T.C.

ANKARA NVERSTES

SOSYAL BLMLER ENSTTS

FELSEFE VE DN BLMLER (SLAM FELSEFES)

ANABLM DALI

FARABNN SYASET FELSEFESNN TEMEL PROBLEMLER VE

KKENLER

DOKTORA TEZ

HAZIRLAYAN

ENOL KORKUT

ANKARA 2005

T.C.

ANKARA NVERSTES

SOSYAL BLMLER ENSTTS

FELSEFE VE DN BLMLER(SLAM FELSEFES)

ANABLM DALI

FARABNN SYASET FELSEFESNN TEMEL PROBLEMLER VE

KKENLER

DOKTORA TEZ

DANIMAN

PROF. DR. HAYRAN ALTINTA

HAZIRLAYAN

ENOL KORKUT

ANKARA 2005

T.C.

ANKARA NVERSTES

SOSYAL BLMLER ENSTTS

FELSEFE VE DN BLMLER(SLAM FELSEFES)

ANABLM DALI

FARABNN SYASET FELSEFESNN TEMEL PROBLEMLER VE

KKENLER

Doktora Tezi

Tez Danman : Prof. Dr. Hayrani ALTINTA

Tez Jrisi yeleri

Ad ve Soyad mzas.................................................................... ........................................

.................................................................... ........................................

.................................................................... ........................................

.................................................................... .........................................

.................................................................... .........................................

.................................................................... .........................................

Tez Snav Tarihi ..................................

NSZ

Frbnin Siyaset Felsefesinin Temel Problemleri ve Kkenleri adn tayan

almamz drt blmden olumaktadr. almamzn birinci blmnn ilk

ksmnda, bir siyaset felsefesi almasnda akla kavuturulmas gereken

kavramlar, zellikle slam Dncesi ve Ortaa siyaset felsefesi asndan ele aldk.

Ortaa slam dncesindeki siyaset felsefesiyle ilgili olarak gnmzde yaplacak

bir almada, sz konusu kavramsal erevenin birok adan doru bir ekilde

temellendirilmesi nem arzetmektedir. nk, byle bir almada kavramsal

erevenin doru tespitlerle temellendirilmesi, bilimsel almann seyri asndan bizi

daha salkl sentez ve yorumlara gtrebilecektir. Ayrca, bu ksmda siyaset ilminde

kullanlmas gereken metodlar hakkndaki grleri ele alp, Frbnin konuya

yaklamn ortaya karmaya altk. Buna paralel olarak, tez konumuzun Frbnin

siyaset felsefesinin kkenlerini de kapsamasndan dolay, birinci blmn ikinci

ksmnda, filozofun dnemine kadar hem felsefe tarihindeki, hem de slam

dncesindeki siyas dnceyi inceleme gerei duyup, Frb dnemininin siyaset

felsefesi asndan grnmn tam olarak gzler nne sergilemeye altk. Ayrca,

Frbnin siyas dncenin sz konusu birikimleri karsndaki konumunu ele aldk.

Efltun ve Aristo bata olmak zere, Yunan ve Helenistik felsefeden Arapaya

evrilen klliyat, ayn ekilde sahte Efltun ve Aristocu siyaset kitaplarn, evirilerin

durumlarn ve Frbnin bu metinler karsndaki tutumunu tetkik ettik. Bunun

yannda, eski ran dncesinden Arapaya evrilen siyasetle ilgili eserler karsnda

Frbnin tutumunu inceledik. Ayrca, filozofun ilk eitim ve retim hayatndan

yola karak, Trk Siyaset dncesinden Frbnin siyaset felsefesine nfuz eden

unsurlar tartmaya altk.

I

kinci blmde, Frbnin bir ilim olarak Siyasete nasl baktn, Siyasetin

dier ilimlerle olan ilikisini, Frbnin bu alanla ilgili olarak kulland kavramlar,

filozofun siyasetle ilgili yazd eserleri modern dnemde ileri srlen baz grlerin

etrafnda ele almaya altk. Ayn ekilde, bu blmde, Frbnin siyaset felsefesi

zerine yaplacak bir almada nemli bir konu olan, filozofun eserlerine yaklamla

ilgili olarak yaplan mlahazalar ve bu mlahazalar etrafnda kendi grlerimizi

ortaya koyduk.

Tezimizin nc blmnde, ilk nce Frbnin mille/din tasavvurunun hem

erdemli ehir hem de erdemsiz ehirlerle ilgili olarak belirleyici rol zerinde durduk.

Daha sonra, Frbnin siyasal bir varlk olarak kabul ettii insana bakn, insan-

toplum ilikisini ve siyasal bir varlk olarak insann alemdeki konumunu ele aldk.

Ayrca, Frbnin Sosyolojik adan toplumlara bakn, toplumlar snflandrmasn

ve filozofun nazarnda toplumsall ortaya karan temel ilevleri tetkik ettik.

Daha sonra, erdemli ehri, erdemli ilk bakan, erdemli ehirdeki sosyal

tabakalar ve erdemli ehrin, din, ahlak, metafizik boyutunu ve bunlarn kkenlerini

aratrdk. Ayrca, bu blmde, erdemli ehrin topik ve gerek boyutlarn, erdemli

ehri dzenleyen bir unsur olarak hukukun konumunu, erdemli ehrin sradizimsel

yapsn, erdemli ehrin inan ve fiillerini ve bu konularla ilgili olarak temel

problemleri incelemeye altk. Ayrca, erdemli ehrin kendi i dzenlenmesinde

nemli unsurlar olan eitim ve retim, adalet ve erdemli ehirde ortaya kan muhalif

guruplarla ilgili filozofun grlerini ele aldk. Ayn ekilde, Erdemli ehrin kurulmu

bir ehrin felsef olarak ilenii mi, gelecekte kurulmas dnlen bir devlet mi, yoksa

filozofun hi insan olay ve olgularla ilikilendirmedii dsel bir tasavvur mu, olup

olmadn tarttk.

II

Tezimin drdnc blmnde, erdemli ehrin kart olan cahil, bozulmu,

saptm, deimi ehir anlaylarn ve bunlarn kkenlerini aratrdk. ncelikle

cahil ehirlerin dinleri ile erdemli ehrin dini hakknda filozofun grlerini ortaya

koyduk. Ayrca, cahil ehirlerin gr ve fiilleri asndan trlerini, birbirleriyle olan

ilikilerini, kendi i dzenleri ve ahlak yaplanmalar asndan erdemli ehre

hangisinin daha yakn olduunu, ayrca cahil ehirler iinde erdemli ehre en kolay

dntrlebilecek ehrin hangisi olduu gibi konular ve problemleri tetkik ettik.

Ayn ekilde bu blmde, cahil ehirlerin varlk, alem ve din hakkndaki

grlerini ele aldk. Onlarn bu grlerini ortaya karan sebepleri inceledik. Ayrca,

cahil ehirlerin dnda kalan dier ehir trn ve bu ehir trlerinin baka hibir

filozofta kkeni olmamasndan yola karak, slam dncesi asndan ne ifade

ettiini tarttk

Sonu blmnde ise, almamz boyunca yaptmz bilimsel tespitleri

zetlemeye altk. zellikle, Frbnin siyasetle ilgili olarak btn grlerini

Yunan kaynaklarna dayandrmann filozofa yaplm bir hakszlk olduunu,

Frbnin mevcut Yunan felsef mirasn, slamn temel verileriyle uzlatrarak ve

harmanlayarak yeni ve zgn bir siyaset felsefesi anlaynn rn atn belirttik.

Frbnin siyaset tasavvurunun, felsef bir sistem olarak tamamen zgn olduunu,

fakat bu sistemin paralarnn Yunan ve Hellenistik felsefede bulunabileceini iaret

ettik.

Tez almalarm boyunca, bize yardmc olan ve ilm sahann dier pek ok

sahasnda bizleri ynlendiren ve en iyi ekilde yetimemizi arzulayan Prof. Dr.

Hayrani Altnta Hocama, zellikle felsef metinlerde Trke kelimeleri kullanma

alkanln kazanmamzda gsterdii titizlikten dolay teekkr ederim. Ayrca, tez

III

almalarm boyunca, zaman zaman baz konularda yapt yorum ve tahillerle bana

k tutan Prof. Dr. Mehmet Bayraktar Hocama teekkr ederim. Ayn ekilde,

almalarm boyunca, bana yardmc olan ve verdiim metinleri okuyarak metinlerin

olgunlamasn salayan Yrd. Do. Dr. Grbz Deniz Hocama kranlarm sunarm.

IV

KISALTMALAR

a.g.e. : ad geen eser

a.g.m. : ad geem makale

a.g. mad. : ad geen madde

ev. : eviren

ed. : Edited

kar. : Karlatr

Ner. : Nereden

s. : sayfa

ss. : Sayfalar Aras

trans. : translated

Tahk. : Tahkik eden

Vol. : Volume

V

NDEKLER

NSZ

KISALTMALAR

NDEKLER

GR

I.BLM: Kavramsal ereve ve Siyaset Felsefesinin Tarihsel Geliimi 4

1.Kavramsal ereve

1.1.Siyaset Kelimesinin Etimolojik Kkeni ve slam Dncesindeki Kullanmlar 4

1.2.Siyaset Felsefesi ve Siyasal Dnce 12

2.1.Siyaset Felsefesi ve Bat Dncesindeki Anlamlar 13

2.1.1. Siyaset Felsefesi ve Siyas lahiyat 13

2.1.1a. Kelamc ve Fakihlerin Siyaset Teorileri ve Siyas lahiyat 17

2.1.1b. Frbnin Siyaset Felsefesi ve Siyas lahiyat 20

2.2. Siyaset Felsefesi ve Gnmz Siyaset Bilimi 22

3. Siyaset lminde Yntem Sorunu ve Frbnin Yntemi 25

2.Siyaset Felsefesinin Tarihsel Geliimi

2.1.Felsefe Tarihinde 30

2.1a.Efltun Dncesinde Siyaset Felsefesi 31

2.1b.Aristo Dncesinde Siyaset Felsefesi 38

2.1c.Yeni Efltunculukta Siyaset Felsefesi 43

2.2. slam Dncesinde Siyas Dncenin Geliimi 49

2.2a. slam ve Siyaset Felsefesi 49

2.2b.Pehlevi ve Eski ran Siyaset Anlaynn Arapaya evrilmesi ve

Frbnin Tutumu 55

VI

2.2c.Efltun ve Aristonun Siyaset Klliyatnn Arapaya evrilmesi ve

Frbnin Tutumu 58

2.3c. Trk Siyaset Felsefesi ve Frbnin Tutumu

(Frbnin Biyografisindeki Baz Unsurlarn Siyaset Felsefesine Kaynakl) 78

II. BLM: Siyaset lmi

1. Frbnin Siyasetle lgili Eserlerinin Deerlendirilmesi 90

2.Frbnin Siyasetle lgili Kulland Kavramlar 101

3. limler Snflamasnda Siyaset 102

3.1. Siyaset ve Ahlak 103

3.2.Siyaset ve Din limleri 107

3.3. Siyaset ve Metafizik 113

3.4.Siyaset lminin Konular 116

III. Blm: Toplumlarn Snflandrlmas ve Erdemli ehir

1. Mille Kavram 122

2. Siyasal Bir Varlk Olarak nsan 129 3. Aile 133

4.Sosyolojik Adan nsan Topluluklarnn Tasnifi 136

5. Erdemli ehirde Allaha Benzeme 140

2.5 Sosyal Yap 144

3. Erdemli ehrin nsanlarnn Grleri ve Fiilleri 150

4. Filozof, Peygamber ve Bakan 155

5. Adalet 164

6.Sava 168

7. Hukuk 172

VII

8. Eitim ve retim 175

9. Muhalifler 178

IV.BLM: Erdemsiz ehirler 184

1. Cahil ehirler 187

1.1.Zorunluluk ehri (Zaruriyye) 187

1.2.Zenginlik ehri veya Kt ehir 188

1.3.Bayalk veya Dklk ehri 189

1.4. eref ehri (Kerramiyye,Timokrasi) 191

1.5.G ehri veya Zorba ehir (Taallub, Tiranlk) 194

1.6.Demokratik ehir 197

2. Bozuk (Fsk) ehir 203

3.Karakteri Deimi (Mbeddele) ehir 204

4. Doru Yolu Bulamam (Dalle) ehir 204

5. Cahil ehirlerin Alem, Varlk ve Din Hakkndaki Grleri 212

6.Dindarlk Hakkndaki Grleri 218

7. Doru Yoldan Sapm Olanlarn Grleri 220

SONU 225

KAYNAKA 236

EK:

Trke zet 253

ngilizce zet 254

VIII

GR

slam Dnce Tarihi gznne alndnda, siyas dncenin bir ok ekilde

ifade edildii grlmektedir. Bunlarn arasnda, Fkhlarn hukuk boyutlar n

planda olan siyas dnce hakknda yazlm kitaplar, Kelamclarn kelam

meselelerden yola karak yazdklar risaleleri, ayn ekilde Kelamc ve Fkhlarn

iinde yaadklar devletin idarecilerinin ve bakanlarnn ahlak yaplanmalarna

ynelik yazdklar eserleri zikredebiliriz. Bu ekollerin dnda, slam dncesinde,

ilk defa Frb, Efltun ve Aristonun siyaset felsefesini, slamn temel verileriyle

uzlatrarak zgn bir siyaset felsefesi gelitirmitir. Frb, dier dnrlerin

aksine, dnemindeki siyas olay ve olgularn sosyolojik tahillerini, idar kademelerin

ahlak yaplanmasn ve kendi dnemindeki devletin ynetim ekillerinin nasl olmas

gerektiiyle ilgili fikirler retmemitir. Frb, slam dnyasnda ilk defa siyaset

felsefesi yapmann ilkelerini belirlemi ve kendi dnemine kadar bir ilim olarak ele

alnmayan siyaseti, mstakil bir ilim dal olarak kurmutur. Ayrca, siyas alanda

kullanlmas gereken yntem sorunuyla da ilgilenmitir. Frbnin siyaset felsefesi,

Bat slam dnyasnda, bn Bacce ve bn Rdle devam etmitir.

Frbnin Aristocu nazar ve amel felsefe anlayn, kendi felsef dnce

yaps ierisinde farkl bir boyut katarak ele almas ve bunlarn birbirini tamamlayan

iki dnce ekli olarak dizgesel (sistemli) hale getirmesi, bir mana da Dou slam

dnyasnda siyaset ve ahlak alannda uzun yzyllar devam edecek bir gelenein de

domasna sebep olmutur. Bu gelenek, bata bn Sina olmak zere, bn Miskeveyh,

Nasreddin Tus, Celaleddin Devvan ve Knalzde Ali Efendi gibi siyasetin ahlak

boyutunu n plana karan dnrler tarafndan takip edilmitir. Ayrca, Muhy-i

1

Glen, gibi baz 16. yzyl dnrleri de Frbnin erdemli ehir ve erdemsiz

ehirler hakkndaki nazariyelerini gelitirerek, hem ahlak hem de siyas alanda sz

konusu gelenee katk yapmlardr. Bu gelenek tarafndan biimlendirilen Trk

Siyaset ve Ahlak Felsefesinin kkenleri, birok bakmdan Frbnin Siyaset

Felsefesine dayanmaktadr.

Frb slam dncesinde ilk defa siyaset felsefesi yapan filozoftur. Siyaset,

onunla beraber bamsz bir ilim olarak ele alnmtr. Bu zgn durumun farknda

olan, modern dnce, onu aratrma kapsamna alm ve byk ounluu son otuz

ylda olmak zere Frbnin siyaset felsefesi zerine nemli almalar yaplmtr.

Trkyede modern dnemde Frb zerine yaplan almalar Mehmet Ali Ayn ile

balam ve Hilmi Ziya lken, Aydn Sayl, Mbahat Trker Kyelle devam

etmitir. Ayrca, Bayraktar Bayarakl tarafndan hazrlanan Frbde Devlet

Felsefesi adl alma, daha ziyade Frbnin siyaset felsefesini genel bir bak

etrafnda ele almtr. Ayrca, son dnemde yaplan Uluslararas Frb

Sempozyumunda Frbnin siyaset felsefesi, ahlak adan, mille kavram

balamnda ve vahiyle ilikisi nplana karlarak tartlmtr.

Biz bu almamzda Frbnin siyaset felsefesini temel problemlerini ve

Frbnin siyaset felsefesinin kaynaklarn modern dnemde yaplan szkonusu

almalar etrafnda ele almaya altk. Ayrca, baz konularda Frbnin siyaset

felsefesiyle ilgili olarak yaplan yanl yorumlar, metodoloji sorunlarn ve filozofun

siyaset felsefesinin kkenleri zerine yaplan mlahazalar ele almaya altk.

Kanaatimize gre, Frbnin siyaset felsefesinin kkenleri aratrlrken imdiye

kadar yaplan en temel yanlglardan birisi, filozofun kurduu felsef sistemin

grmezlikten gelinmesidir. Bundan dolay, filozoufun felsef sistemi paralara

2

ayrlm, sistemin kendisi grmezlikten gelinerek sz konusu paralarn kkenleri

Antik Yunan ve Helenistik felsefede bulunmaya allmtr. Bu tutum, filozofun

siyaset felsefesinin byk oranda sz konusu dnce ekollerinden etkilenerek basit

deiikliklerle oluturulduu gibi yanl bir tasavvura yolamtr. Biz, Frbnin

siyaset felsefesinin, tamamen filozofa ait zgn bir gr olduunu, siyaset

felsefesini birok bakmdan tekrar dnce dnyasna kazandrdn, Efltun ve

Aristodan etkilenmekle beraber bu filozoflarn grlerini kendi felsef sisteminin

bir paras haline girdiini tezimiz boyunca ortaya koymaya altk. Bundan dolay,

Frbnin siyaset felsefesinin, Antik Yunan ve Helenistik felsefedeki kkenlerini

sz konusu sistemini gz nnde bulundurarak ortaya karmaya altk. Bu amala

da, Frbnin siyaset felsefesinin zgnln gsterebilmek iin, tezimizin birinci

blmn kavramsal ereveveye, kendi dnemine kadar olan siyaset felsefesinin

tarihsel geliimine ve bu birikimin slam dnyasna gemesine ayrdk. Frbnin

Antik Yunanda rneini bulamayacamz mille/din kavramnn hem erdemli ehir

anlaynda, hem de erdemsiz ehir anlaynda nemli rol oynadn n plana

kararak filozofun siyaset felsefesini felsefe ve din kavramlarnn birbiriyle ilikisi

zerinde aklamaya altk. Ayrca, almamz boyunca Frbnin eserlerinin

Trke evirilerini kullanmakla beraber, eitli melliflerce yaplan en son

neirlerini kullanmaya altk.

3

I.BLM: Kavramsal ereve ve Siyaset Felsefesinin Tarihsel

Geliimi

1.Kavramsal ereve

1.1. Siyaset Kelimesinin Etimolojik Kkeni ve slam Dncesindeki

Kullanmlar

almamza balamadan nce, konumuzla ilgili olarak baz kavramlarn zel

ve terim anlamlarn vermek faydal olacaktr. ncelikle, siyaset teriminin etimolojik

kkenini, slm Dncesindeki anlamlarn ve bu anlamlarn siyaset felsefesi

asndan konumunu belirlemek nem arz etmektedir.

Siyaset Arapa s-v-s veya sa-se kknden gelen bir isim fiildir. Kelime

olarak deve ve at gibi hayvanlarn bakm ve yetitirilmesi anlamna gelir.1 S-v-s

kknn etimolojik olarak branice at manasna gelen sus kelimesiyle balantl

olduu ifade edilmekte ve asl olarak bedevi toplumlarnda deve eitimi ve

yetitiricilii manasnda kullanld belirtilmektedir.2 Kelimenin ismi faili olan

seyis, atlara bakan ve onlar yetitiren oban ve at yetitiricilii konusunda

ustalam insan manasna gelir. Siyasetin sry yetitiren, bakmn yapan ve

onlar yneten seyis veya oban anlayyla ilikisi, hem Sami gelenekte hem de

antik Yunan siyasal dncesinde yaygn bir kullanmdr.3 Siyasetle seyis arasndaki

1 Muhammed bn Manzur, Lisanul Arab, Beyrut, 1970, c.2, s. 253 s-v-s maddesi, Hans Wehr, A Dictionary of Modern Written Arabic, Arabic-English, Ed. J. Milton Cowan, 1980, s-v-s veya Sa-se maddesi, s. 441 2 Richard Netton, Siyasa Maddesi, The Encyclopedia of Islam, Vol.IX, New Edition, Leiden, 1997, s. 694. 3 Michel Foucault, hkmdar veya bakan tasavvurunun sry gden oban ile zde saylmasnn Yunan ve Romann siyasetle ilgili anlaylarnda olmadn veya farkl olduunu, bu anlayn Yunan kkenli olmaktan ziyade Sami geleneine mahsus bir unsur olduunu belirtir. Ona gre Firavun bir oban olarak grlr, (nk ta giyme trenlerinde oban sopasn kuanrd), srail halkn oban gder, o da tanrlar Yehovadr. Davut ise birinci obann altnda ikinci oban olarak anlmtr. Michel Fucoult, bu ncllerden hareket ederek eski Doudaki oban imajyla Yunandaki

4

ilikinin Asya kltrnde de nemli bir yer tuttuu kabul edilmekte ve atn

stndeki insan imajnn otoritenin sembol olduu vurgulanmaktadr.4 Siyasetin

hayvan bakm ve yetitiricilii eklindeki ilk anlam, slmn ilk dnemlerinde,

slm dncesinde de kendini gsterir.

ehir ve devlet ynetimi sz konusu olduunda, siyaset insanlarn

ynetildii, kendi hayat deerlerini ykseltmek gibi davranlara ynlendirildii ve

hayatlarn bir topluluk iinde yrrle koyduklar organizasyon sistemi veya

ynetim ekline denir.5 Bu balamda siyaset, fizik, ahlak, ruh ve zihn olarak

insanlarn yaam deerlerini ykseltme sanatna verilen addr. Bir devleti veya ehri

ynetme sanat, bir ilke ve amaca ynelik olduu iin, bu ilke ve amalar asndan

farkl siyaset anlaylarnn olumas da kanlmazdr.

oban imajnn farkl olduunu belirtir. Fucoult, eski Douda obann otoritesini srye uyguladn Yunanda ise yeryzne uyguladn, bu manada Douda srnn varl ile obann varlnn eitlendiini belirtir. Douda oban kaybolursa srde bozularak kaybolur, Yunanda ise oban lse bile arkada kendini ayakta tutacak bireylerden oluan bir ehir(polis) kalmaktadr, (Fucoultun bu okumas yunan toplumunun gerekliine uygun olarak grlebilir fakat Yunan siyaset felsefesini gz nne alrsak en azndan Efltn asndan mmkn grnmez. nk Efltna gre eer filozof toplumun banda deilse o toplum kendini kaostan ve kargaadan kurtaramaz. Bkz. Filozof ve avam ilikisini simgeleyen bir metafor olarak gemideki insanlarla kaptan arasndaki iliki, Efltn, Devlet, ev. Sebahattin Eybolu, M. Ali Cimcoz, st. 1995, s. 175-176) Fucoult, Douda obann srnn esenliini saladn ve obann sry her an korumas gerektiini, Yunanda ise srnn kendi imkanlarn hayata geirebilmesi iin sadece tanrlarn inayet etmesinin istendiini, tanrnn srye her an mdahale etmediini belirtir. Fucoult, Ortaa boyunca hristiyan dnyasna yunan tarz sr ve oban ilikisi anlaynn deil dou tarz anlayn hakim olduunu, bylelikle siyas akln tamamen Yunandakinden farkllatn, bunun yerine ortaada koruyucu otoritenin yerletiini, yeniada da bu anlayn devletin mantn oluturduunu ve buradan da bireyselleme ve toplumsallama anlaynn doduunu belirtir. Michel Fucoult, Omnus et singulatm: Vers une critique de raison politique, Le Dbat(Paris) No:44 (Novembre,1986). Cabirnin, slamda Siyasal Akl adl eserinin iinde, st.1997, s. 74-81. Fucoultun bu yorumlarn ortaa ve yeniala ilgili teorilerini netletirmek ve temellendirmek iin yaptn syleyebiliriz. Her eyden nce Yunan siyaset anlaynda seyis metaforunun kullanlmas sadece Homerosun baz metinleriyle snrl deil, Efltn kllyatnd da kullanlan bir simgedir. Bkz. Efltn, Devlet Adam, ev. Behice Boran, Mehmet Karasan, st.2001, s.17, Devlet, s. 130) Ayn ekilde yneticinin oban imgesiyle tasavvur edilmesi anlay Smerliler ve slam ncesi Trklerde de vardr. (Mbahat Trker Kyel, Kutadgu Bilig ve Frb, Uluslaras, bn Trk, Harezmi, Frb, Beyruni ve bn Sina Sempozyumu, Ank.,1990, s. 221) 4 R. Netton,, agmad., s. 694 5 Fauzi M.Najjar, Siyasa in Islamic Political Philosophy, Islamic Theology and Philosophy: Studies in Honor of George F. Hourani, Ed. Mihael E. Marmura, New York, 1984, s. 92

5

Siyaset terimi ve ifade ettii anlam alan, slm metinlerde farkl ynetim

ekilleri ve farkl pratik uygulamalara atf yaplarak birok ekilde kullanlmtr.

Siyaset kavram, insanlarn ynetimi anlamnda, hem Kuranda hem de Snnette

kullanlmtr. Ayrca, Mslman limler, bilimler snflamas yaparken ahlakla ilgili

unsurlar, insani erdemleri ve devlet ynetimiyle ilgili sultanlara ynelik tavsiyeleri

siyaset bal altnda ele almlardr. Ayn ekilde, slm dncesinin birok

sahasnda olduu gibi siyaset, siyaset felsefesi ve siyas dnce alanndaki teknik

kullanmlarn ve kavramsallatrmann en temel kaynaklar da hi phesiz Kuran

ve Snnettir. Tarihi olarak, ilk nce, halifelik ve imamet kavramlar etrafnda

younlaan siyas dnce daha sonra kelm ve fkh boyutlarda kendini

gstermitir. Frb ile beraber de siyaset felsefesi eklinde kendisini ifade etmi,

bu aamadan sonra da felsef kavramsallatrmalar ve terminolojik gelimeler

balamtr.

zet olarak sylemek gerekirse, slm Dnce Tarihinde, terim olarak,

siyaset ilknce devlet ynetme sanat, devlet ilerinin ynetimi, siyaset ve idareyle

ilgili genel iler anlamnda kullanlmtr. Siyaset, Hlafa-i Raidn ve Emevler

dneminde devlet ynetme sanat ve iyi ynetim anlamlarnda kullanlmtr. bnul

Mukaffa (756) ise, gelecekte bu kelimenin kazanaca en yaygn kullanmn tohumu

olabilecek ekilde onu yneticinin ve memurlarnn ihtiyari otoritesi anlamnda

kullanmtr.6 kinci kullanm, zellikle baz kelmc ve fkhlarn kulland

6 R.Netton, bnul Mukaffann bu kullanmn eriatn erevesi dnda ilk kullanm olarak sunar. Netton, ayn yer. Siyaset kelimesi daha sonraki yzyllarda Trke, Arapa ve Farsa dillerinde ceza hukukunda otoritenin kendi geleceini korumak iin verdii ve hadd cezasndan farkl olarak idam cezas anlamnda kullanlmtr. Siyasetgah kelimesi de Osmanlcada siyas idamlarn yapld yer anlamnda kullanlmtr. Siyaset kelimesi 19. yzyldan balayarak gnmze kadar politika bilimi manasna kullanlmtr.

6

anlamda eriat manasndadr.7 Maverd (1058), Gazali (1111) ve bn Teymiyye

(1328), siyaseti, slm Hukukunun bir kolu olarak grmlerdir.8 nc anlam da

konumuzla ilikili olan ve daha ziyade mstakil bir ilim ve felsefe yapmann bir tr

olarak siyaset felsefesi anlamdr.9 Bu kullanm filozoflar tarafndan yaplmtr.

slm dncesinde, daha sonra, bn Haldun (1406) filozoflarn siyaset iin

gelitirdikleri es-Siysetl-medeniyye kavramnn, gerek bir toplum iin

kullanlmaktan ziyade ideal bir toplum dzeni ve sosyal topluluk iin tasavvur

edildiini syler ve kendi gelitirdii umran ilminin bundan farkl olduunu

belirtir.10 bn Haldun, filozoflarn bu anlaylarn, er siyaset anlaynn tersine,

akl siyaset olarak takdim eder. bn Halduna gre, burada filozoflarn kastettikleri

anlam sosyologlarn kullandklar mesalih-i amme anlayndan ziyade nadiren

gerekleme ans olan erdemli ehirdeki iler manasndadr. bn Halduna gre,

filozoflarn anlad siyaset ilmi, halkn ounluunun, insan trnn korunmas ve

devam ettirilmesi iin gerekli bir yolda sevk edilmesi, bu amala ahlak ve hikmet

gerekliliklerine uygun olarak ev ve ehrin idare edilmesi gibi pratik bir amac

kendine konu edinirken, umran ilminin hem byle pratik bir amac yoktur hem de

7 Siyaset kelimesinin bu ekilde eriatla zde bir ekilde kullanm erken dnem fkh ve kelm ekollerinde ilk ifadesini bulsa da siyaseti kelimenin tam anlamnda eriat olarak kullanan ilk dnr bn Teymiyyedir. Bu iki kelimeyi ayn anlamda kullanmaktaki temel ama slam hukuk prensipleriyle pratik siyas ihtiyalar uzlatrmaktr. bn Teymiyye es-Siyaset-eriyye adl eserinde ilh hukukun veya eriatn tam olarak gz nnde bulundurulduunda veya uygulandnda, yneticinin siyasetinin fukahann grleriyle atamayacan belirtir. bn Kayyim el Cezviyye de siyasetin eriatn bir paras olarak tanmlar. Bk. Netton. Age. s. 695 8 F. Near, agm. s. 93 9 Siyaset felsefesinin fkhla ilikisi bir nceki ayrmdakinden farkllk arz etmektedir. Felasife kendi felsef ve siyas sistemlerinde fkha ok nemli bir yer vermekle beraber Gazali ve bn Teymiyye rneklerinde grlebilecei ekilde ne siyaseti, eriatn bir kolu olarak deerlendirmiler ne de siyasetle eriat bir ve ayn anlamda kullanmlardr. Fkhlam ve kelmlam siyaset anlayyla siyaset felsefesi arasndaki farkllklar Frb zerinden daha sonra tekrar tartacamz iin imdilik bu aklamayla yetiniyoruz. 10 bn Haldun, Mukaddime, ev. Zakir Kadiri Ugan, st., 1990, c.2 s. 118, Bkz. Charles E. Butterworth, Ethical and Political Philosophy, The Cambridge Companion to Arabic Philosophy, Ed. Peter Adamson and Richard C. Taylor, Cambridge, 2005, s.266. bn Haldunun zmnen Frbye ynelttii bu eletiri ve bu eletirilerin modern okumalar tezimizin ilerleyen blmlerinde tartlacak.

7

umran ilmi toplumun nasl idare edilmesi gerektii zerinde de durmaz. Onun amac,

umrann ve onda ortaya kan olaylarn doru ve teorik bilgisini vermektir. Bu

manada umran ilmi saf teorik, medeni siyaset ise pratik bir ilimdir.11 Bu bilgilerden

yola karak bn Haldunun umran ilmi altnda siyaset alann filozoflarn tersine

olacak ekilde tmevarm yntemini kullanarak aratrlmas gerektiini

savunduunu ve bugnk modern anlamyla siyaset bilimi anlayna sahip olduunu

syleyebiliriz.12 Fakat, onun umran ilmi kendini sadece siyaset biliminin konularyla

snrlandrmaz. nk, umran, siyaset biliminin yannda, toplumbilimin, tarihin hatta

insanbilimi(antropoloji) ilminin konular gibi beer faaliyetlerin tmn aratran bir

bilimdir.

Bu noktada, siyaset felsefesinin mahiyetine dnecek olursak siyaset felsefesi

siyasetle ilgili kullanlan kavramlar (ynetim tarzlar, adalet, hukuk, hak, siyas

otorite vs.) felsef bir dille aklamaktan ziyade, bizzat siyasetin dier ilimlerle olan

ilikisini ve statsn belirleyerek ve siyaseti ayr bir ilim dal olarak kabul ederek

bunun zerine kavramlar ve terimler gelitirir. Ayrca, siyaset, genel olarak belirli

ilkeler ve amalar dorultusunda ynetme sanat olarak kabul edildiinde, siyaset

felsefesi de bu kavram, ilke ve amalar belirli sistemler etrafnda felsef olarak

desteklemekle veya reddetmekle uramaktadr. Siyaset felsefesi ayn zamanda

ahlakla da yakndan ilgili bir felsefe yapma tarzdr. Amalar bakmndan bir

rtme olsa da ahlak felsefesi bireyin mutluluuyla, bireysel erdemlerle, bireysel

olgu ve deerlerle ilgilenirken, siyaset felsefesi bu durumu toplum iin yapar.13

imdi, slm Dnce Tarihinde ortaya kan siyaset teriminin bu kullanmlarn

11 Umran ilminin siyaset ilminden farkll iin bkz. Ahmet Arslan, bn-i Haldun, Ank. 1997, s. 83 Ayrca, Muhsin Mahdi, Ibn Khalduns Philosophy of History, London, 1957, s. 125-126 12 Ahmet Arslan, Age. s. 424 13 Bkz. Ahmet Arslan, Felsefeye Giri, Ank.1994. s. 113-114

8

siyasal dnce, siyaset felsefesi ve siyaset bilimi asndan irdelemeden nce bu

kavramlarn kapsamlarn ncelikle ortaya koyup bilahere siyasetin slm

dncesindeki grnmlerini bu kavramlar erevesinde ksaca deerlendirmek ve

zetlemek Frbnin hem siyaset felsefesi tarihindeki hem de slm siyaset

dncesi tarihindeki konumunu ortaya karmakta bize faydal olacak ve bu taslak

bize ksmi bir rehberlik sunacaktr. Her eyden nce filozoflar siyaset felsefesini

felsefe yapmann bir kolu olarak grmlerdir.14 Bu manada siyaset felsefesi ahlak

felsefesinin yannda varlk felsefesi yapmann ksmi bir blm olarak da kendini

gsterir. Dolaysyla, konu, insan olduunda varlk ve siyaset felsefesinin rten bir

taraf vardr. nk, insan hem mmkn bir varlktr hem de mmkn varlklar

iinde Zorunlu Varlk zerine dnebilen ve onunla iliki kurabilen yegane varlktr.

slm siyaset felsefesi insanlarn nasl mutlu olabileceini konu edinmesi bakmndan

klasik siyaset felsefesinden Efltn (M..347) ve Aristonun (M..322) siyaset

felsefesi birok bakmdan farkllk gstererek, Tanr ve insan ilikisi, ruh ve beden

ilikisi, vahiy, nbvvet, akl, ahlak gibi alanlarn hepsiyle yakndan balantl hatta

yer yer bu alanlarla ilgili problemleri bizzat kendi problemi haline dntren bir

alan olarak kendini gsterir.

Frb siyasetle ilgili olarak ilm-i medeni, es-siyasetl medeniyye, el-felsefe

el-medeniyye gibi kavramlar kullanmaktadr. Frb hsada ilimleri, Gramer ve

Mant ele aldktan sonra, nazar ve amel olarak ikiye ayrmakta, nazar ilimler 14 Aslnda Frbnin siyaset felsefesi de onun varlk felsefesinin bir parasdr. Bu birok filozofta bal bana bir alan olarak ele alnrken Frbde baka bir boyutu vardr. Frb varlklar en temelde ikiye ayrr. Zorunlu Varlk ve Mmkn Varlk. Siyaset felsefesi de ite bu mnkn varlklar iinde ayalt dnyada yaayan ve ayalt dnyann en mkemmel varl olan nefsi natkaya sahip insanlarn yeryzndeki yaam biimlerini, oluturduklar veya oluturmalar muhtemel dnyevi sistemleri, bu insanlarn biyolojik, psikolojik bnyelerini, sosyal bakmdan rgtlenme durumlarn, metafizik ve uhrevi anlaylarn, ele alr. Bu anlamyla bakldnda aslnda siyaset felsefesi dediimiz ey bir manada varlk felsefesi yapmaktr. Fakat siyaset felsefesinin sorunlar ve problemleri en azndan felsefe tarihini gz nne alacak olursak varlk felsefesinin problem ve sorunlarndan ayrdr ve bu iki alan felsefenin iki ayr disiplindir.

9

olarak Matematik, Fizik ve Metafizikten bahsetmekte, amel ilimler olarak da Siyaset

(ilmi medeni), Fkh ve Kelm ele almaktadr.15 Frb slm Dnce tarihinde ilk

defa siyaset felsefesi (el-felsefets siyase) tabirini de kullanmaktadr. Frb

Tenbhte kiinin geliimini, nefsini olgunlatrmay ve erdemleri edinmeyi aratran

felsefenin ahlak felsefesi olduunu vurgularken, br yandan birey ve toplum

ilikisini, ehrin oluumunu, ehrin temel blmlerini ve ehrin ynetim tarzlarn

inceleyen felsefe tarznn da siyaset felsefesi olduunu belirtir.16 bn Sina da Uyunul

Hikme ve dier baz eserlerinde, amel felsefeyi Aristonun Nikomakhosa Etikte

bahsettii ekliyle kiinin kendini ynetmesi olarak ahlak, ev ynetimi ve toplum

ynetimi eklinde e ayrr.17 Frbnin neden ahlak ve ekonomiyi hsada bir ilim

olarak adlandrlmad sorgulanan bir husustur. Burada fkhn ahlak ve ev

ynetimini stlendii sylenebilse de bu l ayrmn tek bilgi tarz olduuna dair

Yeni Efltncu gelenei takip ederek ayn ekilde ilm-i medeninin zmnen bu iki

ilmi de kapsayan bir tarzda ele alnd sylenebilir. Aslnda Frbnin hsa ve

Kitabul-Mille bata olmak zere siyasetin tanm ve konusuyla ilgili olarak

syledikleri eyler, siyaset kavramnn btn iin felsef bir altyap salamaktadr.18

Bu da, ahlak ve metafizik boyutlar n planda olan bir siyaset ilmi gelitirmek ve

siyaset felsefesi yapma abasdr. Frbnin siyaset terimini, siyaset anlamna

gelebilecek, kavramlar ve bir ilim dal ve felsefe yapma tarz olarak siyasetin dier

bilimlerle ve ilim dallaryla ilgisi ve ilikilerinde doabilecek problemleri bir sonraki

blmde ileyeceimiz iin imdilik siyasetin slm Dncesinde siyaset felsefesi

15 Frb, hsaul Ulum, Ner. Osman Emin, Msr,1949, s. 102 16 Frb, Tenbh al seblis-sade, Haydarbad, 1346, s. 20-21 17 bn Sina, Uyunul-Hikme, Tisa Resail iinde, Msr, 1908, Islamic Philosophy, Ed. Fuat Sezgin, Institute for the History of Arabic-Islamic Science at the Johann Wolfgang Goethe University Frankfurt am Main. Frankfurt, 1999,Vol. 42, s. 12 18 R. Netton, agmad. s. 494

10

anlamnda da kullanldn belirterek siyasetin dier kullanmlarna dnmek

istiyoruz.

Fkhlarn eriat olarak tanmladklar ve ilh yasalara dayal olan siyaset

anlaylarnda insan faaliyetlerinin ve ilerinin hemen hepsi eriata uygun bir tarzda

aklanmaya allr. Onlara gre, bu durum, hem dnyada hem de ahirette kurtuluu

salayacaktr. lahi hukukun kapsamad ve insanln karlaaca baz siyas

sorunlar ise eriattan karlacak siyas ilkelerle zmlenmeye allacaktr.

Fkhlar slmi inanlar ve kabullerin yksek insani amalar dorultusunda politik

yaamda uygulanmas gerektiini belirtirlerken, filozoflar insann nihi amac

konusunda onlardan ayrlmlardr.19

Bu durum, fakhin, hukukun ilkelerini pratik uygulamalar iin ait olduu

gelenekte yorumlarken aklc dnceden ziyade daha fazla nassa dayal tavr

taknmasna yolam, br yandan Mslman filozof, bir filozof olmann sonucu

olarak slmi bir siyaset anlay asndan ilkeler koymann yan sra genel siyaset

iin de ilkeler koymutur.20 Efltn ve Aristo gibi Yunan filozoflarnn etkisinde

kalm olan filozoflar, siyasete felsefenin nemli ve ayr bir dal olarak

bakmlardr.21 Near, bu noktada filozoflarn siyas yaam felsef aratrmann bir

konusu olarak grdklerini syleyerek siyaset felsefesinin ilkelerinin kelm ve

fkhtan bamsz bir ekilde akl tarafndan kurulduunu iaret eder.22 Eer,

Frbnin grlerini gz nnde bulundurursak, slm dncesinde ilk defa felsef

olarak siyaset ilmini yaplandrmaya alan filozofun vahye dayal fkh ve kelm

gibi iki kkl ilmin siyaset alan iin arzettii nemin filozof tarafndan grmezlikten

19 F. Near, agm. s. 102 20 Muhsin Mahdi, The Political Orientation of Islamic Philosophy, AlFrb and the Foundation of Islamic Political Philosophy, Chicago, 2001. s. 20-23 21F. Near, agm.s. 102 22 ayn yer

11

gelinemediini kabul etmek gerekir. Filozof tam manasyla kelmi veya fkh bir

siyaset teorisi gelitirmez. Fakat kurduu felsef sisteminde zellikle siyaset

asndan bunlar sisteminin bir paras yaparak, bu iki ilmin konumunu, snrlarn

ve siyaset ilmiyle olan ilikilerini kapsaml bir inceleme konusu yapar.

Muhsin Mehdi, fkh, kelmc ve filozoflarn siyaset alannda ve ilh hukukun

siyas alanda ifade ettii anlam konusunda birbirlerinden ayrlmalarna ramen,

filozoflarca tasavvur edilen ehir ile (fakih ve kelmc vastasyla) ilh hukuk

tarafndan nerilen ehrin zellikle adalet erdemini merkeze almak konusunda ortak

bir gre sahip olduunu syler.23 imdi bir siyaset felsefesi almasnda ele

alnmas nem arzeden siyasal dnce, siyas ilhiyat ve siyaset biliminin siyaset

felsefesiyle ilikilerine ksaca deinmek istiyoruz.

1.2. Siyaset Felsefesi ve Siyasal Dnce

Siyasal dnce tabiri, siyaset felsefesi ve siyaset bilimi kavramlarndan daha

geni bir anlam alann ifade eder. Bu manada, siyasal dnce, insann tarihi kadar

eskidir. nsan topluluklarnn olduu hemen hemen her yerde belirli bir siyasal

dnceden bahsetmek mmkndr. Siyaset dnr ile siyaset filozofunu

karlatrmak gerekirse, siyaset dnr zel bir dzen veya siyaset ekli ile,

siyaset filozofu ise, hakikatle ilgilenir. Her siyaset felsefesi bir siyasal dnce olur,

fakat her siyasal dnce siyaset felsefesi olamaz.24 Siyaset felsefesinin evrensel bir

dili olmasna ramen, siyasal dnce tarihin belirli bir dneminde tezahr eden bir

olgu olarak kendini gsterir. Eer klasik siyaset felsefesi asndan konuyu

deerlendirecek olursak, siyasal dnce burhana giden bir ama olmayacak ekilde 23 M. Mahdi, agm.s. 18-19 24 Leo Strauss, Siyaset Felsefesi Nedir? ev. Burhanettin Tatar, Siyas Hermentik inde, Samsun, 2000, s. 16

12

sadece hatab(retorik) yntemi kullanarak beer olgu ve olaylar aratrarak siyas

kantlar gelitirirken, siyaset felsefesi en temelde burhan kullanr fakat baz zel

amalar iin hitabet de bu burhana hizmet eder.

Siyasal dnce, insann tarihi kadar eski olmasna ramen, siyaset felsefesi,

varlk, bilgi, ahlak, bilim gibi felsefe yapmann bir tr ve bir blm olarak kendini

ifade eder ve dzenli olarak Efltnla balar.25

2.1.Siyaset Felsefesi ve Bat Dncesindeki Anlamlar

2.1.1. Siyaset Felsefesi ve Siyas lhiyat26

Siyaset felsefesi ayn zamanda siyas ilhyat da deildir. Siyas ilhiyatn

ilkeleri zel bir vahiy ve zel bir ilh yasadan karlr. Oysa siyaset felsefesi

aratrmasn herhangi bir ilh yasann emsiyesi altnda yapmaz ve aratrmasnn

balang noktasnda siyas ilhyatta olduu gibi kendisine k tutan ilah yasa

tarafndan bahedilmi ilkeler yoktur. Siyas ilhiyat ve siyasal felsefe arasndaki

ilikinin nasll konusunda taraflarn birbirine iki farkl yaklam vardr. Birinci

gre gre, siyaset felsefesi siyas ilhyatn konularn da kapsamaktadr. Siyas

ilhyat, siyaset felsefesinin erevesi iinde yer alr, nk zel bir vahiy veya ilh

hukuktan yola kt iin siyasal teolog, herhangi bir siyas meseleyi

aratrmakszn politik eylerin kaynan bu ilh yasaya balar. Oysa filozofun

siyaset adna ulat ilkeler bir aratrma sonucu olup siyasal teolounkinde olduu

gibi kendisine bir vahiy sonucu balanmamtr. Bu manada, siyas ilhiyatn

verileri herhangi bir dini toplumu ilgilendirirken siyaset felsefesinin sylemi ve

25 Siyaset felsefesinin kelimenin tam anlamyla Platon ile balayp balamad konusu bu blmn ikinci ksmnda (2.1) ele alnacak. 26 Burada Siyas lahiyat kavramn ngilizce Political Theology kavramnn karl olarak kullanyorum. Ayrca bu konuyu bugn Batda Ortaa Siyasi Dncesinin hangi kavramlar etrafnda ele alndn gstermek iin ele allyoruz.

13

meseleleri evrenseldir.27 Siyas ilhiyatn ilkeleri baka herhangi bir dini topluluk

adna yararl olmamasna ramen zel bir dini toplum iin yararldr. Eer siyas

ilhiyat dini bir toplum iin siyas ilkeler ve bu ilkelerin kkenlerini ortaya koyarsa,

siyaset felsefesi de bu ilkeleri ve bu ilkelerin kkenlerinin kkenlerini aratrr.

Siyaset felsefesi bu ilke ve kkenler hakknda herhangi bir nyargya sahip deildir.

Bu gr savunanlara gre, siyas ilhiyatn siyaset felsefesinin kapsamnda olmas

onun nemsiz olduu manasna gelmez. Bunun tersine siyas ilhiyat her bir ilh

vahyin politik retisini ortaya karmal, akla kavuturmal ve bunlarn

aratrlmasnda siyaset felsefesine yardmc olmaldr. Bu manada siyas ilhiyatn

verileri sadece bir din iin sz konusu olabilirken siyaset felsefesinin problemleri ve

bunlara getirdii zmn dinler st bir seviyesi vardr.28

Konuyla ilgili olarak dier yaklam ise, siyaset felsefesinin konularnn

siyas ilhiyatn kapsamnda olduu ynndedir. Bu gr savunanlara gre, bizim

ilah hukukumuz hayatta karlaacamz btn beer sorunlara kar niha ilkeleri

verir, bizim hayatmz hem bu dnyada hem de br dnyada mutlulua ulatrr.

Bu adan bakldnda siyaset felsefesi yzeyseldir. Siyas ilhiyat, felsef ilke ve

delillere dayanmaz. Siyasal teolog, siyasal filozofun ulaamayaca yksek ilkelere

ulaabilecei iin, bu ilkelerden yapaca karmlar da siyasal filozofunkinden daha

stn ve daha kapsaml olacaktr.29 Bu kavramlarn ifade ettii anlam alann

kapsaml bir ekilde aklayan Ralph Lerner ve Muhsin Mehdi bu ayrmlar

asndan semavi dini deerlendirmeye tabi tutar. Siyaset felsefesini, siyas

ilhiyatn erevesi iinde deerlendirme, slm ve Yahudilikten ziyade

27 Ralph Lerner, Muhsin Mahdi, Introduction, Medieval Political Philosophy, Cornell University Press, 1995, s. 9 28 ayn yer. 29 Age.s. 10

14

Hristiyanla mahsus bir olgudur. Ayn ekilde siyas ilhiyat, siyaset felsefesinin

erevesi iinde deerlendirme ise, Ortaa slm siyaset felsefesinde ve Yahudi

felsefesinde baskn bir unsurdur. Melliflere gre, bu anlay teolojiyi hukuka hasm

bir tarzda yorumlayan bn Rdle devam etmi, geleneksel skolastik teolojiyi bu

amalar dorultusunda deitirmek isteyen Latin bn Rdlnde de kendisini

gstermitir. 30

Yaygn ve geni bir adan ele alndnda teoloji Hristiyanlkta nde gelen

bir bilimdir. Hristiyan toplum, davran ve grleri birok ynden belirleyen

kapsaml bir ilah hukuktan ziyade kutsal bir doktrince oluturulmu bir

toplumdur.31 Bu toplumun oluturucular hiyerarik olarak havarilerden sonra gelen

onlarn takipileri hukukular deil teologlardr. Helenistik dnemde Patristik

Hristiyan felsefesinin Efltn ve Aristonun siyaset teorileriyle Hristiyanln

domatik teoloji retilerinin uzlatrlmasna fazla ahit olmuyoruz.

Augustinusun(430) siyaset retisine bakacak olursak byle bir siyas ilhiyat

oluturma teebbs baskn grnmez. Onun yeryz ve gkyz devleti ayrmlar

Efltn ve Aristo etkisinden ziyade dinsel bir grnm arzeder. Siyas ilhiyat

Kilisenin siyasal bir otorite olarak kendisini kurduu Skolastik dnemde ortaya

kacaktr.

Ortaada teoloun grevi iman ze ait olmayan delillerle desteklemek

deil ilh olarak vahyedilen eyi oaltmak ve yaymaktr. Teoloji her eyden nce

imanla ilgilidir. mann btn gerekleri ak bir ekilde kutsal metinlerde olmad

iin tmdengelimsel yntemin kullanlmasyla kilise babalar ve konsiller onlar

30 Age.s. 8 31 Age.s. 12

15

akla kavuturmaya almlar ve bu amala da Yunan felsefesini

teolojiletirmilerdir.32

Ortaada Thomas Aquinas ve dier teologlar bu minval zere felsefe ve

kutsal retiyi bir hikmet ad altnda birletirmeye almlard. Burada eer bir

kyas yapacak olursak Hegelci anlamda nasl ki akl teoloji, dogmatik teolojinin

Klasik Yunan Felsefesinin zellikle metafizikle ilgili unsurlarn kendi amalar

dorultusunda kullanmakla ortaya kmsa,33 siyas ilhiyat da klasik siyaset

felsefesini bu amala yani kilise otoritesini merulatrmak amacyla kullanmakla

ortaya kmtr, diyebiliriz. Bu durum Hristiyan Ortaanda Efltndan ziyade

Aristo34 ve ieronun siyaset felsefesinin kabul grmesi ve yaygnlamas iin de

uygun bir ortam hazrlamtr.35 Ayn ekilde Hristiyanlkta, teolojinin pratik hayat

inanlar zerinden belirlemesinin ve dzenlenmesinin bir sonucu olarak zel ve

kamusal alan Sezarn kanununca doldurulmaya allm ve doal hukuk

anlaynn ilk rneklerinin Hristiyanlkta Tomistik felsefeyle ortaya kt

belirtilmitir. Fakat, Aquinas doal hukuku insann akleden hukuk yannn ilah

hukuka itiraki iin arasal bir mahiyette aklar.36 .

Aquinas, Aristonun Politikas ve Nikomakhosa Etiinin yorumu zerine

konuurken ayn zamanda doal akl iin bilinen politik eyler hakknda da

konumaktadr.37 Dolaysyla toplum hakkndaki Tomistik konuma Aristo zerine

32 Stephen F. Brown, Medieval Theology, The Blacwell Companion to Modern Theology, ed .Gareth Jones, 2004, s. 145 33 Mehmet Bayraktar, Din Felsefesine Giri, Ank. 1997, s. 41 34 Aristonun Politikasna Byk Albert, Thomas Aquinas, Peter Auvergne ve Siger Brabantnkiler bata olmak zere yedi tane erh ve yorum yazlmt. Bkz. Ralph Lerner, Muhsin Mahdi, Age, s. 16. 35 Age.ss. 12-15 36 Vernon J. Bourke, Thomas Aqinas, The Encyclopedia of Philosophy, Vol.8 New York, London, 1967, s. 112 37 Siyaset ve hukuk alannda metafizik ve ahlak rglerinden soyutlan tarzda doallk ilk kprdanmalarn Ortaa Hristiyan ve Latin dnyasnda gsterse de aslnda bn Tufeylin Hayy b.

16

yaplan yorumlarn tesine geerek, Thomasn Krallk zerine (On Kingship) adl

eserinde ve dier teolojik eserlerinde olduu gibi onun kilise otoritesi hakkndaki

grlerini de ierir.

2.1.1a. Kelamc ve Fakihlerin Siyaset Teorileri ve Siyasi lahiyat

Yukarda aktardmz grler dorultusunda, Gazali, bn Teymiyye ve

Maverdi gibi dnrlerin kelm ve fkh adan gelitirdikleri siyaset anlaylar ve

dncelerine tam olarak Hristiyan teolojisinden yola klarak gelitirilen tarzda

bir siyas ilhiyat diyemeyiz. slm siyaset felsefesi zerine almalar yapan baz

modern aratrmaclar filozoflar ile kelmclar arasndaki metafizik konulardaki

ayrln aynsnn siyaset ve ahlak alannda da olduunu kabul etmiler, bu minval

zere slm Siyaset Dncesini siyasal felsefe ve siyas ilhiyat blmlerine

ayrarak, aratrmalarnda bu ayrm sistematik hale getirmilerdir.38 Her eyden nce

Ortaada kelmc ile teoloun din adna yapt grevler farkldr. Nasl ki Teolojiyi

Kelmla karlamak tabiatlar, gayeleri ve kapsamlar bakmndan uygun deilse,39

ayn ekilde kelmclarn siyaset teorilerini de siyas ilhiyat olarak adlandrmak

mmkn deildir. slm siyasal dncesinde Allah adna siyas otorite olarak bir

kurum veya ruhban snf olmadndan yola karak, Hristiyanlkta olduu gibi

Yakzan adl eserinin bat dillerine evirisiyle doal din anlay dorultusunda yorumlanmasndan sonra kendini gsterecek bir sretir. 38 Zerrin Kurtolu, slam Dncesinin Siyasal Ufku, Ank.1999, s. 51-59. Zerrin Kurtolu kitabnda genelde bu ayrmn metodolojik unsurlarn n plana karr ve siyas ilhyat slam dncesindeki Ortodoksluun z evlad, siyasal felsefeyi de sz konusu ortodoksiliin basks altnda yaplm dnce hareketi olarak grerek Goldziher ve Straussun rehberliinde slam siyasal dncesini bu ekilde temellendirmeye alr. Ayrca, Kurtolu din felsefe atmas nkabul dorultusunda siyasal felsefe ve siyas ilhyat ayrm yaparak slam dncesinin siyas boyutunu Leo Straussu yorumsamac okumay n plana geirerek aratrmaya alr. Bkz. Zerrin Kurtolu, slam Dncesinin Siyasal Ufku, Ank. 1999, s. 51-59 Biz, Frbnin bu ekilde okunma tarzna daha sonra deineceiz. 39 Mehmet Bayraktar, Age, s. 7. Modern Bat literatrndeki birok almada lm-i kelm, Theology kelimesiyle karlanmtr. W. Montgomery Watt, Ignaz Goldziher, Louis Gadret ve M.M. Anawati gibi aratrmaclar kelm kelimesini theology kelimesiyle karlamlardr. Fakat son dnemde yaplan baz almalarda bu durumun farkndaln sezdirecek ekilde Kelm ayr bir ilim olarak alglayarak, Kelm ve Mtekellim kelimesi aynen kullanlmtr. Bkz. William Lane Craig, Kelm Cosmological Argument, Wipf and Stock Publishers, 1979

17

dogmatik teolojinin Yunan felsefesiyle sentezinden doan akl teoloji balamnda

siyas ilhiyattan bahsetmek mmkn deildir.40 Oysa slm Dncesinde szde bu

iki alan arasnda yntem ve baz konu farkllndan te metafizik konularda olduu

gibi derin ayrlklar mevcut deildir. Bu dnrler siyaseti nassa dayal bir alan ve

ilim olarak ele alm ve belirlemilerdir. Hatta nassn dnda gelitirilen siyaset

felsefesinin insana bu dnyada ve ahirette veya her ikisinde mutluluk

salayamayacan belirtmilerdir. Fakat bunu inan alann da belirleyen Tanry

temsil eden bir kurum adna deil, daha ziyade Kuran ve Snnet ilkelerinden

karmlar yaparak yapmlardr. Bu manada onlara siyasal teolog olarak bakmaktan

ziyade siyaset ilmini nassa dayal olarak oluturmaya alan dnrler olarak

bakmak gerekir. Burada teolojinin slm siyaset dncesinde neden birinci rol

oynamad slmn Tanr ve insan ilikisi dorultusunda vahiy, peygamberlik ve

nbvvet anlayyla yakndan alakaldr. Ayn ekilde nbvvetin ve vahyin siyas

boyutu ve ierii Frbyle balamak zere siyaset felsefesinin ieriini de

belirlemekte bir manada yukarda akland ekliyle siyaset felsefesi ve siyas

ilhiyat ayrm slm Dncesinin siyasal boyutunu aklamakta snrl kalmaktadr.

Zaten Gazalide Munkzda filozoflarn siyaset ve ahlak alannda syledikleri eylerin

Allah tarafndan peygamberlere gnderilen ve gemite yaam bilgelerden

nakledilen hikmetin bir paras olduunu syleyerek bu durumu teyit eder.41 Ayn

ekilde hyada siyaseti din ve dnyev btn durumlar dzelten ve nizama sokan

bir ilim olarak tanmlar ve devlete ve siyasete Ortaa Hristiyan siyasal 40 Her ne kadar slam dnyasnda bu alan slami ortodoksinin doldurduu konusunda birok nkabul olmasna ramen erken dnemde ve hatta slam dnce tarihi boyunca bylesine bir ortodoksiliin olmad kabul edilmektedir. Fakat bu durum, i siyaset dncesi ve felsefesi asndan problematik hale gelen bir unsurdur. Ayn ekilde, bu balamda siyasal teoloji i siyaset dncesine, snni siyaset dncesinden daha yakn bir anlam alanna sahiptir. Biz, daha sonra da ele alacamz gibi en azndan Frb dneminde bylesine otoriter bir dini ortodoksinin olmadn savunuyor ve kabul ediyoruz. Bu konuya ikinci blmde tekrar dnlecektir. 41 Gazali, el-Munkzu minad-Dalal, ev. Hilmi Gngr, Ank. 1960, s. 37

18

teologlarnda olduu gibi ruh arnma ve ilh saadete giden yolda tam olarak arasal

bir fonksiyon yklemez. Onun siyaset anlay hem dnya hem de ahiret saadeti

iindir.42 Onun iin sz konusu dnrlerin siyas dnceleri teolojik deil fkhidir.

Yukarda deindiimiz gibi konuya iaret eden Ralph Lerner ve Muhsin Mehdi siyas

ilhiyatn slm ve Yahudilikten ziyade Hristiyanla ait tarihi bir olgu olduunu,

te yandan lh Hukukun (Fkh, Torah) belirleyici bir rol oynamasndan dolay da

siyaset felsefesinin de Hristiyanlktan ziyade tarihi olarak slm ve Yahudilikte

kendini gsteren bir olgu olduunu belirtirler.43 Melliflere gre, siyaset felsefesiyle

megul olan her bir ortaa filozofu bu manada siyas ilhiyat ve siyaset felsefesi

ayrmyla uramtr. Bu duruma paralel olarak slm siyaset felsefesi Efltncu,

Ortaa Hristiyan siyas ilhiyat ise Aristocu bir karakter kazanmtr. Eer bir

kyaslama yapmak gerekirse slmdaki siyas hayatn gerekleri ile Efltnun

siyaset adna tartt konular arasnda zellikle Kanunlarn dnyas arasnda bir

yaknlk vard. Ayn ekilde Hristiyanlktaki siyas hayatn gerekleri ile Aristonun

Politikada takip ettii yol arasnda da bir yaknlk vard. Bunun iin birincisinin

siyasal dncesi Efltncu tarzda, ikincisininki ise Aristocu tarzda gelimitir.

Arsitonun Organon, Fizik, Metafizik ve Nikomakhosa Etik adl eserleri semavi

din iin de teorik ve pratik bilimleri tasniflendirme de genel bir temel sunuyordu.

Fakat bu ayrmlara ve farkllklara ramen byk dinin siyaset adna konuan

42 Gazali, hya-i Ulumud- Din, ev. Ali Arslan, st.1993, s. 81. Gazali siyaseti, peygamberlerin, halifelerin, alimlerin ve vaizlerin siyaseti (ynetimi) olarak drde ayrdktan sonra bunlardan en stn olannn peygamberlerin siyaseti olduunu syler. Bu noktada, Frbnin nbvvet anlaynn siyasal boyutu ile Gazalinin bu anlaynn rttn syleyebiliriz. Age.s. 82 Ayrca Gazalinin Peygamberlerin dnda halifelerin, alimlerin ve vaizlerin siyasetlerini kabul etmekle de slam tarihinin siyas srecini gz nne aldmzda Frbye gre, daha gereki bir tasnif ve deerlendirme yaptn syleyebiliriz. Gazalinin siyaset tanmnn ayrntl bir aratrmas iin bkz. Henri Laoust, La Politique De azali, Librairie Orientaliste Geuthner. Paris, 1970, s.11, s. 67, Ayrca Gazalinin siyasetle ilgili dier eserleri, bunlarn ierikleri ve siyasi grleriyle ilgili olarak bkz. brahim Agah ubuku, slam Dncesi Hakknda Aratrmalar, Ank., 1983, s. 79-83 43 Ralph Lerner, Muhsin Mahdi, Age. s. 11,12

19

filozof ve teologlar teorik felsefenin pratikten stnl, insann nihai amac ve

kutsaln temaas/dnlmesi konusunda hemfikir olmulardr.44

2.1.1b. Frbnin Siyaset Felsefesi ve Siyasi lahiyat

imdi Frbnin siyaset felsefesi asndan bu ayrmlar ele alacak olursak

durum biraz deiir. Siyaset felsefesinin ve siyas ilhiyatn bu ekilde ayrlmas

balamnda Frb ne siyasal bir teolog ne de vahyi ve dini sadece siyaset

felsefesinin bir aratrma konusu olarak gren siyasal filozoftur. Bu ayrmlar

temelinde durumun Frbde iki boyutu vardr. Birincisi Frbnin Kelma,

ikincisi de Frbnin vahiy ve nbvvete bakyla ilgilidir. Birinci anlayta, Frb

Kelm, Siyaset ve Fkhla birlikte amel ilimler kapsamnda ele alm, yanl ve

doru kelm anlaylarn ortaya koymu ve erdemli ehrin olumasnda veya devam

etmesinde cedelcilik yntemini kullanan Kelma avamn zihin dnyasnda burhana

yakn zanlar oluturmas amacyla siyasete yardmc bir ilim olarak yer vermitir.45

Ayn rol, Frbnin kyas fkh ile ilgili sylediklerinden yola karak fkh ilmine

de verdiini syleyebiliriz. Siyas ilhiyat ve siyaset felsefesi balamnda,

Frbnin siyaset anlayyla ilgili olarak sylenebilecek ikinci husus ise, onun

vahyi siyaset ilminin bir kayna olarak grmesidir. Bu manada, Frbnin siyaset

felsefesinin yaygn anlayn dnda teolojiyle ok yakn bir ilikisi vardr. Fakat bu

durum dogmatik teolojinin klasik siyaset felsefesiyle uzlatrlmasndan doan siyas

ilhiyat deil, klasik siyaset felsefesinin metafiziin en alas olan vahyedilmi

teoloji veya ilhyat ilmiyle belirlenmesi, desteklenmesi veya uzlatrlmasdr.

Klasik siyaset felsefesini bu ekilde yorumlama, hem yntem hem de vahiy anlay

44 Age. s. 17 45 Frb, hsaul Ulum, s. 105-106

20

ve hem de siyasetin vahiyle ilikisi bakmndan siyas ilhiyattan ayrlr.

Dolaysyla, Frbnin siyaset felsefesinin teolojik boyutu, Ortaa siyaset

felsefesinde siyas ilhiyat ve siyaset felsefesinin bazen birbirinin alannda

dolamas gibi basit bir kantla geitirilecek bir husus deildir. Hatta hem semavi

bir dinin grnm altnda bireysel ilim yapabilme becerisi46 hem de vahiyle klasik

siyaset felsefesini bu ekilde uzlatrmasndan yola karak Frbnin Ortaa

Hristiyan siyasal teologlarn etkilemi olduunu ve bat Skolastisizmindeki

onnc yzyl aydnlanmasnn hatta siyas ilhiyatn Frb ve bn Sina

evirileriyle balandn syleyebiliriz.47 nk, Frb felsefe, vahiy ve insan

hukuk arasndaki iliki ve uzlatrma arasndaki temel sorular kefetmi, bu amala

da peygamberce ifa edilmi bir dine ve ruhsal amalara sahip bir toplumda siyaset

ilmini kurmutu. O bu amalarla Antik Yunan siyaset felsefesi birikimini

aratrmt.48

Burada belirtilmesi gereken bir husus da, slm dncesindeki siyaset

teorilerini, siyas ilhyat ve siyaset felsefesi olarak belirgin balklar altnda

birbirinden ayrmann altndaki en temel saik, slm dncesini din ve felsefe,

filozof ve toplum, ortodoks ve heterodoks atmalarn youn olarak yaand bir

alan olarak alglamak isteidir.49 Ayn ekilde slm dncesinin siyas boyutunu

46 Bu adan slam filozoflarnn dier semavi dinlerin dnrlerine etkisi iin bkz., Mehmet Bayraktar, slam Dncesi Etkilenimi ve Etkisi, slam Dncesi Yazlar, Ank., 2004, s. 24-26 47Frbnin nbvvet, din, vahiy ve siyaset konularn ele ald eserleri bata hsa ve Siyse olmak zere 13. yzylda Latinceye evrilmiti. Bkz. Bekir Karla, slam Dncesinin Bat Dncesine Etkileri, st., 2004, ss. 307-324 Ayrca bn Meymun (1204) bn Tibbona yazd mektubunda felsefede byk bir ototrite olarak dnd filozof Frbyi dikkatlice okumas gerektiini sylemi ve filozofun baka bir ad Varlklarn lkesi olan es-Siysetl-medeniyye adl eserini tavsiye etmitir. Buradan yola karak Ortaan erken dneminde Frbnin siyasetle ilgili eserlerinin Latince veya braniceye aktarldn syleyebiliriz. Leo Strauss, Frbs Plato, Lous Quzberg Jubilee, Volume I, New York, 1945, s. 357 48 D.E. Luscombe and G.R. Evans, The Twenth-century renaissance, The Cambridge Medieval Political Thought, Ed. By J. H. Burns, Cambridge Unv. Press, 1998, s. 331 49 Daha sonra en azndan Frb dneminde byle bir atmann olup olmad tartlacak.

21

ve devlet anlayn, tarihsel sre iinde baarsz ilan etme durumunun altnda

yatan en temel saik de, bat tarz siyaset anlaynn ve onun tarihsel geliiminin

modern dnemde evrensel bir kural olarak addedilmesi yatmaktadr.50 Oysa bir

felsef sistem ve dnce dnyas aratrlrken her eyden nce onun koullarn ve

i dinamiklerini ortaya karmak ve anlamak gerekmektedir.

2.2. Siyaset Felsefesi ve Gnmz Siyaset Bilimi

Gnmz siyaset bilimi, 18. ve 19. yzylla beraber bilim ve felsefenin

ayrlmasndan sonra modern anlamnda kullanlarak kendini gelitiren ve bugn

niversitelerde okutulan ayr bir disiplindir.

Siyaset felsefesi ve siyaset bilimi arasndaki ilikiye gelince, Leo Strauss,

bunun ou kez birbirinden kesin izgilerle ayrlamayacan, siyaset felsefesinin

aydnlanmadan sonra da siyaset bilimi denen ilim dalnn altnda devam ettiini

belirtir. Blent Daver de Siyaset Biliminin sadece olan gsteren, reel alemi

aklayan, bilimsel teknikleri ve olgusal(pozitif) yntemleri kullanan bir bilim

olduunu ayrca sadece olgusal bir disiplin deil ayn zamanda hkm

koyucu(normatif) bir bilim olduunu, bundan dolay ou kez de siyaset felsefesini

de kapsadn syler. Bylece siyaset bilimi sadece gerek yarglar deil, deer

yarglarla da megul olan bir bilimdir.51 Fakat, siyaset felsefesinin, siyaset

biliminden ayr olduunu ve bunlarn alanlar itibariyle uyumadklarn belirtmek

gerekir. 50 Bat toplumunun ve siyasal dncesinin feodalite, ortaa, rnesans, snf farklarnn domas ve aydnlanma gibi geirdii tarihsel srecinin birok batl aratrmacnn anladnn tersine slam dnyas iin geerli olmad sylenebilir. Bkz Antony Black, The History of Islamic Political Thought, Routledge, New York, 2001, s.xvi zellikle Ortaa kavram Bat dnyas ve slam dnyas iin tamamen birbirine zt iki anlam alann ifade eder. Bkz. Mbahat Trker Kyel, Frbye Bir Hazrlk Olmak zere slam ncesi Trklerde Felsefe, Kudagu Bilig, Felsefe-Bilim Aratrma Dergisi, Mart, 2003, Say: 3, s. 10-11 51 Blent Daver, Siyasal Bilime Giri, Ank. 1968, s. 51

22

Siyaset biliminin siyaset felsefesinden ne zaman ve hangi zellikleriyle

ayrld konusunda kesin tarihsel izgiler belirtilmemekle beraber, bu ayrmann

August Comtela beraber siyasetin ve siyas olgularn tpk dier sosyal bilim

dallarnda olduu gibi olgusal metodolojiye uygun bir tarzda incelenebilecei

anlayyla ortaya km olduu sylenebilir. Machevelliyle beraber de siyaset

dncesi, artk siyaset felsefesinden kendini kurtarmaya doru bir ivme kazanm

ve siyaset bilimi, siyasetin metafizik ve ahlak arkaplann dlayarak gelimeye

balamtr.52 Dolaysyla siyaset felsefesi, klasik siyaset felsefesi, Ortaa siyaset

felsefesi ve zellikle siyas ilhyatla mcadele ederek kurulmu bir bilimdir.53 Bu

anlamda Leo Straussun da belirttii gibi siyaset bilimi felsef deildir. Siyaset

bilimi bugn bir tr felsefeye yani mantk ve yntembilime muhtatr. Bu manada

siyaset bilimi, siyaset felsefesiyle uyuamaz.54

52 Levent Kker siyasal aratrmalarda olgucu anlayn egemenliinin, felsefenin bilimin hizmetine girmesinin bir sonucu olarak, siyaset felsefesinin sonunu ilan etmeye ynelik olduunu iddia eder. Bu aamadan sonra siyaset felsefesi, ahlak felsefesinin bir dal olarak alglanmakta ve artk sylemi ne olursa olsun siyaset felsefesinin metafizik bir giriim olarak alglandn ve siyasal dnceler tarihinde kalm bilimsel bir deeri olmayan bir ura alan olarak deerlendirildiini belirtmektedir. Bugn, Aristoya Siyaset biliminin balangc olarak bakan ksmi yazarlarn dnda, Machievelliye kadar olan siyasal dnce kendini metafizik ilkelerle ifade ederken, daha sonra bugnk duruma doru bir evrimle meydana gelmitir. Levent Kker, ki Farkl Siyaset, Ank.1998,s.31-39 Buna ramen getiimiz yzylda ortaya kan birok teorik ve pratik siyaset ekolleri klasik dnem siyaset felsefesine kendi grlerini temellendirmek amacyla yaklamlard. Mesala, Aristonun siyasal hayvann sosyologlar toplumsal varlk olarak ele alp kendilerine Aristoda bir kken ararlarken, ayn ekilde siyaset bilimcileri bu kavram siyasal varlk olarak yorumlayarak kendi teorilerini kken aramlardr. Age.s.39, Ayn ekilde, getiimiz asrda ve daha da te aydnlanma sonras ortaya kan sosyalizm, liberalizm, demokrasi veya totolitarizm gibi birok siyasal hareket klasik siyaset felsefesinde zellikle Efltn ve Aristonun siyasal retilerinde kendilerine kken bulmaya almlar salkl veya salksz yorumlama ve okuma tarzlar gelitirmilerdir. Hatta sz konusu ynetim tarzlarnn tutarszlklar, reddiyeleri ve bilimsel eletirilerini ele alan ok akademik ve teknik aratrmalar deerlerini ksa srede yitirmesine ramen, Efltn ve Aristonun bu alanda sylediklerinin daha kalc ve eskimez olduu belirtilebilir. Zaten son zamanlarda olguculuun siyasal dnce tarihini olumsuz okuma ekli yerini eletirel dncenin daha olumlu okuma tarzna brakmtr .(Age. s. 86-88) Bu da bize siyasetin ahlak ve metafizik deerlerden yoksun olmasnn kendi ruhuna aykr olduunu ve olgucu yntemin reddedici tarznn sorgulanmas gerektiini gzler nne serer. 53 Bkz. Ralph Lerner, Muhsin Mahdi, Age, s. 17 54 Strauss, Age. s. 17

23

Burada ksaca belirtmekte yarar olan bir konuda Frbnin veya genel olarak

Klasik Siyaset Felsefesinin doal boyutuyla, bugnk siyaset biliminin tabii bilimler

yntemini kabul etmesiyle kazand doal boyuttur. Bu, aydnlanmayla beraber

doa kavramnn kavramsal deiikliiyle balantl bir sorundur. nk ncekinde

doa metafiziksel bir rg olarak ahlak ve siyasetin herhangi bir temeli olarak

kendini gsterirken, ikinci durumda doa kavram kendini olgucu bir renkte

gstermi, siyaset alannda da Hobbes ve Machevelliden sonra bu eilim hz

kazanmtr.

Siyaset felsefesi siyas eylerin tabiatn anlamay amalarken, Siyaset bilimi

siyas adan ilgili olan verilerin dikkatli ve yarglanarak toplanmas ve tahlil

edilmesiyle urar.55 Birinin dili sadece modern dnemde geerli olabilecekken,

dierinin hala evrensel bir dili vardr. Bugn siyaset bilimi temel alann dnda

uluslar aras ilikiler, kamu ynetimi, ekonomi ve sosyoloji gibi dallara ayrlmtr.

Son dnemlerde olgucu siyaset biliminin meruluu olduka tartlmaya balanm

ve buna kar eletirel dnceler gelitirilmitir. Leo Strauss,56 Macintyre57 ve

Voegelin58 gibi baz ada dnrler, siyaset biliminin ve siyas alann ihyasnn

metafizik ve ahlak rgleri n plana karan klasik siyaset felsefesinin yeniden

canlandrlmasyla mmkn olabileceini savunmulardr.

55 ayn yer 56 Leo Strauss, T. L. Pangle, The Rebirth of Classical Political Rationalism, An Introduction to the Thought of Leo Strauss, Chicago, 1989, 57 Alasdair Macintyre, Erdem Peinde, ev.Muttalip zcan,st., 2001, s. 85-101 58 M. Fevzi Bilgin, Bat Siyaset Felsefesinde Yeni Araylar, Eric Voegelin ve Yeni Siyaset Bilimi, Divan Dergisi, Say:8, st., 2000, s. 92, Ted. V. McAllister, Revolt Against Modernity, Leo Strauss, Eric Voegelin, Unv. Press of Kansas, 1995, s. 153-175

24

3. Siyaset lminde Yntem Sorunu ve Frbnin Yntemi

Siyaset alannda yntem sorunu hem Klasik Siyaset Felsefesinde, hem de

Ortaa Siyaset Felsefesinde tartlan bir konu olmakla beraber, olguculuun

etkisiyle, tabiat bilimleriyle sosyal bilimlerin ayrlmasndan sonra siyasetin ayr bir

bilim haline gelmesiyle ivme kazanan bir husustur. Baz olgucular, nasl tabiat

bilimlerinde tmevarm metodu kullanlyorsa, sosyal bilimlerden olan siyaset bilimi

iin de ayn metodun kullanlmasnn gerektiini savunmulardr. Liard Logique, bu

konuda unlar sylemektedir: Siyaset ilminin meseleri hakknda, talil

(tmdengelim-deduction) ve istikra (tmevarm-indiction) taraftarlar arasnda

mnakaa ve ekime vardr. Birinciler derler ki siyas kaideler srf fikridir (ideal),

sz konusu kaideler tpk riyaziyenin mtearifeleri(belit-axiome) gibi peince(a

priori) vazolunur. Hkmet ricali bu kaideleri, mimarn hendese kaidelerini tatbiki

gibi, cemiyete tatbikle mkelleftirler. kinciler ise, cemiyetler itaat ettikleri kaideleri

zatnda ihtiva edip yetime ve gelimeleri ile ortaya koyarlar; bu cihetle siyaset ilmi,

beer faaliyete hayali bir gaye tayininden sarf- nazar eylemeksizin, vakalardan

tarihi ve ictimai kaideler karmaya, muhit, ahval, kuruntular ve ihtiraslar gzden

karmamaya almaldr, derler.59 Logiquenin bahsettii bu tartma, sadece

modern dneme ait bir olgu deil siyaset felsefesi tarihinde de tartlagelen bir

husustur. Klasik dnemde de, Ortaa dneminde de zellikle teorik ve pratik felsefe

balamnda, kll ve cz eylerin bilgisi konusunda, bir yntem olarak burhann,

cedelciliin ve hitabetin kullanlmas konusunda, siyaset ilminde yntem sorunu

nemli bir problemdir. Biz bu tartmaya daha nce ksmen deindiimiz ekliyle

bn Haldunun filozoflarn siyaset teorilerini eletirdii noktada slm

59 Liard:Logique. Mthode des Sciences Morales, s. 185. Yusuf Akura, Tarz Siyaset iinde, Ank. 2005, s. 45

25

Dncesinde grmekteyiz. bn Haldun, sosyal olayve olgularan ne tmevarm

yntemiyle ne de tmdengelim yntemiyle incelenmesi gerektiini belirterek

szkonusu konuya ok zgn bir bak as gelitirir. Aslnda, bn Haldunun

filozoflarn ideal devlet anlaylarn eletirirken sylemek istedii ey, toplumlarn,

sosyal olay ve olgularn tmdengelimsel ve tmevarm ynteminin kullanlmasyla

zihnin soyutlamalar ve kalplar iinde deerlendirmeleridir. bn Halduna gre,

sosyal olaylar bu ekilde oluturulmu sabit kanunlarla aklanamzlar. Bunun iin de

onlar genelletimek ve onlar iin sabit bilimsel kanunlar koymak hatadr. Bu

durumda bn Haldun metodu olmas gerekenin aratrlmas deil, olan

aklamak eklindedir. Ahmet Arslan, bn Haldunun umran ilmi aratrmalarnda,

toplumsal ve siyas olaylara yaklam tarznn tamamen gereki, deneyci daha ksa

deyile bugnk anlamda ilm olduunu belirtir.60 Fakat, bugnk siyaset biliminin

de tamamen deneyci ve olgusal tarzda sosyal hadiseleri akladn dnrsek, bn

Haldunun grlerinin bu duruma da uygunluk gstermediini belirtmek gerekir.

nk, bn Halduna gre, iyi bir sosyolog veya siyaset dnr, sosyal bir

olay incelemeye karar verdii zaman, uygun metotlar bu olayn mahiyetine gre

kendisinin tayin etmesi gerekir. Buna gre, her sosyal olay iin kullanlabilecek ortak

ve genel bir metot yoktur. Ahmet Arslan, nihai olarak bn Haldunun umran ilmi

iin, sosyal hadiseleri aklamak ve birbirleri arasnda nedensellik ilikisi kurmak

zere deimez kanunlar bulunan bir metot gelitirdiini sylese de61 Bayraktar, sz

konusu ncller dorultusunda, bn Haldunun sosyal bir atomcu olduunu, bu

alanda her eit zihni soyutlama ve kalplarla oluturulan zihn metotlarn

60 A. Arslan, bn Haldun, s. 423-424 61 61 Age. s. 75-76, 88-89

26

geerliliini kabul etmediini belirtir.62 Bayraktar, dier sosyal bilimlerde olduu

gibi siyaset ilminde de bn Haldunun sadece be duyu ile elde edilen tecrbi verilere

ve gzlemlere dayanmas gerektiini savunduunu syler.63 Buna gre, bn Haldun,

hibir zaman insanlarn nasl bir toplum dzeni iinde, nasl siyas idare altnda,

neden dolay yaamalar gerektii cinsinden sorular kendine sormaz. Onun iin

toplumsal ve siyas sorunlar kendisine konu alacak bir ilim adamnn yapmas

gereken ey, basit olarak bu olaylarn kendini incelemektir.

Kanaatimize gre, bn Haldunun filozoflarn siyaset teorileriyle ilgili

syledikleri ksmen doru olmakla beraber eksiktir. nk ilk bakta Frb ve bn

Haldunun birbirine tamamen zt metotlar savunuyorlarm gibi grnmektedirler.

Fakat, Frbde siyasetin yntemi genel olarak tmdengelim olmakla beraber,

siyas ve hukuk alanlarda cz olaylarla ilgili karlalan problemlerin fkh kyas,

cedel ve hatab ikna yntemiyle zlmesi, Frbnin siyasetle ilgili ynteminin de

ksmen yere, zamana ve artlara gre deiebileceini gsterir.

Frbnin sisteminde siyaset, ahlak ve metafizii, dolaysyla teorik ve

pratik felsefeyi kesin izgilerle birbirinden ayrmak mmkn olmamaktadr. Ara ve

Siyse rneklerinde grlecei gibi nce teorik felsefenin konusu olarak saylan

unsurlarla metafizik bir temel kurulur sonra siyasetin konular ele alnr. Onun

siyasetle ilgili eserlerine metafizikle balamas sadece erdemli ehir halkn

ilgilendiren bir konu deil, erdemli ehrin ztt ehirlerin zelliklerinin

belirlenmesinde de temel bir unsurdur. hsada deinildii ekliyle, metafizik ilmi

dier nazar ilimlerin hepsinin kll ilkelerini vermektedir. Eer aratrma alanlar

gz nne alnacak olursa, metafizik ile siyasetin insan varlklar noktasnda 62 Mehmet Bayraktar, bn Haldunun Sosyal Atomculuu, slam Dncesi Yazlar iinde, Ank.,2004, s. 158,160 63 Age. s. 6

27

rttklerini ve nazar siyasetin elde edecei burhanlarn ilkelerini metafiziinde

aratracan ve ona kaynaklk edeceini belirtebiliriz. Frb Kitabul Millede

felsefenin bir paras olan siyaset ilminin fiil, davran ve iradi melekelerle

aratrd dier eylerde, kendini klllerle ve onlarn tanmlarn(rusum,

rneklerini) vermekle snrlandrdn, ayn ekilde tanmlarn(rusum) czileri

nasl, hangi eyle ve ne miktarda belirlemesi gerektiini tarif ettiini, ama onlar

bilfiil belirlenmemi olarak braktn, belirtir. Frbye gre, bu belirlemenin

kendilerine gre yaplaca durumlar ve olaylar sonsuz ve kuatlamaz olabilir

bunun iin bilfiil belirleme felsefenin dnda baka bir yetiye aittir.64 Frb nazar

siyaset ilminin belirlemeden brakt eyleri zaman, mekan ve artlara gre ehirde

ve milletlerde belirleme iini ilk bakann yapacan ve bunun da siyas fikri

erdemle (taakkul) olacan belirtir.65

Mbahat Trker Kyel, bu konuya farkl bir yaklam getirerek Frbnin

siyaset ilminde kulland metodun, mantki nermeler erevesinde ele alndn

ve bu ekilde cereyan ettiini syler. Kyel, Frb nazarnda, ilmin, temelinde

zdelik ilkesi bulunan kll, zaruri ve brhan nermeler demeti olduunu belirtir.

Buna gre, bilgisi elde edilecek gereke, bir doru nerme karlk gelir. 66 lgili

ilim, bu gereki tarif eder. Eer tarif etmek imkansz olursa, Tpta ve

Astronomide olduu gibi Siyasette de tecrbe, kanun veya uzmanlk bilgileriyle o

gerei resm eder. Bu yol ile de, ayn ekilde kll bilgilere ulalr. Buna gre,

siyaset ilmi, temelinde her bir insan ahlak ve tabiatnn bulunduu dnyann eitli

yerlerindeki toplumlarn iradi fiillerinin tarifleri veya resmleri kmesidir.

64 el-Frb, Kitbl-mille ve nssun uhr, Ner. ve Tahk., Muhsin Mehdi, Beyrut 1986, s. 59 65 Yaar Aydnl, Frbde lm-i kelm ve Fkh, Uluslararas Frb Sempozyumu Bildirileri, Ank. 2005, s. 36,37 66 Mbahat Trker Kyel, Frbde Devlet-Bilim likisi, Uluslararas Frb Sempozyumu Bildirileri, Ank., 2005, s.36,3 s. 13-14

28

Es-Siyasetl-Medeniyye ise, insan toplumunu idare eden ve edilen asndan

inceleyerek temelinde zdelik ilkesi bulunan kll, zarur ve burhan nermeler

kmesi oluturmaktr. Buna gre, Frb nazarnda devlet, ilm-i medeni, ile es-

siyasetl-medeniyye olarak adlandrlan bilimin tarifini veya resmini yapm

olduu Gereklikin addr.67

Frb, Erdemli ehir zerine konuurken tmdengelim yntemini kullanyor

grnmekle beraber, Cahil ehirler zerine konuurken daha ok tmevarm

metodunu kullanmaktadr. Bir bakma erdemli ehri tarif, erdemsiz ehirleri de

resmeder. nk filozofun bahsettii erdemli ehrin tarihsel gnderimleri muallakta

olan bir husus iken, erdemsiz ehirlerin grlerini gnderimleri tarihsel olarak daha

somuttur. Frb, Cahil ehirlerin grlerini felsefe tarihindeki baz felsef

ekollerin retilerinden yola karak temellendirmeye alr ve belki de felsefe

tarihinde ilk olabilecek bir tarzda Klasik ve Helenistik dnemdeki baz felsefe

okullarnn grlerini, cahil ehirlerin grleri kategorisinde deerlendirir.

Frbnin slubu ve yazma tarz felsef ve soyut bir dil olduu iin, o

siyasetle ilgili grlerini aklarken genelde belli bir cedelcilii takip etmekten

ziyade, genel hkm ve argmanlar st ste koyarak felsefesini oluturur. Bunun

siyaset felsefesi tarihinde bir ilk olduunu syleyebiliriz. nk hem Efltn hem

de Aristo, siyasetle ilgili eserlerinde cedelcilik metodunu kullanmlar, cedelcilii

hakiki gr nihai olarak ortaya karan bir yntem olarak takdim etmilerdir.

Frb yer yer zellikle hitabeti ve cedelcilii siyas amalar dorultusunda avamn

burhana yakn bilgileri yakalamasnda bir ara olan ikna iin, kullanlmasn

savunmutur. Fakat burada Hitabetten kast Efltnun Gorgiasta ele alp

67 ayn yer.

29

eletirdii ve Sofistlerin siyas argmanlarnda kulland, siyaset yapmay tamamen

hitab bir ileve dntren sahte hitabet deildir. Frbnin siyaset alannda

tmdengelimi kullanlmas, bata Kuran olmak zere slmi kaynaklarn sosyal

hadiseleri ele al ekliyle de uygunluk arzeden bir durumdur. nk Kurann

siyasetle ilgili ilkeleri de Mslman dnrn bu metotla siyaset alanna eilmesini

tavsiye eder niteliktedir.

2. Siyaset Felsefesinin Tarihsel Geliimi

2.1.Felsefe Tarihinde

Frb, felsefenin Keldanilerden Msra, sonra Yunanllara, oradan

Sryanilere, Sryanilerden de Araplara getiini syler.68 Kanmzca Frbnin

burada kastettii hikmet ve felsefenin iinde kendi felsef tasavvurunda nemli bir

yer tutan siyaset felsefesi de yer almaktadr.

Siyaset felsefesinin, felsefe tarihinde hangi filozofla veya akmla balad

konusunda eitli grler ileri srlmektedir. Karl Popper, Heraklitosun

(l.M..480) deimeyen hibir ey yoktur ilkesinin ahlak, sosyal ve siyasal alan

iin de bir anlam ifade ettiini syleyerek, Heraklitosu sosyal, ahlak ve siyasal

sorunlarla uraan ilk filozof olarak sunar.69 te yandan, baz siyas dnce

tarihileri, siyaset felsefesini ilk harekete geiren temel akmn, felsef dncenin

68 Bkz. Frb, Kitbl-hurf, Ner. Muhsin Mehdi, 2. Bask, Beyrut 1990, s. 159, Frb, The Attainment of Happiness, Trans. Muhsin Mahdi, New York, 2001, s. 43. 69 Karl Popper, Ak Toplum ve Dmanlar, ev. Mete Tunay, st. 1994, s.29-32, Ayrca Heraklitosa doadan kalkarak ahlak ilkeler oluturan ilk filozof olarak baklr. Bkz. Tuncar Tucu, Bat Felsefesi Taraihi, Ank.,2002, s. 50,52, Ayn ekilde, Yal Oligarkn Atinallarn Anayasas adl eserine (Mete Tunay, Siyasal Dnceler Tarihi, der. Mete Tunay, c.1, s. 8) , Tchucydides in (M.400) yerel bir hadiseden genel ilkeler kard ve zel bir olaya genel ilkeler etrafnda bakt Atinanlar ve Peloponesians Sava adl yaptna (David Boloton, History of Political Philosophy, Ed. Leo Strauss and Joseph Cropsey, The Unv. Of Chicago Pres Chicago 1987, s.7-32), Heredot Tarihinde Pers kraln ldren genlerin, bundan sonra yeniden yaplandrlacak ynetimin monari mi, demokrasi mi, yoksa oligari mi olmas gerektii konusundaki tartmalarnda sergiledikleri grlere ( Herodotos, Tarihler, Kitap III: ev. mer Rza Dorul, st. 1941, C.I, s.313-16.), Efltn ncesi siyaset felsefesinin ilk kprdanmalar olarak baklmaktadr.

30

ilgisini doadan alarak, insana yneltmekle Sofistler olduklarn belirtmilerdir.

Protagorasn (M..411) insan her eyin lsdr prensibinin siyaset ve ahlak

felsefesinin domasnda nemli rol oynad kabul edilmektedir.70 Mesdnin (957)

siyaset felsefesinin Sofistlerle baladna dair szlerini dikkate alrsak, bu kabuln

bir ekilde slm Dncesine de sirayet ettii grlmektedir.71 Ayn ekilde,

Efltn, Aristo ve Frbnin bu srecin Yunanllarla balamad konusunda

hemfikir olduklarn syleyebiliriz. Fakat, bu dncelere ve grlere en azndan

eldeki metinler nda tam olarak bir siyaset felsefesi diyemeyiz. Bu grler, bir

nceki ksmda ayrmlarn yaptmz ekliyle, siyaset felsefesi olmaktan ziyade

siyasal dnce snfna girer. Bize kadar ulaan felsef kllyatn miras asndan

konuya eilecek olursak, siyaset felsefesinin felsefe yapmann bir ekli olarak,

Efltnla baladn sylenebilir. imdi, Frbnin siyaset felsefesinin kaynaklar

ve kkenleri olmas bakmndan kendisine kadar gelen siyaset felsefesi mirasnn

zetlenmesi uygun olur.

2.1a.Efltn Dncesinde Siyaset Felsefesi

Efltn, siyaset felsefesiyle ilgili grlerini, Devlet(Politeia), Devlet

Adam(Politokos) ve Kanunlar (Nomoi) adl eserlerinde ele alr.

Efltnun Devlet adl yapt temelde deal Devletin kurulmas, sosyal ve siyas

yaplanmas, filozof ve toplum ilikisinin belirlenmesi zerinde durur. Ayrca, deal

Devletin kart olan devletler de ele alnr.

Efltn, bu eserinde ncelikle, adalet ve mutluluk kavramlar ve bunlarn

kartlarn tetkik eder.72 Daha sonra, ideal devletin ortaya kmasnda bir topluluk

70 Yavuz Abadan, Devlet Felsefesi, Ank. 1959, s. 7 71 Mesd, et-Tenbih vel raf, Tahkik ve Tashih, Abdurrahman smail es-Safi, Badat, 1938, s. 102 72 Platon, Devlet, ev. Sebahattin Eybolu, Ali Cimcoz, st., 1995, s. 47

31

iin kanlmaz olan i blmn ele alr.73 Efltna gre, zorunlu ihtiyalar

dorultusunda sadece iblm esasna dayal olarak yaayan bir toplum aalk bir

toplumdur.74 Yine Ona gre, bu topluluun ideal topluma dnmesi iin,

askerler(korucular) ve filozoflar gibi iki snfn daha olmas gerekir.75 Dolaysyla,

ideal devlet, reticiler(zanaatkarlar), askerler(korucular) ve filozoflardan oluan

snf ayrmna dayanr. Klelik, bir snf olarak deerlendirilmez, ayn zamanda

klelere siyas alana katlmas asndan bir grev de verilmez. Onlar sadece

hizmeti takmdrlar. Efltnun Devlet Adam adl eserindeki baz ksmlardan yola

karak, ideal devletini snf esasna gre oluturmasnda Eski Msrdaki sosyal

yapdan etkilendiini syleyebiliriz.76 Efltna gre, askerler, eit bir ekilde mzik

ve beden eitimi alarak yetitirilmeli ve bu srete iirden uzak tutulmaldr.77 Bu

devlette yarg ve doktorlara ihtiya yoktur. Hasta ve sorunlu kiiler devlete hizmet

edemeyecek kadar ktyseler toplum dna karlmaldrlar.78 Ayn ekilde, ideal

devletin hibir kademesinde aile hayatna yer yoktur. Kadnlar ve ocuklar ideal

devletin dier yeleri gibidirler ve dostlar arasnda ortaktrlar.79 Efltn, mevcut

Yunan ehir devletlerini filozoflarn ynetmediini, fakat kendi tasarlad ideal

devleti filozof kraln veya filozoflarn yneteceini belirtir.80 Efltna gre, filozof

dier insanlarn sahip olduklar gibi deien eylerin bilgisine deil, deimeyen

eylerin bilgisine sahiptirler. Dolaysyla bilimin konusunu seven ve kavrayan kii,

dier insanlara gre her ynden daha stn olur ki ideal devleti ynetecek kii de bu

73 Age. s. 59 74 Age. s. 67 75 Age. s. 66 76 Platon, Devlet Adam, ev. Behice Boran, Mehmet Karasan, st., 2001, s. 66-71 77 Age. 67 78 Age.s. 98,99 79 Age.s. 145-150 80 Age.s. 163

32

kii, yani filozof kral olacaktr.81 Efltna gre, filozof kraln her eyden nce

bilime dkn olmas, yalandan kanmas, z ve sznn bir olmas, bedenin

zevklerini deil sadece ruhun zevklerini aramas,82 lsz ve agzl olmamas,

iinde hibir aalk tarafn olmamas,83 korkak olmamas, salam bir belleinin

olmas ve onda l ve inceliin olmas gerekir.84

Efltn, bu noktada, filozofun devlet bakan olmas gerektiini, eer bir

toplumda filozof var da, o toplumun banda deilse, burada suun filozofta deil o

toplumda olduunu syler. Nasl ki tayfann, kaptan geminin bana getirmesi

gerekiyorsa, ayn ekilde, halk da filozofu devletin bana getirmelidir.85 Fakat,

Efltn, burada, filozoftan kastnn Sofistler gibi sahte filozoflar olmadn, sahte

filozofun normal yurttatan daha fazla devlete zararl olabileceini belirtir.86

Efltna gre, avamn iinde yaad dnya duyular yani grntler alemidir.

Dolaysyla avam maaradaki glgeleri gerek sanmaktadr. Filozof ise, bu

grntlerin tesinde onlarn asl olan idealarn bilgisine sahiptir. Efltna gre,

kurulan bu devletin eksiksiz olabilmesi iin Mutlak yi deasna sahip birisinin bu

devletin yneticisi olmas gerekir.87 Efltn, deal Devlet iin koyduu kurala gre,

idealarn bilgisiyle aydnlandktan sonra filozofun maaraya dnerek, oradakilere,

gerei ok iyi bir eitim sreciyle anlatp onlar da gn na karmas

gerektiini syler. Filozof bunu yapmaldr. nk ideal devletin kural bunu

gerektirir.88 Filozof, bu gerei anlatrken avamn arasnda zorlanacaktr. Filozof, bu

insanlar da idealarn bilgisine ulatrmak iin, nce matematik, geometri ve 81 Age.s. 170 82 Age.s. 172 83 Age.s. 173 84 Age.s. 174 85 Age.s. 175-176 86 Age.s. 176-177 87 Age.s. 199 88 Age.s. 204

33

astronomi yolunu izleyerek felsef bir eitim sreci oluturacak, daha sonra,

Cedelcilik metodu sayesinde de idealarn bilgisine ulalacak, bylece ideal

devletin oluma sreci tamamlanm olacaktr. 89 Byle bir eitimden sonra

maaradaki insanlar zincirlerinden kurtulacak, glgeleri kuklalar olarak alglayp

gn na kacaklardr.90 Efltna gre, her eyden nce sofistleri,91

edebiyatlar92 ve hatipleri (retorikiler)93 bu devletten uzaklatrmak gerekir. deal

devlette, adalet, herkesin kendine verilen grevi yapmas, bakasnn iine

karmamasdr.

Efltna gre, eer ideal devleti filozof ynetirse buna Krallk, filozoflar

ynetirse buna Aristokrasi denilecektir.

Efltnun tasarlad devlet bugnk ulus devletler anlamnda bir devlet

deil daha ziyade yakn kyleri de iene alacak ekilde deniz sahilinde yer alan bir

ehir (polis) devletidir.

Efltn, daha sonra ideal devletin ztt olan drt tane devletten bahseder.

Buna gre, ideal devlet yanl eitim ve ideal devlete uygun olmayan bir neslin

yetimesi sonucu eref Devletine,94 eref Devleti de gelir stnlne dayanan

insanlarn ynettikleri Aznlk Devletine (Oligariye),95 Aznlk dzeni de gelir

adaletsizlii yznden Demokrasiye,96 Demokrasi dzeninde de ar zgrlk

olmasndan dolay Zorba (Tiranlk) Devlet ekline dnr.97 Zorba Devlet ekli de

89 Age.s. 224 90 Age.s. 217 91 Platon, Devlet Adam, s. 89 92 Age.s. 90 93 Age.s. 91 94 Age.s. 230 95 Age.s. 235-236 96 Age.s. 236 97 Age.s. 236-250

34

babadan oula geerek devam eder.98 Efltn, Zorba Devletin, daha sonra, ya ideal

devlete dneceini ya da cahil ehirler iin sz konusu olan dnm srecinin

yeniden balayacan belirtmektedir. Bu devletlerin birbirine dnmesi doal ve

zorunlu bir sretir. Efltnun bu sralamasna gre, ideal devletten sonra en

erdemli devlet eref Devletidir. Fakat, Efltn erdemliden erdemsize doru

sralad bu devletlerin Demokrasi dnda hibirisinde filozofun yaayamayacan

belirtir.99 Demokraside insanlarn geliigzel, bamsz, kaygsz yaamak ilerine

gelir ve houna gider.100 Fakat Efltn, Demokratik Devlette filozoflarn da

yaayabileceini sylemesine ramen, nihayetinde bu devletin, ideal devlete deil

zorba devlet ekline dneceini belirtir. Efltna gre, devletlerin insana en

mutluluk vereni Filozof Kraln ynettii deal Devlet, insanlar en fazla mutsuz

edeni de Zorbalktr.101 Efltn, hangi devlet tarz ynetimde hakimse, o devletin

altndaki insanlarda da o karakterin oluacan ve benimseneceini belirtir. Efltna

gre, bu devlet ekillerine paralel olarak asil ruhlu, eref dkn gibi zelliklere ve

ruhi yapya sahip insan tipleri vardr. Tpk devletlerin birbirine dnmesi gibi bu

zellikler de bir insanda birbirine dnr.

Efltnun siyasetle ilgili bir dier eseri Devlet Adamdr. Efltn, bu

eserinde ncelikle siyas bilginin trn, siyaset ilminin mahiyetini ve konularn ve

siyaset ilminin dier pratik ilimlerle olan ilikisini irdeler.102 Daha sonra, ideal

devletin olumasnda ve devam etmesinde kanlmaz bir unsur olan kanunlar ele

98 Age.s. 254 99 Age.s. 242 100 Age. 246, Efltn ve Aristo bata olmak zere Eski Yunan siyas dncesinde kastedilen demokrasi baz ynleriyle bugnk meclis(parlamenter) merkezli demokrasi anlaylaryla rtse de, birok ynden ondan ayrlr. Bu Efltn ve Aristonun demokrasi anlaylaryla modern demokrasi teorilerinin kapsaml bir karlatrmas iin bkz. Manfred G. Schmidt, ev. M. Emin Kkta, Demokrasi Kuramlarna Giri, Ank., 2001, s. 25-44 101 Platon, Devlet, ev. Sebahattin Eyubolu, M.Ali Cimcoz, st., 2004, s. 244 102 Platon, Devlet Adam, s. 1-68

35