FELLINIFELLINISATYRICONSATYRICON

P.E.A. (Roma) – P.A.A. (Paris)

1969

Oudheid per m2: film en oudheid. Aflevering 9

Vragen? f.g.naerebout@let.leidenuniv.nl

Federico Fellini (1920-1993)

Bronnen:• Petronius,

Satyrica, bekend onder de titel Satyricon

Wie is Petronius?We kennen uit Tacitus, Annales, en uit werk van Plinius Maior en Ploutarchos ene Gaius (of: Titus?) Petronius (zelfmoord 66). Deze Petronius was praetor, proconsul Bithyniae, en consul suffectusDeze Petronius was arbiter elegantiarum / elegantiae aan het hof van Nero (54-68).Mogelijk (maar algemeen aangenomen) is dit dezelfde persoon als de auteur Petronius (Terentianus Maurus (einde 2de eeuw) en de latere manuscripten geven de auteur Petronius de bijnaam Arbiter)

Wat is Satyricon?Satyricōn libri = boeken der Satyrica. Satyrica zijn verhalen over lieden die saturikoi zijn, die leven als satyrs. Dus niet saturae (‘satiren’), al hebben de Satyrica bepaalde satirische kenmerken. Het is een zedenroman, schelmenroman, picareske roman: een parodistische versie van de antieke Griekse roman – waarin niets veilig is voor spot en persiflage.

Bronnen: vervolg

• “de ontbrekende gedeelten”: wat er ontbreekt aan het slechts zeer gedeeltelijk bewaarde en fragmentarische Satyricon: ingevuld met behulp van de fantasie, maar ook van Apuleius, Ovidius, Juvenalis, Martialis, Suetonius, Tacitus: opmerkelijk veel details uit de film zijn gedocumenteerd in antieke bronnen

• contemporaine (populair-)wetenschappelijke literatuur, m.n. Jérome Carcopino, La vie quotidienne à Rome, en Carl Jung en Karl Kerényi, Einführung in das Wesen der Mythologie, benevens het Petronius-commentaar van Ettore Paratore, via tussenkomst van Luca Canali, wetenschappelijk adviseur van de film (die later zelf over Petronius heeft gepubliceerd, en de tekst heeft uitgegeven en in het Italiaans vertaald).

Bronnen: vervolg

• archeologie:

zeer vrij, maar met kennis van zaken gehan-teerd door ontwerper Danilo Donati en Fellini

Schetsje door Fellini: voor deze film heeft Fellini veel van zijn ideeën in tekeningen uitgewerkt.

Dramatis personae

• Encolpio

• Ascilto

• Gitone

• Vernacchio

• Eumolpo

• Trimalcione

• Fortunata

• Scintillia

• Trifena

• Lica

• Arianna

• Enotea

• Hermafrodiet

• Minotaurus

• een patriciër en zijn vrouw

• een keizer

• een proconsul

• en vele anderen die niet met name

genoemd worden

De film

1 Il lamento di EncolpioEncolpio en Ascilto betwisten elkaarGitone. Ascilto verkoopt Gitone aan de acteur Vernacchio2 Encolpio ritrova GitoneEncolpio redt Gitone, maar krijgt stank voor dank. Wandeling door Rome naar de Insula Felicles.3 La cena di TrimalcioneDe Insula Felicles stort in. Encolpio ontmoet de dichter Eumolpo ensamen gaan zij naar het feest vanTrimalcione.4 La tomba de TrimalcioneBezoek aan Trimalcione’s graf. Verhaal van weeuwtje van Efese.5 Nave di LicaEncolpio, Ascilto en Gitone gevangen door slavenhaler Lica.

Petronius

1-5 introductie: de rhetorica6-11 Giton, Ascyltus en Encolpius12-15 Encolpius en Ascyltus stelen eenmantel16-26 Priapus-vereerster Quartilla in orgie met Encolpius en Ascyltus.Giton ontmaagt Pannychis.27-78 Trimalchio.79-90 Giton kiest voor Ascyltus. Encol-pius ontmoet de dichter Eumolpus.91-99 Encolpius herwint Giton. 100-110 Encolpius, Giton en Eumolpus vluchten per schip voor Ascyltus. Het schip blijkt onder bevel te staan van Lichas van Tarente en Tryphaena,nu juist oude vijanden. Encolpius en Giton worden ontdekt onder de opvarenden, maar de partijen verzoenen zich.

Lica huwt Encolpio, maar wordt gedood door opstandelingen tegen de keizer. 6 La villa dei suicidiPatriciërsechtpaar pleegt zelfmoord; Encolpio en Ascilto bereiken hun villa.7 L’ermafroditoDe nimfomane. De hermafrodiet.8 La città magicaEncolpio en de Minotaurus. Arianna. Encolpio’s impotentie en de zoektocht naar genezing: Eumolpo voert hem naar de tuin der lusten. Verhaal van Enotea en de heks. Reis met Ascilto naar Enotea. Encolpio wordt genezen, maar Ascilto laat het leven. Encolpio treft het schip van Eumolpo, maar de dichter zelf is gestorven, met achterlating van een testament.

111-113 Eumolpus vertelt het verhaal van het weeuwtje van Efese.114-117 Schipbreuk. Encolpius, Giton en Eumolpus in Croton; Eumolpus wendt rijkdom voor.118-125 Gedicht van Eumolpus.126-138 Verblijf te Croton. Encolpius bij Circe, maar blijkt impotent. Een tweede poging. Circe minacht Encolpius, die castratie en zelfmoord overweegt. Oenothea zal Encolpius genezen.138-141 Bij Chrysis blijkt dat Encolpius nog niet genezen is. Zo ook bij het zoontje van Philomela van Croton. Mercurius geneest Encolpius, zo zegt Encolpio. In Croton gaat men verdenking koesteren tegen Eumolpus. Eumolpus maakt zijn testament.

Historisch raamwerk:

GEEN

in de zin waarin de woorden ‘historisch raamwerk’ eerderdoor mij zijn gebruikt; tenzij de zelfmoord-scene – niet in Petronius’ Satyricon – is gebaseerd op de zelfmoord van

Thrasea Paetus (66 ?) en/of die van Caecinna Paetus en Arria (de oudere) ten tijde van Claudius

In algemene zin wordt de regeringsperiode van Claudius(41-54) geacht de periode te zijn waarin Petronius zijn verhaal plaatst, met mogelijk enige verwijzingen naar

de regering van Nero

Fellini en de Oudheid

“…un viaggio verso l’antichità, intendo per l’antichità uno strato psichico profondo”

“…un occhio vergine, imparziale, soltanto meravigliato e innamorato”

“…un viaggio verso sconosciutezza”

“…l’analogia non è stata cercata così freddamente, con un calculo preciso, ma…”

Fellini over Fellini Satyricon:

Methode: de oudheid ontdoen van alle aangekoekte beeldvorming teneinde tot een nieuw, fris beeld te geraken

In ander werk (hier Roma) refereert Fellini expliciet aan de ‘standaard’ Oudheidfilm

Doel: een ‘nieuwe’ oudheid – in de zin van Eric R. Dodds, I greci e l’irrazionale, Firenze 1959 – voor een nieuwe tijd

De plaats aan religie toegekend in het leven van de Oudheid is wat dat betreft een mooie graadmeter

Het fragmentarische karakter van Petronius’ Satyricon als een metafoor voor wat wij eigenlijk van de oudheid weten, kunnen weten; daarenboven is Satyricon zelf reeds een debunking (Trimalchio!). De film doet daarmee een dubbele aanval op vooroordelen. Hiermee impliceert deze film de ‘doodverklaring’ van ‘de oudheidfilm’ uit Hollywood of Rome. Tevergeefs…