Bilkent niversitesi Ekonomi ve Sosyal Bilimler Enstits

FATMA ALYE HANIMIN ROMANLARINDA KADIN SORUNU

FRDEVS CANBAZ

Trk Edebiyat Disiplininde Master Derecesi Kazanma Ykmllklerinin Parasdr

TRK EDEBYATI BLM Bilkent niversitesi, Ankara Haziran 2005

Btn haklar sakldr. Kaynak gstermek kouluyla alnt ve gnderme yaplabilir. Firdevs Canbaz

Anneme

Bu tezi okuduumu, kapsam ve nitelik bakmndan Trk Edebiyatnda Yksek Lisans derecesi iin yeterli bulduumu beyan ederim. Yrd. Do. Dr. Laurent Mignon Tez Danman

Bu tezi okuduumu, kapsam ve nitelik bakmndan Trk Edebiyatnda Yksek Lisans derecesi iin yeterli bulduumu beyan ederim. Prof. Dr. Nurullah etin Tez Jrisi yesi

Bu tezi okuduumu, kapsam ve nitelik bakmndan Trk Edebiyatnda Yksek Lisans derecesi iin yeterli bulduumu beyan ederim. Do. Dr. Ayenur slam Tez Jrisi yesi

Ekonomi ve Sosyal Bilimler Enstits Mdrnn onay Prof. Dr. Erdal Erel Enstit Mdr

ZET

Fatma Aliye Hanm (1862-1936) Osmanl mparatorluunda kadn sorununu romanlarnda tartan ilk Mslman Trk kadn romanc olmas bakmndan olduka nemli bir isimdir. Fatma Aliye Hanma kadar kadn ve kadn ile ilgili problemler sadece erkeklerin tarttklar bir alan iken ilk defa Fatma Aliye Hanm romanlar ile daha nceki Osmanl romanlarnda izilen kadn tipine alternatif rnek bir kadn tipi ortaya koymutur. Tezde, Fatma Aliye Hanmn romanlarnda, kadn sorununa nasl yaklat ortaya koyulmutur. Osmanl mparatorluunun son dnemlerinde balayan kadn hareketinin, feminizmden ne lde etkilendii tam olarak tespit edilemese de, feminizmin ve Osmanl kadnlarnn talepleri, Fatma Aliye Hanmn romanlarnda, kadn konusuna bak asnn anlalmas dolaysyla bu almann ilgi alanndadr. Fatma Aliye Hanmn, tezin blm balklar ile yakndan ilgili makaleleri de tez srasnda kullanlm ancak temel olarak yazarn romanlarna bal kalnmtr. Fatma Aliye Hanmn Ahmet Mithat Efendi ile yazd Hayl ve Hakikat (1891) adl roman da alma srasnda kullanlm ancak tezin ortaya konulmasnda Muhzart (1892), Refet (1896), Ud (1898), Levyih-i Hayt (1898) ve Enn (1910) adl romanlar incelenmitir. Fatma Aliye Hanmn romanlar ilk bakta yzeysel olarak feminist okumaya yatkn romanlar olarak grlse de bu almann sonucunda, Fatma Aliye Hanmn feminist bir yazar olduunu ve romanlarnn da feminist edebiyatn rn olduunu sylemenin yanl olduu kantlanmtr. Fatma Aliye Hanm, romanlarnda kadn sorunlarn ele alsa da konuyu kendi toplumsal, din ve kltrel deerleri dorultusunda yorumlad, ayrca Fatma Aliye Hanmn toplumsal konumu dolaysyla sorun algsnn farkl olduu grlmtr. Sonu olarak Fatma Aliye Hanmn, romanlarnda deindii sorunlara getirdii zmlerin slama dayanmas dolaysyla, muhafazakr Mslman bir kadn yazar olarak tanmlanmas gerektii sonucuna varlmtr. Anahtar Szckler: Kadn ve Edebiyat, Osmanl Kadn Hareketi, Feminizm, Aile

v

ABSTRACT

The Woman Question in Fatma Aliye Hanims Novels Being the first Muslim Turkish woman novelist discussing the woman question, Fatma Aliye Hanim is a prominent literary figure in Turkish history. Since her, woman and woman problems were the subject that only men discuss. With her novels, for the first time, she portrayed an alternative model woman to the woman prototype that had been displayed in Ottoman novels. In this dissertation, her approach to woman question has been studied. In spite of the fact that to what extent the women movement in the late period of the Ottoman Empire was influenced by the feminist movement in the Western World has not been spotted exactly, the demands of feminism and Ottoman women are under the scope of this study for they are crucial to understanding Fatma Aliye Hanms view of the woman problem. Fatma Aliye Hanims essays that are closely related to the titles of the chapters of this dissertation have been used in this study. Nevertheless, the works which have been referred to as the main sources are her novels. Her novel, Hayal ve Hakikat (Reality and Imagination), which she wrote in cooperation with Ahmet Mithat Efendi has been exploited in the study but her novels Muhzart (1892), Refet (1896), Ud (1898), Levyih-i Hayt (1898) and Enn (1910) has been reviewed in this dissertation. At the end of the study, it has been proved that Fatma Aliye Hanims novels, however they may seem likely to be read as feminist readings at the surface level, when thoroughly examined, are unlikely to be labeled as works of feminist literature and the writer is unlikely to be categorized as a feminist writer, accordingly. It has been stated that, although she deals with the problems of women in her novels, as a result of her social, cultural and religious situation, the way she assesses these problems is different. In conclusion Fatma Aliye Hanim has to be defined as a conservative Muslim woman writer since her proposed solutions to the problems depicted in her novels are based on Islam.Key Words: Woman and Literature, Ottoman Woman Movement, Feminism, Family

vi

TEEKKR

Danmanm Laurent Mignona tez srasnda karlatm zorluklar amam noktasnda yol gsterdii, moral verdii, en son halini alana kadar tezimi titizlikle okuduu iin teekkr ediyorum. Bu tezin yazm srecinde kendisinden, akademik bir almann hangi aamalardan gemesi gerektiine, bilim ahlkna, akademi slbuna ve adabmuaerete dair pek ok ey rendiimi sylemeliyim. Yapc eletirileri ve tavsiyeleri sayesinde karamsarlktan ve ufuksuzluktan kurtulmam kolay oldu ve bu tezi yazabildim. Tezde kullandm kaynaklara ulamam noktasnda yardmlarn ve ktphanesini esirgemeyen, tez jrisine de katlarak deerli eletirilerde bulunan hocam Nurullah etine ve jri yesi Ayenur slama yapc eletirileri ile tezime katkda bulduu iin teekkrlerimi sunuyorum. Hayatmdaki her eyi kolaylatran ve her zaman yanmda hissettiim aileme, teknik noktalardaki yardmlarnn yannda samimiyetleriyle de destek olan Berrin, Esra ve Nurdana sonsuz teekkrler.

vii

NDEKLER

Sayfa zet . Abstract Teekkr indekiler Giri . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . v vi vii viii 1 18 31 33 43 50 60 65 81 103 108 113

I. Fatma Aliye Hanmn Makalelerinde Kadn Sorunu . II. Kadn ve Aile . . . . . . . . . . . . . . . . . .

A. Evlilik ncesi Ak

B. Grc Usul ile Evlilik ve Evlilikte Denklik C. Sadakat D. Annelik . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

III. Kadn ve Edebiyat IV. Kadnn almas Sonu . . .

Seilmi Bibliyografya zgemi . .

viii

GR

Fatma Aliye Hanmn Romanlarnda Kadn Sylemi balkl bu tezin amac, Tanzimat ile birlikte Osmanl toplumundaki tartma konularndan biri olan kadnn ve kadn sorununun Fatma Aliye Hanmn romanlarnda nasl ele alndn inceleyip Fatma Aliye Hanmn kadn sorununa yaklamn ortaya koymaktr. Tartma, Fatma Aliye Hanmn, Muhzart (1892), Refet (1896), Ud (1898), Levyih-i Hayt (1898) ve Enn (1910) adl romanlar zerinde yrtlecek, Fatma Aliye Hanmn Ahmet Mithat Efendi ile yazd Hayl ve Hakikat (1891) adl roman, tez iinde ilgili yerlerde kullanlacak ancak ayrca incelenmeyecektir. zellikle erkek yazarlar tarafndan makaleler ve edebi eserler yolu ile kaleme alnan kadn ve onun toplumdaki konumu hakkndaki tartmalar Osmanl Devletinde batllama hareketi ile balantl olarak balamtr. erif Mardin, Tanzimattan Sonra Ar Batllama adl makalesinde, Trk kltrn aratran tarihilerin, o dnem yazarlarnn en ok iki sorun zerinde durduklarn bunlarn da kadnn toplumdaki yeri ve st snf erkeklerin ar batllamas olduunu sylediklerini aktarr (31). Tanzimat ile birlikte, kadnn toplumdaki yeri, tartmalarn olduu kadar edeb eserlerin de konusunu oluturur. Berna Moran, Trk Romanna Eletirel Bir Bak adl kitabnda evlenme usul, kadna kar tutum, cariyelik kurumu gibi toplumsal sorunlarn ilk romanlarn konularn oluturduunu belirtmektedir (19). Ahmet Mithat Efendi, Namk Kemal ve emsettin Sami Tanzimat dneminde kadn farkl alardan ele alan en nemli isimlerdir. Ancak kadn sorununu romanlarnda ve makalelerinde ileyen bir kadn yazara rastlamak 1

iin Fatma Aliye Hanma kadar beklemek gerekecektir. Yakn tarihe kadar Osmanl edebiyatnda roman yazan ilk kadn yazar Fatma Aliye Hanm olarak bilinmekte idi. 1994te yaymlanan Zehra Toskann aratrmalar dorultusunda Zehra Hanmn Ak- Vatan adl roman ile Osmanlda ilk Mslman kadn romanc olduu tespit edilmitir. Fatma Aliye Hanm ise, birbiri ardna yaymlad romanlarla Saliha Pakerin de dedii gibi kadn sorununu ilk ele alan kadn olmas bakmndan (279), dnemin eitli dergilerinde bu konuda makaleler de yaymlam, dernek almalarnda bulunmu, retken bir yazar olarak dikkat eken ve zerinde durulmas gereken nemli bir isimdir. Bu tezin en nemli gerekelerinden birisi, kadn sorununun tartld romanlar sz konusu olduunda Fatma Aliye Hanmdan genellikle bahsedilmemesi ve bugne kadar hakknda yaplm az saydaki incelemelerin ise Fatma Aliye Hanmn anlalmasnda yetersiz kalmasdr. Fatma Aliye Hanm, Muhzart adl romannda, romann bir ahlk dersi olduunu sylemektedir (99). Romann eitici bir ara olduunu dnmesi, kulland slup ve izdii tipler nedeni ile Tanzimat roman geleneine eklemlenebilmekte iken Cumhuriyet ncesi romanlar deerlendirildiinde Fatma Aliye Hanmn romanlar hak ettii ilgiyi grememitir. Hlbuki Fatma Aliye Hanmn romanlarnda izdii rnek kadn tipi genel olarak daha nce Osmanl romannda grlen kadn tiplerine benzememektedir. Berna Moran, zellikle Taauk- Talat ve Ftnat (1875), ntibah (1876) , Sergzet (1889) ve Zehra (1896) zerinden yapt incelemenin sonucunda kart iki kadn tipinden sz edilebileceini belirtmitir. Bunlardan biri kurban tipi, dieri de lmcl kadn tipidir (39). Moran, Tanzimat romanclarnn kurban tipini, zellikle grc usul ile evlenmelerin neden olduu mutsuzluklara dikkat ekmek iin yarattklarn iddia eder (40). Gen yata len erkek kahramanlarn da 2

olduunu ancak yazarlarn zellikle fikri sorulmadan evlendirilen kzlar kurban olarak setiklerini belirtir (42). Moran, Biri melek, biri eytan bu iki kart tipin bu tr romanlarda grldn belirtir (46). Deniz Kandiyoti de, Cariyeler, Fettan Kadnlar ve Yoldalar: Trk Romannda Kadn mgeleri adl makalesinde, Osmanl roman hakknda yle der: Tanzimat evi, babasz, zayf ve dar kafal annelerin entrikalarnn, oullarn beceriksizlikleri, ahlakszlklar ve budalalklaryla birletii, dnsz trajik sonulara yol aacak bir yer olarak resmedilir (138). Kandiyoti, bu tiplerin dnda alternatif bir kadn tipinin de grlmediini, ancak Halide Edip ile bu bakn deitiini syleyecektir (144). Vartan Paann Akabi Hikyesi (1851) ve Ahmet Mithat Efendinin Feltun Bey ile Rakm Efendi (1875) adl romanlarndaki Hagop Aa ve Rakm Efendi dnda olumlu ve rnek erkek tiplere pek rastlamamasna karn olumlu kadn tipine Ahmet Mithat Efendinin Drdane Hanm (1882) adl romanndaki Ulviye Hanm ve Felsefe-i Zenanndaki (1870) Fazla rnek gsterilebilir. lk defa Muhzart ile babasz kalan olunun iyi bir eitim alarak bymesini salayan rnek bir anneye, Mnevver Hanma rastlanr. Muhzartta Fzla ile balayan rnek gen kz tipini, Refetin ba kiisi Refet, Udde yaad her eye ramen hayatta kalmay baaran Bedia, Ennde Sabahat izler. Ennde, Sabahat, Tanzimat romanlarnda grlen dier tipler gibi eitim alm, Franszca ve ngilizce renmitir. Yine Fehame de Franszca bilen Avrupa usulnde yetitirilmi bir gen kzdr (64). Sabahat ve Rifat ayn zamanda piyano alabilmektedirler (24). Ayrca Sabahat ve Fehame, bunun yannda tarih, felsefe gibi dersler de almaktadrlar (139). Nazan Aksoy, Fatma Aliye Hanmn Muhazaratnda Kadn As adl makalesinde Tanzimat dnemi erkek yazarlarn ideal kadn tipinin hep okumu, ve son derece itaatkr, piyano alan, Franszca bilen, uysal ve gzel kadnna rnek 3

olabilecek Muhzartn Fazlas ile, bu niteliklere sahip bir kadnn erkei belki mutlu ettiine ama kadnn mutlu olmadna, Fazlann Remzi ile evlilii dolaysyla dikkat ekerek erkek hayal gcn ssleyen bu tipin yaad sorunlara dikkat ekmitir (94-95). Bu noktada Fatma Aliye Hanmn erkeklere eletirisi sz konusudur. Ogn Krtl ise Fatma liye ve Muhdart adl makalesinde, bu romanda karakterlerin saf ktlk veya iyilik iinde olduklarn syleyecek ve Fatma Aliye Hanmn roman kiilerine kar mesafeli durmay baaramadn ifade edecektir (115). Ancak Krtl, Fatma Aliye Hanmn romana bak dolaysyla bu rnek tipleri bilinli bir tavrla oluturduunu gzden karmaktadr. Dolaysyla, Fatma Aliye Hanmn, yaratt rnek tiplerin tarafn tutmas artc deildir. Melahat Gbenli, Fatma Aliye Hanm ve air Ftnat Hanm adl makalesinde, Fatma Aliye Hanmn romanlarndaki kiilerin slmi kurallarn dna kmasalar da kendine gvenen ve mcadeleci tipler olduklarn sylerken kendine gvenmenin ve mcadeleci olmann slamdan uzak olmakla balantl olduunu ima etmektedir (37). Gbenli, Romanlarnn ana karakterleri mcadele eden ve kendine gvenen kadnlardr. Dolaysyla bu kadnlarn mcadeleleri ok ender baaryla sonulanr, nk onlar Muhadarat romanndaki Fazla gibi toplusal ve din deerlerin dna kamazlar (37) derken hem bu cmleler arasnda olmayan bir balant kurmaya almakta hem de Fatma Aliye Hanmn dier romanlarnda Refet, Bedia, Sabahat gibi, yaadklar problemlere kar mcadele eden ve baar ile bu sorunlarn stesinden gelen gen kzlar ve kadnlar gz ard etmektedir. Mbeccel Kzltan da, kendisi ile yaplan bir rportajda Fatma Aliye Hanmn ilk romannda romantik, edilgen ve yaama yenik den kadnn, daha sonra yerini eitim grm, meslek sahibi, kendine gvenen, mcadeleci bir kadn tipine brakacan ve Fatma Aliye Hanmn ideal kadn tipinin byle olduunu 4

syleyecektir (65). Ancak Muhzartn Fazlas yaama yenik dm bir kadn deildir. Bu eletiri Vedat dolaysyla yaplyor olsa bile Fatma Aliye Hanmn genel tutumu dolaysyla darda tutulmaldr. Expresste yaymlanan yazar belli olmayan bir yazda da yine Fatma Aliye Hanmn idealindeki kadn tipinin Avrupa kadn olmad belirtilmektedir: Ona gre kadnlar, slamiyetin gemite onlara salad hukuktan habersizdir, dolaysyla umudu ve kurtuluu Avrupa kadnlarnn gelimesinde aramaktadr (30). Fatma Aliye Hanmn romanlarnda dikkat eken bir baka nokta, kle ve cariyelere daha nceki romanlara gre daha olumlu yaklalm olmasdr. Fatma Aliye Hanmn romanlarnda cariye ve klelerin olduka deerli olduklar mesaj sk sk verilmitir. Ennde Sabahat, timat kz kardei gibi sevmektedir (127). Udde Bedia iin Rstem, babasndan kendisine kalan en kymetli eydir (222). Fatma Aliye Hanma kadar romanlarda daha ok olumsuz durumlarda grlen cariye de Muhzartta sz hakkna sahiptir. Nurullah etin, II. Abdlhamit Dnemi Trk Roman (1878-1908) balkl yazsnda, Remzinin ocuk sahibi olmak iin istedii odal, ocuk dounca gndermek istemesine Fazlann Valdeyi evldndan ayrmak kadar vahet olmaz diyerek bu haksz duruma tepki gstermesine dikkat eker (39). Bir baka nemli nokta da ev sahibi erkeklerin cariyelerini onlar raz olmadan cinsel anlamda kullanamamalardr. Nurullah etin, romanda ebibin Fazlaya kendisini isteyip istemediini sormasna dikkat eker (39). Btn bunlar daha nce Tanzimat romanlarnda grlen kle ve cariye tiplerinden daha farkldr; ancak bu noktalarda yaplan eletirilerin says olduka snrldr. Tezin gerekesini destekleyen bir baka nokta da, Fatma Aliye Hanm hakkndaki yaynlarn, yazarn eserlerinin eitliliini yanstmamas ve yaplan 5

eletirilerde ise en ok bilinen Hayl ve Hakikat ile Muhzart romanlar zerinden benzeri eyler sylenmesidir. Fatma Aliye Hanm, bugn en ok Ahmet Mithat Efendi ile yazd Hayl ve Hakikat (1891) ile ve daha sonra yaymlad ilk roman Muhzart (1892) ile tannmaktadr. Bu romanlarn dnda Fatma Aliye Hanmn, en ilgi eken eseri Nisvn- slm (1892) adl kitaptr. Yazarn Ud (1898) ve Levyih-i Hayt (1898) adl romanlar 2002de gnmz alfabesine aktarlmtr. Refet (1896) ve Enn (1910) adl romanlar ise hl gnmz alfabesi ile yaymlanmay beklemektedir. Bu son iki romana, Mbeccel Kzltandan baka deinen olmamtr. zellikle Refet, Fatma Aliye Hanmn kadnn almas konusundaki dncelerine, romandaki kiilerin hikyesi yoluyla en arlkl yer verdii romanlarndandr denilebilir. Ancak bu romana bugn eski yaz bilmeyen okuyucularn ulamas hl mmkn deildir. Fatma Aliye Hanm zerine yaplan almalarda ise, bu romanlar yazarn zellikle kadn sorununa baknn anlalmas noktasnda gerekli ilgiyi grememitir. Belki de bu vesile ile K. Kurtulu zbekin, Muhzarta hakszlk yapld dair dncelerine yer verilebilir: imdi gzlerinizi kapayn ve bir an iin Fatma Aliye ad yerine Avrupal bir ad dnn; sonra da ayn eyi Muhadarat iin yapn. Yaptnz m; tamam Artk isimler Trk olmadna gre; kitabn kapana 1895te tm dnyada yank uyandrm olan klasikin ibaresini de ekleyiniz. imdi bu kitabn, artk Trkiyede peynir ekmek gibi satmamas iin bir neden syleyebilir misiniz? (25-26) zbek, Fatma Aliyenin dilinin sadeliine dikkat ekerken yazarn dier romanlarnn da yeni yazya aktarlmas gerektiini sylemektedir. zbek, Fatma Aliye Hanmn romanlarnn sadece bir ksm zerinden konuulduunu syleyerek bu durumu eletirmektedir (26). 6

Fatma Aliye Hanmn dnemin sreli yaynlarnda yaymlad kadn konusundaki makaleler de henz Latin harfleri ile yaymlanmamtr. Ancak eski yaz bilenlerin okuyabilecei bu makaleler, bu tezin nn aacak kadar nem tamaktadr. Fatma Aliye Hanmn kadn sorununa nasl yaklatn grmek bakmndan, bu makaleler okunmadan yaplan eletiriler eksik kalacaktr. Yazarn btn romanlarna ve romanlarndaki konularla balantl olan makalelerine kuatc bir tavrla yaklalamad iin Fatma Aliye Hanmn romanlar zerine yaplan okumalarn ou zaman yetersiz kald grlmektedir. Bu noktada, daha nce yaplan almalarda grlen eksikliklerin dile getirilmesi de tezin nemli bir gerekesini oluturur. 1993te yaplan Emel Aann sadece stanbul niversitesi Merkez Ktphanesinde bulunan Fatma Aliye Hanm, Hayat, Sanat, Eserleri, Fikirleri balkl yaymlanmam doktora almas, ayrntl bir biyografi verirken herhangi bir sorun zerine odaklanmamtr. Uzun zetler ieren bu tezin bu almaya belirgin bir katks olmamtr. Bir baka alma, 1990da yaymlanan Mbeccel Kzltann nc Bir Kadn Yazar: Fatma Aliye Hanm adl makalesidir. Kzltan, ad geen makalede Fatma Aliye Hanm yazar olmaya hazrlayan koullardan bahseder. Mbeccel Kzltan, yazarn Nisvn- slm adl yaptndan sz ederken Fatma Aliye Hanmn, slamda kadn hukukuna derinlemesine vkf olmasna babas ile Mecelle zerine alm olmasn neden gsterir (294). Yazarn yabanc dillere evrilen eserleri ile lkesini yalnz Avrupaya tantmakla kalmadn ayn zamanda gerek toplumsal etkinlikleriyle gerek yazdklaryla kendi toplumunun, zellikle kadnlarn eitilmesi ve aydnlatlmas iin ura verdiini belirtir (309). Mbeccel Kzltan makalesinde romanlar incelerken her birinin uzunca zetini verir; ancak Fatma Aliyenin Hayl ve Hakikatte ve Muhzartta yazd 7

kadnlarn duruu arasndaki farklla dikkat ekmez. Hlbuki bu farkllk nedeniyle, Hayl ve Hakikat, bu tezde incelenen romanlarn dnda tutulmutur. Hayl ve Hakikatte Fatma Aliye Hanm, Ahmet Mithat Efendinin zellikle kadnlarn isteriye yatkn olduklar dncesini, gen kzlarn zamanlarn evlilik ve aka dair kurduklar hayallerle geirmeleri nedeniyle hayal krklna uradklarnda bunun kendilerini kt etkilediini kantlamak ve bir ders vermek amacyla Vedat adl karakteri yazmtr. Ancak bu tezde zerinde durulaca gibi Fatma Aliye Hanmn rnek kadn tipleri bu tr davranlar gstermemektedirler. Mbeccel Kzltann makalesi kimi eletirilerde bulunsa da daha ok tantm amal hazrlanm bir makaledir. Hayl ve Hakikatin incelendii bir baka alma da Bir Kadn ve Ahmet Mithat Efendi adl makaledir. Bahriye eri, bu makalesinde Fatma Aliye Hanmn kadnn birdenbire k olmasn normal karladn oysa Ahmet Mithat Efendinin bu durumu biyoloji ve psikoloji kurallarna aykr bulduunu syler (32). Hlbuki Fatma Aliye, romanda aslnda bir ders verilmek amac ile izilen Vedat adl kiinin sadece szcs olmutur. Yani Bahriye eri romandaki Vedat karakteri ile Fatma Aliye Hanm zdeletirme hatasna dmtr (32). Ancak ayn makalenin sonlarnda romanda kadn yazarn, ak yznden len kadn kahraman alttan alta eletirmi olabileceini syleyecektir (33). Hayl ve Hakikatin sonunda Ahmet Mithat, steri adl blmde Vedatn bir kadn hastal olduunu syledii histeriye kapldn belirtir. Ancak Fatma Aliye Hanmn romanlarnda umutsuzca k olanlarn genellikle erkekler olduu grlmektedir. zellikle de rnek kadn tipleri aka tutulmaz ve yenilmezler. Fatma Aliye Hanm hakknda yazlm bir baka makale Nket Esenin, Bir Osmanl Kadn Yazarn Douu adl almasdr. Bu makale Ahmet Mithat Efendinin Fatma Aliye Hanm iin yazd biyografinin eletirisidir. Ahmet Mithat 8

Efendi, manevi kzm dedii Fatma Aliye Hanma bir hediye vermek istemi ve sonunda Seni sana takdim ediyorum (Bedia Ermat, 8) diyerek bu biyografiyi yaymlamtr. Kitap, Fatma Aliye Hanmn kendini anlatt blmler dolaysyla biyografi-otobiyografi karm bir kitap olmu ve bugne kadar Fatma Aliye Hanm hakknda aratrma yapanlar iin birinci el bir kaynak olarak en sk bavurulan kaynaklardan olmutur. Nket Esen bu yazda, Fatma Aliye Hanmn konumunu ok ikircikli bulduunu, yazarn Nisvn- slmda ve birok makalesinde kadn sorununa son derece geleneki bir yaklamla bakarken romanlarnda alttan alta bakaldran, gl, tuttuunu koparan kadnlar izmi olduunu syler. Ancak, bunlar tartmal iddialardr. Fatma Aliye Hanmn romanlarndaki karakterlerin de Nket Esenin bahsettii geleneki yaklamdan ayrlmad bu tezde ortaya koyulmaya allacaktr. Ayrca zaten Fatma Aliye Hanmn romanlarn dndaki eserlerinde ve makalelerinde izdii, gelenekteki rnek kadn tipi romanlarndakinden farkl bir ekilde tanmlanm deildir. Fatma Aliye Hanm hakknda alanlar iin ncelikli kaynaklardan biri olan Ahmet Mithat Efendinin yazd biyografinin bugn iki ayr basks vardr. Birisi Bedia Ermat tarafndan yaplm Bir Osmanl Kadn Yazarn Douu ad ile 1994te yaymlanmtr. Tezde, biyografiden yaplan alntlarda bu bask kullanlmtr. Dieri ise Fatma Aliye Hanm yahut Bir Muharrire-i Osmaniyenin Neeti ad ile 1998de yaymlanmtr. Bu basky yayna hazrlayan Mge Galin, kitabn bandaki Fatma Aliye Hanm: Osmanl Kadnnn Sesi adl makalesinde, biyografiden hareketle baz eletirilerde bulunur. Mge Galin, yazarn romanlarndan rnek vermeden olduka iddial bir genelleme ile Fatma Aliye Hanmn romanlarnda, sk sk rastlantlara yer verdiini, birdenbire ortaya kan kiilerin dierleri stnde mucizev ekilde etkili olduunu ve her eyin filmlerdeki 9

gibi bir sonuca balandn iddia eder (20). Ancak bu ne Refet, ne Ud, ne Levyihi Hayt ve ne de Enn iin geerlidir. Aksine Fatma Aliye Hanm daha ilk roman Muhzarttan itibaren romanlarnda neden-sonu ilikisi konusunda olduka titiz davranmtr. Bu durum Galinin, yazarn romanlarn gzden kardn dndrmektedir. Bu fikri destekleyen bir baka neden de Mge Galinin bir dipnotta Fatma Aliyenin yazd tarih ve felsefe kitaplar arasnda unlar bulunuyordu: Nisvan- slam (1892); Levayih-i Hayat (Hayatn Levhalar, 1897-98); Taaddut-u Zevcat (Zevcelerin ok olmas, 1898-99) notunu dmesidir (23). Bu kitaplardan ilki, Fatma Aliye Hanmn zellikle Avrupal kadnlarn Osmanl toplum yaam ve kadnlar hakkndaki yanl ve eksik olduunu dnd bilgileri dzeltmek amacyla yazd bir kitaptr. Levyih-i Hayt, yazarn mektup-roman tarznda yazd bir romandr. Son eser ile kastedilen Fatma Aliye Hanmn bir din adam olan Mahmut Esat Efendinin Taaddt-i Zevct adl makalesine yazd cevap olmaldr; Fatma Aliye Hanmn kitabnn doru ismi ise Taaddt-i Zevcta Zeyldir. Yani bu kitaplar tarih ve felsefe kitaplar deildir. Bu almalarn yannda bir de Fatma Aliye Hanmn belki de Latin harfleri ile yaymlanan ilk roman olmas bakmndan en ok haberdar olunan roman Muhzart zerine yazlm makaleler vardr. Behet Necatigilin 1977de yaymlanan 1892de kan Muhdart Batda da Tannan lk Kadn Romancmz: Fatma Aliye Hanm adl yazs bir tantm yazs niteliindedir. Necatigil bu makalede, Merih Haserin Ak- Memnu ile Muhzart romanlarn karlatran yazsna dikkat eker. Muhzart zerine yaplan bir dier alma Nazan Aksoyun Fatma Aliye Hanmn Muhazaratnda Kadn As adl makalesidir. Bu makalede, ad geen romann feminist bir okumas yaplmtr. Nazan Aksoy ve Mbeccel Kzltan, Fatma Aliye Hanmn feminist olduu n 10

kabulnden yola kmlar ve Fatma Aliye Hanm feminist okumulardr; ancak yaptklar bu okumalar Fatma Aliye Hanmn anlalmasnda yetersiz kalm ve bu nedenle yazarn, romanlarnda, baz konularda tutarszlk olduu sonucuna varlmtr. Bu sonu, Fatma Aliye Hanmn feminist okunduunda belirgin sorunlarn olduunu ortaya koyar. Muall Glnaz, Nisvn- slam adl yazsnda Nazan Aksoyun Fazlann akna dikkat ekmesi ve eletirmesi zerine, Fatma Aliye Hanmn Muhzartta Fazla zerinden kadnn romanda vurgulanan olumlu zelliklerinden vazgemesini deil erkeklerin de bunlar renmesi gerektiine vurgu yaptn belirtir. Hatta romannn asl erkekler tarafndan okunacan bildii iin asl mesaj onlara vermek istediini syler (91). Glnaz, genel olarak Fatma Aliye Hanmn doru geleneklere, iki cins iin de geerli olduunu dnd hkmlere yaslanan olduka salam ve tutarl bir bak asna sahip olduunu syler (91). Bu durum daha nceki okumalarda Fatma Aliye Hanmn beslendii referanslarn gz ard edilmi olabileceini dndrr. Bu da beraberinde Fatma Aliyenin romanlarndaki hkim sylemin tartlmasnn gerektiini gsterir. Bu romanla ilgili eletirilere giri blmnde yer verilmesinin nedeni, tezin blmlerinde ele alnacak dier romanlar incelenmeden tek bir romanla eksik ve dolaysyla salksz sonulara varldn, stelik bu romann okumalarnda da hatalar olduunu ve bu hatalarn Fatma Aliye Hanmn tutumunun anlalmasn zorlatrdn veya yanl anlalmasna neden olduunu gstermektir. Yaplan aratrmalar gstermektedir ki, Trk edebiyat tarihinde, yazd romanlarla ve romanlarnda tartt konularla Fatma Aliye Hanm, genel geer kabullerle pek ok yazar iin sylenen neredeyse artk bir klie gibi alglanan hakk yenilmi, yeteri kadar incelenememi sitemini belki de en ok hak eden yazarlardan

11

biridir. Fatma Aliye Hanm hakknda basnda kan haberler ise bilinen kitaplar hakknda bilinenleri tekrar ederek yazlan tantm nitelii gemeyen yazlardr. Fatma Aliye Hanmn ad geen be romannn incelendii bu tezde temel olarak izlenecek yntem yakn okumadr. Her romanda, izilen karakter ile Fatma Aliye Hanmn kadna yaklam arasndaki iliki tartlmtr. Fatma Aliye Hanmn kadn sorunu konusundaki dncelerini daha iyi anlamak iin Fatma Aliye Hanmn romanlarnda iledii konularla ilgili makaleleri de gerektiinde kullanlmtr. Sonunda Fatma Aliye Hanmn romanlar ile makaleleri ve incelemeleri arasnda var olduu iddia edilen elikilerin gerek olup olmad sorgulanacak ve Fatma Aliye Hanmn romanlarnda, kadn sorunu noktasnda hkim sylemin ne olduu ortaya karlmaya allacaktr. Bu noktada Osmanlda kadn hareketinden bahsederken kullanlan dile, feminist jargonun ifade etmek istedii anlamlarn Osmanl kadn hareketinde bir karlnn olup olmadna dikkat etmek gerekir. Bu durumda Mbeccel Kzltann nc Bir Kadn Yazar: Fatma Aliye Hanm balkl makalesinin hemen ilk paragrafnda Fatma Aliye Hanmn Osmanlda feminizmin ncln yaptna dair hkm tartlmaldr (283). nk feminizmden Osmanl kadnlarnn ne anlad ve bu kavram nasl yerliletirdikleri birer tartma konusudur. Andree Michelin, Feminizm adl kitabnda, her meselenin olduu gibi kadn meselesinin de zamansal ve meknsal artlar erevesinde deerlendirilmesine dair gr (13) olduka hakl grnmektedir. Michel, gzlemlenen deiik durumlardaki kadnlarn durumu deerlendirilirken karlalan bir zorluun da kltrmerkezcilikten kaynaklandn belirtmektedir: Kltrmerkezcilik, belirli bir toplumu gzlemleyen kiinin ona, kendi toplumunun normlarn yanstmas ve 12

bunlar mutlak geerlilii olan kstaslar gibi kabul etmesidir (13). Trkiye Cumhuriyetinin kurulmasndan ok sonra, henz yakn tarihlerde balayan kadn almalarnda, Osmanl dneminde bir kadn hareketinden bahsedilirken bu risk gz ard edilmemelidir. nk kullanlan alfabeden, toplumsal mirasn byk bir ksmna kadar geride kalan eylerden sonra, yeni cumhuriyette korunan ortak kltr kadn sorununun anlalmasnda yeterli olmayabilir. Michelin tavsiyeleri yledir: [Bu] tutum, kadnlarn gemi bir dnemdeki durumunu, ada toplumun feminist normlarna gre yarglamaya yol aabilir. Ayn ekilde, kadnlarn durumunun gerektii gibi ortaya konulabilmesi iin, toplumlarn gzlemine ataerkil nyarglar katan erkekmerkezci, Bat ve Avrupa toplumlarnn deerlerini zaman ve mekan ayrm yapmadan uygulayan kltrmerkezci ve Avrupamerkezci (eurocentriste) ve nihayet, mutlak bir lt olarak alan statmerkezci tutumlarn terk edilmesi zorunludur. (14) Michelin bahsettii nedenlerden dolay Fatma Aliye Hanmn feminizmi nasl deerlendirdiini incelerken gnn toplumsal ve kltrel artlar gz nnde bulundurulmal ve Fatma Aliye Hanmn toplumsal konumu nedeni ile de farkl konularda duyarllk gsterebilecei dikkate alnmaldr. Aye Durakbaa, Halide Edip Trk Modernlemesi ve Feminizm adl kitabnda Osmanlnn son dnemlerinde yaymlanmaya balayan kadn dergilerinde Osmanl kadnlarnn yava ilerlemeden ve reformdan yana tevazu ve Mslman ahlkna glge drmeyecek ihtiyatl bir tutum benimsediklerini syler (103). Durakbaa, kadn sorunlar dolaysyla dncelerini kaleme alan hemen btn kadnlara Osmanl feministleri diyerek kadn aydnlarn hepsini feminist olarak nitelendirmitir. Durakbaa yle devam eder: Osmanl feministleri, mtevaz ve 13

militan olmayan bir feminizmden yana tavr alyor ve Sufrajetlerin militan taktiklerini pek onaylamyordu. Kadnlarn eitiminin iyiletirilmesini ve Osmanl kadnlarnn erkeklerle eit haklara kavuacak ekilde sosyal statlerinin ykseltilmesini savunuyorlardr (103-04). Durakbaa, kadnlarn eitim alanndaki iyilemelerinin analk roln daha iyi yerine getirebilme hedefine uygun olarak olutuunu sylemektedir (104). Osmanl kadnlarnn erkek tahakkmne ynelttii en radikal eletiri de eitim alanndadr (105-06). Nazan Bekirolu, air Nigarn, ana ilkeleri iyi ana, iyi e, iyi Mslman olmak biiminde zetlenebilecek, Merutiyet sonras feminizmin radikalliinden uzak, tam eitliktense btnletiricilik etkisine bal, iffet ve ismet zerinde srarl kadn tipinin Hanmlara Mahsus Gazete etrafnda gelitirilen canl bir rnei olduunu syler (386) . Fatma Aliye Hanmn da ayn izgide olduunu ve bu ynde aba harcadn sylemek yanl olmaz. Nigar Hanma gre kadn, toplum ve din arasndaki ilikilerin sorgulanmas, artc ve arpc tekliflerin sunulmasnda ilk sz Fatma Aliyenindir. Ancak Fatma Aliye Hanmn kadn sorunlarn ele almas onun feminist bir yazar olduunu sylemek iin yeterli deildir. Onun belli eserleri zerinden hareketle kendisini nc feministler arasnda ananlar (Kzltan, Paker), Fatma Aliye Hanm, makalelerinde feminizm konusundaki dncelerini dikkate almal ve romanlarndan da bu iddiay destekleyecek deliller gstermelidirler. Sadece kadn sorununu dile getiren bir kadn yazar olduu iin feminist olarak deerlendirilen Fatma Aliye Hanmn kadn sorunlarna gsterdii zmler dikkate alndnda daha salkl sonulara varlabilecei bu tez ile gsterilmeye allacaktr. Fatma Aliye Hanm (1862-1936) tarihi, hukuku, devlet adam Ahmet Cevdet Paann (1822-1895) byk kz olarak stanbulda dnyaya gelir. Kk 14

yalardan itibaren okumaya balar. Aabeyi Ali Sedat Bey iin tutulan hocalardan o da ders alr. Ahmet Mithat Efendinin eserleri ile tanmas Letaif-i Rivayet ile balar. Bu arada kk yalarndan itibaren babasnn tayini dolaysyla Halep, am, Yanya gibi yerlerde bulunur. Gittii yerlerde farkl insanlarla tanr. On yedi yanda Faik Bey ile evlenir; nceleri kltrel seviyelerindeki farkllk nedeniyle ei ile anlaamaz. Ei roman okumasna bile izin vermemektedir. Ancak zamanla deien ei, aradan yaklak on yl getikten sonra Fatma Aliye Hanmn George Ohnetin Volont (1888) adl roman evirip yaymlamasna izin verir. Fatma Aliye Hanm bu roman evirir ve 1890da Bir Kadn eklinde imzalayarak Meram ad ile yaymlar. Yaymlama aamasnda babasnn desteini de alr. Bu eviriden sonra kendisinin kim olduunu bilmeden onu tebrik eden Ahmet Mithat Efendi ile Mtercime-i Meram ad ile mektuplamaya balar. 1891de Ahmet Mithat Efendi birlikte Hayl ve Hakikati yazarlar. Fatma Aliye bu romanda da Bir Kadn imzasn kullanr. Bir yl sonra da Muhzart (1892) yaymlar. Bu roman Fatma Aliye imzas ile yaymlanr; ancak insanlar bu romann ve evirinin Ahmet Cevdet Paa, Ali Sedat ya da Ahmet Mithat tarafndan yazldn veya dzeltildiini dnmektedir. Fakat Fatma Aliye Hanmn daha sonra yazd romanlar ve makaleler nedeniyle bu fikirlerinde yanldklarn anlarlar. Fatma Aliye Hanm daha sonra u kitaplar yaymlar: Nisvn- slm (1892), Refet (1896), Ud (1898), Levyih-i Hayt (1898), Taaddt-i Zevcta Zeyl (1899), Tercim-i Ahvl-i Felsife (1900), Nmdrn- Zenn- slmiyn (1901), Tedkk-i Ecsm (1901), stil-y slm (1901), Enn (1910), Kosova Zaferi ve Ankara Hezimeti (1913), Ahmet Cevdet Paa ve Zaman (1913). lber Ortayl, Osmanl Toplumunda Aile adl kitabnda, Fatma Aliye Hanmn roman, siyas hatrat ve incelemelerle kadn yazar ve aydnlarn 15

tantlmasnda nemli rol oynadn aktarr. Fatma Aliye Hanmn yetimesinde babas Cevdet Paann etkisi olduunu belirten Ortayl, Cevdet Paann aile ilikilerinde de eitliki grl olduunu, Fatma Aliye Hanm gibi ilmiye snfnn kadnlarnn modernleme hareketlerinde nc rol stlenmesinin doal karlanmas gerektiini sylemektedir (48). Mbeccel Kzltan, Mbeccel Kzltan ile Fatma Aliye Hanm zerine adl rportajda, yazarn 1924 ylndan itibaren edebiyat hayatndan ekilmesine, babas Ahmet Cevdet Paann durumunu, kendi salnn yerinde olmamasn ve kk kz smet Hanmn din deitirerek Hristiyan olmas nedeni ile yaad ruhsal skntlar gsterir (66). K. Kurtulu zbek ise Fatma Aliye Hanmn Ahmet Cevdet Paa ve Zaman adl kitabnda, 1908 devrimcisi Mithat Paay anlattn, onun siyasi basklarn eletirdiini hatta Osmanlda Babli eletirisi yapan bu kitabn basksnn Mithat Paa tarafndan durdurulduunu ve bunun ardndan Fatma Aliyenin inzivaya ekildiini sylemektedir (25). Makbule Lemann, air Nigar Hanmn ve Fatma Aliye Hanmn glgede kalmalar ve bugn ancak son yllarda gn yzne kmalar konusunda Nazan Bekirolunun Murat Urazdan aktard grler ise olduka ilgintir. Murat Uraza gre Muhzart adl romanndan sonra byk n kazanm son derece kaliteli ve gzel bir kadn kimlii oluturmu olan Fatma Aliyenin unutulu nedenleri, babasna yaplan baz hcumlarn dourduu krgnlklar dikkate almakla beraber, onun yazlarn tamamen maziye mal eden, eskidiini gsteren Halide Edipin yazlar olmutur (Bekirolu 383). Bir Osmanl kadn yazar olarak Fatma Aliye Hanmn Avrupadaki feminist hareketten haberdar olduunu gsteren ve Osmanl kadn hareketi hakknda ne dndnn bilinmesini salayan, kadn sorunu hakkndaki makaleleri tezin ilk blmn oluturmaktadr. Romanlarn incelenmesine gemeden nce yazarn bu 16

konuda ne dnd hakknda bilgi sahibi olunmasn salamas bakmndan bu blm gerekli grlmtr. Fatma Aliye Hanmn, romanlarndaki konularn ise genellikle gen kzlarn ve kadnlarn problemleri etrafnda gelitii grlr. Evlilik ncesi ilikiler, evlilik hayat ve bu hayat iinde bir kadnn bana gelebilecekler, aldatlma, yalnz kalma, hayatn kazanmak iin kadnn almas, ak ve sanat Fatma Aliye Hanmn romanlarnn konular arasndadr. Ancak Fatma Aliye Hanmn hem romanlarnda hem de makalelerinde en youn zerinde durduu konular kadnn toplum ve aile iindeki yeri ve nemine dairdir. Tanzimat dnemi romanlarnn da en ok tartlan konularndan olmas dolaysyla tezin ikinci blm Kadn ve Aile bal ile bu konuya ayrlmtr. Tezin nc blm olan Kadn ve Edebiyat bal altnda ise, Trk romannn ilk kadn yazar Fatma Aliye Hanmn bir kadn yazar olarak kadn ve edebiyat konusundaki tavr incelenmi ve tartlmtr. Kadn okur ve kadn yazar hakknda ne dnd makaleleri ve romanlar zerinden anlalmaya allmtr. Tezin son blm ise tartlan bir baka konu, Refet ve Ud gibi romanlarda arlkl olarak zerinde durulan Kadnn almas konusu oluturmaktadr. Bu blmde de yine romanlar esas alnm ancak Fatma Aliye Hanmn kadnn almasna deindii makaleleri de deerlendirilmitir. Bu noktada, ncelikle yazarn konuya bak hakknda genel bir fikir edinmek bakmndan kadn sorununu ele alan makalelerine geilebilir.

17

BLM I

FATMA ALYE HANIMIN MAKALELERNDE KADIN SORUNU

Fatma Aliye Hanm, dnemin farkl dergi ve gazetelerinde yaymlad yaklak krk kadar makalesinde, romanlarnda aka ya da satr aralarnda deindii sorunlar biraz daha baskn dile getirir. Konular eitlilik gsterse de yine daha ok kadn, kadnn eitimi, kadnn toplumda ve ailedeki rol zerinde younlamtr. Fatma Aliye Hanm, toplumsal terbiye, genlik ve genliin eitimi, insaniyet, ilim gibi konulara btncl bir ekilde yaklamtr. rnein genlikten bahsettii yazda, ileride birer anne olarak ocuk yetitirecek olan gen kzlarn eitimi zerinde durmu ve tavsiyelerde bulunmutur. Fatma Aliye Hanma ait makalelerin tespiti Mbeccel Kzltan ve Tlay Gentrkn hazrladklar Fatma Aliye Hanm Evrak Katalou-Iden yaplmtr. Bu listedeki makalelerin byk bir ounluuna ulalm ve bu makaleler tez ierisinde ilgili olduklar blmlerde deerlendirilmitir. Fatma Aliye Hanmn makalelerine genel olarak bakldnda, makalelerin yaymland sreli yaynlar unlardr: Hanmlara Mahsus Gazete, nklb, Mahasin, Malmat, Servet-i Fnn, Tercmn- Hakikat ve mmet. Hanmlara Mahsus Gazete, Malmat ve Mahasin. Zehra Toska, Haremden Kadn Partisine Giden Yolda Kadn Dergileri Gndemleri ve nc Kadnlar adl makalesinde kadnlar iin karlan sreli yaynlarn, kadnlarn eitilmesi iin birer okul olduunu belirtmektedir (121).

18

Fatma Aliye Hanm, makalelerinin byk bir ounluunu Hanmlara Mahsus Gazetede yaymlamtr. Zehra Toska, btn kadn dergileri arasnda en uzun mrl olannn Hanmlara Mahsus Gazete (1895-1908) olduunu sylemektedir (133). lk sayda kadnlar iin bir gazeteye ihtiya duyulduundan bahsedilmi, kadnlarn, aileleri iinde, ocuklarnn yannda bilgi edinmesini salamak iin padiahn da izniyle karlan bu dergide kadnlara eitim vermekle kalnmam kadnlar yazmaya zendirilmilerdir (135). Serpil akr da, Hanmlara Mahsus Gazetenin sadece iyi anne, iyi e roln benimsetmeye almadn dergideki kadnlarn bu kimlikleri reddetmemekle beraber konumlarn sorgulayarak problemlerinden bahsettiklerini belirtmitir (28). Zehra Toskann, Fatma Aliye Hanmn derginin ilk saysna gnderdii mektuptan alntladna gre, Fatma Aliye Hanm bu dergi giriiminden olduka memnundur (135-36). 1895 ylnda yaymlanmaya balanan Hanmlara Mahsus Gazetede ikinci saysndan itibaren yazmaya balayan Fatma Aliye Hanmn, bu gazetede yaymlanan yazlar, gazetenin ilk sayfalarnda grlmektedir. Fatma Aliye Hanmn yazlar burada vg ve sayg dolu cmlelerle okuyucuya sunulmaktadr. Fatma Aliye Hanmn zellikle kadn sorunu hakknda yazd makaleler, feminizm hakknda syledikleri ve Osmanlda da yank bulan kadn hareketi hakkndaki deerlendirmeleri olduka dikkat ekicidir. Fatma Aliye Hanm, 1909da nklbda yaymlanan lm ve Cehl adl makalesinde feminizmi ve Osmanldaki kadn hareketini yorumlarken yle der: Malmdur ki milel-i mtemeddine ve mterakkiyede feminizm iddi ve efkrca farkl ksmlara muhtevidir. Lakin tark-i meside el ele vermi bu milyonlarca gayr trler yek-vcd gibidirler. Bunlarn ifrt- pervern ksmnn metlip ve arzular kadn mesut 19

edecei fikrinde deiliz! Feministler kazanmakta olduklar hukuka topla, tfekle nil olmadlar! Bu vechle kadnlar klla, mermi ile yaralanmadlar. Kendilerinin nsf- digerleri olan erkeklerden muhlefette bulunanlarn irt eyledikleri itirzt ile kalplerinde manev yaralar ald. Artk teehhle rabet etmeyen nisvn oalma[ya] balad. (2) Grld gibi Fatma Aliye Hanm, feminizmin tek bir tanmnn olmadnn, fikirsel olarak farkl donanmda feminizmler olduunun farkndadr. frat-pervern olarak tanmlad bugn belki daha ok radikal feminizm olarak tanmlanabilecek gruplarn almalarndan endie duymakta ve onlarn taleplerinin kadn mutlu etmeyeceini dnmektedir. Feministlerin, talepleri dorultusunda erkeklerle girdikleri tartmalar nedeni ile artk evlilie rabet etmeyen kadnlarn oalmaya balamas ise Fatma Aliye Hanma gre endie verici bir durumdur. Fatma Aliye Hanm, lm ve Cehl adl makalesinde son zamanlarda Osmanl toplumunda, slamiyetten sonra kadnn sahip olduu haklarn gasp edildiini, aslnda k yolunun ellerinde olduunu syleyerek Osmanl ileri gelenlerinden bu konuya duyarllk gstermelerini istemi ve onlara yle kmtr: Yoksa tark-i terakkideki ilk admlarnn da talmini ve derect- medeniyyenin ilk basamaklarn kmak hususunda tarfi, ileri hareket iin cesareti de kadnn retmesini mi istiyorlar? (1). Fatma Aliye Hanm, Osmanl iinde sknt yaayan kadnlarn elinde nemli bir g olduunu dnmektedir: Kadnlarn galebe iin ellerinde pek byk bir silahlar vardr ki o da erattr (2). Fatma Aliye Hanmn, kadnn nasl mutlu olacana dair tavsiye ettii dzen Nilfer Glenin bir mit olarak tanmlad slamn altn a Asr- Saadette (54) aranmaldr. Nilfer Gle, modernlemenin kadna salayaca yeni haklarn 20

aslnda slamiyetin ilk dnemlerindeki uygulamalarla elimedii, Batdan alnacak her yeniliin slamiyetin kaynanda bulunduu dncesi, Asr- Saadet miti, bu dnem Batclarnn yaklamlarn belirlemektedir der (54). lm ve Cehl adl makalede, kadnn hukuk- magsubesinin yani gasp edilmi haklarnn iade edilmesi gerektii noktasnda ricali duyarl olmaya aran Fatma Aliye Hanm, bu hak mcadelesini konu ettii makalenin ismini lm ve Cehl koymasn ise yle aklar: u mcadeleyi erkek ile kadn arasnda muhlefet suretine dkmeyip ilm ile cehl mbrezesi halinde grmek daha mnasip olmaz m? Malmdur ki milel-i mtemeddinede feminizmi mesilinde kadnlara muvenet eden, onlar himye eyleyen, insniyyet ve hakkaniyyet namna olan icra-y atalaryla kendilerini lem-i medeniyete takdr ettiren erkekler de bulunmutur. Silahlar kal ve kalem ve icrat- sulhiyye olarak cehle kar olacak bu cihada mteellim ve mterakki ricl ve nisvnmzn dest-i manevlerini yekdigerine uzatarak mazide olduu gibi mttefikan, mtereken rh- terakki ve telyede kat- merhil eylemeleri acaba daha muvfk olmaz m? (98) Bu noktada Fatma Aliye, zellikle ricalin eri hukuku unutmu olduklarn ima ederek kadnlarn haklarnn gasp edilmi olmasn cahillie yani slamiyette kadn hukukunun bilinmemesine balar. Dolaysyla konuyu bir erkek-kadn atmas olmaktan karr. Bunu Fatma Aliyenin saduyulu bir uyars eklinde okumak mmkndr. Fatma Aliye Hanm, Osmanlda kadn adna balatlan hareketin bir kadn-erkek atmasna dnecei endiesi ile makalelerinde srekli bu konuda uyarlarda bulunmutur. Ayn makalede rical tarafndan, kadnlara, zellikle slamdaki haklarnn hatrlatlmas gerektiini belirterek unlar sylemitir: 21

Mazimizden, slmiyyetin kadnlar isl eyledii mevki-i mtelyeden bhaber olup yalnz Avrupa terakkiyat- hazre-i nisvniyesini renmi olan bir takm nisvnn yanl yollara sapmamas iin onlarn hukuk- sarhalarn ibrz ederek tark-i mstakmi gstermek hususundaki teksl ve terh ile korkarz ki bir gn olup da ricalimiz pek ge kalm olduklarn anlamasnlar!...(98) Bu cmlelerle muhtemelen Osmanl kadn hareketinin iindeki baz kadn gruplar kastedilmektedir. Fatma Aliye, erkekleri, kadnlara doru yolu gstermek konusunda tembellik ettikleri ve geri durduklar eklinde uyarmaktadr. Toplumda kadnn haklarnn gz ard edilmesini tamamen bir cahillik olarak yorumlamakta ve aydn kadn ve erkekleri slamn altn anda olduu gibi birlikte mcadele etmeye armaktadr. Fatma Aliye Hanmn bir tramvay yolcuu srasnda ahit olduu bir olay Kadnlar Dnyasda yaymlayan derginin editr konumundaki bir kadn, Fatma Aliye Hanmn yazsnn banda, kadnlarn toplu tam aralarnda maruz kaldklar olumsuzluklardan bahsettikten sonra Merkez-i hilfet ve saltanatnda Mslman kadnl mazhar- hrmet ve himye olamaz ise Hayr, baka bir ey yazmayacaz diyerek derginin bu tarz olaylara tepkisini dile getirir (6). Fatma Aliye Hanmn kadn-erkek tartmalarnn toplumu kutuplara ayrmasndan duyduu endieyi aslnda ok daha nce 1895te, Hanmlara Mahsus Gazetenin ikinci saysnda yaymlad Bablulardan bret Alalm adl makalesinde yaymlamtr. Bu makale ayn zamanda Fatma Aliyenin yeni kmaya balayan bu gazetede yaymlanan ilk yazsdr. Fatma Aliye, makalede kadnlarn on be yirmi sene ncesine gre epey ilerlediini sylerken kadnlarn, gazetede 22

yazlarn yaymlamasnn erkekler tarafndan da desteklenmesiyle toplumun hep birlikte ilerleyeceini dndn ifade eder (2). Erkekler tarihte kadnlar, ilerlemeleri noktasnda genelde engellemilerdir; ama bu hep byle olaca anlamna gelmez. Avrupada Bablu naml kadnlar bir sanatkr ve yazar namn almlar ve erkekler de bundan sonra onlarla iftihar etmeye balamlardr (3). Avrupada Bablu ya da Mavi orapllar olarak adlandrlan bu kadnlar, 17. yzylda ngilterede eve kapatlmaya direnen kadnlar arasndan karak edebiyat salonlarn kuran kadnlardr (Michel 53). Michel, bu kadnlara rnek olarak da Fatma Aliye Hanmn hakknda iki yaz yazd, feminist bir denemenin yazar Lady Mary Montagu (1689-1761)dan bahseder (56). Fatma Aliye Hanm, te biz bu gibi emslden ibret almamalyz da kendimizi onlara benzetmemee almalyz derken tarihin kendilerinde, Bablular aramamalar gerektiini syleyerek Evet! Biz Bablulara halef olmamalyz. Biz eslf- slmdan gelmi olan mehr ve nmdrn- zenna halef olmalyz diyecektir (3). Fatma Aliye, bunun iin erkeklerin de gayretine ihtiya olduunu ve bu gazetenin yaymlanmaya devam etmesi gerektiini syler. naallah erkeklerimiz bir zamandan beri kadnlarmzn talm ve terbiyesi hakknda gstermekte olduklar hhi ve hrmetlerine kadnlarmzn erbb- kalemi hakknda hrmetlerini de ilave ederler de haysiyyet-i nisvniye meselesine dn-i mbn-i slmiyyetde ne derecelerde ehemmiyet verildiini yr ve ayra gsterirler (3). Fatma Aliyenin daha gazetenin ikinci saysnda yazd bu makale ile bu giriimden ne kadar umutlu olduu ancak toplumdaki kadn-erkek tartmalarndan da ne kadar rahatszlk duyduu Bablular gibi olmayalm demesinden bellidir. Bu makalenin devam olan makaleler yine Hanmlara Mahsus Gazetenin 5. ve 6. saylarnda yaymlanmtr. Madam Montagu balkl makalelerde Fatma 23

Aliye, Madam Montagunun, air Alexander Pope (1688-1744) ile iddetli tartmalarnn sonucunda dier erkeklerin de, o meclise devam eden dier kadnlar hicvetmeye baladklarn ve kadnlarla erkekler arasnda bir tartma ktn belirtir. Fatma Aliyeye gre bu kadn, kalemi eline aldnda lim braktnda ise hoppa ve lgndr (3). Fatma Aliye Hanm, Madam Montagunun hayatn yazmasnn ardndan, gelen talepler dorultusunda, nl slam kadnlarnn da hayatn yazmak ister. Aslnda Fatma Aliye Hanm da, Madam Montaguya karlk Osmanl toplumuna alternatif kadnlar sunmak istemektedir. Mehr-i Nisvn- slm adl kitabn hazrlklar srasnda zaten bu konuda bilgi toplamtr. Fatma Aliye bu makalelerini daha sonra Nmdrn- Zenn- slmiyn ad ile Malumat gazetesinde tefrika olarak yaymlamtr. Mehr-i Nisvn- slmiyyeden Biri: Fatma Bint-i Abbas (Hanmlara Mahsus Gazete 8, 1895) adl makalede slam tarihinde kadnlarn eyh ve mrit olabildiinden bahsederken Avrupada bu trl kadnlar gelmemitir. Evet! slmiyet mani-i marif ve terakkidir ve mcib-i esret-i nisvndr diyen Avrupada henz bu trl kadnlar gelmemilerdir. Bundan sonra gelirse bilmem demektedir (3). Onlar bir iki tanecik mehr-i nisvnlaryla nsnler de biz baknz bizde dahi neler gelmi demeyelim ha! diyen Fatma Aliye Hanm, Mslman olmayan kadnlara slam kadnlarn anlattnda slmiyyetin nisvn hakkndaki ahkmna dair kendilerine verilmi olan fikirlerin yanl olduunu grmelerinden memnn ve mahzz oluyorlard demektedir. Fatma Aliye Hanm, nl slam kadnlarndan Fatma Bint-i Abbasn yalnzca kadnlara ders vermediini krsden erkeklere de seslendiini belirtir (Hanmlara Mahsus Gazete 9, 1895: 3). emseddin Sami de, Fatma Bint-i Abbasn, Ribatl Badadiye denilen zaviyede postniin ve vaiz olarak kadnlara vaaz vermenin yannda, erkeklere de vaaz verdiini ve ulema ile ilm 24

tartmalar yaptn haber vermektedir (3332). Ancak bu durumdan rahatsz olan baz erkekler, zamann limi bn-i Teymiyeden Fatma Bint-i Abbas en azndan krsye kmamas konusunda uyarmasn istemilerdir. bn-i Teymiye (542-621) Harranda domutur. Hanbeliyenin nl limlerinden olan bn-i Teymiye ayn zamanda nl bir hatip ve vaizdir (emdeddin Sami 611). Fatma Bint-i Abbas ve bn-i Teymiye arasnda olup bitenleri Fatma Aliye, Madam Montagu ve Alexander Pope arasnda geen tartma ile karlatrarak bu iki slam liminin, Bablularnki gibi olumsuz sonulanabilecek bir olaya mahal vermediklerini belirtir. Bylelikle Fatma Aliye Hanm, balam olarak alakasz olmakla birlikte Osmanl kadnlarna farkl bir rnek gstermi olur. Grlmektedir ki Fatma Aliye Hanma gre aslnda Osmanl kadnlar eski slam kadnlarn kendilerine rnek alrlarsa ve erkekler de bu konuda kendilerine yardmc olursa problemlere zm bulunabilecektir. Ancak Osmanl kadnlar bu kadnlar tanmadklar iin kendilerine baka dnyalardan rnek kadnlar aramaktadrlar. Bu noktada, kadnlara unuttuklarn hatrlatmak grevini de Fatma Aliye Hanm erkeklere yklemektedir. Ancak kendisi de slam kadnlarn anlatan makaleleri ile buna yardmc olmaktadr. Osmanl kadnlarnn nasl terbiye edilmesi gerektii tartldnda da Fatma Aliye Hanm, Talm-i Terbiye-i Bent- Osmniyye (Hanmlara Mahsus Gazete 37, 1896) adl makalesinde, Avrupal nl kadnlar tanyp kendi tarihinden nl slam kadnlarn tanmayan gen kzlar uyarr. Bilinsizce dil renmeye alan ve yabanc kltrler karsnda ayakta duramayan bu kzlarn ve kadnlarn Osmanl iinde yaadklar halde kendilerini topluma yabanc hissedip snamadklarn ve o leme yabanc kaldklarn belirtir (1). Fatma Aliye Hanm Eslf- Nisvn: Arab Kadnlar (Hanmlara Mahsus Gazete 86, 1896) adl makalesinde kadnlarn gelimesine ne slamn ne de 25

Osmanlnn engel olduunu, kadnlarn cehalete srklenmesinin Acemistann yani rann fethinden sonra baladn nk bu fetihten sonra Osmanlnn Acemlerin kadnlar hakkndaki baz adetlerini benimsediini belirtir (3). Bu Fatma Aliye Hanmn, Araplara daha yakn durduunu gsteren bir tavrdr. Osmanlda Kadn ve ktisat adl kitabn yazar, Kadriye Ylmaz Koca da, Ortaa slam toplumunda kadna kamu hayatnda getirilen snrlamalar ve bununla paralel olarak iktisadi hayattan uzak tutulmasnn ve kadnn davranlarnn snrlandrlmasnn ilk dnem Osmanl toplumuna has bir durum olmayp itimai bozulmalarn balad yllarda grldn sylemektedir (45-46). Fatma Aliye Hanm hakknda yazlan makalelerde rastlanan bir baka konu da kendisinin okelilik ve rt konusunda ne dndne dair yorumlardr. Mediha Gbenli Fatma Aliye Hanm ve air Ftnat Hanm adl makalesinde Fatma Aliye Hanmn slm savunurken ayn zamanda okelilie ve kadnn rtnme kuralna kar geldiini, Fatma Aliyenin bu kurallarn slama sonradan yerletiini savunduunu ve bu tavrn eserlerinde de grldn sylemektedir (35-36). Bu konuya, Fatma Aliye Hanmn gerekten ne dndn syleyerek aklk getirmek gerekmektedir. Fatma Aliye Hanm, kadnn rtnmesi konusunda Acemler gibi arya kaanlar eletirmektedir. Zevcede (Hanmlara Mahsus Gazete 186, 1898) peygamber ve halifelerin okeliliklerinin gerekelerini sralar (3). Nisvn- slmda okeliliin dinin bir emri olmadn, ancak slamda okelilie belli artlar altnda izin verildiini ama tekeliliin tavsiye edildiini belirtir (89). Fatma Aliye Hanm, Nisvn- slmda kadnlarn salarnn rtlmesinin dinin gerei olduunu ancak yz rtmenin sonradan det edinildiini belirtmitir: te bu tuvaletin zerine zinetten ri ve bolca bir ey giyilir ve salar da bir ba rtsyle rtlrse eriata muvafk surette tesettr edilmi olur (95). Ayrca 26

kadnn san rtmemekle dinden kmadn fakat gnaha girdiini, rtnn slamn artlarndan biri olmadn vurgular (106). Terbiye-i ctimiyyede (nklab 8, 1909) rtden bahsederken ise dncelerini yle ifade eder: Kadnlarn terakkiyt denildi mi baz erkekler bunu kadnlarn balarn amas suretinde anlyorlar. Diilerden de bunu ylece telkki edenler bulunuyor. Acaba yalvarsalar kadnlar balarnn rtsn aarlar m sanyorlar? Bu ne yanl zehb! Kadnlarmzn hlet-i rhiyyeleri hakknda ne byk gaflet!...Kadnlarn en iddetle mdfaa edecekleri ey balarnn rts olduunu anlamaldr. (114-15) Fatma Aliye Hanm, Avrupada doulu kadnlar hakknda yazlan oryantalist kitaplara da Nisvn- slm ve Bir Fransz Muharriri (Hanmlara Mahsus Gazete 91-92, 1896) adl makaleleri ile cevap verir. Fransz yazar Emil Juliardn kitaplar gibi kitaplarn Avrupada oka yazlmasndan ikyet ederken yle der: [K]utba varacaz oralarn reneceiz diye buzlar iine girip canlarn tehlikeye ilkadan ekinmeyen Avrupallar Avrupa ktasnda bulunduu halde iine giremedikleri ve gremedikleri haremlere dair malmt almak iin yle merak sarmlardr ki (5). Fatma Aliye Hanm, Fakat yedi sene mddet stanbulda oturup da bunlar grmeyince imdi u gnlerde dahi bulunsa hanmlarn gazetelerde yaz yazmakta olduklarn grp renemeyecekmi (5) derken bu tarz kitaplarn kastl yazldn dndn ima eder. Fatma Aliye Hanm, yine de Juliardn eletirilerinden etkilenmi grnmekte ve ncelikle saldrya maruz kalan slam korumaya almaktadr: Binaenaleyh eer Msy Julyar bizde beenmedii ahval grm ise evvelce bunun ahvl-i dniyyeden mi veya dt- beldeden mi olduunu renmeli idi de dn-i mbn-i Ahmediye kar isndtta bulunmamal idi 27

demitir (5). Emil Juliardn amacnn, Avrupadaki kadnlarn ilerlemesini, onlara kendilerinden kt birer misal olan Trk kadnlarnn durumunu gstererek durdurmak olduunu syleyen Fatma Aliye, Osmanl kadnlarnn cehalet iinde bulunmadn syler. Fatma Aliye Hanmn, pek ounun Franszca bildiini belirterek Osmanl kadnlarn savunmas ise dndrcdr (3). nk byle diyerek cehalet iinde olup olmamay, Franszca bilip bilmemeye balamaktadr. Ancak bu kitab genel olarak eletirmi olmas yine de nem tamaktadr. Btn bu sylenenlerden anlalmaktadr ki, Fatma Aliye Hanma gre slam, kadn sorununa en uygun zmleri kendi iinde barndrmaktadr. Zaten problemlerin ortaya kmasnn nedeni de slamn znden uzaklalmas ve farkl bir slam yorumunun ve detlerin, dinin nne gemesi yzndendir. Emil Juliard gibi yazarlar ise slamn znde ne sylediinden haberdar olmadan birtakm yanl detleri dinin kendisi olduu eklinde yorumlamakta ve slam haksz bir ekilde sulamaktadrlar. Fatma Aliye Hanmn makalelerinde, zellikle belli konularda kulland slup da dikkat eker. Her ne kadar roman anlaynda ve slubunda Ahmet Mithata yakn dursa da makalelerinde kulland ton daha farkldr. rnein, Terbiye-i ctimiyye (nklab 8, 1909) adl makalesinde Osmanl idaresinin, Kadnlarmzn bazlar yle mnasebetsizliklerde bulunuyorlarm diyerek bir ksm kadnlar iin btn kadnlarn incitildiine dikkat ekerek bir tasnif yapar. Vatanna hizmet eden, ilim ve fen iin alan namuslu kadnlarn dnda, toplumda nev-i beerden hayvniyyeti galib olup da insniyyet mertebesine irtika edemeyen ksmn diisi eklinde tanmlad karlar da vardr (114). Bu noktada ahlk tutumu ve hassasiyetleri dolaysyla Fatma Aliye Hanmn slubu sertleebilmektedir. Bu makalede son dnemlerde kadnlarn da dikkat ekecek ekilde iki itiini 28

sylerken bundan da aile reisi dedii erkekleri sorumlu tutar. Fatma Aliye Hanma gre babo braklan kadnlar lemi slaha muhtatr (114). Juliardn eletirilerine cevap verirken de dier makalelerinde de hissedilen yukardan konuan tavr hissedilmekte, Fatma Aliye Hanmn kendisi ve kendisi gibi yksek snf kadnlar ayr tuttuu grlmektedir. Ayn memlekette birbirini anlayamayan kadnlarn olabildiini, Pariste ve pek ok Avrupa beldesinde de adi insanlarn bulunabileceini syleyerek Trk kadnlar o birka kiiden mi ibaretdirler? Ve Trk kadnlarnn lemi o snftan m ibarettir? Hatta Pariste hep nisvn mtealim ve mterakki olan kadnlar lemi dahi esnf lemi ve kibar lemi diye iki snfa mnkasm deil midir? Bunlardan aada bir adi snf yok mudur? der (3). Bu makalelerden, Fatma Aliye Hanmn Avrupadaki kadn hareketinden ve yaynlardan yzeysel bir ekilde haberdar olduu grlmektedir. rnein o dnemdeki en nemli taleplerden biri olan oy hakkndan hi bahsetmemektedir. Fatma Aliye Hanmn toplumsal konumu nedeniyle, bu konuyu ncelikli problemler arasnda grmediini sylemek de mmkndr. Fatma Aliye Hanm, kadnlar iin yaymlanan dergilerde daha ilk yazlardan itibaren Osmanl toplumunda da yank bulan kadn hareketine temkinle yaklamakta, kadnlara ve olanlardan sorumlu grd ricale uyarlarda ve tavsiyelerde bulunmaktadr. Fatma Aliye Hanm, Taaddt-i Zevcta Zeyl (1899) ile Mahmut Esat Efendiye verdii cevapta, ok elilik hakknda dncelerini ifade ederken u satrlar kadnl mdafaa fikriyle dahi yazmyorum (5) diyerek abasnn, gerekten de Avrupai anlamda bir feminizmden uzak olduunu bir anlamda ima etmektedir. Fatma Aliye Hanma gre kadn sorunu, kadnlarn ve erkeklerin birlikte zmesi gereken bir sorundur. Avrupadaki gibi bir kadn ve erkek atmasna dnmemelidir; nk bu durum kadnlar ve erkekler arasndaki 29

ilikiyi bozacak ve toplumsal problemlere yol aacaktr. Fatma Aliye Hanmn Osmanl kadnlarna rnek olarak gsterdii kadnlar ise slamn parlak dnemlerinde yaayan nl slam kadnlardr. Fatma Aliye Hanmn ciddi tartmalar dolaysyla salamln ve srekliliini kaybedecei, en azndan Avrupada kadnlarn evlilikten uzak durmaya balamas nedeni ile hakknda endie duyduu aile kurumunda grd problemler de bu noktada dikkat ekmek istedii en nemli konularn banda gelmektedir.

30

BLM II

KADIN VE ALE

Fatma Aliye Hanmn romanlarna genel olarak baktmzda Muhzarttan balayarak Enne kadar genel olarak hikyenin temelini, evliliin ve genleri evlilie gtren srecin oluturduu sylenebilir. Fatma Aliye Hanmn, Zevce (Hanmlara Mahsus Gazete 186, 1898) adl makalesinde tanmladna gre evlilik, insanlarn, vahetten medeniyete girmelerinde gerekli olan gelime yollarndan biridir (3). Fatma Aliye Hanm Zevcede E demek bir ift tekil eden eyin dierine uygun olan demek deil midir? (3) diyerek evlilikte uyumun ve denkliin nemini vurgular. Evliliin bir hayalhane olmadn ve olmamas gerektiini syleyen Fatma Aliye Hanm evlilie yalnz birtakm haylt-i irne ile dhil olan kzlar yalnz iin cnnlk yrnlk cihetini beklemilerdir diyerek ilk aylarn gemesinin ardndan hakikatin meydana kacana dikkat ekmektedir (3). Fatma Aliye Hanmn romanlarnda, aile ilikileri erevesinde kiilerin yaad skntlar ya da bu skntlara neden olan problemleri belli balklar altnda toplamann mmkn olabildii izlenmektedir. Fatma Aliye Hanmn genlerin karlaabilecei en nemli problemlerden biri olduunu dnd evlilik ncesi ak romanlarnda ska iledii grlmektedir. Yazar, bu problemin genlerin hepsi iin tehlike tadn dnmektedir. Bu nedenle romanlarnda umutsuzca k olan kadnlar ve erkekler grlebilmektedir. Ancak romanlarn rnek tipleri aka

31

kendilerini kaptrmazlar. k olsalar da bunun neden olduu problemler karsnda pes etmezler ve problemlerle mcadele ederler. Romanlarda ilenen bir baka konu da Tanzimat romanlarnda da zerinde nemle durulan bir problem olan grc usul ile evlilik konusudur. Fatma Aliye Hanm, yine bu ereve iinde romanlarn birer eitici ara olarak kullanarak genlerin evlenecekleri kiileri nasl semeleri gerektiine dair fikir vermeye alrken bu ynde yaplacak hatalarn nelere neden olabileceine de deinmektedir. Ayrca romanlarda, Tanzimat dneminde eletirilen grc usul evlilikleri onaylamadn ima ederken bunun yannda ebeveynlerin genlere e seiminde yol gsterici olmas gerektiine de deinir. Evlenecek kiilerin birbirine denk olmas gerektii de romanlarda ayrca dile getirilir. Fatma Aliye Hanma gre, evlilik iinde ve evlilik ncesi yaanabilecek problemlerden en nemlisi aldatlmaktr. Romanlarda buna maruz kalanlar ise genellikle kadnlardr. Ei tarafndan sevilmemek de roman kiisi kadnlarn yaad problemlerdendir. Ancak katlanlamayacak olan ve romann seyrini deitiren durum kadnn kocas tarafndan aldatlmas ya da kocasnn azndan artk kendisinin sevilmediini renmesidir. Romanlarda farkl nedenlerden dolay byle bir problemle yz yze gelen ancak evliliine son veremeyen kadnlarn problemlerine de deinilir. Aldatma sadece evlileri deil evlenmek zere olan genleri de etkileyen nemli bir toplumsal sorun olarak grlmektedir. Kadn ve Aile erevesinde ele alnan son konu ise anneliktir. Fatma Aliye Hanm, makalelerinde ocuk zerinde annenin etkisinden de nemle bahsetmitir. Bu alt blmde Tanzimat romanlarndaki anneye alternatif bir annenin grld Fatma Aliye Hanmn romanlarnda, anneliin nasl ele alnd incelenmitir. Fatma Aliye Hanmn romanlarnda olduka nem vermesi bakmndan, grc 32

usul evlilik, evlilik ncesi ak, evlilikte elerin birbirine uyumu, sadakat gibi konular ska ilemesi ve Tanzimat romannda bu sorunlarn nasl tartld noktasnda bir karlatrmaya frsat vermesi bakmndan Kadn ve Aile blm, kapsad alt balklarla birlikte nem tamaktadr.

1. Evlilik ncesi Ak Ahmet Hamdi Tanpnar, 19. Asr Trk Edebiyat Tarihinde veremin Tanzimat dneminde ak ile birlikte anldn sylemektedir (293). Dardan gelen kt rneklerin de bunu beslediini syleyen Tanpnar, sefalet, terk edilmi kadn, mitlerinde aldatlm kz, hatta veremli hastann, on dokuzuncu asr ortalarnda romantizmin etkisinin olduu edebiyatlarda nemli yer tuttuunu belirtmektedir (294). Fatma Aliye Hanmn romanlarnda Hayl ve Hakikattekinin tersine rnek kadn kiiler evlilik ncesinde k olup histeriye ya da vereme yakalanmazlar. Mbeccel Kzltan ve Nazan Aksoy Fatma Aliye Hanmn Muhzart ile birlikte kadnn yeniden sevebileceini kantladn belirtmilerdir. Ancak Muhzartta Fazla zaten Mukaddem gibi amansz bir ekilde aka tutulmam, evlendiinde kocasn sevmitir. ebibe balanmas ise kocasnn lm haberini izleyecektir. Romanlar incelendiinde grlecektir ki, Fatma Aliye Hanmn rnek kadn kiileri sadece evlendikleri erkekleri sevmektedirler; aksi bir durumda da yaptklarnn hata olduu bir ekilde belirtilir. Muall Glnaz, Nisvn- slm adl makalesinde Nazan Aksoyun yazsna iaret ederek, dnemin erkek romanclarnn aksine Fatma Aliyenin ak, gayri irad, insana kendini kaybettiren bir duygu olarak grmediini, ona gre akn evlilik sonrasna saklanmas gereken bir duygu olduunu belirtir

33

(89). Ancak bunu evlilik iinde elerin birbirlerine kar besledikleri sevgi eklinde yorumlamak daha doru grnmektedir. Fatma Aliye Hanm, genlerin evliliin ne olduunu anlayacak olgunlua gelip evlenmeye karar verdiklerinde, ancak akllarn kullanarak seecekleri kiiye balanmalar ynnde telkinde bulunmutur. Muhzartta Fatma Aliye Hanm, evlilik ncesi kadn ile erkek arasndaki duygusal ilikiyi tasvip etmediini, roman boyunca Fazlann sz konusu olacak erkek ile ilikilerini bu erevede ilemesi ile gsterecektir. Buna karlk romann erkek kahramanlarndan Mukaddem ise Fazla ile evlenemeyeceini renince hastalanmtr. Mukaddemin hastal veremdir (234). Mukaddemin, henz evlenmeden Fazlaya balanmas ve sonunda vereme yakalanmas erkein zayfla dmesi eklinde okunabilir. Fazla iin ise, evlenmeden nce birine k olmak sz konusu deildir. O, ancak evlenecei erkei sevecektir. Onun asl zld Mnevver Hanmdan ayrlm olmaktr. Fzlann yrei, Mukaddem Beyden ziyade Mnevver Hanma yanyordu. Valdesinin nevziine doyamam olan ksz, sfr sinninden beri valde hasret-kei olduundan, muhabbet ve mrvvet grd Mnevver Hanm valde yerine komutu. Mukaddem Beyi beeniyordu. Her halini takdir ediyordu. Seviyordu da! Fakat zeki kz ldrasya muhabbeti, fikr haylini daim onunla megl etmei tezevvcnden sonraya saklyordu. Ak denilen kahraman, u gen kz tamamyla malb edip de istedii gibi kullanamyordu. (123) Fazla, yaad skntlar sonucunda kendini cariye olarak Peyman ismi ile Beyrutta yaayan bir Trk ailesine sattrmtr. Fazlann yannda bulunduu ailenin olu ebib, Fazlaya k olur ve Fazlann hl Remzi ile evli olduundan haberdar 34

olmad iin ona evlenme teklif eder. ebib, drst, alkan, kadnlarla ilgilenmeyen ciddi bir erkek olarak belki de ideal bir erkektir. Ancak Fazla, hl Remzi ile evli olduu iin onun teklifini reddedince ebib, intihar etmeye kalkr. ebibi Fazla engeller. ebib de Mukaddem gibi olanlar kaldramamtr. Fazlaya k olduu iin Mukaddem verem olmu, ebib ise intihara kalkp zayflk gstermitir; nk intihar Fazlaya gre miskinlerin, zayflarn, sabrszlarn, korkaklarn ihtiyr eyledii bir eydir (261). Hlbuki Fazla, kocas tarafndan aldatlmasna, hatta kocasnn yzne kar kendisini sevmediini sylemesine ramen intihar noktasna gelse de, o noktadan kendi kendine dnebilmitir. Grlmektedir ki balangta romanc tarafndan olumlu izilen ve neredeyse rnek olarak gsterilebilecek olan bu iki erkek, birisi vereme yakalanarak dieri de intihara teebbs ederek zayflk gstermilerdir. Bir kadn yazar tarafndan romandaki erkek karakterlerin bu ekilde zaaflarla izilmi olmas, rnek kadn Fazlann olaylarda belirleyici rol oynayarak ne kmasn pekitirmitir. Nazan Aksoy, Fatma Aliye Hanmn Muhazaratnda Kadn As adl yazsnda, bu romanda, yazarn cariyelik kurumunu, kadnla erkein birbirlerini evlenmeden nce tanmalarnn tek yolu olduu iin kullandn syler (98). Aksoya gre, Fatma Aliye, gelenein belirledii ahlk beklentileri sarsmayacak bir ak yaratabilmek iin cariyelik kurumundan yararlanmtr (98). Ancak ortada Aksoyun dedii gibi karlkl bir ak yoktur. ebib, Fazlaya k olmutur ama Fazla, ebibi sevmek iin Remzi ile evliliinin bir ekilde bitmesini bekleyecektir. Nazan Aksoy yine de nemli bir noktaya dikkat eker. O da, bu romanda odalk olan Peymann yani Fazlann, daha nceki romanlardaki rneklerinden farkl olarak seme ansnn olmas, etkin konumda bulunmas ve iyi yetimi bilinli bir kadn olarak Fazlann, ebib ile ilikisinin snrlarn kendisinin izmesidir (99). 35

Fatma Aliye Hanmn evlilik ncesi ak olumsuzlamak zere yazd, tezini destekleyen bir baka roman da Uddir. Romann bakiisi Bedia, ailesi iinde ok deerlidir (43). Babas, Bediann birini sevmesinden ok korktuu iin anlatt hikyelerle Bediay ak ve sevdadan korkutmaya almtr (45). emi ise Bediaya akn, tabii bir hal olduunu ancak her trl yan ile genlere anlatlmas gerektiini syler: htimal ki iittiin sz akn sevdann yalnz vasf ve mehdi yolunda olduu iin o husustaki malmtn nks kalr. Bana kalrsa genlerden o gibi eyler ketm olunmaya allacana her ciheti bast ve temhd olunarak iin vehmeti anlatlmaldr (66). emi burada saduyulu tavr ile Fatma Aliye Hanmn sesi gibidir. Babasnn lmnn ardndan kendisini isteyen talipler arasndan birilerini semesi gerektii sylendiinde Bedia, kendisini uzun sredir srarla isteyen ve hakknda metihlerini duyduu, pencereden grd Maili aklndaki e hayaline daha yakn bulmu ve kendine e olarak semitir. emi ise bu evlilii onaylamamaktadr. emiye gre e seimindeki kstaslar akla uygun olmaldr. Bedia ise gen, yakkl ve aklndaki e hayaline yakn olduu iin Maili semitir. Fatma Aliye Hanm, Bediann, babasnn yanl ve eksik telkinleri sonucu evliliin ve ykmllklerinin neler olduu konusunda yeteri kadar bilgilendirilmemesi nedeni ile sadece fiziksel grnts dolaysyla Maili tercihinin ne kadar yanl olduunu bu roman ile kantlamaktadr; nk Bedia daha sonra kocas tarafndan aldatlacaktr. Levyih-i Haytta (1898), Fehamenin ak hakkndaki grleri ise yledir: Ak ister bir hastalk olsun, ister bir eit cinnet olsun, yle bir illet varsa ona yakalanmaktan saknmal! Ta ki bize sevebileceimiz birini gsterecekleri zamana kadar! (4). Grld gibi Fehame de Muhzartn Fazlas gibi dnmektedir. Fehame, mektuplardan birinde akn tehlikeli bir hastalk olduunu, verem gibi 36

genlere musallat olduunu, o kadar ki mektuplarla bile bulaabildiini syleyecek ve toplumu sarsan bu korkun hastaln ailelerin dzenini bozup yakk almayan nice evliliklere yol atn hastaln devasnn ancak vuslat olduunu ve vuslattan sonra ise aklarn birbirine lakayt kaldklarn sylemektedir (17-18). Bunun karsnda ise Mehabenin fikirleri grlr; ancak mutlu bir evlilii olan Mehabe, olaylar kendi asndan deerlendirmektedir. Mektubunda lgncasna ak ve sevda ile akla uygun aka ve muhabbetin farkn Fehameden rendiini syleyecektir (21). Fehame, bir baka mektupta ise, Sebahata evlenmeyi dnd kii iin aradnn o olduunu dnmesininin normal olduunu syleyerek kendine mahsus szlerin pek ok kadna sylendiini unutmamasn tembihler. [B]irtakm byl namelerin verdii sarholukla mahmurlap kapanmakta olan gzlerinin nne hakikati koymak gerektiini belirten Fehame, hatta yazk ki herkesin bunu sonradan anladn, onun bunu sonradan ok ge olduunda fark etmesini istemediini syleyecektir (33). Grlmektedir ki, Fatma Aliye Hanma gre ak uzak durulmas gereken bir hastalktr. Ama insanlarn byk bir ounluu ancak bu hastala yakalandktan sonra akn zararlarn anlayabilmektedirler. Bu nedenle insanlar, zellikle de genler bu konuda uyarlmaldrlar. Fatma Aliye Hanm, Enn (1910) adl romannda da youn olarak evlilik ncesi k olan genlerin yaadklar zor durumlar konu edinmitir. Sabahatn yeeni Rifat komularnn kzn tesadfen bahede grerek ona k olacaktr. Daha ocukken cariye olarak alnp Rifatlarn evinde bytlen Piraye ise Rifat sevmektedir. Sonunda bu iki gen de tutulduklar umutsuz aklar dolaysyla hastalanacaklar, Piraye ise yakaland verem nedeniyle lecektir (150). Rifat da romanda verilen belirtilere gre Muhzrtn Mukaddemi gibi vereme yakalanmtr (60). Nihat ise aabeyi ile evlenmek zere olan Sabahat sevmekte, 37

hi kimseye syleyemedii bu akndan dolay Amerikaya gitmeyi dnmekte ve anne babasna evlenmeyi istemediini belirtmektedir (45). Balangta rnek bir tip gibi grlebilen Nihat, Sabahata olan duygular nedeni yine zayf bir tip olarak ortaya kmaktadr. Ancak yine de sabr, drstl ve Suata roman iinde verdii tlerle, btn olumlu zelliklerine karn intihara kalkan ebib de dnlecek olursa, Fatma Aliye Hanmn romanlarndaki en olumlu erkek tipidir denilebilir. Ennnin rnek tiplerinden Sabahat, daysnn olu Suat ile evlenmesi teklif edilene kadar Suat bir e olarak dnmemitir (3). Ancak buna karlk Suat, Sabahata iki yldr kendisini sevdiini syleyecektir (33). Suat ile Sabahat arasnda geen konumada Sabahatn dilinden Fatma Aliye Hanmn bu konuda ne dnd bir kez daha tekrar edilir: Nice senelerden beri benim hissiyat- derunuma mmsil sende hibir his hsl olmad m? Hi olmazsa seninle izdivaca talip olduum sana sylenildiinden beri u bir sene zarfnda olsun byle bir ey hissetmedin mi syle! Ben bu kadar bedbaht mym? u bir sene zarfnda izdiva meselesi tamamyla zihnimi igal etti. Ya kalbini bana dair hibir ey igal etmedi mi? Ben kalbimi daima kafamn emrine tabi klmak isterim. Suat! Hissiyat- kalbiyeme daima fikrimi hkim tutmak isterim. (34) Bu srete nemli olann birbirlerini tanmak olduunu syleyen Sabahat Sevmek iin acele etmeyelim. imdi birbirimizi renmekten balayalm! diyecektir (35). Ancak birbirlerini iyice tanyp evlenmeye karar verirlerse Bende gnlm sizi sevmek iin msaade ederim! diyecektir. Bu noktada Fatma Aliye Hanm, romann rnek gen kznn dilinden, nianllk dnemi hakknda da dncelerini belirtmi olur. Aralarnda evlilie ynelik bir ba olmayan genler arasnda duygusal ilikileri 38

onaylamayan yazar, evliliin bir basama olan nianllk dneminin de buna dhil olduunu ve bu dnemin asl ilevinin iftin birbirlerini tanyp gerekten evlenmeye kesin karar verebilmesi iin bir tanma dnemi olduunu ima etmi olur. Cevabna karlk Sabahatn elini perek teekkr etmek isteyen Suata, Sabahat yle diyecektir: Hayr Suat! imdiye kadar yekdierimize karde muamelesinde bulunduumuz iin ben sizin elinizi pyordum. Siz de benim alnm bus ediyordunuz. Dikkat etmediniz mi ki bu defa geldiinizde ben sizi pmedim. Evvelce slam kadnlarnda, gen kzlarla erkekler grerek, tanarak izdiva ederlerken muamele-i dest busi filan gibi eyler olmazd. Elleri ellerine dokunmakszn namzetlik zaman geerdi. Bizim nianllk zamanmz da yle alaturka gemelidir. (35) Sabahatn verdii cevapta Fatma Aliye Hanmn bu konudaki dnceleri izlenmektedir. Yazarn verdii referanslar yine slam kaynakldr. Fatma Aliye Hanm, Sabahata nianllk zamanlarnn alaturka gemesi gerektiini syletirken bunu bir kez daha vurgulamtr. Suatn Sabahata, kendisini bir baka erkek ile karlatrmak iin mi zaman istediini sormas zerine Sabahat yle cevap verecektir: Bundan yana emin ol Suat! Ben birlikte bydm yaadm adam hakknda o kadar abuk karar veremez iken uzaktan grebildiim adam beenmekliime nasl ihtimal verebilirsin? Hem ben kimi grebilirim! Maietimizi bilmiyor musun? Burasn Avrupa m zannediyorsun? yle uzaktan grmekle adam beenecek bir kz olmadm tahmin edemez misin? Hatta unu da syleyeyim ki imdiye kadar seni bana beendiren eylerden senin genliin ve 39

gzelliinin tesiri derece-i saniyede kalr. Ben maddiyattan ziyade maneviyata ehemmiyet verenlerdenim. (36) Bu konuma dolaysyla ilk grte ak onaylamadn syleyen Sabahat, e seiminde de maddi zelliklerden daha ok manevi niteliklerin dikkate alnmas gerektiini vurgulam olur. Ayrca zaten Sabahatn bir baka erkei grmesi haremlik-selamlk yaam tarzna gre de zaten mmkn gzkmemektedir. Sabahatn bu tavrna kar yeeni Rifat, komu kz Fehameye ilk grd anda k olmutur. Annesinin, kz gibi sevdii Piraye ile evlenmesi konusunda kendisine yapt baskya karlk sonunda nk benim zihnimde hi yle bir tasavvuru bahis almad. Zira o beni hi cezb etmedi (22) diye karlk verecektir. Yani ona karde gzyle baktn sylese de, Piraye ile evlenmek dncesinin zihnine hi gelmemesini onun kendisini hi cezp etmemesi ile aklamaktadr. Aslnda romanda Piraye, Rifatn beenebilecei bir kz gibi de izilmemitir. Sabahat ve Fehame kadar ince ruhlu deildir. Mzikteki baars da zel bir yetenek deil ok almann sonucudur. Okumaktan da ok holanmamaktadr. Dolaysyla Rifatn, Onu o derece hakiki bir karde gibi sevdim ki artk ona baka bir nazarla bakmaklm kabil olamaz demesi Pirayenin kendisini hi cezp etmemesi ile birlikte dnldnde Rifatn verdii cevaba ramen pek de drst olmadn gstermektedir. nk eer Piraye kendisinin sevebilecei bir kz gibi izilmi olsa idi belki de Rifat onu kardei gibi deil Fehameyi sevdii gibi sevecektir. Aslnda Rifat, Fehameye ilk bakta k olmasn kendisi de kabullenememektedir. Sabahat ile aralarnda geen grmede Sabahatn Demek ki eski zaman masallarnda olduu gibi bir grte bin can ile k oldun. Sen beni byle laflara inanacak budalalardan m sanyorsun? demesi zerine Rifat da bu hali kendisine yaktramamtr: 40

Rifat, Sabahatn bu szlerinden mteessir oldu. Ka gnden beri Fehame yznden kendinde husule gelen hissiyatndan bahseylemek ve tekmil-i raz- derununu ona sylemek istedi. Lakin Sabahatn eski masallar, kahramanlar hakknda deminki tesbih-i mstehziyanesini dnerek birka gn zarfnda iki defa grmek bir defa dinlemek ile bu derece-i mhimmeyi bulmu olan bir sevday vasf ve tariften utand. O zamana kadar kendini ciddi tantm bir gen olduu halde bu kadar zaaf ve acz izharndan itinap ediyordu. Hoppalk, hayalperestlik ile itham olunmaktan, Sabahat indinde gln olmaktan korkuyordu. Bilaihtiyar azndan karm olduu sze nedamet getiriyor bunun bir are-i tamirini dnyordu. (27) Grld gibi ak, bir acizlik ve zaaf olarak dnlmekte yceltilen deer ise Sabahat gibi ciddi durmak olmaktadr. Rifat, Fehameye olan hislerinden korkmakta ve bu durumu heveslerine yenilmek olarak yorumlamaktadr (24). Bahede Fehameyi izlemeyi srdrr. Dardaki karlamalarla her grdnde daha byk bir tutku ile Fehameye balanr (51). Bu noktadan sonra da Pirayeyi bir e olarak dndnde onu aklndaki kadna eklen de, vecen de, mnen de benzetememektedir. Nasl bir kz istedii sorulduunda Ben ifrata varmayan uzun bir boydan holanrm. Piraye de yle! Ben kumral kadn severim, Piraye de sarn pembe, beyaz isterim, Piraye de yle! Bu tarifatmla siz bana tpk Piraye gibi bir kz bulup getirirseniz, lakin o benim bir refika-i hayat olmak zere sevebileceim kadn olmayabilir. Nasl ki Piraye olamaz (23) diyerek bunun anlalamayan ve anlatlamayan bir ruh haleti olduunu sylemektedir. Ancak Fehamenin bir bakas ile evleneceini renmesinden sonra kendini toplayamayan Rifata, Sabahatn Fehameyi sevdin. Bir dierini de niin sevemeyesin? (62) demesi ve romann 41

sonunda anne ve babasnn basklarna dayanamayp evlenmeyi kabul etmesi zerine Rifat, kendisine Fehameye benzeyen bir kz bulmalarn isteyecektir. Yani balangtaki fikri ile pek de tutarllk iinde olmayarak daha, ok da tanmad bu kza zellikle grnt bakmndan benzeyen bir kz isteyerek akn neden olduu problemin nasl devam ettiini gsteren bir rnek tekil edecektir. Rifat, Suatn talip olmasnn ardndan Sabahatn onu, kendi iradesi ile sevdiini ancak, kendisinin Fehameyi tesadfen grp sevdiini sylerken aslnda bana gelenlerin iradesinde gelimediini ima etmektedir. Onu tekrar tekrar grdke bu dknl artmtr (152). Fakat Rifat, Fehameyi ilk grnn ardndan tekrar tekrar onu izlemek iin mahsusan am olduu aralktan (83) Sabahata bahsetmemektedir. Aslnda Sabahatn kelimeleri ile sylenecek olursa Rifat, en batan kalbine bu kza tutulmak iin izin vermitir. Ayn zamanda iyi bir air, mzisyen ve ressam olan Rifata Sabahatn syledikleri olduka nem arz etmektedir; nk Sabahat insann tabiatnn da melankolik aklarda pay olduunu ifade etmektedir. Rifat! Belki tabiat-i iiriyen hayal prurluun bu meseleyi bu kadar izam etti!...Sanat- teressme olan istidat- fevkaladen, kuvve-i iiriyen sana model ittihaz iin yle mauka- muhayyel tasavvur ve tahayyr ettirdi. Sevda-y mizacn meseleyi ilerletti zannederim (153). Refet adl romanda irkin olduu iin evlilikten umudu olmayan Refet de, Sabahatn bahsettii melankolik ruh halinden bu nedenle kmak istemitir. Fatma Aliye Hanmn romanlarnda kendisini en fazla kontrol altnda tutmaya alan Refettir; ancak onun bu tavrn en ok destekleyen nedenlerden biri gzel olmadn dnd iin gelecee ve evlilie dair bir umudunun olmamasdr. Bahede, bir iir kitabn okurken okuduklarnn ve de manzarann ruhunda yapt etki ile kendinden getiinde bir anda dald melankoliden sarslarak uyanp 42

Yrabbi! Yrabbi! Vcuta kazandm. Fikirce kaybettirme! diye dua etmeye balar ve kalbi ile yle konuur: Hkmetmek istiyorsan k git kendine lyk bir vcut bul, bu harb-hane, bu gam-hane sana mekn olacak bir ey deildir. Nafile rpnma. Ben yine seni inkr edeceim. (Elini kalbi zerine bastrarak) Ben burada bu miskin ve zavall vcutta ceveln- deme hizmet eden kalp dedikleri bir et parasndan baka bir ey tanmyorum! (89-90) Refet kendini hissettirmek isteyen gnln ezmekle onunla mcadele etmektedir. Gnlne daima hkmetmeye alkn olan kzcaz onun birka gndeki arpntsn ve ihtisst- airnesini kesti (90). Refet de Sabahatn bahsettii melankolik ruh haline kaplacakken bu ruh halinden uzaklamtr. Grlmektedir ki Fatma Aliye Hanma gre genler evlenecekleri zaman karar verirken daha ok akllar ile hareket etmeli duygularna kaplmamaldrlar. Fatma Aliye Hanma gre evlilik ncesi ak bir zaaf ve hastalktr. Bu hastala tutulan insanlar kolay kolay iflah olamamaktadrlar. Ancak aka yenik dmekte insann ruhsal yapsnn da etkisi vardr. Melankoliye eilimli insanlar ak daha abuk yakalayabilmektedir. Doru olan evlilii ciddiyetle ele almak ve iftlerin birbirlerini tanmalarna yarayan nianllk dnemini de bu ekilde geirmektir. Bu da gstermektedir ki Fatma Aliye Hanmn romanlarnda grc usul evlilik onaylanmaz. Eler birbirlerini tanyarak evlilie karar vermelidirler.

2. Grc Usul ile Evlilik ve Evlilikte Denklik Tanzimat dnemi boyunca da romanlarda tartlan grc usul evlilik ve genlerin zorla istemedikleri kiilerle evlendirilmeleri Fatma Aliye Hanmn 43

romanlarnda da olduka youn ilenen bir konudur. Yazar, Nisvn- slmda slamda evlilikte elerin birbirlerini grerek evlenmelerinin tavsiye edildiini grc usul ile evliliin ise dinin art olmayp bir det haline geldiini belirtmektedir (96-97). Genlerin kendi setikleri kii ile evlenmeleri de yine baz endieleri beraberinde getirir. zellikle kadnlar kendi setikleri insanla evlendiklerinde evliliklerinin btn sorumluluunun yani mutsuzluklarnn ya da mutluluklarn kendi seimleri olduuna inanmakta ve endielenmektedirler. Levyih-i Haytta Fehame, mektupta Sabahatin einden boanp bir bakas ile evlenmek istediini sylemesi zerine, ilk evliliinin byklerin karar ile olduu iin yaad mutsuzluktan dolay kendine kzmadn ancak kendi seimi ile evlenmi olsayd nasl bir sorumluluk altnda kalarak her gn pimanlk duyacan sylemektedir. Bu nedenle de semek zere olduu kii iin btn bunlara deip demeyeceini iyice dnmesi gerektiini ima eder (33). Ennde Sabahat da, seimin kendisine braklmasyla yapaca evliliin mesuliyetini zerine aldn dnmektedir (8). Sabahatn seiminin kendisine braklmas belki de annesinin ve babasnn hayatta olmamas nedeni iledir. Rifatn Sabahata, seme hakknn ona ait olduunu sylemesi zerine Sabahat, daysnn kendisi iin hep en iyisini istediini bu konuda da ona gvendiini ifade eder. Muhzartta Fazlann Mnevver Hanmn, babasndan gizli yaplacak nikh teklifini reddetmesinin nedeni ise daha ok babasna duyduu saygdr: Mukaddem Beye varmak iin tereddd etmiyorum. Onun, bu dediinizden baka aresini bulunuz. Ben memnnum. Fakat bu teklifleri kabul etmemekte mazrum. Sizin her bir emrinizi bam zerine. Lkin ben firr edemem. Ben pederime beni filnca adama veriniz diyemem. O pederimin hakkdr. Ben kimsenin hakkn gasba 44

kalkamam! Evet nineciim sizden mahrmiyetim bana pek byk kederdir. Bu kederden lmee rz olurum. Fakat pederime isyn edemem. (122) Fatma Aliye Hanmn romanlarnda grc usul ile evlendirilen genlerin yannda elerini kendileri seen genler de grlmektedir. Udde Tamer Ktknn Fatma Aliyenin Udisinde Kadn ve Mziin Modernizasyonu adl makalesinde iddia ettii gibi babas Bediay tccarla evlendirmek istememi (39), sadece kardei emi Bediaya bu ynde bir tavsiyede bulunmutur. Bedia, evlenecei erkei kendi semitir; ancak yapt bu evlilikte mutlu olamayacaktr. Kardei emi ile aralarnda yle bir konuma geer: Altm yanda poturlu, saltal bir zevc hibir vakitte benim zihnime gelmemi, hayalhneme girmemi idi. Lkin elli bin lira sermayesi var Beda! Biraz da rahatn dnmeli deil mi? Bunu imdiye kadar hi dnmemi idim. Ne demek? zdiva hussunda edeceim rahatn, bulunacam bahtiyarln para ile olacan!... Zavall ocuk dnyann ka bucak olduunu daha bilmiyorsun! Bhusus adam iyi adamdr. O bucaklarn biri eer bu tcir efendinin saadet-i izdivac ise bana lzumu yok! Sen bilirsin! Byle eyde senin de rzan matluptur. (83-84) emi, muhtemelen Maile gvenmemektedir. Ama Bediaya onun hakknda olumsuz bir ey sylemez. Bediaya Mail hakkndaki fikrini sorduunda Bediann 45

Senin tcirinden iyi ya! (89) demesi zerine emi daha fazla srar etmemi ve dn gereklemitir (89). Levyih-i Haytta ise Mehabe mutsuzluuna kendisinin neden olduu kardei Rezin iin zlmektedir (2). Nket Esenin Trk Romannn Edebi Annesinden ki Eser Ho Bir Tesadf adl yazsnda, bu mektup-romanda hibir erkein isminin verilmediine dair iddias (49) dzeltilmelidir. nk Rezin, dolaysyla hayatta evliliklerde sadece kadnn deil erkein de mutsuz olabileceine dikkat ekilmi olur. Fehamenin Dur kardeim, acele etmeyelim. Biz bu kzn gzelliini grdk, tahsilini iittik. Ancak asl gereken bunun bir de fikrini anlamak, mizacn renmektir dediini ama kendisinin onu dinlemeyip Amma yaptn Fehame! Biz piyanosunu dinledik, Franszcasn da iittik. Her grc bu kadarn da renemez, bir kere grmekle alr. Herkes gibi biz de soruturduk. Senin dediin gibi olmas iin birka sene ahbaplk etmeli! dediini anmsayp yanldn itiraf ederek Tahsilli insann mkemmel olacan dyordum. Tahsilinin ne durumda olduunu bile dnememiim diyerek Rezinin ne kadar mutsuz olduunu anlatr (2-3). Grlmektedir ki grc usul evlilikte mazur olanlar younlukla kadnlar olsa da aralarnda erkekler de vardr. Mehabenin evliliinde ise days, Mehabeye Kzm seni mutlu edecek bir adam olduu iin ben istiyorum demitir. Ancak Fehamenin bykannesi Tam evini idare edecek, karsn besleyip geindirecek bir koca diyerek Fehameyi evlendirmitir (6). Fehameye gre, mutsuzluundaki en byk pay kocasndan nce, kendi rahat nedeni ile Fehameyi o yoldaki heveslerine engel gibi grerek bir an nce evlendiren bykannesine aittir (15). Ennde days seme hakkn Sabahata brakmtr (3). Ancak romann dier kiileri onun kadar ansl deillerdir. Rifatn anne ve babas oullarnn Piraye ile evlenmesi konusunda srar edeceklerdir (53-54). Rifatn Sabahatn daysn rnek 46

gstermesi zerine babas Bahir Efendi Biz Ekrem Efendi kadar alafranga deiliz olum! Gelini ebeveyn intihap eder. Oul onu kabul eder. imdiye kadar byle grdk byle yapmalyz! (25) diyecektir. Amca ise konumay yle srdrr: Zamane genlerinden nedir bu ektiimiz? Babann sana sorduu kabahat! Bizi evlendirirken sordular m idi! Evlendiriyoruz dediler sevindik! Nasl kz istersin dediler. Siz bilirsiniz efendim gzel olsun da! diye cevap verdik. Geinmedik mi? Beenmedik mi? Keramet nikhta irinlik tel ile duvaktadr. Byle isyanla anann babann yreine mi indireceksin? Ah zamane! Ah!... (25) Fehamenin ailesi ise zaten kendisinin fikrini hi sormamtr. Fehame, yapaca evlilikte sevileceine inanmamaktadr; nk kendi evinde bile kimse kendisini sevmemektedir. Kzn btn midi darya bir yere gelin giderek kurtulmaktr. Ancak bunu aka syleyememi sadece hangi talipleri istemediini syleyebilmitir. Yani Fazla gibi Ben bunu isterim diyememi sadece Bunu istemem diyebilmitir. nk Suatn, Nebahatn kendisini isteyenleri reddetmesi zerine syledii gibi, insanlarn beklentisine gre hibir neden yokken bir kzn evlenme talebini reddetmesi anlalmaz grlmektedir (84). Fehame, evlenecei adamn resmini bile ancak dnden bir gn nce grebilmitir. Kendisinden nikh iin zorla veklet alnm, cevap vermek istememesini ise mahcupluuna balamlardr (71). Fehame, sonunda bir bakasn sevdiini dnecekler diye iftiradan korkarak zorla evet demitir (71). Nebahatin Fehameye, adamn pek yakkl olduunu sylemesi zerine yakkl olur da ben sempati bulamam! Daha fenas bir antipati hissedebilirim (73) diyerek iftler arasnda olmas gereken uyuma dikkat ekilmektedir. Rifat, Evvela grmediim bir kzla tehil edemem derken grmekten kastnn sadece grmek olmadn, evlenecei kzla konuup fikrini 47

mizacn renmek istediini, kendini dnrken evlenecei kadnn mutluluunu da dndn syler (6). Kadnn gzel ve mizacna gre olmasn istemektedir ancak bunlar yeterli deildir; maneviyatnn da gzel olmasn istemektedir. Rifat, Biz yalnz birbirimizi sevmek deil yekdierimiz de ayn eyleri sevmeliyiz deyince Sabahat, her eyin nce beenmekle baladn ve evlilik iin de bunun yeterli olduunu syler (7). Sabahatin birbirini grerek, tanyarak olan evliliklerdeki uyumsuzluklar ve boanmalar da gz nnde bulundurmasn tavsiye etmesi zerine Rifat yle cevap verir: Bunda hakkn var lakin alacam kadn hi olmazsa sevebileceimi aklm kesmeli! Birden bire parlayan bir ak devamsz olur. nsan sonradan maukasnn kusurlarn mizacna tevafuk etmeyen hallerini grdke sour. Lakin beenmekle, hem de ahval ve etvarn da beenmekle balayan muhabbet tedrici fakat edebi olur. (7) Btn bunlar syleyen Rifat, bir sre sonra Fehameye ilk grte k olacaktr. Ancak mazereti Gen kzn zeksn, irfann, vakarn gzlerinin zaten belli ediyor olmasdr (17). Rifat, daha sonra bahede Fehamenin, evlilik hakkndaki umutsuzluunu, sevilmek ihtiyacn anlatrken kendisini de dinlemi ve imdiye kadar gzelliini grdm. Sazn, sesini dinledim, szn iittim. Bugn de serair ve hissiyat- kalbiyesini dinledim. Ahval-i ruhiyesini rendim! Tam benim istediim gibi kadn! demitir (52). Grlmektedir ki Rifat syledii her eye ramen Fehameyi ncelikle gzellii dolaysyla sevmitir. Gzellik ailelerin oullarna kz ararken baktklar ilk niteliklerdendir. Suat, gidip grd Avrupa lkelerinde Sabahattan gzel grmediini sylemekte, Rifata Pirayeyi beendirmeye alanlar nce onun gzelliinden bahsetmektedirler (14). Refet ise gzel olmad iin evlilikte umutsuzlua dmektedir. 48

Fatma Aliye Hanmn romanlarnda ise gzellikten nce genlerin birbirlerine uyumu esas alnmal birbirlerine denk olup olmadklarnn nemsenmesi nerilmektedir. Levyih-i Haytta Fehame, evlenmeden nceki hayallerinden bahsederken Gelinliin tellerine, pullarna, gsteriine heveslenen kzlardan olmadm bilirsin. Gelin olacam zaman, kendime bir e, yolda, can, canan olacak bir adam, ksacas artk beni sevecek, beni dnecek, bana acyacak bir kimse olacak diye hayal ederdim demektedir (16). Mehabenin iyi niyetlerine ve tavsiyelerine karlk ei ile kendisinin yetitii ortamlarn farkllna dikkat eken Fehame, Bizim rezalet olarak bildiimizi, onlar normal gryor (23) diyerek aralarndaki farkn anlamazla neden olduunu ifade etmektedir. Baka bir dnyada baka bir terbiye ile bydm ne buldum diyen Fehame, Mehabeye hayat tanmak konusunda ok tecrbesiz olduunu, her evde ayr detler bulunduunu ve ayn terbiyede olunmaynca hayrete dldn de sylemektedir (7). Refetin kendisiyle evlenmek istemesine karlk kaba ve cahil amcaoluna Bu i olur ilerden deil nk siz benim kfvm deilsiniz, cahilsiniz demesi de evlilikte denk olunmas gereken konulardan bir bakasna dikkat eker (131). Btn bunlardan hareketle, Fatma Aliye Hanmn grc usul evlilii ve genlerin zorla istemedikleri kimselerle evlendirilmelerini eletirdii ancak e seiminde tecrbeleri dolaysyla byklerin tavsiyelerinin de nemli olduunu dnd sonucuna varlmaktadr. Ayrca e seiminde, her iki cins iin de gzellikten nce e adaynda aranmas gerekenler manevi niteliklerdir. Evlenecek kiilerin belli bakmlardan birbirilerine denk olmalar gerektii de zerinde durulan bir baka nemli konudur. Fatma Aliye Hanmn evlilik srecinde nemsedii bir baka nokta ise elerin birbirine sadakatidir.

49

3. Sadakat Fatma Aliye Hanm, Zevce (Hanmlara Mahsus Gazete 186, 1898) adl makalesinde, evlilikte kendisini idol zanneden kadnn kendisine kar kocasndan ilgi grememesi ve hatta sadakatsizlik ve vefaszlk sezecek olursa byle bir eyi asla beklemedii iin bunu hazmetmesinin kolay olmayacan vurgular. O zamana kadar ruhu, hayat olan adam o saatten sonra kendisi iin bir gaddar ve haine dnr ve kadnn bu halde genellikle aklna iki zm gelir: kadn ya kendini ldrr ya da intikam alr (3). Kadn eer kocasndan souyamamsa lmek isteyecek, souyabilmi ise intikam almak isteyecektir. Ancak Fatma Aliye Hanm, kadnn kocasnn yaptnn aynn yapmasnn hata olduunu Fakat zavall bedbaht intikam kimden alacan dnse! diyerek ifade eder. Byle yaparak kadnn kendisine zarar vereceinden, vakar ve haysiyetine yediremedii iin durumunu kimseye anlatamadndan yanl hareket edebileceinden endie ile sz eder: [K]endini bilerek o iffet ve namusun kendinin iffeti kendinin namusu olduunu dnr ve zevcinden intikam alyorum diye kendini mahv ve berbd etmez! (4). Bu noktada Fatma Aliye Hanm, te hep kadnlara vezife ve haysiyyet-i nisvniyesini tanmak ve izdivc denilen eyin bir takm haylt- irneden kurtarp hakikati vechile bilmek lazmdr ki bu da talm ve tefrin ile olaca pheden vrestedir der (4). Bu nedenle evlilikte ve ncesinde O trl haylt-i irneye dalm olan kadnlar iin bu nokta pek mthi ve tehlikeli (3) diyerek byle kadnlarn aldatlmaktan daha fazla etkileneceklerine deinir. Udde Bedia, kendisini aldatan kocasnn metresi Helulann kendisinden af dilemesi zerine Helulaya, aslnda sorumluluun kocasna ait olduunu syleyecektir: Siz ona sair birok erkelere yaptnzdan bakasn yapmadnz. Bana o kendisi yapt. Bana kar olan vazifesini o kendi dnmek lzm idi. Bu 50

senin sanatn, ticaretin idi. Bundan yana, sen bana hyanet etmi olmuyordun. Kendine hyanet eyliyordun, iffet denilen bir eyden mahrum eylediinden dolay kendi nefsine hyanet eyliyordun! (185). Grlmektedir ki erkeklerin elerine sadk kalmak vazifeleridir. Evli bir adamla birlikte olan kadn ise teki kadndan nce kendi kendine ihanet etmektedir. Sabahat, Suata evlilik teklifini reddetmediini ama nce birbirlerinden emin olmalar gerektiini syler ve bu noktada da en ok madur olanlarn kadnlar olduuna dikkat eker. Sabahatn istedii hsn-i refakat ve sadakattr (10). Her ikimiz de genciz her ikimiz de gzeliz! Bu genliin, gzelliin, icabat ve ilcaatn bir tarafa brakalm! Tabiattaki iire malup olmayalm. Ciddiyeti ele alalm. zdiva bir oyuncak deildir! Bundaki adem-i isabet senin istikbalinin zerine o kadar tesiri olmasa bile benim istikbalimin mahv, hayatmn zehirlenmesi demektir. (34) Miss Moudun, Sabahata, zengin olduu iin baka eyler beklemeye ihtiyac olmadn pek ok kadnn bunun iin evlenip pek ok eye katlandn sylemesi zerine Sabahat, Emin ol ki eer benim servetim de olmasa idi, benim kalbimi paralayacak, hissiyyat- nisvniyemi zecek, bir zevcin hanesindeki debdebe ve daran terk eder, hizmetkrla kadd-i iftikar ederdim (12) diyecektir. Muhzartta Fazla da, Sabahat gibi dnd iin byk bir aresizlik iinde olsa da, kocasn terk etmitir. Miss Moud, Avrupada epeydir grerek tanarak yaplan evliliklerde de vefaszlklar grldn erkein bu husustaki ynnn evlilikten sonra anlalabileceini syleyecektir (13). Behet Necatigilin aktard gibi, Muhzartn, konu benzerlikleri dolaysyla dikkat ektii Ak- Memn, Eyll ve Zavall Necdet gibi romanlarla devam edecek yasak ak temasnn ilendii ilk rneklerden olduunu sylenebilir. 51

Bu noktada Fatma Aliye Hanm, ihanetin hem kadn hem de erkek iin sz konusu olabileceine dikkat ekmektedir. Ogn Krtl, Muhzartn nc blmnde Fazla ile Mukaddemin karlamasndan sonra aslnda romann bitmesi gerektiini ama Fatma Aliyenin slama ve geleneklere ina