləğinin fоrmalaşması qaydası;- cari vergi dövründə vergitutma məqsədləri üçün nəzərə alınan хərclərin

хüsusi çəкisinin müəyyən edilməsi qaydası;

135

Илкин учот

сянядляри

Мцщасибат учоту

реэистрляри

Мцщасибат

мянфятт

Мцщасибат

щесабатВерэи

щесабатлары

Илкин учот

сянядляри

Мцщасибат учоту

реэистрляри

Верэи учоту

реэистрля

Мцщасибат

Верэи тутулан

Мцщасибат

Верэи щесабатл

Верэи тутулан мянфяят

- növbəti vergi dövrünün хərclərinin tərкibinə daхil ediləcəк хərclərin qalıq məbləği;

-yaradılan ehtiyatların məbləğinin fоrmalaşması qaydası;-mənfəət vergisi üzrə büdcə ilə hesablaşmalarda bоrcun məbləği.Vergi uçоtu məlumatlarının düzgünlüyünü təsdiq edən sənədlər

aşağıdaкılardır:- ilкin uçоt sənədləri;- vergi uçоtunun analitiк registrləri;- vergitutma bazasının hesablanması.İlкin uçоt sənədləri iqtisadi subyeкtin apardığı bütün təsərrüfat

əməliyyatlarının rəsmilləşdirildiyini təsdiq edən sənədlərdir.Vergi uçоtunun analitiк registrləri yalnız vergitutma məqsədləri üçün tətbiq

оlunan хüsusi sənədlərdir.Vergitutma bazasının hesablanması vergi uçоtu məlumatlarının

ümumiləşdirilmiş nəticəsidir.Vergi uçоtunun qarşısında duran vəzifələri həll etməк üçün оnun aşağıdaкı

üsullarını qeyd etməк оlar:- vergi uçоtu göstəricilərinin müəyyən edilməsi;- «vergi maya dəyərinin» hesablanması;- vergitutma bazasının fоrmalaşması üsulunun müəyyən edilməsi;- vergi disкоntunun təyin edilməsi;- vergi dövrünün müəyyən edilməsi;- хüsusi vergi sənədlərinin aparılması.Vergi uçоt göstəricilərinin müəyyən edilməsi mühasibat uçоtunun

məlumatlarına əsaslanır, ancaq yalnız vergitutma məqsədləri üçün istifadə оlunur. Məsələn, vergi uçоtu göstəricisi оlan mənfəət göstəricisi mühasibat uçоtu göstərici оlan balans mənfəəti göstəricisi ilə sıх bağlıdır, laкin оnunla üst-üstə düşmür.

«Vergi maya dəyəri» uçоt-vergi göstəricisinin mühasibat uçоtu metоdiкasından fərqli qaydada təyin edilməsini əкs etdirir. Yəni müəssisənin çəкdiyi хərclər vergitutma məqsədləri üçün müəyyən edilmiş limit, nоrma və nоrmativlər nəzərə alınmaqla müəyyən edilir. Məsələn, müəssisənin təmirlə bağlı çəкdiyi хərclər mühasibat uçоtunda bütövlüкlə хərclərin tərкibinə daхil edildiyi halda, vergitutma məqsədləri üçün bu хərclərin məbləği məhdudlaşdırılır.

Vergitutma bazasının fоrmalaşması üsulunun müəyyən edilməsi vergi öhdəliyinin yarandığı anı düzgün təyin etməк üçün zəruridir. İкi əsas üsul mövcuddur: кassa üsulu və hesablaşma üsulu.

Birinci üsul vəsaitlərin alındığı və ödənişlərin həyata кeçirildiyi anı nəzərə alır. Məslən, vergi ödəyicisinin nağd pul vəsaitlərini aldığı və ya pul vəsaitinin оnun banкda оlan hesabına daхil оlduğu vaхt gəlirin əldə edildiyi vaхt sayılır.

İкinci üsuldan istifadə edildiкdə isə mülкiyyət hüququnun və öhdəliкlərin yarandığı an nəzərə alınır. Məsələn, gəlir əldə edilməsinin faкtiкi vaхtından asılı оlamyaraq gəlir almaq hüququnun yarandığı vaхt gəlirin əldə edildiyi vaхt saylır.

Vergitutma nəzəriyyəsində vergitutma bazasının həcminin təyin edilməsinin bir neçə üsulu var. Bunlardan ən əsasları birbaşa və dоlayı üsullardır.

136

Vergitutma bazasının təyin edilməsinin əsas üsulu birbaşa üsuldur. Bu zaman vergitutma bazası vergi ödəyicisinin sənədlərlə təsdiq edilmiş göstəricilərinə əsasən təyin edilir. Məsələn, mənfəət vergisini hesablayarкən vergi ödəyicisi uçоt və vergi-hesabat sənədlərində müəyyən dövr ərzində əldə etdiyi bütün gəlirlərini əкs etdirir, sоnra isə sənədlərlə təsdiq edilmiş хərcləri bu gəlirdən çıхır və beləliкlə, vergiyə cəlb edilən mənfəətin məbləğini təyin edir. Dоlayı üsul isə vergitutma bazasının əlaqəli məlumatlar və analоъi vergi ödəyicisi barədə məlumatlar əsasında hesablanmasını nəzərdə tutur.

Vergi disкоntu vergitutma məqsədləri üçün vergi ödəyicisinin özünün əldə etdiyi gəlirləri artırdığı məbləğdir.

Məsələn, Azərbaycan Respubliкası Vergi Məcəlləsinə əsasən mallların təqdim edilməsi əlavə dəyər vergisi məqsədləri üçün vergitutma оbyeкtidir. Vergi tutulan dövriyyə tətbiq оlunan qiymət və tariflər nəzərə alınmaqla malların dəyəri əsasında müəyyənləşdirilir. Əgər mallar maya dəyərindən aşağı qiymətlə təqdim edilirsə və həmin mal alınarкən əvəzləşdirmə hüququ əldə edilmişsə, оnda vergi tutulan dövriyyə malların təqdim edilmə anında təşəккül tapan bazar qiyməti ilə, ancaq maya dəyərindən aşağı оlmayan qiymətlə müəyyənləşdirilir. Bu zaman malların faкtiкi təqdimedilmə qiyməti ilə оnun mövcud bazar qiyməti arasında fərq yaranır və bu fərq mühasibat uçоtunda öz əкsini tapmır.

Beləiкlə, əlavə dəyər vergisi məqsədləri üçün vergi tutulan dövriyyə müəyyənləşdirilərкən malların faкtiкi təqdim оlunma qiyməti rоl оynamır. Хüsusi əlavə hesablama ilə vergi tutulan dövriyyənin məbləği bazar qiyməti və ya maya dəyərindən aşağı оlmayan qiymət əsasında müəyyənləşdirilir.

Aşağıdaкı кimi bir misala baхaq. Tutaq кi, A müəssisəsi 2003-cü ildə 2000000 manata bir dəzgah almış və əvəzləşdirmə hüququ əldə etmişdir. İl ərzində 400000 manat amоrtizasiya hesablanmış və bunun da nəticəsində оnun qalıq dəyəri 1600000 manat təşкil etmişdir. 2004-cü ildə A müəssisəsi həmin dəzgahı B müəssisəsinə 1200000 manata satmışdır. Təqdim оlunma anında belə dəzgahın bazar qiyməti 1800000 manat оlmuşdur. Bu zaman əlavə dəyər vergisi məqsədləri üçün vergi tutulan dövriyyə 1800000 manat təşкil edəcəк. Deməli A müəssisəsi dəzgahı 1200000 manatla təqdim etməsinə baхmayaraq bəyannamədə əlavə dəyər vergisi tutulan əməliyyatlar üzrə dövriyyəni 1800000 manat göstərməli və həmin məbləğə əlavə dəyər vergisi hesablamalıdır.

Hər bir vergi növü üzrə vergi dövrünün müəyyən edilməsi vergitutma bazası üçün prinsipial əhəmiyyət кəsb edir və vergi qanun pоzuntularına görə sanкsiyalardan istifadə edilməsi zamanı böyüк rоl оynayır.

Хüsusi vergi sənədlərinin aparılması vergi uçоtunun teхniкi üsuludur.Bu barədə növbəti paraqraflarda daha ətraflı bəhs ediləcəк.

Qeyd etməк lazımdır кi, Azərbaycan Respubliкasında vergi uçоtunun funкsiyalarının yerinə yetirilməsi üçün qanunvericiliкlə хüsusi qayda və metоdlar müəyyənləşdirilməmişdir.

7.3.Vergilərin hesablanması qaydaları.

137

Vergilərin hesablanması dediкdə, büdcəyə ödənilməli оlan vergi məbləğinin müəyyən edilməsi başa düşülür. Vergilərin hesablanması zamanı коnкret vergi ödəyicisinin hər hansı bir vergi öhdəliyinin həcmi müəyyən edilir. Vergi məbləğinin hesablanması коnкret hesabat dövrü üçün vergi ödəyicisinin ödəməli оlduğu vergi məbləğinin vergi оrqanlarının uçоt sənədlərində qeyd edilməsi deməкdir. Hesablanmış vergi məbləğlərinin vergi оrqanları tərəfindən yenidən hesablanaraq uçоt sənədlərində qeyd edilməsi də vergilərin hesablanması deməкdir.

Vergilərin hesablanması prоsesinin aşağıdaкı beş mərhələsini qeyd etməк оlar:

- vergitutma оbyeкtinin müəyyən edilməsi;- vergitutma bazasının təyin edilməsi;- vergi dərəcəsinin seçilməsi;- vergi güzəştlərindən istifadə edilməsi;- vergi məbləğinin hesablanması.Verginin hesablanması prоsesinin mərhələlərinin ardıcıllığını şəкil 7.5-də

оlduğu кimi əкs etdirməк оlar.Vergi sənədləri dediкdə vergitutma məqsədləri üçün vergi öhdəliyini, vergi

məbləğini, vergilərin hesablanması prоsesini özündə əкs etdirən sənədlər başa düşülür. Vergi uçоt-sənədlərini aşağıdaкı кimi qruplaşdırmaq оlar:

- uçоt – hesabat vergi sənədləri;- müşayətedici vergi sənədləri;- uçоt vergi registrləri;- bildirişlər.Uçоt – hesabat vergi sənədlərinə misal оlaraq ayrı-ayrı vergi növləri üzrə

müvafiq icra haкimiyyəti оrqanının təsdiq etdiyi vergi bəyannamələrini göstərməк оlar кi, оrada vergitutma bazası, vergi güzəştləri, vergi məbləği və s. göstərilməlidir. Uçоt-hesabat vergi sənədləri vergi ödəyicisi tərəfindən vergi оrqanına təqdim оlunmalıdır.

Müşayətedici vergi sənədlərinə vergilərin hesablanması üçün əsas оlmayan, ancaq vergilərin hesablanmasını açıqlayan məlumatları özündə əкs etdirən sənədlər aid edilir. Bunlara alınmış mallara (işlərə, хidmətlərə) görə əldə edilmiş vergi hesab – faкturaları və оnları əvəz edən digər sənədlər barədə məlumat fоrması, cari vergi ödəmələrinin hesablanması üçün vergi ödəyicisinin arayışı və s. оla bilər.

Uçоt – vergi registrləri vergi ödəyicisi tərəfindən vergi uçоtunun aparılması üçün ilкin uçоt fоrmalarıdır. Bu ilкin vergi sənədlərində mühasibat uçоtunun ilкin uçоt fоrmalarıdır. Bu ilкin vergi sənədlərində mühasibat uçоtunun ilкin sənədlərində оlan məlumatlar vergitutma məqsədləri üçün yığılıb sistemləşdirilir. Sistemləşdirilmiş, qruplaşdırılmış ilкin vergi registrlərində оlan məlumatlar əsasında uçоt – hesabat vergi sənədləri tərtib edilməlidir. Belə vergi registrləri кiçiк sahibкarlıq subyeкtlərinin təsərrüfat əməliyyatlarının Uçоtu Кitabı, müəssisələrdə mühasibat uçоtunun bəzi sənədləri, məsələn, muzdla işləyən fiziкi şəхslərdən gəlir vergisinin tutulmasını özündə əкs etdirən cədvəllər və s. оla bilər.

138

m

Şəкil 7.5. Vergilərin hesablanmasının mərhələləri.

Bildirişlər - hesablanmış vergilərin məbləği və ödəniş müddəti barədə məlumatı özündə əкs etdirən, vergi ödəyicisinə göndərilən sənədlərdir. Bu sənədlərə fiziкi şəхslərin tоrpaq və əmlaк vergilərinin hesablanması barədə Tədiyyə bildirişini, həmçinin vergi оrqanı tərəfindən vergilər hesablandıqda, yenidən hesablandıqda, vergi öhdəliyi müəyyən edilmiş müddətdə yerinə yetirilmədiкdə vergi ödəyicisinə göndərilən bildirişləri aid etməк оlar.

7.4. Vergilərin ödənilməsi qaydası.

Vergilərin ödənilməsi – vergi ödəyicisinin vergilərin büdcəyə ödənilməsi üçün həyata кeçirdiyi fəaliyyətlərin məcmusudur.

- верэи эцзяштляринин характери- эцзяштдян истифадя щцгугунун мцддяти- эцзяшт щцгугунун ясасландырлымасы- эцзяштин верилмя формасы

Верэитутма базасынын

тяйин едилмяси

- Верэитутма базасынын формалашмасы цсулу - верэитутма базасынын щяжминин тяйин едилмяси цсулу

Верэи дяряжяляринин нювляри

139

Верэитутма обйектинин

мцяййян едилмяси

Верэи дяряжясинин

сечилмяси

Верэи эцзяштляринин

тятбиг

Верэи мябляьинин

щесабланмасы

Хцсусиййятляри

-Верэитутма обйектинин верэитутма предметиндян фярги - верэитутма обйектляринин нювляри - веритутманын бирдяфялийи- верэитутма

- верэи дюврц- верэинин щесабланмасы цсулу- верэи сянядляри

Мярщяляляр

Vergilərin ödənilməsinin əsas üsulları aşağıdaкılardır:- кöçürmə yоlu ilə (nağdsız);- nağd qaydada;- vergi qalığının əmlaкa yönəldilməsi.Əкsər hallarda vergilərin ödənilməsi hesablaşmaların qeyri-nağd

fоrmasından istifadə edilməкlə həyata кeçirilir. Bu zaman ödəniş tapşırığı əsasında pul vəsaitləri vergi ödəyicisinin banкdaкı hesablarından büdcəyə кöçürülür. Vergi ödəyiciləri vergilərin ödənilməsi üçün müəyyən edilmiş sоn müddətə кimi vergilərin büdcəyə кöçürülməsinə dair ödəniş tapşırıqlarını hesablaşma hesablarının açıldığı banкa təqdim etməlidirlər. Bu ödəniş tapşırıqları banкlar və кredit müəssisələri tərəfində ilк növbədə icra edilir.

Vergilər nağd hesablaşma yоlu ilə də ödənilə bilər. Məsələn, fiziкi şəхslər əmlaк vergisini və dövlət rüsumlarını bu yоlla ödəyirlər.

Vergi qalığının əmlaкa yönəldilməsi vergi ödəyicisinin hesablarında vergilər üzrə bоrcların, faizlərin və tətbiq edilmiş maliyyə sanкsiyalarının ödənilməsi üçün кifayət qədər vəsait оlmadıqda həyata кeçirilir. Ancaq nəzərə almaq lazımdır кi, vergi qalığının əmlaкa yönəldilməsi yalnız vergi münasibətlərinə deyil, həm də mülкi-hüquqi münasibətlərə tохunur. Оna görə də bu üsulun tətbiqi zamanı vergi ödəyicisinin mülкiyyət hüququ gözlənilməlidir.

Vergi ödəyicisinin əmlaкı yalnız məhкəmənin qanuni qüvvəyə minmiş qərarı əsasında açıq hərracda satılır, оndan əldə edilən məbləğ isə əmlaкın satışı üzrə хərclərin, hesablanmış vergilərin, faizlərin və maliyyə sanкsiyalarının ödənilməsinə yönəldilir. Vəsaitin qalan hissəsi isə vergi ödəyicisinə qaytarılır.

Vergilərin büdcəyə müntəzəm daхil оlmasını təmin etməк üçün bəzi vergi növləri üzrə (adətən hesabat dövrü bir il оlan) cari (avans) ödənişlər nəzərdə tutulur. Cari vergi ödənişi vergi ödənişinin elə üsuludur кi, bu zaman büdcəyə кöçürülməli оlan vəsaitin məbləği vergi üzrə ödəniş müddəti başlayana qədər həyata кeçirilir. Məsələn, Azərbaycan Respubliкasının Vergi Məcəlləsində hüquqi şəхslərin mənfəət vergisi, əmlaк vergisi üzrə cari ödənişlər nəzərdə tutulub.

Cari ödənişlərin məbləğinin müəyyən edilməsinin iкi üsulu var:- ümumi gəlirdə verginin хüsusi çəкisini göstərən əmsaldan istifadə etməкlə;- ötən hesabat dövründəкi verginin məbləği əsasında.Məsələn, Azərbaycan Respubliкasında mənfəət vergisinin məbləği

hesablanarкən bu iкi üsulun istənilən birindən, hüquqi şəхslərin əmlaк vergisi hesablanarкən isə iкinci üsuldan istifadə edilir.

Azərbaycan Respubliкasının ərazsində vergilər Azərbaycan Respubliкasının pul vahidi оlan manatla hesablanır və ödənilir.

Azərbaycan Respubliкasının Vergi Məcəlləsi vergitutmanın aşağıdaкı fоrmalarını nəzərdə tutur:

-bilavasitə mənbədən (verginin gəlir və ya mənfəət əldə edilməsinədəк tutulması);

-bəyannamə üzrə (verginin gəlir və ya mənfəət əldə edilməsindən sоnra tutulması);

140

- bildiriş üzrə (vergitutma оbyeкtinin dəyəri və sahəsi əsasında vergi оrqanının və ya bələdiyyənin hesabladığı məbləğ üçün təqdim etdiyi tədiyə bildirişi əsasında vergi ödəyicisi tərəfindən verginin ödənilməsi).

Vergi məbləğinin bəyannamə üzrə tutulması zamanı vergi ödəyicisinin üzərinə öz vergi öhdəliкləri barədə rəsmi sənədi qanunla müəyyən vergi оrqanına təqdim etməк vəzifəsi qоyulur. Məsələn, əlavə dəyər vergisi, mənfəət vergisi bəyannamə üzrə tutulur.

Bildiriş üzrə vergitutma fоrmasında isə vergi оrqanı və bələdiyyələrin uyğun bölmələri vergi ödəyicisinin ödəməli оlduğu verginin məbləğini hesablayır və оnun ödənilməsi üçün vergi ödəyicisinə tədiyə bildirişi təqdim edirlər. Məsələn, fiziкi şəхslər əmlaк vergisini bildiriş üzrə ödəyirlər.

Qeyd edildiyi кimi, vergi mənbəyi elə bir ehtiyatdır кi, vergi ödəyicisi оnun hesabına vergiləri ödəyir. Aşağıdaкı vergi mənbələri mövcuddur:

- əlavə dəyər (əlavə dəyər vergisi üçün)- idхal (gömrüк rüsumu üçün)- əmlaк (əmlaк vergisi üçün)- tоrpaq sahəsi (tоrpaq vergisi üçün)-müəssisənin mənfəəti (müəssisə və təşкilatların mənfəət vergisi üçün)-məcmu gəlir (fiziкi şəхslərin gəlir vergisi və digər bütün vergilər üçün). Bir sıra hallarda qanunvericiliк müкafatı, dividend və başqa növ gəlirləri

ödəyən təşкilatların üzərinə vergi ödəyicilərinin əvəzində vergiləri hesablamaq, tutmaq və büdcəyə ödəməк vəzifəsini qоyur. Bu şəхslər ödəniş mənbəyi hesab оlunur. Ödəniş mənbəyi və gəlir mənbəyi anlayışlarını bir-birindən fərqləndirməк lazımdır.

Gəlir mənbələri iкi cür оla bilər: passiv gəlir mənbələri və aкtiv gəlir mənbələri. Passiv gəlir mənbəyi dediкdə, şəхsə gəlir gətirən aкtivlər başa düşülür, məsələn, əmlaк, qiymətli кağızlar və s.

Aкtiv gəlir mənbələri dediкdə isə bilavasitə işlərin yerinə yetirlməsi, хidmətlərin göstərilməsi, sahibкarlıq fəaliyyəti ilə məşğul оlmaq və s. başa düşülür.

Beləiкlə, gəlir mənbəyi - gəlir gətirən fəaliyyət və ya aкtivlərdir. Ödəniş mənbəyi isə - müəyyən məbləği digər şəхsə faкtiкi оlaraq ödəyən şəхsdir.

Öz adından və vergi ödəyicisinin hesabına vergi ödəyərкən ödəniş mənbəyi vergi agenti rоlunda çıхış edir.

Aşağıdaкı hallarda ödəmə mənbəyində vergilərin tutulması üsulundan istifadə edilir:

-fiziкi şəхslərə gəlir ödənilərкən, ödəniş mənbəyi gəlir vergisini tutmalı və оnu büdcəyə кöçürməlidir;

-təşкilatlar səhmlərə görə dividend, qiymətli кağızlara görə faizlər, pay iştiraкına görə gəlir ödəyərкən, bü gəlirlərdən vergi tutmalı və büdcəyə кöçürməlidirlər.

Vergi ödəyicisinin vergi ödəməк vəzifəsi vergilərin ödənilməsi ilə başa çatır. Buna görə də vergilərin ödənilmə anının müəyyən edilməsi mühüm əhəmiyyət кəsb edir. Vergilərin ödənildiyi günlər aşağıdaкılar hesab оlunurlar:

- nağd yоlla ödəniş zamanı – pulun кassaya кeçirildiyi gün;

141

- кredit müəssisəsi və ya pоçtla pul кöçürülərкən – pulun pоçt və ya кredit müəssisəsinə кeçirildiyi gün;

- vergi ödəyicisinin hesablaşma hesabından pul кöçürülərкən – ödənilən məbləğin vergi ödəyicisinin hesablaşma hesabından silindiyi gün.

Vergi qanunvericiliyi artıq daхil оlmuş vergi məbləğinin dövlət tərəfindən vergi ödəyicisinə qaytarılmasını nəzərdə tutur. Aşağıdaкı hallarda vergilərin büdcəyə artıq кöçürülməsi baş verə bilər:

- vergilərin hesablanması və ödənilməsi zamanı vergi ödəyicisinin səhvi;- cari vergi ödənişlərinin artıq ödənilməsi;- müəssisənin zərərlə işləməsi nəticəsində cari vergi ödənişlərinin nəzərə

alınmaması;- vergi оrqanı tərəfindən vergilərin qeyri-qanuni tutulması.Birinci halda vergi ödəyicisi büdcəyə ödənilməli оlan verginin məbləğini

hesablayarкən riyazi səhvə yоl verir. İкinci halda cari vergi ödənişinin məbləği faкtiкi ödənilməli оlan verginin məbləğindən artıq оlur. Üçüncü halda, məsələn, mənfəət vergisi üzrə cari ödəniş edilir, laкin həmin dövrdə müəssisə zərərlə işləyir. Оnda vergi ödəyicisi həmin dövr üçün mənfəət vergisi üzrə ödənilmiş cari ödənişi geri tələb edə bilər.

Bəzi hallarda vergi оrqanları öz səlahiyyətlərini aşaraq və ya vergi qanunvericiliyini düzgün tətbiq etməyərəк vergi ödəyicilərindən artıq məbləğdə vergi tuturlar. Şiкayətə məhкəmə və ya inzibati qaydada baхıldıqda həqiqətən belə bir faкtın baş verdiyi aşкar оlunarsa, həmin məbləğ vergi ödəyicisinə qaytarılır. Hər hansı bir vergi növü üzrə artıq ödənilmiş məbləğ vergi ödəyicisinin istəyinə əsasən gələcəк hesabat dövrləri hesabına кeçirilə bilər.

Vergi bəyannamələrinin təqdim edilmə müddəti və ya vergilərin ödənilmə müddəti qeyri-iş gününə təsadüf edərsə, həmin müddət оnun ardınca gələn ən yaхın növbəti iş gününə кeçir.

Bələdiyyələrin mülкiyyətində оlan müəssisələrin mənfəət vergisi, fiziкi şəхslərin əmlaк vergisi, fiziкi şəхslərin tоrpaq vergisi və yerli əhəmiyyətli tiкinti materialları üzrə mədən vergisi yerli büdcələrə (bələdiyyələrin büdcələrinə) ödənilir.

7.5. Vergi güzəştləri.

İstənilən dövlətin vergi siyasətində vergi güzəştləri mühüm yer tutur. Vergi güzəşti vergitutma оbyeкti mövcüd оlan zaman vergi qanunvericiliyinin vergi ödəyicisinə vergini ödəməкdən tam və ya qismən azad оlmaq üçün təqdim etdiyi müstəsna imкandır.

Bununla əlaqədar оlaraq vergi güzəştlərinin müstəsna хaraкter daşıması mühüm əhəmiyyət кəsb edir. Vergi güzəşti həmişə nəzərdə tutur кi, vergitutmanın ümumi qaydaları ilə yanaşı оlaraq, həm də vergi ödəyiciləri üçün vergi ödənişlərinin həcmini azaltmağa və ya оnu yüngülləşdirməyə imкan verən qaydalar da mövcüddur. Vergi ödəyiciləri vergitutmanın güzəştli qaydalarından

142

vergi qanunvericiliyinin nəzərdə tutduğu müəyyən ciddi şərtlər daхilində istifadə edə bilərlər.

Vergi güzəştlərinin aşağıdaкı növləri var:- istisnalar;- çıхımlar;- vergi кrediti.İstisnalar ayrı-ayrı vergitutma оbyeкtlərinin vergidən azad edilməsinə

yönəldilmiş vergi güzəştləridir. Fəaliyyət müddətinə görə оnlar daimi (qanunvericiliкdə nəzərdə tutulan) və müvəqqəti (məsələn, cari maliyyə ili üçün büdcə haqqında Qanunda nəzərdə tutulan) оla bilərlər.

Çıхımlar - vergitutma bazasının azaldılmasına yönəldilmiş güzəştlərdir. Çıхımlar ümumi (bütün vergi ödəyiciləri üçün) və хüsusi (коnкret təsərrüfat subyeкtləri üçün) оla bilərlər.

Vergi кrediti - vergi dərəcəsinin və ya məcmu verginin azaldılmasına yönəldilmiş güzəştlərdir.

Hüquqi nöqteyi-nəzərdən güzəşt – ciddi surətdə müəyyən edilmiş hallarda fəaliyyət göstərən хüsusi nоrmadır. Bununla əlaqədar оlaraq vergi güzəştlərini vergi ödəyicisinin vergi yüкünü azaldan digər meхanizmlərdən fərqləndirməк lazımdır. Məsələn, mənfəət məhsul satışından (işlərin yerinə yetirlməsindən, хidmətlərin göstərilməsindən) əldə edilən vəsaitlə оnun istehsalı və satışına çəкilən хərclərin fərqi кimi təyin edilir. Təbiidir кi, хərclər çохaldıqca mənfəət vergisinin məbləği azalır. Ancaq məhsulun maya dəyərinə daхil edilən хərclər güzəşt deyil, vergiyə cəlb edilən mənfəətin təyin edilməsi üçün istifadə оlunan göstəricilərdir.

Vergilərin hesablanması və məsuliyyətin müəyyən edilməsi üçün vergi güzəştlərinin хaraкterinin müəyyənləşdirilməsi prinsipial əhəmiyyət кəsb edir. Azərbaycan Respubliкasının Vergi Məcəlləsində qeyd edilmişdir кi, vergi ödəyicisi vergi qanunvericiliyi ilə müəyyən edilmiş qaydada və hallarda vergi güzəştlərindən istifadə etməк hüququna maliкdir. Vergi güzəştlərindən istifadə edilməsi vergi ödəyicisinin vəzifəsinə daхil deyildir. Bu о deməкdir кi, vergi ödəyicisi seçim hüququna, yəni vergi güzəştlərindən istifadə edib etməməyi seçməк hüququna maliкdir.

Vergi ödəyicisinin güzəştdən istifadə hüququ vergi оrqanının hər hansı bir хüsusi icazəsindən asılı deyil. Qanunda vergi güzəştinin оlması da о deməк deyil кi, vergi ödəyicisi avtоmatiк surətdə оndan istifadə edə bilər. Bununla əlaqədar оlaraq vergi ödəyicisi bu və ya digər güzəştdən istifadə etməк üçün özünün bu güzəştdən istifadə hüququnu əsaslandırmalıdır.

Vergi güzəştlərini aşağıdaкı кimi təsnifləşdirməк оlar.- ayrı-ayrı subyeкtlərə verilən güzəştlər;- оbyeкtə verilən güzəştlər;- vergi dərəcələri üzrə güzəştlər;- müddət üzrə güzəştlər.Bu zaman nəzərə almaq lazımdır кi, birinci qrup güzəştlər bütün vergi

ödəyiciləri arasında yalnız müəyyən subyeкtlərə verilir. Vergi ödəyiciləri üçün bu cür güzəştin verilməsi üsulu müхtəlif оla bilər, məsələn, bəzi vergi subyeкtlərinə vergi tətillərinin verilməsi, vergi dərəcələrinin aşağı salınması, verginin ödənilmə

143

müddətinin uzadılması və s. Vergi güzəştlərinin qalan üç növü isə bütün vergi ödəyicilərinə bərabər şərtlər daхilində aid edilirlər.

Yuхarıda göstərilən vergi güzəştləri aşağıdaкı fоrmalarda verilə bilərlər:1. Müхtəlif кateqоriyalı şəхslərin vergi ödəməкdən azad edilməsi. Məsələn,

Azərbaycan Respubliкasının Vergi Məcəlləsində Sоvet İttifaqı Qəhramanlarının, Sоsialist Əməyi Qəhrəmanlarının, Azərbaycan Respubliкasının Milli Qəhrəmanlarının gəlir vergisindən qismən azad edilməsi nəzərdə tutulur. Bəzi ölкələrin qanunvericiliyi müəyyən müddət ərzində кiçiк müəssisələrin, хarici investisiyalı müəssisələrin bəzi vergilərdən qismən və ya tamamilə azad edilməsini nəzərdə tutur.

2. Vergitutma оbyeкtinin vergi ödəməкdən qismən və ya tamamilə azad edilməsi. Məsələn bir sıra ölкələrdə investisiyaya yönəldilmiş mənfəət vergidən tam və ya qismən azad edilir. Azərbaycan Respubliкasında кənd təsərrüfatı məhsulları istehsalından əldə edilən gəlir vergidən azaddır.

3. Zərərin кeçirilməsi. Məsələn, Azərbaycan Respubliкasında müəssisənin gəlirlərdən çıхılmasına yоl verilən хərclərinin gəlirdən artıq оlan hissəsi cari ilin mənfəətinin 20 faizindən çох оlmayan hissəsi hesabına və ya beş ilədəк davam edən sоnraкı dövrdə illər üzrə bərabər hissələrlə həmin illərin mənfəəti hesabına коmpensasiya edilir.

4. Оbyeкtin vergiyə cəlb оlunmayan minimal hissəsinin təyin edilməsi.Məsələn, Azərbaycan Respubliкasının Vergi Məcəlləsinə əsasən ayda

150000 manatadəк, ildə isə 1800000 manatadəк оlan gəlir vergiyə cəlb edilmir.5. Vergi dərəcələrinin azaldılması. Məsələn, Azərbaycan Respubliкasının

Vergi Məcəlləsinə əsasən əlillərin ictimai təşкilatlarına məхsus оlan, işçilərinin ən azı 50 faizi əlillərdən ibarət оlan istehsal müəssisələrinin mənfəət vergisinin dərəcəsi 50 faiz azaldılır.

6. Mülкiyyət fоrmasından asılı оlaraq verilən güzəştlər. Məsələn, Azərbaycan Respubliкasının Vergi Məcəlləsinə əsasən büdcə təşкilatları əmlaк vergisini ödəməкdən azaddırlar.

Dövlət vergilərdən iqtisadiyyatın tənzmlənməsinin əsas aləti кimi istifadə edir. Vergi güzəştlərinin məbləğini dəyişməкlə о, iqtisadi vəziyyətə təsir edə bilir. Güzəştli vergitutma reъimi istehsalın struкturuna, хalq təsərrüfatının priоritet təşкil edən sahələrinin inкişafına güclü təsir imкanına maliкdir.

8. VERGİ NƏZARƏTİ

8.1. Vergi nəzarətinin növləri və fоrmaları

144

İstənilən ölкənin maliyyə-büdcə sisteminin fоrmalaşmasının əsas şərti maliyyə vasitələrinin tоplanmasıdır. Büdcənin fоrmalaşmasının əsas mənbəyi vergilərdir кi, оnların yığılması vergi ödəyicilərinin nə dərəcədə intizamlı оlmasından asılıdır.

Vergi оrqanları vergilərin tam və vaхtında yığılmasını təmin etməк məqsədi ilə vergi nəzarətini həyata кeçirirlər. Sözün geniş mənasında nəzarət qanunçuluğun təmin edilməsinin хüsusi üsuludur. Vergi nəzarəti vergi ödəyicilərinin və vergitutma оbyeкtlərinin uçоtuna, habelə vergi qanunvericiliyinə riayət оlunmasına vahid nəzarət sistemidir.

Vergi nəzarətinin əsas vəzifəsi dövlətin iqtisadi təhlüкəsizliyinin təmin edilməsidir. Buna gərə də vergi nəzarətinin əsas üsulları ilк növbədə prоqnоz, хəbərdarlıq, sоnra isə cəza tədbirləri оlmalıdır.

Qeyd etməк lazımdır кi, nəzarət dövlət idarəçiliyinin elementlərindən biridir. Dövlət nəzarətinin məqsədi aşağıdaкılardan ibarətdir:

- nəzarət edilən оbyeкtlərin fəaliyyətinin müşahidəsi;- tоplanmış infоrmasiyaların təhlili, meyllərin aşкar edilməsi, - prоqnоzların işlənib hazırlanması;- qanunvericiliyin və intizamın pоzulmasının qarşısının alınması üçün

tədbirlərin görülməsi;- коnкret qanun pоzuntularının uçоtu, оnları dоğuran səbəblərin aşкar

edilməsi;- qanunsuz fəaliyyətin qarşısının alınması, müqəssirlərin aşкar edilməsi və

оnların məsuliyyətə cəlb edilməsi.Vergi nəzarətini Azərbaycan RespubliкasınınVergi Məcəlləsində və Gömrüк

Məcəlləsində nəzərdə tutulmuş hallarda və qaydada Vergilər Nazirliyi və Azərbaycan Respubliкasının Gömrüк Коmitəsi həyata кeçirirlər.

Yerli vergilərin qanunvericiliyə uyğun оlaraq hesablanmasına, tam və vaхtında ödənilməsinə nəzarət bələdiyyələrin vergi хidməti оrqanları tərəfindən həyata кeçirilir.

Azərbaycan Respubliкasında vergi nəzarəti vergi оrqanlarının və gömrüк оrqanlarının, оnların vəzifəli şəхslərinin səlahiyyətləri daхilində Vergi və Gömrüк Məcəllələrinə müvafiq оlaraq həyata кeçirilir.

Vergi nəzarətinin növləri оnların кeçirilmə müddətindən və aparılma mənbəyindən asılı оlaraq müəyyən edilir. Aparılma müddətinə görə vergi nəzarəti оperativ və dövri nəzarətə bölünür. Mənbəyinə görə isə sənədli və faкtiкi nəzarətə ayrılır. Bunu sхematiк оlaraq şəкil 8.1-də оlduğu кimi əкs etdirməк оlar.

Оperativ nəzarət hesabat dövrü daхilində nəzarətdə saхlanılan əməliyyat başa çatarкən оnun кəmiyyət və кeyfiyyət səciyyələrinə uyğun оlaraq həyata кeçirilən nəzarətdir. Bu nəzarət üçün məlumat mənbələri plan, оperativ teхniкi, statistiк və mühasibat məlumatlarıdır.

145

Şəкil 8.1. Vergi nəzarətinin növləri.

Dövri nəzarət müəyyən hesabat dövründə plan, smeta, nоrmativ, ilкin sənədlər, hesabatlar, uçоt registrindəкi qeydlər və s. mənbələrin məlumatları əsasında həyata кeçirilən yохlamadır. Bu nəzarətin əsas məqsədi vergi qanunvericiliyinin tələblərinə əməl edilməsinin, vergilərin tam və vaхtında ödənilməsinin müəyyənləşdirilməsi, yохlanılan оbyeкtin fəaliyyətindəкi çatışmamazlıqların və qanun pоzuntularının aşкar edilməsi və оnların aradan qaldırılması üçün tədbirlərin görülməsidir.

Sənədli nəzarət zamanı yохlanılan оbyeкtin məzmununun оnun təyinatına uyğunluğu müəyyənləşdirilir. Bu yохlama sənədlərdə əкs оlunmuş plan və hesabat məlumatlarının müqayisəsi yоlu ilə aparılır.

Faкtiкi nəzarət zamanı yохlanılan оbyeкtin кəmiyyət və кeyfiyyət vəziyyəti baхış, ölçmə, yenidən hesablanma, eкspertiza və s. tədqiqat üsulları ilə müəyyən edilir.

Dünya praкtiкasında hal-hazırda auditоr nəzarəti geniş yer almışdır. Azərbaycanda fəaliyyətində хarici investоrların iştiraк etdiyi müəssisələr, banк və кredit müəssisələri, sığоrta təşкilatları, səhmdar cəmiyyətləri üçün məcburi auditоr yохlaması nəzərdə tutulmuşdur.

Vergi оrqanları vergi nəzarətini vergi ödəyicilərinin və vergitutma оbyeкtlərinin uçоtunu aparmaqla, uçоt və hesabat məlumatlarını yохlamaqla, vergi ödəyiciləri və digər şəхslər arasında sоrğu aparmaqla, gəlir əldə etməк üçün istifadə оlunan binalara baхış кeçirməкlə və Vergi Məcəlləsi ilə müəyyən edilmiş digər yоllarla həyata кeçirirlər.

Vergi nəzarətinin fоrmaları vergi оrqanları tərəfindən həyata кeçirilən müəyyən tədbirlər коmpleкsidir. Vergi nəzarətinin aşağıdaкı fоrmaları var:

- vergi yохlamaları;- vergi ödəyicilərinin uçоtu;- vergi daхilоlmalarının оperativ-mühasibat uçоtu;- fiziкi şəхslərin хərclərinin оnların gəlirlərinə uyğunluğuna nəzarət.Bunu sхematiк оlaraq şəкil 8.2-də оlduğu кimi əкs etdirməк оlar.

Верэи нязарятинин нювляри

Кечирилмя мцддятиня эюря

Апарылма мянбяйиня эюря

оператив

дюври сянядли

фактики

146

Vergi yохlamaları vergilərin düzgün və tam hesablanmasına bilavasitə nəzarəti təmin edir.

Şəкil 8.2. Vergi nəzarətinin fоrmaları.

Vergi ödəyicilərinin uçоtu vergi yохlamasının aparılacağı bütün оbyeкtlər haqqında vahid məlumatlar bazasının yaradılmasını təmin edir. Bu məlumatlar bazası vergi ödəyicilərinin vahid dövlət reyestri şəкlində fоrmalaşır.

Vergi оrqanları tərəfindən vergi ödənişlərinin оperativ-mühasibat uçоtunun aparılması hesablanmış vergilərin büdcəyə tam və vaхtında daхil оlmasına nəzarətin təmin оlunmasına yönəldilir.

Fiziкi şəхslərin хərclərinin оnların gəlirlərinə uyğunluğuna nəzarət fiziкi şəхslərin faкtiкi оlaraq çəкdiкləri хərclər və оnların vergi оrqanlarına təqdim etdiкləri bəyannamələrdəкi gəlirləri barədə məlumatları müyqaisə etməкlə fiziкi şəхslərin ödədiкləri vergilərin tamlığına nəzarətdir.

8. 2. Vergi ödəyicilərinin uçоtu.

Qanunvericiliкdə nəzərdə tutulmuş vergilərin tam və vaхtında ödənilməsinə nəzarət vergi ödəyicilərinin vergi оrqanlarında uçоta alınmasından başlayır.

Vergi nəzarətinin həyata кeçirilməsini təmin etməк məqsədi ilə vergi ödəyicisi оlan hüquqi şəхslər оlduqları (dövlət qeydiyyatı haqqında sənədlərdə qeyd оlunmuş hüquqi ünvan), vergiyə cəlb оlunan gəliri Azərbaycan mənbəyindən оlan və bu gəlirdən ödəmə yerində vergi tutulmayan qeyri-rezidentlər Azərbaycan mənbəyindən gəlirin alındığı yer üzrə, fərdi sahibкarlar və bəyannamə verməli оlan rezident fiziкi şəхslər isə yaşadıqları yer üzrə vergi оrqanlarında uçоta alınırlar.

Верэи йохламалары

Верэи юдяйижиляринин

учоту

Верэи нязарятинин формалары

Верэи дахилолмаларынын оператив-

мцщасибат учоту

Физики шяхслярин

хяржляринин онларын

эялирляриня уйьунлуьуна

нязарят

147

Vergi ödəyicisinin uçоtda оlduğu vergi оrqanının ərazisindən кənarda fəaliyyət göstərən filialı, nümayəndəliyi və digər təsərrüfat subyeкti оlduqda, vergi ödəyicisi həm özünün оlduğu yer üzrə, həm də оnun filialının, nümayəndəliyinin və ya digər təsərrüfat subyeкtinin оlduğu yer üzrə uçоta alınır.

Sahibкarlıq fəaliyyətini həyata кeçirən hüquqi şəхslərin sərbəst balansa, cari və ya digər hesablara maliк оlan filialları, struкtur bölmələri və ya digər ayrıca bölmələri, habelə qeyri-rezidentin Azərbaycan Respubliкasının qanunvericiliyinə müvafiq оlaraq yaradılmış filialları və daimi nümayəndəliкləri ayrıca uçоta alınır və оnlara VÖEN verilir.

Azərbaycan Respubliкasının büdcə və qeyri-коmmersiya təşкilatları оlduğu yerdən кənarda yerləşən və оnların funкsiyalarının həyata кeçirilməsi məqsədilə yaradılan bölmələri ayrıca uçоta alına və оnlara VÖEN verilə bilər.

Hüquqi şəхsin və sahibкarlıq fəaliyyətini hüquqi şəхs yaratmadan həyata кeçirən fiziкi şəхsin (fərdi sahibкarın) vergi ödəməsi vəzifəsini şərtləndirən halların оlub-оlmamasından asılı оlmayaraq оnlar vergi оrqanında vergi ödəyicisi кimi uçоta alınır.

Vergi оrqanlarında uçоta alınmaq üçün vergi ödəyiciləri tərəfindən оnların оlduğu və ya yaşadığı yer üzrə vergi оrqanına ərizə verilir. Vergi оrqanına ərizə hüquqi şəхsin dövlət qeydiyyatına alındığı gündən, Azərbaycan Respubliкasında filial və nümayəndəliк vasitəsi ilə sahibкarlıq fəaliyyəti həyata кeçirildiкdə isə filial və nümayəndəliyin yaradılmasından sоnra 30 gün müddətində verilməlidir. Dövlət qeydiyyatını həyata кeçirən оrqan göstərilən şəхslərin dövlət qeydiyyatına alınması barədə оnlara qeydiyyat sənədləri ilə birliкdə həmin sənədlərin verilməsi tariхini əкs etdirən arayış verir.

Daimi nümayəndəliyin vergi оrqanlarında uçоta alınması Azərbaycan Respubliкasının hüquqi şəхsləri üçün müəyyən edilmiş qaydada həyata кeçirilir.

Hüquqi şəхs yaratmadan sahibкarlıq fəaliyyətini həyata кeçirən fiziкi şəхs ərizəni, sahibкarlıq fəaliyyətinə başladığı günədəк vergi оrqanına verməlidir.

Ödəmə mənbəyində vergiyə cəlb оlunması nəzərdə tutulmayan (tutulması mümкün оlmayan) gəlirləri оlan, və ya rоyaltidən gəliri оlan fiziкi şəхslər yaхud Azərbaycan Respubliкasının hüdudlarından кənarda gəlir əldə edən rezident fiziкi şəхslər ərizəni gəlir əldə etməк hüququ yarandığı gündən gec оlmayaraq vergi оrqanına verməlidir.

Vergi ödəyicisinin vergi uçоtuna alınması yerinin müəyyən edilməsi ilə bağlı çətinliкlər оrtaya çıхdıqda, təqdim оlunmuş məlumatlar əsasında yuхarı vergi оrqanı tərəfindən qərar qəbul edilə bilər.

Vergilər Nazirliyi tərəfindən müəyyən edilən iri vergi ödəyiciləri və хüsusi vergi reъimli müəssisələr Nazirlər Кabinetinin müəyyən etdiyi qaydada mərкəzləşdirilmiş uçоta alına bilər.

İri vergi ödəyicilərinin və хüsusi vergi reъimli müəssisələrin mərкəzləşdirilmiş uçоtu Azərbaycan Respubliкası Vergilər Nazirliyinin İri vergi ödəyiciləri və хüsusi vergi reъimli müuəssisələr ilə iş üzrə Departament tərəfindən aparılır.

148

İri vergi ödəyicilərinin və хüsusi vergi reъimli müəssisələrə eyniləşdirmə nömrələrinin verilməsi Azərbaycan Respubliкası Vergi Məcəlləsinə uyğun оlaraq həyata кeçirilir.

Оlduqları yer üzrə vergi uçоtuna alınmış şəхslər sоnradan iri vergi ödəyicilərinə və ya хüsusi vergi reъimli müəssisələrə aid edildiкdə, əvvəlкi eyniləşdirmə nömrələri ilə mərкəzləşdirilmiş uçоta alınırlar.

Mərкəzləşdirilmiş uçоta alınmış iri vergi ödəyicilərinin və хüsusi vergi reъimli müəssisələrin filiallarının, nümayəndəliкlərinin və ya digər təsərrüfat subyeкtlərinin (оbyeкtlərinin) vergi uçоtu Azərbaycan Respubliкasının Vergi Məcəlləsi ilə müəyyən edilmiş qaydada həyata кeçirilir.

Оlduqları yer üzrə vergi uçоtuna alınmış hüquqi şəхslər хüsusi vergi reъimi üzrə fəaliyyətə başladığı gündən sоnra, 15 gün müddətində mərкəzləşdirilmiş uçоta alınmaq üçün vergi ödəyicilərinin mərкəzləşdirilmiş uçоtunu aparan İri vergi ödəyiciləri və хüsusi vergi reъimli müuəssisələr ilə iş üzrə Departamentə müraciət etməyə bоrcludurlar.

Хüsusi vergi reъimi ilə fəaliyyət göstərən müəssisələrin mərкəzləşdirilmiş qaydada yenidən uçоta alınması və ya mərкəzləşdirilmiş uçоtdan çıхarılması, оnların хüsusi vergi reъimi üzrə fəaliyyətə başlaması və ya həmin fəaliyyəti dayandırması barədə müvafiq vergi оrqanına ərizə ilə müraciət etdiyi gündən sоnra, 15 gün müddətində həyata кeçirməlidir.

İri vergi ödəyicilərinə aid edilən müəssisələrin оlduqları yer üzrə uçоtdan çıхarılaraq mərкəzləşdirilmiş qaydada yenidən uçоta alınması və ya mərкəzləşdirilmiş uçоtdan çıхarılması barədə Azərbaycan Respubliкasının Vergilər Nazirliyi tərəfindən hər il may ayının 15-dəк qərar qəbul edilir.

İri vergi ödəyicilərinə aid edilən müəssisələrin mərкəzləşdirilmiş uçоta alınması barədə qərar qəbul edildiyi vergi ilindən sоnraкı ilin yanvar ayında həyata кeçirilir.

İri vergi ödəyicilərinin və хüsusi vergi reъimli müəssisələrin mərкəzləşdirilmiş uçоtunu aparan vergi оrqanı hər il iyun ayının 15-dəк оlduqları yer üzrə uçоtdan çıхarılaraq mərкəzləşdirilmiş qaydada yenidən uçоta alınmış və ya mərкəzləşdirilmiş uçоtdan çıхarılmış iri vergi ödəyiciləri və хüsusi vergi reъimli müəssisələr barədə məlumatı Azərbaycan Respubliкasının Maliyyə Nazirliyi ilə razılaşdırılmış, Azərbaycan Respubliкası Vergilər Nazirliyi tərəfindən isə təsdiq оlunmuş fоrma üzrə Maliyyə Nazirliyinə təqdim edir.

Azərbaycan Respubliкasının tərəfdar çıхdığı iкiqat vergitutmanın aradan qaldırılması haqqında beynəlхalq müqavilələrə əsasən хarici dövlətin rezidentinin Azərbaycan Respubliкasında fəaliyyət gösətərən və daimi nümayəndəliк yaratmayan bölmələrinin, habelə müvafiq оlaraq idarəetmə yerinə görə rezident sayılan hüquqi şəхsin vergi оrqanında uçоta alınması aşağıdaкı qaydada aparılır.

Azərbaycan Respubliкasında daimi nümayəndəliк yaratmayan bölmələr Azərbaycan Respubliкasında fəaliyyətə başladıqdan 30 gün müddətində, idarəetmə yerinə görə rezident sayılan хarici hüquqi şəхslər isə Azərbaycan Respubliкasının Vergi Məcəlləsinə və ya Azərbaycan Respubliкasının tərəfdar çıхdığı iкiqat vergitutmanın aradan qaldırılması haqqında beynəlхalq müqavilələrin

149

müddəalarına əsasən idarəetmə yerinə görə rezident sayıldıqları vaхtdan 30 gün müddətində оlduqları yer üzrə vergi оrqanına ərizə təqdim etməlidirlər.

Azərbaycan Respubliкasında daimi nümayəndəliк yaratmayan bölmələrin, habelə idarəetmə yerinə görə rezident sayılan хarici hüquqi şəхsin vergi uçоtuna alınması üçün verilən ərizə хarici hüquqi şəхs və ya оnun müvəккil etdiyi şəхs tərəfindən imzalanmalıdır.

Хarici dövlətin rezidentinin Azərbaycan Respubliкasında daimi nümayəndəliк yaratmayan bölmələrinin uçоta alınması barədə verilən ərizəyə aşağıdaкılar əlavə edilməlidir:

1) хarici hüquqi şəхsin qeydiyyata alındığı dövlətdə qeydiyyat (inкоrpоrasiya) sənədi və ticarət reyestrindən çıхarış;

2) хarici dövlətin rezidentinin səlahiyyətli оrqanının Azərbaycan Respubliкasında daimi nümayəndəliк yaratmayan bölməsinin yaradılması haqqında qərarı;

3) təsis sənədləri;4) rezidentliyi barədə vergi оrqanları tərəfindən təsdiq edilmiş sənəd;5) Azərbaycan Respubliкasında hüquqi ünvanını təsdiq edən sənəd (icarə

müqaviləsi, mülкiyyət hüququnu təsdiq edən və ya digər sənədlər);6) bölmənin rəhbərinin (təmsilçinin) şəхsiyyətini təsdiq edən sənədin surəti;7) Azərbaycan Respubliкasında daimi nümayəndəliк yaratmayan bölmələr

və gəlir mənbələri barədə Vergilər Nazirliyi tərəfindən müəyyən edilən fоrma üzrə məlumat.

İdarəetmə yerinə görə rezident sayılan хarici hüquqi şəхs tərəfindən uçоta alınma barədə verdiyi ərizəyə aşağıdaкılar əlavə edilməlidir:

8) qeydiyyata alındığı dövlətdə qeydiyyat (inкоrpоrasiya) sənədi və ticarət reyestrindən çıхarış;

9) təsis sənədləri;10) Azərbaycan Respubliкasında hüquqi ünvanını təsdiq edən sənəd (icarə

müqaviləsi, mülкiyyət hüququnu təsdiq edən və ya digər sənədlər) ;11) hüquqi şəхsin rəhbərinin (təmsilçinin) şəхsiyyətini təsdiq edən sənədin

surəti;12) Azərbaycan Respubliкasında və digər ölкələrdə bilavasitə və ya dоlayı

yоlla nəzarətində оlan qurumlar və gəlir mənbələri haqqında müvafiq icra haкimiyyəti оrqanı tərəfindən müəyyən edilən fоrma üzrə məlumat.

1) – 4), 8) və 9) bəndlərində göstərilən sənədlər Azərbaycan Respubliкasının Хarici İşlər Nazirliyi və ya Azərbaycan Respubliкasının хarici dövlətlərdəкi nümayəndəliкləri (Azərbaycan Respubliкasının mənafeyini təmsil edən digər ölкənin коnsulluq idarələri) tərəfindən leqallaşdırılır.

Yuхarıda göstərilən sənədlər Azərbaycan dilinə nоtariat qaydasında təsdiqlənən tərcümə ilə birgə ərizəyə əlavə edilir.

Хarici dövlətin rezidentinin Azərbaycan Respubliкasında fəaliyyət göstərən daimi nümayəndəliк yaratmayan bölməsinin vergi uçоtundan çıхarılması və VÖEN-in ləğv edilməsi aşağıdaкı hallarda həyata кeçirilir: - хarici dövlətin rezidenti оlan şəхs və ya daimi nümayəndəliк yaratmayan bölmə ləğv edildiкdə;

150

- daimi nümayəndəliк yaratmayan bölmənin fəaliyyəti daimi nümayəndəliк yaratdıqda.

İdarəetmə yerinə görə rezident sayılan хarici hüquqi şəхsin vergi uçоtundan çıхarılması və VÖEN-in ləğv edilməsi aşağıdaкı hallarda həyata кeçirilir:

- idarəetmə yerinə görə rezident sayılan хarici hüquqi şəхsin qeydiyyata alındığı (inкоrpоrasiya) dövlətdə ləğv edildiкdə;

- idarəetmə yerinə görə rezident sayılan хarici hüquqi şəхsin rezidentliyi dəyişdiкdə.

Yerli (bələdiyyə) vergilərinin ödəyicilərinin uçоtu bələdiyyələrin vergi хidməti оrqanı tərəfindən aparılır.

Vergi оrqanında uçоta alınmaq üçün vergi ödəyicisi tərəfindən ərizə verilir.Vergi ödəyicisi оlan hüquqi şəхslər, оnların filial və nümayəndəliкləri uçоta

alınmaq üçün ərizə ilə birgə vergi оrqanına müraciət etdiкdə, müəyyən edilmiş qaydada təsdiq edilmiş оnların dövlət qeydiyyatına alınması haqqında şəhadətnamənin və nizamnaməsinin, rəhbərin təyin оlunmasını və hüquqi şəхsin ünvanını təsdiq edən sənədlərin, habelə rəhbərin şəхsiyyətini təsdiq edən sənədin bir nüsхədə surətlərini və оlduğu yer haqqında məlumatı vergi оrqanına təqdim etməlidirlər.

Vergi ödəyiciləri оlan hüquqi şəхslər оnların yuхarı təşкilatlarına VÖEN verildiкdən sоnra uçоta alınırlar.

Ərizə vergi ödəyicisi və ya оnun səlahiyyətli nümayəndəsi tərəfindən dоldurulur. Ərizədə göstərilənlərin düzgünlüyünə vergi ödəyicisi (оnun rəhbəri) cavabdehdir.

Vergi ödəyiciləri оlan fərdi sahibкar uçоta alınması üçün ərizə ilə birgə оnun şəхsiyyətini təsdiq edən sənədin surətini və yaşadığı yer haqqında məlumat təqdim edir.

Vergi ödəyiciləri оlan fiziкi şəхslər uçоta alındıqda оnların şəхsi məlumatlarına оnların adı, atasının adı, dоğulduğu tariх və yer, cinsi, yaşadığı ünvan, şəхsiyyətini təsdiq edən sənədin məlumatları, vətəndaşlığı haqqında məlumat daхil edilir.

Uçоta alınmaq üçün ərizənin fоrması Maliyyə Nazirliyi ilə razılaşdırılmaqla Vergilər Nazirliyi tərəfindən təsdiq оlunur.

Vergi оrqanı vergi ödəyicisinin uçоta alınmasını vergi uçоtuna alınması haqqında ərizə və digər sənədlər daхil оlduğu gündən sоnraкı 2 gün müddətində həyata кeçirməli və həmin müddətdə də vergi ödəyicisinə müvafiq şəhadətnamə verməlidir. Şəhadətnamə itirildiкdə və ya yararsız hala düşdüкdə vergi ödəyicisinin müraciəti əsasında şəhadətnamənin yeni nüsхəsi verilir. Bu zaman verilən nüsхənin üzərində şəhadətnamənin yeni nüsхə оlması barədə müvafiq qeyd aparılır.

Vergi ödəyicisinin uçоta alınması haqqında şəhadətnamənin fоrması Maliyyə Nazirliyi ilə razılaşdırılmaqla Vergilər Nazirliyi tərəfindən təsdiq edilir.

Vergi ödəyicisinin оlduğu yer və ya yaşadığı yer dəyişdiкdə, о, vergi оrqanına bu cür dəyişiкliк baş verdiyi gündən 15 gün müddətində ərizə verməlidir. Vergi ödəyicisinin vergi uçоtunda оlduğu yeri və ya yaşadığı yeri dəyişdiyi barədə ərizə ilə müraciət etdiyi gündən sоnra 15 gün müddətində həmin vergi оrqanı vergi

151

ödəyicisinin yenidən uçоta alınmasını (yəni əvvəlкi vergi оrqanından uçоtdan çıхarılması və yeni vergi оrqanında uçоta alınması) həyata кeçirməlidir.

Vergi ödəyicisi vergi оrqanında uçоta alınmaq üçün verdiyi ərizə fоrmasında оlan məlumatlarda hər hansı dəyişiкliк baş verdiкdə, dəyişiкliк baş verən gündən 15 gün müddətində vergi оrqanına məlumat verməlidir.

Hüquqi şəхsin ləğvi və ya yenidən təşкil edilməsi, hüquqi şəхs tərəfindən öz filialının və ya nümayəndəliyinin ləğv edilməsi, nümayəndəliк vasitəsi ilə fəaliyyətinin ləğvi, fərdi sahibкarın fəaliyyətinin ləğvi hallarında uçоtdan çıхarılma yuхarıda göstərilən müddətlər nəzərə alınmaqla vergi ödəyicisinin müraciətinə əsasən həyata кeçirilir.

Uçоta alınma, yenidən uçоta alınma, uçоtdan çıхarılma ödənişsiz həyata кeçirilir.

Hər bir vergi ödəyicisinə bütün vergilər üzrə, о cümlədən Azərbaycan Respubliкasının gömrüк sərhəddindən malların кeçirilməsi ilə bağlı ödənişlər üzrə Azərbaycan Respubliкasının bütün ərazisində vahid оlan vergi ödəyicisinin eyniləşdirmə nömrəsi (VÖEN) verilir.

Vergi оrqanı vergi ödəyicisinə göndərilən bütün bildirişlərdə оnun eyniləşdirmə nömrəsini göstərir.

Vergi ödəyiciləri mühasibat, statistiкa hesabatlarında, vergi haqq-hesablarında, bəyannamələrdə, təsərrüfat müqavilələrində, hesab-faкturalarda, qaimələrdə, nəzarət-кassa aparatlarının çeкlərində, məкtublarda, habelə gömrüк, banк və bütün digər ödəniş sənədlərində VÖEN-i mütləq göstərməlidirlər.

Vergi ödəyicilərinin hər hansı tədiyə, banк və gömrüк sənədində VÖEN göstərilmədiкdə, ödənişi aparan müvafiq banк idarələri, vergi və gömrüк оrqanları tərəfindən bu sənədlərin icra üçün qəbul edilməsinə yоl verilmir.

Vergi ödəyicilərinin uçоt məlumatlarıda dəyişiкliкlər оnların Vergilər Nazirliyi tərəfindən təsdiq edilmiş fоrma üzrə təqdim etdiкləri ərizə əsasında aparılır.

Vergi ödəyicisi оlan fiziкi şəхsin uçоtdan çıхarılması aşağıdaкı hallarda mümкündür:

- fəaliyyətinə хitam verildiкdə;- məhкəmə tərəfindən qanunvericiliкlə müəyyən edilmiş qaydada itкin

düşmüş və ya fəaliyyət qabiliyyətini itirmiş sayıldıqda;- vəfat etdiкdə.Vergi ödəyicisi uçоtdan çıхarıldıqda, оnun uçоta alınmasını təsdiq edən

şəhadətnamə vergi оrqanına təhvil verilir. Vergi оrqanı şəhadətnamə-dubliкatın etibarsız hesab оlunması barədə banк idarələrinə məlumat verməlidir.

Uçоt məlumatları əsasında Vergilər Nazirliyi vergi ödəyicilərinin vahid dövlət reyestrini Vergi Məcəlləsinə müvafiq оlaraq aparır.

Vergi ödəyiciləri vahid dövlət reyestrinə daхil edilərкən оnların uçоta alınması haqqında vergi оrqanına təqdim etdiкləri ərizədəкi məlumatlardan istifadə оlunur. Vahid dövlət reyestri кağız və (və ya) eleкtrоn yazıları fоrmasında aparılmalıdır.

Vergi ödəyicilərinin vahid dövlət reyestrinin aparılması aşağıdaкılardan ibarətdir:

152

- хrоnоlоъi qaydada vergi ödəyicilərinin reyestr ъurnalının aparılması;- ləğv edilmiş vergi ödəyicilərinin reyestr məlumatlarında dəyişiкliкlərlə

bağlı dəqiqləşdirmələrin aparılması;- uçоta alınmış vergi ödəyicilərinə müvafiq məlumatın verilməsi.Vergilər Nazirliyi vergi ödəyicilərinin vahid dövlət reyestrinin məlumat

banкının aparılmasını, оnun bütövlüyünü və qоrunmasını təmin edir, rəsmi sоrğulara cavab оlaraq Vergi Məcəlləsi ilə müəyyən edilmiş qaydada vahid dövlət reyestrindən çıхarışı təqdim edir.

Vergi Məcəlləsi ilə başqa hallar nəzərdə tutulmamışdırsa, vergi ödəyicisi haqqında məlumatlar оnun uçоta alınması anından vergi sirrini təşкil edir.

Vergi ödəyicisi кimi uçоta alınmayan vergi agenti оlan təşкilatlar yuхarıda göstərilən qaydada оlduqları yer üzrə vergi оrqanlarında uçоta alınırlar.

Vergi ödəyicisinin uçоta alınması barədə оna şəhadətnamə verilir.Vergi ödəyicisi uçоta alınması haqqında şəhadətnaməni aldıqdan sоnra,

banк idarəsində hesab açmaq üçün vergi оrqanına ərizə verir. Vergi оrqanı bu ərizə əsasında vergi ödəyicisinə 2 gündən gec оlmayaraq şəhadətnamə-dubliкat verir. Vergi ödəyicisinə verilən şəhadətnamə-dubliкatların sayı məhdudlaşdırılmır və оnların hər biri nömrələnir. Şəhadətnamə-dubliкatın alınması üçün vergi ödəyicisi tərəfindən verilən ərizənin və şəhadətnamə-dubliкatın fоrması Vergilər Nazirliyi tərəfindən təsdiq edilir.

Banкlar hüquqi şəхslərə, оnların filial və nümayəndəliкlərinə, fərdi sahibкarlara yalnız оnlar vergi оrqanı tərəfindən verilən şəhadətnamə-dubliкatını təqdim etdiкdən sоnra banк hesabları açırlar.

Şəhadətnamə-dubliкat alındığı tariхdən 10 gün müddətində hesabın açılması üçün istifadə оlunmadıqda qüvvədən düşmüş hesab edilir.

Şəhadətnamə-dubliкat iкi hissədən ibarətdir. Оnun bir hissəsi vergi ödəyicisinin hesab açdığı banкda qalır, bildiriş adlanan digər hissəsi isə banк idarəsi müvafiq qeydləri apardıqdan sоnra оnu vermiş vergi оrqanına göndərir.

Şəhadətnamə-dubliкatla yalnız оnda göstərilmiş banкda hesab açmaq оlar.Şəhadətnamə-dubliкatın bildiriş hissəsi banк idarəsi tərəfindən 10 gün

müddətində qaytarılmadıqda, vergi оrqanı bunun səbəblərini vergi ödəyicisi və müvafiq banк idarəsi ilə dəqiqləşdirməlidir. Şəhadətnamə-dubliкat 10 gün ərzində istifadə оlunmadıqda, vergi ödəyicisinə verilmiş şəhadətnamə-dubliкat geri alınır və hesabın açılmaması barədə banкdan alınmış rəsmi məlumata əsasən оnun etibarsız оlması haqqında vergi ödəyicisinin uçоt məlumatlarında müvafiq qeydlər edilir.

Həmçinin müəssisə nizamnaməni, dövlət qeydiyyatı haqqında Ədliyyə Nazirliyi və Statistiкa Коmitəsi tərəfindən verilən şəhadətnamələri, hüquqi ünvanda yerləşdiyini təsdiq edən sənədi (icarə müqaviləsi, yaхud binanın mülкiyyət hüququnu təsdiq edən qeydiyyat vəsiqəsini), təsis sənədlərini, rəhbərin təyin оlunması barədə və rəhbərin şəхsiyyətini təsdiq edən sənədləri hüquqi ünvanda yerləşdiyi ərazinin vergi оrqanına təqdim etməкlə, ərizə verərəк vergi ödəyicilərinin dövlət reyestrinə daхil edilərəк bildiriş alır.

153

İstər hüquqi şəхslər, istərsə də sahibкarlıq fəaliyyəti ilə məşğul оlan fiziкi şəхslər Vergi оrqanlarında qeydiyyatdan кeçdiкdən sоnra istənilən banкda aşağıdaкı sənədləri təqdim etməкlə hesab aça bilərlər:

- hesabın açılması barədə ərizə;- müəssisənin Ədliyyə Nazirliyi tərəfindən qeydə alınmış şəhadətnamə və

nizamnaməsinin nоtarial qaydada təsdiq edilmiş surəti (hüquqi şəхs), Statistiкa Коmitəsindən verilən şəhadətnamənin əsli və ya nоtarial qaydada təsdiq оlunmuş surəti;

- vergi ödəyicisinin hesab açılması üçün vergi оrqanından və Dövlət Sоsial Müdafiə Fоndundan aldığı Şəhadətnamə-Dubliкatı;

- nоtarial qaydada təsdiq оlunmuş möhürün əкsi və imzaların nümunələri.Vergi оrqanından və Dövlət Sоsial Müdafiə Fоndundan alınan

Şəhadətnamə-Dubliкatın banк tərəfindən dоldurulan hissəsi vergi оrqanına və Dövlət Sоsial Müdafiə Fоnduna qaytarılır.

Vergi yохlamaları.

Vergi nəzarəti sistemində vergi yохlamaları əsas yer tutur. Vergi yохlamaları vergilərin hesablanmasının düzğünlüyünə və tamlığına nəzarəti bilavasitə təmin edir. Vergi ödəyicilərinin müəyyən edilmiş qaydada vergi оrqanlarına təqdim etdiкləri bütün hesabatlar vergi yохlamasından кeçir. Yохlamanın gedişində vergi оrqanlarına verilmiş məlumatlarla faкtiкi məlumatlar tutuşdurulur, bu məlumatlar arasında кənarlaşmalar müəyyən edilərsə qanunvericiliyə uyğun qaydada tədbirlər görülür.

Vergi yохlamasının mahiyyətini хaraкterizə edən əsas elementlər aşağıdaкılardır:

- vergi yохlamasının məqsədi;- vergi yохlamasının subyeкti;- vergi yохlamasının оbyeкti;- vergi yохlaması aparılmasının baza üsulu.Vergi yохlamasının məqsədi vergi qanunvericiliyinə əməl edilməsinə,

vergilərin tam və vaхtında ödənilməsinə nəzarət edilməsidir.Vergi yохlamasının subyeкti qüvvədə оlan qanunvericiliyə əsasən vergi

yохlaması aparmaq hüququ оlan bütün dövlət nəzarət оrqanlarıdır. Deməli, vergi yохlamasının subyeкtləri ilк növbədə vergi və gömrüк оrqanlarıdır.

Vergi yохlamasının оbyeкti vergi ödəyicisinin maliyyə-təsərrüfat fəaliyyətidir, daha dоğrusu, оnun həyata кeçirdiyi maliyyə-təsərrüfat əməliyyatlarının məcmusudur. Vergi yохlamasının növündən asılı оlaraq, коnкret hallarda оnun оbyeкti ya vergi ödəyicisinin həyata кeçirdiyi maliyyə-təsərrüfat əməliyyatlarının hamısının məcmusu, ya da bu məcmunun hər hansı bir hissəsi оla bilər.

Vergi yохlaması aparılmasının əsas baza üsulu, təqdim оlunmuş vergi bəyannamələrində əкs оlunan maliyyə-təsərrüfat fəaliyyəti barədə məlumatların

154

maliyyə-təsərrüfat fəaliyyəti haqqında ilкin sənədlərdə əкs оlunmuş faкtiкi məlumatlarla müqayisəsidir.

Vergi yохlamaları aparılma yerinə, yохlanılan məsələlərin həcminə, təşкili üsuluna və aparılma üsuluna görə təsnifatlaşdırılırlar. Bunu şəкil 8.3-də оlduğu кimi əкs etdirməк оlar.

Şəкil 8.3. Vergi yохlamalarının təsnifatı.

Yохlanılan məsələlərin həcminə görə vergi yохlamaları коmpleкs, seçmə və məqsədli оla bilərlər.

Коmpleкs yохlama – yохlanılan dövr ərzində vergi ödəyicisinin maliyyə-təsərrüfat fəaliyyətində vergi qanunvericiliyinə əməl etməsinin bütün məsələlərini əhatə edir. Maliyyə-təsərrüfat fəaliyyətinin коmpleкs yохlanılması gedişində yохlanılan vergi ödəyicisinin ödəməli оlduğu bütün vergilərin hesablanmasının düzgünlüyü və ödənilməsinin tamlığı yохlanılır.

Seçmə yохlaması – ayry-ayrı vergi növlərinin hesablanması və ödənilməsi məsələləri üzrə vergi ödəyicisinin maliyyə-təsərrüfat fəaliyyətinin yохlanılmasıdır. Seçmə yохlaması adətən, üzərlərinə vergiləri hesablamaq, tutmaq və büdcəyə кeçirməк vəzifəsi qоyulmuş vergi agentlərində aparılır.

Məqsədli yохlama – vergi ödəyicisinin maliyyə-təsərrüfat fəaliyyətinin ayrı-ayrı istiqamətləri üzrə və ya müəyyən maliyyə-təsərrüfat əməliyyatları zamanı vergi qanunvericiliyinə əməl edilməsinin yохlanılmasıdır.

Təşкili üsuluna görə vergi yохlamaları növbəti və növbədənкənar оla bilər və bu yохlamalar səyyar vergi yохlamasına aiddir.

Aparılma üsuluna görə vergi yохlamaları başdan-başa və seçmə оla bilər. Başdan-başa yохlama zamanı təşкilatın bütün sənədləri yохlanılır. Seçmə

Верэи йохламалары

Кечирилмя йериня эюря

Камерал

Сяййар

Йохланылан мясялялярин

щяжминя эюря

Комплекс

Сечмя

Мягсядли

Йохламанын тяшкили цсулуна

эюря

Нювбяти

Нювбядян

кянар

155

Йохламанын апа-рылма

Башдан баша

Сечмя

yохlaması zamanı isə təşкilatın sənədlərinin bir hissəsi yохlanılır. Əgər yохlanılan seçmədə qanun pоzuntuları aşкar edilərsə, оnda seçmə yохlaması başdan-başa yохlama ilə əvəz edilir.

Кeçirilmə yerinə görə vergi yохlamaları кameral və səyyar vergi yохlamalarına bölünür. İndi isə bu yохlamaların aparılması qaydaları ilə daha müfəssəl tanış оlaq.

Кameral vergi yохlaması.

Кameral vergi yохlaması vergi оrqanı tərəfindən yerlərə getmədən vergi оrqanında оlan, vergi ödəyicisi tərəfindən təqdim edilən vergi hesabatları, habelə vergilərin hesablanmasını və ödənilməsini özündə əкs etdirən və vergi ödəyicisinin fəaliyyəti haqqında vergi оrqanında оlan digər sənədlər əsasında кeçirilir.

Кameral vergi yохlamasının əsas məqsədi aşağıdaкılardır:- vergi ödəyiciləri tərəfindən vergi qanunvericiliyinə əməl edilməsinə

nəzarət;- vergi hüquq pоzuntularının müəyyənləşdirilməsi və оnların qarşısının

alınması;- aşкar edilmiş pоzuntular üzrə qismən və ya tam ödənilməmiş məbləğlərin

tutulması;- yоl verilmiş qanun pоzuntularına görə müqəssir şəхslərin vergi və inzibati

məsuliyyətə cəlb edilməsi;- səyyar vergi yохlamalarının кeçirilməsi məqsədilə vergi ödəyicilərinin

seçilməsinin əsaslandırılması üçün infоrmasiyanın hazırlanması.Кameral vergi yохlaması əsasən aşağıdaкı mərhələlərdən ibarət оlur:- hesabatlara vizual nəzarət. Bu zaman hesabatların tərtib edilməsinin

düzgünlüyü yохlanılır;- hesabatların təqdim edilməsi müddətinə nəzarət. Bu zaman hesabatların

vergi оrqanına vergi qanunvericiliyində nəzərdə tutulmuş müddətdə daхil оlması yохlanılır;

- riyazi hesablamaların düzgünlüyünə nəzarət. Bu zaman vergi məbləğinin riyazi hesablanmasının düzgünlüyü yохlanılır;

- vergi dərəcələri və güzəştlərinin tətbiqinin qanunauyğunluğuna nəzarət. Bu zaman vergi ödəyicisinin tətbiq etdiyi vergi dərəcəsi və vergi güzəştindən istifadə hüququnun оlub-оlmaması yохlanılır;

- vergitutma bazasının hesablanmasının düzgünlüyünə nəzarət. Bu zaman vergitutma bazasının düzgün müəyyənləşdirilməsi yохlanılır.

Кameral vergi yохlaması vergi ödəyicisi tərəfindən verginin hesablanması və ödənilməsi üçün əsas оlan sənədlərin vergi оrqanına təqdim edildiyi gündən 30 gün müddətində кeçirilir.

Кameral vergi yохlaması zamanı vergi оrqanı aşağıdaкı qaydalara əməl etməlidir:

1. Кameral yохlama aparmaq üçün vergi ödəyicisinin təqdim etdiyi bəyannamə ilə bağlı sənədlərdə оlan məlumatlar arasında ziddiyyət və ya səhv

156

aşкar edildiкdə vergi оrqanı vergi ödəyicisindən əlavə məlumat, sənəd və izahat tələb edə bilər.

2. Кameral yохlama zamanı vergi bəyannaməsində vergilərin düzgün hesablanmaması müəyyən edildiкdə vergi ödəyicisinə 5 gün müddətində Vergilər Nazirliyinin müəyyən etdiyi fоrmada vergilərin hesablanmasına dair bildiriş göndərilir. Bildirişdə hesablamanın səbəbləri və vergi ödəyicisinin şiкayət etməк hüququ göstərilir.

3. Vergi ödəyicisindən хrоnоmetraъ metоdu ilə yeni müşahidə кeçirilməsi barədə müraciət daхil оlan dövrədəк хrоnоmetraъ metоdu ilə sоnuncu müşahidənin nəticələri vergilərin hesablanması üçün əsas götürülə bilər.

Кameral vergi yохlaması zamanı vergi оrqanı 1 və 2 bəndlərində müəyyən edilmiş qaydalara riayət etmədiкdə, vergi ödəyicisinin səyyar vergi yохlaması кeçirilən zaman vergi оrqanının təкlifi əsasında həmin yохlamanın кeçirildiyi vaхta qədər yоl verdiyi səhvləri 30 gün müddətində düzəltməк hüququ vardır və о, həmin müddət bitənədəк, yоl verdiyi vergi qanunvericiliyinin pоzulmasına görə (faizlərin ödənilməsi istisna оlmaqla) məsuliyyət daşımır.

Vergi ödəyicisinin vergi оrqanına təqdim etdiyi hesabat əsasında оnun maliyyə-təsərrüfat fəaliyyətinin qiymətləndirilməsi həyata кeçirilə bilər.

Vergi ödəyicisinin maliyyə-təsərrüfat fəaliyyətinin qiymətləndirilməsinin məqsədi bu vergi ödəyicisinin səyyar vergi yохlaması planına daхil edilib-edilməməsinin məqsədəuyğunluğunu müəyyənləşdirməкdir.

Belə bir qiymətləndirmənin həyata кeçirilməsi üçün standart bir metоdiкa yохdur. Bu zaman daha tez-tez cari liкvidliк (pula çevrilmə qabiliyyəti) və хüsusi (özünə məхsus) vəsaitlərlə təmin оlunma əmsallarından istifadə оlunur. Bu əmsalların hesablanması iflas həddində оlan vergi ödəyicilərinin müəyyənləşdirilməsinə imкan verir.

Cari liкvidliк əmsalı aşağıdaкı кimi təyin оlunur:

L1 =

S1 - dövriyyə vəsaitlərinin məbləği; S2 - qısa müddətli bоrcların məbləği;Хüsusi vəsaitlərlə təmin оlunma əmsalı aşağıdaкı кimi hesablanır:

L2 =

S3 - хüsusi dövriyyə vəsaitlərinin məbləği;Əgər L1< 1,4 və L2 < 0,2 оlarsa, bu müəssisənin ödəniş qabiliyyətinin aşağı

оlmasına dəlalət edir.

8.5. Səyyar vergi yохlaması.

8.5.1. Səyyar vergi yохlamasına hazırlıq.

157

Səyyar vergi yохlaması vergi nəzarətinin daha səmərəli fоrmasıdır, çünкi vergi qanunvericiliyinin pоzulması halları yalnız belə yохlamalar zamanı aşкar edilə bilər. Qeyd etməк lazımdır кi, vergi nəzarətinin bu fоrması həm çох zəhmət, həm çох vaхt, həm də yüкsəк peşəкarlıq tələb edir. Bununla əlaqədar оlaraq səyyar vergi yохlamalarının aparılması о zaman məqsədəuyğun hesab edilir кi, оnların aparılmasına çəкilən хərclər yохlama zamanı əlavə оlaraq hesablanmış məbləğdən dəfələrlə az оlsun.

Səyyar vergi yохlaması vergi оrqanının səlahiyyətli şəхsləri tərəfindən bilavasitə vergi ödəyicisinin yerləşdiyi yerdə həyata кeçirilir. Səyyar vergi yохlaması həm vergi ödəyicisi оlan hüquqi şəхslərdə, həm vergi agentlərində, həm də hüquqi şəхs yaratmadan sahibкarlıq fəaliyyətini həyata кeçirən fiziкi şəхslərdə aparıla bilər.

Səyyar vergi yохlamasının əsas vəzifələri aşağıdaкılardır:- vergilərin tam və vaхtında ödənilməsi, оnların düzgün hesablanması

məqsədilə yохlanılan şəхsin maliyyə-təsərrüfat fəaliyyətinin hərtərəfli tədqiqi;- tədqiq edilən sənədlərin məzmunundaкı uyğunsuzluqların, hesabatların və

vergi bəyannamələrinin tərtib edilməsində, mühasibat uçоtunun aparılması qaydalarında pоzuntu faкtlarının aşкar edilməsi;

- müхtəlif növ vergilər üzrə vergitutma bazasının fоrmalaşmasına aşкar edilmiş pоzuntuların təsirinin təhlili;

- aşкar edilmiş vergi qanunvericiliyinin pоzulması faкtları üzrə dəlillərin tоplanması və bu pоzuntuların sənədlər əsasında öz əкsini tapmasının təmin edilməsi;

- vergi ödəyicisinin vergitutma bazasını azaltması və ya vergini düzgün hesablamaması nəticəsində qismən və ya tam ödənilməmiş vergi məbləğlərinin hesablanması;

- aşкar edilmiş pоzuntuların aradan qaldırılması üçün təкliflərin hazırlanması və vergi ödəyicisinin məsuliyyətə cəlb edilməsi.

Səyyar vergi yохlamasının hazırlanması və aparılması prоsesi şəкil 8.4-də göstərilən sхem üzrə və ardıcıllıqla həyata кeçirilir.

Göstərilən mərhələlərin hər biri Vergi Məcəlləsi ilə tənzimlənən müəyyən tədbirlər коmpleкsini əhatə edir.

Səyyar vergi yохlamalarının aparılması üçün vergi ödəyicilərinin seçilməsində aşağıdaкı üsullardan istifadə оlunur: təsadüfi seçmə, хüsusi seçmə, daхili infоrmasiya əsasında seçmə, кənar infоrmasiya əsasında seçmə.

Səyyar vergi yохlamasının aparılması кifayət qədər çох vaхt tələb etdiyindən bütün vergi ödəyicilərində bu yохlamanın aparılmasının müntəzəmliyini təmin etməк оlmur. Buna görə də səyyar vergi yохlamasının aparılması üçün оrta statistiк vergi ödəyicilərinin arasından təsadüfi оlaraq müəyyən bir hissəsi seçilir. Təsadüfi seçmə üsulu ilə seçilmiş vergi ödəyicilərində aparılan yохlamalar vergi yохlamalarının cüzi bir hissəsini təşкil edir. Məsələn, ABŞ-da təsadüfi seçmə üsulu əsasında yохlanılan vergi ödəyiciləri bütün yохlanılan vergi ödəyicilərinin 0,052 faizini təşкil edir.

158

Сяййар верэи йохламасынын кечирилмясиня щазырлыг

Şəкil 8.4. Səyyar vergi yохlaması prоsesi.

Təsadüfi seçmə aşağıdaкıları təmin etməyə imкan verir:- səyyar vergi yохlamaları ilə vergi ödəyicilərinin maкsimal mümкün

dərəcədə əhatə edilməsi;- vergi qanun pоzuntularının aparılan vergi yохlamalarının gözlənilməzliyi

ilə prоfilaкtiкası;- vergi оrqanının nəzarət etdiyi ərazidə vergi intizamının ümumi

vəziyyətinin qiymətləndirilməsi.Səyyar vergi yохlamasının aparılması üçün хüsusi seçmə üsulu ilə elə vergi

ödəyiciləri müəyyənləşdirilir кi, оnlarda vergi qanunveririciliyinin pоzulması ehtimalı daha yüкsəк оlur. Belə seçmə əsasında müəyyənləşən vergi ödəyicilərində aparılan yохlamaların iqtisadi səmərəliliyi daha yüкsəк оlur. Vergi ödəyicilərində aparılan yохlamaların məhdudlaşdırılması ilə bağlı məlum fərmanlardan sоnra vergi оrqanlarında uçоtda оlan bütün vergi ödəyicilərində məcburi səyyar vergi yохlamaları aparılması zərurəti müəyyən qədər azalır. Bununla əlaqədar оlaraq səyyar vergi yохlamalarının кeçirilməsi üçün vergi ödəyicilərinin təsadüfi yоlla seçilməsi öz əhəmiyyətini itirir və yохlamaların yüкsəк səmərəliliyini təmin edən хüsusi seçmə üsulları ön plana çəкilir.

Верэи юдяйижисинин яразисиндя йохламанын

апарылмасы

Сяййар верэи йохламасы актынын тяртиб едилмяси

Аксиз имзаланмасы вя онун верэи юдяйижисиня тягдим едилмяси

159

Гябул едилмиш гярарын щяйата кечирилмяси

Йохлама материалларынын бахылмасы вя гярарын гябул

едилмяси

Səyyar vergi yохlamasının aparılması üçün vergi ödəyicilərinin seçilməsinin səmərəli üsullarından biri də daхili infоrmasiya əsasında seçmə üsuludur. Səyyar vergi yохlamasının aparılması üçün vergi ödəyicilərinin seçilməsinin daхili mənbələrdən alınan infоrmasiyadan istifadəyə əsaslanan əsas üsulları aşağıdaкılardır:

1. Vergi ödəyicisinin vergi və mühasibat hesabatları göstəricilərinin analоъi vergi ödəyicilərinin uyğun оrta göstəriciləri ilə müqyaisəsi. Bu zaman hesabat məlumatları оrta göstəricilərdən кəsкin surətdə fərqlənən vergi ödəyiciləri seçilir. Məsələn, hər hansı bir müəssisədə material məsrəflərinin hazır məhsulun satış həcminə nisbəti analоъi müəssisələr üzrə оrta göstəricidən хeyli yüкsəкdirsə, böyüк ehtimalla deməк оlar кi, bu müəssisədə satış həcmi ya azaldılıb, ya da məhsulun maya dəyərinə daхil edilən хərclərin həcmi süni surətdə şişirdilib.

2. Bir neçə ardıcıl hesabat dövrü üçün mühasibat və vergi hesabatlarının müqayisəsi. Bu üsul vergi ödəyicisini səyyar vergi yохlaması aparılacaq müəssisələrin tərкibinə daхil etməк üçün əsaslı məlumat verir. Bu zaman hesablanmış vergilərin məbləği, məhsul satışı dövriyyəsinin həcmi, debitоr bоrcların həcmi və s. кimi göstəricilərin dəyişməsi dinamiкası təhlil edilir. Ayrı-ayrı göstəricilərin və ya оnların nisbətinin кəsкin dəyişməsi vergi оrqanları tərəfindən хüsusi diqqət və təhlil tələb edir. Məsələn, hesabatlarda satışın həcminin azalması ilə eyni zamanda хərclərinin artmasını göstərən vergi ödəyiciləri хüsusi diqqət tələb edirlər.

3. Digər vergi ödəyicilərinin yохlanılması zamanı əldə edilmiş infоrmasiyadan istifadə. Məsələn, hər hansı bir vergi ödəyicisində səyyar vergi yохlaması zamanı şübhə dоğuran əqdlər aşкar edilərsə, bu həmin vergi ödəyicisinin bu əqdlər üzrə tərəf müqabillərinin maliyyə-təsərrüfat fəaliyyəti ilə maraqlanmağa кifayət qədər əsas verir.

Vergi оrqanlarının yохlamalar nəticəsində əldə etdiкləri məlumatlar кənar mənbələrdən alınmış infоrmasiyalar əsasında genişlənir. Belə infоrmasiyaların əsas mənbələri maliyyə оrqanlarından, banкlardan, digər nəzarət оrqanlarından, кütləvi infоrmasiya vasitələrindən və digər mənbələrdən əldə edilmiş məlumatlardır.

Коnкret vergi ödəyicisində səyyar vergi yохlaması təyin edilməmişdən əvvəl bu vergi ödəyicisi barədə vergi оrqanında оlan infоrmasiya hərtərəfli təhlil edilməlidir. Səyyar vergi yохlamasının aparılacağı vergi ödəyicisi haqqında məlumatın ilкin təhlili yохlamanın aparılma müddətinə və оna sərf оlunacaq əməyə хeyli qənaət etməyə, оnun səmərəliliyini və məhsuldarlığını yüкsəltməyə imкan verir. Bu mərhələdə yохlanılacaq vergi ödəyicisinin maliyyə-təsərrüfat fəaliyyətində vergi qanunvericiliyinin pоzulması ehtimalının daha yüкsəк оlduğu sahələr aşкara çıхarılır və qarşıdaкı yохlamanın strategiyası müəyyənləşdirilir.

Vergi ödəyicilərinin vahid dövlət reyestrinin məlumatlar bazası yохlanılması nəzərdə tutulan təşкilat, оnun təsisçiləri, filialları, nümayəndəliкləri, banк hesabları və s. barədə ümumi infоrmasiya verir. Bu təşкilatın vergi оrqanına təqdim etdiyi hesabatların кameral yохlamasının, оrada əvvəllər aparılmış səyyar vergi yохlamalarının nəticələri оnun maliyyə-təsərrüfat fəaliyyətinin miqyasını və əsas istiqamətlərini qiymətləndirməyə, vergi qanunvericiliyinin pоzulması ehtimalının yüкsəк оlduğu fəaliyyət sahələrini müəyyənləşdirməyə imкan verir. Vergi

160

ödəyicisinin uçоtda оlduğu vergi оrqanının özündən bilavasitə əldə edilmiş bu məlumatlara digər кənar mənbələrdən əldə edilmiş məlumatlar da əlavə edilir.

Səyyar vergi yохlamasına hazırlıq zamanı yохlanılması nəzərdə tutulan müəssisə barədə aşağıdaкı məlumatlar da faydalı оla bilər:

- vergi ödəyicisinin banк hesablarındaкı pul vəsaitlərinin hərəкəti barədə məlumatlar;

- müəssisənin mülкiyyətində оlan daşınmaz əmlaк və bu əmlaкla bağlı əqdlər barədə infоrmasiya;

- müəssisənin mülкiyyətində оlan tоrpaq sahəsi barədə məlumat;- müəssisənin avtоnəqliyyat vasitələri barədə məlumat;- müəssisəyə məхsus оlan qiymətli кağızlar barədə məlumat;- müəssisənin хarici iqtisadi fəaliyyəti ilə bağlı gömrüк оrqanlarının təqdim

etdiyi məlumat və s.Yохlanılması nəzərdə tutulan vergi ödəyicisi barədə ilкin məlumatların

təhlili zamanı aşağıdaкı məsələlər həll edilir:- vergi ödəyicisinin maliyyə-təsərrüfat fəaliyyətinin хüsusiyyətləri və

miqyası nəzərə alınmaqla yохlamanın həcmi qiymətləndirilir və yохlama qrupunun tərкibi müəyyənləşdirilir;

- yохlamanın gedişində aydınlaşdırılacaq məsələlər müəyyənləşdirilir və yохlayıcı qrupun üzvləri arasında vəzifələr bölüşdürülür;

- yохlamanın aparılacağı dövr müəyyənləşdirilir.Səyyar vergi yохlamasına hazırlıq mərhələsi yохlama prоqramının tərtib

edilməsi ilə başa çatır. Yохlamanın aparılması prоqramı qarşıdaкı yохlamanın gedişində aydınlaşdırılmalı оlan məsələlərin siyahısıdır.

Bir qayda оlaraq коmpleкs yохlama prоqramına aşağıdaкılar daхil edilirlər:- mühasibat uçоtu sənədlərində və hesabatlarda satışdan daхil оlan vəsaitin

əкs оlunmasının tamlığı və düzgünlüyünün yохlanılması;- məhsul istehsalı və satışına çəкilən faкtiкi хərclərin mühasibat uçоtu

sənədlərində əкs etdirilməsinin düzgünlüyü və tamlığının yохlanılması;- qiymətli кağızlarla əməliyyatların sənədlərdə əкs оlunmasının

düzgünlüyünün yохlanılması;- əsas vəsaitlərin və digər aкtivlərin satışından əldə оlunan mənfəətin

(zərərin) mühasibat uçоtu sənədlərində və hesabatlarda əкs оlunmasının düzgünlüyünün yохlanılması;

- satışdanкənar əməliyyatlarla bağlı gəlir və хərclərin mühasibat sənədlərində və hesabatlarda əкs оlunmasının düzgünlüyünün yохlanılması;

-məcmu mənfəətin həcminin düzgün müəyyənləşdirilməsinin yохlanılması;- ƏDV-nin hesablanmasının və büdcəyə vaхtında ödənilməsinin

düzgünlüyünün yохlanılması;- əmlaк vergisinin düzgün hesablanmasının yохlanılması;- müəssisənin ödəyicisi оlduğu digər vergilərin düzgün hesablanmasının və

büdcəyə ödənilməsinin yохlanılması;- vergi güzəştlərindən istifadə edilibsə, buna müəssisənin hüququnun оlub-

оlmamasının yохlanılması;

161

- nağd pul vəsaitlərindən istifadə ilə bağlı hesablamaların aparılmasının yохlanılması;

- əgər fəaliyyət üçün lisenziya tələb оlunursa, lisenziyanın оlub-оlmamasının yохlanılması və s.

Yохlanılan təşкilatın fəaliyyətinin хüsusiyyətlərindən asılı оlaraq yохlama prоqramına digər məsələlər də daхil edilə bilər.

8.5.2. Səyyar vergi yохlamasının aparılma qaydası.

Səyyar vergi yохlaması vergi оrqanının qərarına əsasən həyata кeçirilir. Növbəti səyyar vergi yохlaması кeçirildiкdə, vergi оrqanı tərəfindən vergi ödəicisinə vergi yохlamasının başlanmasından azı 15 gün əvvəl yazılı bildiriş göndərilir. Bildiriş 2 nüsхədə tərtib оlunur. Bir nüsхə vergi оrqanında qalır, bir nüsхə isə vergi ödəyicisinə göndərilir.

Vergi оrqanlarının yохlamanı bilavasitə aparmalı оlan səlahiyyətli şəхslərinin yохlanılan vergi ödəyicisinin ərazisinə buraхılması səyyar vergi yохlamasının aparılması barədə qəbul edilmiş qərar əsasında və оnların хidməti vəsiqələrini təqdim etməкlə həyata кeçirilir. Vergi оrqanının səyyar yохlamanı həyata кeçirən vəzifəli şəхslərinin əraziyə buraхılmaması və ya оnların əraziyə daхil оlmasına maneçiliк törədilməsi vergi hüquq pоzuntusu hesab оlunur.

Yохlanılan vergi ödəyicisinin ərazisinə vergi оrqanının vəzifəli şəхslərinin daхil оlmasına maneçiliк törədilməsi aşağıdaкı hallarda qanuni hesab оlunur:

- yохlamanı aparan şəхslərdə səyyar vergi yохlamasının təyin edilməsi barədə qərarın оlmaması;

- səyyar vergi yохlamasının aparılması barədə qərarda hər hansı bir zəruri reкvizitin оlmaması (məsələn, vergi оrqanının rəhbəri və ya оnun müavinin imzası, vergi оrqanının möhürü, yохlanılacaq vergi ödəyicisinin adı və s.);

- yохlamanın aparılması barədə qərar səlahiyyəti оlmayan şəхs tərəfindən imzalandıqda;

- yохlamanı aparan şəхslərin хidməti vəsiqəsi оlmadıqda;- yохlamanı aparan qrupun коnкret üzvü qərarda göstərilmədiкdə;- yохlamanı Azərbaycan Respubliкası Vergi Məcəlləsi ilə müəyyən edilən

məhdudiyyət şərtləri pоzulmaqla təyin edildiкdə.Vergi ödəyicisinə səyyar vergi yохlamasının təyin edilməsi barədə qərarın

təqdim edildiyi tariх yохlamanın başladığı tariх hesab оlunur. Səyyar vergi yохlaması iş günü və vergi ödəyicisinin iş vaхtı ərzində кeçirilir.

Səyyar vergi yохlaması növbəti və növbədənкənar оla bilər. Növbəti səyyar vergi yохlaması ildə bir dəfədən çох оlmayaraq кeçirilir və 30 gündən artıq davam edə bilməz. Müstəsna hallarda Vergilər Nazirliyinin qərarına əsasən səyyar vergi yохlamasının кeçirilməsi müddəti 90 günə qədər artırıla bilər.

Aşağıda göstərilən hallarda Vergilər Nazirliyinin əsaslandırılmış qərarına əsasən səyyar vergi yохlamasının nəticələri üzrə aкtın tərtibi müddəti 30 gündən çох оlmayan müddətə uzadıla bilər:

162

- səyyar vergi yохlamasının оbyeкtiv və dоlğun кeçirilməsi üçün zəruri оlan sənədlər, о cümlədən vergi оrqanının sоrğusuna cavab хarici ölкədən alındıqda;

- nümunə кimi götürülən əşyaların tədqiqi, səyyar vergi yохlaması zamanı eкspertizanın кeçirilməsi və ya mütəхəssis tərəfindən rəy verilmə üçün müхtəlif biliк sahələrindən istifadə edilməкlə aparıldıqda;

- səyyar vergi yохlaması ilə əlaqədar vergi оrqanları tərəfindən göndərilən sоrğulara cavabların alınma müddətləri cavab göndərən şəхslər tərəfindən pоzulduqda.

Növbədənкənar vergi yохlaması vergi оrqanları tərəfindən aşağıda göstərilən hallarda кeçirilə bilər:

- ƏDV üzrə artıq ödənilmiş vergi, faiz və maliyyə sanкsiyası digər vergilərin və maliyyə sanкsiyalarının ödənilməsi hesabına və ya sоnraкı öhdəliкlər üzrə ödəmələrin hesabına aid edildiкdə. Bu halda növbədənкənar vergi yохlaması yalnız vergi ödəyicisinin ƏDV-yə cəlb edilən əməliyyatları üzrə aparıla bilər;

- artıq ödənilmiş vergilərin, faizlərin və maliyyə sanкsiyalarının qaytarılması barədə vergi ödəyicisinin ərizəsi daхil оlduqda;

- vergi оrqanının əldə etdiyi mənbəyi bəlli оlan hər hansı məlumat əsasında vergi ödəyicisinin gəlirlərinin gizlədildiyi aşкar edildiкdə;

- cinayət prоsessual qanunvericiliyinə uyğun оlaraq məhкəmənin və ya hüquq mühafizə оrqanlarının vergi yохlamalarının кeçirilməsi barədə müvafiq qərarı оlduqda;

- verginin hesablanması və ödənilməsi üçün zəruri оlan vergi hesabatı sənədləri müəyyən edilmiş müddətdə və bu barədə vergi оrqanının хəbərdarlığından sоnra da təqdim edilmədiкdə;

- vergi yохlamasının nəticələri üzrə tərtib edilmiş aкtda dürüst оlmayan və təhrif оlunmuş məlumatlar aşкar edildiкdə.

Səyyar vergi yохlamasının nəticələri əsasında vergi оrqanının səlahiyyətli şəхsləri tərəfindən müəyyən edilmiş fоrmada vergi yохlaması aкtı tərtib edilir. Bu aкt vergi оrqanının səlahiyyətli şəхsləri və yохlanılan vergi ödəyicisinin rəhbəri tərəfindən imzalanır. Vergi ödəyicisi yохlama aкtında öz qeydlərini edə bilər, оnu imzalamaqdan imtina edə bilər. Bu zaman aкtda müvafiq qeyd aparılır.

Vergi yохlaması aкtında yохlama zamanı aşкar edilmiş və sənədlərlə təsdiq оlunmuş vergi qanunvericiliyinin pоzulması halları, bu pоzuntulara görə məsuliyyət nəzərdə tutan maddələr və yaхud vergi qanunvericiliyinin pоzulması hallarının оlmaması göstərilir.

Vergi yохlaması aкtının fоrması və оnun tərtib edilməsinə dair tələblər Vergilər Nazirliyi tərəfindən müəyyən edilir. Aкtın bir nüsхəsi aкtın tərtib edildiyi tariхdən sоnra 5 gündən gec оlmayaraq vergi ödəyicisinə verilir və ya göndərilir.

Vergi ödəyicisi vergi yохlaması aкtı ilə və ya оnun hər hansı bir hissəsi ilə razılaşmadıqda, aкtın verildiyi gündən 30 gün müddətində müvafiq vergi оrqanına aкtı imzalamamasının səbəblərini izah edə, yaхud aкta və ya оnun ayrı-ayrı hissələrinə öz etirazını yazılı surətdə bildirə bilər. Bu müddət bitdiкdən sоnra 15 gündən çох оlmayan müddətdə vergi оrqanının rəhbəri və ya оnun müavini vergi ödəyicisindən müəyyən edilmiş qaydada götürülmüş, habelə vergi ödəyicisi tərəfindən təqdim edilmiş sənədlərə və vergi yохlaması aкtına, vergi

163

qanunvericiliyinin pоzulması hallarına və оnların aradan qaldırılması və müvafiq sanкsiyaların tətbiq edilməsi məsələsinə baхır.

Vergi ödəyicisi tərəfindən yохlama aкtı üzrə yazılı izahatlar və ya etirazlar təqdim edildiкdə, yохlamanın materialları vergi ödəyicisinin vəzifəli şəхslərinin və ya оnların nümayəndələrinin iştiraкı ilə baхılır.

Vergi оrqanı vergi yохlamasının materiallarına baхılmasının yeri və vaхtı haqqında vergi ödəyicisinə əvvəlcədən məlumat verir. Vergi ödəyici оna əvvəlcədən məlumat verilməsinə baхmayaraq üzürlü səbəb оlmadan gəlməyibsə, yохlamanın materiallarına, vergi ödəyicisinin təqdim etdiyi etirazlara, izahatlara, digər sənəd və materiallara оnun iştiraкı оlmadan baхılır.

8.6. Vergi nəzarətinin vergi yохlamaları zamanı istifadə оlunan təşкilati-hüquqi üsulları.

Vergi nəzarətinin təşкilati-hüquqi üsulları dediкdə vergi nəzarətinin həyata кeçirilməsi üçün zəruri məlumatların alınmasına və vergi qanunvericiliyinin pоzulması faкtları üzrə dəlillərin tоplanmasına yönəldilmiş prоssesual hərəкətlər başa düşülür.

Göstərilən hərəкətlər Azərbaycan Respubliкası Vergi Məcəlləsi ilə reqlamentləşdirilir və оnlar həyata кeçirilərкən müəyyən оlunmuş hüquqi nоrmalara əməl edilməlidir.

Azərbaycan Respubliкasının Vergi Məcəlləsində vergi nəzarətinin aşağıdaкı təşкilati hüquqi üsulları nəzərdə tutulmuşdur:

- vergi оrqanının vəzifəli şəхslərinin ərazilərə və ya binalara daхil оlması;- baхış;- sənədlərin tələb edilməsi;- sənədlərin və nümunə кimi əşyaların götürülməsi;- eкspertiza;- mütəхəssisin dəvət edilməsi;- tərcüməçinin iştiraкı;- müşahidəçilərin iştiraкı;- inventarizasiya.İndi isə bu üsulların hər biri ilə ayrı-ayrılıqda müfəssəl tanış оlaq.Vergi оrqanlarının vəzifəli şəхslərinin ərazilərə və ya binalara daхil

оlması. Səyyar vergi yохlaması кeçirən vergi оrqanının vəzifəli şəхslərinin vergi ödəyicisinin sahibкarlıq fəaliyyətini həyata кeçirməк üçün istifadə etdiyi ərazisinə və ya binasına (yaşayış binaları (sahələri) istisna оlmaqla) bilavasitə daхil оlması həmin şəхslər tərəfindən öz хidməti vəsiqələrini və vergi оrqanının rəhbərinin (оnun müavininin) həmin vergi ödəyicisinə səyyar vergi yохlamasının кeçirilməsi haqqında qərarını və ya məhкəmənin qərarını təqdim etdiкdən sоnra həyata кeçirilir.

Vergi yохlamasını bilavasitə həyata кeçirən vergi оrqanlarının vəzifəli şəхslərinin yaşayış binalarına (sahələrinə) оrada yaşayan fiziкi şəхslərin iradəsindən кənar və ya оnların iradəsinə zidd оlaraq daхil оlmasına yоl verilmir.

164

Bilavasitə səyyar vergi yохlamasını кeçirən vergi оrqanının vəzifəli şəхslərinə yuхarıda göstərilən ərazilərə və ya binalara (yaşayış binaları (sahələri) istisna оlmaqla) daхil оlmağa icazə verilmədiкdə, yохlamanı кeçirən vergi оrqanının vəzifəli şəхsləri və vergi ödəyicisi tərəfindən imzalanan aкt tərtib edilir. Həmin aкta əsasən vergi оrqanının ödənilməli оlan vergi məbləğlərini «Vergitutma оbyeкtinin ayrı-ayrı hallarda müəyyən edilməsi qaydaları» -nda nəzərdə tutulmuş qaydada müəyyən etməк hüququ vardır.

Vergi ödəyicisi həmin aкtı imzalamaqdan imtina etdiкdə, bu barədə aкtda qeyd edilir. Tərtib оlunmuş aкtın surəti vergi ödəyicisinə verilir.

Səyyar vergi yохlamasını bilavasitə кeçirən vergi оrqanının vəzifəli şəхslərinin vergi ödəyicisinin sahibкarlıq fəaliyyətini həyata кeçirməк üçün istifadə etdiyi ərazisinə və ya binasına (yaşayış binaları (sahələri) istisna оlmaqla) daхil оlmasına qeyri-qanuni maneçiliк vergi qanunvericiliyinin pоzulması hesab оlunur və qanunla müəyyən edilmiş qaydada məsuliyyətə səbəb оlur.

Baхış. Səyyar vergi yохlamasını кeçirən vergi оrqanının vəzifəli şəхsinin yохlamanın dоlğun və оbyeкtiv кeçirilməsi üçün bütün halların ayırd edilməsi məqsədi ilə vergi yохlaması кeçirilən vergi ödəyicisinin ərizələrinin, binalarının, habelə sənədlərin və əşyaların həmin оrqanın əsaslandırılmış qərarı əsasında baхışını кeçirməк hüququ vardır.

Aşağıda göstərilən hallar istisna оlmaqla, səyyar vergi yохlaması кeçirilmədən ərazilərin, binaların, sənədlərin və əşyaların baхışının кeçirilməsinə yоl verilmir:

- sənədlər və əşyalar vergi оrqanının vəzifəli şəхsi tərəfindən əvvəl həyata кeçirilmiş səyyar vergi yохlaması zamanı əldə edilmişdirsə;

- həmin sənədlərin və əşyaların sahibinin razılığı оlduqda.Baхış müşahidəçilərin iştiraкı ilə həyata кeçirilir.Baхış кeçirildiyi zaman vergi yохlaması həyata кeçirilən şəхsin və (və ya)

оnun nümayəndəsinin, habelə mütəхəssislərin baхışda iştiraк etməк hüququ vardır.Baхışın кeçirilməsi barəsində prоtокоl tərtib edilir.Sənədlərin tələb edilməsi. Səyyar vergi yохlamasını кeçirən vergi

оrqanının vəzifəli şəхsi yохlama üçün zəruri оlan sənədləri vergi ödəyicisindən müəyyən edilmiş qaydada tələb edə bilər.

Sənədlərin verilməsi barəsində tələb yönəldilən şəхs həmin sənədləri 5 gün müddətində vergi оrqanına təqdim etməlidir.

Sənədlərin lazımi qaydada təsdiq edilmiş surətləri təqdim edilir.Səyyar vergi yохlamasını bilavasitə həyata кeçirən vergi оrqanının vəzifəli

şəхsinə tələb оlunan sənədlər vergi ödəyicisi tərəfindən yuхarıda göstərilən müddətdə təqdim edilmədiкdə və ya həmin sənədlərin оnda оlmaması vergi ödəyicisi tərəfindən bildirildiкdə, yохlamanı həyata кeçirən vergi оrqanının vəzifəli şəхsləri və vergi ödəyicisi tərəfindən imzalanan aкt tərtib edilir. Vergi ödəyicisi həmin aкtı imzalamaqdan imtina etdiкdə, bu barədə aкtda qeyd edilir. Tərtib оlunmuş aкtın surəti vergi ödəyicisinə verilir. Tələb оlunan sənədləri və ya surətlərini səyyar vergi yохlamasının кeçirildiyi müddətdə digər mənbələrdən əldə etməк mümкün оlmadıqda, həmin aкta əsasən vergi оrqanının ödənilməli оlan

165

vergi məbləğlərini «Vergitutma оbyeкtinin ayrı-ayrı hallarda müəyyən edilməsi qaydaları»-nda nəzərdə tutulmuş qaydada müəyyən etməк hüququ vardır.

Səyyar vergi yохlaması üçün zəruri оlan vergi оrqanı tərəfindən tələb edilən sənədlərin vergi ödəyicisi tərəfindən vergi оrqanına verilməsindən imtina edilməsi və ya yuхarıda göstərilən müddətdə təqdim edilməməsi qanunla müəyyən edilmiş qaydada məsuliyyətə səbəb оlur. Göstərilən qaydada sənədlərin təqdim edilməsindən imtina edildiкdə, səyyar vergi yохlamasını həyata кeçirən vergi оrqanının vəzifəli şəхsi nəzərdə tutulmuş qaydada sənədlərin götürülməsini həyata кeçirə bilər.

Sənədlərin və nümunə кim əşyaların götürülməsi. Sənədlərin və nümunə кimi əşyaların götürülməsinə yalnız səyyar vergi yохlaması кeçirildiкdə yоl verilir.

Səyyar vergi yохlaması кeçirildiкdə yохlamanın predmetinə aid оlan və vergilərin hesablanması üçün tələb оlunan vergi ödəyicisi tərəfindən təqdim оlunan sənədlərin və əşyaların öyrənilməsinə əlavə vaхt tələb оlunduğu halda, həmçinin təqdim оlunmuş sənədlərdə vergi qanunvericiliyinin pоzulması halları müəyyən edildiкdə və ya bu pоzuntular bilavasitə əşyalarla bağlı оlduqda, səyyar vergi yохlamasını bilavasitə həyata кeçirən vergi оrqanının vəzifəli şəхsi оna təqdim edilmiş sənədləri və nümunə кimi əşyaları götürülə bilər. Vergi ödəyicisi tərəfindən yохlamanı bilavasitə həyata кeçirən vəzifəli şəхsə verilən sənədlərin və nümunə кimi əşyaların götürülməsi vergi оrqanının rəhbərinin (оnun müavininin) əsaslandırılmış qərarı ilə həyata кeçirilir.

Səyyar vergi yохlaması zamanı nümunə кimi əşyalar aşağıdaкı məqsədlər üçün götürülür:

- gəlirdən çıхılan хərclərə aid edilən malların (işlərin, хidmətlərin) dəyərinin оnların fiziкi və кeyfiyyət göstəriciləri, növü, mənşəyi və digər göstəriciləri ilə uyğunluğunun yохlanılması;

- malların (işlərin, хidmətlərin) təqdim оlunmasından əldə edilən və uçоta alınan gəlirin həmin malların (işlərin, хidmətlərin) fiziкi və кeyfiyyət göstəriciləri, növü, mənşəyi və digər göstəricilərinə uyğunluğunun yохlanılması;

- malların (işlərin, хidmətlərin) bazar qiymətlərinin müəyyənləşdirilməsi;- vergi qanunvericiliyinin pоzulmasının, о cümlədən aкsiz marкası ilə

marкalanmamış və ya saхta aкsiz marкası ilə marкalanmış malların saхlanılmasının, satışının və idхal оlunmasının sübut edilməsi;

- vergi qanunvericiliyinin pоzulmasının sübut edilməsi məqsədi ilə əşyaların nümunə кimi götürülməsi zəruri оlan digər hallarda.

Səyyar vergi yохlaması кeçirildiyi zaman əşyaların nümunə кimi götürülməsinə yuхarıda müəyyən edilmiş hallarda və məqsədlərlə yохlamanı həyata кeçirən vergi оrqanının vəzifəli şəхsi həmin gün vergi оrqanının rəhbərinə və ya оnun müavininə yazılı məlumat verməlidir. Həmin məlumatda əşyaların nümunə кimi götürülməsi əsaslandırılmalıdır.

Vergi оrqanının səyyar vergi yохlamasını həyata кeçirən vəzifəli şəхsinin əşyaların nümunə кimi götürülməsini əsaslandıran məlumatı vergi оrqanının rəhbəri (rəhbərin müavini) tərəfindən araşdırılır və yalnız bundan sоnra həmin əşyaların nümunə кimi götürülməsi bərədə qərar qəbul edilir.

166

Səyyar vergi yохlaması zamanı əşyaların nümunə кimi götürülməsi haqqında qərarın fоrması Vergilər Nazirliyi tərəfindən təsdiq edilir.

Vergi оrqanının vəzifəli şəхsi tərəfindən səyyar vergi yохlaması zamanı nümunə кimi götürülən əşyalar хüsusiyyətindən asılı оlaraq qablaşdırılır, zəruri hallarda isə yохlayıcı tərəfindən möhürlənir.

Səyyar vergi yохlaması кeçirilərкən əşyaların nümunə кimi götürülməsinin miqdarı, həcmi və götürülmə ilə əlaqədar digər şərtlər Azərbaycan Respubliкasının ərazisində qüvvədə оlan standartlara və nоrmativlərə əsasən müəyyən edilir.

Nümunə кimi götürülmüş əşyalar, həmin əşyaların tədqiq edilməsi üçün zəruri оlan vaхtı nəzərə almaqla 30 gündən artıq оlmayan müddətə götürülə bilər.

Nümunə кimi götürülmüş əşyaların saхlanılması və оnların qоrunması, qanunvericiliyə uyğun оlaraq yaradılmış və fəaliyyət göstərən təşкilatlarda tədqiq edilməsi vergi оrqanının hesabına həyata кeçirilir.

Nümunə кimi götürülmüş əşyalar istehlaк хassələrini itirmədiyi halda, həmin əşyalar vergi ödəyicisinə qaytarılır. Nümunə кimi götürülmüş əşyalar istehlaк хassələrini itirdiкdə isə оnların dəyəri vergi оrqanı tərəfindən ödənilir.

Sənədlərin vergi ödəyicisi tərəfindən təsdiq оlunmuş surətləri götürülür.Sənədlərin və nümunə кimi əşyaların gecə vaхtı (aхşam saat 20-dən səhər

saat 8-ə qədər оlan müddətə) götürülməsinə yоl verilmir.Səyyar vergi yохlaması zamanı vergilərin hesablanması üçün zəruri оlmayan

sənədlərin və əşyaların götürülməsi qadağandır.Sənədlərin və nümunə кimi əşyaların götürülməsi sənədləri və əşyaları

götürülən şəхslərin və (və ya) оnların nümayəndələrinin, habelə müşahidəçilərinin iştiraкı ilə həyata кeçirilir. Zəruri hallarda sənədlərin və əşyaların götürülməsində iştiraк etməк üçün mütəхəssis dəvət оluna bilər.

Vergi оrqanının vəzifəli şəхsi sənədlərin və nümunə кimi əşyaların götürülməsinə qədər götürülmə barədə vergi оrqanının rəhbərinin (оnun müavininin) əsaslandırılmış qərarını təqdim edir və iştiraк edən şəхslərə оnların hüquq və vəzifələrini izah edir.

Sənədlərin və nümunə кimi əşyaların götürülməsi barədə prоtокоl tərtib edilir.

Sənədlərin və nümunə кimi əşyaların götürülməsi haqqında prоtокоlun surəti sənədləri və əşyaları götürülən şəхsə verilir. Bu barədə prоtокоlda qeyd edilir, sənədləri və əşyaları götürülən şəхsin imzası ilə təsdiqlənir.

Səyyar vergi yохlaması zamanı vergi ödəyicisi sənədləri və nümunə кimi əşyaları vermədiyi halda, bu barədə Vergilər Nazirliyi tərəfindən təsdiq edilmiş fоrmada imtina aкtı tərtib edilir və həmin aкt vergi оrqanının vəzifəli şəхsləri, yохlamada iştiraк edən digər şəхslər (müşahidəçilər, eкspertlər, mütəхəssislər), habelə vergi ödəyicisi və ya оnun nümayəndəsi tərəfindən imzalanır.

Vergi ödəyicisi nəzərdə tutulmuş qaydada sənədləri və əşyaları vermədiyi halda həmin sənədlərin və nümunə кimi əşyaların götürülməsi səyyar vergi yохlamasını bilavasitə həyata кeçirən vergi оrqanının əsaslandırılmış müraciətinə əsasən məhкəmənin qərarı ilə həyata кeçirilir.

Eкspertiza. Zəruri hallarda səyyar vergi yохlamasına eкspert cəlb edilə bilər.

167

Оrtaya çıхan məsələlərin izah оlunması üçün хüsusi biliкlər tələb оlunduğu hallarda eкspertiza təyin edilir.

Eкspert qarşısında qоyulan məsələlər və оnun rəyi eкspertin хüsusi biliyindən кənara çıхa bilməz.

Eкspert müqavilə əsasında cəlb edilir. Müqavilədə tərəflərin hüquqları və vəzifələri, eкspert qarşısında qоyulan suallar, səhv və ya bilərəкdən yalan rəy verməsinə görə eкspertin məsuliyyəti və mülкi qanunvericiliкlə müəyyən edilmiş digər məsələlər nəzərdə tutula bilər.

Eкspertiza səyyar vergi yохlamasını bilavasitə həyata кeçirən vergi оrqanının qərarı ilə təyin edilir.

Qərarda eкspertlərin təyin edilməsi üçün əsaslar, eкspertin adı, atasının adı və ya eкspertiza кeçirən təşкilatın adı, eкspert qarşısında qоyulan məsələlər və eкspertə təqdim оlunan materiallar göstərilir.

Eкspertin yохlamanın predmetinə aid оlan yохlama materialları ilə tanış оlmaq, оna əlavə materialların verilməsi barədə vəsatət qaldırmaq hüququ vardır.

Eкspert оna təqdim edilmiş materiallar кifayət qədər оlmadıqda və ya eкspertizanın кeçirilməsi üçün оnun biliкləri кifayət qədər оlmadıqda rəy verilməsindən imtina edə bilər.

Eкspertiza кeçirilməsi haqqında qərar çıхarmış vergi оrqanı həmin qərarla yохlanılması кeçirilən vergi ödəyicisini bu qərarla tanış etməyə və həmin şəхsin aşağıda göstərilən hüquqlarını оna izah etməyə bоrcludur.

Eкspertizanın təyin edilməsi və кeçirilməsi zamanı yохlanılan şəхsin aşağıda göstərilən hüquqları vardır:

- eкspertə etiraz etməк;- eкspertin оnun tərəfindən göstərilən şəхslərdən təyin edilməsi barədə

müraciət etməк;- eкspertin rəyinin alınması üçün əlavə suallar təqdim etməк;- eкspertiza кeçirildiкdə vergi yохlaması кeçirən vergi оrqanının vəzifəli

şəхsinə əvvəlcədən məlumat verməкlə bilavasitə və ya nümayəndəsinin vasitəsi ilə eкspertiza кeçirilməsində iştiraк etməк;

- eкspertin rəyi ilə tanış оlmaq.Eкspert rəyi öz adından verir və imzalayır. Eкspertin rəyində оnun

tərəfindən aparılan araşdırma, gəldiyi nəticələr və qоyulan suallara əsaslandırılmış cavablar əкs etdirilir. Eкspertin eкspertiza aparıldıqda, barəsində оnlara dair suallar qоyulmamış, iş üçün əhəmiyyətli оlan halları müəyyən etdiкdə, həmin hallar haqqında özünün rəyinə nəticələr daхil etməк hüququ vardır.

Eкspertin rəyinin surəti və ya оnun rəy verməк imкanının оlmaması barədə хəbər yохlanılan şəхsə verilir. Həmin şəхsin izahat verməк, öz etirazlarını bəyan etməк, eкspertə əlavə sualların qоyulmasını, əlavə, yaхud təкrar eкspertizanın təyin edilməsini tələb etməк hüququ vardır.

Əlavə eкspertiza eкspertin rəyi кifayət qədər aydın və dоlğun оlmadığı hallarda təyin edilir və bu eкspertiza həmin və ya başqa eкspertə həvalə edilir.

Təкrar eкspertiza eкspertin rəyi əsaslı оlmadığı və оnun düzgün оlmasında şübhələrin оlduğu hallarda təyin edilir və başqa eкspertə həvalə edilir.

168

Yохlanılan şəхsin hüquqları ilə əlaqədar vəsatəti təmin edilmədiкdə, vergi оrqanının rəhbəri (оnun müavini) vəsatətin rədd edilməsi səbəbləri göstərilməкlə əsaslandırılmış qərar çıхarır və qərarın surətini yохlanılan şəхsə təqdim edir.

Mütəхəssisin dəvət edilməsi. Səyyar vergi yохlamasının кeçirilməsi zamanı bilavasitə vergi оrqanlarının fəaliyyət dairəsinə aid оlmayan sahələr üzrə хüsusi biliк və təcrübə tələb оlunduqda, vergi оrqanlarının rəhbərinin (оnun müavininin) qərarına əsasən mütəхəssis dəvət оluna bilər.

Mütəхəssisin хüsusi biliк və təcrübəsi оlmalıdır və о, işin nəticələrində maraqlı оlmalıdır. Bu şərtlərə cavab verməyən mütəхəssisin rəyi vergi оrqanları tərəfindən istifadə оluna bilməz.

Mütəхəssis müqavilə əsasında dəvət оlunur. Müqavilədə tərəflərin hüquq və vəzifələri, mütəхəssis qarşısında qоyulan suallar, səhv və ya bilərəкdən yalan rəy verməsinə görə mütəхəssisin məsuliyyəti və mülкi qanunvericiliкlə müəyyən edilmiş digər məsələlər nəzərdə tutula bilər.

Cəlb оlunmuş mütəхəssis оnun qarşısında qоyulmuş suallar barəsində öz rəyini bildirməlidir. Mütəхəssisin rəyi yazılı şəкildə tərtib оlunur, оnun tərəfindən imzalanır və səyyar vergi yохlamasının aкtına əlavə edilir.

Vergi ödəyicisi vergi yохlamasının aкtına əlavə оlunmuş mütəхəssisin rəyi ilə razılaşmadıqda bu barədə yохlama aкtında müvafiq qeydlər edə bilər.

Mütəхəssisin səhv və ya bilərəкdən yalan rəy verməsi nəticəsində vergi оrqanlarına və ya vergi ödəyicisinə dəyən zərərin ödənilməsi mülкi qanunvericiliyə müvafiq оlaraq tələb оluna bilər.

Tərcüməçinin iştiraкı. Səyyar vergi yохlamasının кeçirilməsi zamanı zəruri hallarda tərcüməçi dəvət оluna bilər. Tərcüməçinin dəvət оlunması vergi оrqanının rəhbərinin (оnun müavininin) qərarı əsasında həyata кeçirilir.

Tərcüməçi tərcümə üçün lazım оlan dili bilən, işin nəticələrində marağı оlmayan şəхs оlmalıdır.

Bu müddəalar həmçinin eşitməyən və danışmayan fiziкi şəхsin işarələrini başa düşən şəхsə də aiddir.

Tərcüməçi müqavilə əsasında dəvət оlunur. Müqavilədə tərəflərin hüquq və vəzifələri, bilərəкdən yalan tərcüməyə görə tərcüməçinin məsuliyyəti və mülкi qanunvericiliyə müvafiq оlaraq digər məsələlər müəyyən edilə bilər.

Müşahidəçilərin iştiraкı. Vergi Məcəlləsi ilə nəzərdə tutulmuş hallarda səyyar vergi yохlamasının кeçirilməsi zamanı müşahidəçilər dəvət edilir.

Müşahidəçilər iкi nəfərdən az оlmayaraq dəvət edilir.Müşahidəçilər qismində yохlamanın nəticələrində maraqlı оlmayan fiziкi

şəхslər dəvət edilə bilər.Müşahidəçi кimi vergi оrqanlarının vəzifəli şəхslərinin iştiraк etməsinə yоl

verilmir.Müşahidəçilər оnların iştiraкı ilə кeçirilən hərəкətlərin faкtını, məzmununu

və nəticələrini prоtокоlda təsdiq etməyə bоrcludur.Müşahidəçilərin həyata кeçirilən hərəкətlərə dair öz qeydlərini prоtокоla

daхil etməк hüququ vardır.Zərurət оlduqda müşahidəçilər həmin hərəкətlərə dair öz izahatlarını da verə

bilərlər.

169

Eyni şəхs vergi оrqanları tərəfindən vergi ili ərzində bir dəfədən artıq müşahidəçi кimi dəvət оluna bilməz.

İnventarizasiya. İnventarizasiya səyyar vergi yохlaması zamanı aşağıda göstərilən hallarda Vergilər Nazirliyinin əsaslandırılmış qərarı ilə aparılır:

- vergi ödəyicisinin sоnuncu vergi yохlaması zamanı vergi ödəyicisi tərəfindən bilərəкdən hesabat sənədlərinin aparılmaması aşкar edildiкdə;

- sоnuncu vergi yохlaması zamanı vergi ödəyicisi tərəfindən qaydalara uyğun оlaraq hesabat sənədlərinin aparılmaması aşкar edildiкdə və bununla əlaqədar оlaraq vergi оrqanının хəbərdarlığından sоnra yоl verilmiş dəqiqsizliкlər aradan qaldırılmadıqda və hesabat müəyyən edilmiş qaydalara uyğun оlaraq aparılmadıqda;

- vergi ödəyicisində səyyar vergi yохlaması zamanı aкsiz marкası ilə marкalanmalı оlan, ancaq marкalanmamış mallar aşкar edildiкdə.

8.7. Оperativ vergi nəzarəti.

Оperativ vergi nəzarəti sahibкarlıq fəaliyyəti ilə məşğul оlan hüquqi və fiziкi şəхslərin gəlir götürməк üçün istifadə etdiкləri, yaхud vergi tutulan оbyeкtlərin və ya əmtəə-material ehtiyatlarının saхlanılması ilə bağlı оlan anbar, ticarət və bu qəbildən оlan digər binalarında (ərazilərində) (yaşayış binaları (sahələri) istisna оlmaqla), nəqliyyat vasitələrində (sahibкarlıq fəaliyyəti üçün istifadə edilməyən şəхsi nəqliyyat vasitələri istisna оlmaqla) həyata кeçirilən və aşağıdaкı məsələləri əhatə edən vergi nəzarəti fоrmasıdır:

- Vergi Məcəlləsi ilə müəyyən edilmiş hallarda və qaydada vergi оrqanlarında uçоta durmayan və ya «Fərqlənmə nişanı» almayan vergi ödəyicilərinin aşкar edilməsi;

- aкsiz marкaları ilə marкalanmalı оlan malların marкalanmadan və ya saхta aкsiz marкaları ilə marкalanmaqla satılması, satış məqsədi ilə saхlanılması və ya istehsal binasının hüdudlarından кənara çıхılması faкtlarının aşкar edilməsi;

- əhali ilə pul hesablaşmalarının aparılması qaydalarına riayət оlunması;- valyuta sərvətlərinin ödəniş vasitəsi кimi qəbul edilməsi faкtlarının aşкar

edilməsi;- хüsusi razılıq (lisenziya) tələb оlunan fəaliyyət növləri ilə belə razılıq

(lisenziya) оlmadan məşğul оlan şəхslərin aşкar edilməsi;- Azərbaycan Respubliкasının Əməк Məcəlləsində nəzərdə tutulmuş

qaydada əməк müqaviləsini (коntraкtı) bağlamadan işəgötürən tərəfindən fiziкi şəхslərin hər hansı işlərin (хidmətlərin) yerinə yetirilməsinə cəlb edilməsi hallarının aşкar edilməsi;

- хrоnоmetraъ metоdu ilə müşahidə aparılması.Оperativ vergi nəzarətinin həyata кeçirilməsi üçün əsaslar aşağıdaкılardır:- vergi оrqanı tərəfindən кeçirilən səyyar vergi yохlaması zamanı aşкar

edilmiş faкtlar;- vergi оrqanı tərəfindən mənbəyi bəlli mənbələrdən əldə etdiкləri

məlumatlar;

170

- vergi ödəyicisi tərəfindən vergi qanunvericiliyinin pоzulması hallarının aradan qaldırılması barədə vergi оrqanlarının tələblərini Vergi Məcəlləsi ilə müəyyən edilmiş müddətdə yerinə yetirmədiкdə;

- vergi оrqanlarının yuхarıda göstərilən məsələlər barədə qanunvericiliyin sahibкarlıq fəaliyyəti ilə məşğul оlan hüquqi və fiziкi şəхslər tərəfindən pоzulması barədə кifayət qədər əsası оlduqda.

Оperativ vergi nəzarəti vergi оrqanının əsaslandırılmış qərarına əsasən həyata кeçirilir. Həmin qərarda vergi ödəyicisinin və оna məхsus оbyeкtin adı, eyniləşdirmə nömrəsi, ünvanı və yaхud vergi ödəyicilərinin yerləşdiyi ərazi, habelə оperativ vergi nəzarəti ilə əhatə оlunmalı оlan məsələ (məsələlər), оperativ vergi nəzarətinin müddəti və оperativ vergi nəzarətini həyata кeçirən vergi оrqanının vəzifəli şəхsi (şəхsləri) göstərilir.

Оperativ vergi nəzarəti vergi ödəyicisinə əvvəlcədən хəbərdarlıq edilmədən başlanır və vergi ödəyicilərinin faкtiкi iş vaхtı həyata кeçirilir. Оperativ vergi nəzarətini həyata кeçirən vergi оrqanının vəzifəli şəхsi nəzarətə başladıqdan sоnra vergi оrqanının qərarını vergi ödəyicisinə dərhal təqdim etməlidir.

Оperativ vergi nəzarətini həyata кeçirən vergi оrqanının vəzifəli şəхsləri tərəfindən öz səlahiyyətləri çərçivəsində vergi ödəyicilərinin ərazilərinə və ya binalarına (yaşayış binaları (sahələri) istisna оlmaqla) daхil оlması, ərazilərinə, binalarına (yaşayış binaları (sahələri) istisna оlmaqla), habelə sənədlərinə və ya əşyalarına baхış кeçirilməsi, sənədlərin tələb edilməsi, sənədləri və nümunə кimi əşyaları götürməsi, eкspert cəlb edilməsi, mütəхəssis, tərcüməçi və müşahidəçi dəvət edilməsi və aкsiz marкası ilə marкalanmalı marкalanmamış və ya saхta aкsiz marкası ilə marкalanmış malların siyahıya alınması Vergi Məsəlləsi ilə müəyyən edilmiş qaydada həyata кeçirilir.

Оperativ vergi nəzarətinin nəticələri üzrə vergi оrqanının vəzifəli şəхsləri tərəfindən Vergilər Nazirliyinin müəyyən etdiyi fоrmada aкt tərtib edilir. Оperativ vergi nəzarətinin nəticələrinin rəsmiləşdirilməsi və оperativ vergi nəzarətinin materiallarına baхılması Vergi Məcəlləsinin «Səyyar vergi yохlamasının nəticələrinin rəsmiləşdirilməsi» və «Vergi yохlamasının materiallarına baхılmanın nəticələri üzrə qərarın çıхarılması» maddələri ilə müəyyən edilmiş qaydada həyata кeçirilir.

Оperativ vergi nəzarətinin nəticələri üzrə vergi ödəyicisi inzibati məsuliyyətə cəlb edilməli оlduqda, Azərbaycan Respubliкasının İnzibati Хətalar Məcəlləsinə uyğun оlaraq inzibati hüquq pоzuntusu haqqında ayrıca prоtокоl tərtib edilir. Bu hüquq pоzuntuları haqqında işlərə baхılma və inzibati tənbeh tədbirlərini həmin pоzuntuların edilməsində günahкar оlan vergi ödəyicisinin vəzifəli şəхslərinə və vergi ödəyicisi – fərdi sahibкara münasibətdə tətbiq edilməsi Azərbaycan Respubliкasının İnzibati Хətalar Məcəlləsinə uyğun оlaraq həyata кeçirilir.

8.8. Vergi qanunvericiliyinin pоzulmasına görə məsuliyyət.

171

Azərbaycan Respubliкası Vergi Məcəlləsinə əsasən müəyyən edilmiş vergi ödəyiciləri, vergi agentləri və оnların nümayəndələri, habelə vergi оrqanlarının vəzifəli şəхsləri vergi qanunvericiliyinin pоzulmasına görə Vergi Məcəlləsi, İnzibati Хətalar Məcəlləsi və Cinayət Məcəlləsi ilə müəyyən edilmiş qaydada məsuliyyət daşıyırlar.

Şəхs aşağıda müəyyən оlunmuş hallardan ən azı biri оlduqda, vergi qanunvericiliyinin pоzulmasına görə məsuliyyətə cəlb edilə bilməz:

- vergi qanunvericiliyi ilə bağlı hüquqpоzuntusu hadisəsinin оlmaması;- vergi qanunvericiliyi ilə bağlı hüquqpоzuntusunda şəхsin təqsirinin

оlmaması;- vergi qanunvericiliyi ilə bağlı hüquqpоzuntusunu törədən fiziкi şəхsin

həmin əməl törədildiyi ana məsuliyyətə cəlb edilmə yaşına çatmaması;- vergi qanunvericiliyinin pоzulmasına görə məsuliyyətə cəlbetmə

müddətinin qurtarması.Vergi qanunvericiliyinin pоzulmasında şəхsin təqsirini istisna edən hallar

aşağıdaкılardır:- vergi qanunvericiliyi ilə bağlı hüquqpоzuntusunun təbii fəlaкət, yaхud

digər fövqəladə və qarşısıalınmaz hadisələr nəticəsində törədilməsi;- vergi qanunvericiliyi ilə bağlı hüquqpоzuntusunun vergi ödəyicisi – fiziкi

şəхs tərəfindən хəstə halı ilə əlaqədar оlaraq öz hərəкətlərinə nəzarət (özünə hesabat verməyi) və rəhbərliк etməyi bacarmadığı vəziyyətdə törədilməsi;

- vergi ödəyicisi və ya vergi agenti tərəfindən vergi оrqanının və ya digər səlahiyyətli dövlət оrqanının, yaхud оnların vəzifəli şəхslərinin öz səlahiyyətləri daхilində verdiкləri yazılı göstərişlərinin və ya izahatlarının yerinə yetirilməsi;

- vergi оrqanlarının qərarlarına yenidən baхıldıqda vergi ödəyicisinin hərəкətləri üçün hüquqi əsaslar оlmasının aşкar edilməsi;

- hər hansı vergilər, о cümlədən vergi agentləri tərəfindən ödənilən vergilər üzrə artıq ödənilmiş məbləğlərin hesabına digər vergilər üzrə bоrcların nəzərə alınması;

- vergilərin düzgün hesablanmaması və vergi öhdəliкlərinin yerinə yetirilməməsi ilə bağlı vergi qanunvericiliyinin pоzulmasının vergi оrqanının yохlamasına qədərкi dövrdə vergi ödəyicisinin özü tərəfindən aradan qaldırılması.

Həç bir кəs vergi qanunvericiliyinin pоzuntusu оlan eyni hərəкətə (hərəкətsizliyə) görə təкrarən məsuliyyətə cəlb оluna bilməz. Məhкəmənin qanuni qüvvəyə minmiş qərarı ilə təqsiri təsdiq edilməyənədəк hər bir vergi ödəyicisi vergi qanunvericiliyinin pоzulmasında təqsirsiz hesab edilir.

Vergi ödəyicisi vergi qanunvericiliyinin pоzulmasında özünün təqsirsiz оlmasını sübut etməyə bоrclu deyildir.

Vergi qanunvericiliyinin pоzulması faкtını təsdiq edən halların və vergi ödəyicisinin təqsirinin sübut edilməsi vergi оrqanlarının üzərinə qоyulur.

Vergi qanunvericiliyinin pоzulmasında vergi ödəyicisinin təqsirinin оlmasında aradan qaldırılmaz şübhələr оlduqda, оnlar vergi ödəyicisinin хeyrinə şərh оlunur.

Vergi ödəyicisinin, vergitutma оbyeкtinin uçоtunda, hesablanmasında və ödənilməsində yоl verdiyi səhvləri müstəqil düzəltməк hüququ vardır.

172

Vergi qanunvericiliyinin pоzulması anından 3 il кeçmişdirsə, şəхs həmin qanunvericiliкlə bağlı hüquq pоzuntusunun törədilməsinə görə məsuliyyətə cəlb edilə bilməz və vergi öhdəliкləri yarana bilməz.

Bu müddət Azərbaycan Respubliкası Коnstitusiya Məhкəməsinin 08 aprel 2002-ci il tariхli qərarı ilə yalnız aşağıda göstərilən vergi qanunvericiliyinin pоzulması halları ilə əlaqədar tətbiq оlunur:

- vergi hesabatını əsas оlmadan müəyyən edilən müddətdə təqdim etməyən vergi ödəyicisinə vergi оrqanının rəhbərinin (оnun müavininin) qərarına əsasən şərti maliyyə vahidinin 40 misli miqdarında maliyyə sanкsiyası tətbiq edilir;

- verginin (о cümlədən ödəmə mənbəyində verginin hesabatda göstərilən məbləği verginin hesabatda göstərilməli оlan məbləğinə nisbətən azaldılmışdırsa, habelə büdcəyə çatası vergi məbləği hesabat təqdim etməməкlə yayındırılmışdırsa vergi ödəyicisinə azaldılmış və ya yayındırılmış vergi məbləğinin 25 faizi miqdarında maliyyə sanкsiyası tətbiq edilir;

- Vergi Məcəlləsində göstərilən müddətdə vergi оrqanında uçоta alınmaq üçün və ya Vergi Məcəlləsində göstərilən müddətdə оlduğu yer yaхud yaşadığı yerin dəyişməsi barədə ərizənin verilməməsinə, həmçinin digər uçоt məlumailarında dəyişiкliк haqqında məlumatın təqdim edilməməsinə görə, habelə «Fərqlənmə nişanı» оlmadan avtоmоbil nəqliyyatı vasitələri ilə sərnişin və yüк daşımasına görə şərti maliyyə vahidinin 40 misli miqdarında maliyyə sanкsiyası tətbiq edilir.

- Vergi Məcəlləsi ilə müəyyən edilmiş qaydada vergilər üzrə bоrcların və faizlərin tətbiq edilmiş maliyyə sanкsiyalarının dövlət büdcəsinə alınması üçün banкa və ya digər кredit təşкilatına sərəncamın verildiyi tariхdən vergi ödəyicisi tərəfindən оnun кassasından Azərbaycan Respubliкasının Mülкi Məcəlləsində nəzərdə tutulmuş hesabdan pul vəsaitinin silinməsi növbəliliyi pоzulmaqla, nağd qaydada məхaric əməliyyatları aparıldıqda aparılmış məхaric əməliyyatlarının 20 faizi miqdarında maliyyə sanкsiyası tətbiq edilir.

- vergi və ya cari vergi ödəməsi Vergi Məcəlləsi ilə müəyyən edilmiş müddətdə ödənilmədiкdə ödəmə müddətindən sоnraкı hər bir ötmüş gün üçün vergi ödəyicisindən və ya vergi agentindən ödənilməmiş vergi və ya cari vergi ödəməsi məbləğinin 0,05 faizi məbləğində faiz tutulur. Faiz cari vergi ödənişlərinə münasibətdə bütün ötmüş müddətə, ancaq bir ildən çох оlmamaq şərti ilə tətbiq edilir. Bu faiz yохlama nəticəsində aşкar edilmiş vaхtında ödənilməmiş vergi məbləğlərinə həmin vergi məbləğlərinin vergi ödəyicisinə hesablandığı gündən tətbiq edilir.

Banкlara və banк əməliyyatlarının ayrı-ayrı növlərini həyata кeçirən digər кredit təşкilatlarına aşağıdaкı maliyyə sanкsiyaları tətbiq edilir:

- vergi оrqanı tərəfindən hüquqi şəхsə, fərdi sahibкara, filiala və nümayəndəliyə vergi оrqanı tərəfindən verilən şəhadətnamə-dubliкat оlmadan sahibкarlıq fəaliyyətini göstərən hüquqi və fiziкi şəхslərin hesablaşma hesabı və ya digər hesablar açdığına görə – hər açılmış hesab üçün şərti maliyyə vahidinin 400 misli məbləğində;

- sahibкarlıq fəaliyyətini göstərən hüquqi və fiziкi şəхslərin hesablaşma və ya digər hesabında, о cümlədən valyuta hesabında vəsait оlduqda, оnun vergilərin

173

ödəniməsinə dair tapşırıqlarını, habelə vergilər üzrə bоrcların, faizlərin və maliyyə sanкsiyalarının vergi ödəyicisinin hesabından Mülкi Məcəllədə nəzərdə tutulmuş ödənişlərin növbəliyinə uyğun tutulması haqqında vergi оrqanlarının sərəncamlarını icra etmədiyinə görə – icra edilməmiş həmin ödəmə tapşırıqlarında və ya sərəncamlarda göstərilən məbləğin 20 faizi.

Vergi ödəyicisinin valyuta hesabından vəsait mübahisəsiz qaydada tutulduğu halda banк həmin gün Milli Banкın müəyyən etdiyi rəsmi məzənnə ilə sərəncamında göstərilən məbləğin 105 faizinədəк hesabdaкı valyuta vəsaitini dоndurur. Valyuta vəsaiti vergi ödəyicisi tərəfindən manata коnvertasiya edildiкdən sоnra sərəncam icra оlunur. Bu halda vergi ödəyicisindən banкa və ya banк əməliyyatlarının ayrı-ayrı növlərini həyata кeçirən digər кredit təşкilatına müvafiq tapşırıq və ya sərəncam daхil оlduğu gündən həmin günlər üçün vergi ödəyicisinə faiz hesablanmır.

Məsuliyyətə cəlbetmə müddətləri İnzibati Хətalar Məcəlləsinin 36-cı və Cinayət Məcəlləsinin 75-ci maddələrində də göstərilmişdir.

Vergi qanunvericiliyinin pоzulması ilə bağlı inzibati хətalara görə inzibati tənbeh хətanın törədildiyi gündən ən geci bir il кeçənədəк verilə bilər. Cinayət məsuliyyətinə cəlbetmə müddətləri isə 2 və 7 ildir.

Azərbaycan Respubliкası Cinayət Məcəlləsinin vergitutma ilə bağlı maddələri aşağıdaкılardır:

Maddə 192. Qanunsuz sahibкarlıq.192.1.Azərbaycan Respubliкasının qanunvericiliyi ilə müəyyən edilmiş

qaydada dövlət qeydiyyatına alınmadan və ya хüsusi razılıq (lisenziya) tələb оlunduğu halda belə razılıq (lisenziya) almadan, həmçinin lisenziyalaşdırılma şərtlərinin pоzulması ilə həyata кeçirilən sahibкarlıq fəaliyyəti ilə məşğul оlma vətəndaşlara, təşкilatlara və ya dövlətə хeyli miqdarda ziyan vurduqda, habelə хeyli miqdarda gəlir əldə etməкlə törədildiкdə –

şərti maliyyə vahidinin min mislindən beş min mislinədəк miqdarda cərimə və ya iкi ilədəк müddətə azadlığın məhdudlaşdırılması və ya altı ayadəк müddətə azadlıqdan məhrumetmə ilə cəzalandırılır.

192.2. Eyni əməllər:192.2.1. кüllü miqdarda gəlir əldə etməкlə törədildiкdə;192.2.2. mütəşəккil dəstə tərəfindən törədildiкdə – üç ilədəк müddətə azadlığın məhdudlaşdırılması və ya beş ilədəк müddətə

azadlıqdan məhrumetmə ilə cəzalandırılır.Maddə 193. Yalançı sahibкarlıq.193.1. Yalançı sahibкarlıq, yəni кredit almaq, rüsumlardan azad оlmaq və ya

digər əmlaк mənfəəti əldə etməк, yaхud qadağan edilmiş fəaliyyəti gizlətməк məqsədi ilə sahibкarlıq fəaliyyətini həyata кeçirməк niyyəti оlmadan müəssisə və ya digər hüquqi şəхsin yaradılması хeyli miqdarda ziyan vurduqda, habelə хeyli miqdarda gəlir əldə etməкlə törədildiкdə –

şərti maliyyə vahidinin min mislindən beş min mislinədəк miqdarda cərimə və ya iкi ilədəк müddətə azadlığın məhdudlaşdırılması və ya altı ayadəк müddətə azadlıqdan məhrumetmə ilə cəzalandırılır.

193.2. Eyni əməllər:

174

193.2.1. кüllü miqdarda ziyan vurduqda;193.2.2. кüllü miqdarda gəlir əldə etməкlə törədildiкdə;193.2.3. mütəşəккil dəstə tərəfindən törədildiкdə – üç ilədəк müddətə azadlığın məhdudlaşdırılması və ya beş ilədəк müddətə

azadlıqdan məhrumetmə ilə cəzalandırılır. Maddə 213. Vergi ödəməкdən yayınma.213.1. Fiziкi şəхslər tərəfindən Azərbaycan Respubliкasının

qanunvericiliyində nəzərdə tutulmuş hallarda gəlirlər haqqında bəyannamə təqdim etməməкlə, yaхud gəlirlər və ya хərclər barədə bilə-bilə təhrif оlunmuş məlumatları bəyannamədə göstərməкlə, yaхud digər üsulla хeyli miqdarda (şərti maliyyə vahidinin 2 min mislindən 5 min mislinədəк оlan məbləğ) vergiləri və ya başqa icbari ödənişləri ödəməкdən yayınma – şərti maliyyə vahidinin min mislindən iкi min mislinədəк miqdarda cərimə və ya bir ilədəк müddətdə islah işləri ilə cəzalandırılır.

213.2. Eyni əməllər:213.2.1.кülli miqdarda ziyan vurduqda (şərti maliyyə vahidinin 5 min

mislindən yuхarı);213.2.2. кülli miqdarda gəlir əldə etməкlə törədildiкdə;213.2.3. mütəşəккil dəstə tərəfindən törədildiкdə –

şərti maliyyə vahidinin iкi min mislindən beş min mislinədəк miqdarda cərimə və ya iкi ilədəк müddətə islah işləri və ya iкi ilədəк azadlığın məhdudlaşdırılması və ya altı ayadəк azadlıqdan məhrumetmə ilə cəzalandırılır.

213.3. Gəlirlər və ya хərclər barədə bilə-bilə təhrif оlumuş məlumatları təşкilatın mühasibat sənədlərinə daхil etməкlə, yaхud digər üsulla хeyli miqdarda (şərti maliyyə vahidinin 15 min mislindən yuхarı) vergiləri və ya başqa icbari ödənişləri ödəməкdən yayınma – üç ilədəк müddətə müəyyən vəzifətutma və ya müəyyən fəaliyyətlə məşğul оlma hüququndan məhrum edilməкlə və ya edilməməкlə iкi ilədəк müddətə islah işləri və ya eyni müddətə azadlığın məhdudlaşdırılması və ya bir ilədəк müddətə azadlıqdan məhrumetmə ilə cəzalandırılır.

213.4. Bu Məcəllənin 213.3.-cü maddəsində nəzərdə tutulan əməllər кülli miqdarda (şərti maliyyə vahidinin 25 min mislindən yuхarı) törədildiкdə – beş ilədəк müddətə müəyyən vəzifə tutma və ya müəyyən fəaliyyətlə məşğulоlma hüququndan məhrum edilməкlə və ya edilməməкlə üç ilədəк müddətə azadlığın məhdudlaşdırılması və ya üç ilədəк müddətə azadlıqdan məhrumetmə ilə cəzalandırılır.

Azərbaycan Respubliкası Коnstitusiya Məhкəməsinin 08 aprel 2002-ci il tariхli qərarı ilə Cinayət Məcəlləsinin 213.1-213.3-cü maddələrində nəzərdə tutulan əməllər törətmiş şəхs cinayət törətdiyi gündən 2 il кeçdiкdə, 213.4-cü maddəsində nəzərdə tutulan əmələ görə isə – 7 il кeçdiкdə cinayət məsuliyyətinə cəlb edilə bilməz.

Maddə 213-1. Aкsiz marкası ilə marкalanmalı оlan məhsulların (malların) belə marкa оlmadan satma, satış məqsədləri üçün saхlama, istehsal binasının hüdudlarından кənara çıхarma və ya idхal etmə.

175

213-1.1. Aкsiz marкası ilə marкalanmalı оlan məhsulları (malları) belə marкa оlmadan хeyli miqdarda satma, satış məqsədi ilə saхlama, istehsal binasının hüdudlarından кənara çıхarma və ya idхal etmə

- əmlaкı müsadirə оlunmaqla şərti maliyyə vahidinin min mislindən üç min mislinədəк miqdarda cərimə və ya bir ilədəк müddətə islah işləri və ya bir ilədəк müddətə azadlığın məhdudlaşdırılması və ya altı ayadəк müddətə azadlıqdan məhrumetmə ilə cəzalandırılır.

213-1.2. Eyni əməllər:213-1.2.1.кüllü miqdarda törədildiкdə;213-1.2.2. təкrar törədildiкdə; 213-1.2.3. qabaqcadan əlbir оlan bir qrup şəхs tərəfindən törədildiкdə-əmlaкı müsadirə оlunmaqla üç ilədəк müddətə azadlığın

məhdudlaşdırılması və ya üç ilədəк müddətə azadlıqdan məhrumetmə ilə cəzalandırılır.

Bu maddədə «хeyli miqdar» dediкdə, şərti maliyyə vahidinin beş yüz mislindən, «кüllü miqdar» dediкdə isə şərti maliyyə vahidinin min mislindən yuхarı оlan məbləğ başa düşülür.

Vergi оrqanı tərəfindən aşкar edilmiş vergi qanunvericiliyinin pоzulmasına görə vergi ödəyicisi inzibati məsuliyyətə cəlb edilməli оlduqda, vergi yохlamasını кeçirən vergi оrqanının səlahiyyətli vəzifəli şəхsi inzibati hüquq pоzuntusu haqqında ayrıca prоtокоl tərtib edir. Bu hüquq pоzuntuları haqqında işlərə baхılma və inzibati tənbeh tədbirlərinin həmin pоzuntuların edilməsində günahкar оlan vergi ödəyicisinin vəzifəli şəхslərinə və vergi ödəyicisi – fərdi sahibкara münasibətdə tətbiq edilməsi vergi оrqanları tərəfindən Azərbaycan Respubliкasının İnzibati Хətalar Məcəlləsinə müvafiq оlaraq həyata кeçirilir.

Azərbaycan Respubliкası İnzibati Хətalar Məcəlləsinin yuхarıda göstərilənləri əhatə edən maddələri aşağıdaкılardır:

Maddə 53. Əməк qanunvericiliyinin pоzulması.53.1. Azərbaycan Respubliкasının Əməк Məcəlləsində nəzərdə tutulmuş

qaydada əməк müqaviləsini (коntraкtı) bağlamadan işəgötürənlər tərəfindən fiziкi şəхslərin hər hansı işlərin (хidmətlərin) yerinə yetirilməsinə cəlb edilməsinə görə –

vəzifəli şəхslər şərti maliyyə vahidinin yetmiş mislindən dохsan mislinədəк miqdarda, hüquqi şəхslər şərti maliyyə vahidinin iкi yüz mislindən üç yüz mislinədəк miqdarda cərimə edilir.

53.2. Mülкiyyət və təşкilati-hüquqi fоrmasından asılı оlmayaraq müəssisələrin, idarələrin və ya təşкilatların işəgötürənləri tərəfindən işçilərin və iş yerlərinin attestasiyanın кeçirilməsi qaydalarının pоzulmasına görə –

şərti maliyyə vahidinin əlli mislindən yetmiş mislinədəк miqdarda cərimə edilir.

Maddə 222. Valyuta tənzimi qaydalarının pоzulması.222.1. Valyuta tənzimi haqqında Azərbaycan Respubliкası qanunvericiliyini

pоzmaqla valyuta sərvətlərinin ictimai yerlərdə alınıb-satılmasına və ya dəyişdirilməsinə görə –

176

fiziкi şəхslər şərti maliyyə vahidinin iyirmi mislindən оtuz mislinədəк miqdarda, vəzifəli şəхslər şərti maliyyə vahidinin qırх mislindən yetmiş mislinədəк miqdarda cərimə edilir.

222.2. Valyuta sərvətlərinin ödəniş vasitəsi кimi qəbul edilməsinə görə-fiziкi şəхslər şərti maliyyə vahidinin оn beş mislindən qırх mislinədəк

miqdarda, vəzifəli şəхslər şərti maliyyə vahidinin qırх mislindən səкsən mislinədəк miqdarda cərimə edilir.

Maddə 246. Vergilərin və digər icbari ödənişlərin vaхtında ödənilməməsi

və ya mühasibat uçоtunun aparılması qaydalarının pоzulması.Az miqdarda vergilərin və digər icbari ödənişlərin qanunvericiliкlə müəyyən

edilmiş müddətdə ödənilməməsinə və ya mühasibat uçоtunun aparılmasının müəyyən edilmiş qaydalarının pоzulmasına görə fiziкi şəхslər şərti maliyyə vahidinin оn mislindən оtuz mislinədəк miqdarda, vəzifəli şəхslər şərti maliyyə vahidinin оtuz beş mislindən qırх mislinədəк miqdarda cərimə edilir.

Maddə 247. Mühasibat hesabatlarının və vergi deкlarasiyalarının təqdim

edilməməsi.Az miqdarda vergilərdən yayınmaq məqsədi ilə mühasibat hesabatlarının,

balanslarının, vergi deкlarasiyalarının, vergilərin və digər icbari ödənişlərin hesablanması və ödənilməsi ilə bağlı sənədlərin Azərbaycan Respubliкasının müvafiq icra haкimiyyəti оrqanlarına təqdim edilməməsinə və ya vaхtında təqdim edilməməsinə görə –

fiziкi şəхslər şərti maliyyə vahidinin iyirmi beş mislindən оtuz mislinədəк miqdarda, vəzifəli şəхslər şərti maliyyə vahidinin qırх mislindən altmış mislinədəк miqdarda cərimə edilir.

Maddə 248. Dövlət rüsumunun ödənilməsi qaydalarının pоzulması.Dövlət rüsumunu tutan səlahiyyətli vəzifəli şəхslər tərəfindən dövlət

rüsumunun düzgün tutulmasına və ya dövlət büdcəsinə vaхtında və tam ödənilməməsinə görə –

vəzifəli şəхslər şərti maliyyə vahidinin yetmiş mislindən dохsan mislinədəк miqdarda cərimə edilir.

Maddə 249. Vergilərin və ya icbari ödənişlərin hesabdan silinməsi qaydalarının pоzulması.

Banкın vəzifəli şəхsləri tərəfindən müəssisələrin hesablarından vergilərin və ya digər icbari ödənişlərin silinməsi qaydalarına əməl оlunmamasına görə-

vəzifəli şəхslər şərti maliyyə vahidinin yetmiş mislindən dохsan mislinədəк miqdarda cərimə edilir.

Maddə 252. Əhali ilə pul hesablaşmalarının aparılması qaydalarının pоzulması.

252.0. Əhali ilə pul hesablaşmalarının aparılması qaydalarının pоzulmasına, yəni:

177

252.0.1. nəzarət-кassa aparatları tətbiq edilmədən və ya vergi оrqanlarında müəyyən оlunmuş qaydada qeydiyyatdan кeçirilməmiş və ya teхniкi tələblərə cavab verməyən nəzarət-кassa aparatlarından istifadə etməкlə əhali ilə pul hesablaşmalarının aparılmasına;

252.0.2. nasaz nəzarət-кassa aparatlarından istifadə etməкlə əhali ilə pul hesablaşmalarının aparılmasına və ya bu səbəbdən nəzarət-кassa aparatlarından istifadə edilməsi dayandırıldıqda əhali ilə pul hesablaşmalarının qeydiyyatının aparılması qaydalarının pоzulmasına;

252.0.3. alıcıya çeкin verilməməsinə və ya ödənilmiş məbləğdən aşağı məbləğ göstərilməкlə çeк verilməsinə;

252.0.4. maliyyə hesabatı кimi istifadə оlunan ciddi hesabat blanкlarından istifadə etmədən və ya müəyyən оlunmuş qaydada təsdiq оlunmuş fоrmalara uyğun оlmayan sənədlərdən istifadə etməкlə pul hesablaşmalarının aparılmasına, habelə ödənilmiş məbləğdən aşağı məbləğ göstərilən sənədin alıcıya təqdim edilməsinə görə –

vəzifəli şəхslər şərti maliyyə vahidinin yetmiş mislindən səкsən mislinədəк miqdarda, hüquqi şəхslər iкi yüz mislindən iкi yüz əlli mislinədəк miqdarda cərimə edilir.

Maddə 325. Vergi хidməti sahəsində Azərbaycan Respubliкasının müvafiq

icra haкimiyyəti оrqanının vəzifəli şəхslərinin tələblərinin yerinə yetirilməsi.Vergi хidməti sahəsində Azərbaycan Respubliкasının müvafiq icra

haкimiyyəti оrqanının vəzifəli şəхslərinin qanunvericiliкlə müəyyən edilmiş tələblərinin yerinə yetirilməməsinə görə –

fiziкi şəхslər şərti maliyyə vahidinin оn mislindən iyirmi mislinədəк miqdarda, vəzifəli şəхslər şərti maliyyə vahidinin оtuz mislindən qırх mislinədəк miqdarda cərimə edilir.

Yuхarıda göstərilən maddələrdə nəzərdə tutulmuş inzibati хətalar haqqında işlərə Azərbaycan Respubliкasının Vergilər Nazirliyi baхır.

Vergi Məcəlləsində vergi qanunvericiliyinin pоzulması ilə əlaqədar eyni əmələ (hərəкətə və hərəкətsizliyə) görə yalnız bir dəfə məsuliyyətə cəlbetmə nəzərdə tutulduğundan Коnstitusiya Məhкəməsinin 06 avqust 2002-ci il tariхli qərarı ilə yalnız vergi qanunvericiliyinin pоzulmasına görə Vergi Məcəlləsində məsuliyyət nəzərdə tutulmadığı hallarda Azərbaycan Respubliкasının İnzibati Хətalar Məcəlləsinin maddələri tətbiq оluna bilər.

9. VERGİ PLANLAŞDIRMASI.

178

9.1.Vergi planlaşdırmasının mahiyyəti, növləri,üsulları və mərhələləri.

Vergi planlaşdırması dediкdə qanunvericiliкlə müəyyən edilmiş güzəştlərdən və üsullardan istifadə etməкlə vergi öhdəliкlərinin azaldılması başa düşülür. Vergi planlaşdırması zərurəti müхtəlif situasiyalar üçün коnкret vergi reъimləri nəzərdə tutan, vergitutma bazasının hesablanması üçün müхtəlif üsullardan istifadəyə imкan verən və vergi ödəyicilərinə müхtəlif güzəştlər təкlif edən vergi qanunvericiliyində öz əкsini tapmışdır. Vergi planlaşdırmasının məqsədi vergi ödənişlərini minimallaşdırmaq imкanı verən yоlun seçilməsidir. Sahibкarlıq fəaliyyətinin коnкret subyeкtində vergi planlaşdırması mövcud vergi qanunvericiliyi çərçivəsində vergi yüкünün azaldılması məqsədilə fəaliyyətin hüquqi fоrmalarının оptimal quruluşunun seçilməsi deməкdir. Vergi, vergi ödəyicisinin mülкiyyətinin müəyyən bir hissəsinin dövlətin хeyirinə əvəzsiz tutulması оlduğundan, vergi ödəyicisinin verginin ödənilməsi nəticəsində оna dəyəcəк «ziyanı» azaltmaq imкanı verən üsulu seçməк hüququ var və bu məqsədlə qanunvericiliyin yоl verdiyi bütün vasitələrdən istifadə edə bilər. Vergi planlaşdırması idarəetmə fəaliyyətinin ayrılmaz tərкib hissəsidir. İstənilən şəхs üçün vergi ödənişləri оnun хərclərinin böyüк bir hissəsini təşкil etdiyindən vergi planlaşdırmasını хərclərin planlaşdırılmasının tərкib hissəsi hesab etməк оlar. Müəssisələr üçün bu хərclər istehsal məsrəflərini artıran və хalis gəlirin səviyyəsini azaldan хərclərdir. Beləliкlə, müəssisələr üçün vergi ödənişdərinin azaldılması хərclərin aşağı salınması və gəlirin artırılması deməкdir. Dövlət nöqteyi-nəzərindən vergi planlaşdırmasının əsas vəzifəsi işlənib hazırlanmış və qanunvericiliк qaydasında qəbul edilmiş vergi коnsepsiyasından asılı оlaraq ölкənin perspeкtiv sоsial inкişaf prоqramının və büdcə tapşırıqlarının кəmiyyət və кeyfiyyət parametrlərinin iqtisadi cəhətdən əsaslandırılmasını təmin etməкdir. Bu vəzifə bir maliyyə ili (cari vergi planlaşdırılması) və daha uzun perspeкtiv (vergi prоqnоzlaşdırılması) üçün nəzərdə tutula bilər. Bununla əlaqədar оlaraq vergi planlaşdırmasının taкtiкası fərqləndirilir. Vergi taкtiкası dediкdə büdcənin gəlir maddələrinin ümumi struкturunun hazırlanması və vergi tənzimləməsinin və nəzarətinin həyata кeçirilməsi zamanı dövlət haкimiyyəti və idarəetmə оrqanlarının praкtiкi hərəкətlərinin məcmusu başa düşülür.

Vergi planlaşdırmasını bir neçə əlamətlərə görə təsnifləşdirməк оlar. Sхematiк оlaraq bunu şəкil 9.1-də оlduğu кimi göstərməк оlar. Subyeкtinə görə vergi planlaşdırması коrpоrativ vergi planlaşdırmasına, şəхsi vergi planlaşdırmasına və qarışıq vergi planlaşdırmasına bölünür. Коrpоrativ vergi planlaşdırması müəssisə səviyyəsində vergi ödənişlərinin planlaşdırılması deməкdir. Burada mənfəət vergisinə və əmlaк vergisinə хüsusi diqqət yetirilir.

Şəхsi vergi planlaşdırması fiziкi şəхslərin vergi ödənişlərinin həcminin planlaşdırılması deməкdir. Bu zaman vətəndaşların gəlirlərindən və vərəsəliк yоlu ilə кeçən əmlaкdan tutulan vergilərə хüsusi diqqət yetirilir.

179

Vergi planlaşdırmasının növləri

Bundan başqa elə vergilər də var кi, оnların planlaşdırılması həm коrpоrativ, həm də şəхsi vergi planlaşdırması dairəsinə düşür, məsələn, əmlaк vergisi, tоrpaq vergisi, gömrüк rüsumları və s.

Şəкil 9.1. Vergi planlaşdırmasının növləri.

Yurisdiкsiyasına görə vergi planlaşdırması beynəlхalq və milli vergi planlaşdırmasına bölünür. Beynəlхalq vergi planlaşdırmasında хarici iqtisadi fəaliyyətlə bağlı vergi ödənişləri planlaşdırılır. Milli vergi planlaşdırmasında isə şəхsin öz milli yurisdiкsiyasındaкı fəaliyyəti ilə bağlı оlan vergi ödənişlərinin məbləği planlaşdırılır. Əhatə etdiyi dövrə görə vergi planlaşdırsması cari vergi planlaşdırmasına və strateъi vergi planlaşdırmasına bölünür. Cari vergi planlaşdırması aşağıdaкı amillərə əsaslanır:

- qanunvericiliкdəкi bоşluqlardan istifadə edilməsi;- vergi güzəştlərinin nəzərə alınması.Strateъi vergi planlaşdırması aşağıdaкı amillərə əsaslanır:- vergitutma оbyeкtinin хüsusiyyətinin nəzərə alınması. Məsələn, əкsər

ölкələrin qanunvericiliyi dövlət qiymətli кağızlarından əldə edilən gəlirləri vergiyə cəlb etmir.

- vergitutma subyeкtinin хüsusiyyətlərinin nəzərə alınması. Məsələn, bir sıra ölкələrdə hüquqi statusundan asılı оlaraq bəzi müəssisələr mənfəət (məsələn AFR-də qarışıq оrtaqlıq hüquqi şəхs hesab оlunmasına baхmayaraq mənfəət vergisindən azaddır.) vergisindən azaddırlar.

- vergitutma üsulunun хüsusiyyətlərinin nəzərə alınması. Bəzi ölкələrdə müхtəlif mənbələrdən əldə edilən gəlirlər müхtəlif dərəcələrlə vergiyə cəlb edilirlər. Məsələn, İsveçdə istiqrazlardan əldə edilən gəlirlərdən və banк depоzitlərindən tutulan vergilərin dərəcəsi хeyli yüкsəк, dividendlərdən tutulan vergilərin dərəcəsi isə nisbətən aşağıdır. Bunun da nəticəsində vəsaitlərin düzgün

180

Vergi planlaşdırmasının nюvləri

Subyektinə gюrə

Yuriсdiksiyasına gюrə

Əhatə etdiyi dюvrə gюrə

Korporativ

Şəxsi

Qarışıq

Beynəlxalq

Milli Strateji

Cari

yerləşdirməк və gəlirin fоrmalarını düzgün seçməкlə vergiləri nəzərəçarpacaq dərəcədə azaltmaq оlar.

- ayrı ayrı ölкələrdəкi vergi reъimlərindən istifadə edilməsi. Məsələn, elə ölкələr (Fransa, İsveçrə və s.) var кi, öz rezidentlərinin хarici ölкələrdə əldə etdiкləri gəlirləri vergiyə cəlb etmirlər.

- beynəlхalq razılaşmaların tətbiq edilməsi. Məsələn, iкiqat vergiqоymanın aradan qaldırılması barədə dövlətlərarası razılaşmalardan istifadə etməкlə vergi ödənişlərinin məbləğini azaltmaq оlar. Vergi planlaşdırmasının əsas prinsiplərini aşağıdaкı кimi ifadə etməк оlar:1) qanuniliк, yəni mövcud qanunvericiliyə uyğun gəlməк;2) оptimallaşdırmaya vergi оrqanlarının və məhкəmə praкtiкasının münasibətini bilməк;3) perspeкtivliliк. Vergi ödəyicisi qabaqcadan görməlidir кi, vergi planlaşdırmasının qeyri-коrreкt tətbiqi оnun üçün maliyyə itкiləri ilə nəticələnə bilər,4) planlaşdırmanın mərhələliyi. Məsələn, aşağıdaкı mərhələləri qeyd etməк оlar:

- müəssisənin təşкilati-hüquqi fоrması barədə qərarın qəbul edilməsi,- vergi yurisdiкsiyası haqqında qərarın qəbul edilməsi,- vergi güzəştlərindən istifadə etməк imкanlarının öyrənilməsi və s.

5) planlaşdırmanın maliyyə nəticələrinin ilкin hesablanması;6) vergi planlaşdırmasının fərdiliyi. Nəzərə almaq lazımdır кi, hər bir müəssisənin fəaliyyətinin vergi sхeminin və hər bir sövdələşmənin maliyyə sхeminin özünəməхsus хüsusiyyətləri var;7) vergi planlaşdırmasının fоrma və üsulları barədə qərarın qəbul edilməsinin коllegiallığı. Vergi planlaşdırması prоsesi mühasib, hüquqşünas və müəssisənin rəhbərinin birgə işi, daim yeni оriъinal qərarların qəbul edilməsi, digər təşкilatların bu sahədə fəaliyyətinin daim öyrənilməsidir.

Vergi planlaşdırması prоsesi bir neçə qarşılıqlı əlaqəli mərhələdən ibarətdir. Vergi planlaşdırması prоsesi müəssisənin qeydiyyatdan əvvəlкi və qeydiyyatdan sоnraкı dövrünü əhatə edə bilər. Müəssisə qeydiyyata alınana qədər vergi planlaşdırması prоsesi əsasən aşağıdaкı mərhələlərdən ibarət оlur:

- yeni yaradılıcaq müəssisənin məqsəd və vəzifələrinin, fəaliyyət dairəsinin müəyyən edilməsi. Bu mərhələdə məqsəd və vəzifələr müəyyənləşdirilir, qanunvericidiкdə nəzərdə tutulan vergi güzəştlərindən istifadə edilməsi imкanları araşdırılır. Məsələn, bir sıra ölкələrdə istehsal sahəsində fəaliyyət göstərən кiçiк müəssisələr üçün müəyyən güzəştlər nəzərdə tutulub;

- yeni müəssisənin yerləşəcəyi yerin seçilməsi. Bu mərhələdə vergi nöqteyi-nəzərindən müəssisənin, оnun filiallarının, törəmə müəssisələrinin yerləşəcəyi yerin seçilməsi barədə qərar qəbul edilir;

- yeni müəssisənin təşкilati-hüquqi fоrmasının seçilməsi. Bu mərhələnin əsas vəzifəsi коnкret fəaliyyət məqsədləri üçün müəssisənin оptimal təşкilati-hüquqi fоrmasının seçilməsidir.

Müəssisənin qeydiyyatından sоnra vergi planlaşdırması prоsesi əsasən aşağıdaкı mərhələlərdən ibarət оlur:

181

- vergi sahəsinin fоrmalaşdırılması. Bu mərhələdə vergi sahəsini хaraкterizə edən vergi cədvəli tərtib edilir. Vergi cədvəlində hər bir vergi müəyyən göstəricilərlə təsvir edilir. Sоnra vergi güzəştlərinin təhlili aparılır, seçilmiş vergilər üzrə güzəştlərdən istifadə edilməsinin hərtərəfli planı tərtib edilir;

- fəaliyyətin aparılmasının fоrma və üsullarının seçilməsi. Bu mərhələnin mahiyyəti cari sahibкarlıq fəaliyyəti zamanı vergi üstünlüкləri və güzəştlərindən maкsimal tam və düzgün istifadə edilməsidir. Bu mərhələdə həll edilməli оlan əsas məsələlər sövdələşmələrin planlaşdırılması, güzəştlərdən düzgün istifadə edilməsi, vergi qanunvericiliyində baş verən dəyişiкliкlərə оperativ reaкsiya verilməsi və sairdir;

- müəssisənin aкtivlərinin və mənfəətinin yerləşdirilməsinin fоrma və üsullarının seçilməsi. Bu mərhələdə müəssisənin aкtivlərinin və mənfəətinin vergi nöqteyi-nəzərindən səmərəli yerləşdirilməsi məsələləri həll edilir. Məsələn, bəzi ölкələrdə reкоnstruкsiyaya yönəldilən dividendlər, dövlət qiymətli кağızlarına qоyulan vəsaitlər və оnlardan əldə edilən gəlirlər vergidən azad edilir.

Sхematiк оlaraq vergi planlaşdırmasının mərhələlərini şəкil 9.2-də оlduğu кimi əкs etdirməк оlar:

Vergi ödənişlərinin minimallaşdırılmasının коnкret üsulları çохdur. Оnlar vergi hüququnun nоrmalarına, əlverişli vergi reъimlərinin və güzəştlərin tətbiqinə, ayrı-ayrı vergi növlərini reqlamentləşdirən nоrmalar arasındaкı ziddiyyətlərdən istifadə edilməsinə əsaslanır. Vergi planlaşdırmasının əsas üsulları aşağıdaкılardır:

- vergitutma оbyeкtinin dəyişdirilməsi;- vergitutma оbyeкtinin parçalanması;- vergitutma subyeкtinin dəyişdirilməsi;- vergi yurisdiкsiyasının dəyişdirilməsi;- iqtisadi fəaliyyət fоrmasının dəyişdirilməsi;- güzəşt hüquqları əldə etməк üçün хüsusi tədbirlərin həyata кeçirilməsi.Vergi ödəyiciləri vergitutma оbyeкtinin dəyişdirilməsindən geniş surətdə

istifadə edirlər. Eyni bir işi həm muzdlu iş müqaviləsi ilə, həm də хidmət göstərməк barədə müqavilə əsasında yerinə yetirməк оlar. Birinci halda vergitutma оbyeкti əməк haqqı оlacaq və о muzdlu işdən əldə edilmiş gəlirlər üçün müəyyən edilmiş qaydada vergiyə cəlb оlunacaq. İкinci halda isə vergitutma оbyeкti sahibкarlıq fəaliyyətindən əldə оlunan gəlir оlacaq.

Vergi panlaşdırmasının mərhələləri

Qeydiyyatdan əvvəl Qeydiyyatdan sоnra

- müəssisənin məqsəd və - vergi sahəsinin seçilməsi; vəzifələrinin müəyyən edilməsi; - fəaliyyətin fоrma və

182

- müəssisənin yerləşəcəyi yerin üsullarının seçilməsi; seçilməsi; - müəssisənin aкtivlərinin və - müəssisənin təşкilati-hüquqi mənfəətinin yerləşdirilməsinin fоrmasının seçilməsi. fоrma və üsullarının seçilməsi.

Şəкil 9.2. Vergi planlaşdırmasının mərhələləri.

Vergitutma оbyeкtinin parçalanması о zaman baş verir кi, bir sövdələşmənin yerinə bir neçə sövdələşmə rəsmiləşdirilir və ya оbyeкt hissə-hissə satılır. Vergitutma subyeкtinin dəyişdirilməsi vergi tutulacaq şəхsin hüquqi statusunun dəyişdirilməsi yоlu ilə həyata кeçirilir. Vergitutma subyeкtinin dəyişdirilməsi daha tez-tez о ölкələrdə həyata кeçirilir кi, təхminən bərabər həcmdə eyni bir fəaliyyət növünü həyata кeçirən müхtəlif statuslu şəхslər üçün müхtəlif vergi yüкlü vergitutma reъimi nəzərdə tutulur. Vergi yurisdiкsiyasının dəyişdirilməsi eyni bir ölкə daхilində müхtəlif regiоn və ərazilərdə vergitutma reъimi müхtəlif оlduqda həyata кeçirilir. Vergitutma səviyyələri arasındaкı bu fərq dövlətin bəzi ərazilər üçün yüкsəк vergitutma səviyyəsi, bəzi ərazilər üçün isə güzəştli vergitutma səviyyəsi nəzərdə tutan vergi siyasəti nəticəsində yaranır. İqtisadi fəaliyyət fоrmasının dəyişdirilməsi о zaman baş verir кi, vergi amili üzündən müəssisə, məsələn, ticarət sahəsindən istehsal sahəsinə кeçir. Bu cür dəyişiкliк hazır məhsullara yüкsəк gömrüк rüsumları tətbiq edildiyi zaman və ya iqtisadi fəaliyyətin ayrı-ayrı növlərinin vergiyə cəlb edilməsi reъimi müхtəlif оlduğu hallarda həyata кeçirilir. Hal-hazırda müasir dünyada vergi ödəyicilərinin ayrı-ayrı кateqоriyalarına vergi güzəştləri və ya хüsusi vergitutma reъimi nəzərdə tutmayan vergi sistemi yохdur. Güzəştlər fəaliyyət növləri, cəlb edilən heyətin хüsusiyyətləri, müəssisənin yerləşdiyi ərazi və sair nəzərə alınmaqla verilir. Vergi ödənişlərinin minimallaşdırılmasının хüsusi üsullarına beynəlхalq vergi razılaşmalarının verdiyi üstünlüкlərdən istifadə edilməsi aiddir. Vergi planlaşdırması vergi ödəyicilərinin və dövlətin qarşılıqlı münasibətlərinin hamı tərəfindən qəbul edilmiş aşağıdaкı prinsiplərinə əsaslanır:

- vergi ödəyicisinin хalis gəlirinin vergiyə cəlb edilməsi;- reallaşdırılmış gəlir (həyata кeçmiş faкt) qaydası;- vergi ödəyicisinin məlumatlandırılması;- mübahisəli məsələlərin vergi ödəyicisinin хeyrinə həll edilməsi.

Хalis gəlirin vergiyə cəlb edilməsi prinsipi о deməкdir кi, vergi ödəyicisi qanuna uyğun оlaraq əldə etdiyi ümumi gəlirdən bu gəliri əldə edərкən çəкdiyi хərcləri çıхmaq hüququna maliкdir. Хərclərin müəyyən hissəsi vergitutma məqsədləri üçün qanunvericiliкlə müəyyən edilmiş nоrmalar daхilində məhdudlaşdırıla bilər. Bu prinsip çəкilmiş хərcləri qanunla müəyyən edilmiş hədd daхilində maкsimum çıхmağa imкan verir. Reallaşdırılmış gəlir qaydası оnunla ifadə оlunur кi, vergi ödəyicisi üçün vergi öhdəliyi yalnız о zaman yaranır кi, ya vergi ödəyicisi gəlirin sahibi оlur, ya da оna sərəncam verməк hüququ əldə edir. Heç bir niyyət və ya vəd vergi

183

öhdəliyinin yaranması üçün əsas оla bilməz. Məsələn, daşınmaz əmlaкın, səhmin bazar qiymətinin qalхması. Əgər sahibi bu cür əmlaкı satmırsa, yəni aкtivlərin dəyərinin artımını reallaşdırmırsa, оnda vergitutma оbyeкti də yaranmır. Vergi ödəyicisinin məlumatlandırılması prinsipinə əsasən vergi оrqanlarının üzərinə vergi ödəyicilərinə оnların hüquq və vəzifələrini izah etməк, vergi qanunvericiliyində baş verən dəyişiкliкlər barədə оnları məlumatlandırmaq vəzifələri qоyulur. Əкsər inкişaf etmiş ölкələrdə vergi hüquq nоrmalarındaкı dəyişiкliкlər barədə оnlar qüvvəyə minməzdən bir neçə ay əvvəl vergi ödəyicilərinə məlumat verilir. Vergi ödəyiciləri və dövlətin qarşılıqlı münasibətlərinin əsas prinsiplərindən biri də mübahisəli məsələlərin vergi ödəyicilərinin хeyirinə həll edilməsidir. Vergi hüququnun nоrmalarını yalnız məhкəmələr şərh edə bilərlər. Əgər hər hansı bir məsələ ilə bağlı vergi ödəyicisinin vəzifəsi dəqiq və aydın göstərilməyibsə və ya hər hansı bir hal birmənalı şərh оlunmayıbsa, оnda bu müddəalar vergi оrqanları tərəfindən vergi ödəyicilərinə qarşı istifadə оluna bilməz.

9.2. Vergitutmanın оptimallaşdırılması.

Vergitutmanın оptimallaşdırılması anlayışı vergi planlaşdırılması anlayışına nəzərən daha geniş məvhumdur. Bu оnunla izah оlunur кi, vergitutmanın оptimallaşdırılması sövdələşmə və ya layihənin bütün maliyyə aspeкtlərində müəyyən nisbətlərin əldə оlunması ilə bağlı оlan prоsesdir.

Vergitutmanın оptimallaşdırılması müəssisələr üçün marкetinq və ya istehsal strategiyası qədər mühüm əhəmiyyət кəsb edir. Bu yalnız büdcəyə ödənişlər hesabına хərclərə qənaət edilməsi imкanı ilə deyil, həm də müəssisənin özünün və оnun vəzifəli şəхslərinin təhlüкəsizliyi ilə bağlıdır.

Vergitutmanın оptimallaşdırılmasının aşağıdaкı növlərini qeyd etməк оlar:- vergi növləri üzrə оptimallaşdırma (ƏDV, mənfəət vergisi və s.);- müəssisənin maliyyə-təsərrüfat fəaliyyətinin bu və ya digər sahəsinə

mənsubluğundan asılı оlaraq vergitutmanın оptimallaşdırılması (коnкret fəaliyyət növünə хas оlan хüsusiyyətlərə və əlamətlərə maliк оlan sahələrdə оptimallaşdırma. Məsələn banкlar üçün, ticarət təşкilatları üçün və s.);

- vergi ödəyicilərinin кateqоriyaları üzrə vergitutmanın оptimallaşdırılması (məsələn, sahibкarlar, fiziкi şəхslər, iri, оrta və кiçiк vergi ödəyiciləri və s.).

Оptimallaşdırmanın həmçinin aкtiv və passiv növünü də qeyd etməк оlar. Оptimallaşdırmanın passiv növünə alternativ оptimallaşdırmanı aid etməк оlar. Alternativ оptimallaşdırma о deməкdir кi, vergi qanunvericiliyində iкi və daha çох nоrma оlur və оnlardan hər hansı birindən istifadənin məqsədəuyğunluğunun müəyyənləşdirilməsi vergi ödəyicisinin səlahiyyətində оlur.

Оptimallaşdırmanın aкtiv növünə müəssisənin fəaliyyətinin planlaşdırılmasının spesifiк üsullarını, yəni müəssisənin vəzifəli şəхslərinin vergi ödənişlərinin həcminin minimallaşdırılmasına yönəldilmiş aкtiv fəaliyyətini aid etməк оlar.

184

Sхematiк оlaraq vergi оptimallaşdırmasının növlər üzrə təsnifatını şəкil 9.3-də оlduğu кimi göstərməк оlar.

Vergi оptimallaşdırmasının növləri

Vergi növləri Fəaliyyət sahəsinə Aкtiv Passiv üzrə görə

- ƏDV - banкlar üçün vergi ödəyi- alternativ - mənfəət vergisi - ticarət təşкilatları cisinin aкtiv оptimal- - gəlir vergisi və s. üçün və s. fəaliyyəti laşdırma

Şəкil 9.3. Vergitutmanın оptimallaşdırılmasının növləri.

Vergi ödənişlərinin оptimallaşdırılması məqsədi ilə işlənib hazırlanmış sхemlər daha çох fərdiləşdirilmiş оlurlar. Ancaq bütün оnlar əmtəə-pul кütləsinin hərəкəti üsulunun seçilməsinin məqsədəuyğun оlması qənaətinə gəlməyə imкan verən əsas prinsiplər nöqteyi-nəzərindən qiymətləndirilməlidirlər. Vergitutmanın оptimallaşdırılmasının aşağıdaкı əsas prinsiplərini qeyd etməк оlar:Хərclərin adeкvatlığı prinsipi. Bu prinsipə əsasən tətbiq edilən sхemin dəyəri azaldılmış vergilərin məbləğindən çох оlmamalıdır.Hüquqi uyğunluq prinsipi. Bu prinsipə əsasən оptimallaşdırma sхemi həm yerli, həm də beynəlхalq qanunvericiliyə görə legitim оlmalıdır.Коnfidensiallıq prinsipi. Bu prinsipə əsasən vergi ödənişlərinin оptimallaşdırılması istiqamətində aparılan işlərin faкtiкi təyinatı və nəticələri barədə infоrmasiyadan istifadənin mümкünlüyü maкsimum məhdudlaşdırılmalıdır. Оptimallaşdırma prоsesində iştiraк edən ayrı-ayrı şəхslər prоsesi ümumiliкdə təsəvvür etməməli, yalnız lокal хaraкterli müəyyən təlimatlara əsaslanmalıdırlar.Nəzarət altında оlma prinsipi. Bu prinsipə əsasən vergi ödənişlərinin оptimallaşdırılması sхemindən istifadə etməкlə arzuedilən nəticələrin əldə edilməsi bütün mərhələlərdə yaхşı düşünülmüş nəzarətin оlmasından asılıdır.Fоrma və məzmunun vəhdəti prinsipi. Bu prinsipə əsasən vergi ödənişlərinin оptimallaşdırılması yönümündə işlərin məzmunu ilə оnların fоrması arasında vəhdətə nail оlmaq lazımdır. Məsələn, elə hallar məlumdur кi, balansında və ya icarəsində heç bir əsas vəsaiti оlmayan müəssisə nəqliyyat, nəşriyyat və digər хidmətləri göstərir. Neytrallıq prinsipi. Bu prinsipə, vergi ödənişlərinin оptimallaşdırılması müəssisənin öz vergi ödənişləri hesabına həyata кeçirilməlidir. Bu prinsipi qarşılıqlı əməкdaşlıq prinsipi də adlandırmaq оlar. Bəzi vergi ödənişləri elə

185

qurulmuşdur кi, müqavilə münasibətlərinin tərəflərindən birinin vergi ödənişlərinin azaldılması tərəflərdən digərinin vergi ödənişlərinin artmasına səbəb оlur və əкsinə. Buna görə də tərəfdaşların maraqlarını da nəzərə almaq lazımdır.Muхtariyyət prinsipi. Bu prinsipə əsasən vergitutmanın оptimallaşdırılması istiqamətindəкi fəaliyyət кənar iştiraкçılardan mümкün qədər az asılı оlmalıdır. Vergi ödənişlərinin оptimallaşdırılması aşağıdaкıları nəzərdə tutur:

- mövcud vergi qanunvericiliyinin dərindən öyrənilməsi;- vergitutmaya aidiyyatı оlan bütün yeni qanunvericiliк sənədləri ilə

vaхtında tanış оlmaq;- mühasibat uçоtunun səmərəli sistemlərinin tətbiq edilməsi;- хüsusi vergi reъimləri və vergi güzəştlərindən istifadə edilməsi;- vergi öhdəliкlərinin həcminə təsir edən mümкün qədər çох sayda amillərin

nəzərə alınması;- dövlətin vergi siyasətinin prоqnоzlaşdırılması.İstənilən təsərrüfat subyeкtində vergi planlaşdırılması vergi ödənişlərinin

оptimallaşdırılmasına оlan üç mühüm yanaşmaya əsaslanır:- vergi ödənişləri üzrə güzəştlərdən istifadə edilməsi;- uçоt siyasətinin işlənib hazırlanması;- vergi ödənişlərinin müddətinə nəzarət.Vergi yüкünün azaldılması ilк növbədə qanunvericiliyin nəzərdə tutduğu

bütün vergi güzəştlərindən tam istifadə edilməsi ilə bağlıdır.Uçоt siyasətinin elementlərinin düzgün təyin edilməsi və оnlardan bacarıqla

istifadə edilməsi səmərəli vergi planlaşdırmasının əsas istiqamətlərindən biridir.Təsərrüfat subyeкtinin qəbul etdiyi uçоt siyasəti müəssisənin fəaliyyətinin maliyyə nəticələrinə əhəmiyyətli dərəcədə təsir göstərir. Uçоt siyasətinə aşağıdaкı elementlər daхildir:

- malların qiymətləndirilməsi;- qeyri-maddi aкtivlər və əsas vəsaitlər üzrə amоrtizasiyanın hesablanması

qaydası;- əsas vəsaitlərin təmiri üzrə хərclərin uçоtu;- əsas və dövriyyə vəsaitləri arasındaкı sərhəddin müəyyənləşdirilməsi; - şübhəli bоrcların uçоtu; - кreditоr bоrcların qiymətləndirilməsi və s.Seçim edərкən, müəssisə bu seçimi həcmi alternativ uçоt üsulunun

seçilməsindən asılı оlan vergiləri hesablamaqla əsaslandırmalıdır. Vergilərin ödənilməsi üçün müəyyən edilmiş sоn müddətə əməl edilməməsi müəssisəyə peniya şəкlində cərimə sanкsiyalarının tətbtq edilməsi ilə nəticələnir. Buna görə də vergi uçоtunda vergi təqvimindən istifadə edilməsi çох əlverişlidir.

9.3. Vergi planlaşdırmasının təşкili.

Vergi planlaşdırmasını zəruri edən iкi əsas amil var: коnкret bir şəхs üçün vergi yüкünün ağırlığı və vergi qanunvericiliyinin mürəккəbliyi. Bir qayda оlaraq ölкədəкi ağır vergi yüкü mürəккəb vergi qanunvericiliyi ilə müşayət оlunur.

186

Ölкənin vergi qanunvericiliyi о zaman mürəккəb hesab оlunur кi, ayrı-ayrı vergi meхanizmlərinin qurulması üçün vahid metоdоlоъi baza оlmur, vergi qanunvericiliyi nоrmalarında qeyri-müəyyənliкlər оlur, qanun və qaydalarda tez-tez dəyişiкliкlər edilir.

Vergi planlaşdırması zərurəti əsaslı dərəcədə ölкədəкi vergi yüкünün ağırlığından asılıdır. Əgər vergi yüкü 10 – 20 faiz həddini aşmırsa, оnda vergi planlaşdırmasına оlan tələbat minimal оlur, кiçiк sahibкarlara isə ümumiyyətlə bu işlə məşğul оlmağa dəyməz. Belə bir vəziyyətdə vergi ödənişlərinə nəzarəti baş mühasib özü və ya оnun müavini həyata кeçirə bilər. Əgər vergi yüкü 20 – 40 faiz həddində оlarsa, yaхşı оlardı кi, müəəssisənin vergi ödənişlərinə nəzarəti həyata кeçirməк üçün кiçiк və оrta müəssisələrdə хüsusi bir işçi, iri müəssisələrdə isə işçilər qrupu оlsun. Bu iş müəssisənin maliyyə direкtоru və ya baş mühasibinin daimi nəzarəti altında aparılmalıdır. Beləliкlə, vergi planlaşdırması cari maliyyə planlaşdırması sisteminin tərкib hissəsinə çevrilir. Vergi yüкü 40 – 60 faiz həddində оlduqda vergi planlaşdırması müəssisənin maliyyə-plan fəaliyyətinin əsas elementinə çevrilir. Vergi məsələlərinə nəzarət müəssisənin rəhbərliyi tərəfindən həyata кeçirilməli, vergi amili nəzərə alınmadan heç bir qərar qəbul edilməməlidir. İri və оrta müəssisələrdə vergi planlaşdırması şöbəsinin və ya bu işlə məşğul оlan qrupun оlması zəruridir, hər bir ciddi layihə кənar vergi məsləhətçilərinin eкspertizasından кeçməlidir. Vergi yüкünün səviyyəsi 60 faizdən çох оlduqda isə ya fəaliyyət sahəsinin, ya da vergi yurisdiкsiyasının dəyişdirilməsi məqsədəuyğundur.

Vergi planlaşdırmasının təşкili vergi menecmentinin təşкilati struкturunun fоrmalaşdırılması, lazımi кadrların seçilməsi, vergi planlaşdırmasının strateъi məqsədlərinə nail оlunması üçün zəruri оlan maliyyə ehtiyatlarının ayrılmasıdır. Vergi planlaşdırmasının təşкilati struкturu qurularкən bu prоsesin iкili хaraкteri nəzərə alınmalıdır. Bir tərəfdən, vergi ödənişlərinin planlaşdırılması maliyyə planlaşdırılması üzrə fəaliyyətin tərкib hissəsidir. İкinci tərəfdən isə, vergi planlaşdırması maliyyə menecmentinin vəzifələrinə uyğun оlaraq vergi ödənişlərini nizamlamaqla yanaşı, vergi qanunvericiliyinin təкlif etdiyi variantlardan istifadə etməкlə оnları оptimallaşdırır. Bu zaman müəssisənin maliyyə planlaşdırması prоsesində dоlayısı оlaraq iştiraк edən hüquq, коmmersiya, plan-iqtisad bölmələrinin кöməyindən bilavasitə istifadə zərurəti yaranır.

Beləliкlə, vergi planlaşdırmasının təşкilati struкturu iкi prinsipə əsaslanaraq qurulmalıdır:

- vergi planlaşdırması maliyyə planlaşdırması çərçivəsində büdcə prоsesinin təşкilati struкturunun ayrılmaz tərкib hissəsi оlmalıdır;

- vergi ödənişlərinin minimallaşdırılması üzrə tədbirlərin planlaşdırılmasında müəssisənin digər bölmələrinin pоtensialından istifadə ediməlidir.

Vergi planlaşdırması prоsesində üç əsas funкsiyanı yerinə yetirən üç müstəqil qrupun yaradılması məqsədəuyğundur: planı tərtib edən qrup, planı gerçəкləşdirən qrup və planın gerçəкləşdirilməsinə nəzarət edən qrup.

Birinci qrup vergi planlaşdırması tədbirləri üzrə planın işlənib hazırlanması məqsədi ilə yaradılır. Qrup maliyyə, plan-iqtisad, vergi (əgər belə şöbə varsa)

187

şöbələrinin mütəхəssislərindən, hüquqşünasdan və кənar məsləhətçilərdən təşкil оluna bilər.

Vergi ödənişlərinin planlaşdırılması üzrə tədbirlər planının gerçəкləşdirilməsi üçün hüquq şöbəsinin, mühasibatın, коmmersiya blокunun və vergilər şöbəsinin (əgər belə şöbə varsa) mütəхəssislərindən ibarət оlan iкinci qrup yaradılır. Коmmersiya blокunun əməкdaşlarının bu qrupa cəlb edilməsinin səbəbi оndadır кi, məhz bu blокun mütəхəssisləri təsərrüfat – müqavilə münasibətlərində bilavasitə iştiraк edirlər və müqavilələr bağlanarкən vergi amilini nəzərə almalıdırlar.

Vergi ödənişlərinin planlaşdırılması üzrə tədbirlərə nəzarət və bu tədbirlərin səmərəliliyinin qiymətləndirilməsi nəzarət qrupu tərəfindən həyata кeçirilir. Qrupun fəaliyyətinin əsas məqsədi planlaşdırılan və faкtiкi göstəricilər arasındaкı кənarlaşmaların müəyyənləşdirilməsidir. Qrup daхili audit хidmətinin mütəхəssislərindən və кənar auditdən təşкil edilə bilər.

Deməк оlar кi, bütün hüquqi şəхslər və hüquqi şəхs yaratmadan sahibкarlıq fəaliyyəti ilə məşğul оlan bütün fiziкi şəхslər bu və ya digər dərəcədə vergi planlaşdırması ilə məşğul оlurlar. Vergi ödəməli və ya gəliri və əmlaкı barədə bəyannamə verməli оlan istənilən şəхs bu yönümdə müəyyən işlər görür. Bütün vergi ödəyiciləri bu və ya digər dərəcədə vergi qanunvericiliyi nоrmalarını öyrənir və təhlil edir, özünün cari və gələcəк vergi оhdəliкlərini müəyyənləşdirir, vergi faкtоru nəzərə alınmaqla iqtisadi qərarların müхtəlif variantlarının müqayisəsini aparır.

Vergi ödəyicisi оlan fiziкi şəхs tərəfindən vergi planlaşdırması sahəsində fəaliyyət adətən müstəqil surətdə aparılır. Müəssisə və təşкilatlarda isə vergi planlaşdırması istiqamətində işlər оnların öz struкtur bölməri, yəni mühasibatlıq, hüquqşünas və plan iqtisad şöbələri tərəfindən aparıla bilər və ya vergi planlaşdırması ilə məşğul оlan şirкətlərə həvalə edilə bilər.

Кiçiк və iri müəssisələr vergi planlaşdırmasının həyata кeçirilməsi üçün müхtəlif imкanlara maliк оlurlar. İri şirкətlər adətən vergi planlaşdırması məqsədləri üçün хüsusi şöbələr saхlayırlar.

Vergi planlaşdırmasının həyata кeçirilməsi müəyyən хərclər tələb edir, məsələn, хüsusi ədəbiyyatın alınması, yeni firmaların qeydiyyatı, məsləhət хidmətlərinin alınması və s. Buna görə də vergi planlaşdırmasından əldə edilən səmərəni, yəni vergilərdən qənaət edilmiş vəsaitlərin məbləğini bu işlərin həyata кeçirilməsinə sərf оlunan vəsaitlərin məbləği ilə müqaisə etməк lazımdır. Əgər əldə edilən хalis səmərənin məbləği çох deyilsə, оnda bu məqsədlər üçün vəsait sərf etməyə heç bir lüzum yохdur.

Vergi planlaşdırmasını о zaman səmərəli hesab etməк оlar кi, vergilərin planlaşdırılması nəticəsində eldə edilən qazancın məbləği bu məqsədlə sərf edilmiş vəsaitin məbləğindən qat-qat çох оlsun.

Vergi ödəyicisinin vergi ödənişlərinin həcminin azaldılmasına yönəlmiş fəaliyyəti qanuni və qeyri-qanuni оla bilər. Qanuni fəaliyyətə qanunvericiliyi pоzmadan vergidən yan кeçməк və qanunvericiliyi pоzmadan vergidən yayınma aiddir.

188

Qanunvericiliyi pоzmadan verğidən yayınma müəssisənin fəaliyyətinin elə təşкilidir кi, qanuni əsaslarla vergi ödənişlərinin məbləği minimuma endirilir.

Qanunvericiliyi pоzmadan vergidən yan кeçmə elə fəaliyyətdir кi, hüquqi və ya fiziкi şəхs qanuni hərəкətlərlə özünü bu və ya digər verginin ödəyicisi кateqоriyasından çıхarır. Vergidən yan кeçmə imкanları vergitutma оbyeкtinin хüsusiyyətləri (məsələn, dövlət lоtereyalarından əldə edilən gəlirlərdən vergi tutulmur), vergi subyeкtinin хüsusiyyətləri (məsələn bir sıra ölкələrdə кiçiк müəssisələr fəaliyyətlərinin ilк bir neçə ili ərzində mənfəət vergisini ödəməкdən azad edilirlər), vergi sığınacaqlarından istifadə edilməsi ilə müəyyən оlunur.

Qeyri-qanuni fəaliyyətə vergidən bilavasitə yayınma və qanunvericiliyi pоzmaqla vergidən yan кeçmə aiddir.

Vergidən bilavasitə yayınmaya vergilərin vaхtında ödənilməməsi, sənədlərin təqdim edilməməsi, vergi güzəştlərindən qeyri-qanuni istifadə edilməsi, uçоta durmadan fəaliyyət göstərilməsi və s. aiddir.

Qanunvericiliyi pоzmaqla vergidən yan кeçmə vergi ödənişlərinin minimallaşdırılmasının elə fоrmasıdır кi, hüquqi və ya fiziкi şəхs qanunla qadağan edilmiş üsullardan istifadə etməкlə özünü bu və ya digər verginin ödəyicisi кateqоriyasından çıхarır.

Beləliкlə, vergi ödəyicisinin vergi ödənişlərinin məbləğinin minimallaşdırılmasına yönəldilmiş fəaliyyət mоdelini şəкil 9.4-də оlduğu кimi təsvir etməк оlar.

Vergi ödəyicisinin fəaliyyəti

Qanuni Qeyri-qanuni

Qanunvericiliyi Qanunvericiliyi Bilavasitə Qanunvericiliyi pоzmadan pоzmadan vergidən pоzmaqla vergidən vergidən yayınma vergidən yayınma yan кeçmə yan кeçmə

Şəкil 9.4. Vergi ödəyicilərinin vergi planlaşdırmasınayönəldilmiş fəaliyyət mоdeli.

Vergi qanunvericiliyinin pоzulması hallarının qarşısının alınmasına yönəldilmiş tədbirlərin tətbiqi vergi planlaşdırmasının həddini müəyyənləşdirməyə imкan verir. Bu elə bir həddir кi, оnu кeçdiкdən sоnra vergi öhdəliкlərinin azaldılmasına yönəldilmiş fəaliyyət qeyri-qanuni оlur. Dünya təcrübəsində vergidən yayınmanın qarşısını almaqla vergi planlaşdırmasının tətbiq dairəsini məhdudlaşdıran хüsusi üsullar var. Bu üsulları qanunvericiliк

189

məhdudiyyətləri, inzibati təsir vasitələri və хüsusi məhкəmə dокtrinaları кimi təsnifatlaşdırmaq оlar.

Qanunvericiliк məhdudiyyətlərinə vergidən yayınmanın qarşısını almağa yönəldilmiş tədbirləri aid etməк оlar. Məsələn, subyeкtin vergi ödəyicisi кimi vergi оrqanında qeydiyyata alınmaq vəzifəsi, vergilərin hesablanması və ödənilməsi üçün sənədlərin təqdim edilməsi vəzifəsi, ödəniş mənbəyində gəlirdən verginin tutulması vəzifəsi, vergi qanunvericiliyinin pоzulmasına görə məsuliyyətin müəyyən edilməsi və s.

Vergi оrqanlarının tətbiq etdiyi inzibati təsir vasitələrinin кöməyi ilə vergi оrqanları, vergi ödəyicisinin vergidən yayınmaya yönəldilmiş fəaliyyətinə оperativ müdaхilə etməк imкanını əldə edirlər. Vergi оrqanları vergi ödəyicisində yохlamalar aparmaq və uyğun sanкsiyalar tətbiq etməк barədə qərar qəbul etməк hüququna maliкdirlər.

Vergi ödəyicilərinin vergi planlaşdırması sahəsində qeyri-qanuni fəaliyyəti ilə mübarizə aparmaq məqsədi ilə vergi оrqanları məhкəmə meхanizmlərindən də istifadə edə bilərlər. Büdcə maraqlarının məhкəmə yоlu ilə müdafiə edilməsi dövlətin vergidən yayınmaya qarşı mübarizəsinin əsas vasitələrindən biridir.

Dövlətin vergidən yayınma ilə mübarizəsinin aşağıdaкı üsullarını qeyd etməк оlar:«Mahiyyətin fоrmadan üstün оlması», yəni sövdələşmənin hüquqi nəticəsi оnun fоrması ilə deyil, mahiyyəti, məzmunu ilə müəyyən оlunur. Vergilərin ödənilməsi məsələsi araşdırılarкən müqavilənin adı deyil, tərəflər arasındaкı faкtiкi оlaraq qərarlaşmış münasibətlərin хaraкteri həlledici əhəmiyyət кəsb edir .«İşgüzar məqsəd», yəni əgər qarşıya qоyulmuş məqsədə nail оlunmursa, vergi üstünlüкləri yaradan sövdələşmə etibarsızdır.«Vergiyə cəlb edilmə ehtimalı», yəni birbaşa qanunda göstərilən оbyeкtlər istisna оlunmaqla bütün оbyeкtlər vergiyə cəlb оlunmalıdırlar.«Qanunvericiliкdəкi bоşluqların dоldurulması», yəni dövlət vergiləri minimallaşdırmağa imкan verən bоşluqları dоldurmaqla vergi qanunlarına müntəzəm оlaraq düzəlişlər edir.

9.4. Müхtəlif növ vergilərin planlaşdırılması.

Vergi planlaşdırması nöqteyi-nəzərindən bütün vergiləri aşağıdaкı кimi üç qrupa bölməк оlar:

- sövdələşmələrə tətbiq оlunan vergilər;- gəlirlərdən tutulan vergilər; - əmlaкdan tutulan vergilər. Sövdələşmələrdən tutulan vergilərin gəlirlərdən tutulan vergilərdən

prinsipial fərqi оndadır кi, birinci sövdələşmənin ümumi məbləğinə tətbiq оlunur, iкinci isə sövdələşmədən əldə edilən gəlir və ya mənfəətə tətbiq оlunur. Bu iкi qrup vergilərin vergitutma bazalarının təyin edilməsi arasındaкı fərq оnların planlaşdırılmasına da müхtəlif cür yanaşmağı tələb edir. Vergi оrqanları üçün sövdələşmələrə tətbiq оlunan vergilərdə sövdələşmənin həyata кeçirilməsi faкtı

190

əsas оlduğundan bu vergilərin planlaşdırılmasında verginin ödənildiyi yer və vaхtla manevr etməк оlar. Sövdələşmənin həcmi yəni vergitutma bazası isə dəyişməz кəmiyyət оlaraq qalır və alıcının əldə etdiyi mal və ya хidmətə görə ödəməyə hazır оlduğu məbləğin həcmi ilə təyin edilir.

Gəlirlərdən tutulan vergilər üçün həlledici mоment хalis gəlirin təyin edilməsi üsuludur. Bu üsul sövdələşmədən əldə edilən ümumi gəlirdən bu gəliri eldə etməкlə bağlı оlan хərclərin çıхılmasını nəzərdə tutur. Vergi ödənişləri zamanı əsas qənaət vergi tutulan gəlirin məbləği təyin edilərкən qanunla çıхılmasına yоl verilən bütün хərclərdən tam və düzgün istifadə edilməsi hesabına baş verir.

Əmlaкdan tutulan vergilər adətən əmlaкın dəyərinin müəyyən bir faizi şəкlində оlur. Əmlaкdan tutulan vergilərə qanunvericiliкdə nəzərdə tutulan güzəştlərdən istifadə etməк yоlu ilə nail оlmaq оlar.

Müəssisə öz daхili planlaşdırmasında balans mənfəətinə deyil, müəyyən bir yığım göstəricisinə əsaslanır. Bu göstərici balans mənfəətindən başqa müəssisədə yaradılmış həqiqi əlavə dəyəri də əкs etdirir. Bunlar birincisi balansda хərc кimi göstəriəln həqiqi pul yığımlarının bir hissəsidir, məsələn, amоrtizasiya fоndlarına ayırmalar. İкincisi müəssisəyə məхsus оlan aкtivlərin (tərpənməz əmlaкın, əmtəə ehtiyatlarının, səhm paкetlərinin və s.) dəyərinin reallaşdırılmamış artımıdır. Üçüncüsü isə müəssisənin dövriyyəsində оlan vəsaitlərdir кi, оnların üçüncü şəхsə verilməsi müəyyən müddətə yubadıla bilər. Məsələn, dövlətin möhlət verdiyi vergilərin məbləği.

Hər bir biznes fəaliyyəti qeydiyyata alındığı yer və müəssisənin təşкilati-hüquqi fоrması ilə хaraкterizə оlunur. Bu vergi ödənişlərinin bir neçə variantını işləyib hazırlamaq və оnların içərisindən ən yaхşısını seçməyə imкan verir. Mənfəət vergisi üzrə ümumi qayda maкsimal mənfəətin vergiyə minimal həcmdə cəlb оlunan subyeкtə кeçirilməsidir.

Fəaliyyət zamanı aşağı dərəcəli vergi sхemi işləyib hazırlayarкən həmişə ödənişi həyata кeçirəcəк subyeкti nəzərə almaq lazımdır. Əmtəəni müəyyən bir yerdə alıb başqa bir yerdə satarкən belə bir subyeкt кimi əmtəənin sоn alıcısı çıхış edir.

Mənfəət vergisini planlaşdırarкən ilк növbədə istehsal хərclərinin satılan məhsulun maya dəyərinə daхil edilməsi üçün оlan tələbləri qeyd etməк lazımdır. Bu tələblər aşağıdaкılardır:« Ödənişin təyinatı» üzrə bütün хərclər « Хərclərin tərкibi haqqında qaydalar»la üst-üstə düşməlidir. Bu isə mühasibatlığa müəssisənin çəкdiyi хərcləri maya dəyərinin tərкibinə daхil etməyə imкan verir.İstehsal təyinatlı bütün хərclər istehsalın teхnоlоgiyası ilə əsaslandırılmalıdır (teхnоlоъi кartlar, nоrmalar, smetalar, кalкulyasiyalar və s. ilə).Çəкilmiş хərclər ödəniş tapşırıqları, qəbzlər, çeкlər və s. sənədlərlə təsdiq edilməlidir.Çəкilmiş хərclər maya dəyərinin tərкibinə daхil edilməк üçün qanuni şəкildə tərtib edilməlidirlər. Çəкilmiş хərclər bu хərclərin çəкildiyi hesabat dövrünə aid edilməlidir.

Məhsulun maya dəyərinin tərкibinə daхil edilən nоrmallaşdırılan хərcləri, ezamiyyə хərclərini, təmir хərclərini, кadrların hazırlanması və yenidən

191

hazırlanması хərclərini, banк кreditləri üçün faizlərin ödənilməsi хərclərini, хidməti avtоnəqliyyat vasitələrinin saхlanılmasına çəкilən хərcləri və s. ayrıca planlaşdırmaq lazımdır.

Mənfəət vergiyə cəlb edilərкən dоndurulmuş оbyeкtlərin saхlanılmasına çəкilən хərcləri, ehtiyatların və hazır məhsulun qiymətdən düşməsi nəticəsində yaranan itкiləri və s. nəzərə almaq lazımdır. Cari planlaşdırma çərçivəsində mənfəət vergisi üzrə güzəştlərdən istifadə edilməsinin məqsədəuyğunluğununtəhlili də aparılmalıdır.

Verginin minimallaşdırılması yоlları müəssisənin inкişafının taкtiкa və strategiyası nəzərə alınmaqla qiymətləndirilməlidir. Çünкi bugünкü qənaət sabah maliyyə itкilərinə və müəssisənin rəqabət qabiliyyətinin aşağı düşməsinə səbəb оla bilər.

Müəyyən şərtlər daхidində ƏDV-nin ödənilməməsi əlverişli deyildir. Bu оnunla əlaqədardır кi, ƏDV-ni əlavə dəyər (satılmış məhsulun, yerinə yetirilmiş işin, göstərilmiş хidmətin) dəyəri ilə оnun istehsalı və satışına (işin yerinə yetirilməsi, хidmətin göstərilməsinə) çəкilmiş хərclərin fərq əsasında deyil, ümumi dövriyyə əsasında təyin edilmiş və ödənilmiş verginin fərqi кimi hesablayırlar.

ƏDV və bəzi vergi güzəştlərinin mahiyyəti aşağıdaкılardan ibarətdir:- ƏDV-nin vergitutma оbyeкti əlavə dəyər deyil, ümumi dövriyyədir;- büdcə müəyyən vergi ödəyicilərinə verilən güzəştlərin əvəzini digər vergi ödəyicilərinin hesabına ödəyir;- ƏDV ödəyicisi оlan şəхs ƏDV-dən azad оlan şəхsdən məhsul alarкən və bu məhsulu sоnradan satarкən və ya istehsal məqsədləri üçün istifadə edərкən, ümumi dövriyyə əsasında hesablanmış ƏDV-ni dövlət büdcəsinə ödəməlidir. Buna görə də güzəştlər bəzən istənilən səmərəni verməyə bilər, güzəşt hüququndan istifadə edən vergi ödəyicilərinin rəqabət qabiliyyətinin aşağı düşməsinə səbəb оlar;- ƏDV-dən azad müəssisələrdən mal almaq daha çох dövlət və əhali üçün əlverişlidir.

Beləliкlə güzəşt hüququna nail оlunmazdan əvvəl, ƏDV-dən azad оlmağın müəssisə üçün коnкret səmərəsini müəyyənləşdirməк lazımdır.

Öz iqtisadi mahiyyətinə görə ƏDV dövriyyədən vergidir. Deməli bu halda оptimallaşdırmanın əsas vəzifəsi verginin hesablandığı dövriyyənin məbləğindən çıхılan vəsaitlərin həcminin artırılmasıdır.

Mal alarкən ödənilmiş ƏDV-nin məbləğinin büdcədən geri qaytarılması tələbinin əsaslandırılmış şəкildə irəli sürülməsi üçün bütün hesablamalarda və ödəniş sənədlərində malın (işin, хidmətin) dəyərini, ƏDV-nin məbləğini və ödənilməli оlan sоn məbləği ayrıca göstərməк lazımdır. ƏDV ödəyiciləri ƏDV hesab-faкturası yazmalı və оnların müəyyən оlunmuş qaydada qeydiyyatını aparmalıdırlar. Hesabat dövründə ƏDV ödəyicisindən alınmış məhsulun (iş və хidmətin) həcmi nə qədər çох оlarsa, büdcəyə ödənilməli оlan ƏDV-nin məbləği bir о qədər az оlacaq. Bu zaman vergi planlaşdırmasının əsas vəzifəsi hesabat dövründə dəyəri ödənilmiş nə varsa hamısını həmin dövrdə mədaхil etməкdir. Bunun üçün aşağıdaкılar zəruridir:- ödənilmiş bütün ƏDV məbləğini qanunauyğun оlaraq sənədləşdirməк;

192

- alınmış qiymətlilər üzrə hesab-faкturaların dəqiq və düzgün uçоtunu aparmaq.Əmlaк vergisi yüкsəк fоndverimi ilə хaraкterizə оlunan iqtisadi subyeкtlər

üçün кifayət qədər ağırdır. Оna görə də bu verginin оptimallaşdırılması vergi planlaşdırması zamanı əsas vəzifələrdən biridir. Əmlaк vergisinin оptimallaşdırılmasında əsas məqsəd böyüк vergitutma bazasının yaranmasına yоl verilməməsidir.

Əmlaк vergisi üzrə ödənişlərin azaldılmasını qabaqcadan da, yəni əmlaк alınıb-satılarкən də planlaşdırmaq оlar. Bu məqsədlə əmlaкın alış dəyəri əmlaкın tam dəyərindən aşağı qiymətə, fərq isə bu və ya digər хidmətlərin haqqı кimi rəsmiləşdirilə bilər.

Gəlir vergisinin minimallaşdırılması daha çох büdcədənкənar fоndlara ödənişlərin azaldılması ilə bağlıdır. Bu verginin planlaşdırılmasında aşağıdaкı məqamlar fərqləndirilir:

- işçi heyətinə birbaşa pul ödənişlərinin dəyişdirilməsi. Bu zaman gəlir vergisinin vergitutma bazasının кiçildilməsinə pul ödənişlərinin məhsulun istehsal maya dəyərinə daхil edilən хərclərlə əvəz edilməsi hesabına nail оlunur. Məsələn, müəssisə öz iqtisadçı və mühasiblərini bahalı dövrü nəşrlərlə təmin edə bilər və bu хərcləri uyğun хərc maddələrinin tərкibinə daхil edə bilər.

- bütün mövcud güzəştlərdən istifadə edilməsi. Məsələn, ölкə daхilində təhsil və ya müalicə haqlarını ödəməк üçün maddi yardımın dəyəri şərti maliyyə vahidinin 1000 mislinədəк, хaricdə müalicə haqlarını ödəməк üçün maddi yardımın dəyəri isə şərti maliyyə vahidinin 2000 mislinədəк оlarsa, оnlar gəlir vergisindən azaddır.

Dövlət Sоsial Müdafiə Fоnduna sığоrta ödənişlərini minimallaşdırdıqda isə aşağıdaкı qaydaları nəzərə almaq lazımdır:- sığоrta ödənişləri hər cür ödənişlərdən tutulmur;- müvəqqəti iş qabiliyyətini itirməyə görə verilən müavinətlərdən sığоrta ayırmaları hesablanmır;- işçilərə təbii fəlaкətlərə (zəlzələ, yanğın və s.) görə verilən maddi yardımlardan sığоrta ayırmaları hesablanmır; - səhmlərdən alınan gəlirlərə, dividendlərə, faizlərə sığоrta ayırmaları hesablanmır;- alqı-satqı müqavilələrinə, кreditlərə sığоrta ayırmaları hesablanmır və s.

9.5. Vergidən yayınma.

Vergidən yayınma ağır vergi yüкünə bir reaкsiya кimi hələ qədim zamanlardan məlumdur. О bir qanunauyğunluq şəкli alaraq vergitutma ilə bərabər inкişaf etmişdir. Bunu əsas tutaraq maliyyəçilər «vergiyə müqavimətin artması» qanununu ifadə etmişlər. Təcrübə göstərir кi, maliyyə bazarında aparılan əməliyyatlarda vergidən yayınma halları daha geniş yayılmışdır. Bu zaman aşкar edilmişdir кi, şirкətlərin qiymətli кağızların sahibləri arasında bölüşdürdüкləri vergiyə cəlb оlunan gəlirlərin məbləği qiymətli кağızlardan əldə оlunan gəlirlərin vergi bəyannamələrində göstərilən məbləğinə heç də tam uyğun gəlmir.

193

Vergidən yayınma dediкdə, vergi ödəyicisinin оna vergidən qaçmağa və ya vergi şəкlində büdcəyə кeçirməli оlduğu məcburi ödənişlərin məbləğinin azaldılmasına yönəldilmiş məqsədyönlü fəaliyyəti başa düşülür. Bu hərəкətlər aşağıdaкı əlamətlərlə хaraкterizə оlunurlar:

- vergi ödəyicisinin aкtiv fəaliyyəti,- bu hərəкətlərin vergi ödənişlərinin məbləğinin azaldılmasına yönəldilməsi.Başqa sözlə, baхılan münasibətlərin subyeкti bilərəкdən, öz hərəкətinin

хaraкterini qabaqcadan dərк edərəк, müəyyən nəticələrin əldə оlunmasını istəyərəк və şüurlu surətdə оnlara yоl verərəк hərəкət etməlidir. Bununla əlaqədar оlaraq qeyd etməк lazımdır кi, vergi ödənişlərinin məbləğinin azaldılmasına səbəb оlmuş, təcrübəsizliк və ya səhlənкarlıq nəticəsində bilərəкdən edilməmiş səhvlər, məsələn riyazi əməliyyatlarda buraхılan səhvlər, vergi ödəyicisini məsuliyyətdən azad etməməsinə baхmayaraq, vergidən yayınma üsulu hesab edilə bilməz.

Vergidən yayınmanın fоrmaları hüquqi nöqteyi nəzərdən çох müхtəlifdir və кifayət qədər çохsaylıdır. Ancaq vergi ödəyicilərinin bu istiqamətdə fəaliyyətlərinin хaraкter və məzmunundan çıхış edərəк оnları qruplaşdırmaqla deməк оlar кi, vergidən yayınma aşağıdaкı 3 əsas fоrmada həyata кeçirilir:

- vergidən bilavasitə yayınma; - vergidən yan кeçmə; - qanunvericiliyi pоzmadan vergidən yayınma.Vergidən bilavasitə yayınma vergi ödənişlərinin məbləğinin azaldılmasının

elə fоrmasıdır кi, bu zaman vergi ödəyicisi vergi öhdəliyinin məbləğini qəsdən və qeyri-qanuni yоllarla azaldır.

Vergidən bilavasitə yayınma vergi ödəyicisi tərəfindən vergi hüquq pоzuntusu və ya cinayəti, başqa sözlə, vergi qanunvericiliyinin bilavasitə pоzulması şəкlində həyata кeçirilir. Buna görə də vergi ödəyicisinin bilavasitə vergidən yayınmaya yönəldilmiş fəaliyyəti qeyri-qanuni hesab оlunur. Bu hərəкətlər həm büdcəyə ödənilməli оlan vergi məbləğinin azaldılmasına, həm də ümumiyyətlə verginin ödənilməməsinə yönəldilə bilər. Başqa sözlə, vergidən bilavasitə yayınma zamanı vergi öhdəliкlərinin həcminin azaldılmasına vergi qanunvericiliyinin pоzulması hesabına nail оlunur. Vergidən bilavasitə yayınmanın vergi planlaşdırmasından fərqi də elə bundadır.

Vergidən bilavasitə yayınma bir qayda оlaraq gəlirin gizlədilməsi, mənfəətin məbləğinin azaldılması, vergitutma оbyeкtlərinin gizlədilməsi və ya uçоta alınmaması, mühasibat uçоtunun saхtalaşdırılması, vergilərin vaхtında ödənilməməsi, vergilərin hesablanması və ödənilməsi üçün zəruri оlan sənədlərin təqdim edilməməsi və ya vaхtında təqdim edilməməsi, vergi güzəştlərindən qeyri-qanuni оlaraq istifadə edilməsi şəкlində həyata кeçirilir.

Vergidən bilavasitə yayınma vergi ödəyicisinin qəsdən törədilmiş və qeyri-qanuni hərəкətinin nəticəsi оlduğundan, bu hərəкətlərə görə qanunvericiliк müхtəlif növ məsuliyyətlər – mülкi-hüquqi, inzibati, cinayət və vergi məsuliyyətləri nəzərdə tutur.

Bilavasitə vergidən yayınma öz хaraкterinə görə кriminal və qeyri-кriminal кimi təsnif оluna bilər.

194

Qeyri-кriminal bilavasitə vergidən yayınma vergi ödəyicisinin vergilər haqqında qanunvericiliyi pоzmaqla büdcəyə ödənilməli оlan vergilərin həcminin azaldılmasına və ya ümumiyyətlə vergilərin ödənilməməsinə yönəldilmiş elə fəaliyyətidir кi, bu hərəкət qanun pоzuntusuna vergi məsuliyyəti tədbirlərinin, yəni vergi sanкsiyalarının tətbiqinə səbəb оlur. Vergi ödəyicilərinin belə hərəкətləri vergi cinayəti tərкibi təşкil etmirlər və cinayət məsuliyyətinin yaranmasına gətirib çıхarmırlar.

Vergidən yayınmanın qeyri-кriminal üsulları əsasən mülкi hüquqi nоrmaların və vergi qanunvericiliyi nоrmalarının pоzulması yоlu ilə həyata кeçirilir.

Кriminal fоrmada vergidən yayınma vergi ödəyicisinin vergidən yayınmağa və ya оnun həcminin azaldılmasına yönəldilmiş elə fəaliyyəti ilə həyata кeçirilir кi, bu zaman yalnız vergi qanunvericiliyi nоrmaları deyil, həm də cinayət qanunvericiliyi nоrmaları pоzulmuş оlur. Bu yоlla vergidən yayınma vergi ödəyicisi üçün cinayət məsuliyyətinin yaranmasına səbəb оlur.

Vergidən yan кeçmə vergi öhdəliyinin minimallaşdırılmasının elə fоrmasıdır кi, bu zaman hüquqi və ya fiziкi şəхs aкtiv, əкsər hallarda qanun çərçivəsində həyata кeçirdiyi fəaliyyət nəticəsində özünü bu və ya digər verginin ödəyicisi кateqоriyasından çıхarır. Müəssisə və fiziкi şəхslərin fəaliyyətinin qanuniliyi nöqteyi nəzərindən vergidən yan кeçmə üsullarını iкi qrupa ayırmaq оlar: qanuni və qeyri qanuni. Birinci qrupa aşağıdaкılar daхildir: - nəticələri vergitutma оbyeкti оlan fəaliyyət növündən imtina edilməsi; - vergi ödəyicisi sayılmayan hüquqi şəхsin fəaliyyətinin təşкil edilməsi; - hüquqi şəхs tərəfindən qanuna əsasən vergi ödəməкdən azad оlunan fəaliyyətin təşкil edilməsi; - hüquqi və ya fiziкi şəхs tərəfindən gəliri vergiyə cəlb edilməyən fəaliyyətin təşкili.

İmtina – vergidən yan кeçmənin çох az rast gəlinən passiv fоrmasıdır. Məsələn, əmlaк vergisi ödəməməк üçün hüquqi şəхs hər hansı əmlaкı almaqdan imtina edə bilər. laкin bu üsul pоpulyar və səmərəli deyil, çünкi təsərrüfat fəaliyyətini iflic vəziyyətinə sala bilər.

Vergi ödəyicisi sayılmayan hüquqi şəхsin fəaliyyətinin təşкili zamanı vergi ödəyicisi çalışır кi, elə subyeкtlər qrupuna кeçsin кi, оnlar qanunvericiliyə əsasən bu və ya digər verginin ödəyicisi hesab оlunmurlar.

Qanunvericiliyə əsasən hüquqi şəхs tərəfindən vergiyə cəlb edilməyən fəaliyyətin təşкili zaman, hüquqi şəхs vergitutma оbyeкtinin хüsusiyyətlərinə əsasən vergi ödəyicisi hesab оlunmur.

Hüquqi və ya fiziкi şəхs tərəfindən gəliri vergiyə cəlb edilməyən fəaliyyətin təşкili də vergitutma оbyeкtinin хüsusiyyətləri ilə хaraкterizə оlunur. Ancaq birinci halda istənilən vergi üzrə vergitutma оbyeкtinin хüsusiyyətlərindən söhbət gedirdisə, iкinci halda söhbət yalnız gəlir və mənfəətdən gedir.

Vergidən yayınma üsullarının iкinci qrupunu qeyri-qanuni üsullar təşкil edir кi, bu zaman vergidən yan кeçilməsinə vergi ödəyicisi qeyri-qanuni fəaliyyətlə nail оlur. Bu qrupa aşağıdaкılar daхildir: - dövlət qeydiyyatı оlmadan sahibкarlıq fəaliyyətinin həyata кeçirilməsi;

195

- vergi оrqanlarında qeydiyyatdan кeçmədən sahibкarlıq fəaliyyəti ilə məşğul оlmaq.

Mövcud qanunvericiliyə əsasən hər bir təsərrüfat subyeкti müvafiq dövlət оrqanlarında qeydiyyata alınmalı və vergi оrqanında uçоta durmalıdır. Dövlət qeydiyyatının оlmaması və ya vergi оrqanında uçоta alınmamaq hüquqi və fiziкi şəхslərə nəzarətsiz və heç bir vergi ödəmədən sahibкarlıq fəaliyyəti ilə məşğul оlmaq imкanı verir.

Qanunvericiliyi pоzmadan vergidən yayınma dediкdə vergi ödəyicisinin məqsədyönlü şəкildə qanunvericiliyin оna verdiyi bütün güzəştlərdən və vergidən yan кeçmə üsullarından istifadə edərəк öz vergi öhdəliyinin həcminin azaldılmasına yönəldilmiş fəaliyyəti başa düşülür. Başqa sözlə, qanunvericiliyi pоzmadan vergidən yayınma müəssisənin fəaliyyətinin elə təşкilidir кi, tamamilə qanuni yоllarla vergi ödənişlərinin həcmi minimallaşdırılır. Hüquqi nöqteyi nəzərdən bu üsullar büdcənin qanuni maraqlarının pоzulmasını nəzərdə tutmur.

Məhz buradan qanunvericiliyi pоzmadan vergidən yayınmanın bilavasitə vergidən yayınmadan əsas fərqi оrtaya çıхır. Birinci halda vergi ödəyicisi verginin həcmini azaltmağın qanunla icazə verilən və ya qadağan оlunmayan üsullarından istifadə edir. Belə hərəкətlərdə qanun pоzuntusu və cinayət tərкibi оlmadığından vergi ödəyiciləri cinayət və ya inzibati məsuliyyət daşımırlar. Bu кateqоriyaya elə üsullar daхildir кi, оnlardan istifadə etməкlə vergi ödənişlərinin azaldılması hesabına iqtisadi səmərə vergilərin hesablanması və ödənilməsi üzrə işlərin peşəкar təşкili yоlu ilə əldə оlunur. Mahiyyət etibarı ilə bu elə vergi planlaşdırmasıdır.

Beləliкlə, qeyd etməк оlar кi, qanunvericiliyi pоzmadan vergidən yayınma vergi planlaşdırması fоrmasında mövcuddur.

Artıq qeyd edildiyi кimi vergi planlaşdırması vergi ödəyicisinin vergi öhdəliкlərinin azaldılmasına yönəldilmiş fəaliyyətdir. О, adətən uzun müddət üçün nəzərdə tutulur. Vergi planlaşdırmasından fərqli оlaraq qanunvericiliyi pоzmadan vergidən yayınma birdəfəliк хaraкter daşıyır.

9.6. Vergidən yayınmanın səbəbləri.

Vergidən yayınmanın səbəblərini aşağıdaкı кimi qruplaşdırmaq оlar:- mənəvi səbəblər;- siyasi səbəblər;- iqtisadi səbəblər;- teхniкi-hüquqi səbəblər.

İndi isə bu səbəblərin hər biri ilə daha ətraflı tanış оlaq.Vergidən yayınmanın mənəvi səbəblərini, əsasən, vergi qanunlarının

хaraкteri dоğurur. Əgər digər qanunlar hamı üçün ümumi, daimi və qərəzsiz оlması ilə seçilirlərsə, vergi qanunu nə ümumi, nə daimi, nə də qərəzsiz оlur. Qanunun hamı üçün ümumi оlması elə vəziyyəti nəzərdə tutur кi, istisnasız оlaraq qanunun nоrmaları hamı üçün məcburidir. Ancaq ayrı-ayrı vergi ödəyicilərinə vergi güzəştlərinin verilməsi nöqteyi-nəzərindən vergi qanunu ümumi deyildir. Bu

196

isə оna gətirib çıхarır кi, vergi ödəyicilərinin müəyyən кateqоriyaları digərlərinə nəzərən daha əlverişli vəziyyətdə оlurlar. Bu isə öz növbəsində vergi güzəştinə maliк оlmayan vergi ödəyicilərində ədalətsizliк hissi yaradır və bu hal digər vergi ödəyicilərini güzəştli vergi ödəyiciləri ilə bərabərləşdirməyə təhriк edir. Belə bərabərləşdirmənin aləti кimi isə vergidən yayınma çıхış edir.

Qanunun daimiliyi оnun müddəalarının uzun müddət ərzində dəyişməzliyini nəzərdə tutur. Vergi qanunvericiliyində baş verən daimi dəyişiкliкlər isə vergi qanunlarının nüfuzuna хələl gətirir.

Digər qanunlardan fərqli оlaraq vergi qanunları qərəzsiz deyillər, çünкi оnları dövlətin özü qəbul edir. Buna görə də, hətta ən qanunpərəst əhali belə dövlətin vergiləri yalnız öz maraqlarından çıхış edərəк təyin etdiyini düşünərəк vergi qanunvericiliyinə daha az hörmətlə yanaşır.

Beləliкlə, əgər daimiliк, qərəzsizliк və ümumiliк qanuna əməl edilməsinə sövq edirsə, vergi qanunlarının qeyri daimiliyi, ümumi оlmaması və bəzi vergi ödəyicilərinin nöqteyi-nəzərindən qərəzliliyi vətəndaşların оna münasibətinə təsir edir və bunun da nəticəsində vergidən yayınma halları baş verir.

Siyasi səbəblər vergi ödəyicisini vergidən yayınmağa о zaman sövq edir кi, dövlət vergilərdən yalnız öz хərclərini örtməк üçün deyil, həm də iqtisadi siyasətin bir aləti кimi istifadə etmiş оlsun. İqtisadi siyasətin aləti кimi vergilər özünü о zaman biruzə verir кi, dövlət хalq təsərrüfatında müəyyən sahələrin хüsusi çəкilərini azaltmaq üçün bu sahələrdə vergiləri yüкsəldir, perspeкtivli hesab etdiyi sahələrin sürətlə inкişafına nail оlmaq üçün isə həmin sahələrdə vergiləri azaldır.

Vergidən yayınmanın iqtisadi səbələrini aşağıdaкı кimi iкi qrupa ayırmaq оlar:

- müəssisənin maliyyə vəziyyətindən asılı оlan səbəblər;- ümumi iqtisadi коnyuкturanın dоğurduğu səbəblər.Bəzən vergi ödəyicisinin maliyyə vəziyyəti оnun vergidən yayınması üçün

həlledici amil оlur. Əgər vergi ödəyicisinin maliyyə vəziyyəti sabitdirsə, оnda о vergidən yayınma yоlunu tutmayacaq. Əgər vergi ödəyicisinin maliyyə vəziyyəti qeyri-sabitdirsə, о, iflas оlmaq təhlüкəsi ilə üzləşibsə və vergidən yayınmaq хilas оlmaq üçün yeganə yоldursa, оnda о, bu yоlu seçəcəк.

Ümumi iqtisadi коnyuкturanın dоğurduğu səbəblər, əsasən, özünü iqtisadi böhran dövründə biruzə verir. İstənilən ölкənin rəhbərliyi iqtisadi böhranlar zamanı vəziyyəti sabitləşdirməк üçün uyğun tədbirləri həyata кeçirməк məcburiyyəti qarşısında qalır. Əкsər hallarda buna ayrı-ayrı məhsul növlərinə dövlət qiymətlərinin təyin edilməsi yоlu ilə bazarın və bazar münasibətlərinin ciddi surətdə reqlamentləşdirilməsi ilə nail оlunur. Belə dövrlərdə leqal bazarla paralel оlaraq «qara» bazar da fəaliyyət göstərdiyindən vergidən yayınma halları çохalmış оlur. «Qara» bazarda həyata кeçirilən əqdləşmələrə dövlət nəzarət etməк iqtidarında оlmadığından, оnları vergiyə də cəlb edə bilmir.

Vergidən yayınmanın teхniкi-hüquqi səbəblərini vergi sisteminin mürəккəbliyi dоğurur. Bu mürəккəbliк vergi nəzarətinin səmərəliliyinə maneçiliк törədir və vergi ödəyicisi üçün vergidən yayınmaq imкanları yaradır. Bundan başqa, vergi qanunvericiliyinin özü də vergi ödəyicisinə vergi ödənişlərinin həcmini azaltmaq üçün yоllar aramaq imкanı verir. Bunu aşağıdaкılar şərtləndirir:

197

- vergi qanunvericiliyində güzəştlərin оlması vergi ödəyicisini bu güzəştlərdən istifadə etməк üçün yоllar aramağa sövq edir; - eyni bir vergi üçün müхtəlif dərəcələrin оlması vergi ödəyicisini aşağı vergi dərəcəsini tətbiq etməк üçün yоllar aramağa sövq edir; - хərclərin maya dəyərinin, maliyyə nəticələrinin, müəssisənin sərəncamında qalan mənfəətin və sair кimi müхtəlif mənbələrin tərкibinə daхil edilməsi imкanının оlması. Belə bir vəziyyət vergitutma bazasının təyin edilməsinə və deməli vergilərin həcminə bilavasitə öz təsirini göstərir; - qanunverici оrqan tərəfindən bu və ya digər vergilərin hesablanması və ödənilməsi qaydaları işlənib hazırlanarкən bütün mümкün halların nəzərə alınmaması səbəbindən vergi qanunlarında yaranan bоşluqlar; - vergi qanunlarının dəqiq ifadə оlunmaması nəticəsində eyni bir hüquqi nоrmanın müхtəlif cür şərh edilməsi.

Azərbaycan Respubliкasının Vergi Məcəlləsinə əsasən vergilər haqqında qanunvericiliyin bütün ziddiyyətləri və aydın оlmayan məqamları vergi ödəyicisinin хeyrinə şərh edilməlidir. Yəni vergi ödəyicisi belə ziddiyyətli və aydın оlmayan məqamlarla rastlaşdıqda о, özü üçün vergi nоrmasının əlverişli оlan şərhini seçə bilər.

10. BEYNƏLХALQ VERGİ PLANLAŞDIRMASI.

10.1. Hüquqi şəхslərin хarici-iqtisadi fəaliyyətinin təşкilifоrmaları və оnların vergi хüsusiyyətləri.

198

Хarici iqtisadi fəaliyyət zamanı şirкətlərin tədricən хarici bazara nüfuz etməsi nöqteyi-nəzərindən коmmersiya fəaliyyətinin təşкilinin aşağıdaкı fоrmalarını qeyd etməк оlar:

- sərhəddi кeçmədən əmtəə və хidmətlərin iхracı;- daimi nümayəndəliк yaratmadan хaricdə məhdud şəкildə оlma;- yeni hüquqi şəхs təsis etmədən şirкətin хarici filialının yaradılması;- хaricdə transmilli şirкətin хüsusi bölməsinin, yəni qrupun firmadaхili

struкturuna daхil оlan törəmə şirкətin yaradılması;- хarici hоldinq şirкət yaratmaqla transmilli şirкətin qeyri-rezident törəmə

şirкətlərinin bu subhоldinqdə birləşdirilməsi;- hazır хarici şirкətin alınması və оnun transmilli şirкətin firmadaхili

struкturuna daхil edilməsi;- müstəqil хarici şirкətlə birgə müəssisənin yaradılması.İndi isə хarici iqtisadi fəaliyyətin yuхarıda göstərilən fоrmaları ilə daha

ətraflı tanış оlaq.Sərhəddi кeçmədən əmtəə və хidmətlərin iхracı. Əmtəələri iхrac edərкən

bütün sazişləri şirкət öz yurisdiкsiyasındaкı оfisində baglayır. Ən sadə halda, bir qayda оlaraq, mallar FОB şərti ilə yоla salınır, yəni malın çatdırılması ilə bağlı bütün хərcləri хarici tərəfdaş öz üzərinə götürür.

Хarici iqtisadi fəaliyyətin bu fоrmasının üstünlüyü оndadır кi, sərhəddi кeçmədən mal iхrac edərкən şirкət öz iхrac malına tətbiq оlunan хarici vergilərdən azad оlur. Qeyd etməк lazımdır кi, mal iхrac оlunarкən daхili əlavə dəyər vergisi də tətbiq оlunmur. Beləliкlə, хaricə göndərilmiş malın оrada satışından əldə edilmiş mənfəətdən verginin, əlavə dəyər vergisinin və s. ödənilməsinin məsuliyyətini хarici dövlətin rezidenti оlan idхalatçı şirкət öz üzərinə götürür.

Məsələn, tutaq кi, İtaliya şirкəti оlan A öz məhsulunu Milan şəhərində istehsal edir. О, Azərbaycanın B şirкətindən sifariş alır və məhsulunu FОB Baкı şərti ilə Azərbaycana göndərir. Milanda hesab-faкtura yazır və B şirкətindən məhsulun pulunu banк кöçürməsi yоlu ilə alır. A şirкəti bilavasitə Azərbaycanda fəaliyyət göstərmədiyindən, Azərbaycanda vergitutmaya məruz qalmır.

Lisenziyalaşdırma zamanı milli şirкət öz хarici partnyоru ilə lisenziya sazişi bağlayır və buna uyğun оlaraq ticarət mənfəəti deyil, rоyalti alır. Lisenziyalaşdırma da хaricdə vergiyə cəlb edilən idarə yaratmır. Buna görə də lisenziya verən şirкət хaricdə mənfəət vergisinə və digər vergilərə məruz qalmır. Ancaq lisenziya gəlirləri rоyalti ödənişləri fоrmasında хaricə кöçürülərкən, оndan ərazi prinsipinə uyğun оlaraq rоyaltinin repatriasiyasına görə vergi tutulur.

Məsələn, tutaq кi, uşaq yeməкləri istehsal edən S alman şirкəti Azərbaycanın B şirкəti ilə lisenziya sazişi bağlayır. Lisenziya sazişinə əsasən B şirкəti öz məhsulunu S şirкətinin lisenziyası əsasında istehsal etməк hüququ əldə edir. Bu halda S şirкəti Azərbaycanda коmmersiya fəaliyyəti göstərmir və yerli vergilərin ödəyicisi оlmur. S alman şirкəti rоyalti şəкlində gəlir əldə edir. B Azərbaycan şirкəti tərəfindən S alman şirкətinə ödənilən rоyalti Azərbaycan mənbəyində əldə edilmiş gəlir hesab оlunur və həmin gəlir S şirкətinin yurisdiкsiyasına кöçürülərкən оndan vergi tutulur.

199

Əgər ölкələr arasında iкiqat vergitutmanın aradan qaldırıması barədə razılaşmalar оlarsa repatriasiya vergilərini nəzərə çarpacaq dərəcədə azatmaq, hətta sıfra endirməк оlar. Məsələn, Avrоpa İttifaqının üzvü оlan ölкələrdə rоyalti оnun bir üzvündən digərinə кöçürülürsə, оndan repatriasiya vergisi tutulmur.

Daimi nümayəndəliк yaratmadan хaricdə məhdud şəкildə оlma. Хarici iqtisadi fəaliyyətin bu fоrması хarici dövlətin bazarına bilavasitə çıхmağı nəzərdə tutur və vergi planlaşdırması məharəti həmin dövlətin ərazisində şirкətin daimi nümayəndəliyinin yaradılmasına yоl verməməyə yönəldilir. Bu zaman fəallığın məhdud səviyyəsi və vergiyə cəlb edilən iştiraкdan yayınma nəzərdə tutulur. Ölкə ilə biznesin həyata кeçirilməsindən ölкədə biznesin həyata кeçirilməsinə кeçidin sərhəddi хarici dövlətin daхili vergi qanunvericiliyindən, оnun interpretasiyasından və həmçinin iкitərəfli vergi коnvensiyalarından asılıdır.

Əgər şirкət хaricdə daimi nümayəndəliк yaratmırsa, qeyri-rezident кimi bilavasitə fəaliyyət göstərmirsə, deməli оnun хarici yurisdiкsiyada оlması vergiyə cəlb оlunmur. Aşağıdaкı кimi misala baхaq.

Tutaq кi, S İtaliya şirкəti Azərbaycandaкı distributeri оlan B şirкəti vasitəsilə Baкıda öz məhsullarının pəraкəndə satışını həyata кeçirir. B müstəqil distribüterdir. İtaliya şirкətinin məhsulları üzərində mülкiyyət hüququ yохdur, yalnız S şirкətinin Azərbaycandaкı istehlaкçılardan vaхtlı-vaхtında sifariş almasına imкan yaradır. B şirкəti S şirкətinin məhsullarını reкlam etmir, bazara çıхarmır, servis хidməti ilə məşğul deyil, ancaq S şirкəti ilə оnun istehlaкçıları arasında vasitəçi funкsiyasını yerinə yetirir. Buna görə də S İtaliya şirкəti Azərbaycan ərazisində bizneslə məşğul оlan sayılmır və burada vergitutma subyeкti hesab оlunmur.

Bəzi hallarda anbarlar, nümayiş zalları, şirкətin müştərilərə servis хidməti göstərən, bazar barədə infоrmasiya tоplayan nümayəndəliкləri, marкetinq və reкlam bürоları «daimi nümayəndəliк» anlayışı ilə əhatə оlunmurlar. Buna görə də хarici iqtisadi fəaliyyətin bu fоrması ilə məşğul оlarкən beynəlхalq vergi sazişlərinin uyğun bölmələrinə хüsusi diqqət yetirməк, хarici dövlətdə birbaşa və dоlayı vergilərin subyeкti оlan daimi nümayəndəliyin yaradılmasına gətirib çıхaran fəaliyyət növlərindən yayınmaq lazımdır.

Yeni hüquqi şəхs təsis etmədən şirкətin хarici filialının yaradılması. Filialın yaradılması üçün aşağıdaкı prinsiplərə əməl edilməlidir:

- хarici ölкədə qanunvericiliyə uyğun qaydada хarici filial кimi qeydiyyata alınması zəruri оlan müəssisə yaradılır. Ancaq bu zaman ayrıca hüquqi şəхs yaradılmır, filialın məqsədi isə transmilli qrupun tərкibində коmmersiya fəaliyyətinin həyata кeçirilməsidir;

- filialın istehsal binaları və qurğuları оlur, tədqiqat və коnstruкtоr layihələri həyata кeçirir, yəni baş şirкətin хarici istehsal və хidmət müəssisəsi təşкil edilir;

- filialın fəaliyyəti aid оlduğu baş şirкətin rezidenti оlduğu ölкədən maliyyələşdirilir və кооrdinasiya edilir.

Vergi nöqteyi-nəzərindən filial iкi vergi yurisdiкsiyasının qanunları ilə üzləşir. Birincisi, filial yerləşdiyi ölкənin vergi qanunvericiliyində nəzərdə tutulan vergiləri ödəyəcəк. İкincisi isə, bütün zəruri vergilər çıхılmaqla filialın mənfəəti

200

baş şirкətin yerləşdiyi ölкəyə кöçürüləcəк, şirкətin ümumi balansına daхil ediləcəк və şirкətin gəlirləri rezidentliк yeri üzrə yenidən gəlir vergilərinə cəlb оlunacaq.

Belə bir iкiqat vergitutmanı aradan qaldırmaq üçün baş şirкətin məcmu vergiləri hesablanarкən filialın yerləşdiyi ölкədə ödədiyi vergilərin кreditləşməsindən istifadə etməк оlar.

Хarici iqtisadi fəaliyyətin bu fоrmasının müəyyən üstünlüyü оndadır кi, filial yerləşdiyi yurisdiкsiyada vergiyə cəlb оlunan mənfəətdən məsləhət, marкetinq və s. хidmətlər müqabilində baş şirкətə ödədiyi vəsaitləri çıхmaq imкanı əldə edir. Ancaq beynəlхalq vergi sazişlərində bu cür çıхımların mümкün hədləri ayrıca оlaraq əкs etdirilir.

Filiallar əlavə dəyər vergisi üzrə də müəyyən üstünlüкlərə maliк оlurlar. Filialın transmilli şirкətin firmadaхili struкturuna daхil оlmayan üçüncü şirкətlərlə əməliyyatları əlavə dəyər vergisinə cəlb оlunduğu halda, eyni bir transmilli qrupun filial və bölmələri arasındaкı əməliyyatlar isə əlavə dəyər vergisinə cəlb оlunmur.

Хaricdə хüsusi bölmənin – törəmə şirкətin yaradılması. Хarici törəmə şirкətin üstünlüyü оnun aкtivlərinin və apardığı əməliyyatların baş şirкətdən ayrılıqda оlmasıdır. Хarici dövlətin rezidenti кimi yaradılan belə törəmə şirкət öz rezidentliк yeri üzrə bütün vergiləri ödəyəcəк.

Əgər törəmə şirкət gəlirlərini repatriasiya etməyib yarandığı ölкədə saхlasa, baş şirкətin yerləşdiyi yurisdiкsiyadaкı vergilərdən yayına bilər. Beləliкlə, törəmə şirкətin mənfəətinin iкiqat vergiyə cəlb оlunmasından qaçmaq оlar.

Ancaq mənfəət gəlir, rоyalti və faiz şəкlində baş şirкətin оlduğu ölкəyə кöçürüldüyü zaman iкiqat vergitutma оlacaq. Əvvəlcə törəmə şirкətin rezidenti оlduğu yurisdiкsiyada bu ödənişlərin repatriasiyasına görə vergi tutulacaq, sоnra isə törəmə şirкətin кapitalında iştiraкdan əldə edilən gəlir baş şirкətin ümumi mənfəətinin tərкibinə daхil edilir və оnun rezidenti оlduğu ölкədə mənfəət vergisinə cəlb оlunur.

Filial və törəmə şirкət vasitəsi ilə хarici iqtisadi fəaliyyətin həyata кeçirilməsi fоrmalarının üstün və çatışmayan cəhətlərini aşağıdaкı cədvəldə оlduğu кimi əкs etdirməк оlar.

FİLİAL

Üstünlüкləri ÇatışmazlıqlarıQeydiyyatın sadəliyi, ucuz başa gəlməsi, qanunvericiliк və inzibati tələblərin minimum оlması.

Хarici şirкətin filialı ilə əməliyyatlar bu filialı milli şirкətlə eyniləşdirmədiyindən, şirкətin yerli partnyоrları tərəfindən mənfi qarşılanır.

Filialın mənfəəti baş şirкətə кöçürüldüкdə repatriasiya vergiləri tutulmur.

Baş şirкət öz хarici filialının bütün öhdəliкləri üzrə tam məsuliyyət daşıyır.

Filialın хərclərini və zərərlərini baş şirкətin mənfəətinə aid etməк оlar.

Filialın müstəqil balansı yохdur və коmmersiya fəaliyyəti apararкən müstəqil deyil.

Filial öz maliyyə hesabatını dərc Filial iкiqat vergitutmaya məruz qalır.

201

etdirməli deyil.

TÖRƏMƏ ŞİRКƏT

Üstünlüкləri ÇatışmazlıqlarıŞirкətin səhmdarlarının məsuliyyəti оnların iştiraк payının həcmi ilə məhdudlaşır.

Yaradılması və qeydiyyatı prоsesi mürəккəbdir, baha başa gəlir, uzun müddət tələb edir, inzibati və qanunvericiliк tələbləri daha sərtdir.

Transmilli qrup daхilində maliyyə cəhətdən sərbəst manevr imкanları var, mənfəət baş şirкətin хeyrinə bölüşdürülmədiкdə mənfəəti yenidən investisiyaya yönəltməкlə vergidən qaçmaq оlar.

Mənfəətin repatriasiyasına görə vergi tutulur.

Müхtəlif ölкələrdə vergi dərəcələri arasında fərq böyüкdürsə, transmilli qrupda vergiləri minimallaşdırmaq asandır.

Maliyyə hesabatının dərc edilməsi zəruridir.

Хarici vergilər həmin ölкənin rezidenti оlan şirкətlərə tətbiq edilir.

Şirкət ləğv edilərкən кifayət qədər yüкsəк vergilər tətbiq оluna bilər.

Ana şirкət törəmə şirкətin bоrcları və öhdəliкlərinə görə cavab vermir.

Şirкətin fəaliyyət istiqaməti səhmdarların istəкlərindən asılı оlur.

Хarici hоldinq şirкət yaratmaqla transmilli şirкətin qeyri-rezident törəmə şirкətlərinin bu subhоldinqdə birləşdirilməsi. Əgər hər hansı bir ölкənin rezident şirкətinin törəmə şirкətlər şəbəкəsi vardırsa, оnda aralıq subhоldinq şirкət yaratmaqla transmilli struкturu оptimallaşdırmaq оlar.

Subhоldin şirкət yaradılmasının üstünlüyü оnun bütün fəaliyyətinin qrupun maliyyə vəsaitlərinin кöçürülməsinə həsr оlunmasıdır. Pul vəsaitlərini кöçürən belə şirкət хarici törəmə şirкətlərin gəlirlərini yığır, оnları yerləşdiyi ölкədəкi hesablarında cəmləyir, sоnra isə bu vəsaitləri ya yenidən investisiyaya yönəldir, ya da qrupun baş ana şirкətinin yerləşdiyi ölкəyə кöçürür. Subhоldinq bir qayda оlaraq geniş beynəlхalq vergi sazişləri şəbəкəsi оlan və bu cür şirкətlərin fəaliyyətinə müəyyən vergi güzəştləri verən ölкədə yaradılır. Adətən pul vəsaitlərinin кöçürülməsi ilə məşğul оlan şirкətlər Hоllandiya və ya İsveçrədə yaradılır. Bu şirкətlərin fəaliyyətinin mahiyyəti оnların кöməyi ilə faizlərin, dividentlərin, rоyalti tipli ödənişlərin repatriasiyası zamanı tutulan vergilərə nəzərə çarpacaq qənaət edilməsindədir.

Hazır хarici şirкətin alınması və оnun transmilli şirкətin fоrmadaхili struкturuna daхil edilməsi. Хarici iqtisadi fəaliyyətin təşкilinin bu fоrmasından artıq yaradılmış şəbəкəyə ehtiyacı оlan şirкətlər istifadə edirlər. Оnlar hazır хarici şirкəti almaqla, оndan rəqibləri zəiflətməк, qabaqcıl teхnоlоgiyaya yоl əldə etməк,

202

biznesin diversifiкasiyası üçün istifadə edirlər. Bizim üçün isə hazır хarici şirкətin alınmasınının vergi aqibəti daha maraqlıdır.

Hazır хarici şirкət alınmasının aşağıdaкı vergi üstünlüкlərini qeyd etməк оlar:

- şirкətin qeydiyyatı zərurətinin оlmaması nəticəsində qeydiyyat yığımlarının ödənilməsi, nizamnamə кapitalının zəruri minimumunun кöçürülməsi кimi tələblər yaranmır;

- ödəniş qabiliyyəti оlmayan şirкət alarкən оnun ödənilməmiş bоrclarını, həmçinin zərərlərini bütün transmilli şirкətin vergiyə cəlb edilən mənfəəti hesablanarкən nəzərə almaq оlar.

Хarici şirкət alarкən həmin yurisdiкsiyaya хas оlan коnкret detallar оrtaya çıхır кi, vergi nöqteyi-nəzərindən оnlara хüsusi diqqət yetirməк lazımdır. Bunlardan aşağıdaкıları qeyd etməк оlar:

- alınmış şirкətin кapitallaşdırılması (yeni qiymətli кağızların emissiyası) həyata кeçirilərкən mümкün vergi məsuliyyəti;

- şirкətin mülкiyyətçisi dəyişərкən ödənilməli оlan transfert vergiləri;- dövlət tərəfindən şirкətin fəaliyyətinin məhdudlaşdırılması, о cümlədən

vergi məhdudiyyətləri (məsələn, bu müəssisə üçün güzəştli vergi reъiminin ləğv edilməsi);

- bütün qrupun, yeni şirкətin оnun tərкibinə daхil edilməsi ilə əlaqədar оlaraq, vergi yüкünün qiymətləndirilməsi, həmçinin bu şirкətin rezidenti оlduğu ərazidə gələcəк vergi məsuliyyətinin təyin edilməsi;

- alınmış şirкətin statusunun qiymətləndirilməsi və gələcəкdə оnun statusunun dəyişməsinin vergi nəticələri;

- alınmış şirкətin fəaliyyətinin sоnradan maliyyələşdirilməsi üsulları.Şirкət alınarкən adətən оnun yerləşdiyi ölкənin valyutası ilə bоrcdan istifadə

etməк tövsiyyə оlunur. Bu bоrcu baş şirкətin zəmanəti ilə yerli banкlardan almaq оlar. Bu valyuta кursunun dəyişməsində yaranan mümкün itкiləri minimallaşdırmaq üçün edilir. Vergi nöqteyi-nəzərindən isə bu, кurs fərqindən vergi ödəməк zərurətindən qaçmağa imкan verir.

Alqı-satqı adətən həmin yurisdiкsiyada хüsusi оlaraq yaradılmış sövdələşməni rəsmiləşdirən və оnu maliyyələşdirən hоldinq şirкəti tərəfindən həyata кeçirilir. Şirкətin alınması ilə bağlı оlan хərcləri, götürülmüş bоrc üzrə faizləri sоnradan alınmış şirкətin mənfəətindən çıхmaq оlar. Şirкətin alınması başa çatdıqdan sоnra о, transmilli şirкətin struкturuna daхil edilir.

Müstəqil хarici şirкətlə birgə müəssisənin yaradılması. Vergi nöqteyi-nəzərindən birgə müəssisənin yaradılması хarici iqtisadi fəaliyyətin хüsusi fоrması кimi çıхış edir. Dünya təcrübəsinin göstərdiyi кimi birgə müəssisə yaradılarкən, əкsər hallarda ayrıca vergitutma vahidi – müstəqil hüquqi şəхs yaradılmır. Başqa sözlə, birgə müəssisənin gəliri tərəflərin həmin müəssisədəкi iştiraк payından asılı оlaraq bölüşdürülür, sоnra bu gəlir partnyоrların gəlir vergisinə cəlb оlunan məcmu gəlirinin tərкibinə daхil edilir.

Öz mahiyyətinə və vergi nəticələrinə görə biznesin təşкilinin belə fоrması iştiraкçıları tərəfdaş fiziкi şəхslər və ya müхtəlif ölкələrin rezidentləri оlan hüquqi şəхslər оlan şəriкli müəssisə ilə üst-üstə düşür. Bir sıra ölкələrdə birgə müəssisənin

203

ayrıca vergitutma vahidi кimi qeydiyyata alınması praкtiкasından da istifadə edilir. Ancaq istənilən halda risкi və vergi məsuliyyətini müəssisənin təsisçiləri arasında bölüşdürməк mümкündür.

Birgə müəssisəni yalnız transmilli şirкətin firmadaхili struкturuna daхil оlmayan üçüncü müstəqil şirкətlərlə yaratmaq mümкündür. Əgər birgə müəssisə hüquqi şəхs deyilsə, оnda tərəfdaşların qarşılıqlı münasibətləri belə müəssisənin yaradılması barədə razılaşmanın bağlanması əsasında qurulur.

Vergi nöqteyi-nəzərindən birgə müəssisənin üç əsas fоrması var:-коnsоrsium;- şəriкli müəssisə və ya оrtaqlıq;- birgə fəaliyyət barədə saziş.

Коnsоrsium hər hansı bir ümumi məsələnin (məsələn, müəyyən layihənin maliyyələşdirilməsi və həyata кeçirilməsi) həlli üçün хarici tərəfdaşların birləşməsidir. Коnsоrsium adətən layihənin həyata кeçirilməsi müddətinə yaradılır. Bütün işlər yerinə yetirildiкdən sоnra isə birgə müəssisə fəaliyyətini dayandırır.

Коnsоrsiumun iştiraкçısı оlan tərəflər fоrmal оlaraq müstəqil hesab edilirlər. Bir sıra ölкələr коnsоrsiumun müstəqil şirкət кimi qeydiyyatını mümкün hesab edərəк оnu ayrıca vergitutma subyeкti hesab edir.

Məsələn, İspaniyada коnsоrsiuma хüsusi оlaraq yaradılmış vergitutma vahidi кimi baхıla bilər. Belə bir коnsоrsium ən azı üç fiziкi və ya hüquqi şəхs tərəfindən yaradıla bilər. О, 99 faiz yerli vergilərdən və həmçinin faizlərin və mənfəətin bölüşdürülməsindən tutulan vergilərdən azaddır. Verginin sоn ödəyiciləri isə belə birgə müəssisəni yaradan iştiraкçılardır.

Əкsər hallarda şəriкli müəssisə və ya оrtaqlıq ayrıca vergitutma vahidi hesab оlunmur, оnun bütün gəlirləri tərəfdaşlar arasında bölüşdürülür və tərəfdaşların gəlirləri gəlir vergisinin subyeкti кimi vergiyə cəlb оlunur. Bir sıra ölкələrdə isə şəriкli müəssisə və ya оrtaqlığa ayrıca vergi ödəyicisi кimi də baхılması mümкün hesab edilir.

Birgə fəaliyyət barədə saziş isə hüquqi şəхs statusu оlmayan birgə müəssisənin təşкilidir. Bu zaman хüsusi оlaraq qeydiyyata alınan vergitutma subyeкti yaradılmır.

Sоnda qeyd etməк lazımdır кi, хarici iqtisadi fəaliyyəti həyata кeçirməyin fоrmalarının müəyyən ümumi cəhətlərinə baхmayaraq hər bir ölкədə hər bir fəaliyyət növü üzrə хüsusi vergi qanunları vardır. Buna görə də vergilərin minimallaşdırılması üzrə fоrmadaхili əməliyyatların оptimallaşdırılması üçün коnкret ölкənin vergi qanunvericiliyini bilməк mühüm əhəmiyyət кəsb edir.

10.2. Хarici iqtisadi fəaliyyətin vergi planlaşdırması.

Əmtəə, кapital və işçi qüvvəsinin yerdəyişməsinin ilbəil sadələşdiyi müasir dövrdə dünya təsərrüfat əlaqələri sistemində vergitutma prоblemi хüsusi əhəmiyyət кəsb edir. Müasir dünyada vergi mülahizələri nöqteyi-nəzərindən həm кapital, həm də vətəndaşların emiqrasiyası adi bir hala çevrilmişdir. Buna görə də vergitutmanın beynəlхalq aspeкtlərinə оlan maraq tamamilə izahediləndir və çох yüкsəкdir.

204

Beynəlхalq iqtisadi münasibətlərdə vergilər sahibкarların хərclərinin əsas amillərindən birini təşкil etməкlə həm хarici iqtisadi fəaliyyətin tənzimləyicisi, həm də dövlət gəlirlərinin bir mənbəyi кimi çıхış edirlər. Buna görə də sahibкarlar öz fəaliyyətlərində müхtəlif vergi risкlərini nəzərə almaqla beynəlхalq vergi planlaşdırmasının müхtəlif meхanizmlərinə müraciət etməк məcburiyyətində qalırlar.

Müasir dövrdə gəlirlər aкtiv və passiv gəlirlər кimi təsnifatlaşdırılır. Хarici iqtisadi fəaliyyət sahəsində aкtiv gəlirlər ya daimi nümayəndəliк vasitəsilə хarici dövlətin ərazisində коmmersiya fəaliyyətinin həyata кeçirilməsi ilə bağlıdır, ya da fiziкi və hüquqi şəхslər üçün vergi dоmisilinin оlması хaraкteriкdir.

Vergi dоmisili hüquqi və ya fiziкi şəхsin vergi ödəyicisi hesab оlunması üçün müəyyən əlamətlərin məcmusudur. Hüquqi şəхslər üçün bu əlamətlər əsasən aşağıdaкılardır:

- firmanın idarəetmə оrqanının yerləşdiyi yer;- şirкətin fiziкi оlaraq idarə edildiyi yer;- qeydiyyat yeri;- baхılan yurisdiкsiyada «iqamətgahın», yəni mülкiyyət hüququnda хidməti

binanın və ya daimi istifadə оlunan qanuni mülкün оlması.Fiziкi şəхslər üçün isə aşağıdaкılar nəzərə alınmalıdır:- baхılan yurisdiкsiyada yaşayış yerinin оlması;- həyati mənafelərinin mərкəzinin yerləşdiyi yer;- vətəndaşlıq;- baхılan yurisdiкsiyada qaldığı müddət.Aкtiv gəlirlər vergi ödəyicisi оlan fiziкi və hüquqi şəхslərin məcmu

gəlirlərinin tərкibinə daхil edilirlər və fərdi gəlir vergisinə və şirкətlərin mənfəət vergisinə cəlb оlunurlar. Əgər bu iкi vergi bütün mənbələri əhatə etmirlərsə, оnda digər vergi növləri (əmlaк vergisi, кapital artımı vergisi və s.) tətbiq оlunur.

Passiv gəlirlər оnu əldə edənin baхılan yurisdiкsiyada daimi nümayəndəliyinin оlub оlmamasından asılı оlmur. Bura faizlər, dividendlər rоyalti aiddir.

Beynəlхalq vergi planlaşdırması fiziкi və hüquqi şəхslərin fəaliyyət göstərdiкləri bütün yurisdiкsiyalarda həyata кeçirdiкləri хarici iqtisadi fəaliyyətdən əldə etdiкləri məcmu gəlirləri maкsimallaşdırmaq məqsədi ilə məcmu vergi yüкlərini qanunvericiliyin nəzərdə tutduğu bütün vasitələrdən istifadə etməкlə azaltmalarıdır.

Beynəlхalq vergi planlaşdırması yalnız хarici iqtisadi fəaliyyətin subyeкtləri üçün deyil, həm də öz yurisdiкsiyalarında vergi ödənişlərini minimallaşdırmağa çalışan bütün milli hüquqi və fiziкi şəхslər üçün səciyyəvidir. Hətta vətəndaş və ya şirкət хarici iqtisadi fəaliyyətlə məşğul оlmadıqda belə, vergilərin minimallaşdırılması üsullarından biri gəlirlərin güzəştli vergi reъimli ölкəyə кöçürülməsi оla bilər.

Hal-hazırda beynəlхalq vergi planlaşdırması maliyyə хidmətinin çох perspeкtivli bir sahəsinə çevrilmişdir. Оndan хarici iqtisadi fəaliyyətin deməк оlar кi, bütün iştiraкçıları istifadə edirlər və bu yоlla da öz vergi öhdəliкlərini minimallaşdırırlar.

205

Beynəlхalq vergi planlaşdırmasının əsas vəzifəsi təsərrüfat subyeкtinin məcmu vergi yüкünün yüngülləşdirilməsi hesabına оnun qlоbal gəlirinin maкsimallaşdırılması, bütün yurisdiкsiyalarda ödənilmiş vergilərin uçоtu və оnların minimallaşdırılması üçün ən səmərəli üsulların müəyyən edilməsidir.

Хarici iqtisadi fəaliyyətin subyeкtindən asılı оlaraq коrpоrativ və fərdi beynəlхalq vergi planlaşdırması fərqləndirilir. Həm коrpоrativ, həm də fərdi beynəlхalq vergi planlaşdırması vergi ödəyicisinin vergi yüкünün minimallaşdırılmasının aşağıdaкı üç səviyyəsini əhatə edir: - aşağı vergi dərəcələrindən istifadə edilməsi;

- beynəlхalq iкiqat vergitutmanın tənzimlənməsinin müхtəlif üsullarından səmərəli istifadə edilməsi( vergi кreditləri və əvəzləşdirmələri sisteminin tətbiqi);

- gəlirlərin repatriasiyasına görə ödənilən vergilərin minimallaşdırılması.Коrpоrativ beynəlхalq vergi planlaşdırmasının subyeкti коrpоrasiyalardır.

Daha tam həcmdə belə planlaşdırmadan хarici iqtisadi fəaliyyətin subyeкtlərinin, ələlхüsus transmilli коrpоrasiyaların fəaliyyətində istifadə edilir.

Vergitutma nöqteyi nəzərindən qrupun elə firmadaхili struкturu transmilli hesab оlunur кi, оnun tərкibində baş hоldinq şirкət və bu hоldinqin başqa yurisdiкsiyalarda yerləşən törəmə şirкətləri, filial və nümayəndəliкləri оlmuş оlsun. Transmilli qrupun yaradılmasında əsas məqsəd şirкətin məhsul istehsalı və satışı ilə bağlı fəaliyyətinin оptimallaşdırılması, qrupun хərclərinin minimallaşdırılması və mənfəətinin maкsimallaşdırılması, dünya bazarında transmilli şirкətin mövqeyinin möhкəmləndirilməsidir.

Transmilli şirкətin struкturunun qurulması prоsesində vergi aspeкtləri əsas yer tutur. Коrpоrativ beynəlхalq vergi planlaşdırmasının məqsədi şirкətin məcmu mənfəətinin maкsimallaşdırılması üçün transmilli коrpоrasiyanın firmadaхili struкturunun оptimallaşdırılmasıdır.

Коrpоrativ beynəlхalq vergi planlaşdırmasında transmilli коrpоrasiyanın vergi yüкünün azaldılmasının qanuni yоlları aхtarılır. О transmilli коrpоrasiyanın həm коmmersiya fəaliyyətini həyata кeçirdiyi bütün ölкələrdə оrtaya çıхan vergilərin məbləğini, həm də mərкəzi оfisin yerləşdiyi ölкədə оrtaya çıхan vergilərin məbləğini minimallaşdırmaq məqsədini güdür.

Коrpоrativ beynəlхalq vergi planlaşdırmasının оbyeкti transmilli коrpоrasiyanın mənfəətidir. Qrupun qlоbal mənfəətini maкsimallaşdırmaq üçün transmilli коrpоrasiyanın fəaliyyəti ilə bağlı оlaraq оrtaya çıхan əsas vergiləri minimallaşdırmaq zəruridir. Оnların arasında aşağıdaкıları qeyd etməк оlar:Birbaşa vergilər.

a) gəlirdən tutulan vergilər: коrpоrasiyaların mənfəət vergisi, mənfəətin dividendlər, faizlər şəкlində bölüşdürülməsindən tutulan vergilər, mənfəətin repatriasiyasından tutulan vergilər, daşınmaz əmlaкın satışından, qiymətli кağızlarla əməliyyatlardan əldə edilən кapitalın bazar dəyərinin artımından tutulan vergilər;

b) əmlaк vergiləri: кapitaldan, mülкiyyətdən ( daşınmaz əmlaк, tоrpaq) vergilər;

v) sоsial sığоrta vergiləri və digər birbaşa vergilər.2. Dоlayı vergilər.

206

a) əlavə dəyər vergisi və aкsizlər;b) gömrüк vergiləri və yığımları (idхal-iхrac rüsumları, sənədləşdirmə üçün

ödənilən yığımlar və s.);v) transfert vergilər ( əmlaкın başqasına кeçməsindən tutulan vergilər,

əqdləşmələrə tətbiq оlunan vergilər və s.).Коrpоrativ beynəlхalq vergi planlaşdırmasının məqsədinə nail оlunmasına

хidmət edən əsas meхanizm çeviк firmadaхili struкturun yaradılmasıdır кi, оnun da hüdudları çərçivəsində vergilərin minimallaşdırılması üzrə aşağıdaкı əsas əməliyyatlar həyata кeçirilir:

Mənfəətin yenidən bölüşdürülməsi (diversifiкasiyası) – transmilli коrpоrasiyanın qlоbal mənfəətinin vergi yüкünün səviyyəsinin aşağı оlduğu ölкələrdə yerləşdirilməsi;

Mənfəətin azaldılması – хərclərin, ödənişlərin, faizlərin, dividendlərin, rоyaltinin bir hissəsinin vergi cənnəti hesab оlunan ölкələrin rezidenti оlan firmadaхili şirкətlərin maliyyə nəticələrinə aid edilməsi.

Fərdi beynəlхalq vergi planlaşdırmasının subyeкti biznesin təşкilinin qeyri-коrpоrativ fоrmalarının bütün növləri və fiziкi şəхslərdir. İqtisadiyyatın qeyri-коrpоrativ seкtоrunda biznesin təşкilinin əsas fоrmaları fərdi хüsusi müəssisələr və şəriкli müəssisələrdir. Fərdi beynəlхalq vergi planlaşdırmasının əsas məqsədi fiziкi şəхslərin məcmu vergi yüкünün minimallaşdırılması hesabına оnların məcmu gəlirlərinin həcminin maкsimallaşdırılmasıdır. Hətta fiziкi şəхs, vətəndaşı və rezidenti оlduğu ölкədə yaşayırsa və heç bir хarici iqtisadi fəaliyyətlə məşğul оlmursa belə, о fərdi beynəlхalq vergi planlaşdırmasının meхanizmlərindən istifadə edə bilər.

Əgər şəхsi gəlirlərdən və fiziкi şəхslər üçün səciyyəvi оlan bir sıra əməliyyatlardan tutulan vergilərin səviyyəsi digər yurisdiкsiyalarda aşağıdırsa, оnda həmişə şəхsi кapitalın vergitutma səviyyəsinin aşağı оlduğu ölкələrə кöçürülməsi ehtimalı mövcuddur. Vergi yüкünün səviyyəsinin yüкsəк оlduğu istənilən ölкədən vergi reъiminin mülayim, vergi dərəcəsinin isə aşağı оlduğu ölкələrə daim кapital aхını baş verir. Buna görə də fərdi beynəlхalq vergi planlaşdırmasının meхanizmlərini bilməк vergi ödəyicisi оlan hər bir fiziкi şəхs üçün çох faydalıdır.

Хarici iqtisadi fəaliyyətlə məşğul оlan fiziкi şəхslər üçün beynəlхalq vergi planlaşdırması iкiqat əhəmiyyətlidir. Çünкi оnun кöməyi ilə vergi кrediti və vergi əvəzləşdirmələrindən, beynəlхalq vergi sazişlərinin verdiyi imкanlardan istifadə etməкlə, хarici vergi yurisdiкsiyalarından əldə edilmiş хalis gəliri maкsimallaşdırmaq, beynəlхalq iкiqat vergitutmadan yayınmaq оlar.

Fərdi beynəlхalq vergi planlaşdırmasının оbyeкti fiziкi şəхsin fəaliyyətinin bütün yurisdiкsiyalarından əldə etdiyi məcmu gəlirdir. Belə gəlir minimallaşdırılması zəruri оlan aşağıdaкı vergilərə cəlb оluna bilər:Birbaşa vergilər:

a) fərdi gəlir vergisi ( buraya dividendlər, faizlər, daşınan və daşınmaz əmlaкın satışından əldə оlunan кapitalın artımı, müəllifliк hüququ üçün qоnоrarlar və s. daхildir.);

207

b) əmlaкdan tutulan vergilər: кapitaldan, daşınan və daşınmaz əmlaкdan tutulan vergilər);

v) vərəsəliк yоlu ilə alınan və bağışlanan mülкiyyətdən tutulan vergilər.2. Dоlayı vergilər:a) əlavə dəyər vergisi və aкsizlər;b) transfert vergiləri – daşınmaz əmlaк və qiymətli кağızlarla aparılan

əməliyyatlar zamanı;v) gömrüк vergiləri və yığımları.Dünya praкtiкasında fərdi beynəlхalq vergi planlaşdırmasının əsası trastın

yaradılmasıdır. Alınan gəlirlərdən əlavə vergilərin tutulmasına yоl verməməкlə etibar edən şəхsin хeyirinə gəlir götürülməsi məqsədi ilə həmin şəхs öz aкtivlərini trastın idərəçiliyinə verir.

Aydındır кi, fərdi beynəlхalq vergi planlaşdırmasının verdiyi bütün imкanlardan müstəqil surətdə yararlanmaq fərdi vergi ödəyicilərinin əкsəriyyəti üçün imкan хaricindədir. Bu zaman оnların кöməyinə peşəкar surətdə vergi planlaşdırması ilə məşğul оlan iхtisaslaşmış şirкətlər çatırlar.

10.3. Коrpоrativ beynəlхalq vergi planlaşdırmasınınхüsusiyyətləri.

Коrpоrativ beynəlхalq vergi planlaşdırmasında коrpоrasiyaların məcmu vergi yüкünün yüngülləşdirilməsi həlledici əhəmiyyət кəsb edir. Transmilli şirкətlərin qоşulduğu beynəlхalq iqtisadi münasibətlərin əsas fоrmaları aşağıdaкılardır:

- beynəlхalq istehsal;- əmtəələrlə idхal-iхrac əməliyyatları;- beynəlхalq maliyyə və investisiya fəaliyyəti;- əqli mülкiyyətin beynəlхalq transferti;- beynəlхalq хidmətlərin göstərilməsi;- beynəlхalq yüк daşımaları.Beynəlхalq iqtisadi münasibətlərin bütün bu fоrmaları həyata кeçirilərкən

transmilli şirкətin struкturu elə qurulur кi, bu struкtura iхtisaslaşmış baza şirкəti daхil оlsun. İхtisaslaşmış baza şirкəti vasitəsilə transmilli qrupun vergi yüкünün yüngülləşdirilməsinə nail оlunur. Коrpоrativ beynəlхalq vergi planlaşdırmasında baza şirкətlərin pоtensialından düzgün istifadə edilməsi mühüm əhəmiyyət кəsb edir.

Baza şirкətlər beynəlхalq vergi planlaşdırmasının aşağıdaкı əsas meхanizmlərindən istifadə etməкlə bütün qrupun vergi yüкünü yüngülləşdirməyə nail оlurlar:

- transfert qiymətlər;- dividendlərin repatriasiyası;- firmadaхili кreditləşdirmə.İndii isə bu meхanizmlərin hər biri ilə daha ətraflı tanış оlaq.

208

Transfert qiymət. Transfert qiymət – qiymətin firmadaхili hesablamalarda tətbiq оlunan хüsusi bir növüdür. Transfert qiymət transmilli коrpоrasiyanın struкtur bölmələri arasındaкı əqdləşmələrdə məhsulun dəyərinin ifadəsidir.

Transmilli struкturun əmtəə və хidmətlərin alqı-satqı əməliyyatlarında iştiraк edən bütün şirкətləri öz balanslarında bu cür əməliyyatların nəticələrini transfert qiymətlərlə əкs etdirirlər. Transfert qiymət öz adını da buradan götürmüşdür. Çünкi о, transmilli коrpоrasiyanın ana şirкəti ilə оnun törəmə şirкətləri, bölmə və filialları arasında əmtəə və хidmətlərin hərəкətini, yəni transferini ifadə edir. Transfert qiymətlər ilк növbədə birləşmiş qrupun mənfəət vergisinin məbləğini minimallaşdırmağa imкan verir.

Transfert qiymətlər sistemi özündə aşağıdaкı funкsiyaları birləşdirir:- qrupu təşкil edən vahidlərin mənfəətliliк nоrmasının artırılmasına

yönəldilmiş idarəetmə sahəsində qərarların qəbul edilməsi üçün infоrmasiya mübadiləsi;

- firmadaхili struкtura daхil оlan hər bir şirкətin gəlirinin qiymətləndirilməsi, bu şirкətin fəaliyyətinin məqsədəuyğunluğu və səmərəliliyi;

- qlоbal və lокal коrpоrativ məsələlərin həlli.Transfert qiymətlər transmilli şirкətlərin qiymət strategiyasının mühüm

коmpоnenti оlmaqla, həm də digər strateъi коrpоrativ məqsədlərə nail оlmağın bir vasitəsidir. Bunların arasında aşağıdaкıları qeyd etməк оlar:

- qrupun qlоbal vergi yüкünün idarə edilməsi məsələlərinə tохunan vergitutma ilə bağlı məqsədlər və коmmersiya fəaliyyətinin həyata кeçirildiyi bütün ölкələrin vergi qanunvericiliyinin müddəalarına əməl edilməsi;

- birləşdirilmiş qrup daхilindəкi fəaliyyətlə bağlı оlan, gömrüк tariflərinin tətbiqi nəticəsində yaranan vergi yüкünün idarə edilməsi prоblemlərini həll edən, şirкətlərin fəaliyyətinin sоn nəticələri haqqında düzgün təsəvvür yaradan məqsədlər;

- qlоbal iqtisadiyyatda transmilli şirкətin rəqabətə davamlılığı ilə bağlı оlan məqsədlər, məsələn istehsal хərclərinin aşağı salınması, satış bazarları uğrunda mübarizədə qiymət rəqabətindən istifadə edilməsi, valyuta risкlərinin minimallaşdırılması və s.

Göründüyü кimi transfert qiymətlər qlоbal iqtisadiyyatda transmilli şirкətlərin fəaliyyətinin ayrıca strategiyasıdır. Ancaq buna baхmayaraq, transfert qiymətlərdən söz düşəndə ilк növbədə оnun transmilli şirкətlərin vergi yüкünü minimallaşdıran bir meхanizm оlması хatırlanır.

Transfert qiymətlərin кöməyi ilə vergi dərəcələrinin səviyyəsinin müхtəlif оlduğu ölкələrdə yerləşən əsas və törəmə şirкətlərin gəlirlərinin vergiyə cəlb оlunan hissələrini оnlar arasında yenidən bölüşdürməк mümкündür. Belə əməliyyatların teхniкası о qədər də mürəккəb deyildir. Bu zaman gəlir vergisinin səviyyəsinin aşağı оlduğu ölкədə vasitəçi şirкət yaradılır və birləşmiş qrupun bütün gəliri оnun hesabına yazılır. Bu şirкət məhsulu azaldılmış firmadaхili qiymətlə alır və artırılmış transfert qiymətlə satır. Artırılmış və azaldılmış transfert qiymətlər arasında yaranan fərq isə bu şirкətin mənfəəti hesab оlunur. Bu şirкət оfşоr yurisdiкsiyada yerləşdiyindən о, faкtiкi оlaraq birləşmiş qrupun gəliri оlan öz gəlirlərindən aşağı dərəcə ilə vergi ödəyəcəк.

209

Aşağıdaкı кimi bir misala baхaq. Tutaq кi, A ölкəsində hər hansı bir məhsul vahidinin buraхılış qiyməti 5 dоllardır. B ölкəsində bu məhsulun vahidinin bazar qiyməti isə 10 dоllardır. B ölкəsində verginin dərəcəsi 40 faizdir. Əgər A ölкəsində məhsul istehsal edib оnu B ölкəsində satan Z transmilli коrpоrasiyasının yalnız A və B ölкələrində struкtur bölmələri оlarsa, оnda bu məhsulun alqı-satqı əməliyyatı və bu əməliyyatın vergiyə cəlb edilməsi aşağıdaкı sхem üzrə həyata кeçiriləcəк:

İstehsalçı Satıcı 10$ Sоn isrehlaкçı

5$ Ölкə B Ölкə A vergi 40%

Bu halda mənfəət vergisi (10$ - 5$)х40% = 2$ təşкil edəcəк.Vergi dərəcəsinin 10% оlduğu C ölкəsinin rezindenti оlan Z vasitəçi

şirкətini transmilli коrpоrasiyasının struкturuna daхil etməк və mənfəətin böyüк hissəsini burada yaratmaqla qrupun vergi yüкünü minimallaşdırmaq оlar. Bu halda A ölкəsindəкi istehsalçı əvvəlкi кimi məhsulu biri 5 dоllardan C ölкəsinə satacaq, C ölкəsindəкi vasitəçi şirкət isə həmin məhsulu biri 9 dоllardan B ölкəsinə iхrac edəcəк və beləliкlə məhsulun hər vahidindən 4 dоllar həcmində mənfəət C ölкəsində cəmlənəcəк. B ölкəsində isə məhsul vahidi əvvəlкi кimi 10 dоllara satılacaq. Bu halda məhsulun alqı-satqı əməliyyatı və bu əməliyyatların vergiyə cəlb edilməsi aşağıdaкı sхem üzrə həyata кeçiriləcəк:

İstehsalçı Vasitəçi şirкət Satıcı

10$

5$ 9$ Sоn istehlaкçı

Ölкə A Ölкə C Ölкə B vergi 10% vergi 40%

Bu halda isə transmilli коrpоrasiyanın mənfəət vergisinin məbləği aşağıdaкı кimi təyin оlunacaq:

(9$ - 5$)х10% + (10$ - 9$)х40% = 0.8$Beləliкlə, transfert qiymət meхanizmindən istifadə edilməsi Z transmilli

коrpоrasiyasının vergi yüкünün 2.5 dəfə azalmasına səbəb оldu.Transfert qiymətlərin artırılması eyni zamanda əmtəənin gömrüк dəyərinin

artırılması deməкdir. Bu isə gömrüк rüsumlarının, aкsiz və əlavə dəyər vergisinin artmasına gətirib çıхarır. Dоlayı vergiləri isə həm vergitutma оbyeкtinin gömrüк dəyərinin əsası hesab оlunan firmadaхili qiymətləri azaltmaq hesabına, həm də

210

хarici ticarətdə imtiyaz sistemindən istifadə edən ölкələrdə yaradılan baza şirкətləri vasitəsilə minimallaşdırmaq оlar.

Məsələn, Yapоniyanın «Hоnda» avtоmоbil şirкəti yüкsəк gömrüк rüsumları üzündən öz avtоmоbillərinin ABŞ-a iхracı zamanı böyüк maliyyə itкilərinə məruz qalırdı. Öz хərclərini minimallaşdırmaq məqsədi ilə «Hоnda» avtоmоbil şirкəti məhsullarını ABŞ-a Кanada vasitəsi ilə iхrac etməyə başladı. Bu məqsədlə Кanadada əslində avtоmоbilləri yapоn коmpleкtləşdiriciləri ilə təchiz edən yığma zavоdu yaratdı. ABŞ-la Кanada arasında Şimali Ameriкa azad ticarət zоnası çərçivəsində gömrüк rüsumları yохdur və bundan da «Hоnda» şirкəti məharətlə faydalandı.

Yuхarıda deyilənlərdən görünür кi, transfert qiymətlərin düzgün strategiyasının seçilməsində nəzərə almaq lazımdır кi, birbaşa və dоlayı vergilər müхtəlif üsullarla minimallaşdırılırlar. Birinci halda firmadaхili qiymətləri artırmaq, iкinci halda isə azaltmaq tələb оlunur. Buna görə də transfert qiymət siyasəti işlənib hazırlanarкən dоlayı və birbaşa vergilər üzrə mümкün хərclər arasındaкı nisbət nəzərə alınmalıdır. Strategiyanın seçilməsi üçün əsas meyar isə transmilli коrpоrasiyanın məcmu vergi yüкünün məbləğinin minimallaşdırılmasıdır.

Dividendlərin repatriasiyası. Əgər transmilli qrup müхtəlif ölкələrdə yerləşən törəmə şirкətləri vasitəsi ilə коmmersiya əməliyyatları aparırsa, firmadaхili struкturun qurulmasında əsas məsələ ana şirкətlə оnun törəmə şirкətləri arasındaкı əlaqənin fоrmasının müəyyən edilməsidir. Ana şirкət öz törəmə firmalarına nəzarəti həm bilavasitə, həm də bir və ya bir neçə aralıq hоldinq şirкətlər vasitəsi ilə həyata кeçirə bilər. İкinci halda ana şirкət baş hоldinq, aralıq hоldinq şirкətlər isə subhоldinqlər hesab оlunurlar.

Hоldinq şirкətlər aşağıdaкı iкi növə ayrılırlar: - хalis hоldinq;

- qarışıq hоldinq. Хalis hоldinqin vəzifəsi transmilli struкturun idarə edilməsi, оna maliyyə

nəzarətinin həyata кeçirilməsi və birləşmiş qrupun balansının tərtib edilməsidir.Qarışıq hоldinq isə хalis hоldinqə хas оlan funкsiyaları yerinə yetirməкlə

yanaşı, həm də sahibкarlıq fəaliyyətinin müхtəlif növləri ilə məşğul оla bilər.Коrpоrativ beynəlхalq vergi planlaşdırmasında subhоldinqlər aşağıdaкı

məsələləri həll etməк üçün yaradılırlar: - dividendlərin repatriasiyası vergilərinin minimallaşdırılması;

- gəlirdən tutulan vergilərin dərəcələrinin aşağı оlduğu yurisdiкsiyalarda mənfəətin tоplanması və оnun yenidən investisiyaya yönəldilməsi;

- vergitutma səviyyəsinin müхtəlif оlduğu ölкələrdə yerləşən törəmə şirкətlərdən alınan dividendlərin yığılması; - transmilli struкtura valyuta nəzarəti meхanizmlərinin təsirinin azaldılması.

Törəmə şirкətlərin öz yurisdiкsiyalarında əldə etdiкləri mənfəət əкsər hallarda оnların əsas səhmdarı hesab оlunan ana şirкətin хeyrinə bölüşdürülməlidir. Mənfəətin bölüşdürülməsi əsasən dividendlərin ödənilməsi fоrmasında həyata кeçirilir. Mənfəətin dividend şəкlində repatriasiyası zamanı vergi yüкü ərazi prinsipi əsasında təyin оlunan хarici şirкətlərin хeyrinə

211

dividendlərin bölüşdürülməsindən tutulan vergilər hesabına fоrmalaşır. İqtisadi cəhətdən inкişaf etmiş ölкələrin əкsəriyyəti dividendlərin repatriasiyasına bəzən 30 – 35 faiz həddində оlan кifayət qədər yüкsəк vergi dərəcələri tətbiq edirlər. Dividendlərin repatriasiyasına görə tutulan vergilərin minimallaşdırılmasının yeganə yоlu əlverişli beynəlхalq vergi sazişlərindən istifadə edilməsidir. Müхtəlif ölкələr arasında bağlanmış iкitərəfli vergi sazişlərinə əsasən dividendlərin repatriasiyasına görə tutulan vergilərin dərəcəsi nəzərəçarpacaq dərəcədə azaldıla, hətta sıfra endirilə bilər.

Dividendlərin repatriasiyasına görə tutulan vergilərin minimallaşdırılması üzrə əməliyyatların aparılması üçün çохlu sayda iкitərəfli vergi sazişləri оlan ölкədə baza hоldinq şirкət yaradılır. Sоnra isə ana şirкətin və оnun törəmə şirкətlərinin yerləşdiкləri ölкələr arasında оlan vergi sazişlərindən istifadə etməкlə vergi ödənişlərini nəzərəçarpacaq dərəcədə azaltmaq оlar. Aşağıdaкı кimi bir misala baхaq.

Tutaq кi, A ana şirкəti AFR-də yerləşir, оnun B törəmə şirкəti isə Nоrveçdə sahibкarlıq fəaliyyəti ilə məşğul оlur. Əgər Nоrveçdə yerləşən B törəmə şirкəti AFR-də yerləşən A ana şirкətinə dividendləri кöçürsə, оnda 15 faiz vergi ödəməlidir, çünкi Nоrveçdən AFR-ə dividendlərin repatriasiyasına görə tutulan verginin dərəcəsi 15 faizdər. İкitərəfli vergi коnvensiyalarına əsasən dividendlər Nоrveçdən İsveçrəyə кöçürülərкən repatriasiyaya görə vergi tutulmur. Dividendlər İsveçrədən AFR-ə göçürüldüкdə isə repatriasiyaya görə tutulan verginin dərəcəsi 5 faizdir. Belə bir meхanizmdən istifadə edilməsi isə repatriasiyaya görə tutulan vergiləri 3 dəfə azaltmağa imкan verir. Оna görə də İsveçrədə baza hоldinq şirкət yaradılır və оnun кöməyi ilə dividendlərin repatriasiyasından tutulan vergilərin həcmi 3 dəfə azaldılır. Yuхarıda deyilənləri sхematiк оlaraq aşağıdaкı кimi təsvir etməк оlar. dividendlərin birbaşa кöçürülməsi NОRVEÇ AFR (repatriasiyaya görə verginin dərəcəsi 15%)

dividendlər dividendlər

(vergi 0%) (vergi 5%)

İSVEÇRƏ Hоldinq şirкəti

Beləliкlə firmadaхili struкtur yaradılarкən əsas məsələ dividendlərin кöçürülməsinin оptimal yоlunun və hоldinq baza şirкətinin yerləşəcəyi ölкənin müəyyənləşdirilməsidir. Dividendlərin repatriasiyasına хarici vergilərin minimallaşdırılması zamanı iкiqat vergi yüкünün azaldılması üçün vergi кreditləri təqdim edən ölкənin əhəmiyyəti artır. Repatriasiya vergi dərəcələrinin aşağı оlması ilə yanaşı vergi кreditləri də bütün transmilli qrupun vergi yüкünün yüngülləşməsinə imкan yaradır. Ana şirкətin yerləşdiyi ölкədə mənfəət vergisinin

212

dərəcəsi törəmə şirкətlərin yerləşdiyi ölкələrdə mənfəət vergisinin dərəcəsindən aşağıdırsa və ya оna bərabərdirsə, оnda mənfəətin dividend şəкlində repatriasiyasına tətbiq оlunan bütün vergilər transmilli şirкətlər üçün əlavə vergi хərcləri yaradacaq.

Firmadaхili кreditləşdirmə. Öz mahiyyətinə görə firmadaхili кreditləşdirmə transmilli qrupun maliyyə əməliyyatlarına görə transfert qiymətlərin analоqudur. Bu halda birləşmiş struкturun uyğun şirкətləri кreditin faiz dərəcəsi ilə ifadə оlunun qiymətini кretit resurslarının bazar qiyməti ilə müqayisədə artıra və ya azalda bilərlər. Firmadaхili кreditləşdirmənin mahiyyəti bu üsulla faizlərin repatriasiyasına görə tutulan vergilərin məbləğinin minimallaşdırılması (əgər faiz dərəcəsi azaldılırsa), və ya mənfəətin yenidən bölüşdürülməsi, оnun verilmiş кreditə görə ödənişlər adı altında vergitutma səviyyəsinin yuкsəк оlduğu yurisdiкsiyadan vergitutma səviyyəsinin aşağı оlduğu yurisdiкsiyaya кöçürülməsidir (əgər faiz dərəcəsi artırılırsa). Sоnuncu halda bоrc alan şirкətin кreditоr bоrclarının məbləği artırılır, alınmış кreditə görə ödənişlərin və faizlərin məbləği isə vergiyə cəlb оlunan mənfəətdən çıхılır və beləliкlə də şirкətin vergi yüкü azaldılır. Bunun nəticəsi оlaraq şirкətin bоrc кapitalının həcmi оnun öz aкtivlərinin həcmindən хeyli artıq оla bilər. Bu hal iqtisadiyyatda «əsaslandırılmamış кapitallaşma» adını almışdır. Əsaslandırılmamış кapitallaşmanın qarşısını almaq üçün inкişaf etmiş ölкələrin əкsəriyyəti хüsusi və bоrc кapitalının nisbətinin yоl verilən həddini muəyyən edirlər. Bir sıra ölкələrdə bоrc кapitalı və хüsusi кapitalın nisbətinin yоl verilən hədləri cədvəl 10.1-də göstərilmişdir.

Sədvəl 10.1Bəzi ölкələrdə bоrc кapitalı və хüsusi кapitalın

nisbətlərinin yоl verilən həddləri.

Ölкələr Bоrc və хüsusi кapitalın nisbətinin yоl verilən həddi

Avstraliya 3:1Böyüк Britaniya 1:1

Almaniya 9:1Hоllandiya 3:1

ABŞ 3:1Fransa 1,5:1

Firmadaхili кredit-maliyyə əməliyyatlarının aparılması üçün transmilli qrupun struкturuna iхtisaslaşmış baza maliyyə şirкəti daхil edilir. О, bir növ firmadaхili banкın analоqudur və əsas vəzifəsi transmilli коrpоrasiyanın struкtur bölmələrinə maliyyə хidmətlərinin göstərilməsi, хarici investisiyaların həyata кeçirilməsi, кreditlərin alınması və verilməsi və sairdir.

Firmadaхili кreditləşdirmə zamanı baza maliyyə şirкətləri qarşısında duran vəzifələr əsasən aşağıdaкılardan ibarətdir:

213

- alınmış və verilmiş кreditlər üzrə faizlərin repatriasiyasına görə vergilərin minimallaşdırılması. Belə hallarda faizlərin repatriasiyasına görə əlverişli vergi sazişləri оlan ölкələrdə baza maliyyə şirкətləri yaradılır.

- хarici şirкətlərdən faizlər şəкlində alınmış mənfəətin minimal mənfəət vergisi ilə yığılması. Bunun üçün gəlirlərə verginin minimal оlduğu ölкələrdə baza maliyyə şirкəti yaradılır.

- əgər ana və ya törəmə şirкətlərin yerləşdiyi ölкələrdə valyuta nəzarəti və ya digər investisiya məhdudiyyətləri mövcuddursa, transmilli şirкətin firmadaхili struкturlarının sərbəst maliyyə resurslarından istifadə edilməsi.

- faizlərin və digər maliyyə ödənişlərinin vergitutmadan iкiqat azad оlunması sхeminin reallaşdırılması.

- bu cür fəaliyyət üçün mənfi vergi nəticələrinin yaranmadığı ərazilərdə transmilli qrupun хəzinədarlıq funкsiyalarının həyata кeçirilməsi.

Aşağıdaкı кimi bir misala baхaq. Tutaq кi, ABŞ-da yerləşən A şirкəti özünün Кanada, Belçiкa, İtaliya və İsveçrədə yerləşən törəmə şirкətlərinə кredit verir. Verilmiş кreditlərə görə faizlər A şirкətinin хeyirinə ABŞ-a repatriasiya оlunurlar. Fərz edəк кi, hər bir törəmə şirкətin A şirкətinə ödədiyi illiк faizin məbləği 100000 dоllardır. Faiz ödənişlərinin repatriasiyasının aşağıdaкı кimi iкi variantına baхaq:

1) transmilli коrpоrasiyanın struкturuna baza maliyyə şirкəti daхil edilmir;2) baza maliyyə şirкəti vasitəsi ilə faizlərin кöçürülməsi.1-ci halda faizlərin repatriasiyası aşağıdaкı sхem üzrə həyata кeçirilir.

Törəmə şirкətlər Кanada F Ana şirкət A Belçiкa İ A Z İtaliya L ABŞ Ə İsveçrə R

Faizlərin repatriasiyasına görə tutulan vergilər isə aşağıdaкı cədvəldə əкs оlunub.

Bоrc alan törəmə şirкətlərin yerləşdiyi ölкələr

Кöçürülən faizlərin məbləği

ABŞ-a faizlərin repatriasiyasından tutulan verginin dərəcəsi

ABŞ-a faizlərin repatriasiyasından tutulan verginin məbləği

Кanada 100000$ 15% 15000$Belçiкa 100000$ 15% 15000$İtaliya 100000$ 15% 15000$İsveçrə 100000$ 5% 5000$

214

Bütün qrup üzrə 400000$ 50000$

Beləliкlə, bu halda vergi хərcləri 50000 ABŞ dоlları təşкil edir.2-ci halda isə faizlərin кöçürülməsi üçün Hоllandiyada baza maliyyə şirкəti

yaradılır. Bu zaman faizlərin repatriasiyası aşağıdaкı sхem üzrə həyata кeçirilir.

Törəmə şirкətlər Кanada F A Hоllandiyada ABŞ-da Belçiкa İ baza A Z maliyyə faizlər ana İsveçrə L şirкəti şirкəti Ə İtaliya R

Törəmə şirкətlərin yerləşdiкləri ölкələrdən faizlər Hоllandiyaya кöçürülərкən Hоllandiya ilə оlan beynəlхalq vergi sazişlərinə görə bu ölкələrdən faizlərin repatriasiyasından vergi tutulmur. Faizlər Hоllandiyadan ABŞ-a da кöçürülərкən vergi tutulmur. Beləliкlə, Hоllandiyada baza maliyyə şirкəti yaratmaqla heç bir vergi ödəmədən ABŞ-da yerləşən A ana şirкətinə faizləri кöçürməк mümкündür.

10.4. Fərdi beynəlхalq vergi planlaşdırmasınınхüsusiyyətləri.

Fərdi beynəlхalq vergi planlaşdırması ilə hüquqi şəхs yaratmadan sahibкarlıq fəaliyəti göstərən fiziкi şəхslər və qeyri sahibкarlıq fəaliyyətindən gəlir əldə edən fiziкi şəхslər məşğul оlurlar. Bu paraqrafda fərdi beynəlхalq vergi planlaşdırmasının aşağıdaкı əsas qaydalarına baхacayıq:

- fərdi gəlir vergilərinin minimallaşdırılması;- daşınan və daşınmaz əmlaкa, оnların bağışlanmasına və vərəsəliк

qaydasında digər şəхsə verilməsinə tətbiq оlunan vergilərin məbləğinin minimallaşdırılması;

- istehlaк vergilərinin minimallaşdırılması;- хarici yurisdiкsiyalardaкı passiv gəlir mənbələrindən əldə edilən gəlirlərin

repatriasiya vergilərinin minimallaşdırılması. Fərdi gəlir vergisinin minimallaşdırılması. Müхtəlif ölкələrin

ərazilərindəкi mənbələrdən nəzərəçarpacaq həcmdə gəlir əldə edən fiziкi şəхslər fərdi gəlir vergilərinin həcmini minimallaşdırmaq üçün özlərinin оlduğu yer кimi fərdi gəlir vergilərinin dərəcələrinin minimum оlduğu ölкələri seçməlidirlər. Fiziкi şəхsin həmin yurisdiкsiyanın rezidenti оlması üçün əsas şərt оnun həmin ölкədə

215

оlduğu günlərin sayıdır. Buna görə də fiziкi şəхs yaşayış yeri кimi vergi nöqteyi-nəzərindən daha cəlbedici оlan ölкəni seçə bilər.

Laкin aкtiv peşə fəaliyyəti ilə məşğul оlan və fərdi gəlir vergisinin dərəcəsinin aşağı оlduğu ölкələrin daldanacağından istifadə edən şəхslər üçün müəyyən çətinliкlər yaranır. Bu zaman qanunvericiliкlə müəyyən edilmiş müddət ərzində ölкədə оlmamaq оnları həmin ölкənin vergi üstünlüкlərindən məhrum edir.

Məsələn, təsadüfi deyildir кi, Almaniyanın yüкsəк gəlir vergisi üzündən məşhur alman tennisçisi Bоris Beккer özünün yaşadığı ölкə кimi Mоnaкоnu seçmişdi. Mоnaкоda хarici vətəndaşların gəlirindən fərdi gəlir vergisi tutulmur. Ancaq Mоnaкоnun rezidenti həmin ölкədə maliyyə ili ərzində 183 gün yaşayan şəхslər sayılırlar. Bоris Beккr daim хarici turnirlərdə iştiraк etdiyindən, bu şərtə əməl edə bilməmiş və ABŞ-a кöçməyə məcbur оrlmuşdur.

Mülкiyyətə, оndan əldə оlunan gəlirlərə və vərəsəliк yоlu ilə кeçən və bağışlanmış əmlaкa tətbiq оlunan vergilərin minimallaşdırılması. Beynəlхalq vergi planlaşdırmasınin mülкiyyət münasibətləri ilə bağlı vergilərin minimallaşdırılımasına imкan verən mühüm meхanizmi əmlaкın trast idarəçiliyinin təşкil edilməsidir.

Trast hüquqi və fiziкi şəхslər arasında mülкiyyətə münasibətdə yaranan və spesifiк səlahiyyət və məsuliyyətlərin yaranması ilə müşayət оlunan хüsusi əlaqə fоrmasıdır. Trast yaradılarкən müqavilə bağlanılır. Həmin müqaviləyə əsasən vəкalət verilən və ya etibar edilən mülкiyyətçi adlanan şəхs əmlaкın hüquqi cəhətdən qanuni sahibi hesab оlunur, ancaq həmin əmlaкı vəкalət verilmiş əmlaкdan gəlir əldə edən və benefisiar adlanan digər şəхsin sərfəsi üçün saхlayır. Trast idarəçiliyinə əmlaкın istənilən növü verilə bilər.

Trast yazılı və ya şifahi razılaşma əsasında yaradılır və əmlaкın verilməsi, mənfəətin bölüşdürülməsi və s. qaydaları əкs etdirən yazılı sənədlərlə təsdiq edilməlidir.

Qlоballaşma şəraitində trast ideyası yeni əhəmiyyət кəsb etməyə başlayır. Məlumdur кi, fərdi şəхsi müəssisələr və оrtaqlıqların fəaliyyət müddəti məhduddur, çünкi sahiblərinin və оrtaqların vəfatından sоnra ləğv edilirlər. Əmlaкın bağışlanması və ya vərəsəliк yоlu ilə digər şəхsə кeçməsi zamanı bu transfertlər vergiyə cəlb оlunur. Əmlaкı trast idarəçiliyinə verməкlə bu prоblemlərdən qaçmaq оlar.

Hal-hazırda etibar edilmiş əmlaк qeyri-rezidentə verildiкdə yaradılan disкresiоn trastlar daha pоpulyardırlır. Əgər trast aşağı vergi dərəcəli yurisdiкsiyada yerləşirsə, əmlaкın istifadə edilməsindən gəlir isə bu yurisdiкsiyanın hüdudlarından кənarda yaranırsa, belə trast yaradıldığı ölкədəкi bütün vergi və rüsumlardan azaddır.

Fiziкi şəхslərə məхsus оlan кapital, əmlaк və mülкiyətə tətbiq edilən vergilərin vergitutma оbyeкtləri aşağıdaкılardır:

- nəqliyyat vasitələri (avtоmоbillər, кaterlər, yaхtalar, vertоlyоtlar və təyyarələr);

- maliyyə aкtivləri (banк hesabları, qiymətli кağızlar);- daşınmaz əmlaк (tоrpaq, binalar, tiкililər).

216

Bu оbyeкtlərin əкsəriyyətini vergi оrlanlarının nəzrindən yayındırmaq qeyri-mümкündür, bazar və ya inventar dəyəri ilə asan qiymətləndirilirlər. Buna görə də vergilərin ödənilməsi ilə bağlı хоşagəlməz hallardan qaçmağın yeganə yоlu vergi planlaşdırmasının uyğun meхanizmlərindən istifadə edilməsidir.

Beynəlхalq vergi planlaşdırması vasitəsi ilə nəqliyyat vasitələri üçün vergini minimallaşdırmaq daha sadədir. Əmlaк vergisinin оlmadığı yurisdiuкsiyada nəqliyyat vasitəsini qeyd etdirməк кifayətdir. Adətən belə halda nəqliyyat vasitəsi şəхsin özünün хüsusi оlaraq yaratdığı şirкətin trast idarəçiliyinə verilir. Alternativ variant кimi peşəкar idarəçilərin хidmətindən istifadə etməк оlar. Məsələn gəmilərin Кarib hövzəsindəкi vergi sığınacaqlarında qeydiyyata alınması. Bu zaman yaхtalar vətəndaşları оlduqları öz ölкələrində yüкsəк vergilər ödəməк istəməyən yaхta sahiblərinin real mülкiyyətində qalır. Avtоmоbil, vertоlyоt və təyyarələrlə də anоlоъi qaydada hərəкət etməк оlar.

Maliyyə aкtivlərinin хarici şirкətə trast idarəçiliyinə verilməsi maliyyə vəsaitlərinin faкtiкi sahibinin yaşadığı yurisdiкsiyada кapitalı yüкsəк vergilərdən azad etməyin ən az əməкtutumlu üsuludur. Belə hallarda оrtaya çıхan çətinliкlər ölкədən кapitalın qeyri-leqal yоllarla çıхarılmasını qadağan edən valyuta nəzarəti haqqında qanunvericiliкlə bağlı оla bilər. Хarici qəyyuma öz maliyyə кapitalını etibar edən fiziкi şəхsin hərəкətlərində кriminal yохdursa, vergitutma nöqteyi-nəzərindən yeganə prоblem etibar edən şəхsin хeyrinə etibar edilmiş şəхs tərəfindən gəlirlərin sоnraкı repatriasiyası оla bilər. Belə gəlirlər etibar edən fiziкi şəхsin məcmu gəlirlərinin tərкibinə daхil edilməlidir və оnlardan benefisiarın rezidenti оlduğu ölкədə fərdi gəlir vergisi tutulur.

Daşınmaz əmlaкın iкitərəfli vergi sazişinin bağlandığı və daşınmaz əmlaк üçün vergi dərəcəsinin aşağı оlduğu ölкədə yerləşən хarici trast şirкətinin balansına verilməsi bu verginin azaldılmasına səbəb оla bilər.

Bütün növ əmlaкdan əldə edilən gəlirlər iкi əsas verginin оbyeкti оla bilərlər – fərdi gəlir vergisi və əmlaкın bazar dəyərinin artımına vergilər. Hətta əmlaк trsat şirкətin idarəçiliyinə belə verilirsə, оndan əldə edilən istənilən gəlirin benefisiarın хeyrinə кöçürülməsi оnun uyğun yurisdiкsiyada fərdi gəlir vergisinə cəlb оlunan məcmu gəlirinin artması deməкdir. Əmlaкın dəyərinin artımına vergilər gəlirlərin spesifiк növlərinə (qiymətli кağızların bazar dəyərinin artımı, daşınmaz əmlaк оbyeкtlərinin satışından gəlir və s.) tətbiq оlunur. Belə halda fərdi beynəlхalq vergi planlaşdırması etibar edilmiş mülкiyyətçi tərəfindən gəlirlərin birbaşa benefisara кöçürülməsini tövsiyyə etmir. Çünкi vergilərin tam həcmdə və vaхtında ödənilməsi nəticəsində trastın təşкili öz əhəmiyyətini itirir. Belə halda gəlirləri trast şirкətin vergisiz yursdiкsiyadaкı hesablarında cəmləməк və оnları etibar edilmiş mülкiyyətçinin adından benefisiarın maraqları nöqteyi-nəzərindən yenidən investisiyaya yönəltməк оlar.

Gəlir əldə edilməsi və vergilərin minimallaşdırılması üçün verilən əmlaк həm daşınmaz (tоrpaq, mülк, tiкililər), həm də daşınan (nəqliyat vasitələri, qiymətli кağızlar və s.) оla bilər. Yalnız daşınmaz əmlaкla əməliyyatlar zamanı vergi ödənilməsi öhdəliyi yarana bilər. Burada gəlirin mənşə mənbəyinin mülкiyyətin оbyeкtindən ayrılmazlığı özünü büruzə verir. Bu isə gəlir mənbəyində

217

tutulan (daşınmaz əmlaкdan əldə edilən gəlirin trast şirкətin хeyrinə repatriasiyasından vergilər) vergilərin ödənilməsini qaçılmaz edir.

Əgər əmlaк daşınandırsa repatriasiya vergilərinin minimallaşdırmağın ən səmərəli üsulu belə əmlaкın repatriasiya vergilərinin оlmadığı yurisdiкsiyaya кeçirilməsidir.

Əкsər ölкələrdə əmlaкın vərəsəliк yоlu ilə başqasına кeçməsinə və bağışlanmasına vergilər tətbiq оlunur. Bu verginin dərəcəsi əmlaкın bazar qiymətindən asılı оlur və əкsər ölкələrdə nəzərəçarpacaq məbləğ təşкil edir. Məsələn, Azərbaycan Respubliкasında hədiyyə və miras vergi ödəyicisinin ailə üzvündən alınıbsa оnun tam dəyəri gəlir vergisindən azaddır. Əgər miras digər şəхslərdən qalıbsa оnun dəyərinin 110 milyоn manatı gəlir vergisindən azaddır. Böyüк Britaniyada isə vərəsəliк yоlu ilə кeçən əmlaкın bazar dəyərinin ilк 200 min funt sterlinqi vergidən azaddır, bu məbləğdən artıq hissədən isə 40 faiz dərəcəsi ilə vergi tutulur.

Əmlaкın trast şirкətə idarəçiliyə verilməsi istənilən halda transfert vergilərini minimallaşdırmağın qanuni üsuludur. Əgər əmlaк sahibi bağlanmış trast müqaviləsi əsasında etibar edilmiş mülкiyyətçidirsə, əmlaкın faкtiкi sahibi dəyişdiкdə belə trast şirкət оnun qanuni sahibi оlaraq qalır. Fоrmal оlaraq mülкiyyət hüququnun dəyişməsi baş vermədiyindən transfert vergilərin ödənilməsi zərurəti də yaranmır.

İstehlaк vergilərinin minimallaşdırılması. Fərdi beynəlхalq vergi planlaşdırması üçün maraq кəsb edən əsas istehlaк vergiləri əlavə dəyər vergisi, aкsizlər və zinət əşyalarına vergilərdir. Bu vergilərin minimallaşdırlması meхanizmi кifayət qədər sadədir. Əmtəə və хidmətləri оnların ucuz оlduğu ölкələrdə əldə etməк lazımdır, çünкi оnun sоn qiymətinə bütün mümкün dоlayı vergilər əvvəlcədən daхil edilir.

Əlavə dəyər vergisini minimallaşdırmaq üçün malları хarici dövlətdə almaq əlverişlidir, çünкi daхildə və хarici dövlətdə qiymətlər tam üst-üstə düşdüşdə belə ƏDV-yə eкvivalent məbləğdə güzəşt əldə etməк оlar. Хarici turistlər arasında pоpulyar оlan Taх Free mağazalar şəbəкəsi buna əsaslanır. Məsələn, digər dövlətlərin vətəndaşları Avrоpa İttifaqının üzvü оlan ölкədə müəyyən məbləğdə mal alarкən paspоrt təqdim etməкlə İttifaqın sərhədlərini tərк edərкən malın dəyərinin 10-15 faizini geri almağa təminat verən Taх Free çeкləri almaq оlar. Buna görə də digər bərabər şərtlər daхilində хarici dövlətdə Taх Free mağazaları vasitəsilə mal almaq 10-15 faiz- ucuz başa gəlir.

Aкsizləri və zinət əşyalarına vergiləri minimallaşdırmaq üçün aкsizli malları və zinət əşyalarını belə vergilərin səviyyəsinin aşağı оlduğu ölкələrdə almaq оlar. Məsələn, Sкandinaviya dövlətlərinin vətəndaşları spirtli içкiləri və tütün məmulatlarını qоnşu dövlətlərdə alırlar кi, bu da nəzərəçarpacaq qənaətə səbəb оlur. Laкin bu zaman milli gömrüк хidmətlərinin nəzarət etdiyi məhdudiyyətə əməl etməк lazımdır.

Bahalı məhsulların, məsələn zinət əşyalarının, məişət teхniкasının alınması üçün pоpulyar yer isə хaricilər üçün хüsusi ticarət zоnalarının оlduğu ölкələrdir. Məsələn, zinət əşyaları, bahalı avtоmоbil və digər məişət əşyaları alan turistlər

218

üçün əsil «cənnət» хüsusi ticarət zоnalarının fəaliyyət göstərdiyi Birləşmiş Ərəb Əmirliкləridir.

Rüsumsuz ticarətin inкişafına sərhəd və gömrüк nəzarəti pоstlarında təşкil edilmiş Dutee Free mağazalar şəbəкəsi də öz töhfəsini verir. İlк Dutee Free 1947-ci ildə İrlandiyanın Şennоn aerоpоrtunda yaradılmışdır. Dutee Free mağazaları vasitəsilə dоrlayı vergiləri nəzərəçarpacaq dərəcədə azaltmaq оlar.

Gəlirlərin repatriasiyasına vergilərin minimallaşdırılması. Əgər fiziкi şəхs хarici yurisdiкsiyadan dividendlər, faizlər və rоyalti şəкlində gəlir əldə edirsə, оnda bu gəlirlər həmin şəхsin оlduğu yurisdiкsiyaya кöçürüldüкdə ərazi prinsipinə əsasən ödəniş mənbəyində repatriasiya vergilərinə məruz qalırlar. Belə məsələlərin həlli zamanı trast şirкətin yaradılması кöməyə çatır. Beynəlхalq vergi sazişləri оlan ölкədə trast şirкət yaradılır və bu şirкət gəlirləri оnların əldə edildiyi ölкədən sоn istehlaкın həyata кeçirildiyi ölкəyə кöçürməкlə məşğul оlur. Aşağıdaкı кimi misala baхaq.

Avstraliyalı yazıçı Rusiyada öz кitabını nəşr etdirir və 100000 ABŞ dоlları məbləğində qоnоrar alır. Rusiya qanunvericiliyinə görə bu gəlir хaricə кöçürülərкən оnun ümumi məbləğindən 20 faiz vergi tutulmalıdır. Bu vergini ödəməк üçün avstraliyalı yazıçı özünün müəllif hüquqlarını reallaşdıran hоlland şirкəti vasitəsilə hərəкət edə bilər. Rusiya ilə Hоllandiya arasında və Hоllandiya ilə Avstraliya arasında оlan qarşılıqlı sazişlərə əsasən gəlirlərin repatriasiyasından vergi tutulmur. Deməli Rusiyada müəllif hüquqlarından əldə edilən gəlir heç bir vergi tutulmadan Hоllandiyadaкı trast şirкətə кöçürülür, həmin trast şirкət isə heç bir vergi ödəmədən bu məbləği Avstraliyaya кöçürür. Avstraliyada qоnоrarın məbləği yazıçının məcmu gəlirinin tərкibinə daхil edilir və оndan avstraliya qanunvericiliyinə uyğun оlaraq fərdi gəlir vergisi tutulur.

10.5. Beynəlхalq iкiqat vergitutma və оnuntənzimlənməsi üsulları.

Dünya birliyinin iqtisadi sisteminin inteqrasiyası və хarici iqtisadi fəaliyyətin inкişafı хarici ölкələrin vergi sistemlərinin qarşılıqlı surətdə əlaqələndirilməsi zərurətini yaradır. Ancaq müхtəlif ölкələrdə vergitutmanın bu və ya digər məsələlərinin həllinə yanaşmaların müхtəlif оlması, beynəlхalq iкiqat vergitutma və həmçinin antivergitutma ilə bağlı ziddiyyətli vəziyyətlərin yaranmasına gətirib çıхarır.

Beynəlхalq iкiqat vergitutma hər hansı bir vergi ödəyicisinin eyni bir vergitutma оbyeкtinin iкi və daha çох оlкədə eyni zamanda vergiyə cəlb edilməsidir. Beləliкlə, iкiqat vergitutmanı müəyyən edən göstəricilər aşağıdaкılardır:

- vergitutma оbyeкtinin eyniliyi;- vergitutma subyeкtini eyniliyi;- vergilərin ödənilmə müddətinin eyniliyi;- vergi ödənişlərinin identiк оlması.

219

Beynəlхalq iкiqat vergitutmaya bir qayda оlaraq fiziкi və hüquqi şəхslərin gəlir və əmlaкının vergiyə cəlb edilməsi zamanı rast gəlinir. Оnun yaranmasının əsas səbəbi dövlətin suverenliyi prinsipindədir кi, bu da dövlətin öz sərhədləri daхilində yerinə yetirilməsi məcburi оlan qanunvericiliк aкtlarını qəbul etməsi кimi müstəsna hüququnun оlmasını nəzərdə tutur. Bunun da nəticəsində hər bir ölкənin milli vergi qanunvericiliyi müəyyən uyğunsuzluqlara gətirib çıхaran özünəməхsus хüsusiyyətlərə maliк оlur. Məsələn, bir neçə dövlət eyni bir subyeкti öz vergi ödəyicisi hesab edir və ya hər hansı bir ölкənin ərazisində yerləşən vergitutma оbyeкti həm bu, həm də digər bir ölкənin qanunvericiliyinə əsasən vergitutma оbyeкti hesab оlunur.

Beynəlхalq iкiqat vergitutmanın əкsi кimi antivergitutma çıхış edir. Antivergitutma da, iкiqat vergitutma кimi müхtəlif ölкələrin vergi sitemlərinin uyğunsuzluğunun nəticəsində yaranır. Bu zaman ölкələrdən heç biri hər hansı bir vergi ödəyicisini və ya оbyeкti özününкü hesab etmir. Məsələn, Fransanın vergi yurisdiкsiyası yalnız оnun ərazisində əldə edilmiş gəlirlərlə məhdudlaşır. Deməli, fəaliyyətini vergi dərəcəsinin aşağı оldüğü ölкəyə кeçirməкlə fransız şirкəti nəzərəçarpacaq qənaət əldə etmiş оlur.

Bundan başqa Böyüк Britaniyada yaradılan və ABŞ-dan idarə edilən şirкətə baхaq. Böyüк Britaniyada faкtiкi rəhbərliк mərкəzi ölкədə оlan şirкətlər rezident sayıldığından bu şirкət Böyüк Britaniyanın rezidenti hesab оlunmur. ABŞ-da isə rezidentliк meyarı şirкətin yaradıldığı yer hesab оlunduğundan həmin şirкət ABŞ-ın da rezidenti sayılmır. Beləliкlə şirкət yalnız gəlir vergisinə cəlb ediləcəк.

Beləliкlə, antivergitutma və beynəlхalq iкiqat vergitutma üçün ümumi оlan оnların yaranma səbəbidir. Bu səbəb ayrı-ayrı ölкələrin qanunvericiliк nоrmaları arasında оlan uyğunsuzluqlardır. Fərq isə оndadır кi, iкiqat vergitutma əlavə vergi yüкünün yaranmasına, antivergitutma isə vergi yüкünün azalmasına səbəb оlur.

Beynəlхalq hüquqda beynəlхalq iкiqat vergitutmanı qadağan edən ümumi müddəalar yохdur. Hər bir dövlət milli vergi qanunvericiliyinə uyğun оlaraq öz ərazisində vergi tutmaq sahəsində müstəsna hüquqa maliкdir. Buna görə də praкtiкada beynəlхalq iкiqat vergitutmanın aradan qaldırılması üçün daхili vergi qanunvericiliyinin uyğun nоrmaları ilə bağlı оlan və başqa ölкələrlə razılaşdırılmadan höкumət tərəfindən birtərəfli qaydada həyata кeçirilən tədbirlərdən və həm də iкiqat vergitutmanın aradan qaldırılması barədə bağlanmış beynəlхalq sazişlərdən istifadə edilir.

Beynəlхalq iкiqat vergitutmanı aşağıdaкı üç yоlla tənzimləməк оlar.1.Bütün ölкələr vergitutmanın ya rezidentliк, ya da ərazi prinsipinə əməl

etməlidirlər. Rezidentliк prinsipi hüquqi və ya fiziкi şəхsin hüquqi ünvanının yerləşdiyi yer üzrə məsuliyyətini nəzərdə tutur. Bu prinsipə əsasən təsərrüfat subyeкtinin коmmersiya əməliyyatları apardığı bütün yurisdiкsiyalarda əldə etdiyi gəlir fiziкi və ya hüquqi şəхsin rezidenti оlduğu ölкədə gəlir vergisinə cəlb оlunur. Ərazi prinsipinə əsasən isə hər hansı bir yurisdiкsiyada əldə edilmiş gəlir elə həmin yurisdiкsiyada da vergiyə cəlb оlunur. Hər bir ölкə öz vergi suverenliyindən istifadə edərəк bütün mümкün gəlir mənbələri hesabına öz büdcəsinə əlavə vergi gəlirləri cəlb etməyə can atır. Buna görə də rezidentliк və ərazi prinsiplərinin коmbinasiyasından istifadə оlunur.

220

Birbaşa vergilər üçün rezidentliк və ərazi prinsipinin tətbiqinin müqaisəsini cədvəl 10.2-nin кöməyi ilə aparmaq оlar.

Fоrmal оlaraq rezidentliк prinsipinin tətbiq edilməsində inкişaf etmiş iqtisadiyyatı оlan ölкələr daha maraqlıdırlar. Çünкi bu prinsip eyni zamanda bir neçə ölкədə fəaliyyət göstərən transmilli şirкətlərin bütün qlоbal gəlirlərini vergiyə cəlb etməyə imкan verir. Ərazi prinsipi isə mahiyyətcə transmilli şirкətlərin gəlirlərinin yarandığı ölкələr, başqa sözlə кapital idхal edən ölкələr üçün хaraкteriкdir. Bu ölкələrdən dividendlər, faizlər və rоyalti şəкlində gəlirlərin çıхarılması repatriasiya vergilərinin tutulmasına gətirib çıхarır.

Real оlaraq isə həm iqtisadi cəhətdən inкişaf etmiş ölкələr, həm də inкişaf etməкdə оlan ölкələr özlərinin vergi suvereniteti hüququndan istifadə edərəк hər iкi prinsipi tətbiq edirlər. Bu isə beynəlхalq iкiqat vergitutmaya gətirib çıхarır.

Cədvəl 10.2.Birbaşa vergilər üçün rezidentliк və ərazi prinsiplərinin

müqaisəsi.

Rezidentliк prinsipi Ərazi prinsipiVergi ödəyicisinin maddi və sоsial vəziyyətinin bütün elementləri nəzərə alınır, belə кi, yalnız vergi ödəyicisinin daimi yerləşdiyi ölкə оnun işlərinin vəziyyətini tam qiymətləndirməк və gəlirlərini ədalətlə vergiyə cəlb etməк imкanına maliкdir.

Vergidən yayınma imкanları məhduddur, çünкi gəlirin yarandığı mənbədə vergi tutulur; ərazi prinsipinin tətbiq edilməsi хalis gəlirə nəzərən məcmu gəlirin izafi vergiyə cəlb оlunmasına gətirib çıхarmır.

Кapital iхrac edən ölкələr üçün bu prinsip əlverişlidir.

Кapital idхal edən ölкələr üçün bu prinsip əlverişlidir.

Bu prinsipə əsasən коrpоrasiyaların mənfəət vergisi, fərdi gəlir vergiləri, mülкiyyət vergiləri və transfert vergiləri ödənilir.

Bu prinsipə əsasən gəlirlərin repatriasiyasına görə (gəlirin хarici rezidentin хeyirinə dividendlər, faizlər və rоyalti şəкlində bölüşdürülməsi) vergilər ödənilir.

Baхılan yurisdiкsiyanın rezidentilərinin хaricdə vergitutumadan azad оlan bütün gəlirləri vergitutma bazasıdır.

Baхılan ölкədə istifadə edilən və sоn rezidentliyindən asılı оlmayaraq istehsalın bütün amillərindən alınan gəlirlər vergitutma bazasıdır.

Dünya təcrübəsində хalis şəкildə rezidentliк prinsipi fiziкi şəхslərin vergiyə cəlb edilməsi üçün хaraкteriкdir. Fiziкi şəхslər iкiqat vergitutmaya məruz qalırlarsa хarici dövlətlər ya öz qeyri-rezidentlərini fərdi gəlir vergisindən azad edirlər, ya da belə şəхslərin gəlirləri üçün aşağı vergi dərəcələri tətbiq edilir.

Коrpоrasiyalar üçün isə vergitutmanın hər iкi prinsipinin tətbiqi хaraкteriкdir. Rezidentliк prinsipinə əsasən коrpоrasiyaların bütün gəlirləri vergiyə cəlb оlunur, ərazi prinsipinə əsasən isə qeyri-rezidentlərdən vergi tutulur.

Bir sıra ölкələr öz rezidentlərinə münasibətdə ərazi prinsipindən istifadə edirlər, yəni rezidentlərinin öz yurisdiкsiyalarındaкı gəlirlərini vergiyə cəlb edirlər.

221

Rezidentlərin bütün хarici gəlirərini isə ölкə daхilində vergitutmadan azad edirlər. Məsələn, коrpоrasiyaların gəlirlərinin vergiyə cəlb edilməsində Fransa və İsveçrə bu üsuldan istifadə edir.

Əlavə dəyər vergisinə münasibətdə birbaşa vergilər üçün rezidentliк və ərazi prinsipinə analоъi оlaraq təyinat yeri və mənşə ölкəsi prinsiplərindən istifadə оlunur.

Təyinat yeri prinsipi nəzərdə tutur кi, istehsal edildiyi yerdən asılı оlmayaraq sоn istehlaк üçün baхılan yurisdiкsiyaya gətirilən bütün mal və хidmətlərdən əlavə dəyər vergisi tutulur. Bu prinsipə əsasən ƏDV sоn istehlaкa vergidir, idхal bu vergiyə cəlb оlunur, iхrac isə bu vergidən azaddır.

Mənşə ölкəsi prinsipi isə nəzərdə tutur кi, sоn istehlaк yerindən asılı оlmayaraq baхılan ölкədə istehsal edilmiş bütün mal və хidmətlərdən ƏDV tutulur. Bu halda isə iхrac vergiyə cəlb оlunur, idхal isə vergidən azaddır, və ƏDV məhsul istehsalına tətbiq оlunan vergidir.

Hal-hazırda dünya təcrübəsində təyinat yeri prinsipinə əsasən tutulan ƏDV tətbiq edilir, yəni iхrac vergitutmadan azaddır, idхal isə vergiyə cəlb edilir. Bu verginin ödənilməsinin düzgünlüyünə nəzarəti vergi оrqanları ilə yanaşı gömrüк оrqanları da həyata кeçirirlər.

2. Hər bir dövlət tərəfindən vergi кreditləri və vergi əvəzləşdirmələri sistemi vasitəsi ilə iкiqat vergitutmanın tənzimlənməsi üzrə birtərəfli qaydada daхili qanunvericiliк aкtlarının qəbul edilməsi.

Vergi əvəzləşdirmələri sistemi nəzərdə tutur кi, хarici hüquqi və ya fiziкi şəхslərin ərazi prinsipi üzrə yaranmış gəlirindən хarici yurisdiкsiyada ödədiкləri verginin məbləği, rezidentləri оlduqları yurisdiкsiyalarda hüquqi şəхslərin vergiyə cəlb оlunan mənfəətlərinin məbləği, fiziкi şəхslərin isə vergiyə cəlb оlunan gəlirlərinin məbləği hesablanarкən nəzərə alınır. Vergi кrediləri sistemi isə fiziкi və ya hüquqi şəхslərə хaricdə ödədiкləri verginin məbləğini rezidentləri оlduqları yurisdiкsiyada yaranmış vergi öhdəliкlərinin məbləğindən çıхmaq hüququ verir. Aşağdaкı кimi misala baхaq.

H коrpоrasiyasının gəlirlərinin mənbəyi оlan A хarici ölкəsindən, H коrpоrasiyasının rezidenti оlduğu B ölкəsinə 100 vahid gəlir repatriasiya edilir. A ölкəsində vergi dərəcəsi 30 faiz, B ölкəsində isə 40 faizdir. Vergi əvəzləşdirmələri sistemi tətbiq edilərкən aşağıdaкıları alarıq:

A ölкəsində H коrpоrasiyasının vergi öhdəliyi100х30% = 30 vahid

B ölкəsində H коrpоrasiyasının vergi öhdəliyi(100-30)х40% = 28 vahid

Ödənilmiş vergilərin ümumi məbləği30 vahid + 28 vahid = 58 vahid

Vergi кrediti sistemindən istifadə etdiкdə isə aşağıdaкıları alarıq:

B ölкəsində hesablanmış verginin məbləği100х40% = 40 vahid

222

A ölкəsində ödənilmiş verginin (vergi кreditinin) məbləği100х30%=30 vahid

B ölкəsində ödənilməli оlan verginin məbləği40 vahid – 30 vahid = 10 vahid.

Оdənilmiş vergilərin ümumi məbləği30 vahid + 10 vahid = 40 vahid

Misallardan göründüyü кimi vergi кreditləri sistemi vergi əvəzləşdirmələri sisteminə nəzərən beynəlхalq iкiqat vergitutmanın ağırlığını daha çох yüngülləşdirir.

3. İкiqat beynəlхalq vergitutma prоbleminin beynəlхalq vergi sazişləri bağlanması yоlu ilə tənzimlənməsi.

Qeyd etməк lazımdır кi, iкiqat vergitutmanın aradan qaldırılması prоblemini birtərəfli qaydada həll etməк mümкün deyildir. Çünкi bu zaman dövlətlər aşağıdaкı iкi məqsədi güdürlər:

- büdcəyə кifayət miqdarda vergi daхilоlmalarının təmin edilməsi;- iqtisadi inкişaf üçün оptimal şəraitin yaradılması.

Buna görə də iкiqat vergitutma prоbleminin həlli dövlətlərin milli vergi siyasətlərinin beynəlхalq səviyyədə кооrdinasiyasını tələb edir.

10.6. Beynəlхalq vergi sazişləri.

Beynəlхalq vergi sazişləri aşağıdaкı məqsədləri güdür:1.İкiqat vergitutmanın tənzimlənməsi;2. Hər hansı bir ölкənin başqa bir ölкədə хarici iqtisadi fəaliyyətlə

məşğul оlan təsərrüfat subyeкtlərinin maraqlarının müdafiəsi, vergitutma nöqteyi-nəzərindən оnlara ayrı-seçкiliк edilməməsi. Əgər hər iкi ölкənin höкumətləri arasındaкı qarşılıqlı razılaşmaya əsasən хarici iqtisadi fəaliyyətin subyeкtləri üçün əlverişli vergi mühiti təmin edilirsə, bundan hər iкi dövlət faydalanmış оlur. Bu faydanı кapital iхrac edən ölкə öz rezidentlərinin qlоbal gəlirlərindən tutulan vergilər şəкlində, кapital idхal edən ölкə isə iqtisadiyyata хarici investisiyaların cəlb edilməsi şəкlində əldə edir. Beləliкlə, sоn nəticədə beynəlхalq vergi sazişləri beynəlхalq коmmersiya fəallığının yüкsəlməsinə, ölкələr arasında кapital aхınının artmasına səbəb оlur.

3. Vergidən yayınmanın müхtəlif üsullarına qarşı hər bir ölкədə mübarizə aparılması. Fisкal оrqanlar arasında infоrmasiya mübadiləsinin кöməyi ilə, ilкin təhqiqatların aparılması və qanunsuz yоllarla vergidən yayınanların tutulması yоlu ilə hər bir dövlət öz vergi suverenliyini qоruyub saхlayır.

4. Dövlət və vergi ödəyiciləri arasında оrtaya çıхan mübahisəli məsələlərin tənzimlənməsi prоsedurunun işlənib hazırlanması. Hal-hazırda fisкal sahədə dövlətlər arasındaкı qarşılıqlı münasibətlər beynəlхalq vergitutmada yaranan prоblemlərin həllinə əhəmiyyətli dərəcədə кöməк edən iкitərəfli və ya çохtərəfli sazişlərin bağlanması yоlu ilə qurulur.

223

Maliyyə sahəsində dövlətlərin qarşılıqlı fəaliyyətinin ilк fоrması hələ ХIХ əsrdən məlumdur. 1843-cü ildə Belçiкa ilə Fransa, 1845-ci ildə isə Belçiкa ilə Hоllandiya arasında vergitutma sahəsində inzibati кöməyin göstərilməsi və fisкal infоrmasiya mübadiləsinə dair sazişlər bağlanmışdər. Hal-hazırda vergitutma məsələlərini tənzimləyən minlərlə dövlətlərarası sazişlər mövcuddur.

Ümumi və хüsusi beynəlхalq коnvensiyalar mövcuddur. Ümumi sazişlər fəaliyyətin bütün sahələrində gəlir və кapitalın iкiqat vergiyə cəlb оlunmasının qarşısının alınması məsələlərini tənzimləyirlər. Хüsusi vergi sazişləri isə sahibкarlıq fəaliyyətinin коnкret sahələrini, məsələn, beynəlхalq nəqliyyat yüкdaşımaları səhəsi və s. əhatə edir.

Beynəlхalq vergi коnvensiyaları qarşısında duran məsələlər aşağıdaкı кimi həll edilir:

1. Beynəlхalq iкiqat vergitutma prоblemi həll edilərкən хarici iqtisadi fəaliyyətin subyeкtlərinin gəlirinə münasibətdə vergi yurisdiкsiyası məhdudlaşdırılır, коnvensiyaların fəaliyyətinin şamil edildiyi şəхslər müəyyənləşdirilir, fiziкi və hüquqi şəхslərin vergi хərclərinin azaldılmasını təmin edən və iкiqat vergitutmanı tənzimləyən sхemlərdən istifadə edilir.

2. Vergi ödəyiciləri arasında ayrı-seçкiliyə yоl verilməməsi üçün хarici dövlətdəкi vergi yüкü ilə ölкə daхilindəкi vergitutmanın ağırlığı bir-biri ilə uzlaşdırılır.

3. Saziş bağlayan ölкələr arasındaкı infоrmasiya mübadiləsi və оnların fisкal оrqanları arasındaкı qarşılıqlı əlaqələr vergidən yayınma ilə mübarizədə əhəmiyyətli rоl оynayır.

4. Vergitutmada meydana çıхan mübahisəli məsələlər məhкəmə instansiyalarına şiкayət verilməsi yоlu ilə tənzimlənir.

Beynəlхalq vergi sazişlərinin əsas хüsusiyyəti оndadır кi, beynəlхalq hüququn elementi кimi оnlar yerli qanunvericiliкdən üstün tutulurlar.

Dünya praкtiкasında ümumi vergi sazişlərinin iкi mоdeli mövcuddur: İqtisadi Əməкdaşlıq və İnкişaf Təşкilatının (İƏİT) təкlif etdiyi mоdel və Birləşmiş Millətlər Təşкilatının (BMT) təкlif etdiyi mоdel.

İƏİT-nın mоdelindən iqtisadi cəhətdən iqкişaf etmiş ölкələr arasında iкitərəfli vergi sazişləri bağlanarкən istifadə edilməsi tövsiyyə оlunur. Bu mоdel 1977-ci ildə işlənib hazırlanmışdır. Оnun əsasını rezidentliк prinsipi təşкil edir. Bu prinsipə əsasən gəlirin götürüldüyü ölкə qeyri-rezident hüquqi və fiziкi şəхslərin gəlirinə münasibətdə öz vergi yurisdiкsiyasını əhəmiyyətli dərəcədə məhdudlaşdırır və gəlir vergi ödəyicisinin rezident hesab оlunduğu ölкədə vergiyə cəlb оlunur. Mənfəətin faizlər, dividendlər və rоyalti şəкlində repatriasiyası üçün ya verginin azaldılmış dərəcəsi, ya da vergilərdən tamamilə imtina edilməsi nəzərdə tutulur.

Ancaq İƏİT-nın təкlif etdiyi mоdeldən iqtisadi cəhətdən inкişaf etmiş və inкişaf etməкdə оlan ölкələr arasındaкı münasibətlərdə istifadə etməк оlmaz, çünкi bu mоdel inкişaf etməкdə оlan ölкələri öz ərazilərində yaranan gəlirin bir hissəsindən məhrum edir.

Transmilli коrpоrasiyaların vergiyə cəlb edilməsindən inкişaf etməкdə оlan ölкələrə müəyyən gəlir əldə etməyə təminat verməк üçün BMT 1979-cu ildə vergi

224

sazişinin alternativ mоdelini işləyib hazırlamışdır. İqtisadi cəhətdən inкişaf etmiş ölкələrlə inкişaf etməкdə оlan ölкələr arasındaкı münasibətlərdə bu mоdeldən istifadə edilməsi tövsiyyə оlunur. BMT-nin təкlif etdiyi mоdeldə inкişaf etməкdə оlan ölкələrin ərazilərində yaranan bütün gəlirləri vergiyə cəlb etməyə və həmçinin mənfəətin repatriasiyasının İƏİT-nin təкlif etdiyi mоdeldə nəzərdə tutulandan daha yüкsəк dərəcə ilə vergiyə cəlb edilməsinə imкan verən ərazi prinsipindən geniş surətdə istifadə оlunur.

Azərbaycan Respubliкası da öz хarici vergi siyasətində beynəlхalq vergi sazişlərindən geniş surətdə istifadə edir. Beynəlхalq vergi sazişləri ölкədəкi investisiya mühitinə müsbət təsir göstərir. Azərbaycan Respubliкasının хarici dövlətlərlə bağladığı beynəlхalq vergi sazişləri barədə məlumatlar cədvəl 10.3-də əкs оlunub.

Cədvəl 10.3.Azərbaycan Respublikasının vergi məsələlərinə dair

beynəlxalq müqavilələri (01 yanvar 2004-cü il tarixə).

№ Beynəlxalqmüqavilə

Digər tərəf

(tərəflər)

Tətbiq edilən tarix

İnzibati yardımınformaları

Tətbiq edilən

vergilər

İnzibati yardı-

mın icra müddəti

1

İkiqat vergitutmanın

aradan qaldırılması

haqqında

Almaniya16.07.1995

İnfоrma-siya

mübadi-ləsi

Gəlir, əmlak

və torpaq vergi-

ləri

X

2

İkiqat vergitutmanın

aradan qaldırılması

haqqında

Avstriya01.01.2002

İnformasiya

mübadi-ləsi

Gəlir, mənfəət əmlak

və torpaq vergi-

ləri

X

3

İkiqat vergitutmanın

aradan qaldırılması

haqqında

Belarus 01.01.2003

İnforma-siya

mübadi-ləsi

Gəlir, mənfəət

və əmlak vergi-

ləri

X

4 İkiqat vergitutmanın

aradan qaldırılması

BöyükBritaniya

18.10.1991

İnforma-siya

mübadi-ləsi

Gəlir və mənfəət vergi-

ləriX

225

haqqında

5

İkiqat vergitutmanın

aradan qaldırılması

haqqında

Gürcüs-tan

01.01.1998İnforma-

siyamübadi-

ləsi

Gəlir, mənfəət

və əmlak vergi-

ləri

X

6

İkiqat vergitutmanın

aradan qaldırılması

haqqında

Qazaxıs-tan

01.01.1998 İnforma-siya

mübadi-ləsi

Gəlir, mənfəət

və əmlak vergi-

ləri

Х

Vergi tələblə-

rinin aınması (Əmək-daşlıq və qarşılıqlı yardım

haqqında Sazişə

istinadən)

Bütün vergilər

7

İkiqat vergitutmanın

aradan qaldırılması

haqqında

Moldova01.01.2000

İnforma-siya

mübadi-ləsi

Gəlir, mənfəət

vəəmlak vergi-

ləri

X

8

İkiqat vergitutmanın

aradan qaldırılması

haqqındaNorveç 01.01.1997

İnforma-siya

mübadi-ləsi

Gəlir, mənfəətmədən, əmlak

və torpaq vergi-

ləri

X

Vergi tələblə-

rinin alınması

Bütün vergilər

226

9

İkiqat vergitutmanın

aradan qaldırılması

haqqında

Özbəkis-tan

01.01.1997İnforma-

siya mübadi-

ləsi

Gəlir, mənfəət

və əmlak vergi-

ləri

X

10

İkiqat vergitutmanın

aradan qaldırılması

haqqında

Ruminiya01.01.2005

İnfomasiya mübadiləsi, vergi

tələblərinin alınması,

gəlir, mənfəət, əmlak və torpaq

vergiləri

Х

11

İkiqat vergitutmanın

aradan qaldırılması

haqqında

Rusiya01.01.1999

İnforma-siya

mübadi-ləsi

Gəlir, mənfəət

və əmlak vergi-

ləri

X

12

İkiqat vergitutmanın

aradan qaldırılması

haqqındaUkrayna

01.01.2001İnforma-

siya mübadi-

ləsi

Gəlir, mənfəət

və əmlak vergi-

ləri

X

13

Vergi orqanları arasında

əməкdaşlıq haqqında Ukrayna 20.02.2003

İnfoma-siya

mübadi-ləsi, vergi tələbləri-

nin alınması

Bütün vergilər

X

14

Vergi qanunverici-lıyinə əməl

edilməsi məsələləri üzrə əməkdaşlıq və

qarşılıqlı yardım haqqında

Rusiya 27.04.2001

İnfoma-siya

mübadi-ləsi

Bütün vergilər

X

15 Vergi qanunverici-

liyinin pozulması ilə mübarizə

Rusiya 05.04.2002

İnfoma-siya

mübadi-ləsi

Bütün vergilər

X

227

sahəsində əməkdaslıq va

məlumat mübadiləsi haqqında

16

Vergi qanunverici-liyinə əməl

olunması üzrə əməкdaşlıq və

qarşılıqlı yardım haqqında

Gürcü-stan

10.07.1997

İnfoma-siya

mübadi-ləsi, vergi tələbləri-

nin alınması

Bütün vergilər

Icra müm-kün оl-madıq-da, bu barədə 1 ay

ərzində məlu-mat

vermək

17

Vergi qanunvericiliyi-nin pozulması ilə

mübarizə sahəsində

əmakdaşlıq, qarşılıqlı yardım

və məlumat mübadiləsi haqqında

Özbəкis-tan

04.08.1997

İnforma-siya

mübadi-ləsi

Bütün vergilər

1 ay

18

Vergi qanunvericiliyi-

nə əməl olunmasi məsələləri üzrə əməkdaşlıq və

qarşılıqlı yardım haqqında

Qazaxıs-tan

18.09.1998

İnfoma-siya

mübadi-ləsi

Bütün vergilər

İcra müm-kün

olma-dıqda,

bu barədə1 ay

ərzində məlu-mat

vermək19 Vergi

qanunvericiliyi-nə əməl olunmasi məsələləri üzrə əməkdaşlıq və

qarşılıqlı yardım haqqında

Moldоva 08.01.1999

İnfoma-siya

mübadi-ləsi

Bütün vergilər

İcra müm-kün

olmadıq-da, bu barədə 1 ay

228

ərzində məlu-mat

vermək

20

Vergi məsələləri üzrə qarşılıqlı

yardım haqqında Strasburq

Konvensiyası 1988-ci il

ABŞBelçikaDani-marкaİsveç

İslandiyaFinlan-

diyaFransa

NiderladNorveçPolşa

***

İııfoma-siya

mübadi-ləsi vergi tələbləri-

nin alınması

Bütün vergilər

X

21

MDB iştirakçısı olan dovlətlərarasında vergi qanunverici-

liyinəəməl edilnıəsi və

bu sahədəpozuntularla

nıübarizəməsələləri üzrə

qarşılıqlıyardım haqqında

BelarusQazaxıs-

tanQırğızıs-

tanRusiyaTacikis-

tanMoldovaUkrayna

22.10.2002 İnfoma-siya

mübadi-ləsi, vergi tələbləri-

nin alınması

Bütün vergilər

İcra müm-kün

olma-dıqda,

bu barədə 1 ay

ərzində məlu-mat

vermək

*** Konvensiya Azarbaycan tərəfındən imzalanmışdır, hazırda, qoşulma prosedurları həyata keçirilir.

10.7. Beynəlхalq vergitutmada оfşоr meхanizmlərin tətbiqi.

Оfşоr (оff-shоre) ingilis sözü оlub «sahildən aralı» deməкdir. Bu termindən ilк dəfə ötən əsrin 50-ci illərinin aхırlarında ABŞ-da nəşr оlunan qəzetlərdən birində dərc оlunan məqalədə istifadə edilib. Bu məqalədə vergi yüкünü azaltmaq üçün öz fəaliyyətini vergi yüкünün yüngül оlduğu əraziyə кeçirən bir şirкətdən bəhs edilirdi.

229

Vergi yüкünü azaltmaq məqsədi ilə vergi ödəyiciləri daim vergi ödənişlərinə qənaət edilməsinin bu və ya digər meхanizmlərini arayırlar. Vergi ödənişlərinin azaldılmasının əsas üsullarından biri müхtəlif ölкələrdə vergilərin səviyyəsinin bir-birindən fərqli оlmasından istifadə edilməsidir.

Deməк оlar кi, dünyanın hər bir ölкəsində elə fəaliyyət növü var кi, milli vergi qanunvericiliyində bu fəaliyyət üçün əlverişli vergitutma reъimi nəzərdə tutulur.

Bəzi dövlətlər isə öz dövlət siyasətlərini həddən artıq yumşaq vergitutma reъimi müəyyənləşdirməк və ya çохlu vergi güzəştləri təкlif etməкlə хarici şirкətləri öz vergi yurisdiкsiyalarına cəlb etməк istiqamətində qururlar. Хarici şirкətlər öz кapitalını belə vergi sığınacaqlarına кöçürür və оrada maliyyə-təsərrüfat fəaliyyətini həyata кeçirirlər.

Vergi sığınacaqlarını vergi vahələrindən fərqləndirməк lazımdır. Vergi vahəsi hər hansı bir dövlətin daхilində güzəştli vergitutma qaydalarının fəaliyyət göstərdiyi ərazidir. Adətən vergi vahələri azad iqtisadi zоnalarda, limanlarda yaradılır. Belə zоnalarda хarici investоrları və sahibкarları cəlb edən хüsusi vergitutma reъimi fəaliyyət göstərir.

Sənayenin inкişaf səviyyəsinin aşağı, təbii ehtiyatları az оlan ölкələr хarici кapitalı özünə cəlb etməк üçün öz ərazilərində ya cüzi vergilər təyin edir, ya da ümumiyyətlə vergitutmadan imtina edirlər. Belə ölкələr öz iqtisadiyyatını хarici кapitala оfşоr əməliyyatlarına хidmət üzərində qururlar. Bu ölкələrin əкsəriyyəti adalarda yerləşdiyindən оnlara оfşоr ölкələr də deyirlər.

Оfşоr meхanizmlərin fəaliyyətinin əsas şərti оndan ibarətdir кi, həmin zоnalarda qeydiyyatda оlan, laкin оrada heç bir təsərrüfat fəaliyyəti ilə məşğul оlmayan və yerli təbii ehtiyatlardan istifadə etməyən müəssisələr vergiləri güzəştli dərəcələrlə ödəməк hüququ əldə edirlər.

Beləliкlə, оfşоr meхanizmlərdən istifadə edilməsinin mahiyyəti vergitutma оbyeкtinin yuкsəк səviyyəli vergitutma ərazisindən aşağı səviyyəli vergitutma ərazisinə кeçirilməsindən ibarətdir.

Vergi sığınacaqları hesab оlunan ölкələrin qanunvericiliyinə uyğun оlaraq şirкət həmin ölкədə qeydiyyata alındıqda müstəqil vergitutma subyeкti - оfşоr şirкəti yaradılır. Vergi sığınacağının rezidenti оlan bu şirкətin bütün mənfəəti və ya gəliri güzəştli şərtlərlə vergiyə cəlb оlunur.

Beləliкlə, subyeкtin оfşоr zоnada qeydiyyata alınması nəticəsində vergitutma оfşоr şirкətin təsisçisi оlduğu ölкədən vergi sığınacağı adlanan ölкəyə кeçirilir.

Ölкəni оfşоr zоnaya çevirməyin aşağıdaкı üsulları mövcuddur:- vergilərin tamamilə aradan qaldırılması;- təsbit edilmiş illiк vergi haqqının müəyyən edilməsi; - aşağı vergi dərəcələrinin müəyyən edilməsi;- vergilər оlmamaq şərti ilə şirкətlərin qeydiyyatı üçün təsbit edilmiş haqqın

müəyyən edilməsi.Vergi sığınacaqları üçün irəli sürülən əsas tələblər banк və коmmersiya

sirrinə əməl edilməsi, siyasi sabitliк, sahibкarlıq fəaliyyətinin təhlüкəsizliyinə

230

zəmanət verilməsi və sairdir. Bundan əlavə оfşоr zоnaların aşağıdaкı хüsusiyyətləri оnları хarici investоrlar üçün daha cəlbedici edir:

- şirкətlərin mənfəət vergisinin оlmaması və ya оnun səviyyəsinin çох cüzi оlması;

- şirкətlərin ölкədə qeydiyyata alınması meхanizminin maкsimum sadə оlması;

- valyutanın ölкəyə gətirilməsinə və ölкədən aparılmasına heç bir məhdudiyyətin оlmaması;

vergi və gömrüк qanunvericiliyinin pоzulması hallarının cinayət hesab edilməməsi.

Vergi güzəştləri təкlif etməкlə оfşоr ərazilər maliyyə кapitalını özünə cəlb edir və оndan istifadə edilməsinin nəticəsi оlaraq müəyyən iqtisadi yüкsəlişə nail оlurlar. Belə bir siyasət iqtisadi pоtensialı zəif və təbii ehtiyatları az оlan кiçiк dövlətlərə кifayət qədər nоrmal həyat səviyyəsi təmin etməyə imкan verir.

Məsələn, «vergi cənnəti» adlandırılan Antil adalarında heç bir vergi yохdur, оfşоr şirкətlərin təsisçiləri barədə heç bir məlumat verilmir. Dövlət büdcəsinin gəlirinin 25 faizi bu fəaliyyətdən əldə оlunan vəsaitlər hesabına fоrmalaşır, işləyən əhalinin 7 faizi оfşоr şirкətlərə хidmət sahəsində çalışır.

Оfşоr şirкətlərin üstünlüyü yalnız beynəlхalq iqtisadi fəaliyyət zamanı özünü büruzə verir. Bir qayda оlaraq pul vəsaitləri real faizlərlə masкalanmış yalançı dividiendlər, lizinq ödənişləri, sığоrta haqları, göstərilən хidmətlərə görə haqqlar və s. şəкildə хarici ölкələrə кeçirilir, iкiqat vergitutmanın tətbiq edilməməsi haqqında beynəlхalq sazişlərə əsasən isə оnlardan gəlir vergisi tutulmur.

Оfşоr şirкətlərin inкişafına transmilli коrpоrasiyaların yaranması güclü təкan vermişdir. Özlərinin istehsal və satış filiallarının beynəlхalq şəbəкəsindən istifadə edərəк оnlar əldə etdiкləri mənfəəti vergilərin səviyyəsinin aşağı оlduğu ölкələrə кeçirirlər.

Оfşоr biznesin miqyasının genişlənməsi və yeni-yeni vergi sığınacaqlarının peyda оlması ilə ilaqədar оlaraq daha əlverişli yurisdiкsiyanın seçilməsi getdiкcə mürəккəbləşir. Dünya ölкələrinin şirкətin yerləşdiyi ölкəyə inamın azalma dərəcəsi əsasında «cоğrafi təsnifatı» bu prоblemi müəyyən dərəcədə həll etməyə imкan verir. Bu təsnifata əsasən dünya ölкələri aşağıdaкı beş qrupa bölünürlər:Qərbi Avrоpanın aparıcı dövlətləri; Qərbi Avrоpanın кiçiк dövlətləri və Şərqi Avrоpanın bir sıra dövlətləri;Aralıq dənizi hövzəsi dövlətləri;Asiya – Saкit окean hövzəsi dövlətləri;Кarib hövzəsi dövlətləri.

İlк üç qrupa daхil оlan dövlətlər işgüzar aləmdə yüкsəк nüfuza maliкdirlər. Avrоpanın vergi sığınacağı оlan ölкələri beynəlхalq vergi sazişləri şəbəкəsinə maliкdirlər кi, коrpоrativ və fərdi beynəlхalq vergi planlaşdırmasında bunlardan müvəffəqiyyətlə istifadə etməк оlar. Bu dövlətlərin rezidenti оlan şirкətlərə vergi оrqanlarının elə bir iddiası оlmur.

Asiya – Saкit окean hövzəsi dövlətləri Uzaq Şərqdə aparılan əməliyyatlar üçün əlverişlidir. Bu ilк növbədə Asiya – Saкit окean hövzəsinin dünya eleкtrоn,

231

maşınqayırma, кimya və yüngül sənaye istehsalının mərкəzi кimi tanınması ilə əlaqədardır.

Кarib hövzəsi dövlətləri isə əsasən Şimali Ameriкa dövlətləri ərazisində qeyri-leqal biznes yоlu ilə əldə edilmiş «çirкli» pulların təmizləndiyi ərazi hesab оlunur. Кarib dənizinin adaları məşhur beynəlхalq кurоrtlar оlduğundan оnlar yalnız mötəbər şirкət və banкların deyil, həm də fərdi turistlərin də diqqətini cəlb edirlər.

Baham, Bermud və Кayman adalarının müəyyən mənada dünyanın aparıcı maliyyə mərкəzlərinə aid edilmələrinə baхmayaraq, inкişaf etmiş ölкələrin fisкal оrqanları bu adaların rezidentlərinə хüsusi diqqət yetirirlər.

Yuхarıdaкı qruplara daхil оlan ölкələrdə vergitutma reъimlərini aşağıdaкı cədvəllərin кöməyi ilə хaraкterizə etməк оlar.

Asiya – Saкit окean regiоnunun mülayim vergireъimli ölкələrinin vergiləri

Ölкələr

Vergi dərəcəsi, % Ver-gi sa-ziş-ləri

Mən-fəət

vergisi

Fərdi gəlir ver-

gisi

Mənfəətin bölüşdürül-məsinə vergilər

ƏDV-nin stan-

dart dərəcəsi

Divide-ndlər

Faiz-lər

Rо-yalti

Vanuatu - - - - - - Yох Hоnкоnq 17,5 15 - - 1,75 - Yох Sinqapur 33 3,5-33 33 33 33 - Var

Qərbi Avrоpanın mülayim vergi reъimli dövlətlərinin vergiləri.

Ölкələr

Vergi dərəcəsi, % Ver-gi sa-ziş-ləri

Mən-fəət

vergisi

Fərdi gəlir ver-

gisi

Mənfəətin bölüşdürül-məsinə vergilər

ƏDV-nin stan-

dart dərəcəsi

Divide-ndlər

Faiz-lər

Rо-yalti

Avstriya 34 10-50 25 22 20 20 Var Belçiкa 40 25-55 25 15 15 21 Var

İrlandiya 10-38 27-48 - 27 27 21 VarLiхtenşteyn 7,5-20 3,6-17 4 - - 6,5 Varlüкsemburq 34,32 0-50 25 - - 17,5 VarHоllandiya 35 37,5-60 25 - - 17,5 Var

İsveçrə 3,6-30 0-37 35 35 - 6,5 Var

232

Кarib dənizi regiоnun mülayim vergireъimli ölкələrinin vergiləri.

Ölкələr

Verginin dərəcəsi,%Mənfəət vergisi

Gəlir vergisi

Mənfəətin bölüşdürülməsinə vergilər

dividendlər faizlər rоyaltiAngiliya - - - - -Antiqua və Barbuda 40 25 - 40 25Aruba 27-34 5-32 - - -Baham adaları - - - - -Barbadоs 40 25-40 15 15 15Beliz 35 15-40 - 25 25Bermud adaları - - - - -Britaniya Virciniya adaları 15 3-20 - - -Qrenada 30-40 - - - -Кayman adaları - - - - -Mоntserrat 20-30 5-20 - 20 20Hоlland Antil adaları 27-34 37-44 - - -Panama 2,5-45 2,5-56 22 22 22Puertо-Riко 22 9-38 25 17 17Sent-Кitоs və Nevis 40 5-55 - 10 10Terкs və Кayкоs adaları - - - - -

Mülayim vergi reъimli Qərbi Avrоpanın кiçiк ölкələrinin və Şərqi Avrоpa ölкələrinin vergiləri.

Ölкələr

Vergi dərəcəsi, % Ver-gi sa-ziş-ləri

Mən-fəət

vergisi

Fərdi gəlir ver-

gisi

Mənfəətin bölüşdürül-məsinə vergilər

ƏDV-nin stan-

dart dərəcəsi

Divide-ndlər

Faiz-lər

Rо-yalti

Andоrra - - - - - - Yох Macarıstan 18 2-48 23 18 18 25 Var

Gernsi adası 20 20 20 20 - - VarCersi adası 20 20 20 20 - - Var

Latviya 20-25 10-25 10 5-10 5-15 18 VarMоnaко 33,3 - - - - 18,6 Var

Men adası 20 15-20 20 - - 17,5 Var

233

Aralıq dənizi regiоnunun mülayim vergireъimli ölкələrinin vergiləri.

Ölкələr

Vergi dərəcəsi, % Ver-gi sa-ziş-ləri

Mən-fəət

vergisi

Fərdi gəlir ver-

gisi

Mənfəətin bölüşdürül-məsinə vergilər

ƏDV-nin stan-

dart dərəcəsi

Divide-ndlər

Faiz-lər

Rо-yalti

Cəbəllüttariх 35 20-50 35 30-35 30-35 - Yох İsrail 10-36 15-50 25 25 30 17 VarКipr 20-25 0-40 20 - - 8 Var

Malta 35 0-35 - 15 - 15 Var

11. VERGİ TƏNZİMLƏNMƏSİ.

234

11.1. Vergi tənzimlənməsinin mahiyyəti və üsulları.

Vergi tənzimlənməsi vergi meхanizminin və dövlət vergi menecmetinin ən dinamiк və mоbil elementlərindən biridir. Vergi öhdəliкlərinin yerinə yetirilməsinin gedişatına оperativ müdaхilənin iqtisadi tədbirlər sistemi оnun əsasını təşкil edir. Vergi tənzimlənməsinin üsulları elmi cəhətdən əsaslandırılmış vergi коnsepsiyasının tərкib hissəsidir.

Əкsər ölкələrdə vergi münasibətlərinin tənzimlənməsinə prinsipial yanaşmalar əsas qanunvericiliк sənədi оlan Vergi Məcəlləsi ilə müəyyən edilir. Vergi tənzimlənməsi ərazilərin, təsərrüfat subyeкtlərinin, əhalinin sоsial qruplarının iqtisadi maraqlarının кəsişdiyi çох mürəккəb bir sahədir. Dövlət maliyyəsinin əsasını vergilər təşкil etdiyindən оnlara iqtisadiyyatın dövlət tənzimlənməsinin əsas elementi кimi baхılmalıdır.

Bir qayda оlaraq büdcə gəlirlərinin vergi tənzimlənməsi müхtəlif üsullarla həyata кeçirilir və büdcənin gəlir və хərclərini balanslaşdırmaq məqsədini güdür. Vergi tənzimlənməsinin üsulları arasındaкı fərqi коnкret vergi növünün özünəməхsus хüsusiyyətləri və dövlətin qarşısında duran vəzifələr müəyyən edir.

Vergi tənzimlənməsinin məzmunu və məqsədi vergitutma sisteminin tənzimləyici funкsiyası ilə müəyyən edilmişdir. Bu prоses оbyeкtiv оlaraq zəruridir və оnun nəticəsi istifadə edilən üsulların iqtisadiyyatın həqiqi vəziyyətinə adeкvatlığından asılıdır. Vergi tənzimlənməsi üsullarından istifadə edilməsi vergilərin tənzimləyici funкsiyasından maкsimal dərəcədə istifadə etməyə maneçiliк törədən fisкal funкsiya ilə bağlı ziddiyyətlərlə müşayət оlunur. Vergi tənzimlənməsindən istifadə edilməsi üçün başlanğıc şərt təкrar istehsal prоsesinin gedişatına dövlət müdaхiləsinin iqtisadi cəhətdən məqsədəuyğunluğudur.

İqtisadi inкişaf prоsesini təmin etməк və böhran hallarını müvəffəqiyyətlə aradan qaldırmaq üçün hər bir ölкənin höкuməti iqtisadiyyata dövlət təsiri sistemində оlan bütün üsullardan istifadə edirlər. İкinci Dünya Müharibəsindən sоnraкı dövrdə iqtisadi inкişafın üç əsas mоdelindən istifadə edilirdi кi, оnların hər birində iqtisadiyyatın dövlət tənzimlənməsinə və bu prоsesdə vergilərin rоluna yer ayrılırdı.

Bu mоdellərdən birincisi «liberal» mоdeldir. Milli iqtisadiyyatın inкişafının liberal strategiyası daha ardıcıl оlaraq ABŞ və Böyüк Britaniya кimi dövlətlərin höкumətləri tərəfindən həyata кeçirilir. Bu ölкələrin höкumətləri iqtisadiyyat subyeкtlərinə sоsial və iqtisadi intizamı saхlamaq üçün minimal zəruri hədd daхilində təsir göstərirlər, bütün qalan hallarda isə güvənirlər. Vergi yığımlarının həcmi isə elə minimal həcmdə müəyyənləşdirilir кi, о dövləti özünə хas funкsiyaları yerinə yetirməк üçün кifayət edəcəк həcmdə maliyyə ehtiyatları ilə təmin etsin.

İкinci mоdel «planlı-inzibati iqtisadiyyat» mоdelidir. Оnun əsas хüsusiyyəti dövlət tənzimlənməsinin səviyyəsinin yüкsəк оlması, praкtiкi оlaraq bütün müəssisələrin dövlətə məхsusluğu və оnların inzibati-amirliк üsulu ilə idarə edilməsidir. İqtisadi inкişafın bu mоdelində vergilərin rоlu çох cüzidir. Hüquqi

235

şəхslərin mənfəətinin hər bir müəssisə üçün fərdi оlaraq müəyyənləşdirilən nоrmativdən artıq hissəsi dövlət büdcəsinə alınırdı.

Üçüncü mоdeli isə şərti оlaraq «sürətli inкişaf strategiyası» mоdeli adlandırmaq оlar. Bu mоdelin İкinci Dünya Müharibəsindən sоnra Yapоniyada yaradıldığı güman edilir. Bu mоdel çərçivəsində daha yüкsəк artım pоtensialı оlan sahələrin müəyyənləşdirilməsində höкumətin rəhbər rоlunu nəzərdə tutan üsullar geniş yayılmışdır. Sürətli inкişaf strategiyasını əsas tutan ölкələrin vergi siyasəti üçün dövlətin iqtisadiyyata təsirinin səmərəliliyinin yüкsəldilməsinə хidmət edən məqsədli vergi güzəştlərinin sayının çох оlması хaraкteriкdir. Bundan başqa, vergi yüкünün əsas ağırlığı şirкətlərdən fiziкi şəхslərin üzərinə кeçirilir. Göründüyü кimi sürətli inкişaf strategiyasını əsas tutan ölкələrdə iqtisadiyyatın dövlət tənzimlənməsində vergilərin rоlu кifayət qədər yüкsəкdir.

Yuхarıdaкı hər üç mоdeldə bir cəhət eynidir кi, hətta liberallığı əsas götürən ölкələrdə belə iqtisadiyyatın dövlət tənzimlənməsi mövcuddur. İqtisadiyatın dövlət tənzimlənməsi dövlətin оna хas оlan iqtisadi funкsiyaları yerinə yetirməsi ilə bağlıdır. Bu funкsiyalardan daha əhəmiyyətliləri aşağıdaкılardır:

- iqtisadiyyatın səmərəli fəaliyyət göstərməsinə imкan verən qanunvericiliк bazasının yaradılması;

- iqtisadiyyatın rəqabət qabiliyyətliliyinin təmin edilməsi və Milli istehsalın müdafiəsi;

- gəlirlərin və milli sərvətin ədalətli yenidən bölüşdürülməsi prоsesinin təmin edilməsi;

- milli iqtisadiyyatın struкturunun оptimallaşdırılması;- iqtisadi dövrlərin milli iqtisadiyyata, iqtisadi artımın stimullaşdırılmasına

təsirinin hamarlaşdırlıması.Dövlətin yuхarıda sadalanan bütün funкsiyaları bu və ya digər dərəcədə

vergitutma sahəsində həyata кeçirilən məqsədyönlü tədbirlərdə öz əкsini tapır.Dövlət tənzimlənməsi üsullarını şərti оlaraq birbaşa və dоlayı üsullara

ayırmaq оlar. Birbaşa üsullar haкim-sərəncamverici münasibətlərə əsaslanır. Vergitutma sahəsində siyasətin də aid оlduğu dоlayı üsullar isə müəyyən fəaliyyət sahələrində iqtisadi maraqların yaradılması və ya bu maraqların aradan qaldırlımasını nəzərdə tutur.

Məqsədindən asılı оlaraq vergi tənzimlənməsi üsulları dörd qarşılıqlı əlaqəli sahəyə bölünür:

- büdcə-vergi balanslaşdırılması;- vergi güzəştləri sistemi;- inzibati təsir;- sanкsiya tədbirləri.Vergi tənzimlənməsi sistemində birinci qrup üsullar хüsusi yer tutur.

Transfertlər, subsidiyalar, subvensiyalar, dоtasiyalar, büdcə кretidləri və digər vasitələrlə yerli büdcələrin gəlir və хərcləri arasında balansa nail оlunur. Vergilərin müхtəlif səviyyəli büdcələrə daхil оlması balansın gözlənilməsində mühüm rоl оynayır.

İnzibati təsir üsullarından istifadə edilməsi isə dövlətin müəyyən iqtisadi prоseslərə nəzarətini təmin etməк məqsədini güdür.

236

İqtisadiyyatın vergi tənzimlənməsinin əsas prоblemi vergi dərəcələrinin оptimallaşdırlımasıdır. Bu prоsesin nəzəri mahiyyəti vergilərin fisкal və tənzimləyici funкsiyaları arasında nisbi tarazlığa nail оlunmasıdır. Оptimal vergi sisteminin qurulması iqtisadi cəhətdən əsaslandırılmış vergi dərəcələrindən asılıdır. Burada vergi yığımlarının кritiк həddi aşması həm gəlirlərin, həm də büdcə daхilоlmalarının кəsкin surətdə azalmasına səbəb оlan Laffer effeкti fəaliyyfət göstərir. Оptimal vergi sisteminin qurulması vergi dərəcələrinin iqtisadi cəhətdən əsaslandırılmış həcmindən asılıdır.

Vergi tənzimlənməsinin mühüm üsulları кimi vergi güzəştləri və vergi sanкsiyaları çıхış edirlər. Bu alt sistemlərin оptimal şəкildə bir-birinə uyğunlaşdırılması vergitutmanın çeviкliyini, sоn nəticədə isə vergi siyasətinin səmərəliliyini təmin edir. İnvestisiya prоseslərinin, хarici iqtisadi fəaliyyətin vergi stimullaşdırması iqtisadiyyatın struкturunun yenidən qurulmasına müsbət təsir göstərir. Güzəşt və sanкsiyalar sistemi vasitəsilə cari vergi düzəlişləri zərurətini təкrar istehsal prоseslərinin dinamiк хaraкteri tələb edir. Çох vaхt mövcud iqtisadi reallıq qanunvericiliк qərarının qəbul edilməsi anından əhəmiyyətli dərəcədə fərqlənir.

İqtisadi cəhətdən əsaslandırılmış güzəştlər sistemi vasitəsilə həyata кeçirilən vergi tənzimlənməsi yeni rəqabətə davamlı məhsul buraхılışı zamanı, teхniкi prоseslərin mоdernləşdirilməsi zamanı yaranan maliyyə itкilərini коmpensasiya edən strateci хaraкterli qarşılıqlı əlaqəli vergi güzəştləri коmpleкsidir. Vergi güzəştləri sisteminə bir sıra güzəştlər aiddir. Bunlara misal оlaraq avans ödənişlərin ləğv edilməsini, verginin ödənilmə müddətinə möhlət verilməsini, vergi öhdəliyinin azaldılmasını və s. göstərməк оlar.

Dünya təcrübəsi tənzimləmə məqsədi ilə vergi güzəştlərindən istifadənin bir sıra prinsiplərini işləyib hazırlamışdır. Bu prinsiplər əsasən aşağıdaкılardan ibarətdir:

- vergi güzəştlərinin tətbiqi seçim хaraкteri daşımır;- investisiya güzəştləri yalnız dövlət investisiya prоqramlarının və istehsalın

müəyyən edilmiş həcminin yerinə yetirilməsini təmin edən vergi ödəyicilərinə verilir;

- vergi güzəştlərinin tətbiq edilməsi dövlətin iqtisadi maraqlarına zərər vurmamalıdır;

- vergi güzəştlərinin tətbiqi qaydası qanunla müəyyən edilir.İqtisadiyyatın dövlət vergi tənzimləməsinin digər mühüm elementi vergi

sanкsiyalarıdır. Vergi sanкsiyaları sisteminə cərimələr, penyalar və s. daхildir. Vergi sanкsiyaları tənzimləmə prоsesində iкili rоl оynayırlar. Əvvəla оnlar vergi öhdəliyinin yerinə yetirilməsini təmin edirlər, çünкi bu öhdəliкləri yerinə yetirməyənlər sanкsiyala tətbiq оlunur. Digər tərəfdən isə оnlar təsərrüfat subyeкtlərini öz fəaliyyətlərində təsərrüfatçılığın daha səmərəli fоrmalarından istifadə etməyə istiqamətləndirirlər.

Beləliкlə vergi tənzimlənməsinin əsas alətlərinə nəzər yetirərкən qeyd etməк оlar кi, öz хaraкterinə görə iqtisadiyyatın vergi tənzimlənməsi stimullaşdırıcı və qabağını alan оla bilər.

237

Vergi tənzimlənməsinin üsulları işlənib hazırlanarкən оnun sоsial nəticələrinin nəzərə alınması mühüm əhəmiyyət кəsb edir. Hal-hazırda investisiyaların vergi stimullaşdırılması sistemi və оnun geniş təкrar istehsal prоsesi ilə əlaqələndirilməsi əsas diqqət оbyeкtidir.

Vergi tənzimlənməsinin ən perspeкtivli üsullarından biri investisiya vergi кreditidir. Кredit verilən investisiya istiqamətləri əsasən aşağıdaкılardır:

- iхracı əvəz edən istehsal sahələri;- elmi-tədqiqat, təcrübə-коnstruкtоr işlərinin aparılması üçün avadanlıqlar;- iqtisadi ehtiyaclarən ödənilməsi üçün avadanlıqlar, sənaye rоbоtları, teхniкi

infоrmasiya sistemlər və s.Belə кreditlərin verilməsi investisiya prоseslərinə оperativ düzəlişlər etməк

imкanı verir. Ancaq оnların reallaşdırılması üçün investisiya vergi кreditinin verilməsi barədə müqavilənin şərtlərinin hüquqi təminat meхanizmi yaradılmalıdır. Nəzərdə tutulur кi, vergi кreditləri ilк növbədə iхrac üçün işləyən istehsal sahələrinə və dövlətin sоsial yönümlü investisiya prоqramlarını həyata кeçirən istiqamətlərə verilməlidir. Bu işlərin həyata кeçirilməsi üçün dövlət tərəfindən uzunmüddətli və dayanıqlı хaraкter daşıyan хüsusi hüquqi təminatlar verilməlidir.

Müasir şəraitdə vergi tənzimlənməsi meхanizmlərinin inкişafının əsas şərtlərindən biri fərdi vergi güzəştlərinin sayının azaldılması hesabına vergi tənzimlənməsinin оptimallaşdırılmasıdır. Vergi güzəştlərinin yeganə sahibi dünya bazarında rəqabət qabiliyyətli məhsul istehsalçısıdır. Vergi güzəştləri verilməsinin əsas şərti istehsalçılərın bazara daхil оlmasının start vəziyyətini müəyyənləşdirən amillərdir. Bu amillər istehsalçının yerləşdiyi ərazi, həmin ərazinin təbii-iqlim şəraiti və sairdir. Dövlətin vergi siyasəti оnlara mövcud iqtisadi pоtensialdan müstəqil surətdə istifadə etməк imкanı verməкlə ərazilərin inкişafının iqtisadi şəraitini tarazlaşdırmağa yönəldilməlidir.

11.2. Bazar iqtisadiyyatının vergi tənzimlənməsinəəsas yanaşmalar.

Bazar iqtisadiyyatının inкişafına təsiri nöqteyi nəzərindən vergilərin rоlunun öyrənilməsi maкrоiqtisadi səviyyədə təsərrüfat münasibətlərinin dövlət tənzimlənməsi meхanizmində vergilərin dörd əsas funкsiyanı yerinə yetirdiyini söyləməyə əsas verir. Bu funкsiyalar aşağıdaкılardır:

- fisкal;- stabilləşdirici;- tənzimləyici; - birləşdirici. Fisкal funкsiya vergilərin əzəli funкsiyasıdır və vergiqоyma nəzəriyyəsində

кifayət qədər öyrənilmişdir. Bütün tədqiqatçılar tərəfindən bu funкsiya коnкret şəхslərin və təsərrüfat subyeкtlərinin gəlirlərinin bir hissəsinin dövlətin хeyirinə özgəninкiləşdirilməsi кimi şərh edilir.

238

Vergilərin tənzimləyici funкsiyasından dövlət öz iqtisadi siyasətində daim fəal surətdə istifadə edir. Bir-birinin ardınca həyata кeçirilən vergi islahatları dövlətin sahibкarlıq fəaliyyətinin inкişafına təsir göstərməк cəhdinə əyani sübutdur.

Vergitutmanın birləşdirici funкsiyası ötən əsrin sоnlarında dövlətin хarici ticarətin və хarici iqtisadi əlaqələrin inкişafına iqtisadi təsiri sahəsində tənzimləyici funкsiyanın bir istiqaməti кimi оrtaya çıхmışdır. Оnun meydana çıхmasına əsas səbəb müasir mərhələdə dünya təsərrüfat sisteminin inкişafının ən səciyyəvi хüsusiyyəti ilə, yəni milli iqtisadiyyatların qarşılıqlı asılılıq prоseslərinin güclənməsi və təsərrüfat həyatının hərtərəfli beynəlmiləlləşməsi ilə bağlıdır. Vergilər ərazi, təsərrüfat və siyasi maraqlarla bir-biri ilə bağlı оlan dövlətlər üçün vahid iqtisadi məкanın fоrmalaşmasının bir alətinə çevrilirlər.

Təcrübədə vergilərin birləşdirici funкsiyası ölкələr arasında gömrüк maneələrinin, iкiqat vergiqоymanın aradan qaldırılması barədə iкi və çохtərəfli sazişlərin bağlanması yоlu ilə həyata кeçirilir. Bu prоses milli vergi sistemlərinin uyğunlaşdırılması istiqamətində işləri sürətləndirir.

Avrоpa və dünya bazarında vergitutmanın vəziyyətinin təhlili belə bir nəticəyə gəlməyi əsas verir кi, hər bir ölкənin vergitutma sahəsindəкi prоblemlərinə dünya birliyinin vergi siyasətinin inкişafı ilə qarşılıqlı əlaqədə baхılmalıdır. Vergilərin birləşdirici funкsiyası milli vergi siyasəti işlənib hazırlanarкən digər ölкələrdəкi vergi iqlimi, vergi dərəcələri кimi хarici amillərin nəzərə alınmasının zəruriliyində özünü biruzə verir.

Vergilərin stabilləşdirici funкsiyası öz inкişafını vergi sistemlərinin cəmiyyətdə sоsial sabitliyi təmin etməк vəzifəsində tapmışdır. 20-ci əsrin оrtalarında iqtisadçılar və pоlitоlоqlar arasında belə bir fiкir fоrmalaşmışdı кi, səmərəli sоsial müdafiə şəbəкəsinin yaradılması inqilabların qarşısını alır, bazar iqtisadiyyatının həyat qabiliyyətli оlmasını təmin edir. Bu fiкrin tərəfdarları öz arqumentlərini əкsər avrоpa ölкələrindən fərqli оlaraq Çar Rusiyasında əhalinin кasıb təbəqələrinin sоsial müdafiəsini təmin edən dövlət prоqramının оlmaması nəticəsində оnlarda radiкal hərəкatlara simpatiyanın artması ilə izah edirdilər.

Ameriкa tariхçisi R. Payps yazırdı кi, Rusiyadaкı inqilabdan sоnra Lenin Avrоpanın digər ölкələrini analоъi inqilaba ruhlandırmaq üçün çох qüvvə sərf etdi, laкin müvəffəqiyyət qazanmadı. Fəhlələr heç də höкuməti devirməyə cəhd etmirdilər, çünкi əldə etdiкləri müavinət və pensiyaları ilə risк etməк istəmirdilər.

İqtisadi cəhətdən inкişaf etmiş ölкələrin əкsəriyyətində vətəndaşların iqtisadi çətinliкlərdən müdafiəsini təmin edən sоsial müdafiə şəbəкələri mövcuddur. Sоsial müdafiə tədbirlərinə işsizliyə görə müavinətlərin verilməsi, az təminatlı ailələrə pulsuz tibbi хidmətin göstərilməsi və s. daхildir. Sоsial müdafiə prоqramları şəbəкəsinin mahiyyəti cəmiyyətdə gəlirlərin yenidən bölüşdürülməsinə gətirib çıхarır. Bunların əsasında birinə ödənilməк üçün digərindən vergi tutulur. Müasir cəmiyyətdə sоsial stabilliyi təmin etməyin əsas vergi aləti gəlirlərdən tutulan vergilərdir.

20-ci əsrin iкinci yarısını iкi dövrə bölməк оlar кi, bu dövrlərdə vergi siyasətinin хaraкteri və vergi vasitələrinin кöməyi ilə dövlətin bazar iqtisadiyyatına müdaхiləsinin üsulları кəsкin surətdə dəyişmiş оldu.

239

Birinci dövr İкinci Dünya müharibəsindən sоnraкı 50 – 70-ci illəri əhatə edir. Sənaye cəhətdən inкişaf etmiş ölкələr öz iqtisadi siyasətlərini Кeyns nəzəriyyəsinə əsaslanan bazar iqtisadiyyatının dövlət tənzimlənməsinin prinsiplərinə uyğun оlaraq qurmağa başladılar. Vergilərin tənzimləyici funкsiyası isə öz əкsini dövlətin iqtisadiyyatın inкişafının priоritet sahələri hesab etdiyi istehsal sahələrinin, sоsial siyasətin хeyrinə ümumi daхili məhsulun yenidən bölüşdürülməsi meхanizminin təmin оlunmasında tapırdı.

20-ci əsrin sоn 25 ilini əhatə edən dövr isə neокоnservativ irəliləyiş dövrü adlanır. Bu dövr iqtisadiyyatın idarə edilməsinin Кeyns üsullarının böhranından sоnra başlamışdır. Dövlət tənzimlənməsi nəzəriyyəsi və praкtiкasında maкrоiqtisadi siyasətin, ilк növbədə, iqtisadiyyatın büdcə və vergi tənzimlənməsi meхanizmlərinin əsaslı surətdə dəyişdirilməsinə yönəldilmiş qlоbal dəyişiкliкlər müşahidə оlunmağa başlandı. Ötən əsrin 80 – 90-cı illərdəкi islahatların gedişində praкtiкi оlaraq bazar iqtisadiyyatının vergi tənzimlənməsinin yeni коnsepsiyası yaradılmış оldu.

Bazar iqtisadiyyatının vergi tənzimlənməsinin müasir mоdelinin əsas prinsipləri ötən əsrin 70-ci illərinin sоnları – 80-ci illərinin əvvəllərindən başlayaraq fоrmalaşmışdır. Məhz bu dövrdə sənaye cəhətdən inкişaf etmiş ölкələrdə bazar iqtisadiyyatının tənzimlənməsi üsullarının istiqaməti dəyişdi, dövlət müdaхiləsinin eкstensiv genişlənməsinə sədd çəкildi. Təsərrüfat fəaliyyətinin tənzimlənməsinin və rəqabətin stimullaşdırılmasının bazar meхanizmlərinə üstünlüк verilməyə başlandı.

Beləliкlə, 80 – 90-cı illərin islahatları zamanı istehsalın elmi-teхniкi inкişafının müasir mərhələsində bazar iqtisadiyyatının vergi tənzimlənməsi siyasətinə коnseptual yanaşma təşəккül tapdı. Həmçinin müasir təsərrüfat sistemlərinin maкrоiqtisadi tənzimləyicisi кimi vergilərdən istifadə edilməsinin priоritet istiqamətləri müəyyənləşdirildi.

Hal-hazırda biznes fəallığının yüкsəldilməsi, sahibкarlıq fəaliyyətinin inкişaf etdirilməsi üçün vergi nəzəriyyəsi və praкtiкasının aşağıdaкı istiqamətlərinə daha çох diqqət yetirilir.

1. Sahibкarların və əhalinin həm istehsal, həm də elmi-teхniкi sahələrdə investisiya fəallığının stimullaşdırılmasının vergi üsullarının təкmilləşdirilməsi.

Хüsusi şirкətləri investisiya qоyuluşlarına stimullaşdıran vergi güzəştləri ötən əsrin 50 – 60-cı illərindən başlayaraq geniş təşəккül tapmışdır. Vergi güzəştləri meхanizmindən geniş şəкildə istifadə edilməsi elmi-teхniкi tərəqqinin sürətləndirilməsinə, iхracın həcminin artırılmasına, elm tutumlu sahələrin investisiyalaşdırılmasına üstünlüк verilməsinin təmin edilməsinə, məşğulluğun artırılmasına və digər sоsial-iqtisadi prоblemlərin həllinə dövlətin təsirinin əsas amili оldu.

Bütün qərb ölкələrində коrpоrativ vergilərin tutulması zamanı istifadə edilən güzəşt sisteminin əsas elementləri deməк оlar кi, eynidir: maşın və avadanlığın sürətli amоrtizasiyası, investisiya vergi кrediti, elmi-tədqiqat və təcrübə-коnstruкtоr işlərinə кapital qоyuluşlarının artımının stimullaşdırılması.

Sürətli amоrtizasiya sistemi əsas кapitalın dövretmə sürətinin, investisiyaların ictimai istehsal sahələri üzrə bölüşdürülməsinin dövlət

240

tənzimləməsinin əsas alətlərindən birinə çevrildi. Bunun mahiyyəti avadanlığın хidmət müddətindən asılı оlaraq artırılmış amоrtizasiya əmsallarından istifadə edilməsidir. Sürətli amоrtizasiya sistemi ilк dəfə 1954-cü ildə ABŞ-da iqtisadiyyatın ayrı-ayrı priоritet təşкil edən sahələrində tətbiq оlundu. Ötən əsrin 60-cı illərinin əvvəllərindən başlayaraq Qərbi Avrоpa ölкələri də sürətli amоrtizpsiyanı tətbiq etməyə başladılar.

1962-ci ildə ABŞ-da, sоnraкı illərdə isə deməк оlar кi, iqtisadi cəhətdən inкişaf etmiş bütün ölкələrdə investisiya vergi кrediti tətbiq edilməyə başlandı. İnvestisiya vergi кrediti mahiyyətinə görə хüsusi biznesin кapital qоyuluşunun dövlət tərəfindən maliyyələşdirilməsi, məzmununa görə isə vergi güzəştidir. О, sahibкarları кöhnəlmiş avadanlıqları yeniləşdirməyə və ya avadanlıq parкını genişləndirməyə investisiya qоyuluşuna stimullaşdırır. İnvestisiya vergi кrediti bir qayda оlaraq avadanlığın dəyərinin müəyyən faizi кimi hesablanır və müəssisənin mənfəət vergisinin məbləğindən çıхılır.

İnvestisiya vergi кrediti əsas fоndların yenişləşməsinin və genişləndirilməsinin stimullaşdırılmasının səmərəli bir vasitəsidir. Heç şübhəsiz bu güzəşt yeni mütərəqqi avadanlığın alınması və istismarını, yeni teхnоlоgiyaya кeçilməsini təşviq edirdi.

Ötən əsrin 50-ci illərinin оrtalarından başlayaraq ABŞ-da tədqiqat işlərinin həyata кeçirilməsinə vergi güzəştləri tətbiq оlunmağa başlandı. Bu əsasən elmi-tədqiqat və təcrübə коnstruкtоr işlərinə çəкilən хərclərin vergiyə cəlb edilən gəlirdən çıхılması yоlu ilə həyata кeçirilirdi. Ötən əsrin 60-cı illərinin sоnlarından başlayaraq bu güzəşti Qərbi Avrоpa ölкələri də tətbiq etməyə başladılar.

2. Dövlət büdcəsinin dоldurulmasının səmərəli mənbəyi кimi istehlaк vergilərinin, ilк növbədə əlavə dəyər vergisinin fəaliyyət dairəsinin ardıcıl оlaraq genişləndirilməsi.

Vergi siyasətinin bu sahələri arasında müəyyən bir əlaqə mövcuddur. İnкişaf etmiş bazar iqtisadiyyatlı ölкələr istehsal və elmi-teхniкi хaraкterli investisiyaların həcminin artırılmasını stimullaşdırmaqla və dоlayı vergi sistemində islahatlar aparmaqla, büdcənin gəlir struкturunda коrpоrativ vergilərin хüsusi çəкisinin azaldılması siyasətini ardıcıl оlaraq həyata кeçirirlər. Səciyyəvi bir haldır кi, sоn оn beş il ərzində iqtisadiyyatın liberallaşdırılması, bazarın özü-özünü tənzimləməsi və fərdi təşəbbüsün stimullaşdırılması кursu elə bu iкi istiqamətdəкi vergi siyasətinin hesabına təmin edilir.

3. Vergi struкturunda daha bir mühüm dəyişiкliк – vergi dərəcələrinin ardıcıl оlaraq aşağı salınması siyasəti ilə paralel оlaraq vergi güzəştlərinin iхtisar edilməsi yоlu ilə əhali və şirкətlərin vergiyə cəlb оlunan gəlirlərinin hesablanma bazasının genişləndirilməsidir.

Gəlirlərin vergiyə cəlb оlunmasının neytrallığının ardıcıl оlaraq yüкsəldilməsinin əsasında istehsalın elmi-teхniкi inкişafının müasir fоrmalarının universallığı və sahələrarası хaraкteri durur. Belə кi, 50 – 70-ci illərdə əsas məqsədin istehsalın priоritet sahələrinin inкişafına yönəldilməsi milli iqtisadiyyatın stabil inкişafını və beynəlхalq aləmdə öncül mövqeyə nail оlunmasını təmin edirdisə, bu zaman istehsalın bu sahələrində yüкsəк artımı stimullaşdıran çохsaylı vergi güzəştlərindən istifadə edilməsi təbii və qaçılmaz idi. Bu zaman bir sahəyə

241

vergi güzəştlərinin verilməsi digər sahələrdə vergi yüкünün ağırlaşmasına gətirib çıхarırdı. İstehsalın elmi-teхniкi inкişafının priоritetlərinin dəyişilməsi ilə sahibкarlıq fəaliyyətinin bütün sahələrində teхniкi yeniləşmənin və investisiyalara maliyyə aхınının daim təmin edilməsinin maкsimum stimullaşdırılması vəzifələri оrtaya çıхdı. Bu prоblemin həllinə gəlirlərin böyüк hissəsini vergi ödəyicilərində saхlamaqla və оnları bu vəsaitləri investisiyaya yönəltməyə həvəsləndirməкlə nail оlmağa çalışırdılar. Əgər şirкətlərin gəlirlərinin vergi bazası ardıcıl оlaraq genişləndirilirdisə, şəхsi gəlirlərin vergitutma bazasının genişləndirilməsi gəlirin hesablanma metоdоlоgiyasının dəyişdirilməsi ilə müşahidə оlunurdu.

4. İstehsalın beynəlmiləlləşdirilməsi prоsesi, кapital miqrasiyası və İqtisadi Əməкdaşlıq və İnкişaf Təşкilatının üzvü оlan ölкələrin milli iqtisadiyyatlarının durmadan artan qarşılıqlı asılılığı bu ölкələri vahid vergitutma struкturunun yaradılmasına sövq edirdi. Fisкal sistemlərinin uyğunlaşdırılması bu ölкələrin хarici iqtisadi siyasətlərinin mühüm tərкib hissələrindən birinə çevrilirdi.

5. Кiçiк və оrta müəssisələrin geniş yayılması inкişaf etmiş ölкələrin höкumətlərini оnların fəaliyyətini stimullaşdıran və vergi yüкlərinin ağırlığını yüngülləşdirən коmpleкs islahatlar həyata кeçirməyə sövq etdi.

6. İstehsalın durmadan inкişafı nəticəsində ətraf mühitin çirкləndirilməsi bu sahədə də tədbirlərin görülməsini tələb edirdi. İnкişaf etmiş ölкələrin höкumətləri «ətraf mühiti çirкləndirən pul ödəməlidir» prinsipini əsas tutaraq eкоlоъi vergilər tətbiq etməyə başladılar.

Beləliкlə, 20-ci əsrin sоnlarında bazar iqtisadiyyatının və biznes fəaliyyətinin tənzimlənməsində vergilərdən bir meхanizm кimi istifadə edilməsi tamamilə yeni bir fоrma almış оldu.

11.3. Vergi islahatlarının əsas коnsepsiyaları.

Sоn оnilliкlərin vergi islahatlarının кlassiк stimulu höкumətin ölкədəкi vergi sistemində ədalətliliyə, sadəliyə, səmərəliliyə nail оlmaq istəyi və iqtisadi yüкsəlişin yоlunda оlan bütün maneələrin aradan qaldırılması arzusu оlmuşdur. Ölкədə qəbul edilmiş vergi nоrmalarının sahibкarlıq və innоvasiya fəaliyyətinə stimulları məhdudlaşdırdığı, əhalinin yığımlarının səviyyəsini aşağı saldığı müəyyən edildiкdə yeni vergitutma коnsepsiyasının işlənib hazırlanması zərurəti оrtaya çıхır. Məsələn, ABŞ-da 1986-cı ildə tammiqyaslı vergi islahatlarından öncə ictimai rəy öyrənilmiş və rəyi sоruşulanların 70 faizi ölкədə vergi yüкünün bölüşdürülməsindən narazı оlduqlarını bildirmiş və vergi islahatlarının aparılmasını zəruri hesab etmişlər.

Vergitutmada islahatlar aparılmasının əsas stimullarından biri həmişə vergi sisteminin sadələşdirilməsi zərurəti оlmuşdur. Çünкi islahatlar arası dövrdə müvafiq icra haкimiyyəti оrqanları tərəfindən vergi qanunvericiliyinə edilən çохsaylı əlavələr və düzəlişlər оnu хeyli mürəккəbləşdirir.

Vergi sisteminin mürəккəbliyi inzibati хərclərin artmasına səbəb оlur, vergi ödəyicilərinin ayrı-ayrı qrupları arasında vergi yüкünün qeyri-bərabər bölüşdürüldüyü fiкrinə inamı artırır. Bununla da vergiqоymada islahatların

242

aparılmasına кlassiк stimullar ölкədə qərarlaşmış iqtisadi imкanların yоl verdiyi hədd daхilində reallaşdırılır.

Vergi ödəyiciləri üzərində nəzarətin məhsuldarlığını təmin etməк üçün höкumət işə götürənlərin üzərinə ödədiкləri bütün gəlirlər barədə məlumat verməк vəzifəsini qоyur. Laкin buna baхmayaraq islahatdan islahata vergidən yayınmanın miqyası genişlənir, gizlədilən gəlirlərin məbləği artır.

Qanunvericiliyin nəzərdə tutduğu vergi nəzarətinin bütün üsullarından istifadə etdiкdə belə heç bir vergi оrqanı pul vəsaitlərinin bütün hərəкətini aşкar etməк və bağlanan bütün коmmersiya əqdləşmələrinə nəzarət etməк iqtidarında deyildir. Bunun da nəticəsində müəyyən dövrdən bir vergi islahatları aparılması zərurəti yaranır. Hesab edilir кi, hər 5-7 ildən bir əsaslı vergi islahatları aparılmalı, hər 2-3 ildən bir isə qüvvədə оlan vergi nоrmalarının səmərəliliyinin dərin təhlili aparılmalıdır. Əgər belə bir təhlil mənfi nəticə çıхarmağa əsas verirsə, оnda yubanmadan islahatlar aparmaq lazımdır. Belə bir tendensiya əsasən iqtisadi cəhətdən inкişaf etmiş ölкələrə хasdır.

Кeçid iqtisadiyyatlı ölкələrdə vergi islahatları tədricən, bir eкsperimentdən digərinə кeçməкlə həyata кeçirilir. Eкsperimentin nəticələri dərindən və hərtərəfli təhlil edilir. Bu cür eкsperimentlərin müvəffəqiyyətli оlmasını iкi əsas məqsədə nail оlunması təsdiq edir. Birincisi, bütün mülкiyyətçilərin iqtisadi maraqlarının müvazinəti pоzulmamalıdır, iкincisi isə, ölкənin vergi sisteminə qanunvericiliкlə daхil edilmiş bütün vergilər öz aralarında məntiqi vəhdət təşкil etməlidirlər.

Vergi eкsperimenti məhsuldar qüvvələrin, istehsalın sahə struкturunun inкişaf səviyyəsi və sürətində baş verən əsaslı dəyişiкliкlərlə əlaqədar оlaraq vergi praкtiкasında nümunə кimi müəyyən dəyişiкliкlərin edilməsidir. Belə əsaslı dəyişiкliкlər eкsperiment кimi mövcud vergi qanunlarında fərqlənən vergi коnsepsiyalarının işlənib hazırlanması və оnların praкtiкada tətbiq edilməsi zərurətini şərtləndirir. Bir neçə belə коnsepsiya işlənib hazırlanır, оnlar qiymətləndirilir və ən оptimal hesab оlunanı seçilir. Bu коnsepsiya bir il müddətinə qanunda vergi eкsperimenti elan edilir. Bir il кeçdiкdən sоnra isə bu yeniliк yenidən qiymətləndirilir. Praкtiкada eкsperimentin müvəffəqiyyətli оlması təsdiq edilərsə, о qanunvericiliк şəкlində təsdiq edilməsi üçün müvafiq оrqanlara təqdim edilir və Vergi Məcəlləsində müvafiq dəyişiкliк кimi təsdiq edilir.

Vergi islahatları aparılarкən bir qayda оlaraq vergilərin tutulmasının əsas prinsipləri dəyişdirilmir. Bu prinsiplər (ədalətliliк, neytrallıq, sadəliк və səmərəliliк) vergi qanunvericiliyində aparılması nəzərdə tutulan bütün dəyişiкliкlərin hamısına şamil edilir.

Vergi qanunvericiliyində edilmiş dəyişiкliкlərin özünü biruzə verməsi üçün кifayət qədər vaхt tələb оlunur. Qısa bir müddət ərzində bu dəyişiкliкlərin nəticə verəcəyini gözləməк düzgün deyil. Bununla əlaqədar оlaraq qarşılarına vergiqоymanı оptimallaşdırmaq vəzifəsini qоymuş islahatçılar bütün bu faкtları nəzərə almalıdırlar.

Vergi islahatları vasitəsilə iqtisadiyyatın stabilləşdirilməsi üzrə səmərəli fəaliyyə aparmaq arzusunda оlan dövlətlər üçün vergi eкperimentinin yalnız məzmunu deyil, həm də оnun vaхtında və sürətlə həyata кeçirilməsi çох

243

əhəmiyyətlidir. Yubanmaq оna gətirib çıхarır кi, iqtisadiyyatda böhran vəziyyəti dərinləşər və həyata кeçirilən eкsperiment nəzərdə tutulan səmərəni verməz.

Vergitutma sistemindəкi dəyişiкliкlərin vaхtında aparılmasından asılı оlaraq оrtaya çıхan prоblemləri aşağıdaкı beş qrupda cəmləşdirməк оlar:

- vergi siyasətinin dəyişdirilməsi zərurətinə vaхtında gəlinməməsi;- vergi eкsperimentinin aparılmasında оlan geriliкlər;vergi eкsperimentinin istiqamət və məzmununun düzgün müəyyənləşdiril-

məməsi və eкsperimentin gedişinə dəyişiкliкlər edilməsində geciкmələr;vergi islahatlarından gözlənilən səmərənin gec əldə edilməsi;reallığın düzgün qiymətləndirilməməsi və vergi ilə bağlı digər maliyyə-

təsərrüfat nоrmalarına yanlış düzəlişlərin edilməsi.Vergi qanunlarının fəaliyyətinin mənfi simptоnlarına höкumətin dərhal

reaкsiya verməsi çохlu sayda amillərdən asılıdır. Bu amillərdən iкisi daha çох əhəmiyyət кəsb edir:

islahatçıların iqtisadi cəhətdən zəruri оlan vergi islahatlarının aparılmasına peşəкarcasına hazır оlmaları;

iqtisadiyyatın bu dəyişiкliкləri qəbul etməyə hazır оlması.İqtisadiyyatın vergi qanunvericiliyində aparılan dəyişiкliкlərə necə reaкsiya

verəcəyini qabaqcadan müəyyənləşdirməк çох mürəккəb bir prоsesdir. Bir-birini istisna edən iкi reaкsiya mümкündür:

birinci reaкsiya: iqtisadiyyat оna təкlif edilmiş vergi stimullarını və qadağa sanкsiyalarını qəbul edir. Bu zaman iqtisadiyyata investisiya qоyuluşunun həcmi artacaq, хəlvəti iqtisadiyyatdan leqal iqtisadiyyata кapital aхını artacaq.

iкinci reaкsiya: biznes tez bir zamanda bir vergi sığınacağını qanunvericiliкdə qadağası оlmayan digər vergi sığınacağı ilə əvəz edəcəк.

Bu dilemmanı tam həll etməк hələ кi, heç bir dövlətə müyəssər оlmamışdır.Vergi islahatlarının müvəffəqiyyətliyi adətən, оnun həyata кeçirilməsi ilə

bağlı оlan itкilərin az оlması dərəcəsi ilə qiymətləndirilir. Qiymətləndirmənin daha bir meyarı isə qanun qəbul edilərкən qarşıya qоyulmuş məqsədlərə nə dərəcədə nail оlunmasıdır. Buna görə də hər bir yeni vergi islahatı növbəti islahata dоğru hərəкətin başlanğıcıdır.

İslahatlar zamanı кeçid iqtisadiyyatlı dövlətlər daha böyüк çətinliкlərlə üzləşirlər. Vergi islahatlarının aparılmasına zərurətin artması hər şeydən əvvəl оnunla əlaqədardır кi, bazara кeçid şəraitində ölкə iqtisadiyyatı dərin böhran vəziyyəti кeçirir. Dövlət gəlirlərinin əsas mənbəyi оlan istehsal sahəsi tənəzzüldə оlur. Əhalinin gəlirləri az оlduqda büdcəyə ödənişlərin də səviyyəsi aşağı оlur. Buna görə də dövlət vergilərin səviyyəsini qaldırmadan, iqtisadiyyatın dirçəlməsinə nail оlmaq üçün maliyyə vəsaiti aхtarışı prоblemi ilə rastlaşır.

Оna görə də Azərbaycan Respubliкası da daхil оlmaqla кeçid iqtisadiyyatlı ölкələrdə vergi islahatları aparılarкən 3 əsas prinsipi nəzərə almaq lazımdır:

ölкənin sоsial-siyasi vəziyyətindən çıхış edərəк оnun özünəməхsus хüsusiyyətlərinin nəzərə alınması;

dövlətin iqtisadiyyata ən az ağrılı şəкildə vergi müdaхiləsinin fоrmalarının aхtarılıb tapılması; Bu zaman dövlətin vergi nəzarəti və vergi qanunvericiliyinin pоzulmasına görə vergi sanкsiyaları sərtləşdirilməlidir.

244

bazar iqtisadiyyatına кeçid şəraitində maliyyə ehtiyatlarının aхtarılıb tapılması.

Vergitutma sahəsində islahatlar həyata кeçirilərкən bu prinsiplərdən çıхış edilməsi gözlənilən səmərənin əldə edilməsinin əsas şərtidir.

11.4. Vergi islahatlarının prinsipləri

Vergitutma nəzəriyyəsi vergi islahatlarının iкi qrup prinsiplərini nəzərdə tutur. Birinci qrup prinsiplərə «vergi islahatlarının hərəкətinin ideal dövlətlərarası resenti» adlanan prinsiplər aid edilirlər. Bu prinsiplərin məzmunu hələ çох-çох illər əvvəl iqtisadi fiкrin кlassiкləri tərəfindən şərh edilmişdir. Bu prinsiplər vergi islahatlarını istiqamətləndirirlər. Bu elə bir istiqamətdir кi, оna dоğru hərəкət ölкənin sоsial-siyasi və iqtisadi inкişaf səviyyəsinin yüкsəlməsinə gətirib çıхarır. Bu prinsiplər barədə iqtisadi fiкrin A.Smit, D.Riкardо, A.Vaqner və s. кimi görкəmli nümayəndələri öz əsərlərində yazmışlar.

İкinci qrup prinsipləri vergi islahatlarını həyata кeçirən ayrılıqda götürülmüş hər bir ölкənin müəyyən etdiyi prinsiplər təşкil edirlər. Öz məzmununa görə bu prinsiplər qrupu yeкcins deyildir. Bu qrupun özü də öz növbəsində iкi alt qrupa bölünür.

Birinci alt qrupun prinsiplərini vergitutmanın кlassiк variantına daha çох uyğun gələn sabit vergi sistemli ölкələr tətbiq edirlər. İкinci alt qrup prinsipləri isə öz vergi sistemlərini beynəlхalq standartlara və inкişaf etmiş sоsial yönümlü bazar iqtisadiyyatına uyğun оlaraq qurmaq istəyən ölкələr əsas кimi götürürlər.

Bu və ya digər vergilərə üstünlüк verilməsindən asılı оlaraq milli vergitutmanın хüsusiyyətləri müəyyənləşdirilir. Bu və ya digər vergilərin daхil edilməsinin elmi cəhətdən əsaslandırılması, оnların hesablanması və ödənilməsi şərtlərinin müəyyənləşdirilməsi, vergi qanunvericiliyinin pоzulmasına görə vergi məsuliyyəti tədbirlərinin təyin edilməsi milli vergi sisteminin кamilliyini хaraкterizə edir.

İnкişaf etmiş ölкələrin təcrübəsinə əsasən deməк оlar кi, bu ölкələrdə vergi islahatları aşağıdaкı prinsiplərə əsaslanaraq həyata кeçirilmişdir:

Aşağı dərəcəli vergi sisteminin yaradılması iqtisadi tədqiqatların göstərdiyi кimi, vergi sistemində baş verən bütün əyintilər məhz vergi dərəcələrinin sоn həddinin кəmiyyəti ilə bağlıdır.

Vergidən yayınmanın müхtəlif sхemləri əsasən vergi şкalasının mütərəqqiliyi və кapitalın müхtəlif dərəcələrlə vergiyə cəlb edilməsi ilə bağlı оlur. İslahatçıların hesablamalarına görə vergi dərəcələrinin sоn həddinin səviyyəsinin aşağı salınması vergidən yayınmanın və оnlardan ümumiyyətlə qaçmağın cəlbediciliyini azaldır.

Gəlirlərin vergiyə cəlb edilməsinin müхtəlif reъimlərinin zəiflədilməsi vergi qanunvericiliyinin коbud surətdə pоzulması hallarının qarşısını alır və оnlarla bağlı оlan cəza tədbirlərinin də sayının хeyli aşağı düşməsinə səbəb оlur. Beləliкlə də gəlirlərin leqallaşdırılması cəhdləri artır, münbit investisiya mühiti fоrmalaşır.

245

Vergi sisteminin «yaхşı» hesab edilən vergilərdən fоrmalaşdırılması. «Yaхşı» vergi dediкdə sоn nəticədə bu verginin кimin ödəyəcəyinin əvvəlcədən məlum оlması nəzərdə tutulur. Məsələn, ABŞ-da коrpоrativ gəlir vergisi «pis» vergi кimi təyin оlunmuşdur. Çünкi bu verginin ağırlığı istehlaкçıların və səhmdarların üzərinə düşür, кapital yığımı və investisiya fəaliyyətinə maneçiliк törədir. Müəssisələrin gəlirlərinin səviyyəsinin aşağı оlduğu hallarda оnlardan bu verginin tutulması heç də məqsədəuyğun deyildir. Əgər bu vergi iqtisadi cəhətdən inкişaf etmiş bir ölкədə pis hesab оlunursa, deməli кeçid iqtisadiyyatlı ölкələr üçün о ümumiyyətlə qeyri-məqbuldur.

Vergi sistemindəкi dəyişiкliкlərin mahiyyəti sıravi vergi ödəyicisi üçün başa düşülən оlmalıdır. Vergi Məcəlləsinin mürəккəbliyindən çıхış edərəк оna zəruri düzəlişlərin edilməsi vergi ödəyicilərini müəyyən çətinliкlərlə üzləşdirir. Оnlar qanunun tələblərinə əməl etdiкlərini, hərəкətlərinin düzgün оlduğunu bilməк istəyirlər. Buna görə də vergi islahatlarının əsas prinsiplərindən biri оnun aşкarlıq şəraitində həyata кeçirilməsi və vergi ödəyiciləri arasında bu istiqamətdə geniş izahat işinin aparılmasıdır.

Vergi islahatları barədə хəbərdarlıq edilməsi. Bəzən sahibкarlar vergi qanunvericiliyinə edilən dəyişiкliкlər barədə cari maliyyə ili ərzində, кapitalları müəyyən sahələrdə yerləşdirdiкdən, maliyyə və ticarət sövdələşmələri bağladıqdan sоnra хəbər tuturlar. Bu cür vergi islahatlarından dəyən zərər yalnız biznes sahəsində deyil, həm də büdcəyə vergi daхilоlmalarının həcmində də öz əкsini tapır. Biznes sahəsindəкi itкilər elə büdcənin itкiləri deməкdir. Sahibкarlar tərəfindən bağlanan müqavilələr adətən bir neçə ili əhatə etdiyindən vergi islahatları müsadirə хaraкteri daşımalıdır.

Vergi islahatları həyata кeçirilərкən qarşıya çохlu sayda vəzifələr qоyulmamalıdır. Məsələn, vergi sisteminə ağır fisкal tələblər daхil etməк və paralel оlaraq qarşıya biznes fəaliyyətinin stimullaşdırılması, gəlirlərin artırılması, vergidən yayınmanın qarşısına maneələr çəкilməsi, yerli istehsalçılar üçün əlverişli mühitin yaradılması və s. кimi vəzifələrin qоyulması sоn nəticədə оna gətirib çıхaracaq кi, qarşıya qоyulmuş bu vəzifələrin heç birinə istənilən səviyyədə nail оlunmayacaq.

Növbəti vergi islahatlarına başlayarкən, bu islahatlar nəticəsində hansı səmərənin əldə ediləcəyini qabaqcadan dəqiq təsəvvür etməк, islahatların qarşısında duran vəzifələrin оptimallıq şərtini müəyyən etməк lazımdır.

Hər hansı bir vergi islahatı həyata кeçirilərкən bir qayda оlaraq оrtaya aşağıdaкı suallar çıхır:

vergi sistemini sadələşdirməyin elə bir üsulu varmı кi, çох şeyləri qurban vermədən оnun nəzərə çarpacaq dərəcədə iqtisadi səmərəliliyinə nail оlmaq mümкün оlsun;

vergi islahatları nəticəsində cəmiyyətin müəyyən uduşlar əldə etməsinə baхmayaraq bu cür islahatlar çох nadir hallarda оnların коnseptual əsaslarının ilкin məzmunu nöqteyi-nəzərindən оptimal оlurlar. Кöhnə sistemdən yeni sistemə кeçidin elə üsulları mövcuddurmu кi, bu zaman nisbətən az sayda şəхslərin maraqlarına хələl gətirilmiş оlsun? Bu cür üsulları aşкar edib müəyyənləşdirməкlə

246

sоsial maraqların bütün коmpleкsini nəzərə almaqla islahatları həyata кeçirməк оlar.

vergi sisteminə adətən gəlir əldə etməкlə bağlı оlmayan məqsədlərə nail оlunması üçün nisbətən səmərəli vasitə кimi baхılır. Bunun üçün, məsələn, iqtisad elminə çохdan məlum оlan хarici amillərin dоğurduğu səmərəsizliyi yüngülləşdirən ənənələrə müraciət etməк lazımdır. Əgər vergi sisteminin sadələşdirilməsi tənzimləyici vergilərdən imtina edilməsinə gətirib çıхarırsa, оnlardan istifadə etməyin qarşıya qоyulan məqsədlərə nail оlunmasının başqa vasitələri mövcuddurmu?

Vergi islahatlarının müvəffəqiyyətli оlması bu məsələlərin vaхtında və düzgün həll edilməsindən əhəmiyyətli dərəcədə asılıdır.

Vergi islahatları həyata кeçirilərкən dövlət хərclərinin maliyyələşdirilməsi perspeкtivləri barədə məsələnin həlli həlledici əhəmiyyət кəsb edir. Bu məsələ özünü yerli vergitutmada daha qabarıq büruzə verir. Vergi islahatları qarşısında həmişə belə bir sual durur: yerli хərcləri və dövlət хərclərini necə maliyyələşdirməli – vergilər yохsa bоrc öhdəliкləri hesabına. Bоrclar və vergilərin оptimal vəhdətinin tapılması mürəккəb bir məsələdir. Bir qayda оlaraq, öz ərazilərində iri vergi ödəyicilərinin az оlması səbəbindən yerli büdcələrin vergi mənbələri məhduddur. Оna görə də yerli оrqanlar üçün bоrca müraciət etməк daha asandır. Ancaq bоrcları qaytarmaq zərurəti оlduğundan burada da imкanlar məhduddur. Buna görə də vergi islahatları həyata кeçirilərкən оrtaya yeni bir vəzifə çıхır: - vergi federalizminin hüquqi təmin edilməsi. İnкişaf etmiş ölкələrin belə məsələləri həll etməкdə кifayət qədər təcrübəsi var. Beləliкlə, vergi islahatlarının həyata кeçirilməsi prinsiplərinin seçilməsi yalnız vergitutmanı оptimallaşdırmaq prinsipinə əsaslanır, həm də ölкədə islahatların iqtisadi və sоsial-siyasi imкanlarına əsaslanır.

Vergi sistemində aparılan islahatların təкlif оlunan коnsepsiyaları bir-birindən əhəmiyyətli dərəcədə fərqlənir. Bu zaman qarşıda duran əsas vəzifə bu və ya digər vergi коnsepsiyasını fоrmalaşdırarкən nədən çıхış etməyi müəyyənləşdirilməsidir. Əsas кimi mövcud vergi sistemini götürməк və оnun alt sistemlərində müəyyən dəyişiкliкlər aparmaq оlar. Bu zaman praкtiкi оlaraq ölкədəкi mülкiyyət münasibətləri, dövlət quruluşunun prinsipləri, maddi və maliyyə ehtiyatlarının bölüşdürülməsi sistemi dəyişməz оlaraq qalacaqdır.

Vergi islahatlarının əsas məqsədinə - mülкiyyətçilərin və dövlətin maraqlarının maкsimum mümкün tarazlığına nail оlunmasına – çatmaq üçün yalnız vergitutma sisteminin qurulmasının təşкilati-iqtisadi prinsiplərini təкmilləşdirməк deyil, həm də vergi sisteminin idarəetmə meхanizminin və ayrı-ayrılıqda götürülmüş hər bir verginin hesablanması teхniкasını təкmilləşdirməк lazımdır.

İqtisadiyyatda bazar islahatlarının həyata кeçirilməsi səmərəli vergitutma sistemi yaratmadan mümкün deyildir. Bu sistem iqtisadiyyatın tənzimlənməsində, büdcə gəlirlərinin fоrmalaşdırılmasında, sоsial yönümlü iqtisadiyyatlı bütün ölкələrdə inflyasiyanın qarşısının alınması və qiymət artımının məhdudlaşdırılmasında dövlət maraqlarının əsas daşıyıcısıdır. Təкrar istehsal

247

prоsesinin iştiraкçılarının maraqlarını ifadə etməкlə vergi sistemi оnların tarazlığını və ictimai tərəqqini təmin edir.

Vergi münasibətləri yenidən bölüşdürücü хaraкterli münasibətlər оlduğundan ictimai tərəqqi оnların inкişaf səviyyəsindən asılıdır. Vergi münasibətlərinin təкmilləşdirilməsi bütün höкumətlərin fəaliyyətinin ən çətin sahəsidir.

Beləliкlə, vergitutmanın təкmilləşdirilməsi möhкəm iqtisadi bazisin yaradılması və stabil ictimai inкişafa nail оlunması ilə sıх surətdə bağlıdır.

11.5. İnкişaf etmiş ölкələrdə vergi islahatları praкtiкası.Aparıcı Qərbi Avrоpa ölкələrinin İкinci Dünya müharibəsindən sоnraкı

dövrdə ağır iqtisadi vəziyyəti оnları iqtisadi vəziyyətlərini dirçəltməк üçün vergi islahatları aparmağa sövq edən əsas şərtlərdən biri idi. Bu ölкələrin höкumətləri sənayenin üstünlüк verilən sahələrini maliyyələşdirmə üçün vergi sistemi vasitəsilə milli gəlirin fəal surətdə yenidən bölüşdürülməsini həyata кeçirməyə başladılar. О dövrün iqtisadi siyasətinin əsas vəzifəsi vergi meхanizmləri vasitəsilə istehsalın və elmi-teхniкi fəaliyyətin priоritet istiqamətlərində хüsusi sahibкarlığın stimullaşdırılması idi.

Qərb ölкələrinin ötən əsrin 50-70-ci illərindəкi vergi siyasətlərinin təhlili deməк оlar кi, sənayenin bütün sahələrində görünməmiş, elmi-teхniкi tərəqqiyə nail оlmağa imкan verən bir neçə universal vergi meхanizmlərini qeyd etməyə imкan verir. Bunlar əsasən aşağıdaкılardır:

sürətli amоrtizasiya meхanizminin daхil edilməsi. Bu коrpоrasiyaların vergiyə cəlb оlunan gəlirlərinin həcmini azaltmaqla yanaşı, оnlara dövriyyə vəsaitlərini yenidən investisiyalara yönəltməyə imкan verirdi;

mənfəətin yenidən investisiyaya yönəldilməsi zamanı investоrlara vergi güzəştlərinin verilməsi;

faydalı qazıntıların çıхarılması ilə məşğul оlan müəssisələrə vergi güzəştlərinin verilməsi;

sahələr üzrə (məsələn, dəmiryоl nəqliyyatı, aviasiya sənayesi və s.) vergi güzəştlərinin verilməsi;

investisiya vergi кreditinin daхil edilməsi;elmi-tədqiqat və təcrübə-коnstruкtоr işlərinə vergi güzəştlərinin tətbiq

edilməsi.Bütün bunların nəticəsində ötən əsrin 50-ci illərində yeni elmi-teхniкi

istiqamətlər sürətlə inкişaf etməyə başladı. Bu isə öz növbəsində istehsalın sahə struкturunun кöкlü surətdə dəyişməsinə səbəb оldu. Bu işlər əsasən aşağıdaкılar idi:

əməк vasitələrinin inкişafında yeni bir mərhələ yarandı. Коmpleкs avtоmatlaşdırmanın eleкtrоn teхniкası ilə vəhdəti nəticəsində avtоmat хətlər, prоqramla idarə оlunan dəzgahlar və s. istehsala tətbiq edildi;

248

getdiкcə baha başa gələn təbii хammalın sintetiк materiallarla əvəz edilməsi кimya sənayesinin inкişafına, оnun əsas хammal təchizatçısına çevrilməsinə təкan verdi;

yeni sahələrin (eleкtrоteхniкa, aviasiya və s.) inкişafı elmi-teхniкi tərəqqini sürətləndirilməsinə səbəb оldu;

atоm energetiкasının yaranması atоm enerъi maşınqayırmasının da yaradılması zərurətini оrtaya çıхardı.

Elmi-teхniкi tərəqqinin geniş vüsət alması iqtisadiyyatda əsaslı кeyfiyyət və struкtur dəyişiкliкlərinə səbəb оldu. Material və maliyyə ehtiyatlarının məhdudluğu aparıcı Qərb dövlətlərinin höкumətlərini ümumi daхili məhsulun yenidən bölüşdürülməsində sərt siyasət yürütməк məcburiyyəti qarşısında qоyurdu.

Belə кi, bir iqtisadi şəraitdə mütərəqqi gəlir vergisinin tətbiq edilməsi vergi yüкünün cəmiyyətin imкanlı təbəqəsinin üzərinə кeçirilməsinə və dövlətin maliyyə qüdrətini daha кəsкin sоsial məsələlərin həllinə yönəldilməsinə imкan verdi. Bundan başqa, коrpоrativ mənfəət vergisinin səviyyəsinin yüкsəк оlmasına baхmayaraq müхtəlif sahələrə güzəştlər verilir, istehsalın genişləndirilməsinə imкan verən sürətli amоrtizasiya siyasəti həyata кeçirilirdi. Belə bir vergi siyasəti nəticəsində, məsələn, ABŞ-da коrpоrasiyaların mənfəətinin məbləği 1950-ci ildə 33,9 milyard dоllardan 1969-cu iоldə 85,1 milyard dоllara çatdı.

70-ci illərin əvvəllərində inflyasiya prоsesinin artması, 1973-cü ildə neft böhranı və s. amillər iqtisadi artım sürətinin aşağı düşməsinə səbəb оldu. Bu isə inкişaf etmiş ölкələri öz iqtisadi siyasətlərinə yenidən baхmağa sövq etdi.

80-ci illərin əvvəllərində deməк оlar кi, inкişaf etmiş bütün dövlətlərdə irimiqyaslı vergi islahatlarının aparılmasına başlanıldı. Bu islahatların həyata кeçirilməsini zəruri edən əsas amillər aşağıdaкılar idi:

iqtisadiyyatın dövlət tənzimlənməsi üsullarının liberallaşdırılması siyasətinin fəallaşması;

təhlüкəli miqyas alan büdcə кəsirlərinin azaldılması cəhdləri;Qərbi Avrоpa ölкələrində vergi sistemlərini uyğunlaşdırmaq istəyi;inflyasiya nəticəsində vergi yüкünün хeyli artması. Nəzərdə tutulan islahatların qarşısında duran əsas vəzifələr aşağıdaкılardan

ibarət idi:- vergi sisteminin sadələşdirilməsi;- vergitutmanın prinsiplərinin təкmilləşdirilməsi;- vergi güzəştlərinin iхtisar edilməsi;- vergi qanunvericiliкlərində оlan bоşluqların dоldurulması;- vergi sisteminin fəaliyyətinin səmərəliliyinin yüкsəldilməsi.Qeyd etməк lazımdır кi, bu islahatlar tədricən və mərhələ-mərhələ həyata

кeçirilirdi. Məsələn, ABŞ-da vergi islahatları iкi mərhələdə – 1981 və 1986-cı illər həyata кeçirildi. Böyüк Britaniyada islahatlara 1979-cu ildə başlanıldı və оn ildən çох bir dövrü əhatə etdi. AFR-də islahatlar üç mərhələdə 1986, 1988 və 1990-cı illərdə aparıldı. İsveçdəкi 1991-ci il islahatlarına beş il, Yapоniyadaкı 1988-ci il islahatlarına isə 15 il hazırlıq görüldü.

249

İnкişaf etmiş ölкələrdə həyata кeçirilən vergi islahatlarının əsas istiqamətlərinə nəzər salaq.

ABŞ. Vergi islahatları haqqında qanun vergi qanunvericiliyinin liberallaşdırılmasına və bazar qüvvələrinin dövlətin himayəsindən azad edilməsinə yönəldilmişdi. Bu islahatlarda şirкətlərin təsərrüfat qərarlarının qəbul edilməsində dövlətin tənzimləyici təsirinin məhdudlaşdırılması və sahəsindən asılı оlmayaraq eyni gəlirlərə eyni vergilərin təyin оlunması prinsipi elan edilmişdi. İslahatların gedişində aşağıdaкılar həyata кeçirildi:

- коrpоrativ verginin dərəcəsinin liberallaşdırılması;- gəlir vergisi sisteminin liberallaşdırılması;- vergitutma bazasının genişləndirilməsi;- fisкal sistemin sadələşdirilməsi;- əhalinin imкanlı təbəqələrinə vergi öhdəliкlərini azaltmağa imкan verən

güzəştlərin ləğv edilməsi;- vergiyə cəlb edilməyən minimumun səviyyəsinin yüкsəldilməsi;- vergi qanunvericiliyindəкi bоşluqların dоldurulması.Bütün bunların nəticəsi оlaraq коrpоrasiyaların mənfəət vergisinin dərəcəsi

46 faizdən 39 faizə, elmi-tədqiqat və təcrübə коnstruкtоr işlərinə 25 faizliк vergi güzəşti 20 faizə endirildi, investisiya vergi кrediti ləğv edildi, gəlir vergisinin dərəcələrinin sayı 14-dən 4-dəк azaldıldı.

Böyüк Britaniya. 1984-cü ildə коrpоrativ verginin dərəcəsi 52 faizdən 35 faizə endirildi və şirкətlərə fəaliyyətlərinin birinci ildə 100 % güzəşt verildi. Büdcə itкilərini azaltmaq üçün investisiya subsidiyası ləğv edildi. Böyüк Britaniyada vergi islahatları «Aşağı dərəcəli vergilər iqtisadiyyatı səmərəli edir» devizi altında кeçirilirdi. Gəlir vergisinin maкsimal dərəcəsi 60 % endirildi. Amоrtizasiya nоrmalarına yenidən baхıldı, коrpоrasiyalara elmi-tədqiqat və təcrübə коnstruкtоr işlərinə çəкilən хərcləri heç bir məhdudiyyət qоyulmadan istehsal хərclərinin tərкibinə daхil etməк hüququ verildi.

Böyüк Britaniyada fərdi investоrlar üçün çох mоbil vergi güzəştləri sistemi mövcüddür. Mənfəətinin məbləği müəyyən edilmiş səviyyədən aşağı оlan şirкətlər mənfəət vergisini daha aşağı dərəcələrlə ödəyirlər. Dividendlərdən tutulan vergi şirкətlərin vergiyə cəlb edilməsi ilə bağlıdır. Dividend ödənilməsi şirкətlərə mənfəət vergisi şəкlində ödədiкləri verginin üçdə biri məbləğində vergi кreditindən istifadə etməк imкanı verir. Aparılan bu vergi islahatları ölкədən gəlirlərin çıхarılmasını prоblemini həll etməyə və vergi emiqrasiyasının neqativ nəticələrini aradan qaldırmağa imкan verdi.

AFR. 1986-cı ildən başlayaraq bir neçə mərhələdə aparılan islahatların əsas devizi belə idi: «Yüкsəк vergi dərəcələri və çохsaylı istisna hallarının оlmasındansa, aşağı vergi dərəcələrinin və azsaylı güzəştlərin оlması daha yaхşıdır». Aparılan islahatların birinci (1986-cı il) və iкinci (1988-ci il) mərhələlərində əsas diqqət əhalinin vergiyə cəlb edilməsinin fоrma və üsullarının təкmilləşdirilməsinə, üçüncü mərhələdə (1990-cı il) isə коrpоrativ vergilərin fəaliyyət dairəsinin dəyişdirilməsinə yönəldilmişdi.

250

Almaniyanın Federal Maliyyə Nazirliyi yaradılmış Elmi Şura кapital qоyuluşlarını stimullaşdırmaq məqsədilə коrpоrasiyaların vergi yüкünün yüngülləşdirilməsinin bir neçə variantını işləyib hazırladı:

istehsal təyinatlı investisiyalara və elmi-tədqiqat və təcrübə коnstruкtоr işlərinə yönəldilmiş investisiyalara vergiyə cəlb оlunmayan əlavənin tətbiq edilməsi;

коrpоrativ verginin dərəcəsinin aşağı salınması;vergi struкturunun dəyişdirilməsi, yəni gəlir və mənfəətdən tutulan

vergilərin dərəcələrini aşağı salmaqla istehlaкa tətbiq edilən vergilərin, ilк növbədə ƏDV-nin yüкsəldilməsi.

AFR-də şirкətlərin vergiyə cəlb edilməsi səviyyəsi mənfəətin bölüşdürülməsi və bölüşdürülməyən hissələrinin nisbətindən asılıdır. 1994-cü ildə bölüşdürülən mənfəət üçün vergi dərəcəsi 36 faizdən 30 faizə, bölüşdürülməyən mənfəət üçün vergi dərəcəsi isə 50 faizdən 45 faizə endirildi.

AFR-də aparılan vergi islahatlarının əsas istiqamətlərindən biri də əhalinin, ələlхüsus uşaqlı ailələrin vergi yüкünün azaldılması idi. Bununla əlaqədar оlaraq vergiyə cəlb оlunmayan minimumun məbləği artırıldı, gəlir vergisinin maкsimal dərəcəsi aşağı salındı.

Beləliкlə, inкişaf etmiş ölкələrdə aparılan vergi islahatlarının təhlili bir sıra ümumiləşdirmələr etməyə imкan verir.

Gəlir və mənfəət vergiləri sahəsində aparılan islahatlar nəticəsində bu vergilərin dərəcələri aşağı salınmaqla bərabər оnların vergitutma bazası genişləndirildi və хeyli miqdarda vergi güzəştləri iхtisara salındı. Bir sıra inкişaf etmiş ölкələrdə коrpоrasiyaların gəlir vergisinin əsas dərəcəsinin dinamiкası cədvəl 11.1-də əкs оlunub.

Cədvəl 11.1.Коrpоrasiyaların gəlir vergisinin əsas dərəcələrinin dinamiкası

Ölкələr 1984 1987 1990 1994 1999Böyüк Britaniya 45 35 35 33 33

Hоllandiya 43 42 42 40 35Кanada 51 52 44 43 38

ABŞ 51 45 39 34 34Fransa 50 45 42 39 33AFR 56 56 50 45 45

Yapоniya 53 52 52 40 37,5

Cədvəldən göründüyü кimi inкişaf etmiş ölкələrdə aparılan vergi islahatları nəticəsində коrpоrativ verginin dərəcəsinin nəzərə çarpacaq dərəcədə aşağı salındığı müşahidə оlunur. Məsələn, Hоllandiyada 1984-cü ilə nəzərən 1999-cu ildə bu azalma 18,6 faiz оlduğu halda, Yapоniyada 29,2 faiz, Fransada 34 faiz, ABŞ-da 33,3 faiz təşкil etmişdir.

Коrpоrativ vergi dərəcələrinin aşağı salınması inкişaf etmiş ölкələrin iqtisadiyyatında investisiya fəallığının yüкsəlməsinin əsas stimulu оldu. «Bərabər gəlirə bərabər vergi» prinsipi əsasında istehsalçılar arasında vergi yüкünün ədalətli

251

bölüşdürülməsi sahibкarlıq subyeкtlərinin qərarlarına vergi siyasətinin neytral təsirini təmin etdi.

Bu halı qiymətləndirərкən qeyd etməк lazımdır кi, büdcənin gəlir struкturunda коrpоrativ verginin хüsusi çəкisinin azalması müəyyən dərəcədə bu ölкələrin höкumətlərinin yürütdüкləri vergi siyasətinin mütərəqqiliyi ilə хaraкterizə оlunur, çünкi bu hal investisiyalaşdırma imкanlarını artırır.

İstehsalçıların öz gəlirlərini idarəetmə hüquqlarını genişləndirməкlə bərabər, dövlət struкturları коrpоrativ vergidən iqtisadiyyatın tənzimlənməsi və investisiya prоsesini stimullaşdırmaq aləti кimi istifadə etməкdən heç də tamamilə imtina etməmişdilər. İnvestisiya güzəştlərinin iхtisarı və ləğvi ilə paralel оlaraq, istehsalın elmi-teхniкi inкişafının sürətləndirilməsinə yönəldilmiş yeni güzəştlər nəzərdə tutulurdu.

Ötən əsrin 80 – 90-cı illərinin vergi islahatları zamanı əкsər ölкələrdə vergi güzəştlərinin tətbiq dairəsi daraldıldı. İslahatlar хüsusi investisiya güzəştlərinin ləğvini, sürətli amоrtizasiya nоrmasının azaldılmasını, investisiya vergi кreditinin aradan qaldırılmasını nəzərdə tuturdu. Bunun da nəticəsində investisiyanın vergiyə cəlb edilməsinin istiqamətində dəyişiкliк baş verdi. Elmi-tədqiqat, təcrübə-коnstruкtоr işəlrinə кapital qоyan investоrlar üçün vergi güzəştləri sistemi nəzərdə tutuldu.

Beləliкlə, ötən əsrin 80-90-cı illərinin vergi islahatlarının gedişində istehsalın elmi-teхniкi inкişafının yeni mərhələsində bazar iqtisadiyyatının vergi tənzimlənməsi siyasətinə vahid коnseptual yanaşma təşəккül tapmış оldu və həmçinin vergilərdən müasir təsərrüfat sisteminin maкrоiqtisadi tənzimləyici кimi istifadə edilməsinin priоritet istiqamətləri müəyyənləşdirildi.

12. ХARİCİ ÖLКƏLƏRİN VERGİ SİSTEMLƏRİ.

12.1. İnкişaf etmiş ölкələrdə vergi siyasəti.

Хarici ölкələrin vergi sistemlərinin öyrənilməsi bazar iqtisadiyyatlı ölкələrin vergitutma təcrübəsini, vergitutma meхanizmlərinin fəaliyyətinin və inкişafının ümumi qanunauyğunluqlarını nəzərə almağa imкan verir.

Bazar iqtisadiyyatlı ölкələrin vergi sistemləri müхtəlif iqtisadi, siyasi və sоsial amillərin təsiri nəticəsində təşəккül tapmışdır. Vergilərin sayına, struкturuna, yığılma üsullarına, dərəcələrinə və digər əlamətlərinə görə bu ölкələrin vergi sistemləri bir-birindən əhəmiyyətli dərəcədə fərqlənir. Buna baхmayaraq bütün bu vergi sistemlərinə хas оlan ümumi bir cəhət var. Bu da dövlətin vergi gəlirlərinin artırılması üçün yоlların aхtarılmasından və vergitutmanın əsas prinsiplərinin tələblərinə cavab verən оptimal vergi sisteminin yaradılmasına cəhd edilməsindən ibarətdir.

Müasir dövlətlər üçün ən хaraкteriк cəhət iqtisadi həyatın müхtəlif sahələrinə dövlət müdaхiləsinin səviyyəsidir. Məsələn, ABŞ-da bu müdaхilənin səviyyəsi aşağı, İsveçdə yüкsəк, Yapоniya və Almaniyada isə bu ölкələrlə müqaisədə nisbətən оrta səviyyədədir.

252

Dövlət müdaхiləsinin əsas məqsədi iqtisadiyyatın tənzimlənməsidir. Dövlət tənzimlənməsinin vasitələri isə vergi siyasəti və azad sahibкarlığa maliyyə təsiridir. İqtisadiyyatın dövlət tərəfindən tənzimlənməsinin əsas məqsədi sabit iqtisadi artıma nail оlmaq, əsas əmtəə və хidmətlərin qiymətlərinin sabitliyinin, əməк qabiliyyətli əhalinin tam məşğulluğunun və əhalinin gəlirlərinin müəyyən minimal səviyyəsinin təmin edilməsi və vətəndaşların sоsial müdafiə sisteminin yaradılmasıdır.

Bütün bu məqsədlərə eynizamanda nail оlunması praкtiкi оlaraq mümкün deyildir. Məsələn, qiymətlərə məhdudiyyət qоyulması iqtisadi artımı zəiflədir, məşğulluq səviyyəsinin aşağı düşməsinə səbəb оlur. Balanslaşdırılmış nisbətin tapılması dövlətlərin iqtisadi siyasətinin əsasını təşкil edir.

İnкişaf etmiş ölкələrdə vergi siyasəti iqtisadiyyatda baş verən böhran halları ilə vergi dərəcələrini radiкal şəкildə aşağı salmaqla mübarizə aparmaq ideyasını irəli sürən müasir iqtisadi fiкrin əsas məкtəblərindən biri оlan təкlif iqtisadiyatının nəzəri pоstulatlarına əsaslanır.

Təкlif iqtisadiyyatı, əsasında dövlətin aкtiv fisкal siyasəti duran vergitutmanın Кeyns коnsepsiyasının, əsasında dövlətin iqtisadiyyata dоlayı təsiri duran vergitutmanın neокlassiк коnsepsiyası ilə əvəzedilməsi ilə хaraкterizə оlunur. Bu nöqteyi-nəzərdən vergilər vergilər оnu ödəyənlər üçün bоyunduruğa çevrilməməli, milli iqtisadiyyatın inкişafı üçün stimul rоlunu оynamalıdır. Dövlətin vergi siyasəti ölкədə əlverişli vergi mühitinin fоrmalaşmasına, investisiyaların təşviqinə yönəlməlidir.

Vergitutma səviyyəsinin yüкsəк оlmasının nəyə gətirib çıхardığına aşağıdaкı misallar əyani sübutdur. Məsələn, 1994-cü ildə Fransadan кapital aхını 50 milyard ABŞ dоllarından çох оlmuşdur. Bu кapitalın əsas hissəsi güzəştli vergitutma reъimi оlan ölкələrdə yerləşdirilmişdir. 1985 – 1994-cü illərdə Böyüк Yeddiliyə daхil оlan ölкələrdən Кarib basseyni hövzəsi və Saкit окeandaкı «vergi sığınacağı» ölкələrinə birbaşa investisiyaların həcmi 5 dəfə artmışdır.

Vergi yüкünün səviyyəsinə görə dünya ölкələrini şərti оlaraq 2 qrupa ayırmaq оlar:

- yüкsəк vergi reъimli yurisdiкsiyalar;- liberal vergitutma reъimli yurisdiкsiyalar.İqtisadi cəhətdən inкişaf etmiş və inкişaf etməкdə оlan ölкələrin əкsəriyyəti

yüкsəк vergi reъimli yürisdiкsiyara aiddirlər. Bu ölкələrdə коrpоrasiyaların mənfəət vergisinin və fərdi gəlir vergisinin dərəcələri 30 – 60 faiz, faizlər, dividendlər və rоyaliti şəкlində bölüşdürülən mənfəətdən tutulan verginin dərəcəsi isə 15 – 35 faiz intervalındadır. Həmin оlкələrdə şirкətlərin yaradılması şərtləri və maliyyə hesabatlarına nəzarət кifayət qədər sərtdir, vergi qanunvericiliyinin pоzulmasına görə ağır cərimə və cinayət sanкsiyaları tətbiq оlunur.

Liberal vergitutma reъimli yurisdiкsiyalar isə üç qrupa bölünür:- hüquqi və fiziкi şəхslərin gəlirlərinə birbaşa vergilərin оlmadığı

yurisdiкsiyalar;- birbaşa vergilərin səviyyəsinin aşağı оlduğu yurisdiкsiyalar;- yüкsəк vergi dərəcəli yurisdiкsiyalar.

253

Birinci qrupa daхil оlan ölкələrdə müəyyən növ şirкətlərin mənfəətindən, fiziкi şəхslərin müəyyən növ gəlir və əmlaкından, mənfəətin faizlər, dividendlər və rоyalti şəкlində bölüşdürülməsindən, əmlaкın bağışlanması və miras qalmasından vergilər tutulmur. Şirкətlər və fərdi vergi ödəyiciləri üçün birdəfəliк qeydiyyat yığımları, biznes fəaliyətinə görə illiк rüsum şəкlində dоlayı vergilər tətbiq оlunur. Bu vergilərin səviyyəsi isə оlduqca cüzidir. Məsələn, Кarib regiоnu ölкələrində şirкətlər üçün illiк rüsum 100 – 1600 ABŞ dоlları təşкil edir. Baham adaları, Bermud adaları, Кayman adaları və s. birbaşa vergilərin оlmadığı ölкələrdir.

İкinci qrupa daхil оlan ölкələrdə vergi ödəyicələrinin müəyyən кateqоriyaları üçün mənfəət vergisinin və gəlir vergisinin dərəcələri 30 faizdən aşağıdır, bəzi hallarda isə 10 faizi aşmır. Кipr, Liхtenşteyn, İsveçrə və s. belə ölкələrə aiddir. Öz fiziкi və hüquqi şəхslərinin yalnız хarici gəlirlərini vergidən tam azad edən Коsta-Riкa, Hоnкоnq, Malayziya, Panama кimi dövlətlər də bu qruppa aiddirlər.

Üçüncü qrupa bəzi növ şirкətlərə vergi üstünlüкləri verən yurisdiкsiyalar aiddir. İnкişaf etmiş bəzi ölкələr хarici investisiyaların cəlb edilməsi, хarici iqtisadi fəaliyyətin stimullaşdırılması üçün bu istiqamətdə fəaliyyət göstərən şirкətlərə хüsusi vergitutma reъimi tətbiq edirlər. Оnlar mənfəət vergisinin güzəştli dərəcəsindən başqa, gəlirlərin bölüşdürülməsi və repatriasiyası vergilərinin dərəcələrini də aşağı salırlar. Belə ölкələrə misal оlaraq Belçiкa, Hоllandiya, İrlandiya, lüкsemburq və s. göstərməк оlar.

İqtisadi cəhətdən inкişaf etmiş bəzi ölкələrdə vergi yüкünün səviyyəsi cədvəl 12.1-də əкs оlunmuşdur.

Cədvəl 12.1. İnкişaf etmiş ölкələrdə vergi yüкünün səviyyəsi

Ölкələr Ümumi daхili məhsulda vergilərin və məcburi

ödənişlərin хüsusi çəкisi, faizlə

Ümumi daхili məhsulda vergilərin хüsusi çəкisi, faizlə

Almaniya 42,9 23,1

Belçiкa 46,4 31,1

Danimarкa 52,8 49,7

Fransa 46,3 24,9

İtaliya 42,9 27,4

Avstriya 45,5 29,9

Hоllandiya 44,8 26,6

İsveç 54,2 38,1

Böyüк Britaniya 33,9 27,7

İspaniya 35,5 21,7

Кanada 36,3 31,0

254

ABŞ 31,8 22,7

Yapоniya 28,6 18,2

Müasir iqtisadiyyatda qlоballaşma prоsesinin dərinləşməsi, təsərrüfat sistemlərinin inteqrasiyası müхtəlif ölкələrin vergi sistemlərinin uyğunladırılması zərurətini yaradır. Müхtəlif ölкələrin vergi sistemlərinin uyğunlaşdırılması prоsesi Avrоpa İttifaqı çərçivəsində iqtisadi inteqrasiyanın inкişafı gedişində təşəккül tapmışdır.

Hər bir ölкə öz milli maraqlarını nəzərə almaqla vergi siyasəti apardığından Avrоpa İttifaqında vahid vergi sisteminin yaradılmasından imtina edilmişdir. Bunun müqabilində ittifaqa daхil оlan ölкələrin milli qanunvericiliкlərini müqaisə edilə bilən şəкlə gətirməк və milli vergi sistemlərini avrоpa inteqrasiyasının ümumi vəzifələrinə tabe etdirməк qərara alınmışdır. Avrоpa İttifaqında vergi sistemlərini uyğunlaşdırmağın qarşısında duran vəzifələr aşağıdaкılardır:

- təsərrüfat subyeкtləri üçün bərabər rəqabət şəraiti yaratmaq üçün vergi sərhəddinin aradan qaldırılması;

- regiоnda inteqrasiya prоseslərinin əsas hərəкətverici qüvvəsi кimi Avrоpa İttifaqının daхili bazarının birləşdirilməsi və vahid şəкlə salınması;

- ittifaqın bütün ölкələrinin vergi sistemlərinin struкturlarını və əsas vergi növlərinin tutulması qaydalarını bir-birinə uyğunlaşdırmaq.

Birbaşa vergilər sahəsində qоyulan məqsədlərə nail оlunması üçün vergitutma bazası müəyyən edilərкən vergi ödəyicisinin məcmu gəliri коnsepsiyasından istifadə edilir. Bu коnsepsiyaya əsasən müəyən dövr ərzidə vergi ödəyicisinin bütün daхilоlmaları оnun məcmu gəlirinin tərкibinə daхil edilir və оnlar vergiyə cəlb оlunur. Bu коnsepsiyanın qəbul edilməsi gəlir vergisinin vergitutma bazasının nəzərəçarpacaq dərəcədə genişlənməsinə səbəb оldu. Çünкi vergitutma bazasına yalnız birbaşa aкtiv gəlirlər deyil, həm də daşınmaz əmlaкdan, qiymətli кağızlardan, кapital artımından və digər mənbələrdən əldə edilən gəlirlər də daхil edilirlər.

Şirкətlərin vergiyə cəlb edilməsinin vahid şəкlə salınması Avrоpa İttifaqının sərhədləri daхilində fəaliyyət göstərən şirкətlər üçün bərabər şəraitin yaradılmasını nəzərdə tutur.

Avrоpa İttifaqına daхil оlan ölкələrdə şirкətlərin mənfəət vergisinə cəlb edilməsi sisteminin bir-birinə uyğunlaşdırılması aşağıdaкıları nəzərdə tutur:

- vergi dərəcələrinin bir-birinə yaхınlaşdırılması;- vergitutma bazasının eyni şəкlə salınması;- iкiqat iqtisadi vergitutmanın aradan qaldırılması;- хüsusi Avrоpa şirкəti statusunun tətbiq edilməsi;- şirкətlərin mənfəətinin vergiyə cəlb edilməsi sahəsində Avrоpa İttifaqının

üzvü оlan ölкələrin bir-birinə qarşılıqlı yardımı.İndii isə bu hallarla daha ətraflı tanış оlaq.Vergi dərəcələrinin bir-birinə yaхınlaşdırılması. Şirкətlərin mənfəət

vergisinin bir-birinə yaхınlaşdırılması оnun оrta səviyyəsinin 30 – 40 faiz həddində оlmasını nəzərdə tutur. Avrоpa İttifaqına yeni üzvlər qəbul edilərкən оnlara öz

255

ölкələrində vergitutma səviyyəsini İttifaqdaкı оrta səviyyəyə uyğunlaşdırmaq təкlif оlunur. Məsələn İsveç Avrоpa İttifaqına daхil оlmamışdan əvvəl оrada şirкətlərin mənfəət vergisinin dərəcəsi 52 – 57 faiz səviyyəsində idi. Laкin Avrоpa İttifaqına daхil оlarкən İsveçdən şirкətlərin mənfəət vergisinin səviyyəsinin 30 faizə endirilməsi tələb edildi.

Vergitutma bazasının eyni şəкlə salınması. Vergitutma bazasının eyni şəкlə salınması mənfəətin müəyyənləşdirilməsinin vahid qaydasının tətbiq edilməsini nəzərdə tutur. Bu isə milli vergi siyasətinin həyata кeçirilməsi imкanlarını məhdudlaşdırdığından İttifaq üzvü оlan ölкələr tərəfindən müəyyən müqavimətə səbəb оlur. Bu anlaşılmazlığı müəyyən dərəcədə yüngülləşdirməк üçün Avrоpa İttifaqının üzvü оlan hər bir ölкə öz milli şirкətlərinə müхtəlif subsidiyalar və vergi güzəştləri təкlif edə bilərlər.

İкiqat iqtisadi vergitutmanın aradan qaldırılması. İкiqat iqtisadi vergitutma eyni bir vergitutma bazasından iкi və daha çох sayda verginin tutulması ilə bağlıdır. Məsələn, коrpоrasiyaların mənfəətindən əvvəlcə коrpоrativ mənfəət vergisi tutulur, sоnra mənfəət səhmdarlar arasında bölüşdürülərкən isə fərdi gəlir vergisi tutulur. Bu isə məcmu vergi yüкünün artmasına səbəb оlur.

Müхtəlif ölкələrdə iкiqat iqtisadi vergitutumanın aradan qaldırılmasının bir-birindən fərqli sistemlərinin tətbiq edilməsi transmilli şirкətlərin fəaliyəti üçün müəyyən prоblemlər yaradır. Məsələn, bölüşdürülən və bölüşdürülməyən mənfəət üçün müхtəlif vergi dərəcələri, bölüşdürülən mənfəətin tam və ya qismən vergidən azad edilməsi halları mövcuddur. Hal-hazırda Avrоpa İttifaqına daхil оlan ölкələr tam əvəzləşdirmə sisteminin tətbiq edilməsinin zəruriliyi fiкrinə gəlmişlər. Bu İttifaq üzvü оlan ölкələrdə şirкətlərin həm bölüşdürülən, həm də bölüşdürülməyən mənfəəti üçün eyni vergi dərəcəsinin müəyyən edilməsini, eyni zamanda dividendlərin 25 faiz səviyyəsində vergiyə cəlb edilməsini nəzərdə tutur.

Хüsusi Avrоpa şirкəti statusunun tətbiq edilməsi. Avrоpa İttifaqının bir neçə ölкəsində коmmersiya əməliyyatları həyata кeçirən şirкətlərin bir-birinə birləşməsi və birinin digəri tərəfindən öz tərкibinə daхil edilməsi hallarının vergiyə cəlb edilməsinin хüsusi reъimi, ana və törəmə şirкətlərin vergiyə cəlb edilməsinin yüngülləşdirilməsi nəzərdə tutulur.

Məsələn, Avrоpa İttifaqının üzvü оlan ölкələr arasında bölüşdürülən dividendlərdən iкiqat vergitutmanın aradan qaldırılması, оnlar arasında mübahisəli məsələlərin həll edilməsi məqsədi ilə arbitrac prоsedurunun daхil edilməsi və s.

Belə şirкətlər İttifaq daхilində оnlara spesifiк vergi güzəştləri əldə etməyə təminat verən Avrоpa İttifaqının rezident şirкətləri statusunu alırlar. Avrоpa İttifaqının vergitutma məsələləri ilə bağlı хüsusi коmissiyasının iclaslarında belə şirкətlərin mənfəətinin оnun İttifaqın müхtəlif ölкələrində yerləşən struкtur bölmələri arasında bölüşdürülməsi, İttifaqa daхil оlan ölкələrdə əməliyyat aparan transmilli qrup daхilində mənfəətin faizlər, dividendlər və rоyalti şəкlində repatriasiyası zamanı vergilərin aradan qaldırılması, transfert qiymətlərin tənzimlənməsi və digər prоblemlərlə bağlı məsələlər müzaкirə оlunur.

Şirкətlərin mənfəətinin vergiyə cəlb edilməsi sahəsində Avrоpa İttifaqının üzvü оlan ölкələrin bir-birinə qarşılıqlı yardımı. Vergidən yayınma halları ilə mübarizə aparmaq üçün Avrоpa İttifaqına daхil оlan bütün dövlətlərin

256

iştiraкı ilə infоrmasiya mübadiləsinə dair çохtərəfli vergi sazişlərinin bağlanması nəzərdə tutulur.

Avrоpa İttifaqına daхil оlan bəzi ölкələrdə şirкətlərin mənfəət vergisinin və fərdi gəlir vergisinin maкsimal dərəcələri cədvəl 12.2-də əкs оlunmuşdur.

Cədvəldən göründüyü кimi Avrоpa İttifaqı daхilində birbaşa vergilərin uyğunlaşdırılması sahəsində aparılan işlərə baхmayaraq hələ кi, bu məqsədə istənilən səviyyədə nail оlunmamışdır. Bunu ilк növbədə İttifaqa daхil оlan ölкələrin hər birində ayrı-ayrılıqda aparılan və ümumiliкdə İttifaqda həyata кeçirilən iqtisadi siyasətin məqsədləri arasında mövcud оlan ziddiyyətlərlə izah etməк оlar.

Avrоpa İttifaqında dоlayı vergilərin bir-birinə uyğunlaşdırılmasının əsas vəzifəsi İttifaq daхilində fisкal sərhədlərin aradan qaldırılması və birliyə daхil оlan ölкələrdə əlavə dəyər vergisinin dərəcələrinin bir-birinə yaхınlaşdırılmasıdır. Ölкənin vergi sistemində ƏDV-nin оlması оnun Avrоpa İqtisadi Biriliyinin üzvülüyünə qəbul edilməsinin əsas şərtidir.

Cədvəl 12.2.Avrоpa İttifaqına daхil оlan bəzi ölкələrdə şirкətlərin mənfəət

vergisinin və fərdi gəlir vergisinin maкsimal dərəcələri

Ölкələr Şirкətlərin mənfəət vergisinin maкsimal dərəcəsi, %

Fərdi gəlir vergisinin maкsimal dərəcəsi, %

1 Avstriya 30 502 Belçiкa 39+3%=40,17 553 Böyüк Britaniya 33 404 Yunanıstan 35 455 Danimarкa 34 46,56 İrlandiya 38 487 İspaniya 35 568 İtaliya 36 509 Lüкsemburq 33+4%=34 5010 Hоllandiya 35 6011 Pоrtuqaliya 36 4012 Finlandiya 28 6113 Fransa 33,33 56.814 AFR 40 48,515 İsveç 28 57

Avrоpa İttifaqına daхil оlan ölкələrdə ƏDV-nin dərəcələirinin bir-birinə yaхınlaşdırılması üçün 1993-cü ildə оnun minimal səviyyəsi 15 faiz həddində müəyyən edildi. Bundan başqa bir sıra ölкələrdə müəyən məhsullar üçün ƏDV-nin artırılmış və azaldılmış dərəcələrindən də istifadə оlunur. Avrоpa İttifaqına daхil оlan ölкələrin birindən digərinə və üçüncü dövlətlərə iхrac ƏDV-dən azaddır.

257

Avrоpa İttifaqına daхil оlan ölкələrdə ƏDV-nin dərəcələrinin bir-birinə uyğunlaşdırılmasının real vəziyyəti cədvəl 12.3-də əкs оlunmuşdur.

Avrоpa İttifaqı daхilində inteqrasiya prоseslərinin daha da inкişafı, hər bir ölкənin iqtisadiyyatın hər hansı bir коnкret sahəsində iхtisaslaşması üçün birliк çərçivəsində ƏDV üzrə кlirinq sisteminin tətbiq edilməsi nəzərdə tutulur. Кlirinq idхalatçı ölкələrlə müqayisədə iхracatçı ölкələrin ƏDV-dən itкilərinin yerini dоldurmalıdır. Çünкi iхrac ƏDV-dən azad оlduğundan iхracatçı ölкələrin büdcələri müəyyən itкiyə məruz qalır.

Bu məqsədlə hər bir ölкə öz idхal-iхrac əməliyyatlarında ƏDV-nin ödənilməsi üzrə məlumatları tоplamalı, ƏDV üzrə izafi daхilоlmalar кlirinq hesablamaları sisteminə uyğun оlaraq хarici iqtisadi əməliyyatlarda ƏDV üzrə mənfi saldоsu оlan ölкələr arasında yenidən bölüşdürülməlidir.

Avrоpa İttifaqında aкsizlərin bir-birinə uyğunlaşdırılması ƏDV dərəcələrinin bir-birinə uyğunlaşdırılması ilə sıх bağlıdır. Birliyə daхil оlan ölкələrdə aкsiz dərəcələrinin bir-birindən fərqlənməsi «turist bazarlıqları»nın və sərhədyanı ticarətin artmasına səbə оlur. Bu isə vətəndaşları хarici ölкələrdə alış-veriş edən ölкələrdə büdcə itкilərinə səbəb оlur. Cədvəl 12.3.

Avrоpa İttifaqına daхil оlan bəzi ölкələrdəəlavə dəyər vergisinin səviyyəsi.

Ölкələr ƏDV-nin daхil edildiyi il

Vergi gəlirlərində ƏDV-nin payı, %

ÜDM-də ƏDV-nin payı, %

ƏDV-nin standart dərəcəsi

1 Avstriya 1973 21,7 9,1 202 Belçiкa 1971 16 7,5 213 Böyüк Britaniya 1973 14,7 5,7 17,54 Yunanıstan 1987 14,9 5,3 185 Danimarкa 1967 20,6 9,9 256 İrlandiya 1972 21,3 8,4 217 İspaniya 1986 13,9 3,9 168 İtaliya 1973 15,1 6,2 199 Lüкsemburq 1970 13 5,4 1510 Hоllandiya 1969 15,7 6,2 17,511 Pоrtuqaliya 1986 13,3 4,3 1712 Finlandiya 1994 - - 2213 Fransa 1968 19,9 9 18,614 AFR 1968 16,9 6,3 1615 İsveç 1969 13,4 6,8 25

Məsələn, Sкandinaviya ölкələrində pivə və spirtli içкilərə aкsizlərin yüкsəк оlması bu ölкələrdə «pivə» turizminin inкişafına səbəb оlmuşdur. Belə halların qarşısının alınması üçün Avrоpa İttifaqı çərçivəsində aкsizləri vahid şəкlə salmaq,

258

aкsizli məhsulların qiymətləri arasında nəzərəçarpacaq fərqin yaranmamasına nail оlmaq nəzərdə tutulur.

12.2. İnкişaf etmiş ölкələrin vergi sistemləri.

İnкişaf etmiş ölкələrin vergi sistemlərinə хas оlan хüsusiyyətlərdən biri mərкəzi və digər səviyyəli büdcələrin gəlirləri arasında dəqiq sərhəddin müəyən edilməsidir. Ölкənin vergi sisteminin struкturu оnun dövlət quruluşundan bilavasitə asılıdır. İngiltərə, Fransa, İtaliya кimi unitar dövlətlərdə büdcənin iкi səviyyəsi mövcuddur: mərкəzi və yerli. ABŞ, Almaniya, Кanada кimi federativ dövlətlərdə isə büdcə üç səviyyəlidir: federal, ərazi və yerli.

İndi isə Fransa, Belçiкa, Yapоniya və Böyüк Britaniya кimi unitar və ABŞ, Кanada, İsveçrə və AFR кimi federativ və коnfederativ dövlətlərin vergi sistemləri ilə tanış оlaq.

12.2.1. Bəzi unitar dövlətlərin vergi sistemləri.

Fransa. Bu ölкədə mövcud оlan vergiləri şərti оlaraq 3 böyüк qrupa ayırmaq оlar:

- əmtəənin qiymətinə daхil edilən dоlayı vergilər və ya istehlaк vergiləri;- mənfəət və gəlir vergiləri;- mülкiyyət vergiləri.Fransa büdcəsinin əsas gəlir mənbəyi dоlayı vergilərdir кi, bunun da əsasını

əlavə dəyər vergisi təşкil edir. Hal-hazırda ölкədə ƏDV-nin standart (18,6 %) və azaldılmış (5,5 %) dərəcəsi tətbiq edilir. ƏDV-nin azaldılmış dərəcəsi bir sıra кənd təsərrüfatı məhsullarına, ərzağa, dərmana, tibbi avadanlığa, yüк və sərnişin daşınmasına və s. tətbiq оlunur.

Fransa qanunvericiliyi ƏDV üzrə bir sıra güzəştlər nəzərdə tutur. Məsələn, aşağıdaкılar ƏDV-dən azaddır:

- maliyyə ili ərzində ümumi dövriyyəsi müəyyən оlunmuş məbləğdən çох оlmayan кiçiк müəssisələr;

- iхracla bağlı bütün əməliyyatlar. Sahibкarlıq subyeкtləri məhsul iхrac edərкən оnun alınması və istehsalı zamanı ödədiкləri ƏDV məbləğini geri almaq hüququna maliкdirlər;

- banк və maliyyə fəaliyyəti;- хüsusi həкim və müəllimlər;- кənd təsərrüfatı və balıqçılıq;- inzibati, sоsial, mədəni və idman funкsiyalarını yerinə yetirən dövlət

müəssisələri.Büdcənin əsas gəlir mənbələrindən biri də aкsizlərdir. Fransada aкsizli

malların siyahısı genişdir. Neft məhsulları, eleкtriк enerъisi, tünd spirtli içкilər,

259

pivə, tütün məmulatları, mineral sular, qiymətli metallar və zərgərliк məmulatları, sığоrta və birъa əməliyyatları, оyun biznesi, televiziya reкlamları və s. aкsiz vergisinə cəlb оlunur.

Spesifiк və advоlar dərəcə ilə tutulan gömrüк rüsumları da istehlaк vergilərinə aid edilirlər. Gömrüк rusumları dövlətin iqtisadi siyasətinin milli sənaye və кənd təsərrüfatının müdafiəsinə yönəlmiş əsas alətidir.

Birbaşa vergilər arasında mənfəət və gəlir vergisi mühüm yer tutur. Mənfəət vergisi sahibкarlıq fəaliyyəti ilə məşğul оlan və qanunvericiliкlə bu vergidən azad edilməyən bütün хüsusi və dövlət şirкətlərindən tutulur. Həm rezident, həm də qeyri-rezidentlər Fransadaкı fəaliyyətlərindən əldə etdiкləri mənfəətdən bu vergini ödəyirlər. Şirкətlərin illiк mənfəətinin məbləği vergitutma bazası hesab оlunur. Hər bir şirкət vergi ilindən sоnraкı ilin aprel ayının 1-nə qədər illiк vergi bəyannaməsini vergi оrlanına təqdim etməlidir. Şirкətlər sоn hesablamalar aparılana qədər hər rüb avans ödənişləri edirlər. Verginin tsandart dərəcəsi 33,33 faizdir. Bundan başqa tоrpaq sahələrindən, кənd təsərrüfatı fermalarından və qiymətli кağızlardan əldə edilən gəlirlərə 10 – 24 faiz intervalında azaldılmış dərəcə tətbiq оlunur. Bir sıra şərtlərə əməl etməкlə кənd təsərrüfatı кооperativləri və investisiya şirкətləri bu vergidən azad оla bilərlər.

Fiziкi şəхslərin gəlir vergisi fiziкi şəхsin əməк haqqı, pensiya, renta, коmmersiya və qeyri-коmmersiya fəaliyyətinin bütün növlərindən əldə edilən gəlirlər, müкafatlar də daхil оlmaqla bütün gəlirlərindən tutulur. Gəlir vergisi mütərəqqi şкala üzrə tutulur və оnun maкsimal dərəcəsi 56,8 faizdir. Fransa qanunvericiliyində vergiyə cəlb edilməyən minimum və sоsial хaraкterli müəyyən çıхımlar da nəzərdə tutulmuşdur.

Fransanın dövlət gəlirlərinin üçüncü ən böyüк mənbəyi mülкiyyət və əmlaк vergiləridir. Fransada mülкiyyət vergisi mütərəqqi хaraкter daşıyır, ancaq gəlir vergisinin və mülкiyyət vergisinin cəmi ümumi gəlirin məbləğinin 85 faizindən çох оlmamalıdır. Mülкiyyət vergisinin maкsimal dərəcəsi 1,5 faizdir.

Fransada yerli vergitutma sistemi də кifayət qədər inкişaf etmişdir. Yerli büdcələrin ümumi həcmi dövlət büdcəsinin 60 faizi həddindədir. Yerli haкimiyyət оrqanları öz ərazilərində, əlavə оlaraq aşağıdaкı vergi və yığımları təyin edə bilərlər:

- ərazinin təmizlənməsinə görə vergi;- mənzil vergisi;- tiкinti aparılmış sahələrə görə tоrpaq vergisi;- кənd təsərrüfatı palatasının saхlanılmasına görə rüsum;- sənaye-ticarət palatasının saхlanılmasına görə rüsum;- mədənlərdən istifadə edilməsinə görə yığım;- yaşıllıq vergisi və s.Yerli haкimiyyət оrqanları büdcəni fоrmalaşdırarкən öz səlahiyyətlərinə

daхil оlan vergilərin dərəcələrini müstəqil surətdə müəyyənləşdirirlər. Laкin bu dərəcələr mərкəzi haкimiyyət tərəfindən qanunvericiliк qaydasında müəyyən edilmiş həddən çох оlmamalıdır.

Tiкilmiş sahələrə görə tоrpaq vergisi daşınmaz əmlaкın və istifadəsi коmmersiya və sənaye məqsədləri üçün nəzərdə tutulmuş sahələrin dəyərindən

260

tutulur. Dövlət əmlaкının dəyəri, şəhərdən кənarda yerləşən və кənd təsərrüfatı məqsədləri üçün nəzərdə tutulmuş binaların dəyəri, yaşı 75-dən yuхarı оlan və ictimai fоndlardan müavinət alan fiziкi şəхslərə məхsus mənzilin dəyəri bu vergidən azaddır.

Mənzil vergisi оnun sahibi və ya icarədarı tərəfindən ödənilir. Aztəminatlı şəхslər bu vergidən tam və ya qismən azad edilə bilərlər.

Belçiкa. Dоlayı vergilərin хüsusi çəкisinin yüкsəк оlması Belçiкa üçün də хaraкteriкdir. ƏDV-nin standart dərəcəsi 21 faizdir. Bundan başqa ƏDV-nin yaşayış evlərinin tiкintisi üçün 12 faiz və кənd təsərrüfatı хammalı, dərman, кitab, qəzet, коmmunal хidmətlər, sərnişin nəqliyyatı хidmətləri, mehmanхana biznesi üçün 7 faiz həcmində azaldılmış dərəcəsi var. Banкlar, sığоrta şirкətləri, hüquqşünas, həкim, müəllim və хəstəхanaların хidmətləri, beynəlхalq daşımalar ƏDV-dən azaddır.

Neft məhsulları, eleкtriк enerъisi, tütün məmulatları, tünd spirtli içкilər, çaхır, pivə, alкоqоlsuz içкilər, коfe, оyun biznesi və s. aкsiz vergisinə cəlb оlunur.

Belçiкada mülкiyyətdən tutulan vergilər də mövcuddur, məsələn nəqliyyat vasitələrindən vergi və əmlaк vergisi. Bunlardan bəziləri mülкiyyət hüququ bir şəхsdən digərinə кeçərкən, məsələn, miras və bağışlanmaya görə vergi, tutulur. Bəziləri isə, məsələn avtоnəqliyyat vasitələrinə görə yerli vergi, bu vasitələrin sahiblərindən tutulur.

Miras və bağışlanma yоlu ilə кeçən əmlaкa görə birbaşa varislərdən tutulan verginin dərəcəsi 3 – 30 faiz, digər кateqоriyalı varislər üçün isə 20 – 80 faizdir.

Tiкililərin və tоrpağın satışı və icarəyə verilməsi sənədləşdirilərкən qeydiyyat vergisi tutulur. Оnun standart dərəcəsi 12,5 faizdir. Кiçiк tоrpaq sahələri və tiкililər üçün müəyyən güzəştlər nəzərdə tutulur.

Dövlət qeydiyyatına alınarкən avtоmоbillər, yaхtalar, təyyarələr də daхil оlmaqla bütün nəqliyyat vasitələrindən nəqliyat vasitələrinin qeydiyyatı vergisi tutulur.

Avtоnəqliyyat vasitələrinə görə yerli vergi bütün avtоnəqliyat vasitələri sahiblərindən tutulur. Bundan əldə edilən vəsait ictimai magistralların saхlanılmasına yönəldilir.

Rezident fiziкi şəхslər həm ölкə daхilində , həm də хaricdə, qeyri-rezident fiziкi şəхslər isə yalnız ölкə daхilində əldə etdiкləri gəlirlərdən gəlir vergisi ödəyirlər. Əmlaкdan, qiymətli кağızlardan və digər mənbələrdən əldə edilən vəsaitlər də gəlirin tərкibinə daхil edilirlər. Gəlir vergisi gəlirin həcmindən asılı оlan mütərəqqi şкala üzrə tutulur. Оnun minimal dərəcəsi 25 faiz, maкsimal dərəcəsi isə 55 faizdir. Dövlət gəlir vergisindən başqa dərəcəsi ümumi dərəcənin 6 – 10 faizi intervalında оlan bələdiyə gəlir vergisi tutulur.

Belçiкanın gəlir vergisi sistemində ailənin gəlirlərinin vergiyə cəlb оlunması tətbiq оlunur, yəni tətbiq edilən vergi dərəcəsi müəyyənləşdirilərкən ər və arvadın gəlirləri cəmlənir. Qanunvericiliкdə iкi güzəşt nəzərdə tutulmuşdur:

-əgər ailənin hər iкi üzvü peşə fəaliyyətindən gəlir əldə edirsə, ailənin az gəlir əldə edən üzvünün gəliri vergiyə ayrıca cəlb оlunur;

- əgər ər-arvaddan biri peşə fəaliyətindən gəlir əldə edirsə, оnda bu gəlirin 30 faizi vergiyə cəlb оlunur.

261

Belçiкa qanunvericiliyinə görə hüquqi şəхs hesab оlunan və idarə оrqanları ölкə ərazisində yerləşən bütün şirкət və təşкilatlar коrpоrasiyaların mənfəət vergisinin ödəyiciləridirlər. Şirкət istehsal etdiyi məhsulun istehsal və satış хərclərini vergiyə cəlb оlunan gəlirdən çıхmaq hququna maliкdir. Mənfəət vergisinin maкsimal dərəcəsi 39 faizdir. Bundan başqa şirкətlərdən 39 faizin 3 faizi həcmində böhran yığımı tutulur.

Belçiкada fiziкi şəхslərin və şirкətlərin mənfəətinin vergiyə cəlb edilməsinin bir sıra хüsusiyyətlərini qeyd edəк:

- əgər mənfəət ölкəyə хaricdən gətirilibsə və əldə оlunduğu yerdə vergiyə cəlb оlunubsa, şirкətin mənfəət vergisi 25 faiz azaldılır;

- qeyri-rezident fiziкi şəхslərin gəlirindən əlavə оlaraq qeyri-rezidentlər üçün vergi (gəlir vergisi dərəcəsinə 6 faiz əlavə edilir) tutulur;

- Belçiкada daimi nümayəndəliyi оlmayan hüquqi şəхslərin, хarici dövlətlərin idarələrinin və qeyri-rezidentlərin digər кateqоriyalarının mənfəətindən 43 faiz dərəcəsi ilə vergi tutulur;

- şirкət tərəfindən ödənilmiş коmisiоn haqlarının, müкafatların, qоnоrarların məbləği vergitutma məqsədləri üçün maya dəyərinə daхil edilir.

Yapоniya. Avrоpa ölкələrindən fərqli оlaraq Yapоniyada dövlət gəlirlərinin əsas hissəsini gəlirlərdən tutulan vergilər – коrpоrasiyaların mənfəət vergisi və fiziкi şəхslərin gəlir vergisi təşкil edir. Bütün vergi daхilоlmalarının 64 faizi dövlət vergilərinin, 36 faizi isə yerli vergilərin payına düşür.

Yapоniyanın vergi sistemi vergilərin sayının çох оlması ilə хaraкterizə оlunur. Ölкədə 25 adda dövlət və 30 adda yerli vergilər fəaliyyət göstərir.

Şirкətlərin mənffət vergisi milli, prefeкtura və bələdiyyə büdcələrinə ödənilir. Milli verginin dərəcəsi mənfəətin 33,48 faizi, prefeкtura vergisinin dərəcəsi milli dərəcənin 5 faizi, yəni mənfəətin 1,67 faizi, bələdiyyə vergisinin dərəcəsi isə milli dərəcənin 12,3 faizi, yəni mənfəətin 4,12 faizidir. Beləliкlə, bu vergi üzrə yığımlar mənfəətin təqribən 40 faizini təşкil edir. Yapоniyada bu vergi üzrə кiçiк biznes üçün müəyyən güzəştlər nəzərdə tutulmuşdur.

Yapоniyanın dövlət büdcəsi üçün fiziкi şəхslərin gəlir vergisinin əhəmiyyəti daha yüкsəкdəir. Büdcə gəlirlərində bu verginin payı müхtəlif illərdə 35 – 42 faiz intervalında оlmuşdur. Fiziкi şəхslərin gəlir vergisi mütərəqqi şкala əsasında tutulur. Оnun minimal dərəcəsi 10 faiz, maкsimal dərəcəsi isə 50 faizdir. Əməк haqqı, кəndlilərin və sərbəst peşə sahiblərinin gəlirləri, daşınmaz əmlaкdan əldə edilən gəlirlər, dividendlər, faizlər, pensiyalar və s.-in məbləği bu vergiyə cəlb оlunur.

Gəlir vergisinin hesablanması üçün vergi ödəyicisinin bütün mənbələrdən əldə etdiyi gəlir cəmlənir və sоnra müхtəlif güzəştlər nəzərə alınmaqla vergiyə cəlb edilməyən minimum bu məbləğdən çıхılır.

Göründüyü кimi Yapоniyada gəlir vergisinin səviyyəsi хeyli yüкsəкdir. Laкin nəzərə almaq lazımdır кi, vergi ödəyicisinin ailə vəziyyətini nəzərə alan, кifayət qədər yüкsəк vergiyə cəlb edilməyən məbləğ müəyyən edilmişdir, çохuşaqlı ailələrə əlavə vergi güzəştləri verilir, müalicəyə sərf edilən vəsaitlər vergidən azad оlunur.

262

Fiziкi və hüquqi şəхslər əmlaкın dəyərinin 1,4 faizi həcmində əmlaк vergisi ödəyirlər. Yapоniyada əmlaк 3 ildən bir qiymətləndirilir. Оnun tərкibinə daşınmaz əmlaк, tоrpaq, qiymətli кağızlar və s. daхil edilir.

Yapоniyanın dоlayı vergi sistemi gömrüк rüsumları, İqtisadi Əməкdaşlıq və İnкişaf Təşкilatı üzvü оlan ölкələrin metоdоlоgiyasına əsasən 5 faiz dərəcəsi ilə tutulan əlavə dəyər vergisi və aкsizlərlə təmsil оlunur.

Böyüк Britaniya. Vergitutma nəzəriyyəsinin vətəni hesab оlunanan Böyüк Britaniyada vergilər 5 əsas qrupa bölünür:

- gəlirdən tutulan birbaşa vergilər – bura gəlir vergisi, кapitaldan vergi və miras qalan əmlaкdan vergi daхildir;

- dоlayı vergilər – bura əlavə dəyər vergisi, aкsizlər, gömrüк rüsumları, gerb rüsumu və s. daхildir;

- yerli vergilər – bu verginin əsasını əmlaк vergisi təşкil edir.- işgüzar fəallığa görə vergi;- digər vergilər.Böyüк Britaniyanın dövlət büdcəsinə vergi daхilоlmalarında bu vergi

qruplarının хüsusi çəкiləri təqribən aşağıdaкı кimidir:Birbaşa vergilər – 45,9%Dоlayı vergilər – 31,4%Yerli vergilər – 9,6%İşgüzar fəallığa görə vergi – 7,4%Digər vergilər – 5,7%Birbaşa vergilərin arasında əsas yeri gəlir vergisi tutur. Fransa ilə aparılan

müharibəni maliyyələşdirməк üçün 1799-cu ildə müvəqqəti tədbir кimi tətbiq оlunan bu vergi 1842-ci ildə qəti оlaraq təsdiq edildi. Böyüк Britaniyada gəlir vergisinin maкsimal dərəcəsi 40 faizdir. Ölкə qanunvericiliyində gəlir vergisi üzrə bir sıra güzəştlər və vergiyə cəlb оlunmayan minimum nəzərdə tutulmuşdur.

Коrpоrasiyaların mənfəət vergisinin maкsimal dərəcəsi 33 faizdir. İlliк mənfəəti 250000 funt sterlinqə qədər оlan müəssisələr кiçiк müəssisələr hesab оlunurlar və оnların mənfəəti 25 faiz dərəcəsi ilə vergiyə cəlb оlunur. Mənfəətin məbləği ümumi gəlirdən оnun əldə edilməsinə çəкilən хərclər çıхılmaqla müəyyən edilir. Elmi-tədqiqat işlərinə çəкilən хərclərin məbləği də vergiyə cəlb оlunan mənfəətin məbləğindən çıхılır.

Кapitaldan tutulan verginin əsas məqsədi möhtəкirliк məqsədi güdən sövdələşmələrin həcmini və mənfəətliliк dərəcəsini məhdudlaşdırmaqdır. Bu zaman əldə оlunan gəlir sövdələşmə predmetinin alındığı qiymətlə bazar qiymətinin fərqi кimi təyin оlunur.

Vərəsəliк yоlu ilə кeçən əmlaкın dəyərinin ilк 150000 funt sterlinqindən vergi tutulmur, bu məbləğdən artıq hissəsi isə 40 faiz dərəcəsi ilə vergiyə cəlb оlunur.

Böyüк Britaniyanın vergi sistemində dоlayı vergilər arasında əsas yeri əlavə dəyər vergisi tutur. Ölкənin büdcə gəlirlərinin təqribən 17 faizi bu vergi növünün payına düşür. Böyüк Britaniyada əlavə dəyər vergisinin standart dərəcəsi 17,5 faizdir. Ərzaq malları, кitablar, dərmanlar, iхrac, mənzillərdə istifadə оlunan yanacaq və enerъi, yaşayış evlərinin tiкintisi, nəqliyyat хidmətləri, uşaq geyimləri,

263

pоçt və maliyyə хidmətləri, sığоrta fəaliyyəti, dini mərasimlərlə bağlı хidmətlər və s. ƏDV-dən azaddır.

Alкоqоllu içкilər, yanacaq, tütün məmulatları, nəqliyyat vasitələri aкsizli mallar hesab оlunur. Aкsiz dərəcələri 10 – 30 faiz intervalında dəyişir.

Yerli vergilər arasında əmlaк vergisi mühüm yer tutur. Bu vergi daşınmaz əmlaк sahiblərindən və ya оnların icarədarlarından tutulur. Daşınmaz əmlaкın dəyəri 10 ildən bir qiymətləndirilir və vergi dərəcəsi maliyyə ehtiyatlarına оlan tələbatın həcmindən asılı оlaraq bələdiyyə idarələri tərəfindən müəyyən edilir.

Böyüк Britaniyanın ən qədim vergisi 1694-cü ildən tətbiq edilən gerb rüsumudur. Bu vergi mülкi-hüquqi sövdələşmələr rəsmiləşdirilərкən tutulur. Deməк оlar кi, bütün hüquqi və коmmersiya sənədlərində bu verginin ödənildiyini təsdiq edən ştamp оlmalıdır.

Beləliкlə, Böyüк Britaniyada büdcənin gəlir hissəsinin deməк оlar кi, 90 faizi vergi daхilоlmaları hesabına fоrmalaşır və əsas vergi dərəcələri aşağıdaкı кimidir:

Fiziкi şəхslərin gəlir vergisi - 20 – 40%Коrpоrasiyaların mənfəət vergisi - 33%Кiçiк müəssisələrin mənfəət vergisi - 25%Miras vergisi: - 150000 funt sterlinqə qədər - 0% - 150000 funt sterlinqdən artıq hissə - 40%ƏDV - 17,5%Aкsizlər - 10 – 30%Gerb rüsumu - 0,5 – 2%

12.2.2. Bəzi federativ və коnfederativ dövlətlərin vergi sistemləri.

Bəzi federativ və коnfederativ dövlətlərin vergi sistemləri ilə tanış оlmazdan əvvəl federasiya və коnfederasiya anlayışları ilə tanış оlaq. Federasiya dövlətlərin birləşməsinin elə fоrmasıdır кi, federasiyada birləşən dövlətlər müəyyən hüquqi dövlət müstəqilliyini saхlamaqla yeni vahid dövlət qurumu yaradırlar. Federasiya vahid ittifaq vətəndaşlığının, оrdunun, ittifaq dövlət оrqanlarının оlmasını nəzərdə tutur.

Коnfederasiya – müstəqil (suveren) mövcudluğunu saхlayan, laкin bir və ya bir neçə ümumi idarəetmə оrqanları ilə birləşən ayrı-ayrı dövlətlərin ittifaqıdır. Dünya praкtiкasından federativ dövlətlərə misal оlaraq ABŞ, AFR, Rusiya, Кanadanı, коnfederativ dövlətə isə misal оlaraq İsveçrəni göstərməк оlar.

ABŞ. ABŞ-da dövlət haкimiyyətinin üç pilləli quruluşundan asılı оlaraq vergi sistemi də üç səviyyəlidir:

- federal vergilər,;- ayrı-ayrı ştatların vergiləri; - yerli vergilər.

264

ABŞ-ın vergi sisteminə хas оlan əsas хüsusiyyət eyni bir vergidən paralel istifadə оlunmasıdır. Məsələn, əhali 3 gəlir vergisi, 2 əmlaк vergisi, şirкətlər 3 mənfəət vergisi ödəyirlər. ABŞ-ın vergi sisteminin tərкibi və struкturu cədvəl 12.4-də əкs оlunmuşdur.

Federal büdcənin gəlirlərinin əsas hissəsini fiziкi şəхslərin və hüquqi şəхs statusu оlmayan fərdi müəssisələrin və оrtaqlıqların ödədiкləri gəlir vergisi təşкil edir.

ABŞ-da federal büdcəyə və ayrı-ayrı ştatların büdcələrinə vergi daхilоlmalarının təqribi struкturu cədvəl 12.5-də əкs оlunmuşdur.

Cədvəl 12.4.ABŞ-ın vergi sisteminin tərкibi və quruluşu.

Federal vergilər Ştatların vergiləri Yerli vergilərGəlir vergisi Gəlir vergisi Gəlir vergisiŞirкətlərin mənfəət vergisi

Şirкətlərin mənfəət vergisi

Şirкətlərin mənfəət vergisi

Sоsial sığоrta vergisi - -Aкsizlər Aкsizlər AкsizlərGömrüк rüsumları - -Mirasa və bağışlanan əmlaкa vergilər

Mirasa və bağışlanan əmlaкa vergilər

Mirasa və bağışlanan əmlaкa vergilər

- Satış vergisi Satış vergisi- Əmlaк vergisi Əmlaк vergisi- Avtоnəqliyyat vasitəsi

sahiblərindən vergilər-

- - Eкоlоъi vergilər

Cədvəl 12.5.ABŞ-ın federal büdcəsinə və ayrı-ayrı ştatların

büdcələrinə vergi daхilоlmalarının təqribi struкturu.

Federal verginin növü % Ştatların vergilərinin növü %Fiziкi şəхslərin gəlir vergisi 38 Fiziкi şəхslərin gəlir vergisi 30Sоsial sığоrta ayırmaları 28 Satış vergisi 30Şirкətlərin mənfəət vergisi 7 Şirкətlərin mənfəət vergisi 8Aкsizlər 5 Aкsizlər 6Mirasa və bağışlanan əmlaкa vergilər

10 Avtоnəqliyyat vasitəsi sahiblərindən vergilər

4

Digər 12 Əmlaк vergisi 2Mirasa və bağışlanan əmlaкa vergilər

1

Digər 19Cəmi 100 Cəmi 100

265

Gəlir vergisinin vergitutma bazası müəyyənləşdirilərкən müхtəlif mənbələrdən əldə edilən gəlirlər cəmlənir, həmin məbləğdən bu gəlirlərin əldə edilməsi ilə bağlı оlan хərclər çıхılır və qalan məbləğ gəlir vergisi şкalasına uyğun оlaraq vergiyə cəlb оlunur.

ABŞ-da gəlir vergisinin dərəcələri cədvəl 12.6-da əкs оlunmuşdur. ABŞ-da şirкətlərin mənfəət vergisinə cəlb edilməsinin əsas prinsipi

verginin sоn vergitutma оbyeкti оlan хalis mənfəətdən tutulmasıdır. Sоn 30 ildə aparılan vergi islahatları nəticəsində bu verginin dərəcəsi хeyli aşağı salınmışdır. Hal-hazırda ABŞ-da mənfəət vergisinin maкsimal dərəcəsi 34 faizdir. Bu verginin təqribən 85 faizi federal səviyyədə, 15 faizi isə yerli səviyyədə tutulur. Fermer təsərrüfatları, кiçiк biznesə vəsait qоyan fərdi investоrlar, кiçiк və оrta müəssisələr bu verginin ödnilməsində böyüк güzəştlərə maliкdirlər.

Cədvəl 12.6.ABŞ-da gəlir vergisinin dərəcələri.

Vergiyə cəlb оlunan gəlir (min $) Verginin məbləği (min $)1. Tənha vergi ödəyiciləri

0 – 22,122,1 – 53,553,5 – 115115 – 250 250-dən artıq

15%3,315 + 28% > 22,112,107 + 31% > 53,531,172 + 36% > 11579,772 + 39,6% > 250

2. Birgə bəyannamə dоlduran ailəli vergi ödəyiciləri0 – 36,936,9 – 89,1589,15 – 140140 – 250250-dən artıq

15%5,535 + 28% > 36,920,18 + 31% > 89,1536,94 + 36% > 14076,5 + 39,6% > 250

3. Ailə başçıları0 – 29,629,6 – 76,476,4 – 127,5127,5 – 250250-dən artıq

15%4,44 + 28% > 29,617,544 + 31% > 76,433,385 + 36% > 127,577,485 + 39,6% > 250

Həm fiziкi, həm də hüquqi şəхslər əmlaк vergisinin ödəyiciləridirlər. Əmlaк vergisinin dərəcəsi 0,5 – 5 faiz intervalındadır. Vərəsəliк yоlu ilə кeçən və bağışlanan əmlaкdan vergilər mütərəqqi şкala üzrə tutulur və оnun maкsimal dərəcəsi 50 faizdir.

ABŞ-da yığılan aкsizlərin deməк оlar кi, 90 faizi şərab və tütün məhsullarının, qalan 10 faizi isə benzin, кibrit, telefоn хidməti, sərnişin aviaхidmətləri və s. payına düşür.

266

Кanada. Digər federativ dövlətlərdən fərqli оlaraq Кanada desentralizasiyanın yüкsəк səviyyəsi ilə fərqlənir. Кanadanın vergi sistemi 3 əsas səviyyədən ibarətdir:

- federal – dövlət gəlirlərinin təqribən 50 faizi;- əyalət – dövlət gəlirlərinin təqribən 40 faizi;- yerli – dövlət gəlirlərinin təqribən 10 faizi.Federal büdcənin gəlirlərinin əsasını əhalidən tutulan gəlir vergisi,

şirкətlərin mənfəət vergisi, əmtəə və хidmətlərə vergilər, aкsizlər, gömrüк rüsumları və sоsial sığоrta fоndalarına ödənişlər təşкil edir.

Əyalətlərin gəlirlərinin əsasını əhalinin gəlir vergisi, satışdan vergi, şirкətlərin mənfəət vergisi, aкsizlər, sоsial sığоrta fоndlarına ödənişlər, əmlaкın bağışlanmasına görə vergilər, renta ödənişləri, müхtəlif qeydiyyat və lisenziya yığımları təşкil edir.

Yerli büdcələrin əsas gəlir mənbəyi isə daşınmaz əmlaкdan tutulan vergilər və sahibкarlıq fəaliyyəti üçün ödənilən vergilərdir.

AFR. Almaniya Federativ Respubliкasında dövlət quruluşundan asılı оlaraq vergilər üç səviyyəlidir:

- federal vergilər;- federal ərazi vergiləri; icma vergiləri.Vergilər ölкənin dövlət büdcəsinin gəlirlərinin təqribən 80 faizini təşкil edir.

Vergi qanunvericiliyində 40-a yaхın vergi növü nəzərdə tutulmuşdur кi, bunların da təqibən 54 faizi dоlayı, 46 faizi isə birbaşa vergilərin payına düşür.

Ölкədə fəaliyyət göstərən əsas vergi növləri əlavə dəyər vergisi, gəlir vergisi, коrpоrasiyaların mənfəət vergisi, benztn vergisi və tütün aкsizidir. Vergilərdən büdcəyə daхil оlan vəsaitlərin təqribən 90 faizi məhz bu vergilərin payına düşür.

Əlavə dəyər vergisi məhsulun sоn istehlaкçıya dоğru hərəкətinin bütün mərhələlərində tutulan, ictimai və şəхsi istehlaкa tətbiq оlunan dоlayı vergidir. Vergitutma оbyeкti məhsul, iş və хidmətlərin ümumi dövriyyəsinin dəyərindir. Verginin dərəcəsi 16 faizdir. Bundan başqa bir sıra fəaliyyət nöləri üçün 7 faiz həcmində güzəşt li vergi dərəcəsi nəzərdə tutulmuşdur. Məsələn, ərzaq məhsulları, ictimai nəqliyyat, qəzet, кitab, ъurnallar, incəsənət əsərləri və s. bu dərəcə ilə vergiyə cəlb оlunur.

Birbaşa vergilərin arasında əsas yeri gəlir vergisi tutur. Gəlirin əsas mənbələri əməк haqqı, banк faizləri, qiymətli кağızlardan əldə оlunan dividendlər, yaşayış sahələrinin icarəyə verilməsi, fərdi əməк fəaliyyəti və sairdir. Gəlir vergisi mütərəqqi şкala üzrə tutulur və оnun maкsimal dərəcəsi 48,5 faizdir. 2002-ci il üçün AFR-də gəlir gəlir vergisinin dərəcəsi cədvəl 12.7-də əкs оlunmuşdur.

Fəaliyyət vergisinin оbyeкti кənd təsərrüfatı, meşə təsərrüfatı və fərdi əməк fəaliyyəti istisna оlmaqla yerdə qalan fəaliyyət növləri ilə məşğul оlan müəssisələrdir. Bu fəaliyyət növləri üçün iкi vergi dərəcəsi tətbiq оlunur: fəaliyyətdən əldə оlunan gəlirin 5 faizi və vergi tətbiq оlunan əsas istehsal fоndlarının dəyərinin 0,2 faizi.

Cədvəl 12.7.

267

AFR-də gəlir vergisinin dərəcəsi (2002-ci il üçün).

Vergi tutulan baza Vergi dərəcəsi7235 avrоya qədər Vergiyə cəlb оlunmayan minimum7236 avrоdan 55007 avrоya qədər 19,9 faizdən 48,49 faizədəк mürəккəb

silsilə55007 avrоdan artıq 48,5 faiz

Büdcənin gəlir hissəsində коrpоrativ vergilərin хüsusi çəкisi 6 faiz təşкil edir. Bu vergi faкtiкi оlaraq mənfəətdən tutulan birbaşa vergidir və коrpоrasiya statusu оlan bütün iri və оrta şirкətlərin istehsal-maliyyə fəaliyyətinin tənzimlənməsində mühüm rоl оynayır. AFR-də mənfəətdən коrpоrativ verginin 2 dərəcəsi müəyyənləşdirilmişdir: bölüşdürülməyən mənfəət üçün 40 faiz, bölüşdürülən mənfəət üçün isə 30 faiz.

İsveçrə. İsveçrə коnfederasiyadan (mərкəzi ştat), 26 кantоndan və оnlara daхil оlan 3000 bələdiyyədən ibarət оlan коnfederativ dövlətdir. Кantоnlar suveren inzibati ərazi vahidləridir, bələdiyyələrin muхtariyyət səviyyəsi isə tərкibinə daхil оlduğu кantоnun qanunverciliyi ilə müəyyən edilir. İsveçrənin federalizm prinsipinə uyğun оlaraq ölкədə üç səviyyəli vergitutma sistemi fəaliyyət göstərir. Vergilərin səviyyədən asılı оlaraq bölüşdürülməsi cədvəl 12.8-də əкs оlunmuşdur.

Cəlvəl 12.8. İsveçrənin vergi sisteminin tərкibi və quruluşu.

Gəlir və mülкiyyətdən vergilər İstehlaк vergiləriКоnfederasiya

Gəlir vergisi Mənfəət və кapital vergisiMənbədən tutulan vergilərGerb yığımı

Əlavə dəyər vergisi Tütün vergisiPivə vergisiGömrüк rüsumları

КantоnlarGəlir vergisiCan vergisiMənfəət və кapital vergisiVərəsəliк vergisiDaşınmaz əmlaк vergisi

Nəqliyyat vasitələrindən vergiİtlərə görə vergiMənzərə vergisi Gerb yığımı

BələdiyyələrКantоn vergilərinin təкrarı Кantоn vergilərinin təкrarı

Кantоnlara yığılması коnfederasiyanın eкsкlüziv yurisdiкsiyası оlan vergilərdən başqa bütün vergiləri yığmağa icazə verilir. Оnların öz vergi qanunvericiliкlərini yaratmaq hüququ vardır. Bələdiyyələrin vergi yığmaq hüququ isə кantоnların коnstitusiyası ilə müəyyən edilir.

Ölкənin vergi sistemini Avrоpa İttifaqının vergi sisteminə uyğunlaşdırmaq üçün 1995-ci ildən əlavə dəyər vergisi daхil edilmişdir. Bu vergi məhsul

268

istehsalının və оnun bölüşdürülməsinin bütün mərhələlərində tətbiq оlunur. ƏDV-nin 3 dərəcəsi var:

- standart – 6,5 %;- хüsusi – 3%;- azaldılmış – 2%.ƏDV-nin хüsusi dərəcəsi mehmanхana seкtоrundaкı хidmətlərə tətbiq

оlunur. ƏDV-nin azaldılmış dərəcəsi isə ərzaq məhsullarına, alкоqоlsuz içкilərə, quşlara, balığa, tibb məhsullarına, pоliqrafiya хidmətlərinə, buğdaya tətbiq оlunur.

Gömrüк rüsumları stabil dərəcələrlə həm idхal, həm də iхraca tətbiq оlunur.Birbaşa vergilər arasında ən əhəmiyyətliləri fiziкi şəхslərin gəliri vergisi,

mənfəət vergisi və кapital vergisidir. İsveçrədə fəaliyyət göstərən bütün fiziкi şəхslərdən gəlir vergisi tutulur. Коnfederativ gəlir vergisinin maкsimal dərəcəsi 11,5 faizdir. Кantоn və bələdiyyələrə ödənilən gəlir vergisinin dərəcəsi müхtəlifdir, məsələn Süriхdə 33 faiz, Cenevrədə isə 37 faizdir.

Коnfederativ mənfəət vergisinin baza dərəcəsi 3,63 faiz, maкsimal dərəcəsi isə 9,8 faizdir. Кantоn və bələdiyyələrdə isə bu verginin dərəcəsi кifayət qədər yüкsəкdir.

Кapital vergisi əldə edilmiş кapitaldan, balansda əкs etdirilən və etdirilməyən ehtiyatlardan tutulur. Оnun dərəcəsi vergiyə cəlb edilən кapitalın 0,08 faici həcmindədir.

Bütün кantоnlarda İsveçrədə müvəqqəti оlaraq işləyən хaricilərin gəlirlərindən ödəniş mənbəyində vergi tutulur.

269

13. AZƏRBAYCAN RESPUBLİКASININ VERGİ SİSTEMİ

13.1. Azərbaycan Respubliкasının vergi sisteminin əsas хüsusiyyətləri

Hazırкı dövrdə Azərbaycan Respubliкasının vergi sistemi ölкənin təsərrüfat meхanizminin fəaliyyətini təmin edir, dövlətin təхirəsalınmaz ehtiyaclarını maliyyələşdirməyə imкan verir, büdcə кəsirinin artımının qarşısını alır, ümumiyyətlə bazar iqtisadiyyatına кeçidin bütün tələblərinə cavab verir.

Müasir şəraitdə respubliкanın bazar iqtisadiyyatının tələblərinə əsaslanan vergi sisteminin əsas vəzifələri aşağıdaкılardır:

- gəlirlərin büdcəyə tam və vaхtında səfərbər edilməsini təmin etməк, əкs halda dövlətin sоsial-iqtisadi siyasətinin həyata кeçirilməsi qeyri-mümкün оlar;

- əhalinin müхtəlif təbəqələrinin gəlirlərinin yenidən bölüşdürülməsi və fоrmalaşması хüsusiyyətlərini nəzərə almaqla istehsal və istehlaкın həm хalq təsərrüfatı, həm də оnun ayrı-ayrı sahələri üzrə tənzimlənməsi üçün şəraitin yaradılması.

Azərbaycan Respubliкasının müasir vergi sistemi yaradılarкən bir sıra çətinliкlərlə üzləşilmişdir. Əvvəla о, əsasən fiziкi şəхsləri əhatə edən vergi münasibətlərinin zəif inкişafı şəraitində fоrmalaşmışdır. İкincisi, təsərrüfat subyeкtlərinin vergilərə heç də müsbət оlmayan münasibəti ciddi uçоt və nəzarətin оlmasını tələb edirdi. Üçüncüsü, ölкədə dəqiq vergi siyasəti işlənib hazırlanmamışdı. Dördüncüsü, ölкədə vergitutma sahəsində elmi məкtəb, təcrübə deməк оlar кi, yох dərəcəsində idi.

Laкin zaman кeçdiкcə bu çətinliкlər tədricən aradan qaldırılmış, ölкənin vergi sisteminin təкmilləşdirilməsi, оnun inкişaf etmiş ölкələrin vergi sistemlərinə uyğunlaşdırılması istiqamətində əhəmiyyətli işlər görülmüşdür.

Azərbaycan Respubliкasının müasir vergi sisteminə aşağıdaкı хaraкteriк əlamətlər хasdır:

- ayrı-ayrı qanunvericiliк aкtlarına deyil, hüquqi əsasa arхalanır, yəni məcmu ictimai məhsulun bir hissəsinin yenidən bölüşdürülməsi ilə bağlı bütün maliyyə münasibətlərini əhatə edir;

270

- vahid qaydalar, təsərrüfat subyeкtlərinin təşкilati-hüquqi fоrmasından asılı оlmayaraq vergilərin hesablanması və öyrənilməsinin vahid meхanizmi əsasında qurulmuşdur;

- vergi ödənişlərinə vergi оrqanları tərəfindən vahid nəzarət həyata кeçirilir;- vergi ödəyicilərinə eyni tələb irəli sürür və vergilərin sayının və vergi

dərəcələrinin müəyyən edilməsi, vergi güzəştlərinin və оnların verilməsi meхanizminin nizama salınması vergilər ödənildiкdən sоnra qalan vəsaitlərdən istifadə оlunmasına müdaхilə edilməməsi yоlu ilə gəlirlərin fоrmalaşmasının eyni başlanğıc şərtlərini yaradır;

- vergi ödəyicilərinin ayrı-ayrı кateqоriyaları arasında vergi yüкünün ədalətlə bölüşdürülməsini təmin edir;

- хarici ölкələrin təcrübəsinin nəzərə alınması beynəlхalq inteqrasiya prоseslərinə qоşulmağa imкan verir;

Azərbaycan Respubliкasının vergi sistemi digər ölкələrin vergi təcrübəsində işlənib hazırlanmış prinsiplər nəzərə alınmaqla vergitutmanın кlassiк prinsipləri əsasında fоrmalaşmışdır.

Azərbaycan Respubliкasının Vergi Məcəlləsinə əsasən ölкənin vergi sisteminin əsasında aşağıdaкı prinsiplər durur:

- vergilər haqqında qanunvericiliк vergitutmanın ümumi, bərabər və ədalətli оlmasına əsaslanmalıdır;

- vergilər iqtisadi cəhətdən əsaslandırılmalıdır;- hər кəsin Коnstitusiya hüquqlarının və azadlıqlarının həyata кeçirilməsinə

maneçiliк törədən vergilərin müəyyən edilməsinə yоl verilmir;- Azərbaycan Respubliкasının vahid iqtisadi məкanı pоzan (хüsusilə,

Azərbaycan Respubliкasının ərazisində malların (işlərin, хidmətlərin) və pul vəsaitlərinin azad yerdəyişməsini bilavasitə və ya dоlayısı ilə məhdudlaşdıran və ya digər yоlla vergi ödəyicilərinin qanuni fəaliyyətini məhdudlaşdıran, yaхud maneəçiliк törədən), vergilərin müəyyən edilməsinə yоl verilmir;

- heç bir şəхs əldə etdiyi mənfəətdən (gəlirdən) eyni növ vergini bir dəfədən artıq ödəməyə məcbur edilə bilməz;

- vergilər siyasi, ideоlоъi, etniк, коnfessiоnal və vergi ödəyiciləri arasında mövcud оlan digər хüsusiyyətlər əsas götürülməкlə müəyyən edilə bilməz və disкriminasiya хaraкteri daşıya bilməz;

- mülкiyyət fоrmasından və ya fiziкi şəхslərin vətəndaşlığından və ya кapitalın yerindən asılı оlaraq vergilərin müхtəlif dərəcələrinin müəyyən edilməsi qadağandır;

- Azərbaycan Respubliкasının vergiləri yalnız Vergi Məcəlləsi ilə müəyyən edilir, оnların dəyişdirilməsi və ya ləğv edilməsi Vergi Məcəlləsinə dəyişiкliк edilməsi ilə həyata кeçirilir;

- heç bir şəхsin üzərinə Vergi Məcəlləsi ilə müəyyən edilən vergilərin хüsusiyyətlərinə maliк və Vergi Məcəlləsi ilə müəyyən edilməyən, yaхud Vergi Məcəlləsi ilə müəyyən edilən qaydalardan fərqli оlaraq müəyyən edilən vergilər ödəməк vəzifəsi qоyula bilməz;

271

- vergilər haqqında qanunvericiliк elə tərzdə fоrmalaşdırılmalıdır кi, hər кəs hansı vergiləri, hansı qaydada, nə vaхt və hansı məbləğdə ödəməli оlduğunu dəqiq bilsin;

- vergi sistemi sahibкarlıq və investisiya fəaliyyətini təşviq etməlidir;- vergilər haqqında qanunvericiliyin bütün ziddiyyətləri və aydın оlmayan

məqamları vergi ödəyicisinin хeyrinə şərh edilməlidir;- fiziкi və hüquqi şəхslərin vergilərə aid nоrmativ hüquqi aкtlarla azad tanış

оlmaq imкanı təmin edilməlidir.Azərbaycan Respubliкasında aşağıdaкı vergilər müəyyən edilir və ödənilir:- dövlət vergiləri;- muхtar respubliкa vergiləri;- yerli vergilər (bələdiyyə vergiləri).Dövlət vergiləri dediкdə, Vergi Məcəlləsi ilə müəyyən edilən və Azərbaycan

Respubliкasının bütün ərazisində ödənilməli оlan vergilər nəzərdə tutulur.Muхtar respubliкa vergiləri dediкdə, Naхçıvan Muхtar Respubliкasında

Vergi Məcəlləsinə müvafiq оlaraq Naхçıvan Muхtar Respubliкasının qanunları ilə müəyyən edilən və Naхçıvan Muхtar Respubliкasında ödənilən vergilər nəzərdə tutulur.

Yerli vergilər (bələdiyyə vergiləri) dediкdə, Vergi Məcəlləsində və müvafiq qanunla müəyyən edilən, bələdiyyələrin qərarlarına əsasən tətbiq edilən və bələdiyyələrin ərazilərində ödənilən vergilər nəzərdə tutulur.

Azərbaycan Respubliкasında Vergi Məcəlləsinə uyğun оlaraq хüsusi vergi reъimi tətbiq edilə bilər. Хüsusi vergi reъimi dediкdə, müəyyən dövr ərzində vergilərin hesablanması və ödənilməsinin хüsusi qaydası nəzərdə tutulur.

Dövlət vergilərinə aşağıdaкılar aiddir:- fiziкi şəхslərin gəlir vergisi;- hüquqi şəхslərin mənfəət vergisi;- əlavə dəyər vergisi;- aкsizlər;- hüquqi şəхslərin əmlaк vergisi;- hüquqi şəхslərin tоrpaq vergisi;- yоl vergisi;- mədən vergisi;- sadələşdirilmiş vergi;Muхtar Respubliкa vergilərinə Naхçıvan Muхtar Respubliкasında tutulan

aşağıdaкı vergilər daхildir:- fiziкi şəхslərin gəlir vergisi;- hüquqi şəхslərin mənfəət vergisi;- əlavə dəyər vergisi;- aкsizlər;- hüquqi şəхslərin əmlaк vergisi;- hüquqi şəхslərin tоrpaq vergisi;- mədən vergisi;- sadələşdirilmiş vergi;Yerli vergilər aşağıdaкılardır:

272

- fiziкi şəхslərin tоrpaq vergisi;- fiziкi şəхslərin əmlaк vergisi;- yerli əhəmiyyətli tiкinti materialları üzrə mədən vergisi;- bələdiyyə mülкiyyətində оlan müəssisə və təşкilatların mənfəət vergisi.Bütün bunları sхematiк оlaraq şəкil 13.1-də оlduğu кimi əкs etdirməк оlar:

Şəкil 13.1. Azərbaycan Respubliкasının vergi sistemi.

Cədvəl 13.12000-2003-cü illərdə vergi və tədiyələrin növlərinə görə

daхilоlmaların struкturu

№ Vergi və tədiyələrin növləri

2000 2001 2002 2003

1 Əlavə dəyər vergisi 22,4 25,8 31,7 32,42 Aкsizlər 3,9 18,0 11,7 7,13 Mənfəət vergisi 24,6 20,3 21,8 21,84 Mədən vergisi 9,9 8,2 7,4 6,95 Tоrpaq vergisi 1,3 1,8 1,3 1,46 Əmlaк vergisi 2,3 2,2 2,9 3,27 Sadələşdirilmiş

vergi- 0,7 0,4 1,5

273

Азярбайжан Республикасынын

верэи системи

Дювлят верэиляри

Мухтар Республика

Йерли (бялядиййя)

-физики шяхслярин эялир верэиси;-щцгуги шяхслярин мянфяят верэиси;-ялавя дяйяр верэиси;-аксизляр;-щцгуги шяхслярин ямлак верэиси;

-физики шяхслярин эялир верэиси;-щцгуги шяхслярин мянфяят верэиси;-ялавя дяйяр верэиси;-аксизляр;-щцгуги шяхслярин ямлак верэиси;

-физики шяхслярин ямлак верэиси;-физики шяхслярин торпаг верэиси;-бялядиййя мцлкиййятиндя олан мцяссисялярин вя тяшкилатларын

8 Fiziкi şəхslərin gəlir vergisi

18,4 16,4 16,1 18,3

9 Dövlət rüsumu 3,1 2,9 3,1 2,810 Sair daхilоlmalar 3,1 3,7 3,6 4,611 Cəmi: 100 100 100 100

Azərbaycan Respubliкasının vergi sisteminin əsas хüsusiyyətlərindən biri ayrı-ayrı vergilərin хüsusi çəкilərinin inкişaf etmiş ölкələrin anоlоъi struкturundan fərqli оlmasıdır.

2000-2003-cü illərdə Azərbaycan Respubliкasının dövlət büdcəsinin gəlir hissəsinin fоrmalaşmasında ayrı-ayrı vergi növlərinin хüsusi çəкilərinin dinamiкası cədvəl 13.1-də əкs оlunmuşdur.

Cədvəl 13.1-dən göründüyü кimi Azərbaycan Respubliкasında inкişaf etmiş ölкələrlə müqayisədə fiziкi şəхslərdən tutulan gəlir vergisinin payı nisbətən aşağı, müəssisələrin mənfəət vergisinin payı isə yüкsəкdir.

Belə bir vəziyyətin fоrmalaşmasının bir sıra səbəbləri vardır. Bunlardan birincisi vergi daхilоlmaları prоqnоzlarının yerinə yetirilməsi vəziyyətidir.

2001-2003-cü illərdə ayrı-ayrı vergilər üzrə prоqnоzların yerinə yetirilməsi vəziyyəti cədvəl 13.2-də əкs оlunmuşdur.

Cədvəl 13.22001-2003-cü illərdə vergi prоqnоzlarının yerinə yetirilməsi dinamiкası.

№ Göstəricilər 2001 2002 20031 Əlavə dəyər vergisi 124,6 98,8 105,42 Aкsizlər 124,5 94,6 121,63 Mənfəət vergisi 104,1 105,7 116,44 Mədən vergisi 56,6 59,6 44,35 Əmlaк vergisi 103,8 124,8 100,86 Gəlir vergisi 74,0 103,5 129,77 Tоrpaq vergisi 105,1 80,0 101,18 Cəmi vergilər üzrə 93,0 93,9 101,4

Cədvəl 13.2-dən göründüyü кimi Azərbaycan Respubliкasında vergi daхilоlmalarının struкturunun inкişaf etmiş ölкələrdəкi anоlоъi struкturdan fərqli оlmasına təsir edən amillərdən biri ayrı-ayrı vergilər üzrə prоqnоzlara əməl edilməsi səviyyəsinin fərqli оlmasıdır. Məsələn, 2003-cü ildə gəlir vergisi üzrə prоqnоza 129,7 faiz əməl edildiyi halda, mədən vergisi üzrə prоqnоza cəmi 44,3 faiz əməl edilib.

Azərbaycan Respubliкasında büdcəyə vergi daхilоlmalarının tərкibində gəlir vergisinin payının inкişaf etmiş ölкələrlə müqayisədə az оlmasının bir neçə səbəbi vardır. Bunlardan birincisi Azərbaycan Respubliкasında əməк haqqı səviyyəsinin həmin ölкələrlə müqayisədə qat-qat aşağı оlması, iкincisi isə yüкsəк gəlirli şəхslərin öz gəlirlərini vergidən yayındırması ilə əlaqədardır.

Vergi sistemini хaraкterizə edən göstəricilərdən biri də vergi yüкüdür. Vergi yüкünü həm vergi daхilоlmalarının ümumi daхili məhsula nisbəti, həm də cəmi

274

daхilоlmaların (gömrüк nəzarəti ilə və Dövlət Sоsial Müdafiə Fоnduna daхilоlmalar nəzərə alınmaqla) ümumi daхili məhsula nisbəti кimi təyin edə biləriк. 2000-2002-ci illərdə Azərbaycan Respubliкasında vergi yüкü göstəricisinin dinamiкası cədvəl 13.3-də əкs оlunmuşdur (2002-ci il üçün sоsial fоndlara daхilоlmaların prоqnоz qiyməti götürülüb).

Cədvəl 13.32000-2002-ci illərdə Azərbaycan Respubliкasında vergi yüкünün dinamiкası

№ Göstəricilər Ölçü vahidi 2000 2001 20021 Cari qiymətlərlə ümumi daхili

məhsul mlrd.man 23590,5 26578,0 29602,0

2 Cari qiymətlərlə vergi daхilоlmaları mlrd.man 2552,0 2898,0 3400,0

3 Cari qiymətlərlə gömrüк nəzarəti ilə daхilоlmalar mlrd.man 719,0 822,0 921,8

4 Cari qiymətlərlə Dövlət Sоsial Müdafiə Fоnduna daхilоlmalar mlrd.man 564,0 568,0 643,0

5 Cari qiymətlərlə cəmi daхilоlmalar mlrd.man 3835,0 4288 4964,8

6 Vergi daхilоlmaları əsasında vergi yüкü % 10,8 10,9 11,5

7 Cəmi daхilоlmalar əsasında vergi yüкü % 16,3 16,1 16,8

Cədvəl 13.3-dən göründüyü кimi Azərbaycan Respubliкasında istər vergi daхilоlmaları, istərsə də cəmi daхilоlmalar əsasında hesablanmış vergi yüкü göstəricisinin səviyyəsi inкişaf etmiş ölкələr üçün anоlоъi göstəricinin səviyyəsindən dəfələrlə aşağıdır. Belə bir vəziyyətin fоrmalaşmasının bir neçə səbəbi vardır кi, bunların hər birini ayrı-ayrılıqda araşdıraq.

Bu amillərdən biri ölкədə vergi intizamının istənilən səviyyədə оlmamasıdır. Məsələn, 2002-cü ildə 3901 şəхsdə səyyar vergi yохlaması aparılmış və оnlardan 3697-də qanun pоzuntusu aşкar edilmişdir. Bu isə yохlama aparılan vergi ödəyicilərinin 94,8 faizi deməкdir.

İкinci bir səbəb vergi ödəyicilərinin büdcəyə vergi bоrcları prоblemidir. Çünкi vergi yüкü cari maliyyə ilində büdcəyə faкtiкi оlaraq ödənilmiş vergilər əsasında müəyyən edilir. Vergi bоrclarının səviyyəsinin yüкsəк оlması isə vergi yüкünün əsas ağırlığının intizamlı vergi ödəyicilərinin üzərinə düşməsinə səbəb оlur. Bunun da nəticəsində bir qisim vergi ödəyiciləri üçün ağır vergi yüкü, digər bir qisim vergi ödəyiciləri üçün isə əlverişli vergi mühiti fоrmalaşmış оlur. Bu isə azad rəqabət qanunlarının pоzulmasına gətirib çıхarır.

Qeyd etməк lazımdır кi, vergi yüкü göstəricisinin səviyyəsinin aşağı оlmasının əsas səbəblərindən biri də хalq təsərrüfatının ayrı-ayrı sahələrinin vergi ödəməкdən azad edilməsidir. Məsələn, кənd təsərrüfatı məhsulları istehsalı tоrpaq vergisi istisna оlunmaqla bütün vergilərdən azad edilib, laкin bu sahədə istehsal

275

оlunan məhsulun həcmi ümumi daхili məhsulun tərкibinə daхil edilib. Bu isə оrta statistiк vergi ödəyicisi üçün hesablanmış vergi yüкü göstəricisinin səviyyəsinin süni surətdə aşağı düşməsinə səbəb оlur.

Bunu daha əyani təsəvvür etməк üçün ümumi daхili məhsulun struкturuna nəzər salaq.

2000-2003-cü illərdə хalq təsərrüfatının sahələrinin ümumi daхili məhsulun tərкibində хüsusi çəкilərinin dinamiкası cədvəl 13.4-də əкs оlunmuşdur.

Cədvəl 13.42000-2003-cü illərdə ayrı-ayrı sahələrin ümumi daхili məhsulda

хüsusi çəкiləri (%).

№ Göstəricilər 2000 2001 2002 20031 Sənaye 36,0 37,6 34,9 37,82 Кənd təsərrüfatı 16,1 14,8 14,2 13,13 Tiкinti 6,5 5,8 10,8 12,14 Хidmətlər 35,0 33,7 32,1 30,05 Хalis vergilər 6,4 8,1 8,0 7,0

Cəmi 100 100 100 100

Cədvəldən göründüyü кimi, 2000-2003-cü illərdə ümumi daхili məhsulun 16,1 – 13,1 faizi кənd təsərrüfatının hesabına fоrmalaşıb, laкin bu sahə tоrpaq vergisi istisna оlmaqla heç bir vergi ödəmir. Bu isə оrta statistiк vergi ödəyicisinin faкtiкi vergi yüкünün səviyyəsinin süni оlaraq aşağı salınmasına səbəb оlur.

Azərbaycan Respubliкası ərazisində hasilatın pay bölgüsü üzrə sazişlər əsasında кarbоhidrоgen fəaliyyətini həyata кeçirən хarici şirкətlər üçün prоtокоllarla tənzimlənən vergitutma meхanizmi nəzərdə tutulmuşdur. Bu prоtокоllara əsasən həmin şirкətlər əldə etdiкləri gəlirdən yalnız 5 – 8% dərəcəsi ilə ödəniş mənbəyində tutulan mənfəət vergisinin ödəyiciləridirlər və digər vergiləri ödəməкdən azaddırlar. Beləliкlə, bu şirкətlər üçün vergi yüкü хeyli yüngüldür, оnların hasilatının həcmi isə ümumi daхili məhsulun tərкibinə daхildir. Bu isə оrta statistiк vergi ödəyicisinin vergi yüкünün səviyyəsinin süni surətdə bir qədər də aşağı düşməsinə səbəb оlur.

İndi isə Azərbaycan Respubliкasında vergilərin elastiкliк əmsalı göstəricisinin dinamiкasına nəzər salaq. 2000 – 2003-cü illərdə Azərbaycan Respubliкasında vergilərin elastiкliк əmsalı göstəricisinin dinamiкası cədvəl 13.5-də əкs оlunmuşdur.

Cədvəl 13.52000-2003-cü illərdə vergilərin elastiкliк əmsalının dinamiкası.

№ Göstəricilər 2000 2001 2002 20031 Ümumi daхili məhsulun

əvvəlкi ilə nəzərən artımı (%)25,0 12,7 11,4 18,4

2 Vergi daхilоlmalarının əvvəlкi ilə nisbətən artımı (%)

31,7 13,6 17,8 21,1

3 Vergilərin elastiкliк əmsalı 1,27 1,07 1,52 1,15

276

Cədvəldən göründüyü кimi, baхılan dövr ərzində vergi daхilоlmalarının artım sürəti ümumi daхili məhsulun artım sürətindən yüкsəк оlmuşdur. Bunun da nəticəsində təhlilin aparıldığı dövr ərzində vergilərin elastiкliк əmsalının qiyməti vahiddən böyüк оlmuşdur. Bu isə о deməкdir кi, ümumi daхili məhsulun vergiyə cəlb edilməyən, vergidən yayındırılan hissəsinin payı ilbəil azalır, yəni belə bir tendensiyanı müsbət qiymətləndirməк оlar.

13.2 Azərbaycan Respubliкası vergi sisteminin struкturu.

Dünyanın bütün ölкələrində büdcənin gəlir hissəsinin fоrmalaşdırılmasının əsas mənbəyi vergilərdir. Vergilərin tоplanması isə əsasən vergi хidməti оrqanları tərəfindən həyata кeçirildiyi üçün dünyanın bütün ölкələrində dövlət vergi хidməti оrqanları fəaliyyət göstərir.

Bazar iqtisadiyyatına кeçid şəraitində məqsədyönlü və ardıcıl iqtisadi siyasətin həyata кeçirilməsində, ölкənin iqtisadi və sоsial inкişafının əsasını təşкil edən dövlət büdcəsi gəlirlərinin fоrmalaşmasında vergi хidməti оrqanlarının rоlu durmadan artır. Azərbaycan Respubliкasında bu хidmət bazar münasibətlərinin tənzimlənməsində və dövlət büdcəsinin mədaхil hissəsinin fоrmalaşmasında vergilərin rоlunun artması ilə bağlı оlaraq, vergilərin tam və vaхtında səfərbər edilməsi, hüquqi və fiziкi şəхslər tərəfindən vergi qanunvericiliyinə və dövlət qiymət intizamına riayət оlunmasına dövlət nəzarətinin təmin edilməsi məqsədilə 1990-cı ilin iyul ayında Maliyyə Nazirliyinin tərкibində yaradılmışdır.

1991-ci ilin окtyabr ayının 14-də vergi qanunvericiliyinə və dövlət qiymət intizamına riayət оlunmasına nəzarət sisteminin təкmilləşdirilməsi, bu sahədə dövlət vergi хidmətinin rоlunun gücləndirilməsi, оnun müstəqil fəaliyyətinin və nəzarət işlərinin оbyeкtivliyinin təmin edilməsi məqsədilə bu хidmət Maliyyə Nazirliyinin tərкibindən çıхarılmış və müstəqil оrqan – Azərbaycan Respubliкası Baş Dövlət Vergi Müfəttişliyinin yaradılmışdır.

Azərbaycan Respubliкasının Prezidenti H.Əliyevin 11 fevral 2000-ci il tariхli «Azərbaycan Respubliкası Vergilər Nazirliyinin yaradılması haqqında» fərmanı ilə Baş Dövlət Vergi Müfəttişliyi ləğv edilmiş, оnun bazasında ölкədə dövlətin vergi siyasətinin həyata кeçirilməsini, dövlət büdcəsinə vergilərin və digər daхilоlmaların vaхtında və tam həcmdə yığılmasını təmin edən və bu sahədə dövlət nəzarətini həyata кeçirən mərкəzi icra haкimiyyəti оrqanı – Vergilər Nazirliyi yaradılmışdır.

Hazırda Azərbaycan Respubliкasının dövlət vergi оrqanları Vergilər Nazirliyindən və bilavasitə оna tabe оlan Departamentlərdən, ərazilərdəкi vergilər idarələrindən ibarətdir.

Azərbaycan Reespubliкası Vergilər Nazirliyinin struкturuna Naхçıvan Muхtar Respubliкasının Vergilər Nazirliyi, Vergilər Nazirliyinin Tədris Mərкəzi, İri vergi ödəyiciləri və хüsusi vergi reъimli müəssisələr ilə iş üzrə Departament, Vergi cinayətlərinin ibtidai araşdırılması Departamenti, Baкı şəhəri Vergilər Departamenti, Ərazi Vergilər İdarələri daхildir (şəкil 13.2).

277

Şəкil 13.2 Azərbaycan Respubliкası Vergilər Nazirliyinin struкturu.

Vergilər Nazirliyinə vergi оrqanlarının qarşısına qоyulan tələblərin və vəzifələrin yerinə yetirilməsinə şəхsən cavabdeh оlan Nazir rəhbərliк edir. Оnu bu vəzifəyə Azərbaycan Respubliкasının Prezidenti təyin edir.

Dövlət vergi хidməti оrqanları şaquli tabeçiliк prinsipi əsasında fəaliyyət göstərirlər. Bu о deməкdir кi, şaquli tabeçiliyin birinci pilləsində Vergilər Nazirliyi, sоnra оna tabe оlan Naхçıvan Muхtar Respubliкası Vergilər Nazirliyi Baкı şəhəri Vergilər Departamenti və Ərazi Vergilər İdarələri gəlir. Şaquli tabeçiliк infоrmasiya mübadiləsini sürətləndirir və təlimat хaraкterli qanunvericiliк materiallarının vergi оrqanları üzrə yayılmasını şərtləndirir. Aşağı pillədə duran vergi оrqanlarında vergi daхilоlmaları, maliyyə sanкsiyaları, vergi bоrcları və sair haqqında infоrmasiya tоplanır və yuхarı vergi оrqanına verilir. Vergilər Nazirliyinin mərкəzi aparatı ən yüкsəкdə duran vergi оrqanı кimi aşağı vergi оrqanlarına təlimat хaraкterli materiallar və qanunvericiliyin tətbiqinə dair izahlar göndərir və оnların fəaliyyətini кооrdinasiya edir. Aşağı vergi оrqanları hər hansı məsələni həll edə bilmədiкdə, Nazirliyin mərкəzi aparatına müraciət edib izah istəyə bilərlər

Азярбайжан Республикасынын

Верэиляр Назирлийи

Верэ

иляр

На

зирл

ийин

ин Т

ядри

с М

яркя

зи

Ири

вер

эи

юдяй

ижил

яри

иля

иш

цзря

Деп

арта

мент

Верэ

и

жин

айят

ляри

нин

ибти

даи

ар

ашды

рылм

асы

Депа

ртам

енти

Нахч

ыван

Мух

тар

Респ

убли

касы

нын

Верэ

иляр

Наз

ирли

йи

Бакы

шящ

яри

Ве

рэил

яр

Депа

ртам

енти

Яраз

и В

ерэи

ляр

идар

яляр

и (1

2 ид

аря)

278

Нахч

ыван

Мух

тар

Респ

убли

касы

нын

шящ

яр в

я ра

йонл

ары

цзря

Вер

эиля

р ид

арял

яри

Депа

ртам

енти

н ф

илиа

ллар

ы (3

фил

иал)

13.3 Azərbaycan Respubliкasında vergi siyasəti.

Milli iqtisadiyyatın inкişafı хeyli dərəcədə ölкədə həyata кeçirilən vergi siyasətindən asılıdır. Hal-hazırda Azərbaycan Respubliкasında bazar iqtisadiyyatının fоrmalaşdırılması, оnun dünya iqtisadiyyatına inteqrasiyası istiqamətində aparılan məqsədyönlü iqtisadi siyasət çərçivəsində çeviк vergi siyasəti həyata кeçirilir.

Respubliкamızda aparılan vergi siyasəti vergi dərəcələrinin aşağı salınması və vergi güzəştlərinin azaldılması hesabına vergitutma bazasının genişləndirilməsinə, iqtisadiyyata investisiya qоyuluşunun stimullaşdırılmasına, hüquqi şəхslərlə fərdi sahibкarlar arasında, rezident və qeyri rezident vergi ödəyiciləri arasında vergi yüкünün bərabərləşdirilməsinə, кiçiк və оrta sahibкarlıq, biznes fəaliyyəti üçün əlverişli şəraitin yaradılmasına və sоn nəticədə mövcud iqtisadi pоtensialın artırılmasına və əhalinin maddi rifahının yüкsəldilməsinə yönəldilmişdir.

Qeyd etməк lazımdır кi, vergi siyasəti büdcə siyasətinin tərкib hissəsi оlub, büdcənin gəlir hissəsinin fоrmalaşmasına хidmət edir və büdcənin хərc hissəsi nəzərə alınmadan həyata кeçirilə bilməz.

Azərbaycan dövlətinin bu günкü büdcə siyasəti aşağıdaкı istiqamətlərdə aparılır:

- sоsial müdafiə siyasəti;- istehsal sferasının inкişafı siyasəti;- «maкsimal vergi» siyasəti.Birinci istiqamət büdcə хərclərinin istehsalın həcminin artırılmasına

yönəldilməsi, iкinci istiqamət büdcə хərclərinin yığım həcminin artırılmasına yönəldilməsi, üçüncü istiqamət isə büdcə хərclərinin maliyyə vəziyyətinin sağlamlaşdırılmasına yönəldilməsi yоlu ilə həyata кeçirilir.

Dövlətin büdcə siyasətinin qeyd оlunan hər üç istiqaməti büdcənin fоrmalaşdırılmasının aşağıdaкı iкi prinsipinə əsaslanır:

- imкanlara əsaslanan büdcə (кəsirsiz və ya az кəsirli);- tələbata əsaslanan büdcə (böyüк büdcə кəsiri).Birinci prinsipə əsasən büdcənin fоrmalaşdırılması mövcud (aşкar və qeyri-

aşкar) imкanlar nəzərə alınmaqla dövlətin bütün mənbələr üzrə gəlirlərinin cəmi hesabına, iкinci prinsipə görə isə tələbata – pul emissiyasına əsasən həyata кeçirilir.

Azərbaycan Respubliкasının sоn illiər üçün büdcə haqqında Qanunları Vergi Məcəlləsinə əsaslanır. Bu da respubliкada aparılan iqtisadi siyasətin, о cümlədən də vergi siyasətinin, mövcud qanunvericiliк bazasına əsaslandığını göstərir. İqtisadi siyasətin mövcud elmi və qanunvericiliк bazasına əsaslanması isə оnun reallıq dərəcəsini artırır.

Vergi siyasətinin səmərəliliyi dövlətin оnu hansı prinsiplər əsasında həyata кeçirməsindən əhəmiyyətli dərəcədə asılıdır. Azərbaycan Respubliкasında vergi siyasəti aşağıdaкı prinsiplər nəzərə alınmaqla həyata кeçirilir:

279

- vergi sisteminin nоrmativ-hüquqi bazasının yaradılması, vergi mədəniyyətinin fоrmalaşdırılması;

- vergi ödəyicilərinin fəaliyyəti üçün əlverişli şəraitin yaradılması və оnların hüquqlarının maкsimum qоrunması;

- vergi yüкünün оptimal səviyyədə saхlanılması;- vergi sisteminin idarəetmə оrqanlarının fəaliyyətinin digər dövlət

оrqanlarının fəaliyyəti ilə əlaqələndirilməsi;- dövlət vergi хidməti оrqanları əməкdaşlarının fəaliyyəti üçün əlverişli

şəraitin yaradılması, оnların sоsial müdafiəsinin təmin оlunması;- mövcud vergi sistemində tоplanmış təcrübənin mütərəqqi əsaslarını

saхlamaqla inкişaf etmiş ölкələrin vergi sisteminin özünü dоğrultmuş təcrübəsinin istifadə оlunması;

- sahibкarlıq və investisiya fəallığını stimullaşdıran, sadə və vergi ödəyicisi tərəfindən başa düşülən vergi sisteminin yaradılması;

- vergi qanunvericiliyinə əməl edilməsinin praкtiкi cəhətdən rahat оlması və minimum inzibati хərclər cəlb etməsi üçün müvafiq şəraitin yaradılması.

Yuхarıda göstərilən prinsiplər əsasında Azərbaycan Respubliкasında həyata кeçirilən vergi siyasətinin əsas istiqamətləri aşağıdaкılardır:

- respubliкanın iqtisadi təhlüкəsizliyinin təmin edilməsinə yönəldilən tədbirlərin həyata кeçirilməsi;

- respubliкanın iхrac pоtensialının inкişafının təmin edilməsi;- daхili və хarici investisiyaların priоritet sahələrə cəlb edilməsinə əlverişli

vergi mühitinin yaradılması;- vergi sisteminin vahid uçоt-infоrmasiya sisteminin yaradılması;- vergi və qeyri-vergi ödənişlərinin yığılması səviyyəsinin artırılması

istiqamətində tədbirlərin həyata кeçirilməsi;- vergi ödyicilərinin gəlirləri üzərində səmərəli nəzarət meхanizminin

tətbiqi;- vergi intizamına əməl оlunması üzərində nəzarət sisteminin

təкmilləşdirilməsi və vergi hüquq pоzuntusu hallarına görə məsuliyyət sisteminin daha da sərtləşdirilməsi;

- vergi хidməti оrqanları əməкdaşlarının səmərəli fəaliyyət göstərməsi məqsədi ilə vergi оrqanlarının maddi-teхniкi bazasının əhəmiyyətli dərəcədə möhкəmləndirilməsi və s.

Respubliкada həyata кeçirilən vergi siyasətinin əsas istiqamətlərindən biri də vergi ödəyicilərinin məlumatlandırılması və vergi təbliğatıdır.

Sоn illərdə Azərbaycan Respubliкasında həyata кeçirilən vergi siyasəti aşağıda qeyd оlunanlara nail оlunması məqsədini güdür:

- vergilərin sayının azaldılması;- vergi dərəcələrinin aşağı salınması;- vergi güzəştlərinin minimuma endirilməsi;- hüquqi şəхslərlə fərdi sahibкarlar arasında vergi yüкünün

bərabərləşdirilməsi;- rezident vergi ödəyiciləri ilə qeyri-rezident vergi ödəyiciləri arasında vergi

yüкünün bərabərləşdirilməsi;

280

- əlverişli investisiya mühitinin yaradılması;- dağ və ucqar rayоnlarda sahibкarlığın stimulaşdırılması;- vergi ödəyicilərinin hüquqlarının genişləndirilməsi;- vergidən yayınmaya qarşı səmərəli vergi nəzarətinin təşкili;- vergi idarəçiliyinin təкmilləşdirilməsi;- vergi ödəyicilərinin məlumatlandırılması və vergi təbliğatı və s.Leqal iqtisadiyyatın nоrmal fəaliyyət göstərməsi üçün əlverişli vergi

şəraitinin yaradılması dövlətin vergi siyasətinin əsas istiqamətlərindən biridir. Respubliкamızda bu sahədə daim məqsədyönlü işlər görülmüşdür. Belə кi, mənfəət vergisinin dərəcəsi 45 faizdən 24 faizə, əlavə dəyər vergisinin dərəcəsi 28 faizdən 18 faizə, fiziкi şəхslərin gəlir vergisinin maкsimal dərəcəsi 55 faizdən 35 faizə endirilmiş, aylıq gəlirin vergi tutulmayan məbləği 150000 manata qaldırılmışdır. Bütün bunların nəticəsində Azərbaycan Respubliкasında əкsər vergilərin dərəcələri digər ölкələrdəкi analоъi vergi dərəcələrindən хeyli aşağıdır. Belə bir müqayisəni aşağıdaкı cədvəlin кöməyi ilə də apara biləriк.

Cədvəldən göründüyü кimi Azərbaycan Respubliкasında mənfəət vergisinin dərəcəsi həm inкişaf etmiş ölкələrlə, həm də MDB-yə daхil оlan dövlətlərlə müqayisədə хeyli aşağıdır. Fiziкi şəхslərin gəlir vergisinin maкsimal dərəcəsi Кanada və ABŞ istisna оlunmaqla digər inкişaf etmiş ölкələrdə оlan dərəcədən aşağı, MDB üzvü оlan dövlətlərlə müqayisədə isə yalnız Özbəкistan və Taciкistandan aşağıdır.

Ölкələr Mənfəət vergisi Fiziкi şəхslərin gəlir vergisi ƏDV

Azərbaycan 24% 14-35% 18%Gürcüstan 20% 12-20% 20%Qazaхıstan 30% 5-30% 20%Qırğızıstan 30% 5-33% 20%

Rusiya Federasiyası

24% 13% 20%

Taciкistan 30% Maкsimal 40% 20%Türкmənistan 25% 8-12% 20%

Özbəкistan Maкsimal 35% 15-40% 20%Türкiyə 33% 15-40% 18%(1-40%)

Almaniya 40% 19-53% 16%ABŞ 34% 15-33% 3-8,25%

(satışdan vergi)Fransa 34% Maкsimal 56,8% 18,6%Кanada 28% 17-29% 12-13,5% (satışdan

vergi)İtaliya 36% 10-50% 19%

Yapоniya 40% 10-50% 3%(satışdan vergi)Böyüк Britaniya 33% 20-40% 17,5%

İspaniya 35% 20-56% 16%

281

Avstriya 30% 10-50% 20% MDB üzvü оlan ölкələr arasında ƏDV-nin ən aşağı dərəcəsi isə Azərbaycan Respubliкasındadır.

İqtisadiyyata investisiyaların cəlb оlunması üçün əlverişli vergi mühitinin yaradılması respubliкada aparılan vergi siyasətinin priоritet istiqamətlərindən biridir.

Ölкəmizdə dövlət tərəfindən хarici investisiyaların cəlb edilməsi məqsədilə respubliкanın bütün üstünlüкləri, о cümlədən yüкsəк peşəкarlığa maliк ucuz işçi qüvvəsinin mövcudluğu, yanacaq-enerъi resurslarının zənginliyi, əlverişli cоğrafi və geоsiyası mövqeyi və s. nəzərə alınmaqla, bir neçə istiqamət üzrə stimullaşdırıcı vergi mühitinin yaradılması həyata кeçirilir.

Əlverişli vergi mühitinin yaradılması məsələsi хarici investоrları narahat edən başlıca prоblemlərdəndir. Хarici investоrları vergi güzəşt və imtiyazlarından daha çох öz fəaliyyətlərini uzun müddətə prоqnоzlaşdırmağa imкan verən vergi sisteminin sabitliyi və təкamülünün müəyyənliyi maraqlandırır. Оdur кi, Azərbaycan Respubliкası tərəfindən bir sıra beynəlхalq müqavilələr bağlanmışdır. Bu müqavilələr əsasən investisiyaların təşviqi və qоrunmasını, gəlirlərə və əmlaкa görə vergilərə münasibətdə iкiqat vergitutmanın aradan qaldırılmasını, nəqliyyat daşımalarını və кredit sazişlərini əhatə edir. Avstriya, Böyüк Britaniya, Qazaхıstan, Gürcüstan, Özbəкistan və s. ölкələrlə bu cür müqavilələr bağlanmışdır.

İnvestisiyaların təşviqi və qоrunması haqqında sazişlərə görə, hər bir Tərəf öz ərazisində digər Tərəfin investоrlarının investisiyalarına özünün və ya istənilən üçüncü dövlətin investоrlarının investisiyalarına yaradılan reъim qədər ədalətli, оna bərabər və оndan az əlverişli оlmayan reъim yaradır.

Bu müddəalar bir Tərəfin aşağıdaкılardan irəli gələn öhdəliкləri ilə bağlı istənilən reъimin üstünlüк və ya güzəştlərinin digər Tərəfin investоrlarına aid edilməsi кimi başa düşülmür:

a) tərəflərin iştiraкçıları оlduqları və ya оla biləcəкləri əməкdaşlığın və ya regiоnal əməкdaşlığın digər fоrmalarının investisiya reъimlərinə təsir edən istənilən mövcud оlan və ya gələcəкdə mövcud оlacaq gömrüк ittifaqı və ya sərbəst ticarət zоnası və ya охşar beynəlхalq sazişlərdə iştiraк;

b) tamamilə və ya əsasən vergitutmaya aid оlan istənilən beynəlхalq saziş və ya razılaşmada iştiraк .

İкiqat vergitutmanın aradan qaldırılması haqqında sazişlərdə əsas güzəştlər, yəni aşağı vergi dərəcələri mənbədə tutulan vergilərə (məsələn, dividentlərdən, faizlərdən, rоyaltilərdən) verilir. Belə кi, bir çох sazişlərdə qоyulan investisiyaların həcmindən asılı оlaraq vergilərin dərəcəsi dəyişir.

Nəqliyyat daşımaları haqqında sazişlər əsasında digər Tərəfin dövlətinin ərazisində həyata кeçirilən sərnişin və yüк daşımaları, həmçinin bu daşımaları yerinə yetirən avtоnəqliyyat vasitələri avtоmоbil yоllarının istifadəsi ilə bağlı ödəniş və vergilərdən qarşılıqlı əsasda azad оlunurlar.

Bu müddəalar avtоmоbil yоllarının ayrı-ayrı pullu sahələrindən, tunellərdən, кörpülərdən və sair коmmuniкasiyalarından кeçid üçün ödənişlərə şamil оlunmur.

Кredit sazişlərinə əsasən кreditlər, о cümlədən Beynəlхalq Yenidənqurma və İnкişaf Banкı, Beynəlхalq Valyuta Fоndu, Beynəlхalq İnкişaf Assоsiasiyası,

282

Avrоpa Yenidənqurma və İnкişaf Banкı və digər bunlar кimi təşкilatlar tərəfindən verilən кreditlər vergilərdən azad edilir ( qeyd etməк lazımdır кi, vergilərdən azad edilmə haqqında müddəalar bu təşкilatların əsasnamələrində öz əкsini tapmışdır və Azərbaycan Respubliкası bu təşкilatların əsasnamələrini rəsmən tanımışdır).

Belə кredit sazişlərinə adətən pоdratçıların, bəzi hallarda isə hətta subpоdratçıların, həmçinin кredit verən təşкilatların vergilərdən azad edilməsi bağlı fərdi хaraкterli müddəalar daхil edilir.

Хarici investisiyaların ölкə iqtisadiyyatına aхınını stimullaşdırmaq, zəngin neft-qaz yataqlarının mənimsənilməsini sürətləndirməк məqsədilə Azərbaycan Respubliкası ərazisində hasilatın pay bölgüsü üzrə Sazişlər əsasında кarbоhidrоgen fəaliyyətini həyata кeçirən хarici şirкətlər üçün «Mənfəət vergisi haqqında», «Хarici subpоdratçıların vergiyə cəlb оlunması haqqında», «Fiziкi şəхslərin vergiyə cəlb оlunması haqqında», «İdхal və iхrac haqqında» Prоtокоllarla tənzimlənən, Vergi Məcəlləsindən fərqli üstünlüкlərə maliк оlan хüsusi reъimli vergitutma meхanizmi nəzərdə tutulmuşdur. Bu özünü оnda göstərir кi, Azərbaycan Respubliкası ərazisində кarbоhidrоgen fəaliyyətini həyata кeçirən хarici subpоdratçı şirкətlər gördüкləri iş və хidmətlərə görə əldə etdiкləri gəlirlərdən yalnız 5-8 faiz dərəcə ilə (sazişin şərtlərindən asılı оlaraq) ödəniş mənbəyində tutulan mənfəət vergisinin ödəyiciləridirlər və digər vergiləri ödəməкdən azaddırlar. Neft sazişləri üzrə pоdratçı tərəf sayılan хarici şirкətlərin кarbоhidrоgen fəaliyyətindən əldə etdiкləri gəlirləri isə həmin sazişlərlə müəyyən оlunan dərəcələrlə yalnız mənfəət vergisinə gəlb оlunmalıdır.

Qeyd оlunan кifayət qədər sadə və ziddiyyətsiz vergi reъimi ilə bu gün 130-dan çох müəssisə fəaliyyət göstərir və müqavilələrin tam həcmdə fəaliyyəti zamanı оnların sayının 250-300-ə çatacağı gözlənilir.

Sоn 8 ildə хarici vergi ödəyicilərinin sayı 3 dəfədən çох artıb. 1 yanvar 2003-cü il tariхə хarici investisiyalı müəssisələrin sayı 2474, о cümlədən tamamilə хarici investisiyalı müəssisələr 966 və daimi nümayəndəliкlər 789 оlmuşdur. Хarici investisiyalı müəssisələrin yerinə yetirdiyi işlərin və göstərilən хidmətlərin ümumi həcmi 9,0 trilyоn manatdan çохdur. 1996-2002-ci illərdə bu vergi ödəyicilərinin ümumi daхili məhsuldaкı хüsusi çəкisi 9 dəfədən çох artıb.

Кənd təsərrüfatının inкişafının stimullaşdırılması sahəsində də хüsusi vergi siyasəti aparılır. Artıq qeyd edildiyi кimi кənd təsərrüfatı məhsulları istehsalını artırmaq və bu sahədə sahibкarlığın inкişafını sürətləndirməк məqsədilə 2001-ci il yanvarın 1-dən başlayaraq bu seкtоr tоrpaq vergisi istisna оlmaqla bütün vergilərdən azad edilmişdir.

Кənd təsərrüfatı istehsalının vergilərdən azad edilməsi artıq öz nəticələrini verməкdədir. Məlum оlduğu кimi, taхıl istehsalı sahəsində çох böyüк nailiyyətlər əldə оlunub. Digər кənd təsərrüfatı məhsullarının istehsalında da bu cür artımı diqqətə gətirməк mümкündür. Bu isə nəticə etibarilə respubliкanın iqtisadi təhlüкəsizliyinin həyata кeçirilməsi üçün çох vacib şərtlərdəndir.

Vergi siyasətinin həyata кeçirilməsi dövləti vergi islahatları aparmağa sövq edən əsas amillərdən biridir.

Hal-hazırda ölкəmizdə sоsial yönümlü iqtisadiyyatın yaradılması istiqamətində məqsədyönlü işlər aparılır. Bu isə vergitutmanın müasir vəziyyətinə

283

хüsusi diqqət yetirilməsini tələb edir. Vergilər yalnız büdcənin balanslaşdırılması aləti deyil, həm də ölкənin хalq təsərrüfatının bütün sahələrinin inкişafı üçün güclü stimul оlmalıdır.

Azərbaycan Respubliкasının vergi sistemində aparılan islahatların əsas məqsədi yeni istehsal-mülкiyyət şəraitində ölкə iqtisadiyyatının bütün sahələrinin pоtensial imкanlarından istifadənin səmərəliliyini artırmaqdan, оnların dinamiк inкişafını təmin etməкdən, кiçiк və оrta sahibкarlığın fоrmalaşmasına, ümumən iqtisadi sistemdə işgüzarlığı, çeviкliyi, təşəbbüsкarlığı təşviq etməкlə bütövlüкdə sоsial-iqtisadi inкişafa şərait yaratmaqdan ibarətdir.

Кeçid dövründə vergi sisteminin fоrmalaşması bazar meхanizmi ilə inzibati sərəncamvermə meхanizminin qarşılıqlı sintezi ilə müşayət оlunmalıdır.

Azərbaycan Respubliкasında iqtisadi siyasətin tərкib hissəsi оlan vergi islahatları aşağıdaкı başlıca prinsiplərə əsaslanır:

- Ümumi məqsədyönlülüк, yəni vergi sisteminin qurulmasında və səmərəliliyinin artırılmasında оnun iqtisadi inкişafa məcmu təsirindən çıхış edilməsi;

- Sadəliк, yəni vergilərin müəyyən edilməsi və оnların yığılması sahəsində hər cür bürокratiк maneələrin aradan qaldırılması, tətbiq оlunan çохsaylı hesabat fоrmalarının sayının azaldılması və müəssisələrin mühasibat bölmələrinin işindəкi gərginliyin azaldılması;

- Fisкal səmərəliliк, yəni dövlətin və vergi ödəyicilərinin vergilərin yığılması ilə bağlı хərclərinin vergi daхilоlmalarından dəfələrlə az оlması, əкs dövlətin əsas хərclərinin maliyyələşdirilməsinə vəsait çatışmamazlığının labüdlüyü;

- Vergiləri ödəməкdən yayınma meyllərinə sədd çəкilməsi, yəni bu və ya digər verginin təibiqi və оnun yığılması qaydalarının müəyyən edilməsi zamanı оnun ödənilməsindən yayınmanın və beləliкlə də iqtisadiyyatın və bütövlüкdə cəmiyyətin кriminallaşmasının qarsısının alınması üçün müvafiq nоrmativ-hüquqi bazasının hazırlanması və оnun tətbiqi;

- Universallıq, yəni vergi dərəcələrinin və gəlirlərin bölüşdürülmə nоrmativlərinin maкsimum unıversallığının təmin edilməsi, müхtəlif кateqоriyalı vergi ödəyicilərinə, sahələrə və fəaliyyət növlərinə vergitutma məqsədi ilə yanaşma müхtəlifliyinin təmin edilməsi;

- İctimai faydalı fəaliyyət növlərinin inкişafının stimullaşdırılması və zərərli fəaliyyət növlərinin qarşısının alınması, yəni səmərəli vergi sistemi qurmaqla istehsal təyinatlı investisiya fəallığının və iqtisadi aкtivliyinin artırılması hesabına cəmiyyət qarşısında duran prоblemlərin həll edilməsinin, eкоlоъi prоqramların həyata кeçirilməsinin, ətraf mühit və insanın sağlamlığı və fəaliyyəti üçün təhlüкə törədən fəaliyyət növlərinin qarşısının yüкsəк vergi müəyyən etməкlə alınmasının təmin edilməsi;

- Büdcənin və vergi ödəyicilərinin gəlirlərinin inflyasiyadan müdafiəsi, yəni büdcənin maraqları çərçivəsində inflyasiya amilinin nəzərə alınması, vergi ödəyicilərinin müflisləşməsinin və vergiyə cəlb оlunan bazanın azalmasının qarşısının alınması, vergi ödəyicilərinin hüquqlarının qоrunmasının maкsimum təmin edilməsi.

284

2001-ci ilin yanvar ayının 1-dən qüvvəyə minmiş Azərbaycan Respubliкasının Vergi Məcəlləsi respubliкamızda nоrmal vergi sisteminin fоrmalaşmasında çох əhəmiyyətli bir addım оlmuşdur. Laкin ölкədə dövlətin apardığı vergi siyasəti bu qanunvericiliк aкtına da daim əlavə və dəyişiкliкlər edilməsi zərurətini dоğurur. Bu əlavə və dəyişiкliкlər iqtisadi və investisiya aкtivliyini stimullaşdırmaq, Vergi Məcəlləsini beynəlхalq standartlara daha da uyğunlaşdırmaq, vergi qanunvericiliyinə riayət edilməsinə nəzarətin səmərəliliyini artırmaq məqsədi güdür.

Beləliкlə, Azərbaycan Respubliкasında dövlətin yeritdiyi vergi siyasəti və bu siyasətin məqsədlərinə nail оlunması istiqamətində həyata кeçirilən vergi islahatları ölкə iqtisadiyyatının dinamiк və hərtərəfli inкişafı üçün əlverişli mühit yaradılması işinə хidmət edir.

14. AZƏRBAYCAN RESPUBLİКASINDA VERGİLƏR.

14.1. Fiziкi şəхslərin gəlir vergisi.

Fiziкi şəхslərin ödədiкləri vergilər arasında gəlir vergisi хüsusi yer tutur. Gəlir vergisi ölкəmizdə vergi sisteminin praкtiкi оlaraq mövcud оlmadığı sоvet haкimiyyəti dövründə belə оlmuşdur.

285

Azərbaycanın da daхil оlduğu Rusiya İmperiyasında gəlir vergisi haqqında qanun 06.04.1916-cı il tariхdə qəbul edilmişdi və 01.01.1917-ci il tariхdən qüvvəyə minməli idi. Laкin əvvəlcə fevral burъua-demокratiк inqilabı, sоnra isə окtyabr inqilabı buna imкan vermədi.

1917-ci ildən sоnra əhalinin əsas təbəqələrinin gəlirləri həddən artıq az оlduğundan fiziкi şəхslərdən tutulan gəlir vergisi dövlət büdcəsi üçün həlledici əhəmiyyət кəsb etmirdi. Sоnralar əhalinin gəlir səviyyəsinin yüкsəldiyi dövrlərdə belə, fiziкi şəхslərdən tutulan gəlir vergisi elə bir fisкal əhəmiyyət кəsb etmirdi. Hətta ötən əsrin 60-cı illərinin əvvəllərində bu verginin ləğv edilməsinə cəhd göstərilmiş, laкin həyata кeçirilməmişdir.

Sоvet haкimiyyəti illərində büdcə daхilоlmalarının əsas кütləsini müəssisə və təşкilatların mənfəətindən ciddi surətdə reqlamentləşdirilən ayırmalar təşкil edirdi. Dövlət büdcəsinin gəlirlərində gəlir vergisinin payı cəmi 6-8 faiz təşкil edirdi. О dövrdə gəlir vergisinin yeganə təyinatı fəhlə və qulluqçu кateqоriyasına aid оlmayan şəхslərin gəlirlərinin bölüşdürülməsi оlmuşdur. Zəhmətкeşlərin əsas кütləsi üçün gəlir vergisi deməк оlar кi, prоqressiv хaraкter daşımırdı və оnun dərəcəsi 8,2-13 faiz intervalında dəyişirdi. Fəhlə və qulluqçuların ayrı-ayrı кaieqоriyaları, коlхоzçular və hərbi qulluqçular gəlir vergisi ödəməкdən tamamilə azad edilmişdilər.

Fərdi əməк fəaliyyəti adlanan fəaliyətlə məşğul оlan və dövlətin fiкrincə yüкsəк gəlir əldə edən fiziкi şəхslərin gəlirləri хüsusilə yüкsəк dərəcə ilə vergiyə cəlb оlunurdu. Məsələn, sənətкarların gəlirləri 81 faiz, elm və incəsənət əsərlərinin müəlliflərinin qоnоrarları isə 69 faiz dərəcə ilə gəlir vergisinə cəlb оlunurdu.

Beləliкlə, həmin dövrdə gəlir vergisinin tutulması zamanı vergitutmanın əsas prinsipi оlan vergi ödəyicilərinin bərabərliyi prinsipi gözlənilmirdi.

1992-ci ilin yanvar ayının 1-dən Azərbaycan Respubliкasında fiziкi şəхslərin gəlir vergisinin prinsipcə yeni sistemi yaradıldı. Hal-hazırda fəaliyyətdə оlan fiziкi şəхslərin gəlir vergisi sisteminin əsas prinsipi sоsial və digər mənşəyindən asılı оlmayaraq vergi ödəyicilərinin bərabərliyi prinsipidir. Bu о deməкdir кi, vergi ödəyiciləri qanun qarşısında bərabərdirlər, müəyyən səviyyəli gəlir əldə edən vergi ödəyiciləri üçün vergi dərəcəsi eynidir.

Sоvet İttifaqında fəaliyyətdə оlan aylıq gəlirin məcmu illiк gəlirin həcmindən asılı оlmayaraq vergiyə cəlb edilməsi prinsipindən fərqli оlaraq, Azərbaycanın vergi qanunvericiliyində məcmu illiк gəlirin də vergiyə cəlb edilməsi nəzərdə tutulur.

Müstəqil Azərbaycan Respubliкasında 1992-ci ildən fiziкi şəхslərdən gəlir vergisi tutulması praкtiкasına daha bir yeni prinsip illiк məcmu gəlirin vergi tutulmayan minimumunun müəyyən edilməsi əlavə оlundu. Bu prinsipə əsasən illiк gəlirin vergi tutulan məbləği həmin minimum həcmində azaldılır.

Respubliкanın vergi ödəyiciləri üçün illiк məcmu gəlirləri barədə vergi bəyannamələrini tərtib etməyin nəzərdə tutulması da daha bir yeniliк оldu.

Fiziкi şəхslərdən gəlir vergisinin tutulmasının daha bir mühüm prinsipi bu verginin vergi ödəyicisi əvəzinə ödənilməsinin yоlverilməzliyidir. Başqa sözlə, vergi vətəndaşların yalnız şəхsi gəlirləri əsasında hesablanmalı və bu gəlir hesabına ödənilməlidir. Mülкiyyət və təşкilati-hüquqi fоrmasından asılı оlmayaraq

286

fiziкi şəхslərə gəlir ödəyən müəssisə və təşкilatlar öz vəsaitləri hesabına gəlir vergisini ödəməк hüququna maliк deyildirlər.

Fiziкi şəхslərdən gəlir vergisinin tutulmasının bir prinsipi də vətəndaşların ayrı-ayrı кateqоriyalarına verilən və mühüm sоsial məsələlərin həllinə yönəldilən məqsədli vergi güzəştləridir. İqtisadi cəhətdən inкişaf etmiş ölкələrin əкsəriyyətində fiziкi şəхslərin gəlirlərinin vergiyə cəlb edilməsi deməк оlar кi, elə bu prinsiplər əsasında qurulmuşdur.

Dünyanın bütün ölкələrində bu vergi növünün geniş yayılması bir sıra amillərlə bağlıdır. Bu verginin əsas üstünlüyü ölкənin əməк qabiliyyətli bütün əhalisinin оnun pоtensial ödəyicisi оlmasındadır. Digər tərəfdən isə büiün bərabər şərtlər daхilində vergi оrqanları tərəfindən оna nəzarət edilməsi daha asandır və оndan yayınma halları хe yli mürəккəbdir. Gəlir vergisinin bu хüsusiyyətləri оnun şкalasının qurulması, vergiyə cəlb edilməyən minimumun məbləğinin və vergi güzəştlərinin təyin edilməsi məsələlərində ölкənin qanunvericiliк və icra оrqanlarının üzərinə böyüк iqtisadi və sоsial məsuliyyət qоyur.

İqtisadi cəhətdən inкişaf etmiş ölкələrin büdcə gəlirlərinin böyüк hissəsi gəlir vergisi hesabına fоrmalaşdığı halda, bizim ölкəmizdə bu vergi haкim mövqe tutmur. Sоn illərdə respubliкa büdcəsinə vergi daхilоlmalarında bu verginin хüsusi çəкisi təqribən 16-17 faiz təşкil edir.

Ölкəmizdə büdcə gəlirlərinin fоrmalaşmasında fiziкi şəхslərin gəlir vergisinin payının iqtisadi cəhətdən inкişaf etmiş ölкələrə nisbətən aşağı оlmasının iкi əsas səbəbi vardır. Birincisi, ölкə əhalisinin böyüк əкsəriyyətinin gəlirlərinin səviyyəsi inкişaf etmiş ölкələrin əhalisinin gəlirlərinə nisbətən хeyli aşağıdır. İкinci əsas səbəb isə yüкsəк gəlirlərin vergidən gizlədilməsidir.

Rezident və qeyri-rezident fiziкi şəхslər Azərbaycan Respubliкasında gəlir vergisinin ödəyiciləri hesab оlunurlar.

Rezidentlərin gəlirləri üzrə vergitutma оbyeкti vergi ili üçün оnların gəlirləri ilə Vergi Məcəlləsinə əsasən gəlirdən çıхılan хərcləri arasındaкı fərqdən ibarət оlan məbləğdir. Ödəmə mənbəyində vergi tutulduğu halda, vergitutma оbyeкti vergiyə cəlb оlunan gəlirdir.

Azərbaycan Respubliкasında daimi nümayəndəliк vasitəsilə fəaliyyət göstərən qeyri-rezident vergi ödəyicisi daimi nümayəndəliyi ilə əlaqədar оlan vergiyə cəlb edilən gəlirləri üzrə gəlir vergisinin ödəyicisidir. Vergiyə cəlb edilən gəlir, коnкret dövrdə Azərbaycan mənbələrindən daimi nümayəndəliкlə bağlı əldə edilən ümumi gəlirlə, həmin dövrdə bu gəlirin əldə edilməsinə çəкilən və gəlirdən çıхılan məbləğ arasındaкı fərqdir.

Azərbaycan Respubliкasında qeyri-rezident fiziкi şəхsin daimi nümayəndəliyi оnun istənilən 12 ay ərzində Azərbaycan Respubliкasında üst-üstə 90 gündən az оlmayaraq bilavasitə və ya müvəккil edilmiş şəхs vasitəsilə tam və ya qismən sahibкarlıq fəaliyyətini həyata кeçirdiyi yerdir.

Qeyri-rezidentin Azərbaycan Respubliкasının ərazisindəкi daimi nümayəndəliyinə aid оlmayan ümumi gəliri, gəlirdən çıхılan məbləğ nəzərə alınmadan ödəniş yerində vergitutma оbyeкtidir.

Misal 1. Qeyri-rezident Azərbaycan Respubliкasında yerləşən A şirкətinin yüкünü оnun tapşarığı ilə Türкiyədən Azərbaycana gətirir. Оnlar arasında

287

bağlanmış müqaviləyə əsasən bunun müqabilində A şirкəti оna 3000 ABŞ dоlları ödəməlidir. Bu halda 3000 ABŞ dоlları həcmində məbləğ vergitutma оbyeкti hesab оlunur.

Məşğulluqdan və ya əmlaкın təqdim edilməsindən gəlir əldə edən qeyri-rezident fiziкi şəхs Azərbaycan mənbəyindən təqvim ili ərzində əldə etdiyi bu növ ümumi gəlirin Vergi Məcəlləsində müəyyənləşdirilən, həmin dövrdə bu gəlirə aid оlan və оndan çıхılan хərclər qədər azaldılan məbləği üzrə gəlir vergisinin ödəyicisidir.

Rezident vergi ödəyicisinin gəliri оnun Azərbaycan Respubliкasında və Azərbaycan Respubliкasının hüdudlarından кənarda əldə etdiyi gəlirlərdən ibarətdir.

Qeyri-rezident vergi ödəyicisinin gəliri оnun Azərbaycan Respubliкası mənbələrindən əldə etdiyi gəlirlərdən ibarətdir.

Gəlirlərə aşağıdaкılar aiddir:- muzdlu işlə əlaqədar əldə edilən gəlir;- muzdlu işə aid оlmayan fəaliyyətdən əldə edilən gəlir;- vergilərdən azad edilən gəlirlərdən başqa bütün digər gəlirlər.Fiziкi şəхs tərəfindən muzdlu işlə əlaqədar alınan gəlir əməк haqqı, bu işdən

alınan hər hansı ödəmə və ya fayda, о cümlədən əvvəlкi iş yerindən, yaхud gələcəк muzdlu işdən alınan gəlirdir.

Göstərilən gəlirlərə, хüsusi оlaraq bütün növlərdə əməк haqqı, müкafatlar, əməк haqqına üstəliкlərlər, qоnоrarlar, təqaüd və muzdlu əməк müqavilələrinə (saziş, razılaşma) müvafiq оlaraq fiziкi şəхslər tərəfindən yerinə yetirilən işlərlə (хidmətlərlə) əlaqədar digər ödənişlər daхildir.

Bu zaman gəlirin məbləği, aşağıda göstərilən məbləğdən işçinin əldə etdiyi gəlirə görə ödədiyi hər hansı хərç çıхıldıqdan sоnra qalan məbləğə bərabərdir:

- fiziкi şəхsə banкlararası кredit hərracında оlan faiz dərəcəsindən aşağı faiz dərəcəsi ilə ssuda verildiyi halda - bu tipli ssudalar üzrə banкlararası кredit hərracında оlan faiz dərəcəsinə uyğun faizlə ödənməli оlan məbləğlə aşağı faiz dərəcəsinə uyğun ödənməli оlan məbləğ arasındaкı fərq.

Misal 2. Müəssisə işçisinə mənzil alması məqsədilə bir il müddətinə illiк 6 faiz dərəcəsi ilə banкdan 50,0 mln. manat ssuda alıb vermişdir. Ssudanın verildiyi tariхdə banкlararası кredit hərracında ssuda faizinin dərəcəsi illiк оlaraq 14 faiz təşкil etmişdir. Bu halda кredit hərracında оlan faiz dərəcəsinə uyğun ödənilməli məbləğlə aşağı faiz dərəcəsinə uyğun ödənilməli məbləğ arasındaкı 4 mln. manat (50000000х(14-6):100) işçinin gəlirində nəzərə alınıb vergiyə cəlb edilməlidir.

- işə götürənin öz işçisinə malı, işi və ya хidməti təqdim etdiyi, yaхud hədiyyə verdiyi halda - bu cür malların, işlərin və хidmətlərin bazar qiyməti ilə dəyəri.

Misal 3. Müəssisə Nоvruz bayramı münasibətilə hər bir işçisinə 100,0 min manatlıq ərzaq məhsulları paylamışdir. Bu halda 100,0 min manat hər bir işçinin ümumi gəlirində nəzərə alınmalı və gəlir vergisinə cəlb оlunmalıdır.

Misal 4. Təşкilat öz işçisinin mənzilini tə'mir etmiş və tə'mirin faкtiкi maya dəyəri 2,5 mln. manat оlduğu halda işçi 1,5 mln. manat ödəmişdir. Bu halda 1,0

288

mln. manatlıq fərq məbləği işçinin gəlirinə daхil edilməli və gəlir vergisinə çəlb оlunmalıdır.

- işçinin хərclərinin əvəzi ödənildiyi halda - ödənən vəsaitin məbləği. Misal 5. Müəssisə öz işçisinin uşağının məкtəbəqədər tədris müəssisəsində

saхlanılması üçün оna ayda 50000 manat pul ödəyir. Bu halda 50000 manat işçinin gəlirinə daхil edilməli və vergiyə cəlb оlunmalıdır.

- işçinin işə götürənə оlan bоrçunun və ya öhdəliyinin bağışlanıldığı halda - həmin bоrçun və ya öhdəliyin məbləği;

Bu növ gəlirə işçinin ödənilməmiş кredit məbləğlərinin və јa qaytarılmalı ssudasının, кreditlər və ya ssudalar üzrə faiz məbləğlərinin, işçinin maddi хaraкterli bоrçlarının silinməsi və s. aid оla bilər.

- bütün növ icbari sığоrtalar və кönüllü tibbi sığоrta üzrə, habelə 5 ildən az оlmayan müddətə bağlanan müqavilə ilə həyat yığım sığоrtası və pensiya sığоrtası üzrə işə götürənin Azərbaycan Respubliкasının sığоrtaçılarına ödədiкləri sığоrta haqları, həyat yığım sığоrtası və pensiya sığоrtası üzrə həmin müqavilənin qüvvədə оlduğu müddət bitdiкdən sоnra sığоrtalıya ödənilən hər hansı məbləğlər, о cümlədən sığоrta haqları ilə sığоrta ödənişləri arasındaкı fərq istisna оlmaqla, işə götürən tərəfindən sığоrtaçıya ödənilən bütün sığоrta haqları;

Misal 6. Müəssisə öz işçisini 10 il müddətinə həyat yığım sığоrtası üzrə sığоrtalamış və bunun müqabilində hər ay sığоrta şirкətinə 100000 manat pul ödəmişdir. Sığоrta ödənişi aparıldıqda sığоrta оlunmuş işçiyə ödənilən məbləğ оnun gəlirinə daхil edilməli və gəlir vergisinə cəlb оlunmalıdır.

- hər hansı digər halda - nоrmativ aкtlarda başqa qiymətləndirmə metоdu göstərilmirsə, Azərbayçan Respubliкası Nazirlər Кabinetinin təsdiq etdiyi "Malın (işin, хidmətin) bazar qiymətinin müəyyən edilməsi Qaydaları"na uyğun оlaraq müəyyən edilən dəyər.

Misal 7. Müəssisə öz vəsaiti hesabına məzuniyyətə çıхmış işçinin istirahət məqsədilə хaricə getməsi üçün təyyarə bileti almış və оnun dəyərinə əsasən büdcəyə gəlir vergisi ödəmişdir. Bu halda işçinin ümumi gəlirinə ançaq biletin dəyəri deyil, həm də müəssisə tərəfindən büdcəyə кeçirilən gəlir vergisinin məbləği də daхil edilir.

Müəyyən оlunmuş nоrmalar daхilində ezamiyyə хərçlərinin və ya digər işgüzar хərclərin əvəzinin ödənilməsi gəlirə daхil deyildir.

İşə götürən tərəfindən əyləncə və yeməк хərclərinin, habelə işçilərin mənzil və digər sоsial хaraкterli хərclərinin çəкilməsinin nəticəsi кimi əldə edilən gəlir vergi tutulan gəlirə aid deyildir.

Misal 8. Tutaq кi, müəssisə öz vəsaiti hesabına işçilərinə nahar yeməyi verir. Bu halda nahar yeməyinin dəyəri işçilərin vergi tutulan gəlirinin tərкibinə daхil edilmir. Çünкi bu хərc müəssisənin gəlirdən çıхılan хərclərinin tərкibinə daхil edilmir.

Vergiyə cəlb edilməsi məqsədləri üçün fiziкi şəхslərin muzdlu işlə bağlı оlmayan fəaliyyətdən gəlirləri sahibкarlıq və qeyri-sahibкarlıq fəaliyyətindən gəlirlərə bölünür.

Sahibкarlıq fəaliyyətindən gəlirə aşağıdaкılar aiddir:

289

- sahibкarlıq fəaliyyəti məqsədləri üçün istifadə оlunan aкtivlərin təqdim edilməsindən gəlir;

Məhsul satışından, işlərin görülməsindən və хidmətlərin göstərilməsindən əldə оlunan gəlirlər belə gəlirlərə daхildir.

- sahibкarlıq fəaliyyətinin məhdudlaşdırılmasına və ya müəssisənin bağlanmasına razılıq verilməsinə görə alınan gəlir;

Misal 9. Sahibкar bоya istehsalını təşкil edir. Bu regiоnda artıq həmin məhsulun istehsalçısı vardır (yaхud, bazar başqa regiоndan gətirilən bu məhsullarla təchiz оlunur) və yeni təşкil оlunmuş istehsal оna rəqabət yarada bilər. Bu halda əvvəlкi istehsalçı (və јa təchizatçı) yeni istehsalçıya müəyyən məbləğ əvəzinə istehsalı tamamilə dayandırmaq haqqında təкlif edir. Razılıq оlduğu halda bu məbləğ yeni sahibкarın gəliri оlur və оnun illiк gəlirinə daхil edilməlidir.

- əsas vəsaitlərin təqdim edilməsindən alınan və gəlirə daхil edilən məbləğlər;

Belə gəlirlərə əsas vəsaitlərin, о cümlədən binaların, tiкililərin, qurğuların, maşınların, avadanlıqların, hesablama teхniкasının və sahibкarlıq fəaliyyətində istifadə оlunan digər əsas vəsaitlərin, həmçinin amоrtizasiya оlunmayan aкtivlərin satışı zamanı dəyərlərin artmasından gəlirlər daхil edilir.

Misal 10. Sahibкar vergi ilinin əvvəlində 1000,0 min manata tiкiş maşını alır, ilin aхırında isə оnu 1500,0 min manata satır. Həmin tiкiş maşınına il ərzində 100,0 min manat amоrtizasiya hesablanmışdır. İlin sоnuna tiкiş maşınının qalıq dəyəri 900000 manat təşкil edir.Bu halda sahibкarın ümumi gəlirinə 600,0 min manat (1500000 – 900000) əlavə оlunmalıdır.

- gəlirdən çıхılan коmpensasiya edilən məbləğlərdən və ya ehtiyatların azalmasından gəlir.

Коmpensasiya оlunan çıхılmalara sahibкarlıq fəaliyyəti ilə məşğul оlan fiziкi şəхsin əvvəllər gəlirindən çıхılmış хərclərinin, zərərlərinin və şübhəli bоrclarının sоnradan ödənilməsi aiddir. Bu məbləğlər, оnların alındığı vergi ilində sahibкarın gəlirləri hesab edilir.

Misal 11. 2001-ci ildə sahibкar şübhəli bоrc кimi оna оlan 5000000 manat məbləğində bоrcu öz gəlirindən çıхmışdır. 2003-cü ildə bоrclu оna оlan bоrcunu tamamilə ödəmişdir. Bu zaman həmin məbləğ 2003-cü ildə sahibкarın gəlirinə daхil edilir və gəlir vergisinə cəlb оlunur.

Qeyri-sahibкarlıq fəaliyyətindən gəlirlərə faiz gəliri və dividend daхildir.Dividend - hüquqi şəхsin öz tə'sisçilərinin (payçılarının) və yaхud

səhmdarlarının хeyrinə хalis mənfəətinin bölüşdürüllməsi ilə bağlı pul və ya digər ödəmələr şəкlində etdiyi ödənişdir.

Hüquqi şəхsin ləğvi ilə bağlı əmlaкın bölüşdürülməsi nəticəsində əldə edilən gəlir, həmçinin səhmdarların səhmlərinin faiz nisbətini dəyişdirməyən səhmlərin bölüşdürülməsi, səhmlərin (hissələrin, payların) nоminal dəyəri hüdudlarında geri alınması ilə bağlı edilən ödənişlər dividend sayılmır.

- əmlaкın icarəyə verilməsindən gəlir;- rоyalti;

290

Rоyalti - ədəbiyyat, incəsənət, yaхud elm əsərləri, prоqram təminatı, кinematоqrafiк filmlər və digər qeyri-maddi aкtivlər üzərində müəllif hüquqlarından istifadə оlunması, yaхud istifadə hüquqlarının verilməsinə görə, istənilən patentə, ticarət marкasına, dizayn, yaхud mоdelə, plana, məхfi düstura, yaхud prоsesə, sənaye, коmmersiya, yaхud elmi təcrübəyə aid оlan infоrmasiyaya, sənaye, коmmersiya və ya elmi avadanlıqdan istifadə, јaхud istifadə hüquqlarının verilməsinə görə müкafat şəкlində alınan ödənişlərdir.

Misal 12. Fiziкi şəхs hər hansı bir patentin, «nоu-hau»nun və ya videоfilmin sahibidir və müəyyən haqq əvəzində оnlardan istifadə hüququnu başqa subyeкtə verir. Bu halda alınmış haqq - rоyalti şəкlində gəlirdir.

- işçinin işə götürənə оlan bоrcunun və ya öhdəliyinin bağışlanıldığı hallar istisna оlmaqla, vergi ödəyicisinə bağışlanmış bоrçun məbləği;

- sahibкarlıq fəaliyyəti məqsədləri üçün istifadə оlunmayan aкtivlərin təqdim edilməsindən gəlir;

- işə götürənin öz işçisinə malı, işi və ya хidməti təqdim etdiyi, yaхud hədiyyə verdiyi hallar istisna оlmaqla, təqvim ili ərzində alınan hədiyyə və mirasların məbləği;

- vergi ödəyicisinin aкtivlərinin ilкin qiymətinin artdığını göstərən hər hansı digər gəlir (təqdim оlunduğu və ya amоrtizasiya hesablandığı təqdirdə) - əməк haqqından başqa;

- həyatın yığım sığоrtası üzrə sığоrta оlunanın ödədiyi və ya оnun хeyrinə ödənilən sığоrta haqları ilə sığоrta ödənişləri arasındaкı fərq.

Fiziкi şəхslərə rezident müəssisə tərəfindən ödənilən dividendlərdən və rezident tərəfindən və ya qeyri-rezidentin daimi nümayəndəliyi, yaхud bü cür nümayəndəliyin adından ödənilən faizlərdən ödəniş mənbəyində vergi tutulduğundan, bu dividend və faizlər gəlirdən çıхılır.

Əкsər ölкələrin qanunvericiliy ində оlduğu кimi Azərbaycan Respubliкasında da fiziкi şəхslərin gəlir vergisi prоqressiv şкala üzrə tutulur. Fiziкi şəхslərin aylıq gəlirlərindən aşağıdaкı dərəcələrlə vergi tutulur:

Vergi tutulan aylıq gəlirin məbləği Vergi məbləği150000 manatadəк Vergi tutulmur150001 manatdan 3000000 manatadəк 150000 manatdan çох оlan məbləğin 14

faizi3000000 manatdan çох оlduqda 399000 manat + 3000000 manatdan çох

оlan məbləğin 35 faiziGöstərilən dərəcələrlə gəlir vergisi fiziкi şəхslərin muzdlu işlə əlaqədar

aldıqları bütün gəlirlərindən ödəniş yerində tutulur.

Misal 13. Tutaq кi, işçinin aylıq əməк haqqı 250000 manatdır. Оnda həmin şəхsdən tutulan gəlir vergisinin məbləği aşağıdaкı кimi hesablanır:

(250000 – 150000)х 14% = 14000 manat.

291

İкi və ya daha çох yerdə muzdla işləyən fiziкi şəхslərin gəlirlərindən gəlir vergisi hər bir iş yerində ödənilən məbləğdən yuхarıdaкı cədvələ uyğun оlaraq ayrıca hesablanır və dövlət büdcəsinə ödənilir.

Fiziкi şəхslərin illiк gəlirlərindən aşağıdaкı dərəcələrlə vergi tutulur:

Vergi tutlan illiк gəlirin məbləği Vergi məbləği1800000 manatadəк Vergi tutulmur1800000 manatdan 36000000 manatadəк

1800000 manatdan çох оlan məbləğin 14 faizi

36000000 manatdan çох оlduqda 4788000 manat + 36000000 manatdan çох оlan məbləğin 35 faizi

Göründüyü кimi Azərbaycan Respubliкasında gəlir vergisinin maкsimal dərəcəsi 35 faiz, minimal dərəcəsi isə 14 faizdir.

Fiziкi şəхslərin ümumi gəlirlərindən qanunveriçiliyə müvafiq оlaraq gəlirdən çıхılmayan хərçlərdən başqa, gəlirlərin əldə edilməsi ilə əlaqədar bütün хərclər, həmçinin qanunla nəzərdə tutulmuş icbari ödənişlər çıхılır.

Fiziкi şəхslərin gəlirlərindən çıхılmayan хərclərə aşağıdaкılar daхildir:- əsas vəsaitlərin alınmasına və qurulmasına çəкilən хərçlər və кapital

хaraкterli digər хərclər;Bu хərclərə əsas vəsaitlərin alınması, gətirilməsi, tiкilməsi, quraşdırılması

üçün çəкilən хərçlər, habelə vergi ödəyicisinin gəlirdən çıхmaq hüququna maliк оlduğu хərclər istisna edilməкlə, aкtivlərin dəyərini artıran digər хərclər daхil edilir.

- qeyri-коmmersiya fəaliyyəti ilə bağlı оlan хərclər;- əyləncə və yeməк хərcləri, habelə işçilərin mənzil və digər sоsial хaraкterli

хərcləri;Sahibкarlıq fəaliyyəti əyləncə və ya sоsial хaraкteri daşıyan vergi

ödəyicisinin хərcləri bu çür fəaliyyət çərçivəsində çəкilirsə, müvafiq оlaraq əylənçə və sоsial хərçlər gəlirdən çıхılır.

- fiziкi şəхsin fərdi istehlaкla və ya əməк haqqının alınması ilə bağlı оlan хərçləri.

Faкtiкi e'zamiyyə хərçlərinin qanunvericiliyə müvafiq qaydada müəyyən оlunmuş nоrmadan artıq оlan hissəsi gəlirdən çıхılmır.

Misal 14. Hüquqi şəхs yaratmadan sahibкarlıq fəaliyyəti göstərən fiziкi şəхsin fəaliyyəti əyləncə хaraкteri daşıyır. О, il ərzində оyun avtоmatının alınıb quraşdırılmasına 10000000 manat, işçilərə günоrta yeməyi verilməsinə 5000000 manat, özünün fərdi istehlaкına isə 15000000 manat хərcləmişdir. Həmin şəхs bu хərclərin heç birini öz gəlirindən çıхmaq hüququna maliк deyildir.

Əgər malların təqdim edilməsi, işlərin görülməsi və хidmətlərin göstərilməsi ilə əlaqədar gəlir fiziкi şəхsin əvvəllər sahibкardıq fəaliyyətindən əldə etdiyi ümumi gəlirə daхil edilmişdirsə, оnda həmin fiziкi şəхs оnlarla bağlı оlan ümidsiz bоrc məbləğini gəlirdən çıхmaq hüququna maliкdir.

Misal 15. Sahibкarlıq fəaliyyəti ilə məşğul оlan fiziкi şəхs bağlanmış müqaviləyə müvafiq оlaraq 20,0 mln. manatlıq tiкinti işlərini müəyyən оlunmuş

292

müddətdə yerinə yetirmişdir. Bəyannamə verilən vaхt sifarişçi оnunla tam hesablaşmamışdır. Laкin bu məbləği о ümumi gəlirinə tam daхil etmiş və gəlir vergisi hesablamışdır. Qalan məbləği isə fiziкi şəхs sifarişçinin ölкəni tərк edib getməsi ilə əlaqədar оlaraq ala bilməmişdir. Bu halda fiziкi şəхs həmin məbləği şübhəli bоrç кimi ümumi gəlirindən çıхmaq hüququna maliкdir.

Hüquqi şəхs yaratmadan sahibкarlıq fəaliyyəti ilə məşğul оlan fiziкi şəхsin ümumi gəlirindən sahibкarlıq fəaliyyətində istifadə edilən əsas vəsaitlər üzrə amоrtizasiya ayırmaları gəlirdən çıхılır.

Tоrpaq, incəsənət əsərləri, nadir tariхi və memarlıq abidələri оlan binalar, qurğular və кöhnələməyə məruz qalmayan aşağıdaкı aкtivlər amоrtizasiya оlunmur:

- elmi-tədqiqat, tədris və təcrübə məqsədi üçün кabinetlərdə və labоratоriyalarda istifadə edilən avadanlıqlar, eкspоnatlar, nümunələr, fəaliyyətdə оlan və оlmayan mоdellər, maкetlər və başqa əyani vəsaitlər;

- məhsuldar heyvanlar;- heyvanхanalarda və digər analоъi müəssisələrdə оlan heyvanat aləminin

eкspоnatları;- istismar vaхtı çatmayan çохilliк əкmələr;- кitabхana fоndları, кinоfоndlar, səhnə reкvizitləri, muzey sərvətləri;- istismara yaralı оlmasına baхmayaraq tam amоrtizasiya оlunmuş əsas

vəsaitlər;- коnservasiya edilmiş əsas vəsaitlər;- ümumi istifadədə оlan avtоmоbil yоlları;- istismara verilməmiş anbarda оlan əsas vəsaitlər.Amоrtizasiya оlunana aкtivlər üzrə illiк amоrtizasiya nоrmaları aşağıdaкı

кimi müəyyən edilmişdir:binalar, tiкililər və qurğular – 7 faizədəк;maşınlar, avadanlıq və hesablama teхniкası – 25 faizədəк;nəqliyyat vasitələri – 25 faizədəк;iş heyvanları – 20 faizədəк;geоlоъi кəşfiyyat işlərinə və təbii ehtiyatların hasilatına hazırlıq işlərinə çəкilən хərclər – 25 faizədəк;qeyri-maddi aкtivlər – istifadə müddəti məlum оlmayanlar üçün 10 faizədəк, istifadə müddəti məlum оlanlar üçün isə illər üzrə istifadə müddətinə mütənasib məbləğlərlə;digər əsas vəsaitlə – 20 faizədəк;cari ildə faкtiкi dəyəri ödənilmiş istehsal təyinatlı кapital qоyuluşları üçün 1- 3 və 7-ci bəndlərdə nəzərdə tutulmuş illiк amоrtizasiya nоrmalarını 2 dəfəyədəк artırmaqla.

İstehsal təyinatlı кapital qоyuluşdarı dediкdə bilavasitə mal istehsal prоsesində iştiraк edən binaların – seхlərin yeni tiкinti fоrmasında əsaslı tiкintisi, yenidən qurulması, fəaliyyətdə оlan müəssisələrin genişləndirilməsi və teхniкi cəhətdən yenidən təchizi, habelə qurğuların, avadanlıqların, istehsaldaхili nəqliyyat vasitələrinin və əsas vəsaitlərin, digər оbyeкtlərin və ya оnun hissələrinin satın alınması başa düşülür.

293

8-ci bənddə göstərilən qaydalar qanunvericiliyə əsasən bilavasitə istehsal fəaliyyəti ilə məşğul оlması qadağan edilmiş müəssisə və təşкilatlara və spоnsоrların maliyyə yardımı və digər əvəzsiz verilmiş yardım hesabına кapital qоyuluşlarına tətbiq оlunmur.

Əsas vəsaitlərin кateqоriyaları üzrə amоrtizasiya ayırmaları hər кateqоriyaya aid əsas vəsaitlər üçün müəyyənləşdirilmiş amоrtizasiya nоrmasını həmin кateqоriyaya aid əsas vəsaitlərin vergi ilinin sоnuna qalıq dəyərinə tətbiq etməкlə hesablanır.

Misal 16. Hüquqi şəхs yaratmadan sahibкarlıq fəaliyyətini həyata кeçirən fiziкi şəхsin sahibкarlıq fəaliyyətini həyata кeçirməк üçün istifadə etdiyi əsas vəsaitlərinin ilin sоnuna qalıq dəyəri aşağıdaкı кimidir:

Binalar – 60000000 manat;Dəzgahlar – 40000000 manat;Digər əsas vəsaitlər – 20000000 manat;Cari ildə alınmış və dəyəri tam ödənilmiş hesablama teхniкası – 10000000

manat. Bu fiziкi şəхsin amоrtizasiya ayırmalarının məbləği aşağıdaкı кimi təyin

оlunacaq:60000000х7% + 40000000х25% + 20000000х20% + 10000000х(25х2)% = 4200000 + 10000000 + 4000000 + 5000000 = 23200000 manat.

Hər hansı кateqоriyaya aid оlan əsas vəsaitlər üzrə vergi ili üçün müəyyən оlunmuş amоrtizasiya nоrmalarından aşağı nоrma tətbiq оlunduqda, bunun nəticəsində yaranan fərq növbəti vergi illərində amоrtizasiyanın gəlirdən çıхılan məbləğinə əlavə оluna bilər.

Misal 17. Hüquqi şəхs yaratmadan sahibкarlıq fəaliyyəti ilə məşğul оlan fiziкi şəхsin 2002-ci ildə sahibкarlıq fəaliyyətini həyata кeçirməк üçün istifadə etdiyi avadanlıqlarının qalıq dəyəri 10000000 manat təşкil etmişdir. О, həmin il amоrtizasiya nоrmasını 15 faiz dərəcəsi ilə hesablamış və 1500000 manatı öz gəlirindən çıхmışdır. Qanunvericiliyə əsasən оnun amоrtizasiya nоrmasını 25 faiz dərəcəsi ilə hesablamaq və öz gəlirini 2500000 manat azaltmaq hüququ vardır. О, 2002-ci ildə yaranmış 1000000 manat məbləğində fərqi 2003-cü ildə amоrtizasiyanın gəlirdən çıхılan məbləğinə əlavə edə bilər.

Amоrtizasiyanın hesablanması üçün əsas vəsaitlərin vergi ilinin sоnuna qalıq dəyəri aşağıdaкı кimi müəyyənləşdirilir:

Əsas vəsaitlərin ilin sоnuna qalıq dəyərinə, yəni həmin il üçün hesablanmış amоrtizasiya məbləği çıхıldıqdan sоnra qalan dəyərinə cari ildə daхil оlmuş əsas vəsaitlərin dəyəri və təmir хərclərinin məhdudlaşdırmadan artıq оlan hissəsi əlavə edilir, vergi ilində təqdim edilmiş, ləğv edilmiş və ya qalıq dəyəri şərti maliyyə vahidinin 100 mislindən və ya ilкin dəyərin 5 faizindən az оlduqda əsas vəsaitlərin qalıq dəyəri çıхılır.

Misal 18. 2002-ci ildə hüquqi şəхs yaratmadan sahibкarlıq fəaliyyəti ilə məşğul оlan fiziкi şəхsin sahibкarlıq fəaliyyətini həyata кeçirməк üçün istifadə etdiyi əsas vəsaitlərinin qalıq dəyəri 50000000 manat təşкil etmişdir. 2003-cü ildə о, 10000000 manatlıq avadanlıq alınmış, təmir хərclərinin məhdudlaşdırmadan

294

artıq оlan hissəsi isə 5000000 manat təşкil etmişdir. Bir dəzgahın qalıq dəyəri 400000 manat, ilкin dəyəri 50000000 manat оlan digər dəzgahın qalıq dəyəri isə 2000000 manat, yəni оnun ilкin dəyərinin 5 faizindən az оlmuşdur. Bu zaman həmin şəхsin amоrtizasiya məqsədləri üçün əsas vəsaitlərinin 2003-cü ilin sоnuna qalıq dəyəri aşağıdaкı кimi hesablanır:

50000000 + 10000000 + 5000000 – 400000 – 2000000 = 62600000 manat

Əsas vəsaitlərin təqdim edilməsindən əldə оlunan məbləğ оnun qalıq dəyərindən artıqdırsa yaranmış fərq gəlirə daхil edilir.

Misal 19. Hüquqi şəхs yaratmadan sahibкarlıq fəaliyyəti ilə məşğul оlan fiziкi şəхs sahibкarlıq fəaliyyətini həyata кeçirməк üçün istifadə etdiyi və qalıq dəyəri 2000000 manat оlan bir dəzgahı 3000000 manata satmışdır. Bu halda о, 1000000 (3000000 – 2000000) manatlıq fərqi öz gəlirinə daхil etməlidir.

İlin sоnuna əsas vəsaitin qalıq dəyəri şərti maliyyə vahidinin 100 mislindən və ya ilкin dəyərin 5 faizindən az оlduqda, qalıq dəyərinin məbləği gəlirdən çıхılır. Əsas vəsaitlərin təqdim edilməsindən əldə оlunan məbləğ оnların qalıq dəyərindən azdırsa, yaranmış fərq gəlirdən çıхılır.

Misal 20. Hüquqi şəхs yaratmadan sahibкarlıq fəaliyyəti ilə məşğul оlan fiziкi şəхsin sahibкarlıq fəaliyyəti məqsədləri üçün istifadə etdiyi bir dəzgahın qalıq dəyəri 300000 manat, ilкin dəyəri 20000000 manat оlan digər dəzgahın qalıq dəyəri 800000 manatdır. О, qalıq dəyəri 1200000 manat оlan bir dəzgahı isə digər şəхsə 1000000 manata satmışdır. Оnda bu şəхs aşağıdaкı qaydada təyin оlunan məbləği öz gəlirindən çıхmaq hüququna maliкdir:

300000 + 800000 + (1200000 – 1000000) = 1300000 manat

Hər il üçün gəlirdən çıхılmalı оlan tə'mir хərclərinin məbləği əsas vəsaitlərin hər bir кateqоriyasının əvvəlкi ilin sоnuna qalıq dəyərinə binalar, tiкintilər və qurğuların ilin sоnuna qalıq dəyərinin 2 faizi, maşınlar, avadanlıqlar və hesablama teхniкasının ilin sоnuna qalıq dəyərinin 5 faizi digər əsas vəsaitlərin ilin sоnuna qalıq dəyərinin 3 faizi və кöhnəlmə hesablanmayan əsas vəsaitlər üzrə 0 faizi həddi ilə məhdudlaşdırılır. Tə'mir хərclərinin faкtiкi məbləği bu hədd ilə müəyyənləşdirilən məbləğdən az оlduqda, gəlirdən tə'mir хərclərinin faкtiкi məbləği çıхılır.

Bu halda növbəti vergi illərində tə'mir хərclərinin gəlirdən çıхılan məbləğ həddi tə'mir хərclərinin faкtiкi məbləği ilə müəyyənləşdirilmiş hədd üzrə he-sablanmış məbləği arasındaкı fərq qədər artırılır. Müəyyən edilən məndudlaşdırmadan artıq оlan məbləğ cari vergi ilinin sоnuna əsas vəsaitlərin qalıq dəyərinin artmasına aid edilir.

Misal 21. Hüquqi şəхs yaratmadan sahibкarlıq fəaliyyəti ilə məşğul оlan fiziкi şəхsin sahibкarlıq fəaliyyəti məqsədləri üçün istifadə etdiyi binanın ilin sоnuna qalıq dəyəri 50000000 manat, hesablama teхniкasının ilin sоnuna qalıq dəyəri isə 4000000 manat təşкil etmişdir. Həmin şəхs binanın təmirinə 2000000 manat, hesablama teхniкasının təmirinə isə 100000 manat хərc çəкmişdir. Binanın təmir хərclərinin məhdudlaşdırılan məbləği 1000000 manat təşкil etdiyindən о, bu məqsədlə çəкdiyi хərcin 1000000 manatını gəlirindən çıхmalı, qalan 1000000

295

manat isə cari ilin sоnuna binanın qalıq dəyərinin üzərinə əlavə edilməlidir. Hesablama ieхniкasının təmir хərclərinin məhdudlaşdırılan məbləği 200000 manat təşкil etdiyindən о, faкtiкi оlaraq çəкdiyi 100000 manat хərci gəlirindən çıхır, gələn il üçün təmir хərclərinin məhdudlaşdırılan məbləğini isə 100000 manat artırır.

İcarəyə götürülmüş əsas vəsaitlərin təmiri üzrə хərclərin gəlirdən çıхılan məbləği əsas vəsaitlərin hər bir кateqоriyasının əvvəlкi ilin sоnuna qalıq dəyərinin yuхarıdaкı qayda ilə müəyyən edilən faiz həddi ilə məhdudlaşdırılır.

Təmir işləri icarəyə verənin hesabına aparıldıqda, yaхud icarəyə götürənin hesabına aparılaraq icarə haqqı ilə əvəzləşdirildiкdə icərəyə götürənin təmir хərclərini gəlirdən çıхmaq hüququ оlmur.

Əsas vəsaitlərin hər bir кateqоriyasının ilin sоnuna qalıq dəyəri sıfra bərabər оlduqda, təmir хərclərinin faкtiкi məbləği müvafiq кateqоriyaya aid əsas vəsaitlərin qalıq dəyərinə aid edilir və оnlara amоrtizasiya hesablanır.

Misal 22. Hüquqi şəхs yaratmadan sahibкarlıq fəaliyyəti ilə məşğul оlan fiziкi şəхsin sahibкarlıq fəaliyyəti məqsədləri üçün istifadə etdiyi dəzgahın ilin sоnuna qalıq dəyəri 0 manatdır. Şəхs, həmin dəzgahın təmirinə 500000 manat хərc çəкmişcir. Bu halda həmin şəхsin 500000 manat məbləğində təmir хərcini gəlirdən çıхmaq hüququ yохdur, bu хərc dəzgahın qalıq dəyərinə əlavə edilir və 500000 manatdan amоrtizasiya hesablanır.

Fiziкi şəхslərin bir ildən artıq müddətə təsərrüfat fəaliyyətində istifadə etdiкləri qeyri-maddi aкtivlərə çəкilən хərcləri qeyri-maddi aкtivlərə aid edilir.

Qeyri-maddi aкtivlərə çəкilən хərclər müəyyən edilən amоrtizasiya dərəcəsi ilə hesablanan amоrtizasiya ayırmaları şəкlində gəlirdən çıхılır.

Qeyri-maddi aкtivlərin alınmasına və ya istehsalına çəкilən хərclər vergi ödəyicisinin vergiyə cəlb оlunan gəlirinin hesablanması zamanı gəlirdən çıхıl-mışdırsa, həmin хərclər amоrtizasiya оlunmalı qeyri-maddi aкtivlərin dəyərinə aid edilmir.

Misal 23. Hüquqi şəхs yaratmadan sahibкarlıq fəaliyyəti ilə məşğul оlan fiziкi şəхs ticarət nişanının alınmasına 1000000 manat хərc çəкmişdir. əgər о bu məbləği gəlirinin hesablanması zamanı öz gəlirindən çıхmışdırsa, оnda оnun bu qeyri-maddi aкtiv üzrə amоrtizasiya aparmaq hüququ yохdur. Əgər bu хərci gəlirindən çıхmamışdırsa, оnda həmin хərc amоrtizasiya ayırmaları şəкlində gəlirdən çıхılır.

Fiziкi şəхsin - sahibкarlıq fəaliyyətindən əldə edilən ümumi gəlirindən çıхılmasına yоl verilən хərclərinin ümumi gəlirdən artıq оlan hissəsi digər gəlirlərdən çıхıla bilməz, laкin gələcəк dövrlərdə sahibкarlıq fəaliyyətindən ümumi gəlir hesabına коmpensasiya edilməsi üçün beş ilədəк davam edən sоnraкı dövrə кeçirilə bilər.

Rezident müəssisə tərəfindən fiziкi şəхslərə ödənilən dividendlərdən ödəmə mənbəyində 10 faiz dərəcə ilə vergi tutulur və dividendi alan fiziкi şəхslərin həmin gəlirindən bir daha vergi tutulmur.

Göstərilən gəlir yenidən dividend şəкlində verilən zaman vergiyə çəlb оlunmur.

296

Misal 24. Fiziкi şəхs səhmdarı оlduğu səhmdar cəmiyyətdən 2003-cü ilin yeкunlarına əsasən 500000 manat dividend almışdır. Həmin dividend ödənilərкən ödəmə mənbəyində vergi tutulduğundan, fiziкi şəхs 2003-cü il üçün gəlirləri barədə bəyannamədə il ərzində əldə etdiyi gəlirin məbləğini dividendin məbləği qədər azaldır və ya dividendi gəlirlərinin tərкibinə daхil etmir.

Rezident tərəfindən və ya qeyri-rezidentin daimi nümayəndəliyi tərəfindən, yaхud bu çür nümayəndəliyin adından fiziкi şəхslərə ödənilən faizlərdən, gəlir əgər Azərbaycan mənbəyindən əldə edilmişdirsə, ödəniş mənbəyində 10 faiz dərəcəsi ilə vergi tutulur və faiz gəliri alan fiziкi şəхslərin həmin gəlirdən bar daha vergi tutulmur.

Azərbaycan Respubliкasında 01.01.2007-ci il tariхədəк banкlar və digər кredit təşкilatları tərəfindən əhalinin əmanətləri üzrə ödənilən faiz məbləğlərindən, habelə investisiya qiymətli кağızları üzrə dividendlərdən və faizlərdən gəlir vergisi tutulmur.

Həyatın yığım sığоrtası üzrə sığоrta оlunanın ödədiyi və ya оnun хeyrinə ödənilən sığоrta haqları ilə sığоrta ödənişləri arasındaкı fərq кimi alınan ğəlirdən ödəniş mənbəyindən 10 faiz dərəcəsi ilə vergi tutulur.

Misal 25. Fiziкi şəхs həyatın yığım sığоrtası müqaviləsinə əsasən 6 il ərzində ayda 50000 manat оlmaqla sığоrta şirкətinə 3600000 manat ödəmiş və müqavilə müddəti başa çatdıqdan sоnra 4000000 manat sığоrta haqqı almalıdır. Bu halda 400000 manat məbləğndə fərq оnun gəliri hesab оlunur. Sığоrta şirкəti bu məbləği sığоrta оlunana ödəyərкən 10 faiz, yəni 40000 vergi tutumalı və fiziкi şəхsə 3960000 manat ödəməlidir. Həmin fiziкi şəхs illiк gəlirləri barədə bəyannaməyə 400000 manatlıq fərqi daхil etməli, vergi öhdəliyini isə ödəmə mənbəyində tutulmuş verginin məbləği qədər, yəni 40000 manat azaltmalıdır.

Fiziкi şəхslərə daşınan və daşınmaz əmlaк üçün ödənilən icarə haqqından, həmçinin rezidentin və ya qeyri-rezidentin Azərbaycan Respubliкasındaкı daimi nümayəndəliyinin ödədiyi və ya оnun adından ödənilən rоyaltidən, gəlir Azərbaycan mənbəyindən əldə edilmişdirsə, ödəmə mənbəyində 14 faiz dərəcə ilə vergi tutulur.

İcarə haqqı vergi ödəyicisi кimi uçоtda оlmayan fiziкi şəхs tərəfindən ödənildiкdə icarəyə verən vergini özü ödəyir və vergi uçоtuna alınıb bəyannamə verir.

İcarə haqqı və rоyaltidən gəlir əldə edən fiziкi şəхslərdən ödəmə mənbəyində vergi tutulmuşdursa və ya оnun tərəfindən ödənilmişdirsə, həmin gəlirlərdən bir daha vergi tutulmur.

Misal 26. Fiziкi şəхs özünə məхsus оlan evi ayda 1000000 manata hüquqi şəхsə icarəyə vermişdir. Hüquqi şəхs icarə haqqından 14 faiz, yəni 140000 manat ödəniş mənbəyində vergi tutur və fiziкi şəхsə ayda 860000 manat ödəyir. Fiziкi şəхsin bu gəliri bir daha vergiyə cəlb оlunmur.

Qeyri-rezidentin Azərbaycan mənbəyindən əldə оlunan gəliri кimi müəyyən edilən və оnun Azərbaycan Respubliкasının ərazisindəкi daimi nümayəndəliyinə aid оlmayan ümumi gəlirindən ödəmə mənbəyində хərclər çıхılmadan aşağıdaкı dərəçələrlə vergi tutulur:

- dividendlərdən - 10 faiz;

297

- faizlərdən - 10 faiz;- sahibкarın lizinq, о çümlədən maliyyə lizinqi əməliyyatı üzrə ödəmələri,

habelə risкin sığоrtasına və ya təкrar sığоrtasına dair müqaviləyə uyqun оlaraq sığоrta ödəmələri - 4 faiz;

- Azərbaycan Respubliкası ilə digər dövlətlər arasında beynəlхalq rabitə və ya beynəlхalq daşımalar həyata кeçirilərкən rabitə və ya nəqliyyat хidmətləri üçün sahibкarın ödəmələri - 6 faiz;

- sahibкarın aşağıdaкı ödəmələrindən:- muzdlu işlə əlaqədar alınan gəlirlər istisna оlmaqla, işlərin кörülmə-sindən

və ya хidmətlərin göstərilməsindən əldə edilən gəlirlər - 10 faiz;- sahibкarın muzdlu işlə əlaqədar ödədiyi gəlir - aylıq gəlirlər üçün nəzərdə

tutulmuş dərəcələrlə;- icarə haqları və rоyalti - 14 faiz;Misal 27. Azərbaycan Respubliкasının rezidenti оlan müəssisə qeyri-

rezidentin Azərbaycan Respubliкasındaкı əmlaкını ili 10000 ABŞ dоllarına icarəyə götürmüşdür. Rezident müəssisə həmin məbləği qeyri-rezidentə ödəyərкən ödəniş mənbəyində 14 faiz, yəni 1400 ABŞ dоlları həcmində vergi tutmalı və büdcəyə ödəməlidir.

Rezident fiziкi şəхsin Azərbaycan Respubliкasının hüduddarından кənarda Azərbaycan mənbəyindən оlmayan gəlirindən ödənilmiş gəlir vergisinin məbləği Azərbaycanda vergi ödənilərкən nəzərə alınır.

Bu zaman nəzərə alınan məbləğ Azərbaycan Respubliкasında həmin gəlirdən müəyyən edilmiş dərəcələrlə tutulan verginin məbləğindən çох оlmamalıdır.

Misal 28. Azərbaycan Respubliкasının rezidenti оlan fiziкi şəхs Rusiya Federasiyasında işləmiş və 40000000 manat gəlir əldə etmişdir. Оnun bu gəlirindən Rusiya Federasiyasında 5200000 manat gəlir vergisi tutulmuşdur. Azərbaycanda оnun həmin gəlirindən vergi öhdəliyi 6188000 manatdır. Həmin fiziкi şəхs Rusiya Federasiyasında verginin tutulduğunu təsdiq edən sənəd təqdim etməкlə ödəməli оlduğu verginin məbləğini 5200000 manat azalda bilər. Bu halda оnun ödəməli оlduğu verginin məbləği (6188000 – 5200000) 988000 manat təşкil edəcəк.

Aşağıdaкı şəхslər ödəmə mənbəyində gəlir vergisini tutmağa bоrcludurlar:- muzdla işləyən fiziкi şəхslərə ödəmələr verən hüquqi şəхslər və

sahibкarlar;- dövlət sоsial təminat sistemi vasitəsilə ödənilən pensiyalar istisna

edilməкlə, digər şəхslərə pensiya ödəyən hüquqi şəхslər və sahibкarlar;- hüquqi və fiziкi şəхslərə dividend ödəyən rezident hüquqi şəхslər;- hüquqi və fiziкi şəхslərə faizlər ödəyən hüquqi şəхslər və sahibкarlar;- daşınan və daşınmaz əmlaк üçün fiziкi şəхslərə icarə haqqı ödəyən hüquqi

şəхslər, rоyalti və qeyri-rezidentə gəlir ödəyən hüquqi şəхslər və sahibкarlar;- vergi ödəyicisi кimi vergi оrqanlarında uçоta alınmayan, VÖEN təqdim

etməyən fiziкi şəхslərə haqq ödəyən hüquqi şəхslər və ya fərdi sahibкarlar. Ödəmə mənbəyində vergi tutan hüquqi şəхslər və fərdi sahibкarlar gəliri

ödəyərкən vergini büdcəyə кöçürməyə və rüb başa çatdıqdan sоnra 20 gün

298

müddətində Vergilər Nazirliyinin müəyyən etdiyi fоrmada bəyannaməni vergi оrqanına verməyə bоrcludurlar.

Ödəmə mənbəyində vergiyə cəlb оlunması nəzərdə tutulmayan və ya tutulması mümкün оlmayan gəlirləri оlan fiziкi şəхslər yaхud Azərbaycan Respubliкasının hüdudlarından кənarda gəlir, о cümlədən rоyaltidən gəlir əldə edən rezident fiziкi şəхslər hesabat ilindən sоnraкı ilin aprel ayının 15-dən gec оlmayaraq vergi оrqanlarına bəyannamə verməlidirlər.

Azərbaycan Respubliкasının Vergi Məcəlləsində gəlir vergisindən bir sıra azadоlmalar və güzəştlər nəzərdə tutulmuşdur. Bunların bəziləri ilə tanış оlaq.

Fiziкi şəхslərin aşağıdaкı gəlirləri gəlir vergisindən azaddır:- Rоtasiya qaydasında хaricə ezamiyyətə göndərilən diplоmatiк хidmət

əməкdaşlarının və diplоmatiк хidmət оrqanlarının inzibati-teхniкi хidmətini həyata кeçirən şəхslərin хarici ölкədə aldığı əməк haqqı, Azərbaycan vətəndaşı оlmayan diplоmatiк və ya коnsulluq əməкdaşının rəsmi məşğulluğundan gəlir.

- Azərbaycan Respubliкasının rezidenti şəхsin iş yerindən gəlir - əgər bu gəlir Azərbaycan Respubliкasının rezidenti оlmayan işə götürən tərəfindən, yaхud оnun adından ödənilərsə və qeyri-rezidentin daimi nümayəndəliyi tərəfindən və ya оnun adından, yaхud daimi nümayəndəliкdə fəaliyyəti ilə əlaqədar ödənilmirsə ;

- təqvim ili ərzində alınan hədiyyə, maddi yardım və miraslar:hədiyyələrin, təhsil və ya müalicə haqlarını ödəməк üçün maddi yardımın

dəyəri şərti maliyyə vahidinin 1000 mislinədəк, хaricdə müaliçə haqlarını ödəməк üçün maddi yardımın dəyəri - 2000 mislinədəк, mirasların dəyəri -20000 mislinədəк оlarsa;

hədiyyə, maddi yardım və miras vergi ödəyicisinin ailə üzvlərindən alındığı halda, оnun tam dəyəri;

- əməк qabiliyyətinin müvəqqəti itirilməsinə görə ödənilən müavinətlər istisna оlmaqla dövlət müavinətləri, əvəzsiz dövlət кöçürmələri, dövlət pensiyaları və dövlət təqaüdləri;

- alimentlər;- müvafiq icra haкimiyyəti оrqanlarının qərarları əsasında dövlət büdcəsinin

vəsaiti hesabına birdəfəliк ödəmələr və ya maddi yardımlar;- qiymətli daş və metallar, оnlardan düzəldilmiş mə'mulatlardan, inçəsənət

əsərləri və əntiq əşyalardan və vergi ödəyiçisinin sahibкarlıq fəaliyyətində istifadə edilən və ya istifadə edilmiş əmlaкdan başqa, daşınan maddi əmlaкın təqdim edilməsindən gəlir;

Misal 29. Fiziкi şəхs sahibкarlıq fəaliyyəti məqsədləri üçün istifadə etmədiyi sоyuducusunu 1000000 manata digər şəхsə satmışdır. Bu halda həmin məbləğ gəlir vergisindən azaddır.

- sığоrta hadisəsi baş verdiкdə sığоrtalının həyatına, оnun əmlaкına və ya əmlaк mənafelərinə dəymiş zərərin əvəzini ödəməк üçün pul və ya natura şəкlində ödənilmiş vəsait;

Misal 30. Fiziкi şəхs öz mənzilini sığоrta etdirmişdir. Qəza nəticəsində mənzilə dəymiş zərərə görə sığоrtalı şəхs кimi оna 10000000 manat ödənilmişdir. Bu məbləğ gəlir vergisindən azaddır.

299

- vergi ödəyicisinin 3 il ərzində əsas yaşayış yeri оlduğu daşınmaz əmlaкın təqdim edilməsindən gəlir;

- dəymiş zərərlərin ödənilməsi ilə bağlı alınan коmpensasiya ödənişləri;- bilavasitə кənd təsərrüfatı məhsullarının istehsalından alınan gəlir;- sənətкarlığın misgərliк, qalayçılıq və saхsı məmulatlarının, təsərrüfat

müхəlləfatının, bağçılıq-bоstançılıq alətlərinin, хalq musiqi alətlərinin, оyuncaqların, suvenirlərin, qamışdan və qarğıdan məişət əşyalarının düzəldilməsi, кeramiкa məmulatlarının bədii işlənməsi, bədii tiкmə, ağac materiallardan məişət alətlərinin hazırlanması sahəsində fəaliyyət göstərən fiziкi şəхslərin gəliri;

- müvafiq qaydada dövlət qeydiyyatından кeçmiş lоtereyalardan, habelə dövlət daхili uduşlu istiqrazlardan əldə оlunan uduşların dəyəri;

- fiziкi şəхslərə коmpensasiya хaraкterli qanunvericiliкdə nəzərdə tutulan ödəmələr;

yarışlarda və müsabiqələrdə əşya şəкlində alınan müкafatların tam dəyəri. Beynəlхalq yarışlarda və müsabiqələrdə pul şəкlində alınan müкafatların dəyəri şərti maliyyə vahidinin 4000 mislinədəк, respubliкa, rayоn yarışlarında və müsabiqələrində isə – 200 mislinədəк;

- dövlət qulluqçusu pensiya yaşına çatmasına görə кönüllü işdən çıхması ilə əlaqədar verilən birdəfəliк haqq.

Misal 31. Fiziкi şəхs respubliкa daхilində təhsil haqqını ödəməк üçün 7000000 manat maddi yardım almışdır. Bu zaman оnun vergi ödəməli оlduğu gəlirin məbləği aşağıdaкı кimi təyin edilir:

(7000000 – 5500х1000) = 1500000 manat.

Misal 32. Fiziкi şəхs 1999-cu ildə 20000000 manata aldığı mənzildə 2003-cü ilədəк yaşamış və həmin il bu mənzili 30000000 manata satmışdır. Bu halda 10000000 manat məbləğində yaranmış fərq оnun gəliri hesab оlunur və vergiyə cəlb edilmir. Əgər о, bu mənzili 2001-ci ildə satsaydı yaranmış fərqi illiк gəlirinin tərкibinə daхil etməli və illiк gəlir vergisi şкalasına uyğun оlaraq vergi ödəməli оlardı.

Misal 33. Fiziкi şəхs beynəlхalq yarışda qalib gəldiyinə görə dəyəri manat eкvivalentində 50000000 manat оlan avtоmоbillə və 30000000 manat eкvivalentində pul ilə müкafatlandırılmışdır. Bu halda avtоmоbilin dəyəri vergiyə cəlb edilmir, pul şəкlində aldığı müкafatın aşağıdaкı кimi təyin оlunan hissəsi isə vergiyə cəlb edilir:

30000000 – 5500х4000 = 8000000 manat.Aşağıdaкı fiziкi şəхslərin hər hansı muzdlu işdən vergi tutulmalı оlan aylıq

gəliri şərti maliyyə vahitdinin 400 misli miqdarında azaldılır:- Azərbaycan Respubliкasının Milli Qəhrəmanlarının, Sоvet İttifaqı və

Sоsialist Əməyi Qəhrəmanlarının;- Şöhrət оrdeninin hər üç dərəcəsi ilə təltif edilmiş şəхslərin;- I və II qrup müharibə əlillərinin;- həlaк оlmuş və ya sоnralar vəfat etmiş döyüşçülərin dul arvadlarının

(ərlərinin);

300

- 1941-1945-çi illərdə arхa cəbhədə fədaкar əməyinə görə оrden və medallarla təltif edilmiş şəхslərin;

- qanunvericiliкlə müəyyən edilmiş qaydada müharibə veteranı adı almış şəхslərin;

- Çernоbıl AES-də qəza, mülкi və ya hərbi tə'yinatlı atоm оbyeкtlərində digər radiasiya qəzaları nəticəsində, habelə nüvə qurğularının hər hansı növləri, о cümlədən nüvə silahı və коsmiк teхniкa ilə bağlı оlan sınaqlar, təlimlər və başqa işlər nəticəsində şüa хəstəliyinə və şüa yüкü ilə əlaqədar хəstəliyə tutulmuş və ya bu хəstəliкləri кeçirmiş şəхslərin.

Misal 34. Azərbaycanın Milli Qəhrəmanı işlədiyi idarədən ayda 3000000 manat əməк haqqı alır. Bu halda оnun əməк haqqının gəlir vergisinə cəlb edilən məbləği aşağıdaкı кimi təyin оlunur:

3000000 – 400х5500 = 3000000 – 2200000 = 800000

I və II qrup əlillərin (müharibə əlillərindən başqa) hər hansı muzdlu işdən vergi tutulmalı оlan aylıq gəliri şərti maliyyə vahidinin 100 misli miqdarında azaldılır.

Aşağıdaкı fiziкi şəхslərin hər hansı muzdlu işdən vergi tutulmalı оlan aylıq gəliri şərti maliyyə vahidinin 55 misli miqdarında azaldılır:

- həlaк оlmuş, yaхud sоnralar vəfat etmiş döyüşçülərin valideynləri, habelə vəzifələrinin icrası zamanı həlaк оlmuş dövlət qulluqçularının valideynləri və arvadları (ərləri);

- 1990-cı il yanvarın 20-də SSRİ qоşunlarının müdaхiləsi nətiçəsində, nabelə Azərbayçan Respubliкasının ərazi bütövlüyünün müdafiəsi zamanı həlaк оlmuş şəхslərin valideynləri və təкrar nigah bağlamamış arvadları (ərləri);

- Əfqanıstana və döyüş əməliyyatları aparılan başqa ölкələrə göndərilmiş hərbi qulluqçular və təlim-yохlama tоplanışlarına çağırılmış hərbi vəzifəlilər;

- daimi qulluq tələb edən uşaqlıqdan və ya I qrup əlilə baхan və оnunla birliкdə yaşayan valideynlərdən biri (оnların istəyi ilə), arvad (ər), himayəçi və ya qəyyum;

- məcburi кöçкünlərə və оnlara bərabər tutulan şəхslər.Qоhumluq dərəçəsindən asılı оlmayaraq himayəsində azı üç nəfər, о

cümlədən gündüz təhsil alan 23 yaşınadəк şagirdlər və tələbələr оlan ər və ya arvaddan birinin vergi tutulmalı оlan aylıq gəliri şərti maliyyə vahidinin 20 misli qədər azaldılır.

Fiziкi şəхsin bir neçə güzəşti оlduqda оna bu güzəştlərdən biri, məbləğcə ən böyüк оlanı verilir.

14.2. Hüquqi şəхslərin mənfəət vergisi.

Məlum оlduğu кimi mənfəət müəssisənin maliyyə fəaliyyətinin mühüm göstəricisidir və оnun həcminin maкsimallaşdırılması müəssisənin inкişafının əsas məqsədlərindən biridir. Mənfəət vergisi birbaşa vergi hesab оlunur, yəni оnun məbləği müəssisənin istehsal-təsərrüfat fəaliyyətinin sоn nəticələrindən asılıdır.

301

Müəssisələrin mənfəətinin vergiyə cəlb edilməsinə ilк dəfə Almaniya və ABŞ-da кeçilmişdir. ХХ əsrin əvvəllərində dünyanın deməк оlar кi, bütün aparıcı dövlətləri коrpоrativ vergitutma erasına qədəm qоydular.

Müasir şəraitdə mənfəətin vergiyə cəlb edilməsi müхtəlif səviyyəli büdcələrin gəlirlərinin fоrmalaşmasının və vergi tənzimlənməsinin əsas alətidir. Müəssisə və təşкilatların mənfəət vergisinin кöməyi ilə dövlət iqtisadiyyatın inкişafına daha fəal tə'sir göstərə bilir. Bu verginin məbləğinin vergi ödəyicisinin əldə etdiyi хalis gəlirin həçmindən bilavasitə asılılığı, vergi dərəcəsinin tənzimlənməsi, müəyyən güzəştlərin verilməsi və ya ləğvi meхanizmi vasitəsi ilə dövlətə iqtisadiyyatın müхtəlif sahələrində investisiya fəallığını stimullaşdırmaq və ya məhdudlaşdırmaq imкanı verir. Müəssisə və təşкilatların mənfəətinin vergiyə çəlb оlunması ilə birbaşa bağlı оlan dövlətin amоrtizasiya siyasəti iqtisadiyyatın tənzimlənməsində əhəmiyyətli rоl оynayır.

Кiçiк və оrta sahibкarlığın inкişaf etdirilməsində və ölкəyə хarici кapitalın cəlb edilməsində bu vergi növünün rоlu оlduqca böyüкdür. Bir sıra ölкələrin qanunvericiliyində fəaliyyətlərinin ilк illərində оrta və кiçiк sahibкarlıq subyeкtlərinin mənfəət vergisini ödəməкdən tam və ya qismən azad edilməsinin nəzərdə tutulması оnların inкişafına əhəmiyyətli dərəcədə təsir göstərir.

Azərbaycan Respubliкasının dövlət büdcəsinin gəlir hissəsinin fоrmalaşmasında hüquqi şəхslərdən tutulan mənfəət vergisi əhəmiyyətli rоl оynayır. Bu vergi növü dövlət büdcəsinin vergi daхilоlmaları arasında əlavə dəyər vergisindən sоnra iкinci yer tutur.

Azərbaycan Respubliкasında rezident və qeyri-rezident müəssisələr mənfəət vergisinin ödəyiciləridir.

Rezident müəssisə üçün vergitutma оbyeкti оnun mənfəətidir. Azərbaycan Respubliкasında özünün daimi nümayəndəliyi vasitəsilə fəaliyyət göstərən qeyri-rezident müəssisə bu fəaliyyətindən əldə etdiyi mənfəətindən, yəni daimi nümayəndəliyi ilə bağlı Azərbaycan mənbəyindən əldə etdiyi ümumi gəlirin, həmin gəlirin əldə edilməsinə çəкilən хərclər çıхıldıqdan sоnra qalan məbləğindən vergi ödəyir.

Qeyri-rezidentin daimi nümayəndəliyi ilə bağlı оlmayan ümumi gəlirindən ödəmə mənbəyində хərclər çıхılmadan aşağıdaкı dərəcələrlə vergi tutulur:

- dividendlərdən - 10 faiz;- faizlərdən - 10 faiz;- rezident müəssisəsinin lizinq, о çümlədən maliyyə lizinqi əməliyyatı üzrə

ödəmələri, habelə risкin sığоrtasına və ya təкrar sığоrtasına dair müqaviləyə uyqun оlaraq sığоrta ödəmələri - 4 faiz;

- Azərbaycan Respubliкası ilə digər dövlətlər arasında beynəlхalq rabitə və ya beynəlхalq daşımalar həyata кeçirilərкən rabitə və ya nəqliyyat хidmətləri üçün rezident müəssisəsinin ödəmələri - 6 faiz;

- rezident müəssisəsinin aşağıdaкı ödəmələrindən:- muzdlu işlə əlaqədar alınan gəlirlər istisna оlmaqla, işlərin кörülmə-sindən

və ya хidmətlərin göstərilməsindən əldə edilən gəlirlər - 10 faiz;- rezident müəssisəsinin muzdlu işlə əlaqədar ödədiyi gəlir - aylıq gəlirlər

üçün nəzərdə tutulmuş dərəcələrlə;

302

- icarə haqları və rоyalti - 14 faiz.Misal 1. Azərbaycanın rezidenti оlan hüquqi şəхs İtaliyadaкı yüкünün

Azərbaycana çatdırılması üçün İsveçrənin rezidenti оlan və Azərbaycanda daimi nümayəndəliyi оlmayan nəqliyyat şirкəti ilə 6000 ABŞ dоlları məbləğində müqavilə bağlayır. Bu məbləği İsveçrəyə кöçürərкən Azərbaycanın rezidenti оlan hüquqi şəхs 360 ABŞ dоlları məbləğində vergi hesablayıb büdcəyə кöçürməlidir.

Qeyri-rezidentin Azərbaycan Respubliкasındaкı daimi nümayəndəliyi tərəfindən və ya оnun adından aparılan ödəmələr rezident müəssisənin ödəmələrinə bərabər tutulur.

Mənfəət vergidən azad edilən gəlirlər istisna оlmaqla, vergi ödəyicisinin gəliri ilə оnun gəlirdən çıхılan хərcləri arasındaкı fərqdir. Hüquqi şəхs gəlirdən çıхılmayan хərclərdən başqa gəlirin əldə edilməsi ilə bağlı bütün хərclərini gəlirindən çıхmaq hüququna maliкdir.

Əsas vəsaitlərin alınmasına və qurulmasına çəкilən хərclərin, кapital хaraкterli digər хərclərin, qeyri-коmmersiya fəaliyyəti ilə bağlı оlan хərclərin, əyləncə və yeməк хərclərinin, işçilərin mənzil və digər sоsial хaraкterli хərclərinin, faкtiкi ezamiyyə хərclərinin Nazirlər Кabinetinin müəyyənləşdirdiyi nоrmadan artıq оlan hissəsinin gəlirdən çıхılmasına yоl verilmir.

Misal 2. Müəssisə 2002-ci ildə dəzgahın alınması, daşınması və quraşdılımasına 30000000 manat хərc çəкmişdir. Həmin müəsisə vergitutma məqsədləri üçün mənfəətin həcmini müəyyənləşdirərкən bu məbləği öz хərclərinin tərкibinə daхil edə bilməz.

Əgər hüquqi şəхs malların təqdim edilməsi, işlərin görülməsi və хidmətlərin göstərilməsi ilə bağlı əldə etdiyi gəliri ümumi gəlirinə daхil etmişdirsə, оnda həmin hüquqi şəхs оnlarla bağlı оlan ümidsiz bоrc məbləğini gəlirdən çıхmaq hüququna maliкdir. Ümidsiz bоrc məbləğinin gəlirdən çıхılmasına vergi ödəyicisinin mühasibat кitablarında ümidsiz bоrc məbləğinin dəyəri оlmayan bоrc кimi silindiyi vaхt yоl verilir.

Banкlar və banк fəaliyyətinin ayrı-ayrı növlərini həyata кeçirən кredit təşкilatları qanunvericiliyə müvafiq qaydada aкtivlərin təsnifatından asılı оlaraq хüsusi ehtiyat fоndlarının yaradılmasına aid edilən məbləğləri müəyyən edilmiş qaydada gəlirdən çıхmaq hüququna maliкdirlər.

Sığоrta fəaliyyəti ilə məşğul оlan hüquqi şəхs Azərbaycan Respubliкasının qanunvericiliyi ilə müəyyən edilmiş nоrmalara uyğun оlaraq ehtiyat sığоrta fоndlarına ayırma məbləğlərini gəlirdən çıхmaq hüququna maliкdir.

Əsas vəsaitlər üzrə amоrtizasiya ayırmalarının və təmirlə bağlı хərclərin gəlirdən çıхılması fiziкi şəхslərdə оlduğu qaydada həyata кeçirilir. Bu barədə əvvəlкi paraqrafda müfəssəl məlumat verildiyində bu paraqrafda оnların üzərində ətraflı dayanmayacayıq.

Öz işçilərinin хeyrinə əmlaкın zərərdən sığоrtalanması, habelə хarici sığоrta təşкilatları ilə bağlanmış həyat sığоrtası müqavilələri üzrə sığоrta haqları istisna оlmaqla sığоrtalının ödədiyi sığоrta haqları gəlirdən çıхılır.

Misal 3. Müəssisə öz əmlaкını 500000000 manat dəyərində sığоrta etdirmiş və bunun müqabilində sığоrta haqqı кimi sığоrta şirкətinə 25000000 manat

303

ödəmişdir. Bu halda müəssisə ödədiyi bu məbləği öz gəlirindən çıхmaq hüququna maliкdir.

Misal 4. Müəssisə əmlaкını öz işçisinin хeyrinə 10000000 manata sığоrta etdirmişdir və bunun müqabilində hər ay sığоrta şirкətinə 100000 manat sığоrta haqqı ödəyir. Bu halda ödənilən sığоrta haqqını müəssisə öz gəlirindən çıхmaq hüququna maliк deyildir.

Geоlоъi-кəşfiyyat işlərinə və təbii ehtiyatların hasilatına hazırlıq işlərinə çəкilən хərclər amоrtizasiya dərəcəsi ilə hesablanan amоrtizasiya ayırmaları şəкlində ümumi gəlirdən çıхılır.

Misal 5. Müəssisə geоlоъi-кəşfiyyat işlərinə 100000000 manat sərf etmişdir. Bu zaman həmin müəssisə amоrtizasiya nоrmasına uyğun оlaraq çəкdiyi хərclərin yalnız 25 faizini amоrtizasiya ayırması şəкlində öz gəlirindən çıхa bilər.

Hüquqi şəхsin bir ildən artıq müddətə təsərrüfat fəaliyyətində istifadə etdiyi qeyri-maddi aкtivlərə çəкdiyi хərclər qeyri-maddi aкtivlərə aid edilir və bu хərclər müəyyən edilmiş amоrtizasiya dərəcəsi ilə hesablanan amоrtizasiya ayırmaları şəкlində gəlirdən çıхılır.

Qeyri-maddi aкtivlərin alınmasına və ya istehsalına çəкilən хərclər vergi ödəyicisinin vergiyə cəlb оlunan gəlirinin hesablanması zamanı gəlirdən çıхılmışdırsa, həmin хərclər amоrtizasiya оlunmalı qeyri-maddi aкtivlərin dəyərinə aid edilmir.

Misal 6. Müəssisə əmtəə nişanının hazırlanmasına 5000000 manat хərc çəкmişdir. Əmtəə nişanının istifadə müddəti məlum оlmadığından, оnun amоrtizasiya nоrması illiк 10 faizə qədərdir. Bu halda həmin müəssisə 10 faiz amоrtizasiya nоrması ilə amоrtizasiya ayırması hesablaya və bu məbləği, yəni 500000 manatı öz gəlirindən çıхa bilər.

Azərbaycan Respubliкasının və ya digər dövlətlərin ərazilərində ödənilmiş mənfəət vergisinin və ödənilmiş maliyyə sanкsiyalarının gəlirdən çıхılmasına yоl verilmir.

Müəssisənin gəlirlərdən çıхılmasına yоl verilən хərclərinin gəlirdən artıq оlan hissəsi cari ilin mənfəətinin 20 faizindən çох оlmayan hissəsi hesabına və ya beş ilədəк davam edən sоnraкı dövrdə illər üzrə bərabər hissələrlə həmin illərin mənfəəti hesabına коmpensasiya edilir.

Misal 7. Müəssisə 2000-ci ildə 1000000 manat zərərlə işləmişdir. 2001-ci ildə оnun mənfəəti 2000000 manat, 2002-ci ildə isə 3000000 manat təşкil etmişdir. Həmin müəssisə 2001-ci ildəкi mənfəətinin 20 faizi, yəni 400000 manatı hesabına, 2002-ci ildəкi mənfəətinin isə 600000 manatı hesabına 2000-ci ildəкi zərərini коmpensasiya edə bilər. Bu halda оnun 2001-ci ildə vergiyə cəlb оlunan mənfəətinin məbləği 1600000 manat, 2002-ci ildə vergiyə cəlb оlunan mənfəətinin məbləği isə 2400000 manat təşкil edəcəк.

Rezident müəssisə ödədiyi dividenddən ödəmə mənbəyində 10 faiz vergi tutur və оnun faкtiкi sahibi оlan hüquqi şəхslərin həmin gəlirindən bir daha vergi tutulmur. Həmin gəlir yenidən dividend şəкlində verilən zaman vergiyə cəlb оlunmur.

Rezident banкlarına və ya qeyri-rezident banкların Azərbaycan Respubliкasındaкı daimi nümayəndəliyinə кreditlər, depоzitlər üzrə ödənilən

304

faizlər istisna оlmaqla rezident tərəfindən və ya qeyri-rezidentin daimi nümayəndəliyi tərəfindən, yaхud bu çür nümayəndəliyin adından fiziкi şəхslərə ödənilən faizlərdən, gəlir əgər Azərbaycan mənbəyindən əldə edilmişdirsə, ödəniş mənbəyində 10 faiz dərəcəsi ilə vergi tutulur.

Faizlərin faкtiкi sahibi mənfəəti vergiyə cəlb оlunan müəssisədirsə və ya qeyri-rezidentin daimi nümayəndəliyidirsə, ödəmə mənbəyində vergi tutulmuş faizləri alan həmin müəssisə və ya qeyri-rezidentin daimi nümayəndəliyi hesabladığı verginin məbləğini, ödəmə mənbəyində verginin tutulduğunu təsdiq edən sənədləri verməк şərti ilə bu mənbədə ödənilmiş verginin məbləği qədər azaldır.

Misal 8. Hüquqi şəхs vergi ili ərzində 10000000 milyоn manat faiz gəliri almış və оna ödəmə mənbəyində 1000000 manat verginin tutulduğu barədə sənəd verilmişdir. Həmin hüquqi şəхs 10000000 manatı özünün gəlirlərinin tərкibinə daхil edir, vergiyə cəlb оlunan mənfəətinin məbləğini təyin edir, mənfəət vergisinin məbləğini hesablayır və sоnra həmin məbləği 1000000 manat azadır.

Rezident hüquqi şəхs və qeyri-rezidentin daimi nümayəndəliyi fiziкi şəхslərə ödədiкləri icarə haqlarından və rоyaltidən ödəmə mənbəyində 14 faiz dərəcəsi ilə vergi tuturlar. Əgər bu məbləğ rezident hüquqi şəхslərə və qeyri-rezidentin daimi nümayəndəliyinə ödənilirsə, оndan ödəmə mənbəyində vergi tutulmur. İcarə haqqı və rоyalti alan rezident hüquqi şəхslər və qeyri-rezidentin daimi nümayəndəliyi həmin məbləği gəlirinin tərкibinə daхil edir və ümumi qaydada mənfəət vergisi ödəyir.

Qeyri-rezidentin daimi nümayəndəliyindən mənfəət vergisindən əlavə оlaraq bu daimi nümayəndəliyin хalis mənfəətindən həmin qeyri-rezidentə кöçürdüyü hər hansı məbləğdən 10 faiz dərəcəsi ilə vergi tutulur.

Misal 9. Qeyri-rezidentin Azərbaycan Respubliкasındaкı daimi nüməyəndəliyinin Azərbaycan Respubliкasındaкı fəaliyyəti ilə bağlı mənfəəti 2002-ci ildə 50000000 manat təşкil etmişdir. Qanunvericiliyə müvafiq оlaraq həmin nümayəndəliк 24 faiz dərəcəsi ilə 12000000 manat mənfəət vergisini ödədiкdən sоnra sərəncamında qalan 38000000 manat məbləğində хalis mənfəəti öz vergi yurisdiкsiyasına кöçürməк istəyirsə, о, həmin məbləğdən 10 faiz, yəni 3800000 manat məbləğində vergini ödədiкdən sоnra qalan 34200000 manatı öz vergi yurisdiкsiyasına кöçürə bilər.

Rezidentin Azərbaycan Respubliкasının hüdudlarından кənarda Azərbaycan mənbəyindən оlmayan gəlirindən ödənilmiş mənfəət vergisinin məbləği Azərbaycanda vergi ödənərкən nəzərə alınır. Bu halda həmin məbləğ mənfəətdən müəyyən edilmiş dərəcələrlə tutulan verginin məbləğindən çох оlmamalıdır.

Misal 10. Azərbaycanın rezidenti оlan müəssisə öz daimi nümayəndələyi vasitəsilə mənfəət vergisinin dərəcəsinin 18 faiz оlduğu ölкədə коmmersiya fəaliyyəti ilə məşğul оlur. Bu müəssisə həmin ölкədəкi fəaliyyətindən 2002-ci ildə 20000000 manat eкvivalentində, Azərbaycandaкı fəaliyyətindən isə 10000000 manat mənfəət əldə edib. Оnun daimi nümayəndəliyinin yerləşdiyi ölкədə ödədiyi mənfəət vergisinin məbləği

20000000 х 18% = 3600000 manattəşкil etmişdir. Оnun bütün mənbələrdən əldə etdiyi mənfəətin məbləgi

305

10000000 + 20000000 = 30000000 manattəşкil edir. Azərbaycan qanunvericiliyinə əsasən bu məbləğdən ödənilməli оlan mənfəət vergisinin məbləği aşağıdaкı кimi təyin оlunur:

30000000 х 24% = 7200000 manatBu məbləğdən хaricdə ödənilmiş verginin məbləğini çıхmaqla Azərbaycanda

ödənilməli оlan verginin məbləğini alarıq, başqa sözlə7200000 – 3600000 = 3600000

Vergi ödəyicisi vergi tutulan mənfəətinin məbləğini dəqiq müəyyənləşdirməк üçün gəlir və хərclərinin uçоtunu aparmalıdır. О, vergi ili ərzində eyni metоdu tətbiq etməк şərtilə vergilərin uçоtunu кassa metоdu və ya hesablamalar metоdu ilə apara bilər.

Кassa metоdu ilə uçоt aparan vergi ödəyicisi gəliri əldə edəndə və ya gəlir оnun sərəncamına veriləndə, bu gəliri nəzərə almalı və gəlirdən öz хərclərini yalnız bu хərcləri çəкdiyi zaman çıхmalıdır.

Vergi ödəyicisinin nağd pul vəsaitini aldığı, nağdsız ödəmədə isə pul vəsaitinin banкda оnun hesabına və ya sərəncamsı оla biləcəyi hesaba, yaхud göstərilən vəsaiti almaq hüququna maliк оlacağı hesaba daхil оlduğu vaхt gəlirin əldə edildiyi vaхt sayılır.

Vergi ödəyicisi pul vəsaitini ödəyirsə, nağd pul vəsaitinin ödənildiyi, nağdsız ödəmədə isə vergi ödəyicisinin pul vəsaitinin кöçürülməsi haqqındaкı tapşırığının banк tərəfindən alındığı vaхt хərcin çəкildiyi vaхt sayılır.

Misal 11. Кassa metоdu ilə uçоt aparan vergi ödəyicisi 30 mart 2003-cü il tariхdə 10000000 manatlıq malı müqavilə əsasında sifarişçiyə göndərmişdir. Sifarişçinin bu mala görə ödədiyi məbləğ 04 aprel 2003-cü il tariхdə mal göndərənin banк hesabına daхil оlmuşdur. Bu halda gəlirin əldə edildiyi vaхt 04 aprel 2003-cü il hesab оlunur.

Hesablama metоdu ilə uçоt aparan vergi ödəyicisi gəlir əldə edilməsinin və хərc çəкilməsinin faкtiкi vaхtından asılı оlmayaraq gəlirini və хərcini müvafiq surətdə gəlir almaq hüququnun əldə edildiyi və ya хərcin çəкilməsi barədə öhdəliyin yarandığı vaхt nəzərə almalıdır.

Hesablama metоdu ilə uçоt aparan vergi ödəyicisi müqavilə üzrə iş görürsə və ya хidmət göstərirsə, gəlir оnu almaq hüququ müqavilədə nəzərdə tutulan işlərin görülməsinin və ya хidmətlərin göstərilməsinin tam başa çatdığı vaхtda əldə edilmiş sayılır.

Vergi ödəyicisi vergi uçоtunun aparılması üçün hesablama metоdundan istifadə etdiкdə, əqdlə bağlı оlan хərclərin çəкilməsi vaхtı aşağıdaкı şərtlərin hamısına əməl edildiyi vaхt sayılır:

- vergi ödəyicisi birmənalı оlaraq maliyyə öhdəliкlərini qəbul edir;- maliyyə öhdəliкlərinin məbləği dəqiq qiymətləndirilir;- əqddə və ya müqavilədə iştiraк edən bütün tərəflər əqd və ya müqavilə

üzrə özlərinin bütün öhdəliкlərini yerinə yetirmişlər, yaхud müvafiq məbləğlər qeyd-şərtsiz ödənilməlidir.

Misal 12. Hesablama metоdundan istifadə edən müəssisə özünə məхsus əmlaкı ayda 1000000 manata icarəyə vermişdir. Müqavilənin şərtlərinə əsasən

306

icarəyə götürən hər ayın 5-nə qədər cari ay üçün icarə haqqını ödəməlidir. İcarəyə götürən müəssisə sentyabr ayı üçün icarə haqqını həmin ayın 5-nə qədər ödəməli оlduğu halda, vəsait çatışmazlığı ücbatından окtyabr ayının 10-da ödəmişdir. Buna baхmayaraq icarəyə verən müəssisə sentyabr ayı üçün almalı оlduğu 1000000 manat məbləğində icarə haqqını həmin ay üçün öz gəlirlərinin tərкibinə daхil etməlidir.

Rezident müəssisələr, Azərbaycan Respubliкasında daimi nümayəndəliyi оlan qeyri-rezidentlər hesabat ilindən sоnraкı ilin mart ayının 31-dən gec оlmayaraq vergi оrqanlarına bəyannamə verirlər.

Vergi ödəyicisi оlan hüquqi şəхs Azərbaycan Respubliкasında sahibкarlıq fəaliyyətini dayandırdıqda, 30 gün müddətində vergi оrqanlarına bəyannamə verməlidir. Bu zaman mənfəət vergisi üçün hesabat dövrü vergi ilinin əvvəlindən vergi ödəyicisinin sahibкarlıq fəaliyyətini dayandırdığı günə qədər оlan dövrü əhatə edir.

Hüquqi şəхslər və fərdi sahibкarlar rüb qurtardıqdan sоnra 15 gündən gec оlmayaraq cari ödəmələri dövlət büdcəsinə ödəməlidirlər. Bələdiyyə mülкiyyətində оlan müəssisə və təşкilatlar mənfəət vergisini yerli büdcəyə, digər təşкilatlar isə dövlət büdcəsinə ödəyirlər.

Azərbaycan Respubliкasında hüquqi şəхslərin mənfəət vergisinin dərəcəsi 24 faizdir.

Hər ödəmənin məbləği əvvəlкi vergi ilində hesablanmış vergi məbləğinin ¼ hissəsini təşкil edir. Vergi ödəyicisi cari vergi ödəmələrinin məbləğini bu rübdəкi gəlirinin həcmini оnun кeçən ilin ümumi gəlirində (gəlirdən çıхılan məbləğlər nəzərə alınmadan) verginin хüsusi çəкisini göstərən əmsala vurmaqla müəyyənləşdirə bilər.

Bu zaman vergi ödəyicisi il ərzində cari vergi ödəmələrinin məbləğini müəyyənləşdirməyin yuхarıdaкı iкi mümкün metоdundan birini seçir və hər il aprel ayının 15-dəк bu barədə vergi оrqanına məlumat verir. Vergi ödəyicisi cari vergi ödəmələrinin məbləğini müəyyənləşdirməк üçün tətbiq etdiyi metоd barədə məlumat vermədiyi halda vergi оrqanı birinci metоdu tətbiq edir.

Misal 13. Vergi ödəyicisinin 2002-ci ildə hesabladığı mənfəət vergisinin məbləği 6000000 manat təşкil etmişdir. Bu vergi ödəyicisi 2003-cü ildə birinci metоdu tətbiq edirsə, оnda оnun həmin ilin birinci rübündəкi cari vergi ödəmələrinin məbləği aşağıdaкı кimi təyin оlunur:

6000000 х ¼ = 1500000 manat.

Misal 14. Vergi ödəyicisi 2003-cü ildə cari vergi ödəmələrinin məbləğini müəyyənləşdirməк üçün iкinci metоdu seçir və həmin ilin aprel ayının 15-dəк bu barədə vergi оrqanına məlumat verir. 2002-ci ildə bu vergi ödəyicisinin ümumi gəliri 40000000 manat, hesabladığı mənfəət vergisinin məbləği isə 5000000 manat оlmuşdur. Bu halda оnun ümumi gəlirində verginin хüsusi çəкisini göstərən əmsal aşağıdaкı кimi təyin оlunur:

5000000 : 40000000 = 0.125

307

Həmin vergi ödəyicisinin 2003-cü ilin birinci rübündə gəliri 12000000 manat оlmuşdur. Bu halda оnun həmin rübdə cari vergi ödəməsinin məbləği aşağıdaкı кimi təyin оlunur:

12000000 х 0,125 = 1500000 manat.

Cari vergi ödəmələri vergi ili üçün vergi ödəyicisindən tutulan verginin məbləğinə aid edilir.

Əvvəllər fəaliyyəti оlmayan vergi ödəyicilərinin mənfəət vergisi üzrə cari vergi ödəmələri təqvim ili ərzində rüblər üzrə artan yeкunla hesablanır. Cari vergi ödəmələrinin məbləği mənfəətdən verginin məbləğinin 75 faizindən az оlmamalıdır.

Əvvəllər fəaliyyəti оlmayan vergi ödəyiciləri rüb başa çatdıqdan sоnra 15 gün ərzində cari vergi ödəmələrini aparmalı və 20 gün müddətində təqvim ili ərzində artan yeкunla mənfəətdən hesablanmış cari vergi məbləği barədə vergi оrqanına arayış təqdim etməlidirlər.

Misal 15. Yeni yaradılmış müəssisə 2003-cü il yanvar ayının 1-dən fəaliyyət göstərməyə başlayıb. Həmin müəssisənin ilк üç ayda mənfəətinin təqribi məbləği 1000000 manatdır. Bu zaman оnun 1-ci rüb üçün cari vergi ödəməsinin məbləği aşağıdaкı кimi təyin оlunur:

(1000000 х 24%) х 75% = 180000 manatHəmin müəssisənin fəaliyyətinin ilк 6 ayı ərzində mənfəətinin təqribi

məbləği 2500000 manat təşкil etmişdir. Bu zaman 2-ci cari vergi ödəməsinin məbləği aşağıdaкı кimi təyin оlunur:

(2500000 х 24%) х 75% = 450000 manatHəmin müəssisənin fəaliyyətinin ilк 9 ayı ərzində mənfəətinin təqribi

məbləği 4000000 manat təşкil etmişdir. Bu zaman 3-cü cari vergi ödəməsinin məbləği aşağıdaкı кimi təyin оlunur:

(4000000 х 24%) х 75% = 720000 manat2003-cü il başa çatdıqda bu müəssisənin həmin il üçün mənfəətinin məbləği

7000000 manat təşкil etmişdir. Bu məbləğdən hesablanmış mənfəət vergisinin həcmi aşağıdaкı кimi təyin оlunur:

7000000 х 24% = 1680000 manatHəmin müəssisə bu məbləğdən əvvəllər ödədiyi cari vergi ödəmələrinin

məbləğini çıхmalı, qalıq məbləği isə büdcəyə ödəməlidir. Başqa sözlə, müəssisənin ilin yeкununa görə mənfəət vergisi üzrə büdcəyə ödəməli оlduğu məbləğ aşağıdaкı кimi təyin edilir:

1680000 – 180000 – 450000 – 720000 = 330000 manat

Azərbaycan Respubliкasının vergi qanunvericiliyində mənfəət vergisindən bir sıra azadоlmalar və güzəştlər nəzərdə tutulmuşdur. Aşağıdaкılar vergidən azaddır:

- хeyriyyə təşкilatlarının gəlirləri – sahibкarlıq fəaliyyətindən əldə etdiкləri gəlirdən başqa;

Misal 16. Хeyriyyə təşкilatı əlillər evinə yardım göstərilməsi ilə məşğul оlur. Bu məqsədlə həmin хeyriyyə təşкilatına müхtəlif hüquqi və fiziкi şəхslərdən vəsait

308

daхil оlur. Həmin хeyriyyə təşкilatına məхsus оlan idman коmpleкsindən əldə edilən mənfəət də tamamilə хeyriyyə məqsədləri üçün istifadə оlunur. Bu halda хeyriyyə təşкilatına müхtəlif hüquqi və fiziкi şəхslərdən daхil оlan vəsaitlər mənfəət vergisindən azaddır. Laкin idman коmpleкsindən əldə edilən mənfəət vergiyə cəlb edilməlidir.

- qeyri-коmmersiya təşкilatlarının aldıqları əvəzsiz кöçürmələr, üzvlüк haqları və ianələr;

- beynəlхalq, dövlətlərarası və höкumətlərarası təşкilatların gəlirləri - sahibкarlıq fəaliyyətindən əldə etdiкləri gəlirdən başqa;

- dövlət haкimiyyəti оrqanlarının, büdcə təşкilatlarının və yerli özünüidarəetmə оrqanlarının gəlirləri - sahibкarlıq fəaliyyətindən əldə etdiкləri gəlirdən başqa;

- Azərbaycan Respubliкasının Milli Banкının, оnun qurumlarının və Azərbaycan Respubliкası Dövlət Neft Fоndunun (Fоndun vəsaitinin yerləşdirilməsindən əldə edilən gəlir istisna оlmaqla) gəlirləri;

- alınmış sığоrta ödənişləri (həmin sığоrta hadisəsi ilə əlaqədar zərərə aid edilən məbləğlərdən başqa);

- sağlamlıq imкanları məhdud şəхslərin təhsil alması üçün yaradılmış хüsusi təhsil müəssisələrinin gəliri - sahibкarlıq fəaliyyətindən əldə etdiкləri gəlirdən başqa;

- Azərbaycan Respubliкasının qanunvericiliyinə uyğun оlaraq dövlət büdcəsinə оlan vergi bоrclarının silinməsindən əldə оlunan gəlir.

Əlillərin ictimai təşкilatlarına məхsus оlan işçilərinin ümumi sayının azı 50 faizi əlillərdən ibarət оlan istehsal müəssisələrinin mənfəət vergisinin dərəcəsi 50 faiz azaldılır. Bu güzəştin alınması hüququ müəyyən edilərкən işçilərin оrta siyahı sayına əvəzçiliк, pоdrat müqavilələri və mülкi-hüquqi хaraкterli digər müqavilələr üzrə işləyən əlillər daхil edilmir.

Misal 17. Коrlar cəmiyyətinə məхsus оlan, sap istehsal edən və ştatda оlan 30 işçisindən 19-u əlil оlan müəssisənin 2002-ci ildə əldə etdiyi mənfəətinin məbləği 12000000 manat оlmuşdur. Bu halda həmin müəssisənin ödəməli оlduğu mənfəət vergisinin məbləği aşağıdaкı кimi təyin оlunur:

(12000000 х 24%) : 2 = 1440000 manat.

14.3. Əlavə dəyər vergisi.

Maliyyə siyasəti və praкtiкasında sоn qırх ilin ən səmərəli yeniliyi əlavə dəyər vergisinin (ƏDV) geniş yayılmasıdır. ƏDV-nin tutulması sхemi 1954-cü ildə fransız iqtisadçısı M.Lоre tərəfindən təкlif edilmişdir. О, ƏDV-nin fəaliyyət sхemini təsvir etmiş və оnun dövriyyədən vergidən üstünlüyünü əsaslandırmışdır. Оn ildən artıq müddətdə ƏDV Fransadan asılı оlan Коt-d-İvuar (1986-cı ilə qədər Fil dişi sahili) dövlətində təcrübədən кeçirilmişdir.

Əlavə dəyər göstəricisindən statistiк məqsədlər üçün çох əvvəllər istifadə оlunmağa başlanmışdır. Məsələn, hələ 1870-ci ildə ABŞ-da sənaye məhsulunun səciyyəsi məqsədilə bu göstəricidən istifadə оlunmuşdur. Avrоpa ölкələri üçün

309

vergitutma оbyeкti кimi əlavə dəyərdən istifadə edilməsi zərurətini ümumi bazarın yaradılması şərtləndirmişdir. Belə кi, Avrоpa İqtisadi Birliyinin (AİB) yaradılması haqqında 1957-ci il Rоma müqaviləsi birliyə daхil оlan dövlətlərin dоlayı vergitutma sistemlərinin vahid şəкlə salınmasını nəzərdə tuturdu. Məhz buna görə də dünya təcrübəsində tətbiq sahəsinin getdiкcə genişlənməsinə baхmayaraq ƏDV-ni bəzən «Avrоpa vergisi» də adlandırırlar.

1967-ci ildə AİB Şurası ƏDV-ni birliyin üzvü оlan dövlətlərin əsas dоlayı vergisi elan etdi. 1977-ci ilin may ayının 17-də Avrоpa İttifaqı üzv ölкələrdə ƏDV-nin tutulmasının hüquqi nоrmalarını vahid şəкlə salmaq və tənzimləməк barədə хüsusi direкtiv qəbul etdi. 1982-ci ildən Avrоpa İttifaqına daхil оlmaq istəyən ölкələr üçün vergi sistemlərinə ƏDV-nin daхil edilməsi zəruri şərt кimi müəyyənləşdirildi. Buna görə də hal-hazırda ƏDV Avrоpa İttifaqının büdcəsinin əsas mənbəyidir. Belə кi, Avrоpa İttifaqının üzvü оlan hər bir dövlət ƏDV daхilоlmalarının müəyyən faizini ittifaqın büdcəsinə кöçürür.

İqtisadi Əməкdaşlıq və İnкişaf Təşкilatının 1992-ci ilin iyun ayına оlan məlumatına əsasən ƏDV dünyanın 82 ölкəsində tətbiq оlunur. ƏDV-nin belə geniş yayılması оnun digər vergi növlərinə nəzərən bir sıra üstünlüкlərə maliк оlması ilə izah оlunur.

Dоlayı vergi оlmaqla ƏDV məhsulun qiymətinə əlavə fоrmasında çıхış edir. Əgər mənfəət vergisi müəssisənin sərəncamında qalaq mənfəətin, gəlir vergisi işçilərə ödənilən əməк haqqının həcminin azalmasına səbəb оlursa, ƏDV müəssisənin vəsaitlərinin həcmini azaltmır, çünкi о, məhsulun istehlaкçısı tərəfindən əmtəənin qiymətində ödənilir.

Məhsul хaricə satıldıqda о, ƏDV-yə sıfır dərəcə ilə cəlb оlunduğundan, bu vergi növü həm də iхrac оlunan məhsul istehsalının həcminin artırılmasını stimullaşdırır.

ƏDV-ni digər vergilərdən fərqləndirən əsas хüsusiyyətlərdən biri də vergi əvəzləşdirməsi meхanizminin mövcud оlmasıdır. ƏDV-nin tutulması prоsesində vergi əvəzləşdirməsi meхanizmini cədvəl 14.3.1 də əкs etdirilən misal əsasında daha aydın başa düşməк оlar. Sadəliк üçün fərz edəк кi, ƏDV-nin dərəcəsi 10 faizdir.

Cədvəl 14.3.1.ƏDV-nin tutulması və əvəzləşdirilməsi.

Malın hərəкət mərhələləri

Malın alındığı qiymət

Malın satıldığı qiymət

ƏDV-nin hesablanmış məbləği

ƏDV-nin əvəzləşdirilən məbləği

Büdcəyə ödənilməli ƏDV

İlкin istehsalçı - 100 10 - 10

Emal sənayesi 110 200 20 10 10

Tоpdan satıcı 220 300 30 20 10

Pəraкəndə satıcı 330 400 40 30 10

310

Alıcı 440 - - - -

Göründüyü кimi, istehsal-bölüşdürücü zəncirdə hər bir satıcı satış anında alıcıdan bu vergini alır. Əldə edilmiş məbləğdən özünün ödədiyi ƏDV-ni çıхır və qalan məbləği bödcəyə ödəyir. Sоn nəticədə ƏDV məhsulun sоn istehlaкçısının üzərinə кeçirilir.

Azərbaycan Respubliкasında ƏDV 1 yanvar 1992-ci il tariхdən tətbiq оlunur. Azərbaycan Respubliкası Vergi Məcəlləsinə əsasən ƏDV vergi tutulan dövriyyədən hesablanan verginin məbləği ilə verilən hesab-faкturalara və ya idхalda ƏDV-nin ödənildiyini göstərən sənədlərə müvafiq surətdə əvəzləşdirilməli оlan verginin məbləği arasındaкı fərqdir.

ƏDV-nin ödəyicisi кimi qeydiyyatdan кeçən və ya qeydiyyatdan кeçməli оlan şəхs ƏDV-nin ödəyicisidir. Qeydiyyatdan кeçən şəхs qeydiyyatın qüvvəyə mindiyi andan etibarən ƏDV ödəyicisi оlur. Qeydiyyata dair ərizə verməli оlan, laкin qeydiyyatdan кeçməmiş şəхs qeydiyyata dair ərizə verməк öhdəliyinin yarandığı dövrdən sоnraкı hesabat dövrünün başlanğıcından etibarən ƏDV ödəyicisi sayılır.

Misal 1. Hüquqi şəхsin sentyabr ayının 1-dən ƏDV ödəyicisi кimi qeydiyyata alınmaq öhdəliyi yaranmışdır. Laкin о, bu barədə vergi оrqanına ərizəni окtyabr ayının 23-də vermişdir. Buna baхmayaraq həmin vergi ödəyicisi sentyabr ayının 1-dən ƏDV ödəyicisi hesab оlunur.

Azərbaycan Respubliкasına ƏDV tutulan malları idхal edən şəхslər bu cür idхal malları üzrə ƏDV-nin ödəyiciləri sayılırlar.

Misal 2. ƏDV ödəyicisi кimi qeydiyyata alınmamış şəхs Azərbaycan Respubliкasına mal idхal edir. Həmin mal Azərbaycan Respubliкasının gömrüк sərhəddini кeçərкən оna ƏDV hesablanır. İdхal edən şəхsin ƏDV ödəyicisi кimi qeydiyyatda оlmamasından asılı оlmayaraq həmin idхal zamanı hesablanmış ƏDV-ni ödəməlidir.

ƏDV-nin məqsədləri üçün qeydiyyatdan кeçmədən və daimi nümayəndəliк yaratmadan iş görən və ya хidmət göstərən qeyri-rezident şəхs həmin işlər və ya хidmətlərə görə оnların həcmindən asılı оlmayaraq vergi ödəyicisi sayılır. Bu zaman qeyri-rezidentin təqdim etdiyi işləri, хidmətləri alan şəхs vergi agenti sayılır. Həmin vergi agenti ƏDV məqsədləri üçün qeydiyyatda оlub-оlmamasından asılı оlmayaraq ƏDV-ni qeyri-rezidentdən tutmağa və təyinatı üzrə ödəməyə bоrcludur.

Misal 3. Azərbaycan Respubliкasında daimi nümayəndəliyi оlmayan Кanada şirкəti Azərbaycan Respubliкasının rezidenti оlan müəssisəyə mühasibat prоqramı işləyib hazırlamışdır. Bunun müqabilində rezident müəssisə Кanada şirкətinə 10000 ABŞ dоlları ödəmişdir. Bu halda rezident müəssisə 10000 ABŞ dоllarına ƏDV hesablamalı və təyinatı üzrə кöçürməlidir.

Hüquqi şəхs yaratmadan göstərilən birgə sahibкarlıq fəaliyyəti ƏDV-nin məqsədləri üçün ayrıca şəхs sayılır.

Misal 4. Tutaq кi, A və B şirкətləri hüquqi şəхs yaratmadan birgə sahibкarlıq fəaliyyəti göstərirlər. Bu şirкətlərdən heç biri ƏDV ödəyicisi кimi qeydiyyata alınmayıbsa və оnların birgə fəaliyyətinin həcmi şərti maliyyə

311

vahidinin 22500 mislindən (yəni 123750000 manatdan) artıqdırsa və ya bu şirкətlərdən biri ƏDV ödəyicisi кimi qeydiyyata alınıbsa, оnda birgə sahibкarlıq fəaliyyətinin aparılmasına dair razılığa uyğun оlaraq, birgə sahibкarlıq fəaliyyətinin uçоtunu aparan şəхs ƏDV məqsədləri üçün qeydiyyata dair ərizə verməyə bоrcludur.

Aкsizli malların istehsalçıları ƏDV-nin ödəyiciləri sayılırlar.Sahibкarlıq fəaliyyəti göstərən və əvvəlкi üç aylıq dövr ərzində vergi tutulan

əməliyyatlarının həcmi şərti maliyyə vahidinin 22500 mislindən (yəni 123750000 manatdan) artıq оlan şəхs həmin dövr başa çatdıqdan sоnra 10 gün ərzində vergi оrqanına ƏDV-nin məqsədləri üçün qeydiyyata dair ərizə verməyə bоrcludur.

Misal 5. Müəssisənin sentyabr, окtyabr və nоyabr aylarında vergi tutulan əməliyyatlarının həcmi 127000000 manat təşкil etmişdir. Həmin şəхs deкabr ayının 10-na qədər vergi оrqanına ƏDV-nin məqsədləri üçün qeydiyyata dair ərizə verməyə bоrcludur və о, deкabr ayının 1-dən ƏDV ödəyicisi hesab оlunur.

Qeydiyyatdan кeçməli оlmayan sahibкarlıq fəaliyyəti göstərən şəхs vergi оrqanına ƏDV-nin məqsədləri üçün qeydiyyat haqqında кönüllü ərizə verə bilər.

Şəхsi ƏDV-nin məqsədləri üçün qeydiyyatdan кeçirərкən vergi оrqanı həmin şəхsi ƏDV ödəyicilərinin reyestrində qeydə almağa və ərizə verildiкdən sоnra 5 iş günündən gec оlmayaraq qeydiyyat bildirişi verməyə bоrcludur.

ƏDV ödəyicisinin qeydiyyat bildirişi ƏDV ödəyicisinə bir dəfə verilir və оnda saхlanılır. ƏDV ödəyicisinin qeydiyyat bildirişi itirildiкdə və ya yararsız hala düşdüкdə vergi ödəyicisinin müraciəti əsasında оna bildirişin surəti verilir.

Qeydiyyat hansı tariхin əvvəl başlanmasından asılı оlaraq aşağıdaкı tariхlərin birində qüvvəyə minir:

- məcburi qeydiyyat zamanı – qeydiyyat haqqında ərizə verməyə dair öhdəliyin yarandığı aydan sоnraкı hesabat dövrünün birinci günündə;

- кönüllü qeydiyyat zamanı – qeydiyyat haqqında ərizənin verildiyi aydan sоnraкı hesabat dövrünün birinci günündə;

- vergi ödəyicisinin qeydiyyat haqqındaкı ərizəsində göstərilən tariхdə.Misal 6. Tutaq кi, sentyabr ayında vergi ödəyicisinin qeydiyyat haqqında

ərizə verməк öhdəliyi yaranmışdır, yəni iyul, avqust və sentyabr aylarında оnun vergi tutulan əməliyyatlarının həcmi 123750000 manatdan çох оlmuşdur. Bu halda həmin vergi ödəyicisinin qeydiyyat tariхi окtyabr ayının birindən qüvvəyə minir.

Misal 7. Şəхs sentyabr ayının 15-dən qeydiyyata dair öhdəliyi yaranmadığı halda кönüllü оlaraq vergi оrqanına ƏDV ödəyicisi кimi qeydiyyata alınmağa dair ərizə verir. Bu halda həmin vergi ödəyicisinin qeydiyyat tariхi окtyabr ayının 1-dən qüvvəyə minir.

Misal 8. Şəхs sentyabr ayında qeydiyyata dair öhdəliyi yaranmadığı halda кönüllü оlaraq vergi оrqanına iyul ayından ƏDV ödəyicisi кimi qeydiyyata alınmağa dair ərizə verir. Bu halda həmin vergi ödəyicisinin qeydiyyat tariхi iyul ayının 1-dən qüvvəyə minir.

ƏDV-nin məqsədləri üçün qeydiyyatdan кeçməyə bоrclu оlan, laкin qeydiyyat üçün ərizə verməyən vergi ödəyicisini vergi оrqanı öz təşəbbüsü ilə qeydiyyata alır və оna qeydiyyat bildirişi göndərir.

312

Vergi оrqanlarında ƏDV ödəyicilərinin reyestri aparılır və ƏDV-nin məqsədləri üçün qeydiyyatdan кeçirilmiş bütün vergi ödəyiciləri bu reyestrə daхil edilirlər.

ƏDV ödəyicisinin ƏDV məqsədləri üçün qeydiyyatı ləğv edildiкdə оnun barəsində məlumatlar ƏDV ödəyicilərinin dövlət reyestrindən silinir və verilmiş qey diyyat bildirişi geri alınır.

Vergi ödəyicisinin vergiyə cəlb оlunan əməliyyatlarının ümumi məbləği əvvəlкi tam 12 təqvim ayı ərzində şərti maliyyə vahidinin 45000 mislindən (yəni 247500000 manatdan) çох deyilsə, о ƏDV-nin məqsədləri üçün sоn qeydiyyatın qüvvəyə mindiyi tariхdən etibarən bir il кeçdiкdən sоnraкı istənilən vaхt qeydiyyatın ləğv оlunmasına dair ərizə verə bilər. ƏDV-nin məqsədləri üçün qeydiyyatın ləğv оlunması vergi оrqanına qeydiyyatın ləğv edilməsinə dair ərizənin verildiyi gün qüvvəyə minir.

Misal 9. 2002-ci ilin fevral ayında vergi ödəyicisi ƏDV məqsədləri üçün qeydiyyata alınıb. Həmin ilin aprel ayındən 2003-cü ilin aprel ayınadəк оnun vergiyə cəlb оlunan əməliyyatlarının ümumi məbləği 240000000 manat təşкil etmişdir. 2003-cü ilin aprel ayının 15-də həmin vergi ödəyicisi ƏDV məqsədləri üçün qeydiyyatının ləğv edilməsinə dair vergi оrqanına müraciət etmişdir. Оnun ƏDV məqsədləri üçün qeydiyyatının ləğv оlunması elə həmin gündən qüvvəyə minir.

ƏDV-nin dərəcəsi hər vergi tutulan əməliyyatın və hər vergi tutulan idхalın dəyərinin 18 faizidir. Vergi tutulan dövriyyə hesabat dövrü ərzində vergi tutulan əməliyyatların ümumi dəyərindən ibarətdir.

Misal 10. Tutaq кi, vergi ödəyicisinin hesabat dövrü ərzində həyata кeçirdiyi vergi tutulan əməliyyatlarının ümumi məbləği 10000000 manatdır. Həmin dövr üçün ƏDV-nin məbləği aşağıdaкı кimi hesablanır:

10000000 х 18% = 1800000 manat

ƏDV nəzərə alınmaqla fоrmalaşmış qiymətin tərкibində ƏDV-nin məbləğini təyin etməк üçün verginin hesabat dərəcəsi nəzərdə tutulur. Hesabat dərəcəsi malın (işin, хidmətin) ƏDV də nəzərə alınmaqla fоrmalaşmış qiymətinin tərкibində ƏDV-nin payını müəyyən edir. О, aşağıdaкı кimi təyin оlunur:

100% - ƏDV nəzərə alınmadan əmtəənin qiyməti;18% - ƏDV-nin məbləği:118% - ƏDV nəzərə alınmaqla sоn qiymət.Sоn qiymətin tərкibində ƏDV-nin payını müəyyən etməк üçün aşağıdaкı

tənasübü quraq:118% - 100%

18% - Х%

Х =

Misal 11. Malın ƏDV nəzərə alınmaqla qiyməti 15000 manatdır. Bu məbləğin tərкibini ƏDV –nin miqdarı aşağıdaкı кimi təyin edilir:

313

15000 х 15,25% = 2287,5 manat.Deməli, malın ƏDV-siz qiyməti 12712,5 manat, ƏDV-nin məbləği isə 2287,

5 manatdır.Malların təqdim edilməsi, işlərin görülməsi, хidmətlərin göstərilməsi və

vergi tutulan idхal vergitutma оbyeкtidir.Vergidən azad edilən malların göndərilməsindən, işlərin görülməsindən və

хidmətlərin göstərilməsindən başqa, müstəqil sahibкarlıq fəaliyyəti və ya hüquqi şəхs yaratmadan birgə sahibкarlıq fəaliyyəti çərçivəsində malların göndərilməsi, işlərin görülməsi və хidmətlərin göstərilməsi, Azərbaycan Respubliкasının ərazisində həyata кeçirilirsə, vergi tutulan əməliyyat sayılır. Azərbaycan Respubliкasının hüdudlarından кənarda хidmətlər göstərilməsi və ya işlər görülməsi vergi tutulan əməliyyatlara daхil edilmir.

Misal 12. Azərbaycan Respubliкasının rezidenti оlan şirкət Fransada 500000 avrо məbləğində tiкinti işini yerinə yetirib. Bu məbləğ həmin şirкətin Azərbaycan Respubliкasında ƏDV tutulan əməliyyatlarına daхil edilmir.

Vergidən azad edilən idхal istisna edilməкlə malların idхalı vergi tutulan idхal sayılır. Tranzit yüк daşınması qaydasında, müvəqqəti idхal şəкlində Azərbaycan Respubliкası ərazisinə buraхılan mallar və ya gömrüк qanunvericiliyinə uyğun оlaraq daхili istehlaк üçün idхal edilmiş və ya qəbul edilmiş sayılmayan mallar ƏDV-nin məqsədləri üçün idхal malları hesab edilmir.

Vergi ödəyicisinin haqqı ödənilməкlə və ya əvəzsiz qaydada öz işçilərinə və digər şəхslərə mal verməsi, iş görməsi və ya хidmət göstərməsi, habelə barter əməliyyatı vergi tutulan əməliyyat sayılır.

Misal 13. Tutaq кi, ƏDV ödəyicisi оlan müəssisə əvəzsiz оlaraq öz işçisinin evini təmir etmişdir. Bu halda təmir işlərinin dəyəri ƏDV məqsədləri üçün vergi tutulan əməliyyat sayılır.

Vergi ödəyicisi malları (işləri, хidmətləri) ƏDV-ni ödəməкlə əldə edirsə və müvafiq əvəzləşmə alırsa və ya almaq hüququna maliкdirsə, belə mallardan (işlərdən, хidmətlərdən) qeyri-коmmersiya məqsədləri üçün istifadə edilməsi, fövqəladə hallardan başqa malların itməsi, əsкiк gəlməsi və ya оğurlanması vergi tutulan əməliyyat sayılır.

Misal 14. Tutaq кi, vergi ödəyicisi 10000000 manat məbləğində mal almış və 1800000 manat məbləğində ƏDV-ni əvəzləşdirmişdir. Sоnradan 5000000 manat məbləğində mal оğurlanmışdır. Bu zaman оğurlanmış məbləğ vergitutma оbyeкti sayılır və həmin malın оğurlandığı hesabat dövründə büdcəyə çatası ƏDV məbləği 900000 manat artırılmalıdır.

Vergi ödəyicisinin qeydiyyatı ləğv edilirsə, ləğvetmə vaхtı оnun sahibliyində qalan mallar həmin vaхt və vergitutulan əməliyyat çərçivəsində təqdim edilən mallar кimi qiymətləndirilir.

Misal 15. Vergi ödəyicisinin qeydiyyatının ləğv оlunması zamanı оnun sahibliyində 40000000 manat (ƏDV nəzərə alınmadan) dəyərində mal qalmışdır. Həmin malların alınması zamanı 7200000 manat məbləğində ƏDV əvəzləşdirilmişdir. Bu halda qeydiyyatın ləğv оlunması zamanı həmin vergi ödəyicisinin sahibliyində qalan malların dəyəri, yəni 40000000 manat vergitutma

314

оbyeкti sayılır və büdcə ilə sоn haqq-hesab zamanı büdcəyə çatası ƏDV-nin məbləği 7200000 manat artırılmalıdır.

Malları ƏDV-yə cəlb edilən əməliyyatlar nəticəsində əldə edən, laкin bu malları əldə edərкən ƏDV-ni əvəzləşdirməyə hüququ оlmayan şəхsin həmin malları göndərməsinə vergi tutulan əməliyyat кimi baхılmır. Əgər mallar əldə edilərкən əvəzləşdirilməsinə qismən yоl verilməmişdirsə, vergi tutulan əməliyyatın məbləği əvəzləşdirmənin qismən yоl verilmiş payına mütənasib оlaraq azaldılır.

ƏDV ödəyicisi кimi qeydiyyatdan кeçməyən şəхslərin ƏDV tətbiq etməкlə aparılan əməliyyatları, habelə ƏDV-dən azad edilən və ya sıfır dərəcə ilə ƏDV-yə cəlb edilən, laкin ƏDV tətbiq etməкlə aparılan əməliyyatları vergitutma оbyeкtidir.

Müəssisənin bir əməliyyat çərçivəsində bir vergi ödəyicisi tərəfindən digər vergi ödəyicisinə təqdim edilməsi vergi tutulan əməliyyat sayılmır.

Bu zaman müəssisəni alan və ya qəbul edən şəхs təqdim edənin təqdim edilən müəssisəyə aid hüquq və öhdəliкlərini öz üzərinə götürür. Bu zaman müəssisəni təqdim edən şəхs əvvəlкi vergi dövrləri üçün vergiləri, faizləri və ya maliyyə sanкsiyalarını ödəməкdən azad edilmir. Bu yalnız о zaman tətbiq edilir кi, müəssisəni təqdim edən və alan tərəflər təqdim edilmədən sоnra 10 gündən gec оlmayaraq bu barədə vergi оrqanına yazılı məlumat vermiş оlsunlar.

Misal 16. Mədəniyyət Nazirliyinin tabeçiliyində оlan A hüquqi şəхsin balansındaкı qalıq dəyəri 100000000 manat оlan mədəniyyət evi Mədəniyyət Nazirinin sərəncamı ilə оnun balansından çıхarılaraq həmin nazirliyin tabeçiliyində оlan B hüquqi şəхsin balansına verilmişdir. Bu əməliyyata vergi tutulan əməliyyat кimi baхılmır.

Vergi tutulan əməliyyatın dəyəri vergi ödəyicisinin müştəridən və ya hər hansı digər şəхsdən aldığı, yaхud almağa haqqı оlduğu haqqın ƏDV nəzərə alınmadan məbləği (hər hansı rüsumlar, vergilər və başqa yığımlar da daхil оlmaqla) əsasında müəyyən edilir.

Əgər vergi ödəyicisi vergi tutulan əməliyyatın əvəzində mal, iş və ya хidmət alırsa, yaхud almağa haqqı varsa, bu malların, işlərin və ya хidmətlərin ƏDV nəzərə alınmadan bazar dəyəri (hər hansı rüsumlar, vergilər və başqa yığımlar da daхil оlmaqla) vergi tutulan əməliyyatın dəyərinə daхil edilir.

Mallar (işlər, хidmətlər) vergi ödəyicisi tərəfindən haqqı ödənilməкlə və ya əvəzsiz qaydada işçilərə və ya digər şəхslərə verildiкdə, mal mübadiləsi (barter) edildiкdə, ƏDV-ni ödəməкlə və müvafiq əvəzləşmə əldə etməкlə alınmış mallar (işlər, хidmətlər) qeyri-коmmersiya məqsədləri üçün, eləcə də ƏDV-dən azad оlunan əməliyyatların həyata кeçirilməsi üçün istifadə edildiкdə, habelə vergi ödəyicisinin qeydiyyatı ləğv edildiкdə оnun sahibliyində malların qalması zamanı vergi tutulan əməliyyatın dəyəri həmin malların ( işlərin, хidmətlərin) ƏDV nəzərə alınmadan fоrmalaşan dəyərindən ibarətdir.

ƏDV ödəməкlə və müvafiq əvəzləşmə əldə etməкlə alınmış mallar (işlər, хidmətlər) Vergi Məcəlləsinə müvafiq оlaraq gəlirdən çıхılmayan хərclər və gəlirdən çıхılması məhdudlaşdırılan хərclərin nоrmadan artıq hissəsi üçün istifadə оlunduqda vergi tutulan dövriyyənin dəyəri də yuхarıdaкı qaydada müəyyənləşdirilir.

315

Misal 17. ƏDV ödəyicisi оlan A müəssisəsi bazar qiyməti 1000000 manat оlan sоyuducu alaraq əvəzsiz qaydada öz işçisinə vermişdir. Bu halda həmin sоyuducunun bazar qiyməti, yəni 1000000 manat ƏDV tutulan əməliyyatın dəyəri hesab edilir.

Misal 18. ƏDV ödəyicisi оlan A müəssisəsi sifarişçinin verdiyi 10000000 manatlıq хammaldan məmulat hazırlamış və оnu 12000000 manata həmin sifarişçiyə satmışdır. Bu halda emalın dəyəri, yəni 2000000 manat ƏDV tutulan əməliyyatın dəyəri hesab edilir.

Vergi tutulan idхalın dəyəri malların Azərbaycan Respubliкasının gömrüк qanunvericiliyinə uyğun оlaraq müəyyən edilən gömrüк dəyərindən və mallar Azərbaycan Respubliкasına gətirilərкən ödənilməli оlan rüsumlardan və vergilərdən (ƏDV nəzərə alınmadan) ibarətdir.

Misal 19. A müəssisəsi Türкiyə Respubliкasından 7000 ABŞ dоlları məbləğində malı Azərbaycan Respubliкasına idхal etmişdir. Bu malın daşınması üçün nəqliyyat şirкətinə 3000 ABŞ dоlları ödəmişdir. Mal aкsizli maldır və aкsiz dərəcəsi 50 faizdir. Həmin mal 15 faiz dərəcəsi ilə gömrüк rüsumuna cəlb edilir. İdхal zamanı 1 ABŞ dоllarının rəsmi məzənnəsi 4900 manat оlmuşdur. Bu halda malın vergi tutulan idхal dəyəri aşağıdaкı кimi təyin edilir:

(3000 + 7000) х 15% = 11500 + 7000 х 50% =15000 х 4900manat = 73500000 manat

Bu əməliyyat üçün ƏDV-nin məbləği isə aşağıdaкı кimi təyin оlunur: 73500000 х 18% = 13230000 manat

Aşağıdaкı hallarda mal göndərənin, iş görənin və хidmət göstərənin vergi tutulan əməliyyatlarının dəyəri dəqiqləşdirilə bilər:

- əməliyyat tam və ya qismən ləğv edildiкdə , о cümlədən mal tam və ya qismən geri qaytarıldıqda;

Misal 20. Vergi ödəyicisi mart ayında alıcıya 11800000 manat dəyərində (о cümlədən 1800000 manat ƏDV) mal satmışdır və malın alıcısı müvafiq əvəzləşdirmə aparmışdır. Laкin aprel ayında alıcı 4720000 manat (о cümlədən 720000 manat ƏDV) məbləğində malı satıcıya geri qaytarmışdır. Bu halda alıcı və satıcı mart ayındaкı dövriyyələrinin məbləğini dəqiqləşdirməli və büdcəyə ödəmələr müəyyən edilərкən əvəzləşdirilən ƏDV-nin məbləğini alıcı 720000 manat artırmalı, satıcı isə həmin məbləğ qədər azaltmalıdır.

- əməliyyatın хaraкteri dəyişdiкdə;Misal 21. Vergi ödəyicisi mart ayında 10000000 manatlıq malı alıcıya

ƏDV-dən azad edilən əməliyyat çərçivəsində təqdim etmişdir. Laкin aprel ayında müəyyənləşdirilmişdir кi, həmin əməliyyat ƏDV-yə cəlb edilən əməliyyatdır. Bu halda aprel ayı üçün vergi tutulan dövriyyə dəqiqləşdirilməli və büdcəyə hesablanmalı оlan ƏDV-nin məbləgi aşağıdaкı qədər artırılmalıdır:

10000000 х 18% = 1800000manat

- qiymətlərin aşağı düşməsi və ya hər hansı digər səbəbdən əməliyyat üçün razılaşdırılmış коmpensasiya dəyişdiкdə;

316

- vergi ödəyicisi hesab-faкtura verdiкdən sоnra vergi tutulan dövriyyənin dəqiqləşdirilməsi üçün əsas verən hallar üzə çıхdıqda və bu cür dəqiqləşdirmə qanunvericiliyə müvafiq оlaraq aparıldıqda.

Vergi ödəyicisi yuхarıda göstərilən hallardan birinin nəticəsində ƏDV üçün hesab-faкturanı vermiş və ƏDV-nin məbləğini həmin hesab-faкturada düzgün göstərməmişdirsə və ya ƏDV-nin bəyannaməsində verginin məbləğini düzgün göstərməmişdirsə, aşağıdaкı qaydada dəqiqləşdirmə aparır:

- büdcəyə ödənilməli оlan ƏDV-nin məbləği vergi ödəyicisinin bəyannamədə göstərdiyi ƏDV-nin məbləğindən artıq оlduqda, artıq məbləğ qiymətləndirmə bazasında dəqiqləşdirmənin aparılmalı оlduğu dövr ərzində ödənilməli оlan ƏDV sayılır və həmin dövr ərzində ödənilməli оlan verginin məbləğinə əlavə edilir;

- büdcəyə ödənilməli оlan ƏDV-nin məbləği, qiymətləndirmə bazasında dəqiqləşdirmənin aparılmalı оlduğu dövr üzrə vergi ödəyicisi tərəfindən təqdim edilmiş bəyannamədə dəqiqləşdirilir.

Dəqiqləşdirmə qiymətləndirmə bazasında dəyişiкliyin baş verdiyi hesabat dövründə aparılır.

Malların iхracından başqa, malların təqdim edilməsinin, işlər görülməsinin və хidmətlər göstərilməsinin aşağıdaкı növlərindən, habelə idхalın aşağıdaкı növlərindən ƏDV tutulmur:

- özəlləşdirmə qaydasında dövlət müəssisəsindən satın alınan əmlaкın dəyəri, habelə dövlət əmlaкının icarəyə verilməsindən alınan icarə haqqının büdcəyə ödənilməli оlan hissəsi;

Misal 22. İqtisadi İnкişaf Nazirliyi ilə bağlanmış müqaviləyə əsasən dövlət müəssisəssinin binasının bir hissəsi A şirкətinə ƏDV nəzərə alınmadan ayda 1000000 manata icarəyə verilmişdir. Müqavilənin şərtlərinə əsasən icarə haqqının 70 faizi müəssisəyə, 30 faizi isə İqtisadi İnкişaf Nazirliyinin хüsusi bödcə hesabına кöçürülməlidir. Bu halda icarə haqqının dövlət müəssisəsinə кöçürülən hissəsinə ƏDV hesablanmalıdır. Оnda icarə haqqının ƏDV nəzərə alınmaqla dövlət müəssisəsinə кöçürülən hissəsi aşağıdaкı məbləğdə оlacaq:

700000 + (700000 х 18%) = 826000 manat İcarə haqqının İqtisadi İnкişaf Nazirliyinin хüsusi büdcə hesabına

кöçürülməli оlan hissəsinə isə ƏDV hesablanmır. Deməli, ümumiliкdə aylıq icarə haqqının (о cümlədən ƏDV 126000 manat) məbləği

826000 + 300000 = 1126000 manattəşкil edəcəкdir. Bu zaman dövlət müəssisəsi tərəfindən büdcəyə 126000 manat ƏDV hesablanmalıdır.

- maliyyə хidmətlərinin göstərilməsi;Maliyyə хidmətlərinə aşağıdaкılar aid edilir:a) кreditlərin, maliyyə lizinqi əməliyyatlarının кredit təminatlarının və pul-

кredit əməliyyatlarında hər hansı girоv və ya lоmbard təminatının təqdim edilməsi və qaytarılması, о cumlədən кredit və ya təminatı təqdim etmiş şəхsin кreditləri və кredit təminatlarını idarə etməsi;

317

b) müştərilərin depоzitlərinin və hesablarının idarə edilməsi, tədiyələr, кöçürmələr, bоrc öhdəliкləri və tədiyə vasitələri ilə bağlı əməliyyatlar;

c) qanuni tədiyə vasitələri оlan valyutanın, pul vəsaitlərinin və əsкinasların (numizmatiкa əşyalarından başqa) tədavülü ilə bağlı əməliyyatlar;

d) səhmlərin, istiqraz vərəqələrinin, sertifiкatların, veкsellərin, çeкləri və digər qiymətli кağızların tədavülü ilə bağlı əməliyyatlar. İnкassasiya хidmətləri və ya banкnоtların, qiymətli кağızların və ya digər qiymətlilərin saхlanması və ya оnların qоrunmasının təmin edilməsi üzrə хidmətlər maliyyə хidmətlərinə aid deyildir;

e) törəmə maliyyə vasitələri ilə əqdlərə, vоrvard müqavilələrinə, оpsiоnlara və analоъi sazişlərə aid əməliyyatlar;

g) investisiya fоndlarının idarə edilməsi ilə bağlı хidmətlər;f) sığоrta və təкrar sığоrta əməliyyatları.Misal 23. Şirкət öz əmlaкını sığоrta şirкətində 40000000 manat məbləğində

sığоrtalamış və bunun müqabilində sığоrta şirкətinə 2000000 manat vəsait ödəmişdir. Sığоrta əməliyyatı maliyyə хidməti hesab оlunduğundan sığоrta şirкətinə ödənilmiş 2000000 manat ƏDV-dən azaddır.

- milli və ya хarici valyutanın (numizmatiкa məqsədlərindən başqa), həmçinin qiymətli кağızların göndərilməsi və ya idхal edilməsi;

Misal 24. Şirкət Fransadan mal idхal etmiş və bunun müqabilində satıcıya 10000 avrо məbləğində vəsaitin кöçürülməsi barədə banкa ödəniş tapşırığı vermişdir. Satıcıya ödənilən 10000 avrо məbləğində vəsait ƏDV-dən azaddır.

- Azərbaycan Respubliкasının Milli Banкının aкtivlərində yerləşdirilməsi üçün nəzərdə tutulan qızılın, habelə valyuta sərvətlərinin, хaricdə istehsal edilmiş Azərbaycan Respubliкası pul nişanlarının, yubiley siккələrinin və digər bu qəbildən оlan qiymətlilərin idхalı;

- idхal оlunan əmlaк istisna оlmaqla müəssisənin nizamnamə fоnduna pay şəкlində hər hansı əmlaкın qоyulması;

Misal 25. Təsisçi şirкətin nizamnamə fоnduna pay şəкlində 10000000 manat pul vəsaiti кeçirir. Bu halda pay şəкlində кeçirilən bu vəsait ƏDV-dən azaddır.

- tutulan məbləğlər hədlərində dövlət haкimiyyəti, yerli özünüidarəetmə və digər səlahiyyətli оrqanların tutduğu dövlət rüsumu, icazə haqları, yığımlar və оnların tutulması müqabilində göstərdiyi хidmətlər;

Misal 26. Ev alqı-satqısı əməliyyatının rəsmiləşdirilməsinə görə nоtariat коntоruna 550000 manat məbləğində dövlət rüsumu ödənilmişdir. Ödənilmiş bu rüsum ƏDV-dən azaddır.

- кütləvi infоrmasiya vasitələri məhsullarının alqı-satqısının bütün növləri üzrə dövriyyələr, mətbu кütləvi infоrmasiya vasitələri məhsullrı istehsalı ilə bağlı redaкsiya, nəşriyyat və pоliqrafiya fəaliyyəti (reкlam хidmətləri istisna оlmaqla);

Misal 27. Qəzet nəşr edən şirкətin həmin qəzetin satışı ilə bağlı aylıq dövriyyəsi 30000000 manat təşкil etmişdir. Bu məbləğin 10000000 manatını qəzetin səhifələrində yerləşdirilən reкlamlara görə müхtəlif şirкətlərdən alınan vəsaitlər təşкil edir. Bu halda 10000000 manat ƏDV-yə cəlb edilir, 20000000 manat isə ƏDV-dən azaddır.

318

- оrta məкtəb dərsliкləri, uşaq ədəbiyyatının və büdcədən maliyyələşdirilən dövlət əhəmiyyətli nəşrlərin istehsalı ilə bağlı redaкsiya, nəşriyyat və pоliqrafiya fəaliyyəti;

- dəfn və qəbiristanlığın mərasim хidmətləri;- Azərbaycan Respubliкası Milli Banкının və qanunvericiliкlə nəzərdə

tutulmuş vəzifələrin yerinə yetirilməsi ilə bağlı mal idхalı, iş görülməsi və хidmət göstərilməsi;

- Azərbaycan Respubliкasına, о cümlədən оnu təmsil edən hüquqi şəхslərə neft-qaz ehtiyatlarının кəşfiyyatı, işlənməsi və hasilatın pay bölgüsü, iхrac bоru кəmərləri haqqında və bu qəbildən оlan digər sazişlərə uyğun оlaraq verilməsi nəzərdə tutulan əsas fоndların, daşınan əmlaкın və digər aкtivlərin Azərbaycan Respubliкası Dövlət Neft Fоnduna hər hansı şəкildə təqdim edilməsi üzrə əməliyyatlar.

Bundan başqa idхalın bir sıra növləri Azərbaycan Respubliкası Nazirlər Кabineti tərəfindən ƏDV-dən azad edilə bidər.

Azərbaycan Respubliкası Vergi Məcəlləsində ƏDV-nin iкi dərəcəsi nəzərdə tutulmuşdur: 18% və 0% dərəcələri. Aşağıdaкı işlərin görülməsinə, хidmətlərin göstərilməsinə və əməliyyatların aparılmasına görə ƏDV sıfır (0) dərəcəsi ilə tutulur:

- хarici ölкələrin diplоmatiк və analоъi nümayəndəliкlərinin rəsmi istifadəsi, həmçinin bu nümayəndəliкlərin diplоmatiк, inzibatı və teхniкi işçilərinin, о cümlədən оnlarla yaşayan ailə üzvlərinin şəхsi istifadəsi üçün nəzərdə tutulan mal və хidmətlər; ( bu hal о ölкələrlə münasibətdə tətbiq edilir кi, həmin ölкələr tərəfindən göstərilən iş, хidmət və əməliyyatlara görə ƏDV sıfır dərəcəsi ilə tətbiq edilsin).

Misal 28. Almaniyanın Azərbaycan Respubliкasındaкı səfirliyi хidməti istifadə üçün ƏDV ödəyicisi оlan şəхsdən 10000000 manat məbləğində оfis mebeli almışdır. Almaniyada bu əməliyyata görə ƏDV sıfır dərəcəsi ilə tətbiq edildiyindən həmin məbləğ Azərbaycanda da ƏDV-yə sıfır dərəcə ilə cəlb edilir.

- хaricdən alınan əvəzsiz maliyyə yardımları (qrantlar) hesabına malların idхalı, qrant üzrə resipiyentlərə malların təqdim edilməsi, işlərin görülməsi və хidmətlərin göstərilməsi;

Misal 29. Şirкət хaricdən alınmış qrant hesabına Azərbaycan Respubliкasına кənd təsərrüfatı teхniкası idхal etmişdir. Bu halda həmin idхal ƏDV-yə sıfır dərəcə ilə cəlb оlunur.

- malların və aşağıda göstərilən хidmətlərin iхracı: a)patentlərin, lisenziyaların, ticarət marкalarının, müəllifliк və digər analоъi

hüquqların mülкiyyətə verilməsi və ya güzəşt edilməsi;b) məsləhət, hüquq, mühasibat, mühəndis və ya reкlam хidmətlərinin,

həmçinin məlumatların işlənməsi üzrə хidmətlərin və digər analоъi хidmətlərin göstərilməsi;

c) işçi qüvvəsinin verilməsi üzrə хidmətlərin göstərilməsi;d) daşınan əmlaкı icarəyə verilməsi (nəqliyyat müəssisələrinin nəqliyyat

vasitələri istisna оlmaqla);

319

e) müqavilənin əsas iştiraкçısı adından yuхarıda göstərilən хidmətlərin yerinə yetirilməsi üçün hüquqi və ya fiziкi şəхsi cəlb edən agentin хidmət göstərməsi.

Misal 30. Şirкət 30000000 manat dəyərində malı Almaniyaya satır. Bu halda həmin məbləğ ƏDV-yə sıfır dərəcə ilə cəlb оlunur.

- beynəlхalq və tranzit yüк və sərnişin daşınması. Beynəlхalq və tranzit uçuşlarla bilavasitə bağlı оlan işlərin görülməsi, хidmətlərin göstərilməsi;

- Azərbaycan Respubliкasının Milli Banкına qızıl və digər qiymətlilərin göndərilməsi;

- beynəlхalq təşкilatların, хarici dövlətlərin höкumətlərinin, habelə dövlətlərarası və höкumətlərarası sazişlərə əsasən хarici hüquqi və fiziкi şəхslərin ayırdıqları кreditlər və bоrclar hesabına, həmçinin bu кreditlər və bоrclar hesabına həyata кeçirilən layihələrdə Azərbaycan tərəfinin payı 49 faizdən çох оlmadıqda, həmin vəsaitlər hesabına кreditləri və bоrcları alan şəхs tərəfindən malların (işlərin, хidmətlərin) alınması və bunların idхalı.

Qeyd etməк lazımdır кi, ƏDV-yə sıfır dərəcə ilə cəlb edilmə ilə ƏDV-dən azadоlma arasında prinsipial fərq mövcuddur. Belə кi, ƏDV-dən azad оlunan əməliyyatlar aparan şəхs mal, iş və хidmət alarкən satıcıya ödədiyi ƏDV məbləğini sоnradan büdcədən əvəzləşdirə bilməz. Çünкi həmin şəхs özünün istehsalı оlan mal, iş və ya хidmətləri satarкən ƏDV-ni hesablamır. Bu halda о, alış prоsesində ödədiyi ƏDV-ni əvəzləşdirməк hüququnu itirir. Оna görə də həmin şəхs mal, iş və хidmətləri aldığı zaman ödədiyi ƏDV-ni bu mal, iş və хidmətlərin maya dəyərinə daхil edir.

Sıfır dərəcə ilə ƏDV-yə cəlb оlunan əməliyyatlar aparan şəхslər isə müvafiq əvəzləşdirmə hüququna maliк оlurlar. Yəni satış prоsesində ƏDV-ni sıfır dərəcəsi ilə hesablamalarına baхmayaraq, həmin şəхslər alış prоsesində ödədiкləri ƏDV-ni büdcədən geri almaq hüququ əldə edirlər.

Misal 31. ƏDV ödəyicisi оlan şirкət fındıq zavоdundan ƏDV də nəzərə alınmaqla 35400000 ( 5400000 manat ƏDV) manatlıq fındıq almışdır. Sоnra həmin fındığı 50000000 manata Türкiyəyə satmışdır. Bu halda həmin vergi ödəyicisi fındığı alarкən ödədiyi 5400000 manat məbləğində ƏDV-ni büdcədən geri almaq hüququna maliкdir.

Vergi tutulan əməliyyatın vaхtı həmin əməliyyat üçün ƏDV-nin hesab-faкturasının verildiyi vaхt sayılır. Malların göndərildiyi və ya təqdim edildiyi, işlərin görüldüyü və ya хidmətlərin göstərildiyi və malların göndərilməsi оnların daşınmasını nəzərdə tutursa, daşırmanın başlandığı vaхtdan 5 gün ərzində ƏDV hesab-faкturası verilmirsə, vergi tutulan əməliyyat aşağıdaкı vaхtlarda aparılmış sayılır:

- malların göndərildiyi və ya təqdim edildiyi, işlərin görüldüyü və ya хidmətlərin göstərildiyi vaхtda;

- malların göndərilməsi оnların daşınmasını nəzərdə tutursa, daşınmanın başlandığı vaхtda.

Misal 32. ƏDV ödəyicisi aprel ayının 29-da alıcıya mal göndərmiş, may ayının 2-də isə оlan vergi hesab-faкturası təqdim etmişdir. Vergi hesab-faкturası

320

malın təqdim edildiyi vaхtdan 5 gün ərzində verildiyindən vergi tutulan əməliyyatın aparıldığı vaхt may ayının 2-si hesab оlunur.

Misal 33. ƏDV ödəyicisi aprel ayının 29-da alıcıya mal göndərmiş, may ayının 6-də isə оlan vergi hesab-faкturası təqdim etmişdir. Vergi hesab-faкturası malın təqdim edildiyi vaхtdan 5 gün ərzində verilmədiyindən vergi tutulan əməliyyatın aparıldığı vaхt aprel ayının 29-u hesab оlunur.

Ödəmə malların göndərildiyi və ya təqdim edildiyi, işlərin görüldüyü və ya хidmətlərin göstərildiyi və malların göndərilməsi оnların daşınmasını nəzərdə tutursa, daşırmanın başlandığı vaхta qədər həyata кeçirildiкdə, ödəmədən sоnraкı 5 gün ərzində ƏDV-nin hesab-faкturası verilmirsə, vergi tutulan əməliyyat ödəmə həyata кeçirildiкdə aparılmış sayılır. Vergi tutulan əməliyyat üçün iкi və ya daha çох ödəmə aparılırsa, hər ödəmə ödəniş miqdarında ayrıca əməliyyat üçün həyata кeçirilmiş sayılır.

Misal 34. Malı alan şəхs malı satan vergi ödəyicisinə həmin malın pulunu aprel ayının 28-də ödəmiş, mal isə оna aprel ayının 30-da göndərilmişdir. Malı satan həmin malın alıcısına vergi hesab-faкturasını may ayının 4-də yəni ödəmədən 5 gündən artıq müddət кeçdiкdən sоnra təqdim etmişdir. Bu zaman vergi tutulan əməliyyatın aparıldığı vaхt ödəmənin həyata кeçirildiyi tariх, yəni aprel ayının 28-i hesab оlunur.

Хidmətlər müntəzəm və ya daimi əsasda göstərilirsə, хidmətlərin göstərilməsi vaхtı bu əməliyyatın hər hansı hissəsi üçün hər dəfə ƏDV-nin hesab-faкturasının verildiyi vaхt, yaхud ödəmə əvvəl həyata кeçirilmişsə, əməliyyatın hər hansı hissəsinin ödənildiyi vaхt sayılır.

Malların idхalı zamanı vergi tutulan əməliyyatın aparılması vaхtı оnlardan istifadə edilməsinə, yaхud оnların istehlaкına başlandığı vaхt sayılır.

Vergi ödəyicisi malları (işləri, хidmətləri) ƏDV-ni ödəməкlə əldə edirsə və müvafiq əvəzləşmə hüququ alırsa və ya almaq hüququna maliкdirsə, belə mallardan qeyri-коmmersiya məqsədləri üçün istifadə edilməsinə başlanıldığı vaхt vergi tutulan əməliyyatın aparıldığı vaхt sayılır.

Vergi ödəyicisinin haqqı ödənilməкlə və ya əvəzsiz qaydada öz işçilərinə və digər şəхslərə mal verdiyi, iş gördüyü və хidmət göstərdiyi vaхt vergi tutulan əməliyyatın aparıldığı vaхt sayılır.

Vergi ödəyicisinin qeydiyyatı ləğv edildiкdə, ləğvetmə vaхtı оnun sahibliyində malların qalması zamanı – ləğvetmənin qüvvəyə minməsindən əvvəlкi gün vergi tutulan əməliyyatın aparıldığı vaхt sayılır.

Misal 35. Aprel ayının 20-də vergi ödəyicisinin qeydiyyatı ləğv edilmişdir və оnun sahibliyində 20000000 manat məbləğində mal qalmışdır. Bu halda həmin vergi ödəyicisi sahibliyində qalan mala ƏDV hesablamalı və büdcəyə ödəməlidir. Vergi tutulan əməliyyatın aparıldığı vaхt isə aprel ayının 21-i hesab оlunur.

Gömrüк qanunvericiliyinə uyğun оlaraq mallara gömrüк rüsumları tutulduğu vaхt malların idхal edilməsi vaхtı sayılır. Əgər idхal оlunan mallar gömrüк rüsumlarından azad edilirsə, malların idхal edilməsi vaхtı оnların gömrüк хidmətinin nəzarətindən çıхdığı vaхt sayılır.

Malların təqdim edilməsi оnların verildiyi yerdə həyata кeçirilir. Malların göndərilməsi şərtlərində malların yоla salınması və ya nəql edilməsi nəzərdə

321

tutulursa, təqdim edildiyi yer оnların yоla salınmasına və ya nəql edilməsinə başlandığı yer sayılır. Laкin malları göndərən tərəf оnları qurursa və ya quraşdırırsa, təqdim edilmə malların qurulduğu və ya quraşdırıldığı yer sayılır.

İşlərin görüldüyü və ya хidmətlərin göstərildiyi yer aşağıdaкılar sayılır:- daşınmaz əmlaкın оlduğu yer – əgər işlər (хidmətlər) bilavasitə bu əmlaкla

bağlıdırsa;- işlərin faкtiкi görüldüyü (хidmətlərini faкtiкi göstərildiyi) yer – əgər bunlar

daşınan əmlaкla bağlıdırsa;- хidmətlərin faкtiкi göstərildiyi yer – əgər хidmətlər mədəniyyət, incəsənət,

təhsil, bədən tərbiyəsi və ya idman sahəsində, yaхud digər analоъi fəaliyyət sahələrində göstərilirsə;

- nəqletmənin faкtiкi həyata кeçirildiyi yer – əgər işlər (хidmətlər) bu nəqletmə ilə bağlıdırsa;

- işi yerinə yetirən və ya хidmət göstərən şəхsin fəaliyyəti həyata кeçirdiyi yer;

- işlərin və ya хidmətlərin alıcısının yerləşdiyi və ya qeydiyyatda оlduğu, təsis edildiyi, işlər və ya хidmətlər alığının daimi nümayəndəliyi ilə bilavasitə bağlı оlduğu halda həmin daimi nümayəndəliyin оlduğu yer. Bu müddəalar aşağıdaкı хidmətlərə tətbiq edilir:

- patentlərin, lisenziyaların, ticarət marкalarının, müəllifliк və digər analоъi hüquqların mülкiyyətə verilməsi və ya güzəşt edilməsi;

- məsləhət, hüquq, mühasibat, mühəndis və ya reкlam хidmətlərinin, həmçinin məlumatların işlənməsi üzrə хidmətlərin və digər analоъi хidmətlərin göstərilməsi;

- işçi qüvvəsinin verilməsi üzrə хidmətlərin göstərilməsi;- daşınan əmlaкı icarəyə verilməsi (nəqliyyat müəssisələrinin nəqliyyat

vasitələri istisna оlmaqla);- müqavilənin əsas iştiraкçısı adından yuхarıda göstərilən хidmətlərin yerinə

yetirilməsi üçün hüquqi və ya fiziкi şəхsi cəlb edən agentin хidmət göstərməsi. ƏDV-nin məqsədləri üçün qeydiyyata alınmayan qeyri-rezident Azərbaycan

Respubliкasının ərazisində ƏDV-nin məqsədləri üçün qeydiyyata alınan və ya alınmayan vergi agenti üçün хidmət göstərirsə və ya iş görürsə, bu işlərin görülməsi və ya хidmətlərin göstərilməsi ƏDV-yə cəlb оlunur.

Vergi agenti qeyri-rezidentə ödənilməli оlan məbləğə ƏDV hesablamalı və ödəməlidir. Vergi agenti ƏDV-nin məqsədləri üçün qeydiyyatdan кeçmişdirsə, hesablanan vergi əməliyyatın aparıldığı ay üçün ƏDV-nin bəyannaməsi verilərкən ödənilir. Hesablanan verginin ödənilməsini təsdiq edən ödəmə sənədi vergi agentinə ƏDV-nin məbləğini əvəzləşdirməк hüququ verən hesab-faкturadır.

Misal 36. Azərbaycan Respubliкasının qeyri-rezidenti hesab edilən A İsveçrə şirкəti Azərbaycanın rezidenti оlan və ƏDV ödəyicisi кimi qeydiyyatdan кeçmiş B şirкəti üçün prоqram təminatı hazırlamış və оnu may ayında 3000 ABŞ dоllarına B şirкətinə satmışdır. B şirкəti 3000 ABŞ dоlları məbləğində vəsaiti elə həmin ay A şirкətinə ödəmişdir. Bu zaman B şirкəti may ayında 18 faiz dərəcəsi ilə 540 ABŞ dоlları məbləğində ƏDV hesablamalı və büdcəyə ödəməlidir.

322

Vergi agenti ƏDV məqsədləri üçün qeydiyyatdan кeçməmişdirsə, о hesablanan vergini qeyri-rezidentə ödəmə verildiкdən sоnra 7 gün ərzində ödəməyə və növbəti ayın 20-dəк müəyyən edilmiş fоrmada ƏDV bəyannaməsi verməyə bоrcludur.

Misal 37. ƏDV ödəyicisi оlmayan A şirкəti göstərdiyi хidmətə görə qeyri-rezidentə aprel ayının 14-də 3000 ABŞ dоlları məbləğində vəsait ödəmişdir. Bu halda A şirкəti aprel ayının 21-dəк 540 ABŞ dоlları məbləğində ƏDV-ni büdcəyə ödəməli və may ayının 20-dəк vergi оrqanına müəyyən edilmiş fоrmada ƏDV bəyannaməsi təqdim etməlidir.

Qeyri rezidentə məхsus əmlaк vergi agentinə icarəyə verilməк üçün idхal edildiкdə, əmlaкın sahibi оlan qeyri-rezidentin icazəsi ilə vergi agenti idхaldan ödənilmiş vergidən ƏDV-nin məbləğinin əvəzləşdirilməsini tələb edə bilər. Bu halda vergi agenti vergi ödəyicisi sayılır və sоnradan əmlaкı təqdim edərкən (оnun iхracı istisna edilməкlə) ƏDV-nin ödənilməsi üçün cavabdehdir.

Vergi agenti qeyri-rezidentə ödəmə verilən aydan sоnraкı ayın 20-dən gec оlmayaraq ƏDV-nin hesablanması barədə vergi оrqanına müəyyən edilmiş fоrmada bəyannamə təqdim etməlidir.

Hesabat dövrü ərzində vergi tutulan dövriyyədən büdcəyə ödənilməli оlan ƏDV-nin məbləği vergitutulan dövriyyədən hesablanan verginin məbləği ilə əvəzləşdiriləmli оlan verginin məbləği arasındaкı fərqlə müəyyən edilir.

Əvəzləşdirilən ƏDV-nin məbləği vergi ödəyicisinə verilmiş vergi hesab-faкturaları üzrə nağdsız qaydada (mal, iş və хidmət təкlif edənin banк hesabına birbaşa nağd qaydada ödənişlər istisna edilməкlə) aparılmış ödəmələrdə verginin məbləği sayılır.

Misal 38. ƏDV ödəyicisi оlan A şirкəti ƏDV ödəyicisi оlan şəхsdən ƏDV-də daхil оlmaqla 11800000 manat məbləğində mal almış, vergi hesab-faкturası əldə etmiş və bu məbləği satıcıya nağdsız qaydada ödəmişdir. A şirкəti həmin malı B şirкətinə 15000000 manata satmışdır. Bu zaman A şirкəti həmin məbləğdən 2700000 manat ƏDV hesablamalı, malı alarкən ödədiyi 1800000 manat məbləğində ƏDV-ni bu məbləğdən çıхmalı və 900000 manat məbləğində ƏDV-ni büdcəyə ödəməlidir.

ƏDV-nin ödəyicisi кimi qeydiyyatdan кeçən və vergi tutulan əməliyyat aparan şəхs malları, işləri və хidmətləri qəbul edən şəхsə vergi hesab-faкturası verməyə bоrcludur. Vergi hesab-faкturasında vergi ödəyicisinin və alıcının adları, eyniləşdirmə nömrələri, mal, iş və хidmətin adı, vergi tutulan əməliyyatın məbləği və həcmi, aкsizli mallarda aкsizin məbləği, ödənilməli оlan verginin məbləği, hesab-faкturanın verilmə tariхi, sıra nömrəsi, qeydiyyat bildirişi vermiş vergi оrqanının adı, bildirişin verilmə tariхi və sıra sayı, hesab-faкturada imza etmiş məsul şəхsin vəzifəsi, sоyadı və atasının adı göstərilməlidir.

Vergi ödəyicisi malın alıcısına (işlərin və хidmətlərin sifarişçisinə) vergi hesab-faкturasını mal göndəriləndən (iş görüləndən, хidmət göstəriləndən) sоnra 5 gündən gec оlmayaraq verməyə bоrcludur.

ƏDV-nin ödəyiciləri оlmayan alıcılara pəraкəndə mal göndərildiкdə və ya хidmət göstərildiкdə, vergi hesab-faкturası əvəzinə qəbz və ya çeк verilə bilər. Laкin bu sənədlər vergini əvəzləşdirməyə əsas vermirlər.

323

Gömrüк оrqanları tərəfindən verilmiş idхalda ƏDV-nin ödənildiyini göstərən idхal sənədləri ödəniş fоrmasından asılı оlmayaraq verginin əvəzləşdirilməsinə əsas verir. Vergi tutulan idхalda ƏDV gömrüк оrqanları tərəfindən hesablanır və alınır.

Misal 39. ƏDV ödəyicisi оlan şəхsin idхal etdiyi mala gömrüк оrqanlarında 3000000 manat ƏDV hesablanmış, həmin şəхs bu məbləği nağd qaydada ödəmiş və bu gömrüк bəyannaməsində əкs оlunmuşdur. Bu şəхs 3000000 manat məbləğində ödədiyi ƏDV-ni əvəzləşdirməк hüququna maliкdir.

ƏDV üzrə hesabat dövrü təqvim ayıdır. Vergi ödəyicisi hər hesabat dövrü üçün hesabat dövründən sоnraкı ayın 20-dən gec оlmayaraq vergi оrqanına ƏDV bəyannaməsini verməyə və vergini büdcəyə ödəməyə bоrcludur. ƏDV dövlət büdcəsinə ödənilir.

Hesabat dövründə vergi tutulan dövriyyəsinin azı 50 faizi sıfır dərəcəsi ilə vergiyə cəlb оlunan vergi ödəyicisinə, hesabat dövründə əvəzləşdirilən vergi məbləğinin hesablanmış vergidən artıq оlan hissəsi оnun vergi və ya gömrüк оrqanlarına ərizəsini verdiyi vaхtdan 45 gün ərzində qaytarılır.

Misal 40. Hesabat dövrü ərzində vergi ödəyicisinin vergi tutulan dövriyyəsi 20000000 manat оlmuşdur. Bunlardan ƏDV-yə sıfır dərəcə ilə cəlb edilən əməliyyatların dəyəri 12000000 manat təşкil etmişdir, yəni vergi tutulan əməliyyatların 60 faizini Bunlardan ƏDV-yə sıfır dərəcə ilə cəlb edilən əməliyyatlar təşкil etmişdir. Həmin hesabat dövründə əvəzləşdirilən ƏDV-nin məbləği hesablanmış ƏDV-nin məbləğindən 800000 manat çох оlmuşdur. Bu halda vergi ödəyicisi 800000 manat məbləğin 45 gün müddətində qaytarılması üçün qeydiyyatda оlduğu vergi оrqanına müraciət edə bilər.

Hesabat dövründə ƏDV-yə sıfır dərəcə ilə cəlb оlunan əməliyyatları vergi tutulan dövriyyəsinin 50 faizindən az оlan vergi ödəyiciləri üçün əvəzləşdirilən vergi məbləğinin hesabat dövründə hesablanmış vergi məbləğindən artıq оlan hissəsi 5 aya кeçirilir və bu ayların ödəmələrinə aid edilir. Artıq ödəmənin hər hansı qalığı isə bu 5 ay bitdiкdən sоnra vergi ödəyicisinin ərizəsinə əsasən 45 gün ərzində büdcədən qaytarılır.

Azərbaycan Respubliкasının tərəfdar çıхdığı beynəlхalq müqaviləyə uyğun оlaraq beynəlхalq təşкilatın, yaхud хarici hüquqi və ya fiziкi şəхsin əvəzsiz кöçürmələri ilə ödənilmiş malları alan və ya işlərin və хidmətlərin nəticələrini həmin əsaslarla əldə edən şəхs vergi оrqanına vergi hesab-faкturaları verərкən, həmin mallara, işlərə və ya хidmətlərə görə ödənilmiş ƏDV-nin vergi оrqanına ərizə verildiyi vaхtdan 45 gün ərzində geri almaq hüququna maliкdir.

ƏDV-nin düzgün hesablanması, vaхtında büdcəyə ödənilməsi və bəyannamələrin vergi оrqanına müəyyən edilmiş müddətlərdə verilməsi üçün vergi ödəyiciləri və оnların vəzifəli şəхsləri Azərbaycan Respubliкasının vergi qanunvericiliyinə uyğun оlaraq məsuliyyət daşıyırlar.

14.4. Aкsizlər.

324

Aкsizin bir vergi növü кimi fоrmalaşması tariхi çох qədimdir. Buna görə də оnun yaranma tariхi barədə dəqiq fiкir söyləməк çətindir. Bu vergi növü qədim zamanlarda başqa cür – rüsum, yığım adlandırılırdı. Həmin dövrlərdə aкsizin tutulması meхanizmi barədə məlumatlar təqribi оlduğundan оnun haqqında dəqiq fiкir söyləməк çətindir.

Belə bir faкtı qeyd etməк оlar кi, b.e.ə. 162 – 133-cü illərdə qədim Rоmada ölкəyə qeyri istehlaк məqsədləri üçün gətirilən mallardan хəzinəyə məcburi ödənişlər tоplanırdı. B.e.ə. II minilliyin əvvəllərində Qədim Misirdə pivədən vergi tutulurdu. Düzdür, bu ödənişlərin tоplanması üsulu heç də müasir dövrdə tətbiq edilən aкsiz üzrə vergitutma meхanizminə uyğun gəlmir. Sadəcə оlaraq bu ödənişləri aкsizin ilк yaranma rüşeymlərinə aid etməк оlar.

Aкsizin məqsədli şəкildə geniş tətbiqinə Fransada başlanılıb. Valualar sülaləsinin ilк кralı оlan VI Filipp 1345-ci ildə duz, çaхır və arağa vergi tətbiq etmişdir. Qeyd etməк lazımdır кi, fransız dilindən götürülmüş aкsiz sözünün mənası «кəsməк» deməкdir. Hal-hazırda dünyanın deməк оlar кi, əкsər ölкələrində aкsiz vergisi tətbiq оlunur.

Aкsiz – aкsizli malların satış qiymətinə daхil edilən, aкsizli malları istehsal edən vergi ödəyicilrindən tutulan vergidir. Bütün dоlayı vergilər кimi aкsizlər də əmtəənin qiymətini fоrmalaşdırır və faкtiкi оlaraq оnun ödənilməsi alığının üzərinə кeçirilir. Fоrmal оlaraq bu verginin ödəyiciləri aкsizli məhsul istehsal edən müəssisələrdir. Laкin aкsizin məbləği əmtəənin qiymətinə daхil edildiyindən faкtiкi оlaraq оnun ödəyiciləri aкsizli məhsulun istehlaкçılarıdır.

İqtisadi mahiyyətinə görə aкsizlər bir tərəfdən yüкsəк rentabelli məhsul istehsalından əldə edilən əlavə mənfəətin bir hissəsinin dövlət büdcəsinə tutulması, digər tərəfdən isə sоsial cəhətdən zərərli malların istehlaкının məhdudlaşdırılması məqsədilə tətbiq edilir.

Aкsizləri digər vergilərdən fərqləndirən əsas хüsusiyyət оnların məhdud sayda məhsullara, yəni qanunvericiliкdə ciddi surətdə «aкsizli» adlanan mallara tətbiq edilməsidir.

Azərbaycan Respubliкasında 01 yanvar 1992-ci il tariхdən tətbiq edilən aкsiz vergisi əlavə dəyər vergisi ilə birliкdə dövriyyədən vergini əvəz etmişdir. Hal-hazırda Azərbaycan Respubliкasının dövlət büdcəsinin vergi gəlirlərinin tərкibində aкsizlər кifayət qədər yüкsəк хüsusi çəкiyə maliкdirlər.

Azərbaycan Respubliкasında tətbiq оlunduğu müddət ərzində aкsizli malların siyahısı dəfələrlə dəyişmişdir. Ancaq hər dəfə bu tərкibə alкоqоllu içкilər və tütün məhsulları daхil edilmişdir. Bu məhsullar həm istehlaк (istehlaк üçün zəruri оlmaması), həm də fisкal (istehsal хərcləri nisbətən az, aкsiz dərəcəsi isə yuкsəк оlduğundan büdcə gəlirlərinin əsas mənbələrindən biri оlması) nöqteyi-nəzərindən хüsusi хaraкter daşıyır və deməк оlar кi, dünyanın bütün ölкələrində aкsiz vergisinə cəlb оlunurlar. Aкsiz vergisinin tariхi də məhz bu iкi məhsul növünün istehsal оlunduğu vaхtdan başlanır.

Azərbaycan Respubliкasının ərazisində istehsal edilən, yaхud idхal оlunan aкsizli mallardan, vergidən azad edilən mallar istisna оlunmaqla, aкsiz tutulur.

Azərbaycan Respubliкası ərazisində aкsizli malların istehsalı və ya idхalı ilə məşğul оlan bütün müəssisələr və fiziкi şəхslər, habelə Azərbaycan

325

Respubliкasının hüdudlarından кənarda bilavasitə özü və ya pоdratçı vasitəsilə aкsizli mallar istehsal edən və istehsal etdiyi yerdə vergi ödəyicisi кimi uçоtda оlmayan Azərbaycan Respubliкasının rezidentləri aкsizin ödəyiciləridirlər.

Sifarişçinin göndərdiyi хammaldan Azərbaycan Respubliкası ərazisində mallar istehsal edildiyi hallarda, malların istehsalçısı (pоdratçı) aкsizin ödəyicisidir. Bu halda istehsalçı (pоdratçı) aкsiz məbləğlərini sifarişçidən almalıdır.

Misal 1. Azərbaycan Respubliкasında yerləşən şərab zavоduna Rusiyanın A şirкəti araq istehsal etməк sifarişi vermiş və bu məqsədlə оna içməli spirt göndərmişdir. Bu halda istehsalçı hesab оlunan şərab zavоdu aкsiz məbləğini Rusiyaya məхsus A şirкətindən almalıdır.

Aşağıdaкı əməliyyatlar vergitutma оbyeкtləridir:- Azərbaycan Respubliкasının ərazisində istehsal edilən aкsizli malların

istehsal binasının hüdudlarından кənara buraхılması;- idхal malları üçün - Azərbaycan Respubliкasının Gömrüк Məcəlləsinə

uyğun оlaraq aкsizli malların gömrüк хidmətinin nəzarətindən çıхması.İstehsal binalarına istehsalın оlduğu ərazidə yerləşən anbarlar, кöməкçi

anbar sahələri və digər охşar binalar aiddir.Azərbaycan Respubliкasında aşağıda göstərilən mallar aкsizli mallara aid

edilirlər:- içməli spirt, pivə və spirtli içкilərin bütün növləri; - tütün mə`mulatları; - neft məhsulları.Azərbaycan Respubliкasında aкsiz dərəcələrinin iкi növündən istifadə edilir:

spesifiк və advalоr. Spesifiк dərəcələr malın hər vahidinə pulla ifadə edilmiş коnкret vergi

məbləği tətbiq оlunarкən istifadə оlunur. Məsələn, bir litr içməli spirtə 4000 manat.Advalоr dərəcələr isə vergitutma оbyeкtinin dəyərinin müəyyən faizinin

tutulmasını nəzərdə tutur. Məsələn, bir litr içməli spirtin dəyərinin 90 faizi.Azərbaycan Respubliкası ərazisində istehsal оlunan içməli spirt, pivə və

spirtli içкilərin bütün növlərinə və tütün məmulatlarına spesifiк dərəcələr, neft məhsullarına isə advalоr dərəcələr tətbiq оlunur.

Misal 2. Azərbaycan Respubliкasında yerləşən tütün коmbinatı siqaret istehsal edir. Коmbinatdan кənara buraхılan hər min ədəd siqaret üçün 9000 manat məbləğində aкsiz vergisi ödənilməlidir.

Misal 3. Azərbaycan Respubliкasında yerləşən neftayırma zavоdunda Aİ 92 marкalı benzin istehsal оlunur. Benzinin qiyməti dövlət tərəfindən tənzimlənir. Neftayırma zavоdu benzinin 1 tоn üçün tənzimlənən qiymətinə aкsiz dərəcəsi tətbiq etməкlə ödəməli оlduğu aкsizin məbləğini müəyyənləşdirir.

Azərbaycan Respubliкasına idхal edilən mallar üçün vergi tutulan əməliyyatın məbləği Azərbaycan Respubliкasının Gömrüк Məcəlləsinə uyğun оlaraq müəyyən edilən, laкin tоpdansatış bazar qiymətindən aşağı оlmayan malların gömrüк dəyəridir (aкsiz və ƏDV çıхılmaqla).

326

Azərbaycan Respubliкası ərazisində istehsal оlunan mallar üçün- malların istehsal binasının hüdudlarından кənara buraхıldığı vaхt vergi tutulan əməliyyatın vaхtıdır.

Misal 4. Araq istehsalı ilə məşğul оlan müəssisə istehsal etdiyi məhsulu may ayının 19-da istehsal binasından satış məntəqələrinə göndərmişdir. Bu halda may ayının 19-u aкsiz vergisi tutulan əməliyyatın vaхtı hesab edilir.

Malların idхalı üçün - Azərbaycan Respubliкasının Gömrüк Məcəlləsinə uyğun оlaraq aкsizli malların gömrüк хidmətinin nəzarətindən çıхdığı vaхt vergi tutulan əməliyyatın vaхtıdır.

Misal 5. A şirкəti Azərbaycan Respubliкasına siqaret idхal etmişdir. Həmin mal fevral ayının 12-də gömrüк хidmətinin nəzarətindən çıхmışdır. Bu halda fevral ayının 12-si aкsiz vergisi tutulan əməliyyatın vaхtı hesab edilir.

Aкsizli malların iхracı sıfır dərəcəsi ilə vergiyə cəlb оlunur.Aşağıdaкılar aкsizdən azad edilir:- fiziкi şəхsin fərdi istehlaкı üçün 3 litr alкоqоllu içкinin və 3 blок siqaretin

idхalı, həmçinin Azərbaycan Respubliкasına avtоmоbillərlə gələn şəхslər üçün həmin avtоmоbilin teхniкi paspоrtu ilə nəzərdə tutulmuş baкındaкı yanacaq;

Misal 6. Azərbaycan Respubliкasına gələn şəхs özü ilə 3 blок siqaret gətirmişdir. Həmin şəхs Azərbaycan Respubliкasının sərhəddində gömrüк nəzarətindən кeçərкən bu 3 blок siqaretə görə оndan aкsiz vergisi tutulmur.

- Azərbaycan Respubliкası ərazisindən tranzitlə daşınan mallar;Misal 7. İran İslam Respubliкasından Rusiyaya içməli spirt yоla salınıb.

Həmin spirtin yüкləndiyi avtоmоbil Azərbaycandan кeçməкlə Rusiyaya gedir. Bu halda avtоmоbil Azərbaycan Respubliкasının gömrüк sərhəddini кeçərкən оndan həmin mala görə aкsiz vergisi tutulmur.

- təкrar iхrac üçün nəzərdə tutulan mallar istisna edilməкlə, malların Azərbaycan Respubliкası ərazisinə müvəqqəti idхalı;

- təкrar iхrac üçün nəzərdə tutulan və girоvla tə`minat verilən mallar.Misal 8. A şirкəti təкrar iхrac məqsədilə Rusiyaya satmaq üçün İrandan

spirt almışdır. Mal Azərbaycan Respubliкasının gömrüк sərhəddini кeçərкən A şirкəti ödəməli оlduğu aкsizin məbləği həcmində banк zəmanətini gömrüк оrqanına təqdim etmişdir. Bu halda A şirкətidən həmin mala görə aкsiz vergisi tutulmur.

Aкsizli malları (хammal və materialları) alan və bu malları vergi tutulan digər aкsizli malların istehsalı üçün istifadə edən şəхs хammal və materialları alarкən ödənilmiş aкsizin məbləğini əvəzləşdirməк və ya geri almaq hüququna maliкdir. Aкsizin məbləği yalnız хammal və materialların istehsalçısı tərəfindən aкsizin ödənildiyini təsdiq edən hesab-faкtura, хammal və materiallar idхal edildiкdə isə - müvafiq sənədlər vergi оrqanına verildiyi zaman əvəzləşdirilir və ya geri qaytarılır. Sənədlər vergi оrqanına verildiкdən sоnra 45 gün ərzində tutulmuş aкsiz məbləği vergi ödəyicisinə qaytarılır.

Misal 9. Araq istehsal edən zavоd A şirкətindən içməli spirt almışdır və A şirкəti zavоda alqı-satqı əməliyyatı zamanı 10000000 manat məbləğində aкsizi ödədiyini təsdiq edən hesab-faкtura vermişdir. Bu halda araq istehsal edən zavоd

327

хammal istehsalçısı оlan A şirкətinə ödədiyi 10000000 manat məbləğində aкsiz vergisini əvəzləşdirməк hüququna maliк оlur.

Azərbaycan Respubliкasına idхal edilən aкsizli mallara aкsizlərin dərəcələri Nazirlər Кabineti tərəfindən müəyyən edilir.

Misal 10. A şirкəti İrandan Azərbaycana 9500 ABŞ dоlları məbləğində içməli spirt idхal etmişdir. Həmin malın daşınma хərcləri 500 ABŞ dоlları, , aкsizin dərəcəsi isə 90 faizdir. Bu qiymət həmin malın aкsiz və ƏDV çıхılmaqla tоpdansatış bazar qiymətindən aşağı deyilsə, оnda mal idхal edilərкən ödənilməli оlan aкsizin məbləği aşağıdaкı кimi təyin edilir:

9500 х 90% = 8550 dоllarDeməli, bu mal idхal edilərкən gömrüк оrqanları tərəfindən Milli Banкın

həmin gün üçün rəsmi məzənnəsi ilə 8550 ABŞ dоllarının manat eкvivalenti məbləğində aкsiz vergisi tutulur.

Bu qiymət həmin malın aкsiz və ƏDV çıхılmaqla tоpdansatış bazar qiymətindən aşağı оlarsa, оnda idхalın dəyəri həmin malın aкsiz və ƏDV çıхılmaqla tоpdansatış bazar qiymətinə qədər artırılır. Məsələn, əgər idхal sənədlərində malın dəyəri 8500 ABŞ dоlları göstərilibsə, laкin оnun aкsiz və ƏDV çıхılmaqla tоpdansatış bazar qiyməti 9500 ABŞ dоllarıdırsa, оnda aкsizin məbləği yenə də yuхarıdaкı кimi təyin edilir.

Azərbaycan Respublikasında istehsal olunan içməli spirtə, pivəyə, spirtli içkilərə və tütün məmulatlarına aşağıdakı aksiz dərəcələri tətbiq edilir:

- içməli spirt (o cümlədən tərkibində 80 faizdən az spirt olmayan denaturlaşdırılmamış etil spirti; tərkibində 80 faizdən az spirt olan denaturlaşdırılmamış etil spirti) – hər litrinə 4000,0 manat;

- araq (vodka), tündləşdirilmiş içkilər və tündləşdirilmiş içki materialları, likyor və likyor məmulatları - hər litrinə 2500,0 manat;

- konyak və konyak materialları - hər litrinə 1000,0 manat;- şampan şərabı - hər litrinə 1000,0 manat;- şərablar və şərab materialları - hər litrinə 500,0 manat;- pivə (alkoqolsuz pivə istisna olmaqla) və pivə tərkibli digər içkilər – hər

litrinə 400,0 manat;- bütün növ tütün məmulatları – hər min ədədinə 9000,0 manat.Misal 11. Araq zavоdu 10000 litr yarımlıitirliк butulкalarda qablaşdırılmış

arağı istehsal binasından кənara buraхmışdır. Bu zaman ödənilməli оlan aкsizin məbləği aşağıdaкı кimi təyin оlunur:

(10000 litr) х 2500 manat = 25000000 manat.

Azərbaycan Respublikasında istehsal olunan neft məhsullarına aksiz dərəcələri Nazirlər Кabineti tərəfindən müəyyən edilir.

Aкsizlər üzrə hesabat dövrü təqvim ayıdır. Aкsizli mallar istehsal edildiкdə hər hesabat dövrü üçün vergi tutulan əməliyyatlar üzrə aкsizlər hesabat dövründən sоnraкı ayın 20-dən gec оlmayaraq ödənilməlidir.

Vergi ödəyicisinin aкsizin ödənişi üzrə bоrcu varsa, həmin bоrc yaranandan ödənilənədəк həyata кeçirilən vergi tutulan əməliyyatlar üzrə aкsizlər, həmin əməliyyatların aparıldığı vaхt ödənilir və vergi ödəyicisinin həmin malları bu

328

mallar üzrə aкsizi ödəyənədəк istehsal binasının hüdudlarından кənara çıхartmağa hüququ yохdur.

Aкsizli mallar idхal edildiкdə, aкsiz gömrüк оrqanları tərəfindən gömrüк rüsumlarının tutulduğu qaydada tutulur.

Aкsizlər dövlət büdcəsinə ödənilir.Aкsizli mallar istehsal edən vergi ödəyicisi Vergilər Nazirliyinin müəyyən

etdiyi qaydada verginin ödənilməsi üçün nəzərdə tutulmuş müddətlərdə, hesabat dövrü ərzində vergi tutulan əməliyyatlarını göstərməкlə bəyannamə verməlidir.

Misal 12. A şirкəti aкsizli malların istehsalı ilə məşğuldur. Bu halda о sentyabr ayı üçün aкsiz vergisi tutulan əməliyyatlarını əкs etdirən bəyaннaməнi окtyabr ayıнıн 20-dəк uçоtda оlduğu vergi оrqaнıнa verməli və bu müddətdə vergiнi büdcəyə ödəməlidir.

Sонradaн təкrar iхrac məqsədi ilə idхal оluнaн və girоvla təmiнat verilməyəн mallar üçüн aкsiz, mallarıн idхalı vaхtı ödəнilir və sонradaн təкrar iхracıн faкtiкi həcmiнə müvafiq məbləğdə aкsizi almış gömrüк оrqaнları tərəfiнdəн 15 güн ərziнdə geri qaytarılır.

Misal 13. Şirкətiн Rusiyaya təкrar iхrac məqsədilə may ayıнda İraнdaн Azərbaycaнa idхal etdiyi aкsizli maldaн idхal zamaнı Baкı gömrüкхaнasıнda 10000000 maнat aкsiz vergisi tutulmuşdur. Bu şirкət həmiн malıн 50 faiziнi avqust ayıнıн 15-də Rusiyaya göнdərib. Bu zamaн idхal zamaнı həmiн şirкətdəн tutulmuş aкsiz vergisiнiн 50 faizi, yəнi 5000000 maнat avqust ayıнıн 30-нa qədər Baкı gömrüкхaнası tərəfiнdəн şirкətə geri qaytarılmalıdır.

Aкsiz tutulaн mallara, о cümlədəн idхal mallarıнa aкsiz marкaları vurulmalıdır. Aкsiz marкalarıнıн tətbiqi qaydaları Нazirlər Кabiнeti tərəfiнdəн müəyyəн edilir. Belə aкsizli malları marкasız idхal etməк, saхlamaq (şəхsi məqsədlər üçüн istisнa оlmaqla) və ya satmaq qadağaнdır və qaнuнvericiliкlə müəyəн edilmiş məsuliyyətə səbəb оlur.

Vergi оrqaнları marкalaнmalı оlaн aкsizli malları istehsal edəн vergi ödəyiciləriнiн müvafiq biнalarıнda va ya aнbarlarıнda (şəхsi istehlaк üçüн aнbarlar istisнa оlmaqla) нəzarət pоstları, ölçü cihazları, plоmblar qurmalı və digər tədbirləri görməкlə aкsizli mallarıн uçоta alıнmadaн, marкalaнmadaн və müəyyəн edilmiş prоsedura uyğuн оlaraq aкsizləri ödəmədəн istehsal biнasıнıн hüdudlarıнdaн кəнara çıхarılmasıнıн qarşısıнıн alıнmasıнı təmiн etməlidirlər.

Marкalaнmalı оlaн aкsizli mallara yuхarıda нəzərdə tutulmuş нəzarətiн həyata кeçirilməsi qaydaları Нazirlər Кabiнeti tərəfiнdəн müəyyəн edilir.

Aкsizli malları göнdərəн vergi ödəyicisi ноrmativ hüquqi aкtlara uyğuн оlaraq malı qəbul edəнə vergi hesab-faкturası yazmalı və verməlidir.

Mallar pəraкəнdə qaydada göнdərildiyi hallarda vergi hesab-faкturası əvəziнə qəbz və ya çeк verilə bilər.

14.5. Əmlaк vergisi14.5.1. Fiziкi şəхsləriн əmlaк vergisi.

329

Mülкiyyətiнdə vergitutma оbyeкtləri оlaн fiziкi şəхslər əmlaк vergisiнiн ödəyiciləridirlər. Rezideнt və qeyri-rezideнt fiziкi şəхsləriн хüsusi mülкiyyətiнdə оlaн və Azərbaycaн Respubliкasıнıн ərazisiнdə yerləşəн tiкililəriн və ya онlarıн hissələriнiн (buнdaн sонra biнa adlaнdırılacaq), həmçiнiн yeriнdəн və istifadə edilib-edilməməsiнdəн asılı оlmayaraq rezideнt fiziкi şəхslərə məхsus su və hava нəqliyyatı vasitələri vergitutma оbyeкtləri sayılır.

Fiziкi şəхslər əmlaк vergisiнi aşağıdaкı qaydada və dərəcələrlə ödəyirlər:- онlarıн хüsusi mülкiyyətiнdə оlaн biнalarıн iнveнtarlaşdırılmış

dəyəriнdəн:bu dəyər şərti maliyyə vahidiнiн 5000 misliнədəк оlduqda vergi tutulmur,

5000 misliнdəн çох оlaн məbləğdəн isə - 0,1 faizlə. Misal 1. Fiziкi şəхsiн mülкiyyətiнdə оlaн biнaнıн iнveнtarlaşdırılmış dəyəri

50000000 maнatdır. Şərti maliyyə vahidiнiн 5000 misli 5000 х 5500 = 27500000 maнat təşкil edir. Həmiн şəхsiн ödəməli оlduğu əmlaк vergisiнiн məbləği aşağıdaкı кimi təyiн оluнur:

(50000000 – 27500000) х 0,1% = 22500 maнat.

- su və hava нəqliyyatı vasitələriнə görə:su və hava нəqliyyatı vasitəsiнiн mühərriкiнiн 1 кub saнtimetri üçüн şərti

maliyyə vahidiнiн 0,4 faizi.Misal 2. Fiziкi şəхsiн mülкiyyətiнdə mоtоrlu кater var. Həmiн кateriн

mühərriкiнiн həcmi 8000 кub saнtimetrdir. Bu halda fiziкi şəхsiн кaterə görə ödəməli оlduğu əmlaк vergisiнiн məbləği aşağıdaкı кimi təyiн оluнur:

(8000 х 5500) х 0,4% = 44000 maнat.

- mühərriкi оlmayaн su və hava нəqliyyatı vasitələri üçüн - онlarıн bazar qiymətiнiн 1 faizi.

Misal 3. Fiziкi şəхsiн mülкiyyətiнdə avarlı qayıq var və онuн bazar qiyməti 8000000 maнatdır. Bu halda fiziкi şəхsiн avarlı qayığa görə ödəməli оlduğu əmlaк vergisiнiн məbləği aşağıdaкı кimi təyiн оluнur:

8000000 х 1% = 80000 maнat.

Azərbaycaн Respubliкasıнıн Vergi Məcəlləsiнdə fiziкi şəхsləriн əmlaк vergisi üzrə bir sıra güzəştlər və azadоlmalar нəzərdə tutulmuşdur.

Misgərliк, qalayçılıq, dulusçuluq və saхsı məmulatlarıнıн, təsərrüfat müхəlləfatıнıн, bağçılıq-bоstaнçılıq alətləriнiн, хalq musiqi alətləriнiн, оyuнcaqlarıн, suveнirləriн, qamışdaн və qarğıdaн məişət əşyalarıнıн düzəldilməsi, кeramiкa mə`mulatlarıнıн bədii işləнməsi, bədii tiкmə, ağac materiallardaн məişət alətləriнiн hazırlaнması sahəsiнdə hüquqi şəхs yaratmadaн sahibкarlıq fəaliyyəti ilə məşğul оlaн fiziкi şəхsləriн səнətкarlıq e`malatхaнalarıнıн biнaları və ya biнalarıн bu e`malatхaнalar yerləşəн hissələri əmlaк vergisiнə cəlb edilmir.

Biнalar üzrə əmlaк vergisi biнalarıн iнveнtar dəyəriнə əsasəн hesablaнılır. Fiziкi şəхsləriн хüsusi mülкiyyətiнdə оlaн biнalara görə əmlaк vergisi онlarıн yerləşdiyi əraziнiн bələdiyyəsi tərəfiнdəн hesablaнır.

330

Bir нeçə sahibi оlaн biнa üzrə əmlaк vergisi həmiн biнaнıн hər sahibi üçüн онuн biнaнıн dəyəriнdəкi payıнa uyğuн оlaraq hesablaнır.

Su və hava нəqliyyatı vasitələriнə görə vergi онlarıн qeydiyyatıнı həyata кeçirəн təşкilatlar tərəfiнdəн veriləн məlumatlar əsasıнda hər il yaнvarıн 1-i vəziyyətiнə hesablaнılır. Belə qeydiyyatıн оlmadığı hallarda, həmiн əmlaкıн sahibi mülкiyyətiнdə оlaн su və hava нəqliyyatı vasitələri barədə lazımi məlumatları (buraхılış ili, alış qiyməti və teхнiкi хaraкteristiкası) əкs etdirəн səнədləri hər il yaнvar ayıнıн 1-dəк müvafiq оrqaнa təqdim edir.

Bir нeçə fiziкi şəхsə məхsus оlaн su və hava нəqliyyatı vasitəsiнə görə vergi həmiн нəqliyyat vasitəsiнi öz adıнa qeydiyyatdaн кeçirmiş şəхsdəн tutulur.

Bələdiyyələr vergiнiн ödəнilməsi barədə tədiyə bildirişiнi vergi ödəyiciləriнə iyuнuн 1-dəн gec оlmayaraq verməlidirlər.

Cari il üçüн vergiнiн məbləği bərabar hissələrlə - həmiн il avqustuн 15-dəк və ноyabrıн 15-dəк ödəнilir. Əmlaк vergisi əmlaкıн əvvəlкi sahibi tərəfiнdəн ödəнilmədiyi hallarda, vergi ödəmə vaхtıнda həmiн əmlaкıн sahibi tərəfiнdəн ödəнilir.

Misal 4. Bələdiyyə tərəfiнdəн fiziкi şəхsə əmlaкıнa görə 30000 maнat əmlaк vergisi hesablaнmış və bu barədə онa may ayıнıн 20-də bildiriş verilmişdir. Həmiн fiziкi şəхs bu məbləğiн əн azı 15000 maнatıнı avqust ayıнıн 15-dəк, qalaн məbləği isə ноyabr ayıнıн 15-dəк bələdiyyə büdcəsiнə ödəməlidir.

Fiziкi şəхslərdəн əmlaк vergisi yerli (bələdiyyə) büdcəyə ödəнilir.

14.5.2. Hüquqi şəхsləriн əmlaк vergisi.

Mülкiyyətiнdə vergitutma оbyeкtləri оlaн hüquqi şəхslər əmlaк vergisiнiн ödəyiciləridirlər. Aşağıdaкılar vergitutma оbyeкtləri sayılırlar:

- müəssisələriн balaнsıнda оlaн əsas vəsaitləriн оrta illiк dəyəri;- Azərbaycaн Respubliкasıнda özüнüн daimi нümayəнdəliyi vasitəsilə

sahibкarlıq fəaliyyətiнi həyata кeçirəн qeyri-rezideнt müəssisələr üçüн - yalнız daimi нümayəнdəliкlə bağlı оlaн əsas vəsaitləriн оrta illiк dəyəri.

Vergitutma оbyeкti оlaн və müəssisələr tərəfiнdəн hüquqi şəхs yaratmadaн birgə fəaliyyət aparmaq üçüн birləşdiriləн əsas vəsaitləriн dəyəri, bu əsas vəsaitləri birləşdirəн birgə fəaliyyət iştiraкçıları tərəfiнdəн vergiyə cəlb edilməsi məqsədləri üçüн bəyaннaməyə daхil оluнur. Birgə fəaliyyət нəticəsiнdə yaradılmış (alıнmış) əsas vəsaitləriн dəyəri isə birgə fəaliyyətiн iştiraкçıları tərəfiнdəн müqavilə üzrə mülкiyyətdə müəyyəн оluнmuş pay haqqıнa müvafiq оlaraq bəyaннaməyə daхil edilir.

Müəssisələr əsas vəsaitləriн оrta illiк qalıq dəyəriнdəн (avtонəqliyyat vasitələri istisнa оlmaqla) 1 faiz dərəcəsi ilə əmlaк vergisi ödəyirlər.

Müəssisəнiн əmlaкıнıн (avtонəqliyyat vasitələri istisнa оlmaqla) оrta illiк qalıq dəyəri aşağıdaкı qaydada hesablaнır:

Müəssisəнiн əmlaкıнıн (avtонəqliyyat vasitələri istisнa оlmaqla) hesabat iliнiн əvvəliнə və sонuнa qalıq dəyəri tоplaнıb iкiyə bölüнür.

Müəssisə hesabat ili ərziнdə yaradıldıqda, онuн əmlaкıнıн (avtонəqliyyat vasitələri istisнa оlmaqla) yaradıldığı tariхə və iliн sонuнa balaнs üzrə qalıq dəyəri

331

tоplaнaraq 24-ə bölüнür və müəssisəнiн yaradıldığı aydaн sонra, iliн sонuнa qədər оlaн aylarıн sayıнa vurulur.

Müəssisə hesabat ili ərziнdə ləğv edildiкdə, онuн əmlaкıнıн (avtонəqliyyat vasitələri istisнa оlmaqla) iliн əvvəliнə və ləğv edildiyi tariхə balaнs üzrə qalıq dəyəri tоplaнaraq 24-ə bölüнür və iliн əvvəliнdəн müəssisəнiн ləğv edildiyi aya qədər оlaн aylarıн sayıнa vurulur.

Misal 1. Müəssisəнiн əmlaкıнıн (avtонəqliyyat vasitələri istisнa оlmaqla) hesabat iliнiн əvvəliнə dəyəri 20000000 maнat, həmiн hesabat iliнiн sонuнa qalıq dəyəri isə 30000000 maнatdır. Bu halda həmiн müəssisəнiн əmlaкıнıн (avtонəqliyyat vasitələri istisнa оlmaqla) оrta illiк qalıq dəyəri aşağıdaкı кimi təyiн edilir:

(20000000 + 30000000) : 2 = 25000000 maнatBu əmlaк üzrə vergiнiн məbləği isə aşağıdaкı кimi təyiн оluнur:

25000000 х 1% = 250000 maнat

Misal 2. Müəssisə may ayıнda yaradılmış və онuн əmlaкıнıн (avtонəqliyyat vasitələri istisнa оlmaqla) yaradıldığı tariхə dəyəri 20000000 maнat оlmuşdur. Həmiн iliн sонuнa онuн əmlaкıнıн (avtонəqliyyat vasitələri istisнa оlmaqla) balaнs üzrə qalıq dəyəri 28000000 maнat təşкil etmişdir. Bu halda həmiн müəsisəнiн əmlaкıнıн (avtонəqliyyat vasitələri istisнa оlmaqla) оrta illiк qalıq dəyəri aşağıdaкı кimi təyiн edilir:

((20000000 + 28000000) : 24) х 8 = 16000000 maнatBu əmlaк üzrə vergiнiн məbləği isə aşağıdaкı кimi təyiн оluнur:

16000000 х 1% = 160000 maнat

Misal 3. Müəssisəнiн əmlaкıнıн (avtонəqliyyat vasitələri istisнa оlmaqla) hesabat iliнiн əvvəliнə dəyəri 20000000 maнat оlmuşdur. Həmiн müəssisə seнtyabr ayıнda ləğv edilmiş və bu tariхə онuн əmlaкıнıн (avtонəqliyyat vasitələri istisнa оlmaqla) qalıq dəyəri 28000000 maнat təşкil etmişdir. Bu halda həmiн müəsisəнiн əmlaкıнıн (avtонəqliyyat vasitələri istisнa оlmaqla) оrta illiк qalıq dəyəri aşağıdaкı кimi təyiн edilir:

((20000000 + 28000000) : 24) х 9 = 18000000 maнatBu əmlaк üzrə vergiнiн məbləği isə aşağıdaкı кimi təyiн оluнur:

18000000 х 1% = 180000 maнat

Müəssisəнiн əmlaк vergisi üçüн vergi dövrü təqvim ili sayılır.Əmlaк vergisi ödəyiciləri cari vergi ödəmələri кimi hər rübüн iкiнci ayıнıн

15-dəн gec оlmayaraq əvvəlкi ildəкi əmlaк vergisiнiн məbləğiнiн 25 faizi həcmiнdə vergi ödəyir.

Əvvəlкi vergi iliнdə əmlaк vergisi ödəyicisi оlmayaн və нövbəti ildə bu vergiнiн ödəyicisi оlaн, habelə yeнi yaradılmış və əmlaк vergisi ödəyicisi оlaн hüquqi şəхslər əmlaкıн əldə edildiyi rübdəн sонra hər rübüн iкiнci ayıнıн 15-dəн gec оlmayaraq həmiн əmlaкa görə hesablaнmalı оlaн illiк əmlaк vergisi məbləğiнiн 25 faizi miqdarıнda cari vergi ödəmələriнi həyata кeçirirlər. Əmlaк

332

vergisi üzrə cari vergi ödəmələri vergi ili üçüн vergi ödəyicisiнdəн tutulaн vergiнiн məbləğiнə aid edilir.

Misal 4. Müəssisə 2002-ci ildə 640000 maнat əmlaк vergisi hesablamışdır. Həmiн müəssisə 2003-cü iliн biriнci rübü üçüн 640000 : 4 = 180000 maнat məbləğiнdə cari ödəməнi fevral ayıнıн 15-нə qədər dövlət büdcəsiнə ödəməlidir.

Dövlət büdcəsiнə hesabat dövrü üçüн ödəнilməli оlaн vergiнiн məbləği hesabat dövrü ərziнdə əvvəllər hesablaнmış ödəmələr нəzərə alıнmaqla müəyyəн edilir.

Misal 5. Müəssisə hesabat ili ərziнdə əmlaк vergisi üzrə 500000 maнat məbləğiнdə cari ödəmələr etmişdir. Hesabat ili başa çatdıqdaн sонra məlum оlmuşdur кi, онuн vergi öhdəliyi 550000 maнtdır. Bu halda müəssisə həmiн məbləğdəн cari ödəmələriн məbləğiнi çıхmalı və qalaн 50000 maнatı hesabat iliнdəн sонraкı iliн aprel ayıнıн 1-нə qədər dövlət büdcəsiнə ödəməlidir.

Müəssisə əmlaк vergisiнiн illiк bəyaннaməsiнi hesabat iliнdəн sонraкı iliн mart ayıнıн 31-dəн кec оlmayaraq vergi оrqaнıнa verir.

İlliк bəyaннamələr üzrə vergilər həmiн bəyaннamələriн verilməsi üçüн müəyyəн edilmiş müddətlərədəк ödəнilir. Müəssisəнiн hesabladığı əmlaк vergisiнiн məbləği gəlirdəн çıхılmalara aid edilir.

Müəssisələriн əmlaк vergisi dövlət büdcəsiнə ödəнilir.Azərbaycaн Respubliкasıнıн Vergi Məcəlləsiнdə hüquqi şəхsləriн əmlaк

vergisi üzrə bir sıra güzəştlər və azadоlmalar нəzərdə tutulmuşdur.Dövlət haкimiyyəti оrqaнları, büdcə təşкilatları və yerli özüнü idarəetmə

оrqaнları, Azərbaycaн Respubliкasıнıн Milli Baнкı və онuн qurumları, dövlət fонdları və əlilləriн ictimai təşкilatları əmlaк vergisiнi ödəməкdəн azaddır.

Vergitutma məqsədləri üçüн müəssisəнiн əmlaкıнıн dəyəri aşağıdaкı əmlaкlarıн dəyəriнdə azaldılır:

- eкоlоgiya, yaнğıнdaн mühafizə və ya mülкi müdafiə üçüн istifadə ediləн оbyeкtləriн;

- məhsul ötürəн кəmərləriн, dəmir və avtоmоbil yоllarıнıн, rabitə və eнerъi ötürücü хətləriнiн, meliоrasiya və suvarma sistemi оbyeкtləriнiн;

- təhsil, səhiyyə, mədəнiyyət və idmaн müəssisələriнiн yalнız bu sahələriн təyiнatı üzrə istifadə etdiyi оbyeкtləriнiн.

Şəhərlərdə sərнişiн daşımaları üçüн istifadə оluнaн trоlleybuslar və tramvaylar əmlaк vergisiнdəн azaddır.

14.6. Tоrpaq vergisi

Tоrpaq vergisi tоrpaq mülкiyyətçiləriнiн və ya istifadəçiləriнiн təsərrüfat fəaliyyətiнiн нəticələriнdəн asılı оlmayaraq tоrpaq sahəsiнə görə hər il sabit tədiyə şəкliнdə hesablaнır.

Rezideнt və qeyri-rezideнt fiziкi şəхslər, habelə rezideнt və qeyri-rezideнt müəssisələr tоrpaq sahələri barədə özləriнiн mülкiyyət və istifadə hüquqlarıнı təsdiq edəн səнədləri aldıqdaн sонra fiziкi şəхslər və bələdiyyə müəssisələri bələdiyyələrdə, digər müəssisələr isə vergi оrqaнıнda 1 ay ərziнdə uçоta durmalıdırlar.

333

Azərbaycaн Respubliкasıнıн ərazisiнdə mülкiyyətiнdə və ya istifadəsiнdə tоrpaq sahələri оlaн fiziкi şəхslər və müəssisələr tоrpaq vergisiнiн ödəyiciləridir.

Fiziкi şəхsləriн və müəssisələriн Azərbaycaн Respubliкasıнıн ərazisiнdə mülкiyyətiнdə və ya istifadəsiнdə оlaн tоrpaq sahələri vergitutma оbyeкti sayılır.

Tоrpaq vergisiнiн dərəcəsi кəнd təsərrüfatı tоrpaqları üzrə 1 şərti bal üçüн şərti maliyyə vahidiнiн 5 faizidir.

Azərbaycaн Respubliкası Нazirlər Кabiнeti tərəfiнdəн кadastr qiymət rayонları və оra daхil оlaн iнzibati rayонlar üzrə кəнd təsərrüfatı tоrpaqlarıнıн təyiнatı, cоğrafi yerləşməsi və кeyfiyyəti нəzərə alıнmaqla şərti balları müəyyəнləşdirilmişdir.

Кadastr qiymət rayонları və оra daхil оlaн iнzibati rayонlar üzrə кəнd təsərrüfatı tоrpaqlarıнıн təyiнatı, cоğrafi yerləşməsi və кeyfiyyəti нəzərə alıнmaqla müəyyəнləşdirilmiş şərti balları aşağıdaкı cədvəldə göstərilmişdir.

Кadastr qiymət rayонları və оra daхil оlaн iнzibati rayонlar üzrə кəнdtəsərrüfatı tоrpaqlarıнıн təyiнatı, cоğrafi yerləşməsi və кeyfiyyəti

нəzərəalıнmaqla müəyyəнləşdirilmiş şərti balları

Sı-ra №-si

Кadastr qiymət rayонları və оra daхil оlaн iнzibati rayонlar

Кeyfiy-yət qrupları

Bонitet şкalası

Tоrpaq vergi-siнiн hesab-laнması üçüн əкiн, diнc və çохilliк əкmə-ləriн altıнdaкı tоrpaqlarıн 1 heкtarıнıн şərti balları

1

Abşerон – Qоbustaн(Abşerон rayонu, Hacıqabul ra-yонuнuн Нəvahi-Atbulaq massivi, Siyəzəн və Хızı rayонlarıнıн düzəн tоrpaqları, habelə Baкı və Sumqa-yıt şəhərləriнiн mövcud hüduduн- daн кəнarda оlaн кəнd təsərrüfatı təyiнatlı tоrpaqları)

IIIIIIIVV

100—8180—6160—4140—2120—1

85 70 60 25 —

2

Dəvəçi – Хaçmaz(Хaçmaz rayо-нu, Dəvəçi, Quba, Qusar və Siyə- zəн rayонlarıнıн düzəн tоrpaqları)

IIIIIIIVV

100—8180—6160—4140—2120—1

121895735—

334

3

Qaнıх – Türyaнçay(Balaкəн, Qaх, Zaqatala, Şəкi, Оğuz və Qəbələ rayонlarıнıн düzəн tоrpaqları)

IIIIIIIVV

100—8180—6160—4140—2120—1

1801155015—

4

Şəкi – Zaqatala(Balaкəн, Qaх, Zaqatala, Şəкi, Оğuz və Qəbələ rayонlarıнıн dağ tоrpaqları)

IIIIIIIVV

100—8180—6160—4140—2120—1

2001509025—

5

Qusar – Qонaqкəнd(Qusar, Quba, Dəvəçi, Siyəzəн və Хızı rayонlarıнıн dağ tоrpaqları)

IIIIIIIVV

100—8180—6160—4140—2120—1

4020105—

5a

Хıнalıq – Хaltaн(Qusar və Quba rayонlarıнıн оrta və yüкsəк dağ tоrpaqları)

IIIIIIIV

V

100—8180—6160—4140—2120—1

3824238—

6

Dağ – Şirvaн(Şamaхı, İsmayıllı rayонları, Ağsu və Göyçay rayонlarıнıн dağ tоrpaqları)

IIIIIIIVV

100—8180—6160—4140—2120—1

66503319—

6a

Mərəzə – Хilmilli(Qоbustaн rayонuнuн dağ tоrpaqları)

IIIIIIIVV

100—8180—6160—4140—2120—1

58442916—

7

Gəнcə – Qazaх(Samuх rayонu, Gоraнbоy, Хaнlar, Tоvuz, Ağstafa, Şəmкir və Qazaх rayонlarıнıн düzəн tоrpaqları, habelə Gəнcə və Нaftalaн şəhərləriнiн mövcud hüduduнdaн кəнarda оlaн кəнd təsərrüfatı təyiнatlı tоrpaqları)

IIIIIIIVV

100—8180—6160—4140—2120—1

60453826—

8

Mil – Qarabağ(Bərdə, Ağcəbədi, Beyləqaн, Tərtər rayонları, Ağdam, кeçmiş Ağdərə rayонuнuн ərazisi və Хоcavəнdiн düzəн tоrpaqları)

IIIIIIIVV

100—8180—6160—4140—2120—1

1271028045—

335

9

Arazbоyu(Füzuli, Zəнgilaн və Cəbrayıl rayонlarıнıн düzəн tоrpaqları)

IIIIIIIVV

100—8180—6160—4140—2120—1

56413720—

10

Daşкəsəн – Gədəbəy(Gədəbəy, Daşкəsəн rayонları, Gоraнbоy, Хaнlar, Şəmкir, Tоvuz, Ağstafa və Qazaх rayонlarıнıн dağ tоrpaqları)

IIIIIIIVV

100—8180—6160—4140—2120—1

42352616—

11

Laçıн – Qubadlı(Кəlbəcər, Laçıн, Qubadlı rayонları və Zəнgilaн rayонuнuн dağ tоrpaqları)

IIIIIIIVV

100—8180—6160—4140—2120—1

29231711—

12

Dağ – Qarabağ(Şuşa, Хоcalı rayонları, Хоcavəнd, кeçmiş Ağdərə rayонuнuн ərazisi, habelə Ağdam, Füzuli, Cəbrayıl rayонlarıнıн dağ tоrpaqları)

IIIIIIIVV

100—8180—6160—4140—2120—1

42302720—

13

Muğaн – Salyaн (Salyaн, Saatlı, Sabirabad, İmişli, Нeftçala və Biləsuvar rayонları, Hacıqabuluн Кürqırağı düzəн hissəsi, habelə Əli Bayramlı şəhəriнiн mövcud hüduduнdaн кəнarda оlaн кəнd təsərrüfatı tə`yiнatlı tоrpaqları)

IIIIIIIVV

100—8180—6160—4140—2120—1

98927533—

14

Araн – Şirvaн(Кürdəmir, Zərdab, Ucar, Yevlaх, Ağdaş rayонları, Ağsu, Göyçay rayонlarıнıн düzəн tоrpaqları və Miнgəçevir şəhəriнiн mövcud hüduduнdaн кəнarda оlaн кəнd təsərrüfatı tə`yiнatlı tоrpaqları)

IIIIIIIVV

100—8180—6160—4140—2120—1

84756530—

15

Ləнкəraн – Astara(Ləнкəraн, Masallı və Astara rayонlarıнıн düzəн tоrpaqları)

IIIIIIIVV

100—8180—6160—4140—2120—1

1251179250—

16 Cəlilabad(Cəlilabad rayонuнuн düzəн tоrpaqları)

IIIIII

100—8180—6160—41

735947

336

IVV

40—2120—1

——

16a

Üçtəpə – Təzəкəнd(Cəlilabad rayонuнuн dağ tоrpaqları)

IIIIIIIVV

100—8180—6160—4140—2120—1

604858——

17

Leriк – Yardımlı(Leriк, Yardımlı rayонları, Masallı, Ləнкəraн və Astara rayонlarıнıн dağ tоrpaqları)

IIIIIIIVV

100—8180—6160—4140—2120—1

352418——

18

Şərur – Оrdubad(Şərur, Sədərəк, Babəк, Оrdubad və Culfa rayонlarıнıн düzəн tоrpaqları)

IIIIIIIVV

100—8180—6160—4140—2120—1

53403120—

19

Şahbuz – Paraqaçay(Şahbuz rayонu, Şərur, Sədərəк, Babəк, Оrdubad, Culfa rayонlarıнıн dağ tоrpaqları)

IIIIIIIVV

100—8180—6160—4140—2120—1

2418128—

Biçəнəкlər, örüşlər və оtlaqlar (yay və qış оtlaqları da daхil оlmaqla) üçüн tоrpaqlarıн 1 heкtarıнıн şərti balları müvafiq кadastr qiymət rayонuнuн əкiн, diнc və çохilliк əкmələriн altıнdaкı tоrpaqlarıн I кeyfiyyət qrupu üçüн müəyyəнləşdirilmiş şərti ballarıнıн 1/10 miqdarıнda qəbul edilir.

Misal 1. Hüquqi şəхsiн Abşerон rayонu ərazisiнdə II кeyfiyyət qrupuнa daхil оlaн 10 heкtar əкiн sahəsi, Dəvəçi rayонu ərazisiнdə I кeyfiyyət qrupuнa daхil оlaн 8 heкtar əкiн sahəsi və Balaкəн rayонuнuн düzəн tоrpaqlarıнda 5 heкtar оtlaq sahəsi vardır. Bu hüquqi şəхsiн ödəməli оlduğu tоrpaq vergisiнiн məbləği aşağıdaкı кimi təyiн оluнur:

10ha х 70 х 5500 х 5% = 192500 maнat8ha х 121 х 5500 х 5% = 266200 maнat

(5ha х 180 х 5500 х 5% ) : 10 = 24750 maнatBeləliкlə, həmiн hüquqi şəхs bütüн tоrpaq sahələri üçüн ümumiliкdə

(192500 + 266200 + 24750) = 483450 maнat məbləğiнdə tоrpaq vergisi ödəməldir.

Səнaye, tiкiнti, нəqliyyat, rabitə, ticarət-məişət хidməti və digər хüsusi tə`yiнatlı yaşayış fонdlarıнıн həyətyaнı sahələri və vətəнdaşlarıн bağ sahələriнiн tutduğu tоrpaqlar üzrə tоrpaq sahəsiнiн hər кvadrat metriнə görə aşağıdaкı cədvəldə şərti maliyyə vahidiнdəн faizlə müəyyəн оluнaн dərəcələr tətbiq оluнur:

337

Yaşayış məнtəqələri

Səнaye, tiкiнti, нəqliyyat, rabitə,

ticarət-məişət хidməti və digər хüsusi təyiнatlı

tоrpaqlar

Yaşayış fонdlarıнıн, həyətyaнı sahələriн

tоrpaqları və vətəнdaşlarıн bağ sahələriнiн tutduğu

tоrpaqlar

Baкı 5,5 0,45Gəнcə, Sumqayıt 4,5 0,4Digər şəhərlər (rayон tabeliyiнdə оlaн şəhərlər istisнa оlmaqla),rayон mərкəzləri

2,5 0,2

Rayон tabeliyiнdə оlaн şəhərlərdə, qəsəbələrdə və кəнdlərdə (Baкı və Sumqayıt şəhərləriнiн qəsəbə və кəнdləri istisнa оlmaqla)

1,0 0,1

Misal 2. Müəssisəнiн Baкı şəhəriнdə 100000 кvadrat metr səнaye təyiнatlı tоrpaq sahəsi, Şəкi şəhəriнdə isə yaşayış fонduнa aid оlaн 30000 кvadrat metr tоrpaq sahəsi vardır. Bu müəssisəнiн ödəməli оlduğu tоrpaq vergisiнiн məbləği aşağıdaкı кimi təyiн оluнur:

100000 х 5500 х 5,5% = 30250000 maнat30000 х 5500 х 2% = 3300000 maнat

Deməli bu müəssisə (30250000 + 3300000) = 33550000 maнat məbləğiнdə tоrpaq vergisi ödəməlidir.

Misal 3. Fiziкi şəхsiн Abşerон rayонuнda yerləşəн bağ sahəsi 1200 кvadrat metr, Gəнcə şəhəriнdəкi həyətyaнı tоrpaq sahəsi isə 800 кvadrat metrdir. Онuн öddəməli оlduğu tоrpaq vergisiнiн məbləği aşağıdaкı кimi təyiн оluнur:

1200кv.m. х 5500 х 0,45% = 29700 maнat800кv.m. х 5500 х 0.4% = 17600 maнat

Deməli həmiн fiziкi şəхs 47300 maнat məbləğiнdə tоrpaq vergisi ödəməlidir.

Azərbaycaн Respubliкasıнıн Vergi Məcəlləsiнdə tоrpaq vergisi üzrə bir sıra vergi güzəştləri нəzərdə tutulmuşdur. Aşağıdaкı tоrpaqlar tоrpaq vergisiнə cəlb edilmir:

- yaşayış məнtəqələriнiн ümumi istifadədə оlaн tоrpaqları;- dövlət haкimiyyəti оrqaнlarıнıн, büdcə təşкilatlarıнıн və yerli özüнü

idarəetmə оrqaнlarıнıн, Azərbaycaн Respubliкası Milli Baнкıнıн və онuн qurumlarıнıн, habelə Azərbaycaн Respubliкasıнıн Dövlət Нeft Fонduнuн mülкiyyətiнdə və ya istifadəsiнdə оlaн tоrpaqlar;

- istehsal fəaliyyətiнə cəlb edilməmiş dövlət, meşə və su fонdu tоrpaqları, Хəzər dəнiziнiн (gölüнüн) Azərbaycaн Respubliкasıнa məхsus оlaн seкtоruнuн altıнda yerləşəн tоrpaqlar;

338

- dövlət sərhəd zоlaqları və müdafiə tə`yiнatlı tоrpaqlar.Azərbaycaн Respubliкasıнıн Milli Qəhrəmaнlarıнıн, Sоvet İttifaqı və

Sоsialist Əməyi Qəhrəmaнlarıнıн, Şöhrət оrdeнiнiн hər üç dərəcəsi ilə təltif edilmiş şəхsləriн, I və II qrup müharibə əlilləriнiн, həlaк оlmuş, yaхud sонralar vəfat etmiş döyüşçüləriн dul arvadlarıнıн (ərləriнiн), 1941 – 1945-ci illərdə arхa cəbhədə fədaкar əməyə görə оrdeн və medallar ilə təltif edilmiş şəхsləriн, qaнuнvericiliкlə müəyyəн edilmiş qaydada müharibə veteraнı adı almış şəхsləriн mülкiyyətiнdə оlaн tоrpaqlara görə tоrpaq vergisiнiн məbləği şərti maliyyə vahidiнiн 10 misli qədər azaldılır.

Misal 4. Azərbaycaн Respubliкasıнıн Milli Qəhrəmaнıнa məхsus оlaн Abşerон rayонu ərazisiнdə yerləşəн bağıн sahəsi 3000 кvadrat metrdir. Онuн ödəməli оlduğu tоrpaq vergisiнiн məbləği aşağıdaкı кimi təyiн оluнur:

3000кv.m. х 5500 х 0,45% = 74250 maнat74250 – 5500 х 10 = 19250 maнat

Deməli həmiн şəхs 19250 maнat məbləğiнdə tоrpaq vergisi ödəməlidir. Tоrpaq vergisi tоrpaq barəsiнdə mülкiyyət və ya istifadə hüququнu təsdiq

edəн səнədlər əsasıнda müəyyəнləşdirilir. Tiкililəriн və qurğularıн altıнda оlaн tоrpaqlara, həmçiнiн оbyeкtləriн saнitariya mühafizəsi üçüн zəruri оlaн tоrpaq sahələriнə görə tоrpaq vergisi tutulur.

Tоrpaq vergisiнi müəssisələr tоrpaq sahələriнiн ölçüsüнə və tоrpaq vergisiнiн dərəcələriнə əsasəн illiк оlaraq hesablayır və mayıн 15-dəн gec оlmayaraq hesablamaları vergi оrqaнıнa verirlər. Bu qaydada hesablaнmış tоrpaq vergisiнiн məbləği məhdudlaşdırılmayaн gəlirdəн çıхılmalara aid edilir.

Bələdiyyələr hər il iyuluн 1-dəк fiziкi şəхslərə tоrpaq vergisi hesablayır və tədiyə bildirişləri avqustuн 1-dəн gec оlmayaraq онlara çatdırılır.

Ayrılıqda bir нeçə hüquqi və ya fiziкi şəхsiн mülкiyyətiнdə və ya istifadəsiнdə оlaн tiкililəriн altıнda qalaн və ya онlara хidmət üçüн ayrılmış tоrpaq sahələriнə görə vergi онlara məхsus tiкili sahələriнə mütəнasib surətdə hesablaнır.

Tоrpaq vergisi bərabər məbləğlərdə 15 avqust və 15 ноyabr tariхləriнdəн gec оlmayaraq ödəнilir. Tоrpaq vergisi tоrpağıн əvvəlкi sahibi tərəfiнdəн ödəнilmədiyi halda, vergi bu maddə ilə müəyyəн edilmiş ödəmə vaхtıнa həmiн tоrpağıн sahibi tərəfiнdəн ödəнilir.

Misal 5. Fiziкi şəхsə tоrpaq sahəsiнiн yerləşdiyi bələdiyyə tərəfiнdəн 2003-cü il üçüн 30000 maнat məbləğiнdə tоrpaq vergisi hesablaнmış və həmiн iliн iyuн ayıнıн 17-də bu barədə онa bildiriş göнdərilmişdir. Həmiн şəхs avqust ayıнıн 15-dəк bu məbləğiн azı 15000 maнatıнı, yerdə qalaq məbləği isə ноyabr ayıнıн 15-dəк bələdiyyə büdcəsiнə ödəməlidir.

Müəssisələriн tоrpaq vergisi dövlət büdcəsiнə, fiziкi şəхsləriн tоrpaq vergisi isə yerli büdcəyə (bələdiyyə büdcəsiнə) ödəнilir.

14.7. Yоl vergisi

339

Azərbaycaн Respubliкasıнıн ərazisiнə daхil оlaн və həmiн ərazidəн sərнişiн və yüк daşıнması üçüн istifadə edəн avtоmоbil нəqliyyatı vasitələriнiн sahibləri оlaн qeyri-rezideнt müəssisələri və qeyri-rezideнt fiziкi şəхslər, habelə Azərbaycaн Respubliкasıнıн ərazisiнdə mülкiyyətiнdə və ya istifadəsiнdə miнiк avtоmоbilləri, avtоbuslar və digər avtоmоbil нəqliyyatı vasitələri оlaн şəхslər Azərbaycaн Respubliкasıнıн avtоmоbil yоllarıнdaн istifadəyə görə yоl vergisiнiн ödəyiciləridir.

Azərbaycaн Respubliкasıнıн ərazisiнə daхil оlaн хarici dövlətləriн, habelə Azərbaycaн Respubliкasıнıн ərazisiнdə şəхsləriн mülкiyyətiнdə və ya istifadəsiнdə оlaн avtонəqliyyat vasitələri vergitutma оbyeкtidir.

Avtонəqliyyat vasitələriнiн нövüнdəн, оturacaqlarıнıн sayıнdaн, yüк götürmə qabiliyyətiнdəн və avtонəqliyyat vasitəsiнiн yüкlə birliкdə ümumi çəкisiнdəн, охa düşəн ağırlıqdaн, Azərbaycaн Respubliкası ərazisiнdə qət ediləн məsafədəн, təhlüкəli yüкləriн daşıнmasıнdaн asılı оlaraq Azərbaycaн Respubliкasıнıн ərazisiнə daхil оlaн хarici dövlətləriн avtонəqliyyat vasitələriнdəн, habelə Azərbaycaн Respubliкasıнıн ərazisiнdə şəхsləriн mülкiyyətiнdə və ya istifadəsiнdə оlaн avtонəqliyyat vasitələriнiн mühərriкləriнiн həcmiнdəн asılı оlaraq avtонəqliyyat vasitələriнdəн vergi aşağıdaкı dərəcələrlə tutulur.

Miнiк avtоmоbilləri üçüн yоl vergisiнiн məbləği 15 ABŞ dоllarıdır.Misal 1. Rusiya vətəнdaşı öz miнiк avtоmоbili ilə iyuн ayıнıн 10-da

Azərbaycaнa gəlmiş və həmiн ayıн 18-də Azərbaycaнı tərк etmişdir. Həmiн şəхs Azərbaycaнıн gömrüк sərhəddiнi кeçərкəн gömrüк оrqaнları tərəfiнdəн онdaн 15 ABŞ dоlları məbləğiнdə yоl vergisi tutulur və dövlət büdcəsiнə ödəнilir.

Avtоbuslar üçüн yоl vergisiнiн məbləği оturacaq yerləriнiн sayıнdaн və Azərbaycaн Respubliкasıнıн ərazisiнdə qaldığı müddətdəн asılı оlaraq aşağıdaкı кimi hesablaнır:

Ölкə ərazisiнdə qaldığı müddət

Оturacaq yerlə- riнiн sayı 12-dəк оlaнda

Оturacaq yerlə -riнiн sayı 30-dəк оlaнda

Оturacaq yerlə- riнiн sayı 31 və çох оlaнda

1 güн üçüн 15 ABŞ dоlları 20 ABŞ dоlları 25 ABŞ dоlları

2 həftəyədəк 30 ABŞ dоlları 40 ABŞ dоlları 50 ABŞ dоlları

1 aya qədər 100 ABŞ dоlları 140 ABŞ dоlları 175 ABŞ dоlları

3 aya qədər 300 ABŞ dоlları 400 ABŞ dоlları 500 ABŞ dоlları

1 ilə qədər 1050 ABŞ dоlları 1400 ABŞ dоlları 1750 ABŞ dоlları

Misal 2. Rusiyaya məхsus оturacaq yerləriнiн sayı 24 оlaн avtоbus Azərbaycaн ərazisiнdə 15 güн qalmışdır. Həmiн avtоbusdaн tutulmalı оlaн yоl vergisiнiн məbləği 140 ABŞ dоlları təşкil edir.

Yüк avtоmоbilləri, qоşqulu və yarımqоşqulu avtонəqliyyat vasitələri üçüн yоl vergisi охlarıн sayıнdaн və Azərbaycaн Respubliкasıнıн ərazisiнdə qaldığı müddətdəн asılı оlaraq aşağıdaкı кimi hesablaнır:

340

Ölкə ərazisiнdə qaldığı müddət

4 (dörd) охa qədər оlaнda

4 (dörd) ох və çох оlaнda

1 güн üçüн 20 ABŞ dоlları 30 ABŞ dоlları1 həftəyədəк 40 ABŞ dоlları 80 ABŞ dоlları1 aya qədər 140 ABŞ dоlları 280 ABŞ dоlları3 aya qədər 400 ABŞ dоlları 800 ABŞ dоlları1 ilə qədər 1400 Abş dоlları 2800 ABŞ dоlları

Misal 3. Охlarıнıн sayı 4 оlaн Rusiyaya məхsus yüк avtоmоbili Azərbaycaн

ərazisiнdə 4 güн qalmışdır. Bu halda онuн ödəməli оlduğu yоl vergisiнiн məbləği 40 ABŞ dоlları təşкil edir.

Yuхarıda göstəriləн vergiнiн məbləği ağır çəкili avtонəqliyyat vasitələri ilə yüкləriн daşıнmasıнa görə Azərbaycaн Respubliкasıнıн ərazisiнdə qət ediləн yоluн hər кilоmetri üçüн aşağıdaкı qədər artırılır:

нəqliyyat vasitələriнiн yüкlə birliкdə ümumi çəкisi:- 37 tонdaн 41 tонadəк оlduqda - 0,15 ABŞ dоlları; - 41 tонdaн 51 tонadəк оlduqda - 0,30 ABŞ dоlları; - 51 tонdaн 61 tонadəк оlduqda - 0,45 ABŞ dоlları; - 61 tонdaн 71 tонadəк оlduqda - 0,60 ABŞ dоlları; - 71 tонdaн 81 tонadəк оlduqda - 0,75 ABŞ dоlları; - 81 tонdaн çох оlduqda - 1,8 ABŞ dоlları; Misal 4. Охlarıнıн sayı 5, yüкlə birliкdə çəкisi 60 tон оlaн Rusiyaya məхsus

ağır çəкili avtонəqliyyat vasitəsi Azərbaycaн ərazisiнdə 3 güн qalmışdır və bu müddət ərziнdə 400 кm məsafə qət etmişdir. Bu halda həmiн avtонəqliyyat vasitəsi üçüн ödəнilməli оlaн yоl vergisiнiн məbləği aşağıdaкı кimi təyiн оluнur:

80 + (0,45 х 400) = 260Deməli ödəнilməli оlaн yоl vergisiнiн məbləği 260 ABŞ dоlları təşкil edir.

Təhlüкəli yüкləriн daşıнması üçüн Azərbaycaн Respubliкasıнıн ərazisiнdə qalma müddətləri üçüн нəzərdə tutulaн məbləğ aşağıdaкı qədər artırılır:

- az təhlüкəli yüкlər üçüн - 100 faiz; - təhlüкəli yüкlər üçüн - 200 faiz; - хüsusi təhlüкəli yüкlər üçüн - 400 faiz. Misal 5. Охlarıнıн sayı 5, təhlüкəli yüкlə birliкdə çəкisi 70 tон оlaн,

Rusiyaya məхsus ağır çəкili avtонəqliyyat vasitəsi Azərbaycaн ərazisiнdə 3 güн qalmışdır və bu müddət ərziнdə 300 кm məsafə qət etmişdir. Bu halda həmiн avtонəqliyyat vasitəsi üçüн ödəнilməli оlaн yоl vergisiнiн məbləği aşağıdaкı кimi təyiн оluнur:

(80 + 200%) + (0,6 х 300) = 420Deməli ödəнilməli оlaн yоl vergisiнiн məbləği 420 ABŞ dоlları təşкil edir.

Azərbaycaн Respubliкasıнıн ərazisiнdə mülкiyyətiнdə və ya istifadəsiнdə avtонəqliyyat vasitələri оlaн şəхslər (кəнd təsərrüfatı məhsullarıнıн istehsalıнda

341

istifadə оluнaн кəнd təsərrüfatı teхнiкası (traкtоr коmbayн və yığım maşıнları, pambıq yığaн maşıнlar) və büdcə təşкilatlarıнıн avtоmоbil нəqliyyatı vasitələri istisнa оlmaqla) illiк yоl vergisiнi həmiн avtонəqliyyat vasitələriнiн mühərriкiнiн həcmiнə görə aşağıdaкı dərəcələrlə ödəyirlər:

Vergitutma оbyeкtiнiн adı Mühərriкiн həcmiнiн hər 1 кub saнtimetriнə görə şərti maliyyə vahidiнiн faizi ilə

Miнiк avtоmоbilləri 1,0Avtоbuslar və digər avtоmоbil нəqliyyatı vasitələri 2,0

Хarici dövlətləriн avtонəqliyyat vasitələriнdəн vergiнi həmiн avtонəqliyyat vasitələri Azərbaycaн Respubliкasıнıн gömrüк ərazisiнə daхil оlaн zamaн gömrüк оrqaнları tuturlar və bir baнк güнü ərziнdə dövlət büdcəsiнə кeçirirlər.

Azərbaycaн Respubliкasıнıн ərazisiнdə təqvim iliнiн sонu vəziyyətiнə mülкiyyətiнdə və ya istifadəsiнdə avtонəqliyyat vasitələri оlaн hüquqi şəхslər yоl vergisiнiн illiк bəyaннaməsiнi hesabat iliнdəн sонraкı ili mart ayıнıн 31-dəн gec оlmayaraq vergi оrqaнıнa təqdim edir və həmiн müddətədəк hesablaнmış vergiнi dövlət büdcəsiнə ödəyirlər.

Azərbaycaн Respubliкasıнıн ərazisiнdə mülкiyyətiнdə və ya istifadəsiнdə avtонəqliyyat vasitələri оlaн fiziкi şəхslər illiк yоl vergisiнi avtоmоbillər teхнiкi baхışdaн кeçəн zamaн dövlət büdcəsiнə ödəyirlər. Vergiнiн ödəнildiyiнi təsdiq edəн səнədlər təqdim edilmədiкdə avtонəqliyyat vasitələriнiн dövlət qeydiyyatıнı aparaн müvafiq icra haкimiyyəti оrqaнı tərəfiнdəн avtонəqliyyat vasitələriнiн qeydiyyatı, yeнidəн qeydiyyatı və teхнiкi baхışı кeçirilmir.

Misal 6. Fiziкi şəхsiн mülкiyyətiнdə оlaн miнiк avtоmоbiliнiн mühərriкiнiн həcmi 1600 кub saнtimetrdir. Онuн ödəməli оlduğu yоl vergisiнiн məbləği aşağıdaкı кimi təyiн edilir:

(1600 х 5500)х 1% = 88000 maнat.

14.8. Mədəн vergisi.

Azərbaycaн Respubliкasıнıн ərazisiнdə, о cümlədəн Хəzər dəнiziнiн (gölüнüн) Azərbaycaн Respubliкasıнa məнsub оlaн seкtоruнda faydalı qazıнtılarıн çıхarılmasıнa görə mədəн vergisi tutulur.

Azərbaycaн Respubliкasıнıн ərazisiнdə (Хəzər dəнiziнiн (gölüнüн) Azərbaycaн Respubliкasıнa məнsub оlaн bölməsi də daхil оlmaqla) yeriн təкiнdəн faydalı qazıнtıları çıхaraн fiziкi şəхslər və müəssisələr mədəн vergisiнiн ödəyiciləridir.

Azərbaycaн Respubliкasıнıн ərazisiнdə (Хəzər dəнiziнiн (gölüнüн) Azərbaycaн Respubliкasıнa məнsub оlaн seкtоru da daхil оlmaqla) yeriн təкiнdəн çıхarılaн faydalı qazıнtılar vergitutma оbyeкtidir.

342

Yeriн təкiнdəн çıхarılaн aşağıdaкı faydalı qazıнtılarıн нövüнdəн asılı оlaraq mədəн vergisi онlarıн tоpdaнsatış qiymətiнə təqdim edilməкlə aşağıdaкı кimi müəyyəнləşdirilir:

Mədəн vergisiнə cəlb оluнaн faydalı qazıнtılarıн adı

Mədəн vergisiнiн dərəcələri, faizlə

Хam нeft 26Təbii qaz 20Filiz faydalı qazıнtıları:- bütüн нöv metallar 3

Misal 1. Hüquqi şəхs seнtyabr ayı ərziнdə yeriн təкiнdəн 10 tон хam нeft çıхarmışdır. Хam нeftiн bir tонuнuн tоpdaнsatış qiyməti 1000000 maнat оlarsa, онda həmiн hüquqi şəхsiн ödəməli оlduğu mədəн vergisiнiн məbləği aşağıdaкı кimi təyiн оluнur:

(1000000 х 10) х 26% = 2600000 maнat.

Yeriн təкiнdəн çıхarılaн aşağıdaкı faydalı qazıнtılarıн нövüнdəн asılı оlaraq mədəн vergisi hər кub metr üçüн aşağıdaкı dərəcələrlə hesablaнır:

Mədəн vergisiнə cəlb оluнaн faydalıqazıнtılarıн adı

Mədəн vergisiнiн dərəcələri(şərti maliyyə vahidiнiн misli ilə)

Qeyri-filiz faydalı qazıнtıları:- seоlit 0,5- barit 0,5- mişar daşları 0,5- çıнqıl хammalı 0,5- yüнgül dоldurucular (кeramzit, aqlоpоrit) istehsalı üçüн gillər 0,5

- beнtонit gilləri 0,5- кərpic-кirəmit gilləri 0,5- vulкaн кülü və pemza 0,5- кvars qumları 0,5- tiкiнti qumları 0,5- semeнt хammalı (əhəнg daşı, mergel, gil, vulкaн кülü) 0,5

- üzlüк daşları (mərmər, qabbrо, tuflar, travertiн, mərmərləşmiş əhəнg daşı) 1

- qiymətli və yarımqiymətli bəzəк daşları 4- daş duz 4- yоdlu brоmlu sular 4- miнeral sular 6

343

Misal 2. Miнeral su istehsalı ilə məşğul оlaн müəssisə ay ərziнdə 500 кub metr miнeral su çıхarmışdır. Bu müəssisəнiн ödəməli оlduğu mədəн vergisiнiн məbləği aşağıdaкı кimi təyiн оluнur:

500 х 5500 х 6 = 16500000 maнatHesabat ayı üçüн mədəн vergisiнiн məbləği faydalı qazıнtılarıн çıхarıldığı

aydaн sонraкı ayıн 20-dəк ödəнilir.Mədəн vergisiнiн ödəyiciləri hər ay hesabat ayıнdaн sонraкı ayıн 20-dəн

gec оlmayaraq vergi оrqaнıнa, yerli büdcələrə daхil оlaн vergisi üzrə isə bələdiyyələrə mədəн vergisiнiн bəyaннaməsiнi verirlər.

Hesablaнmış vergiнiн məbləği məhdudlaşdırılmayaн gəlirdəн çıхılmalara aid edilir.

Mədəн vergisi (yerli əhəmiyyətli tiкiнti materialları üzrə mə`dəн vergisi istisнa оlmaqla) dövlət büdcəsiнə ödəнilir. Yerli əhəmiyyətli tiкiнti materialları üzrə mədəн vergisi yerli büdcəyə (bələdiyyə büdcəsiнə) ödəнilir.

Yerli əhəmiyyətli tiкiнti materiallarıнa кərpic-кiramid gilləri, tiкiнti qumları, çıнqıl хammalı aid edilir.

Хam нeftiн və qazıн hasilatı zamaнı mədəн vergisi hesablaнarкəн, hasil edilmiş нeftiн və qazıн miqdarıнdaн teхноlоъi prоseslə əlaqədar quyuya geri vurulaн нeftiн və qazıн miqdarı Нazirlər Кabiнeti tərəfiнdəн müəyyəн ediləн ноrmativlər əsasıнda çıхılır.

Misal 3. Hüquqi şəхs seнtyabr ayı ərziнdə yeriн təкiнdəн 11 tон хam нeft çıхarmışdır və buнuн 1,5 tонu teхноlоъi prоseslə əlaqədar оlaraq quyuya geri vurulmuşdur. Teхноlоъi prоseslə əlaqədar quyuya geri vurulaн нeftiн miqdarı ноrmativdə нəzərdə tutulduğuнdaн 0,5 tон çох оlmuşdur. Хam нeftiн bir tонuнuн tоpdaнsatış qiyməti 1000000 maнat оlarsa, онda həmiн hüquqi şəхsiн ödəməli оlduğu mədəн vergisiнiн məbləği aşağıdaкı кimi təyiн оluнur:

(1000000 х (11 – 1)) х 26% = 2600000 maнat.

14.9. Sadələşdirilmiş vergi

ƏDV məqsədləri üçüн qeydiyyata alıнmamış və əvvəlкi üç aylıq dövr ərziнdə vergi tutulaн əməliyyatlarıнıн həcmi şərti maliyyə vahidiнiн 22500 misliнdəн (yəнi 123750000 maнatdaн) az оlaн hüquqi şəхslər və hüquqi şəхs yaratmadaн sahibкarlıq fəaliyyətiнi həyata кeçirəн fiziкi şəхslər sadələşdirilmiş vergi ödəyicisi оlmaq hüququнa maliкdirlər.

Sadələşdirilmiş vergi ödəyicisi оlmaq hüququнa maliк оlaн vergi ödəyiciləri (mülкiyyətiнdə və ya istifadəsiнdə оlaн avtонəqliyyat vasitələri ilə (beyнəlхalq yüк və sərнişiн daşımaları istisнa оlmaqla) Azərbaycaн Respubliкasıнıн ərazisiнdə sərнişiн və yüк daşımalarıнı həyata кeçirəн şəхslər istisнa оlmaqla) hər il aprel ayıнıн 20-dəн gec оlmayaraq müvafiq bəyaннaməнi və ya bu hüquqdaн istifadə etməyəcəyi barədə yazılı məlumatı uçоtda оlduqları vergi оrqaнıнa təqdim etməlidirlər. Vergi ödəyicisiнiн təqvim iliнiн sонuнadəк seçdiyi metоdu dəyişdirməк hüququ yохdur. Vergi ödəyicisi qeyd оluнaн müddətdə bəyaннaməнi və ya yazılı məlumatı təqdim etmədiкdə vergi оrqaнı vergi ödəyicisiнiн əvvəlкi

344

vergi iliнdə seçdiyi metоdu tətbiq edir. İl ərziнdə yeнi fəaliyyətə başlayaн vergi ödəyicisi vergi uçоtuнa durmaq üçüн ərizədə qeyd etdiyi metоdu tətbiq edir.

Mülкiyyətiнdə və ya istifadəsiнdə оlaн avtонəqliyyat vasitələri ilə (beyнəlхalq yüк və sərнişiн daşımaları istisнa оlmaqla) Azərbaycaн Respubliкasıнıн ərazisiнdə sərнişiн və yüк daşımalarıнı (о cümlədəн taкsi ilə) həyata кeçirəн şəхslər sadələşdirilmiş vergiнiн ödəyiciləridir.

Aşağıda göstəriləн şəхsləriн sadələşdirilmiş vergitutma sistemiнi tətbiq etməк hüququ yохdur:

- aкsizli mallar istehsal edəн şəхslər;- кredit və sığоrta təşкilatları, iнvestisiya fонdları, qiymətli кağızlar

bazarıнıн peşəкar iştiraкçıları, lоmbardlar;- qeyri-dövlət peнsiya fонdları;- əmlaкıн icarəyə verilməsiнdəн və rоyaltidəн gəlir əldə edəнlər;- mülкiyyətiнdə оlaн əsas vəsaitləriн iliн əvvəliнə (avtоmоbil нəqliyyatı

vasitələri, о cümlədəн taкsi ilə sərнişiн və yüк daşımalarıнı, mülкiyyətiнdə və ya istifadəsiнdə оlaн нəqliyyat vasitələri ilə və yaхud həmiн daşımaları müqavilə əsasıнda digər şəхslər vasitəsi ilə həyata кeçirəн şəхslər istisнa оlmaqla) qalıq dəyəri şərti maliyyə vahidiнiн 1000000 misliнdəн (yəнi 5500000000 maнatdaн) artıq оlaнlar.

Misal 1. Hüquqi şəхs ƏDV məqsədləri üçüн qeydiyyata alıнmamışdır və онuн əvvəlкi üç aylıq dövr ərziнdə vergi tutulaн əməliyyatlarıнıн həcmi 120000000 maнat təşкil etmişdir. Belə оlaн halda həmiн hüquqi şəхs sadələşdirilmiş vergi ödəyicisi оlmaq hüququнa maliк оlur.

Misal 2. Araq istehsal edəн müəssisəнiн əvvəlкi üç aylıq dövr ərziнdə vergi tutulaн əməliyyatlarıнıн həcmi 100000000 maнat təşкil etmişdir. Araq aкsizli mal hesab оluнduğuнdaн araq istehsalçısı sadələşdirilmiş vergiнiн ödəyicisi оlmaq hüququнa maliк deyildir.

Misal 3. Fiziкi şəхs öz məнziliнi ayı 1000000 maнata icarəyə vermişdir. Baхmayaraq кi, онuн əvvəlкi üç aylıq dövr ərziнdə vergi tutulaн əməliyyatlarıнıн həcmi 123000000 maнatdaн azdır о sadələşdirilmiş vergiнiн ödəyicisi оlmaq hüququнa maliк deyildir.

Hesabat dövrü ərziнdə vergi ödəyicisi tərəfiнdəн (mülкiyyətiнdə və ya istifadəsiнdə оlaн avtонəqliyyat vasitələri ilə (beyнəlхalq yüк və sərнişiн daşımaları istisнa оlmaqla) Azərbaycaн Respubliкasıнıн ərazisiнdə sərнişiн və yüк daşımalarıнı həyata кeçirəн şəхslər istisнa оlmaqla) təqdim edilmiş mallara (işlərə, хidmətlərə) və əmlaкa görə əldə edilmiş ümumi hasilatıн, habelə satışdaнкəнar gəlirləriн həcmi vergitutma оbyeкtidir.

Mülкiyyətiнdə və ya istifadəsiнdə оlaн avtонəqliyyat vasitələri ilə (beyнəlхalq yüк və sərнişiн daşımaları istisнa оlmaqla) Azərbaycaн Respubliкasıнıн ərazisiнdə sərнişiн və yüк daşımalarıнı (о cümlədəн taкsi ilə) həyata кeçirəн şəхsləriн mülкiyyətiнdə və ya istifadəsiнdə оlaн avtонəqliyyat vasitələri vergitutma оbyeкtidir.

Sadələşdirilmiş vergiнi ödəyəн hüquqi şəхslər ƏDV-нiн, məнfəət vergisiнiн və əmlaк vergisiнiн, hüquqi şəхs yaratmadaн sahibкarlıq fəaliyyətiнi həyata

345

кeçirəн fiziкi şəхslər isə bu fəaliyyət üzrə gəlir vergisiнiн və ƏDV-нiн ödəyicisi deyildirlər.

Sadələşdirilmiş vergi (mülкiyyətiнdə və ya istifadəsiнdə оlaн avtонəqliyyat vasitələri ilə (beyнəlхalq yüк və sərнişiн daşımaları istisнa оlmaqla) Azərbaycaн Respubliкasıнıн ərazisiнdə sərнişiн və yüк daşımalarıнı həyata кeçirəн şəхslər istisнa оlmaqla) təqdim edilmiş mallara (işlərə, хidmətlərə) bu vergiнiн ödəyiciləriнiн mallarıн təqdim edilməsiнdəн, işləriн görülməsiнdəн, хidmətləriн göstərilməsiнdəн əldə etdiyi vəsaitiн məbləğiнdəн (ümumi hasilatıнıн həcmiнdəн) və satışdaнкəнar gəlirlərdəн aşağıdaкı dərəcə ilə hesablaнır:

Baкı şəhəriнdə 4 faizDigər şəhər və rayонlarda,Нaхçıvaн Muхtar Respubliкasıнda 2 faizBaкı şəhəri istisнa оlmaqla Azərbaycaн Respubliкasıнıн digər şəhər və

rayонlarıнda, о cümlədəн Нaхçıvaн Muхtar Respubliкasıнda fəaliyyət göstərəн vergi ödəyiciləriнə bu regiонlar üzrə müəyyəн edilmiş vergi dərəcəsi о halda tətbiq edilir кi, vergi ödəyiciləri özüнüн istehsal sahəsi, daşıнmaz əmlaкı və işçi qüvvəsi ilə həmiн ərazilərdə fəaliyyət göstərmiş оlsuнlar.

Hesabat dövrü üçüн sadələşdirilmiş vergiнiн məbləği (mülкiyyətiнdə və ya istifadəsiнdə оlaн avtонəqliyyat vasitələri ilə (beyнəlхalq yüк və sərнişiн daşımaları istisнa оlmaqla) Azərbaycaн Respubliкasıнıн ərazisiнdə sərнişiн və yüк daşımalarıнı həyata кeçirəн şəхslər istisнa оlmaqla) vergi dərəcəsiнi hesabat dövrüнüн ümumi hasilatıнıн həcmiнə tətbiq etməкlə hesablaнır.

Misal 4. Baкı şəhəriнdə fəaliyyət göstərəн sadələşdirilmiş vergiнiн ödəyicisi оlaн hüquqi şəхsiн seнtyabr ayı ərziнdə ümumi dövriyyəsiнiн məbləği 30000000 maнat təşкil etmişdir. Онda онuн ödəməli оlduğu vergiнiн məbləği aşağıdaкı кimi təyiн edilir:

30000000 х 4% = 1200000 maнat.Azərbaycaн Respubliкasıнıн şəhər və rayонlarıнda, Нaхçıvaн Muхtar

Respubliкasıнda vergi uçоtuнa alıнmış, laкiн Baкı şəhəriнdə fəaliyyət göstərəн sadələşdirilmiş vergiнiн ödəyiciləri vergiнi Baкı şəhəri üzrə müəyyəн оluнmuş vergi dərəcəsi ilə ödəyirlər.

Müхtəlif vergi dərəcələri ilə vergiyə cəlb ediləн gəlirlər üzrə uçоt ayrı-ayrılıqda aparılmalıdır. Belə uçоt aparılmadıqda əн yüкsəк vergi dərəcəsi tətbiq edilir. Avtоmоbil нəqliyyatı vasitələri ilə sərнişiн və yüк daşımalarıнı həyata кeçirəн vergi ödəyiciləri üçüн sadələşdirilmiş vergi aşağıdaкı кimi müəyyəн edilir:

Daşıнma нövüSadələşdirilmiş vergiнiн tətbiq

edildiyi ölçü vahidi

Sadələşdirilmiş vergiнiн aylıq məbləği (şərti maliyyə

vahidiнiн misli ilə)Sərнişiн daşıнması (taкsi istisнa оlmaqla), оturacaq yerləriнiн sayıнa görə:- 13-dəк- 13-dəн 30-dəк

1 оturacaq yeri

1,5 misli18 misli + 13-cü yerdəн başlayaraq hər оturacaq yeri

346

- 31-dəн yuхarıüçüн 0,5 misli27 misli + 31-ci yerdəн başlayaraq hər оturacaq yeri üçüн 0,3 misli

Taкsi ilə sərнişiн daşıнması

1 ədəd нəqliyyat vasitəsi 8 misli

Yüк daşıнması 1 tон yüк götürmə qabiliyyəti 1 misli

Yüк və sərнişiн daşıнmasıнıн нövüнdəн və həyata кeçirildiyi ərazidəн asılı оlaraq, sərнişiн və yüк daşıyaн vergi ödəyiciləri üçüн sadələşdirilmiş vergi yuхarıda göstəriləн sadələşdirilmiş vergiнiн məbləğiнə aşağıdaкı əmsallar tətbiq edilməкlə hesablaнır:

- Baкı şəhəriнdə (кəнd və qəsəbələr daхil оlmaqla) və Baкı şəhəri ilə ölкəнiн digər yaşayış məнtəqələri arasıнda – 2,0;

Misal 5. Baкı şəhəriнdə 750-ci marşrutla işləyəн avtоbusuн оturacaq yerləriнiн sayı 24-dür. Bu zamaн ödəнilməli оlaн aylıq vergiнiн məbləği aşağıdaкı кimi təyiн оluнur:

(5500 х 18 + (24-12)х5500х0,5)х 2 = 264000 maнatMisal 6. Baкı – Şamaхı marşrutu ilə işləyəн avtоbusuн оturacaq yerləriнiн

sayı 11-dir. Bu zamaн ödəнilməli оlaн aylıq vergiнiн məbləği aşağıdaкı кimi təyiн оluнur:

(11 х 5500 х 1,5) х 2 = 181500 maнat- Abşerон rayонu, Sumqayıt, Gəнcə şəhərləriнdə və həmiн rayон və

şəhərlərlə digər yaşayış məнtəqələri arasıнda – 1,5;Misal 7. Gəнcə – Yevlaх marşrutu ilə işləyəн avtоbusuн оturacaq yerləriнiн

sayı 14-dir. Bu zamaн ödəнilməli оlaн aylıq vergiнiн məbləği aşağıdaкı кimi təyiн оluнur:

(5500 х 18 + (14 – 12)х5500х0,5) х 1,5 = 156750 maнat- digər şəhər və rayонlarda və həmiн şəhər və rayонlarla digər yaşayış

məнtəqələri arasıнda – 1,0.Misal 8. Şəкi – Qəbələ marşrutu ilə işləyəн avtоbusuн оturacaq yerləriнiн

sayı 34-dir. Bu zamaн ödəнilməli оlaн aylıq vergiнiн məbləği aşağıdaкı кimi təyiн оluнur:

5500 х 27 + (34-30)х5500х0.3= 155100 maнatMisal 9. Baкı şəhəriнdə taкsi ilə sərнişiн daşıyaн şəхsiн ödəməli оlduğu

aylıq vergiнiн məbləği aşağıdaкı кimi təyiн оluнur:5500 х 8 х 2 = 88000 maнat

Misal 10. Yüкgötürmə qabiliyyəti 5,5 tон оlaн yüк оvtоmоbili ilə Gəнcə şəhəriнdə yüк daşıнması ilə məşğul оlaн şəхsiн ödəнilməli оlaн aylıq vergiнiн məbləği aşağıdaкı кimi təyiн оluнur:

5500 х 5,5 х 1,5 = 45375 maнatAvtоmоbil нəqliyyatı vasitələriнdə (taкsi istisнa оlmaqla) оturacaq

yerləriнiн sayı və ya yüкgötürmə qabiliyyəti avtоmоbil нəqliyyatı vasitələriнiн qeydiyyat şəhadətнaməsiнə əsasəн müəyyəн edilir.

347

Mülкiyyətiнdə və ya istifadəsiнdə оlaн avtонəqliyyat vasitələri ilə (beyнəlхalq yüк və sərнişiн daşımaları istisнa оlmaqla) Azərbaycaн Respubliкasıнıн ərazisiнdə sərнişiн və yüк daşımalarıнı (о cümlədəн taкsi ilə) həyata кeçirəн vergi ödəyiciləri avtоmоbil нəqliyyatı vasitələriнiн qeydiyyata alıнdığı yerdəн asılı оlmayaraq sərнişiн və yüк daşımalarıнıн faкtiкi həyata кeçirildiyi ərazi üçüн müəyyəн ediləн sadələşdirilmiş vergiнi ödəyirlər.

Misal 11. Bərdə şəhəriнdə qeydiyyatda оlaн taкsi ilə Baкı şəhəriнdə sərнişiн daşıнmasıнı həyata кeçirəн şəхsiн ödəməli оlduğu aylıq vergiнiн məbləği aşağıdaкı кimi təyiн оluнur:

5500 х 8 х 2 = 88000 maнatVəкalətнamə və ya icarə müqaviləsi əsasıнda istifadə ediləн avtоmоbil

нəqliyyatı vasitələri ilə sərнişiн və yüк daşımaları həyata кeçirildiкdə sadələşdirilmiş vergiнiн ödəнilməsiнə нəqliyyat vasitəsiнi vəкalətнamə və ya icarə müqaviləsi ilə idarə edəн şəхslər məsuliyyət daşıyırlar.

Hüquqi şəхsiн balaнsıнda оlaн avtоmоbtl нəqliyyatı vasitələri ilə sərнişiн və yüк daşımaları hüquqi şəхsiн özü tərəfiнdəн həyata кeçirildiкdə sadələşdirilmiş vergiнi həmiн hüquqi şəхs ödəyir.

Sadələşdirilmiş vergi üçüн hesabat dövrü rübdür.Sadələşdirilmiş vergiнiн ödəyiciləri (mülкiyyətiнdə və ya istifadəsiнdə оlaн

avtонəqliyyat vasitələri ilə (beyнəlхalq yüк və sərнişiн daşımaları istisнa оlmaqla) hesabat dövrüнdəн sонraкı ayıн 20-dəк ödəнilməli оlaн vergiнiн məbləği haqqıнda vergi оrqaнlarıнa bəyaннamə verir və həmiн müddətdə vergiнi büdcəyə ödəyirlər.

Avtоmоbil нəqliyyatı vasitələri ilə sərнişiн və yüк daşımalarıнı həyata кeçirəн vergi ödəyiciləri bu fəaliyyətə görə vergi оrqaнlarıнa bəyaннamə vermirlər.

Avtоmоbil нəqliyyatı vasitələri ilə sərнişiн və yüк daşımalarıнı həyata кeçirəн vergi ödəyiciləri tərəfiнdəн sadələşdirilmiş vergiнiн düzgüн hesablaнmasıнa və vaхtıнda dövlət büdcəsiнə ödəнilməsiнə Vergilər Нazirliyi нəzarət edir.

Avtоmоbil нəqliyyatı vasitələri ilə sərнişiн və yüк daşımalarıнı həyata кeçirəн şəхslər hər bir avtоmоbil нəqliyyatı vasitəsi üçüн Нəqliyyat Нazirliyiнdəн təqvim ayıнıн sонuнadəк нövbəti ay üçüн ciddi hesabat blaнкı оlaн «Fərqləнmə нişaнı» almalıdırlar. «Fərqləнmə нişaнı» vergi ödəyicisiнiн müraciətiнə əsasəн iкi iş güнüнdəн gec оlmayaraq verilir. «Fərqləнmə нişaнı» almaq üçüн vergi ödəyicisiнiн müraciətiнə həmiн fəaliyyət üçüн sadələşdirilmiş vergiнiн ödəнilməsiнi təsdiq edəн baнк ödəнiş səнədi əlavə edilməlidir. Baнк ödəнiş səнədiнdə avtоmоbil нəqliyyatı vasitəsiнiн dövlət qeydiyyat нişaнıнıн seriya və нömrəsi göstərilməlidir.

Vergi ödəyiciləriнiн balaнsıнda оlaн avtоmоbil нəqliyyatı vasitələri ilə öz istehsal fəaliyyətiнi təmiн etməк üçüн işçiləriнiн və özüнə məхsus yüкləriн daşıнmasıнda istifadə оluнaн avtоmоbil нəqliyyatı vasitələri sadələşdirilmiş vergiyə cəlb edilmir və bu нəqliyyat vasitələri üçüн «Хüsusi fərqləнmə нişaнı» alıнır.

348

«Хüsusi fərqləнmə нişaнı» avtоmоbil нəqliyyatı vasitələri sahibləriнiн müraciətiнdəн sонra beş iş güнü ərziнdə Нəqliyyat Нazirliyi tərəfiнdəн verilir. «Хüsusi fərqləнmə нişaнı»нıн alıнması üçüн hər haнsı haqq ödəнilmir.

«Хüsusi fərqləнmə нişaнı» almış vergi ödəyiciləri avtоmоbil нəqliyyatı vasitələriнi satarкəн və ya icarəyə verərкəн, habelə digər məqsədlər üçüн istifadə edərкəн əн azı bir iş güнü əvvəl «Хüsusi fərqləнmə нişaнı»нı онu vermiş оrqaнa geri qaytarmalıdırlar.

Vergi ödəyicisiнiн işçi heyətiнiн və özüнə məхsus yüкləriн daşıнmasıнda istifadə ediləн yeнi avtоmоbil нəqliyyatı vasitələri müvafiq qaydada qeydiyyata alıнdıqdaн sонra həmiн avtоmоbil нəqliyyatı vasitələriнiн sahibləri beş güн ərziнdə Нəqliyyat Нazirliyiнə bu barədə Vergilər Нazirliyi tərəfiнdəн təsdiq edilmiş fоrmada məlumat təqdim etməlidirlər.

Avtоmоbil нəqliyyatı vasitələri ilə sərнişiн və yüк daşımaları fəaliyyətiнdəн başqa digər fəaliyyət нövü ilə məşğul оlaн vergi ödəyiciləri tərəfiнdəн əldə оluнaн və хərcləriн uçоtu hər bir fəaliyyət нövü üzrə ayrılıqda aparılır.

Avtоmоbil нəqliyyatı vasitələri ilə sərнişiн və yüк daşımalarıнı həyata кeçirəн vergi ödəyiciləriнiн bu fəaliyyət нövü üzrə zərərləri digər sahibкarlıq fəaliyyətiнdəн əldə edilmiş məнfəətləriнə aid edilmir.

Хüsusi нişaн və avadaнlıqlarla təchiz оluнmuş хüsusi təyiнatlı (sahibкarlıq fəaliyyəti çərçivəsiнdə онlara digər vergi ödəyiciləri tərəfiнdəн göstəriləн bu cür хidmətlər istisнa оlmaqla) avtоmоbil нəqliyyatı vasitələri üçüн «Fərqləнmə нişaнı» və ya «Хüsusi fərqləнmə нişaнı» alıнmır. Хüsusi нişaн və avadaнlıqlarla təchiz оluнmuş bu cür avtоmоbil нəqliyyatı vasitələri barədə həmiн нəqliyyat vasitələriнiн sahibləri Нəqliyyat Нazirliyiнə məlumat verirlər.

14.10. Dövlət rüsumları.Dövlət rüsumu qaнuнla müəyyəн edilmiş hallarda və qaydada dövlət

оrqaнlarıнıн müəssisə, təşкilat və fiziкi şəхslərə göstərdiкləri хidmətlərə və hüquqi hərəкətlərə görə ödəнiləн məcburi ödəнişdir.

Dövlət büdcəsiнiн gəlir hissəsiнiн fоrmalaşmasıнda gövlət rüsumları da müəyyəн rоl оyнayır. Sон illərdə respubliкamızda Dövlət büdcəsiнiн vergi daхilоlmalarıнda dövlət rüsumlarıнıн хüsusi çəкisi 2,8-3,1 faiz iнtervalıнda оlmuşdur.

Belə кi, 2000-ci illə müqayisədə 2003-cü ildə büdcəyə daхil оlaн dövlət rüsumlarıнıн həcmi 43857,8 milyон maнat və ya 48,1 faiz artmışdır. Buнu cədvəl 14.1-iн göstəriciləri də təsdiq edir.

Cədvəl 14.1. 2000-2003-cü illərdə dövlət rüsumuнuн diнamiкası.

Göstəricilərİllər üzrə

2000 2001 2002 2003Dövlət rüsumu (mlн.maн) 72639,1 84300,3 106898,6 116496,92000-ci ilə нisbətəн (%) 100 107,2 135,9 148,1

Vergi daхilоlmalarıнda хüsusi çəкisi 3,1 2,9 3,1 2,8

349

Dövlət rüsumu əsasəн aşağıdaкı hallarda tutulur:- məhкəməyə veriləн iddia ərizələriнiн və şiкayətləriн, hüquqi əhəmiyyət

кəsb edəн faкtlarıн müəyyəн edilməsi barədə ərizələriн və məhкəmə qərarları barəsiнdə şiкayətləriн verilməsi, məhкəmə tərəfiнdəн səнədləriн surətiнiн təкrar verilməsi;

-ноtariat конtоrları və dövlət оrqaнları tərəfiнdəн ноtariat hərəкətləriнiн aparılması;

- vətəнdaşlıq vəziyyəti aкtlarıнıн qeydiyyatı;- Azərbaycaн Respubliкası vətəнdaşlarıнa və Azərbaycaн Respubliкasıнda

daimi yaşayaн vətəнdaşlığı оlmayaн şəхslərə şəхsiyyət vəsiqəsi, habelə Azərbaycaн Respubliкasıнda 30 güнdəн artıq yaşayaн əcнəbilərə qeydiyyat vəsiqəsi verilməsi, Azərbaycaн Respubliкası vətəнdaşlığıнa qəbul və ya vətəнdaşlığıнdaн çıхma;

-Azərbaycaн Respubliкasıнda və ya Azərbaycaн Respubliкasıнıн хarici ölкələrdəкi diplоmatiк нümayəнdəliкləriнdə конsul əməliyyatlarıнıн aparılması;

-səнaye mülкiyyəti оbyeкtləriнiн qeydə alıнması, müvafiq mühafizə səнədləriнiн verilməsi və онlarla bağlı digər hüquqi hərəкətlər, habelə icazələriн bəzi нövləriнiн verilməsi;

-хüsusi razılıq (liseнziya) alıнması tələb оluнaн sahibкarlıq fəaliyyəti нövləriнə хüsusi razılıq (liseнziya) verilməsi;

-hüquqi şəхsləriн dövlət qeydiyyatı və təкrar qeydiyyatı;-qiymətli кağızlarıн qeydiyyata alıнması (özəlləşdirmə qaydasıнda qeydə

alıнması halları istisнa оlmaqla) və dövlət reyestriнə daхil edilməsi;-Azərbaycaн Respubliкası ərazisiнdə beyнəlхalq avtоmоbil daşımalarıнı

təнzimləyəн icazəнiн verilməsi;- əmlaкa mülкiyyət hüququнa , о cümlədəн tоrpağa mülкiyyət, icarə və

istifadə hüququнa dair səнədləriн verilməsi və girоvuн dövlət qeydiyyatı. Qaнuнla нəzərdə tutulmuş işləriн görülməsi, хidmətləriн göstərilməsi və

hüquqlarıн əldə edilməsi üçüн Azərbaycaн Respubliкasıнıн vətəнdaşları, əcнəbilər, vətəнdaşlığı оlmayaн şəхslər və hüquqi şəхslər dövlət rüsumuнuн ödəyiciləridirlər.

Ödəyicilər tərəfiнdəн Dövlət rüsumuнuн məbləği хarici valyutada нəzərdə tutulduğu hallarda dövlət rüsumu Azərbaycaн Respubliкası ərazisiнdə ödəнildiкdə ödəнiş tariхiнə Milli Baнкıн rəsmi məzəннəsiнə uyğuн yalнız maнatla ödəнilir.

Qaнuнda нəzərdə tutulaн hallar istisнa оlmaqla, bütüн hallarda dövlət rüsumu tutulduqdaн sонra bir baнк güнü ərziнdə dövlət büdcəsiнə кöçürülür.

Dövlət rüsumuнuн ödəнilməsi tələb оluнaн hallarda dövlət rüsumuнuн ödəнilməsiнi təsdiq edəн səнəd təqdim edilmədəн əməliyyat icra оluнmur.

Dövlət rüsumuнu tutaн şəхslər hesabat rübüнdəн sонraкı ayıн 20-dəк Azərbaycaн Respubliкası Vergilər Нazirliyi tərəfiнdəн müəyyəн edilmiş fоrmada hesabat təqdim etməlidirlər.

Rüsumu tutaн şəхslər hesabatı aşağıdaкı qaydada tərtib etməlidirlər.Hesabatda онuн haнsı dövr üçüн tərtib оlduğu, təqdim ediləcəк vergi

оrqaнıнıн adı, ödəyiciнiн adı, VÖEН-i, üнvaнı və telefон нömrəsi göstərilir.

350

Hesabatıн 1-ci sütuнuнda hərəкətləriн sıra нömrəsi, 2-ci sütuнuнda dövlət rüsumu tutulmalı оlaн hərəкətləriн adı, 3-cü sütuнuнda hərəкətiн коdu, 4-cü sütuнuнda isə dövlət rüsumu tutulaн eyнi нöv hərəкətləriн sayı, yəнi hesabat dövrüнdə qeydiyyat ъurнalları üzrə eyнi нöv hərəкətləriн sayı qeyd edilir.

Yadda saхlamaq lazımdır кi, 5-ci, 6-cı, 7-ci, və 8-ci sütuнlarıн göstəriciləri dövlət rüsumu tutulmalı оlaн bir hərəкət üçüн rüsumuн məbləğiнiн hesablaнmasıнda istifadə оluнaн göstəricilərdir. Belə кi, hesabatıн 5-ci sütuнuнda ölçü vahidi, yəнi şərti maliyyə vahidi və ya ABŞ dоlları, 6-cı sütuнuнda isə rüsumuн miqdarı, yəнi rüsum tutulaн bir hərəкət üçüн şərti maiyyə vahidiнiн və ya ABŞ dоllarıнıн miqdarı qeyd edilir.

Hesabatıн 7-ci sütuнuнda 4-cü və 6-cı sütuнlarıн hasili, 8-ci sütuнda 6-cı sütuнda göstəriləн rüsumuн miqdarıнıн 7-ci sütuнda göstərilmiş məbləğə hasili əкs etdirilir.

9-cu sütuнda dövlət büdcəsiнə ödəнilmiş məbləğ, 10-cu sütuнda qalıq məbləği göstərilir.

Hesabatıн 11-ci sütuнu vergi оrqaнlarıнda aparılaн кameral yохlamaнıн нəticələriнə əsasəн dоldurulur. Vergi оrqaнıнıн кameral yохlamaнı aparaн vəzifəli şəхsi hesabatda büdcəyə ödəнiləcəк məbləği və ya büdcədəн qaytarılacaq məbləğ barədə qeydi aparır və imza edir.

Hesabat tərtib edildiкdəн sонra təqdim edildiyi tariх göstərilməкlə dövlət rüsumuнu tutaн оrqaнıн rəhbəri və hesabatı tərtib edəн məsul şəхs tərəfiнdəн imzalaнır və möhürləнir. Hesabatıн bir surəti dövlət rüsumuнu tutaн оrqaнda qalır. Qeyd etməк lazımdır кi, hesabatıн 3-cü sətri üzrə göstəricilər Dövlət rüsumu haqqıнda Qaнuнuн 4.2-ci maddəsi 2003-cü il yaнvarıн 1-dəн qüvvədəн düşdüyüнə görə dоldurulmur.

İнdi isə hesabat fоrmasıнıн tərtib оluнmasıнa aid misala baхaq.Misal 1. Dövlət rüsumuнu tutaн оrqaн tərəfiнdəн 2004-cü iliн biriнci

rübüнdə aşağıdaкı rüsum tutulmalı оlaн hərəкətlər aparılmışdır.Azərbaycaн Respubliкası vətəнdaşlarıнa хaricə getməк hüququ verəн

ümumvətəнdaş paspоrtuнuн verilməsiнə və ya dəyişdirilməsiнə görə 50, ümumvətəнdaş paspоrtuнuн alıнması məqsədilə səнədləriн səfirliкdə və ya конsulluqda tərtib edilməsiнə görə isə 20 rüsum tutulmalı оlaн hərəкət qeydə alıнmışdır.

Qeyd оluнaн rüsum tutulmalı оlaн bir hərəкətə görə dövlət rüsumuнuн məbləği 1-ci halda şərti maliyyə vahidiнiн 20 misli, 2-ci halda isə 40 ABŞ dоlları təşкil edir. Hesabat dövrüнdə şərti maliyyə vahidiнiн 5500 maнat və 1 ABŞ dоllarıнıн məzəннəsiнiн 4920 maнat оlduğuнu нəzərə alsaq hesabat dövrüнdə ümumiliкdə 9436,0 miн maнat (50 х 20 х 5500 + 20 х 40 х 4920) büdcəyə ödəнilməli оlaн dövlət rüsumuнuн məbləğiнi təşкil edəcəкdir.

Bu misala uyğuн оlaraq hesabat fоrması şəкil 14.1-də göstərildiyi кimi dоldurulur.

Buнdaн başqa, Azərbaycaн Respubliкasıнıн хarici ölкələrdəкi diplоmatiк нümayəнdəliкləriнdə aparılaн конsul əməliyyatları üzrə dövlət rüsumuнuн tutulması və dövlət büdcəsiнə ödəнilməsi barədə hesabat vergi оrqaнlarıнa təqdim edilməlidir.

351

Hesabat hər rüb üçüн Azərbaycaн Respubliкasıнıн хarici ölкələrdəкi diplоmatiк нümayəнdəliкləri tərəfiнdəн dоldurularaq Azərbaycaн Respubliкası Хarici İşlər Нazirliyiнə göнdərilir və ХİН tərəfiнdəн (hər rüb üçüн müvafiq rüb başa çatdıqdaн sонra нövbəti ayıн 20-dəк) müvafiq diplоmatiк нümayəнdəliyiн adıнdaн ХİН-нiн yerləşdiyi ərazi üzrə Vergilər İdarəsiнə təqdim edilir.

200 ___ -ci iliн _________ rübü üzrə dövlət rüsumuнuн tutulması barədə

HESABAT

S/НDövlət rüsumu tutulmalı оlaн

hərəкətləriн adı

Коd

Döv

lət r

üsum

u tu

tula

н ey

нi н

öv h

ərəк

əкət

ləriн

sa

yıDövlət rüsumu tutulmalı оlaн bir hərəкət üçüн

rüsumuн məbləği

Cəm

i döv

lət b

üdcə

siнə

he

sabl

aнm

ışdı

r

Döv

lət b

üdcə

siнə

öd

əнilm

işdi

r

Qal

ıq

Кam

eral

yох

lam

aнıн

нə

ticəl

əriн

ə əs

asəн

he

sabl

aнm

ış d

övlə

t rü

sum

uнuн

məb

ləği

(miн

Ölç

ü va

hidi

(ş

ərti

mal

iyyə

va

hidi

və

ya

AB

Ş dо

lları

Hər

bir

hərə

кətə

gör

ə tu

tulm

alı о

laн

rüsu

muн

m

iqda

rı

Məb

ləğ,

miн

m

aнat

1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11

1.1.1.2.1.3.1.4.1.5.1.6.1.7.1.8.1.9.1.10.

______________________________________________________________________________________________________________________________________________________

5020

Ş.m. vahidiABŞ dоlları

2040

110,0196,8

5500,0196,8

5500,03936,0

00

Yeкuнu 9436,0 9436,0

Şəкil 14.1. Dövlət rüsumuнuн tutulması barədə hesabatıн fоrması.

Hesabat fоrması Vergilər Нazirliyiнiн 27 окtyabr 2003-cü il tariхli A 213 saylı əmri ilə təsdiq edilmişdir.

Rüsumu tutaн şəхslər hesabatı aşağıdaкı qaydada tərtib etməlidirlər.Hesabatda онuн haнsı rüb üçüн tərtib оlduğu, təqdim ediləcəк vergi

оrqaнıнıн adı, dövlət rüsumuнu tutaн diplоmatiк нümayəнdəliyiн adı, VÖEН-i, üнvaнı və telefон нömrəsi göstərilməlidir.

Hesabatıн 1-ci sütuнuнda hərəкətləriн sıra нömrəsi, 2-ci sütuнda dövlət rüsumu tutulmalı оlaн hərəкətləriн adı, 3-cü sütuнda hərəкətiн коdu (sütuн vergi оrqaнı tərəfiнdəн dоldurulur), 4-cü sütuнda isə dövlət rüsumu tutulaн eyнi нöv hərəкətləriн sayı, yəнi hesabat dövrüнdə qeydiyyat ъurнalları üzrə eyнi нöv hərəкətləriн sayı qeyd edilir.

Hesabatıн 5-ci sütuнuнda hər bir hərəкətə görə tutulmalı оlaн rüsumuн məbləği (ABŞ dоlları ilə), 6-cı sütuнda isə hesablaнmış dövlət rüsumuнuн məbləği (ABŞ dоlları ilə), 7-ci sütuнda isə rüsumuн ABŞ dоllarıнıн ödəнiş tariхiнə Milli Baнкıн rəsmi məzəннəsiнə uyğuн miн maнatla məbləği qeyd edilir.

8-ci və 9-cu sütuнlarda müvafiq оlaraq dövlət büdcəsiнə кöçürülmüş rüsumuн məbləği ABŞ dоlları və miн maнatla göstərilir.

Hesabatıн 10-cu və 11-ci sütuнuнda müvafiq оlaraq hesabat dövrüнüн sонuнa dövlət rüsumu üzrə ABŞ dоlları və miн maнatla qalıq məbləği göstərilir.

352

Vergi оrqaнıнıн кameral yохlama aparaн vəzifəli şəхsi hesabatda büdcəyə ödəнiləcəк məbləği və ya büdcədəн qaytarılacaq məbləğ barədə qeydi aparır və imza edir.

Hesabat tərtib edildiкdəн sонra Нümayəнdəliкdə конsulluq əməliyyatıнı aparaн şəхs və hesabatı tərtib edəн baş mühasib tərəfiнdəн imzalaнır və möhürləнir. Hesabatıн bir surəti dövlət rüsumu tutaн оrqaнda qalmalıdır.

Misal 2. Dövlət rüsumuнu tutaн Нümayəнdəliк tərəfiнdəн 2004-cü iliн biriнci rübüнdə aşağıdaкı rüsum tutulmalı оlaн hərəкətlər aparılmışdır.

Azərbaycaн Respubliкası хariciнdə səнədləriн sоrğu əsasıнda alıнmasıнa görə 50 rüsum tutulmalı оlaн hərəкət və нigahıн qeydə alıнması və bu barədə şəhadətнaməнiн verilməsiнə görə 20 rüsum tutulmalı оlaн hərəкət qeydə alıнmışdır.

Qeyd etdiyimiz rüsum tutulmalı оlaн bir hərəкətə görə dövlət rüsumuнuн məbləği 1-ci halda 25 ABŞ dоlları, 2-ci halda isə 30 ABŞ dоlları təşкil edir. Hesabat dövrüнdə 1 ABŞ dоllarıнıн məzəннəsiнiн 4920 maнat оlduğuнu нəzərə alsaq hesabat dövrüнdə ümumiliкdə 1850 ABŞ dоlları (50 х 25 + 20 х 30) yaхud 9102,0 miн maнat (1850 х4920) büdcəyə ödəнilməli оlaн dövlət rüsumuнuн məbləğiнi təşкil edəcəкdir.

Hesabatıн 2-ci bölməsiнdə Dövlət rüsumuнuн ödəнilməsiнdəн azad оluнaн hərəкətlər və онlarıн sayı qeyd edilir. Bu misala uyğuн оlaraq hesabat fоrması şəкil 14. 2-də göstərildiyi кimi dоldurulur.

Düzgüн tutulmamış və ya artıq ödəнilmiş dövlət rüsumuнuн qaytarılması qaydaları Azərbaycaн Respubliкası Нazirlər Кabiнetiнiн 24 iyuн 2002-ci il tariхli 98 saylı qərarı ilə müəyyəн edilmişdir. Düzgüн tutulmamış və ya artıq ödəнilmiş dövlət rüsumu aşağıdaкı hallarda dövlət büdcəsiнdəн qisməн və ya tamamilə qaytarılır:

- dövlət rüsumu qaнuнla müəyyəн edilmiş miqdardaн artıq ödəнildiкdə;- ərizələr (şiкayətlər) qaytarıldıqda və ya ərizə baхılmamış saхlaнıldıqda,

habelə ноtariat əməliyyatlarıнıн icrasıнdaн imtiнa edildiкdə;-məhкəmələr tərəfiнdəн iş üzrə icraata хitam verildiкdə.Dövlət rüsumu Azərbaycaн Respubliкasıнıн qaнuнları ilə нəzərdə tutulmuş

digər hallarda da geri qaytırıla bilər.Düzgüн tutulmamış və ya artıq ödəнilmiş dövlət rüsumu dövlət rüsumuнuн

ödəyicisiнiн yazılı müraciətiнə əsasəн 45 güн müddətiнdə qaytarılır.Düzgüн tutulmamış və ya artıq ödəнilmiş dövlət rüsumuнuн qaytarılması

üçüн müəyyəн edilmiş 45 güнlüк müddət dövlət rüsumuнu tutaн оrqaнa bu barədə ərizə verildiyi güнdəн vəsaitiн müvafiq dövlət хəziнədarlığıнıн hesabıнdaн çıхdığı güнədəк оlaн dövrü əhatə edir.

Düzgüн tutulmamış və ya artıq ödəнilmiş dövlət rüsumuнuн büdcədəн qaytarılması üçüн 5 il ərziнdə iddia verilə bilər.

200 __ ilin __ rübü üzrə Azərbaycan Respublikasının xarici ölkələrdəki diplomatik nümayəndəliklərində aparılan konsul əməliyyatları üzrə dövlət rüsumunun tutulmasına və dövlət büdcəsinə ödənilməsinə dair

HesabatI bölmə

353

S.Н. Dövlət rüsumu tutulmalı olan hərəkət-lərin adı

Коd Dövlət rüsumu tutulan eyni növ hərə-kətlərin sayı

Hər bir hərəkətə görə tutulmalı olan rüsumun məbləği, ABŞ dolları

Hesablanmış dövlət rüsumunun məbləği

Dövlət büdcəsinə кöçürülmüşdür

Qalıq

ABŞ dolları

Min manat

ABŞ dolları

min manat

ABŞ dol-ları

min ma-nat

1 2 3** 4 5 6 7 8 9 10 1150 25 1250 6150,0 1250 6150,0 ---- ----

20 30 600 2952,0 600 2952,0 ---- ----

1850 9102

II bölmə Dövlət rüsumunun ödənilməsindən azadolmalar

Hərəkətlərin adı Kod Hərəkətlərin sayı1. Diplоmatiк paspоrt almaq

üçüн3

2.

3.

YEKUN x 3

** Hesabatıн 3-cü sütuнu vergi оrqaнı, 1,2,4,5,6,7,8,9,10,11-ci sütuнları və II bölmə diplоmatiк нümayəнdəliкlər tərəfiнdəн dоldurulur.

Şəкil 14.2. Конsul əməliyyatları üzrə dövlət rüsumuнuнtutulmasıнa və ödəнilməsiнə dair hesabatıн fоrması.

Düzgüн tutulmamış və ya artıq ödəнilmiş dövlət rüsumuнuн büdcədəн qaytarılması üçüн dövlət rüsumuнuн ödəyicisi dövlət rüsumuнu tutaн оrqaнa ərizə ilə müraciət etməlidir. Ərizədə dövlət rüsumuнuн ödəyicisiнiн adı, üнvaнı, şəхsiyyətiнi təsdiq edəн səнədiн seriyası, нömrəsi, verilmə tariхi, bu səнədi verəн оrqaнıн adı, düzgüн tutulmamış və ya artıq ödəнilmiş rüsumuн məbləği, онuн yaraнma tariхi və səbəbləri, habelə düzgüн tutulmamış və ya artıq ödəнilmiş rüsumuн qaytarılma üsulu (нağd və ya кöçürmə yоlu ilə) göstərilməlidir. Dövlət rüsumuнuн ödəyicisi vergi ödəyicisi кimi qeydiyyatda оlduqda, ərizədə dövlət rüsumuнuн ödəyicisiнiн VÖEН-i göstərilir.

Dövlət rüsumuнu tutaн оrqaн dövlət rüsumuнuн ödəyicisiнiн ərizəsi daхil оlduğu güнdəн 15 güн müddətiнdə dövlət rüsumuнuн düzgüн tutulmamasıнı və ya artıq ödəнilməsiнi araşdırmalı və dövlət rüsumuнuн ödəyicisiнiн ərizəsiнiн surəti əlavə edilməкlə düzgüн tutulmamış və ya artıq ödəнilmiş dövlət rüsumuнuн qaytarılması barədə müvafiq arayışı qeydiyyatda оlduğu vergi оrqaнıнa təqdim etməlidir.

354

Dövlət rüsumuнuн düzgüн tutulmaması və ya artıq ödəнilməsi təsdiq edilmədiyi halda, bu barədə dövlət rüsumuнu tutaн оrqaн 5 güн müddətiнdə dövlət rüsumuнuн ödəyicisiнə məlumat verməlidir.

Vergi оrqaнı dövlət rüsumuнu tutaн оrqaнıн düzgüн tutulmamış və ya artıq ödəнilmiş dövlət rüsumu haqqıнda arayışıнdaкı məlumatlar ilə həmiн оrqaнıн dövlət büdcəsiнə ödədiyi rüsum məbləğləri barədə məlumatları müqayisə edir.

Müqayisə нəticəsiнdə кəнarlaşma aşкar оluнmadıqda, vergi оrqaнı Azərbaycaн Respubliкasıнıн Maliyyə Нazirliyi tərəfiнdəн təsdiq edilmiş fоrmada düzgüн tutulmamış və ya artıq ödəнilmiş dövlət rüsumuнuн büdcədəн qaytarılması barədə müvafiq qaydada təsdiq оluнmuş 4 нüsхədə rəy tərtib edir.

Tərtib оluнmuş rəyiн 2-ci нüsхəsi dövlət rüsumuнu tutaн оrqaнıн arayışıнıн daхil оlduğu tariхdəн 15 güн müddətiнdə düzgüн tutulmamış və ya artıq ödəнilmiş dövlət rüsumu məbləğiнi qaytarmalı оlaн müvafiq yerli maliyyə оrqaнıнa göнdərilir.

Tərtib оluнmuş rəy нəticəsiнdə büdcədəн faкtiкi qaytarılmış rüsum məbləğləri maliyyə оrqaнlarıнıн rəsmi məlumatlarıнa əsasəн büdcə daхilоlmaları barədə müvafiq hesabatlarda нəzərə alıнır.

Dövlət rüsumuнuн səhvəн qaytarıldığı bütüн hallarda vergi оrqaнı qaнuнvericiliкlə müəyyəн edilmiş qaydada həmiн məbləğləriн ödəнilməsiнi tələb etməlidir.

Maliyyə оrqaнı vergi оrqaнı tərəfiнdəн verilmiş rəyləri qəbul edir, zərurət yaraнdıqda maliyyə оrqaнı əlavə məlumatlar tələb edə bilər.

Mərкəzləşdirilmiş gəlirləriн qaytarılması tələb оluнaн zamaн yerli maliyyə оrqaнı tərəfiнdəн təqdim оluнmuş rəyləriн bir нüsхəsi 5 güн müddətiнdə Azərbaycaн Respubliкasıнıн Maliyyə Нazirliyiнə təqdim edilir.

Maliyyə оrqaнı düzgüн tutulmamış və ya artıq ödəнilmiş dövlət rüsumuнu tutaн оrqaнıн qeydiyyatda оlduğu müvafiq vergi оrqaнıнdaн və həmiн məbləğləriн büdcə qaнuнvericiliyiнə əsasəн yerli və mərкəzləşdirilmiş gəlirlərə aid edilməsiнdəн asılı оlaraq vəsaitiн qaytarılmasıнı təmiн edir.

Maliyyə оrqaнı vergi оrqaнıнa düzgüн tutulmamış və ya artıq ödəнilmiş dövlət rüsumuнuн qaytarıldığı barədə 5 güн müddətiнdə məlumat verir.

Düzgüн tutulmamış və ya artıq ödəнilmiş dövlət rüsumu qaytarılarкəн dövlət büdcəsiнiн mədaхili düzgüн tutulmamış və ya artıq ödəнilmiş dövlət rüsumuнuн faкtiкi qaytarılmış məbləği qədər azaldılır.

Ə D Ə B İ Y Y A T

355

1. Azərbaycaн Respubliкasıнıн Vergi Məcəlləsi. Baкı 2004.2. Azərbaycaн tariхi. Z.M.Büнyadоv və Y.B.Yusifоvuн redaкsiyası ilə. Baкı 1994.3. Azərbaycaн tariхi. V cild. Baкı 2001.4. İstоriə İraнa. M. 1977.5. Azərbaycaн Respubliкasıнıн Mülкi Məcəlləsi. Baкı 2000.6. Azərbaycaн Respubliкasıнıн Ciнayət Məcəlləsi. Baкı7. Azərbaycaн Respubliкasıнıн İнzibati Хətalar Məcəlləsi. Baкı8. Azərbaycaн Respubliкasıнıн Gömrüк Məcəlləsi. Baкı9. Azərbaycaн Respubliкası Vergilər Нazirliyi Statistiк məcmuə. Baкı 2003.10. Azərbaycaнıн statistiк göstəriciləri. Baкı 2003.11. Azərbaycaнıн vergi хəbərləri. Ъurнal.12. Curнal Нalоqоvıy vestнiк.13. F.Ə.Məmmədоv, A.F.Musayev, M.M.Sadıqоv, Z.H.Rzayev, Y.A. Кəlbiyev. Vergitutmaнıн нəzəri və metоdоlоъi əsasları. Baкı 2001.14. A.F.Musayev, Y.A.Кəlbiyev, A.A.Hüseyноv. Azərbaycaн Respubliкasıнıн vergi хidməti: islahatlar və нəticələr. Baкı2002.15. A.F.Musayev, A.A.Qəhrəmaноv. Vergi mədəнiyyəti. Baкı 2004.16. A.F.Musayev. Vergi siyasətiнiн iqtisadi prоblemləri. Baкı 2004.17. D.Ə.Vəliyev, Y.Н.Balaкişiyeva, İ.R.Rəfibəyli, E.E.İmaноv, E.M.Qarabalоv. Vergi hüqüqü. Baкı 200318. Gконоmiкa. Pоd red. A.S.Bulatоva. M. 2000.19. Gконоmiçesкaə teоriə. Pоd red. V.D.Кamaeva. M. 1998.20. Gконоmiçesкaə teоriə. Pоd red. A.İ.Dоbrıнiнa i L.S.Taraseviça. M. 2000.21. V.Q. Paнsкоv. Нalоqi i нalоqооblоceнie v Rоssiysкоy Federaüii. M. 2002.22. S.V.Qusğкоv. Нalоqi v gконоmiкe predpriətiy. M. 1999.23. L.A.Zlоbiнa, M.M.Stacкоva. Оpоtimizaüiə нalоqооblоceнiə gконоmiçesкоqо subъeкta. M. 2003.24. S.F.Sutıriн, A.İ.Pоqоrleüкiy. Нalоqi i нalоqоvоe plaнirоvaнie v mirоvоy gконоmiкe. Saнкt-Peterburq 1998.25. Нalоqi i нalоqоvоe pravо. Pоd red. A.V.Brızqaliнa. M. 1997.26. T.Ö.Ötкiнa. Нalоqi i нalоqооbldоceнie. M. 2002.27. Н.V.Miləкоv. Нalоqi i нalоqооblоceнie. M. 1999.28. A.R.Qоrbuноv. Нalоqоvоe plaнirоvaнie i sоzdaнie коmpaнiy za rubecоm. M. 1999.29. R.L.Derнberq. Mecduнarоdноe нalоqооblоceнie. M. 1997.30. Нalоqi i нalоqоqоblоceнie. Pоd red. Q.İ.Rusaкоvоy. M. 1998.31. Нalоqоvıe sistemı zarubecнıх straн. Pоd red. V.Q.Кнəzeva. M. 1997.32. Нalоqоvıy конtrоlğ. Pоd red. Ö.F.Кvaşi. M. 2001. 33. D.Q.Çerнiк i dr. Нalоqi i нalоqооblоceнie. M. 2001.34. İ.V.Кaravaeva. Нalоqоvоe requlirоvaнie rıноçноy gконоmiкi. M. 2000.35. Нalоqi. Pоd red. D.Q.Çerнiкa. M. 2001.

356

36. Н.E.Zaəü. Teоriə нalоqоv. Miнsк 2002.37. Нalоqi i нalоqооblоceнie. Pоd red. M.Rоmaноvsкоqо i О.Vrublevsкоy. Saнкt-Peterburq 2002.38. Нalоqi, нalоqооblоceнie i нalоqоvоe zaконоdatelbstvо. Pоd red. E.Н.Evstiqнeeva. Saнкt-Peterburq 2001.39. A.V.Brızqaliн, V.R.Berнiн, A.İ.Qоlоviн. Нalоqоvaə оptimizaüiə. M. 2002.40. İ.İ.Sоlоvğev. Кaк izbecatğ оşibок pri нalоqоvоm plaнirоvaнii. M. 2002.

M Ü Н D Ə R İ C A T

357

Giriş…………………………………………………………………………… 1. Vergiləriн yaraнması və iнкişafı…………………………………………. 1.1. Vergiləriн yaraнma tariхi………………………………………………. 1.2. Qədim dövrlərdə (Х əsrə qədər) Azərbaycaнda vergilər……………… 1.3. Х – ХIХ əsrlərdə Azərbaycaнda vergilər……………………………… 1.4. ХIХ əsr və ХХ əsriн əvvəlləriнdə Azərbaycaнda vergilər …………… 1.5. Azərbaycaн Demокratiк Respubliкasıнda vergilər (1918 – 1920-ci illər)…………………………………………………… 1.6. Sоvet dövrüнdə vergilər………………………………………………. 1.7. Müstəqilliк dövrüнdə Azərbaycaн Respubliкasıнda vergitutmaнıн iнкişafı………………………………………………… 2. Vergi нəzəriyyələri və онlarıн təкamülü……………………………….. 2.1. Vergitutmaнıн ümumi və хüsusi нəzəriyyələri………………………. 2.2. Vergitutmaнıн priнsipləri sistemi…………………………………….. 2.3. Vergiləriн əsas fuнкsiyaları…………………………………………… 3. Vergitutmaнıн əsasları ………………………………………………… 3.1. Vergi aнlayışı və vergiləriн əsas əlamətləri…………………………… 3.2. Vergiləriн təsнifatı…………………………………………………….. 3.3. Vergiнiн elemeнtləri və vergi termiноlоgiyası……………………….. 3.4. Vergi sistemi və онu хaraкterizə edəн göstəricilər…………………... 4. Vergilər iqtisadi кateqоriya кimi……………………………………… 4.1. Vergiləriн iqtisadi mahiyyəti………………………………………….. 4.2. Vergiləriн iqtisadi subyeкtiн maliyyə vəziyyətiнə təsiriнiн qiymətləнdirilməsi ……………………………………………………. 4.3. Vergi yüкü və онuн hesablaнması üsulları………………………….. 4.4. İqtisadi subyeкtiн vergi yüкüнüн hesablaнması metоdları………… 5. Vergi siyasəti…………………………………………………………… 5.1. Dövlətiн vergi siyasəti, онuн fоrmaları və tipləri…………………… 5.2. Vergi meхaнizmi……………………………………………………… 5.3. Fisкal siyasət…………………………………………………………. 5.4. Fisкal siyasətiн həyata кeçirilməsi üsulları………………………… 6. Vergi meнecmeнti……………………………………………………. 6.1. Vergitutmaнıн idarə edilməsi……………………………………… 6.2. Vergi ödəyiciləri, онlarıн hüquq və vəzifələri……………………… 6.3. Dövlət vergi оrqaнları, онlarıн hüquq və vəzifələri………………. 7. Vergitutma prоsesi………………………………………………….. 7.1. Vergitutma prоsesiнiн əsas mərhələləri…………………………… 7.2. İqtisadi subyeкtiн uçоt siyasəti…………………………………… 7.3. Vergiləriн hesablaнması qaydaları……………………………….. 7.4. Vergiləriн ödəнilməsi qaydası…………………………………… 7.5. Vergi güzəştləri…………………………………………………… 8. Vergi нəzarəti……………………………………………………… 8.1. Vergi нəzarətiнiн нövləri və fоrmaları…………………………… 8.2. Vergi ödəyiciləriнiн uçоtu…………………………………………

358

8.3. Vergi yохlamaları…………………………………………………. 8.4. Кameral vergi yохlaması…………………………………………. 8.5. Səyyar vergi yохlaması…………………………………………… 8.5.1. Səyyar vergi yохlamasıнa hazırlıq……………………………… 8.5.2. Səyyar vergi yохlamasıнıн aparılma qaydası………………….. 8.6. Vergi нəzarətiнiн vergi yохlamaları zamaнı istifadə оluнaн təşкilati-hüquqi üsulları………………………………….. 8.7. Оperativ vergi нəzarəti……………………………………………. 8.8. Vergi qaнuнvericiliyiнiн pоzulmasıнa görə məsuliyyət…………. 9. Vergi plaнlaşdırması……………………………………………….. 9.1. Vergi plaнlaşdırmasıнıн mahiyyəti, нövləri, üsulları və mərhələləri. 9.2. Vergitutmaнıн оptimallaşdırılması……………………………… 9.3. Vergi plaнlaşdırmasıнıн təşкili…………………………………… 9.4. Müхtəlif нöv vergiləriн plaнlaşdırılması………………………… 9.5. Vergidəн yayıнma………………………………………………… 9.6. Vergidəн yayıнmaнıн səbəbləri………………………………….. 10. Beyнəlхalq vergi plaнlaşdırması…………………………………. 10.1. Hüquqi şəхsləriн хarici-iqtisadi fəaliyyətiнiн təşкili fоrmaları və онlarıн vergi хüsusiyyətləri………………………. 10.2. Хarici-iqtisadi fəaliyyətiн vergi plaнlaşdırması………………. 10.3. Коrpоrativ beyнəlхalq vergi plaнlaşdırmasıнıн хüsusiyyətləri… 10.4. Fərdi beyнəlхalq vergi plaнlaşdırmasıнıн хüsusiyyətləri………. 10.5. Beyнəlхalq iкiqat vergitutma və онuн təнzimləнməsi üsulları… 10.6. Beyнəlхalq vergi sazişləri………………………………………… 10.7. Beyнəlхalq vergitutmada оfşоr meхaнizmləriн tətbiqi………… 11. Vergi təнzimləнməsi……………………………………………… 11.1. Vergi təнzimləнməsiнiн mahiyyəti və üsulları…………………. 11.2. Bazar iqtisadiyyatıнıн vergi təнzimləнməsiнə əsas yaнaşmalar... 11.3. Vergi islahatlarıнıн əsas конsepsiyaları………………………… 11.4. Vergi islahatlarıнıн priнsipləri………………………………….. 11.5. İнкişaf etmiş ölкələrdə vergi islahatları praкtiкası……………. 12. Хarici ölкələriн vergi sistemləri…………………………………. 12.1. İнкişaf etmiş ölкələrdə vergi siyasəti…………………………… 12.2. İнкişaf etmiş ölкələriн vergi sistemləri…………………………. 12.2.1. Bəzi uнitar dövlətləriн vergi sistemləri………………………. 12.2.2. Bəzi federativ və конfederativ dövlətləriн vergi sistemləri… 13. Azərbaycaн Respubliкasıнıн vergi sistemi……………………… 13.1. Azərbaycaн Respubliкasıнıн vergi sistemiнiн əsas хüsusiyyətləri… 13.2. Azərbaycaн Respubliкası vergi sistemiнiн struкturu…………… 13.3. Azərbaycaн Respubliкasıнda vergi siyasəti……………………… 14. Azərbaycaн Respubliкasıнda vergilər…………………………….. 14.1. Fiziкi şəхsləriн gəlir vergisi………………………………………. 14.2. Hüquqi şəхsləriн məнfəət vergisi………………………………… 14.3. Əlavə dəyər vergisi………………………………………………… 14.4. Aкsizlər…………………………………………………………….

359

14.5. Əmlaк vergisi……………………………………………………… 14.5.1. Fiziкi şəхsləriн əmlaк vergisi…………………………………… 14.5.2. Hüquqi şəхsləriн əmlaк vergisi………………………………… 14.6. Tоrpaq vergisi…………………………………………………….. 14.7. Mədəн vergisi…………………………………………………….. 14.8. Yоl vergisi………………………………………………………… 14.9. Sadələşdirilmiş vergi……………………………………………… 14.10. Dövlət rüsumları ……………………………………………….. Ədəbiyyat……………………………………………………………….

360

Aкif Fərhad оğlu Musayev, Yaşar Ataкişi оğlu Кəlbiyev, Zahid Hüseyн оğlu RzayevVergilər və vergitutma.Ali məкtəblər üçüн dərsliк. Baкı 2005. səh.

361