Faculteit Rechtsgeleerdheid Universiteit Gent

Faculteit Rechtsgeleerdheid

Universiteit Gent

Academiejaar 2013-14

ETHIEK VAN DE RECHTER

EEN RECHTSVERGELIJKENDE STUDIE VAN DE

CODES IN BELGIË, FRANKRIJK EN

NEDERLAND

Masterproef van de opleiding

‘Master in de rechten’

Ingediend door

Jan De Beul

(studentennr. 00803141)

Promotor: Prof. dr. Piet Taelman

Commissaris: Prof. dr. Karen Broeckx

i

INHOUDSTAFEL

VAAK GEBRUIKTE AFKORTINGEN ............................................................................................................................iv

VOORWOORD .....................................................................................................................................................................vi

INLEIDING ............................................................................................................................................................................. 1

AFDELING I. HET ONDERZOEKSOPZET-EN ONDERWERP ............................................................................................ 7

AFDELING II. DE METHODE ........................................................................................................................................... 10

§1. Het onderzoek .................................................................................................................................................. 10

§2. De redactie ........................................................................................................................................................ 13

HOOFDSTUK 1. ETHIEK VAN DE RECHTER: EEN BEGRIPSANALYSE ...................................................... 15

AFDELING I. ALGEMEEN................................................................................................................................................. 15

AFDELING II. ETHIEK VAN DE RECHTER ...................................................................................................................... 16

§1. Filosofisch kader: deugdethiek, deontologie en consequentionalisme ................................... 16

§2. De taak van de rechter ................................................................................................................................. 19

§3. Filosofisch kader toegepast op taak van de rechter: definiëring ............................................... 23

§4. Kreet om verantwoording: onderscheid met andere disciplines ............................................... 28

A. Tucht ................................................................................................................................................................. 29

B. Burgerrechtelijke en strafrechtelijke aansprakelijkheid ............................................................ 33

AFDELING III. ONTLEDING VAN DE DEFINITIE ........................................................................................................... 37

§1. Regels: bronnen van de ethiek van de rechter ................................................................................... 37

A. Algemeen ......................................................................................................................................................... 37

B. De eed ............................................................................................................................................................... 40

C. De tuchtrechtelijke fout ............................................................................................................................ 42

D. De codes ........................................................................................................................................................... 46

§2. Bepaald gedrag en bepaalde persoonlijkheid ..................................................................................... 51

§3. Rechter ................................................................................................................................................................ 51

§4. ... Mede ................................................................................................................................................................ 52

§5. Vertrouwen van de burger in justitie ..................................................................................................... 53

HOOFDSTUK 2. RECHTERSCODES: KERNWAARDEN ONDER DE LOEP .................................................. 59

AFDELING I. ALGEMEEN................................................................................................................................................. 59

AFDELING II. NAAR EEN CODIFICATIE VAN DE ETHIEK VAN DE RECHTER ............................................................. 60

§1. Codificatietendens: historische een maatschappelijke schets..................................................... 60

§2. België: Gids voor magistraten ................................................................................................................... 62

ii

§3. Frankrijk: Recueil des obligations déontologiques des magistrats ........................................... 64

§4. Nederland: NVvR-rechterscode ............................................................................................................... 66

§5. Mondiaal: Bangalore Principles of Judicial Conduct ........................................................................ 67

§6. Europese Unie: Judicial Ethics: Principles, Values and Qualities ................................................ 69

AFDELING III. ONAFHANKELIJKHEID EN ONPARTIJDIGHEID.................................................................................... 70

§1. Onafhankelijkheid .......................................................................................................................................... 70

A. Algemeen ......................................................................................................................................................... 70

B. Taxonomie ...................................................................................................................................................... 73

C. Moed .................................................................................................................................................................. 74

§2. Onpartijdigheid ............................................................................................................................................... 75

A. Algemeen ......................................................................................................................................................... 75

B. Wraking ........................................................................................................................................................... 77

C. Nevenfuncties ................................................................................................................................................ 80

D. Politieke activiteit ........................................................................................................................................ 82

E. Persoonlijke relaties ................................................................................................................................... 85

AFDELING IV. LOYAUTEIT ............................................................................................................................................. 87

§1. Algemeen ........................................................................................................................................................... 87

§2. Loyauteit aan het recht ................................................................................................................................ 87

§3. Loyauteit ten aanzien van personen ...................................................................................................... 90

A. Verhouding zetel-parket ........................................................................................................................... 90

B. Collegialiteit ................................................................................................................................................... 91

C. Partijen, advocaten en gerechtspersoneel ........................................................................................ 93

AFDELING V. INTEGRITEIT ............................................................................................................................................ 97

§1. Algemeen ........................................................................................................................................................... 97

§2. Als een kernwaarde ....................................................................................................................................... 97

§3. Als dé kernwaarde: de Nederlandse formule .................................................................................. 101

AFDELING VI. TERUGHOUDENDHEID ....................................................................................................................... 104

§1. Algemeen ........................................................................................................................................................ 104

§2. Vrijheid van vereniging............................................................................................................................. 105

§3. Vrijheid van meningsuiting ..................................................................................................................... 108

A. Commentaar op gerechtelijke beslissingen ................................................................................... 111

B. Wetenschappelijke activiteit ................................................................................................................ 113

C. Verontwaardigingsrecht ........................................................................................................................ 115

AFDELING VII. BEKWAAMHEID ................................................................................................................................. 119

§1. Algemeen ........................................................................................................................................................ 119

iii

§2. Kennen ............................................................................................................................................................. 120

§3. Kunnen............................................................................................................................................................. 123

BESLUIT ........................................................................................................................................................................... 125

BIJLAGE A: DE EEDFORMULES .............................................................................................................................. 127

A. Eedformule voor de Belgische rechters .......................................................................................... 127

B. Eedformule voor de Franse rechters ................................................................................................ 127

C. Eedformule voor de Nederlandse rechters .................................................................................... 127

BIJLAGE B: DE TUCHTFOUT .................................................................................................................................... 129

A. Tuchtfout voor de Belgische rechters .............................................................................................. 129

B. Tuchtfout voor de Franse rechters .................................................................................................... 129

C. Tuchtfout voor de Nederlandse rechters ........................................................................................ 129

BIBLIOGRAFIE ............................................................................................................................................................... 131

BELGIË, INTERNATIONAAL EN ANDERE LANDEN .................................................................................................... 131

FRANKRIJK .................................................................................................................................................................... 144

NEDERLAND .................................................................................................................................................................. 148

iv

VAAK GEBRUIKTE AFKORTINGEN

Afkorting Bron

Cc. Code civil (Frankrijk)

CE Conseil d’État (Frankrijk)

CCJE.Nr3 Consultative Council of European Judges – Opinion no. 3 on the principles and rules

governing judges’ professional conduct, in particular ethics, incompatible behavior

and impartiality

COJ Code de l’organisation judiciaire (Frankrijk)

Cp. Code pénal (Frankrijk)

NCPC Code de procédure civile (Frankrijk)

Const. Grondwet 4 oktober 1958 (Frankrijk)

CSM Conseil supérieur de la magistrature (Frankrijk)

CSM.Rc. Conseil supérieur de la magistrature – Recueil des obligations déontologiques des

magistrats

EVRM Europees Verdrag tot Bescherming van de Rechten van de Mens en de Fundamentele

Vrijheden

ENCJ.Er. European Network of Councils for the Judiciary – Judicial Ethics Report 2009-2010

Ger.W. Gerechtelijk Wetboek (België)

Gw. Gecoördineerde Grondwet (België)

HRJ Hoge Raad voor de Justitie (België)

HRJ.Gids Hoge Raad voor de Justitie en Adviesraad voor de magistratuur – Gids voor de

magistraten

Nl.Gw Grondwet (Nederland)

NVvR Nederlandse Vereniging voor de Rechtspraak

NVvR.Rc Nederlandse Vereniging voor de Rechtspraak – NVvR-rechterscode

Osm Ordonnance nr. 58-1270 22 décembre 1958 portant loi organique relative au statut de

la magistrature (Frankrijk)

v

rn. Randnummer

Rv Wetboek van Burgerlijke Rechtsvordering (Nederland)

RvE.Aanb. Comité van Ministers van de Raad van Europa – Recommendation CM/Rec (2010)12

to member states on judges: independence, efficiency en responsibilities

RvE.ECh. Raad van Europa – European Charter on the statute for judges and Explanatory

memorandum

Sw. Strafwetboek (België)

VN.BPJC Judicial Group on Strengthening Judicial Integrity van de United Nations Office on

Drugs and Crime – Bangalore Principles of Judicial Conduct

Wet AB Wet algemene bepalingen (Nederland)

Wet RO Wet op de rechterlijke organisatie (Nederland)

Wrra Wet rechtspositie rechterlijke ambtenaren (Nederland)

vi

VOORWOORD

In de aanloop naar dit schrijven, de bachelor-en masterjaren, ging mijn interesse steeds

meer uit naar de magistratuur, dan vooral de zetel. Ik was dan ook zeer tevreden dat ik

me gedurende anderhalf jaar in de jungle van de ‘ethiek van de rechter’ kon wagen.

Een jungle? Jawel, de ‘ethiek van de rechter’ is geen voor de hand liggende discipline. De

bronnen zijn zeer verspreid, de meningen lopen sterk uiteen, basiswerken bieden

slechts een elementair inzicht, systematiek is vaak zoek en dit alles doet zich voor in al

de landen die in beschouwing werden genomen, België, Nederland en Frankrijk.

Bijgevolg vergde het soms heel wat moeite om door de bomen het bos te zien.

Uiteindelijk werd dan ook, binnen de lijnen van het onderzoeksonderwerp (infra 7),

slechts een fractie belicht. Dit bleek het niet enkel een interessant en intensief, maar

zelfs leuk avontuur.

Het protocol gebiedt me ten slotte, zonder tegenzin weliswaar, hier een kort woord van

dank uit te spreken: aan prof. dr. TAELMAN voor de zeer gewaardeerde begeleiding, aan

prof. dr. BROECKX om me in het kader van de cursus Deontologie van de juridische

beroepen een duidelijk en systematisch overzicht mee te geven van dit onderwerp en

aan prof. dr. KRUITHOF om mijn interesse te wekken voor rechtsvergelijking. Hopelijk zijn

hier (positieve) sporen van te vinden. Bovenal mogen natuurlijk ook de papa en de

mama niet vergeten worden.

Een hele resem bronnen wordt na de eerste vermelding in verkorte vorm weergegeven.

In de bibliografie is naast de volledige referentie ook telkens de verkorte versie te

vinden. De links naar verschillende online bronnen waren bij het afsluiten van het

onderzoek allemaal actueel.

Jan, 14 mei 2014

T

1

INLEIDING

1. We schrijven 13 augustus 1996. Een zekere Marc DUTROUX, zijn toenmalige

echtgenote Michelle MARTIN en één van hun handlangers, Michel LELIÈVRE, worden

gearresteerd op verdenking van ontvoering, verkrachting en moord van verschillende

jonge meisjes. Uiteindelijk zal blijken dat zij zeven slachtoffers hebben gemaakt,

waarvan vijf het met hun leven moesten bekopen. Onder hen bevindt zich ook Bernard

WEINSTEIN, een handlanger van dit duivelse trio. Wanneer in de periode daarop bekend

geraakt dat DUTROUX en MARTIN eerder, in 1989, al eens voor pedofilie veroordeeld

waren, maar in 1992 vervroegd vrijkwamen, neemt de verontwaardiging enkel toe. Een

maand erop wordt onderzoeksrechter CONNEROTTE, met het befaamde ‘spaghettiarrest’1

van het Hof van Cassatie, van de zaak gehaald. Door op een benefiet voor één van de

slachtoffers een bord spaghetti en een vulpen in ontvangst te nemen, bracht hij zijn

onpartijdigheid in het gevaar. De maat was vol, België reageerde geschokt. Meer dan

driehonderdduizend mensen verzamelden op 20 oktober 1996 in Brussel om hun

verbolgenheid te uiten over de wijze waarop het onderzoek werd gevoerd en de

werking van politie, politiek en gerecht in het algemeen. De Witte Mars zou één van de

grootste betogingen worden die het land ooit heeft gekend. Wanneer enkele jaren later,

in 1998, DUTROUX zich tijdens een bezoek aan het gerechtsgebouw van Neufchâteau aan

een korte ‘boswandeling’ waagt, is de maat helemaal vol.2

2. Eind 1996 treedt de Nederlandse stichting Wetenschappelijk Onderzoek

Rechterlijke Macht (WORM) naar buiten met haar Rapport Integriteit Rechterlijke Macht

(IRM-rapport).3 De groepering, in de media ook wel ‘Verontruste Burgers’ genoemd,

toonde aan de hand van ‘wetenschappelijk’ onderzoek aan dat de veronderstelde

onafhankelijk en onpartijdigheid van de rechter slechts een fictie was. Al te vaak bleken

1 Cass. 14 oktober 1996, Arr.Cass. 1996, 918. 2 Parlementair onderzoek naar de wijze waarop het onderzoek door politie en gerecht werd

gevoerd in de zaak «Dutroux-Nihoul en consorten», Parl.St. Kamer 1996-97, nr. 713/6; Aanvullend verslag: Parlementair onderzoek naar de wijze waarop het onderzoek door politie en gerecht werd gevoerd in de zaak «Dutroux-Nihoul en consorten», Parl.St. Kamer 1997-98, nr. 713/8; Vr. en Antw. Kamer 1995-96, 22 augustus 1996, 1365 (Vr. nr. 621-631); I. DUPRE, “De Hoge Raad voor de Justitie. Het nieuwe huis van vertrouwen”, RW 1998-99, (1507) 1507; H. FRANKEN, “Onafhankelijk en vertrouwelijk: een paradox in de positie van de rechter?”, Trema 1997, (237) 237; C. VAN DEN WYNGAERT, Strafrecht en strafprocesrecht in hoofdlijnen. Deel 2 Strafprocesrecht, Antwerpen-Apeldoorn, Maklu, 2011, 611, voetnoot 2444.

3 H. REM, R. VAN DER VAART, N. BURHOVEN JASPERS en P. RUIJS, Rapport Integriteit Rechterlijke Macht, Zutphen, Marchal, 1996, 106 p. en www.sdnl.nl/irm.htm.

http://www.sdnl.nl/irm.htm

2

rechters heel nauwe banden te hebben met advocatenkantoren en nevenfuncties te

bekleden in ondernemingen en instellingen waardoor hun onpartijdigheid danig in het

gedrang kwam. Vooral het instituut van de rechter-plaatsvervanger kreeg heel wat

kritiek te verduren.4 In de jaren ’90 werd de rechterlijke macht steeds meer gehekeld,

maar dit sloeg werkelijk alles. Hoe controversieel de methode ook was, het Rapport

schudde Nederland hevig door elkaar.5

3. Begin 2001 barst in Outreau, een kleine gemeente in het noorden van Frankrijk,

een waar pedofilieschandaal los. Achttien inwoners worden verdacht van massaal

misbruik van kinderen uit de streek en op bevel van onderzoeksrechter BURGAUD

gearresteerd. In juni van datzelfde jaar komt één van de verdachten in de gevangenis

om het leven, vermoedelijk door zelfmoord. Alle media-aandacht gaat naar dit tot dan o

zo vredige dorpje nabij Boulogne-Sur-Mer. In juli 2004 worden zeven beschuldigden

door het hof van assisen van Pas-de-Calais van iedere vervolging ontslagen. Van de tien

veroordeelden gaan er zes in beroep. Ook zij worden op 1 december 2005, vier jaar na

het begin van deze nachtmerrie, door het hof van beroep van Parijs vrijgesproken. Het

openbaar ministerie en minister van Justitie Pascal CLÉMENT erkennen dat er zware

fouten werden gemaakt. Frankrijk staat op zijn kop.6

4. Deze drie affaires, samen met verschillende anderen in binnen-en buitenland,

weekten een ongeziene woedegolf los. De taak en plaats van het gerecht moesten

grondig worden herzien. Het vertrouwen was geschokt.

4 “Er waart een spook door Nederland, door de wandelgangen van de paleizen van Justitie. Ternauwernood zichtbaar, erg vaag, maar vermomd in zwarte toga en witte bef. De Rechter-plaatsvervanger!"

5 L.E. DE GROOT-VAN LEEUWEN, “De samenstelling van de rechterlijke macht” in E.R. Muller en C.P.M. Cleiren (eds.), Rechterlijke macht. Studies over rechtspraak en rechtshandhaving in Nederland, Deventer, Kluwer, 2006, (59) 74-77; M.F.J.M. DE WERD, “Verontruste burgers over de integriteit van de rechterlijke macht”, Trema 1997, 101-104; J.A.Z. HOOFT GRAAFLAND, “Is een verschoningscode wenselijk?”, Trema 2002, (92) 93; M.M. STEENBEEK, “De NVvR-Rechterscode (Lezing gegeven op de «Debatavond over het nut of de oorzaak van een deontologiecode voor magistraten» georganiseerd door Magistratuur en Maatschappij op 26 maart 2012)”, D&T 2012, (85) 86-87 (hierna: STEENBEEK); G. VRIEZE, “Hedendaagse evenwichtskunst: met een code als kompas laveren tussen zelfcensuur, wraking en waarschuwing van de president”, Trema 2002, (66) 69.

6 M. DANTI-JUAN, “Les réformes récentes de la justice français après l’affaire d’Outreau”, RDP 2008, (856) 856-860; H. EPINEUSE, “Quelle responsabilité pour les magistrats après Outreau?”, AJ Pénal 2006, (396) 1; X., “L’affaire d’Outreaux”, JT 2005, 780; X., “Parole(s): l’affaire d’Outreau”, Droit et Cultures 2008, 35-42.

3

Een parlementaire onderzoekscommissie in België zou zich “uitspreken over de

aanpassingen die [moesten] worden aangebracht in de organisatie en de werking van het

gerechtelijk en politieapparaat”.7 In de nasleep van de DUTROUX-crisis en de bevindingen

van de onderzoekscommissie8, volgde een hele reeks hervormingen, de ene al wat

ingrijpender dan de andere. De Wet Franchimont van 1998, genoemd naar de voorzitter

van de commissie, voerde een hervorming door van de wijze waarop het vooronderzoek

in strafzaken wordt gevoerd.9 De zogeheten Octopushervorming van datzelfde jaar

beoogde de wijziging van art. 151 van de Grondwet10 (hierna: Gw.) waaronder de

oprichting van de Hoge Raad voor de Justitie, de integratie van de politiediensten en

enkele wijzigingen in de gerechtelijke organisatie.11 Daarop zouden nog verschillende

wetgevende ingrepen volgen.12, 13

De Nederlandse minister van Justitie beveelt het Wetenschappelijk Onderzoek-en

Documentatiecentrum (WODC) van het Ministerie van Veiligheid en Justitie om de

bezwaren uit het IRM-rapport kritisch onder te loep te nemen. Het resultaat, dat zich

enkel toespitst op rechters, bevestigt grotendeels de bezwaren uit het IRM-rapport.15

7 Parlementair onderzoek naar de wijze waarop het onderzoek door politie en gerecht werd gevoerd in de zaak «Dutroux-Nihoul en consorten», Parl.St. Kamer 1996-97, nr. 713/6, 10.

8 Parlementair onderzoek naar de wijze waarop het onderzoek door politie en gerecht werd gevoerd in de zaak «Dutroux-Nihoul en consorten», Parl.St. Kamer 1996-97, nr. 713/6; Aanvullend verslag: Parlementair onderzoek naar de wijze waarop het onderzoek door politie en gerecht werd gevoerd in de zaak «Dutroux-Nihoul en consorten», Parl.St. Kamer 1997-98, nr. 713/8. Ook de terreurdaden van de Bende van Nijvel kregen een staartje: Parlementair onderzoek naar de wijze waarop de bestrijding van het terrorisme en het banditisme georganiseerd wordt, Parl.St. Kamer 1989-90, nr. 59/8-10; Parlementair onderzoek naar de noodzakelijke aanpassingen van de organisatie van het politie-en justitiewezen op basis van de moeilijkheden die gerezen zijn bij het onderzoek naar de «Bende van Nijvel», Parl.St. Kamer 1997-98, nr. 573/7.

9 Wet 12 maart 1998 tot verbetering van de strafrechtspleging in het stadium van het opsporingsonderzoek en het gerechtelijk onderzoek, BS 2 april 1998, err. BS 7 augustus 1998; C. VAN DEN WYNGAERT, Strafrecht, strafprocesrecht & internationaal procesrecht. Deel 1 Strafrecht, Antwerpen, Maklu, 2006, 14-20.

10 Wijziging aan de Grondwet van 20 november 1998, BS 24 november 1998. 11 Wet 7 december 1998 tot organisatie van een geïntegreerde politiedienst, gestructureerd op twee

niveaus, BS 5 januari 1998; Wet 22 december 1998 tot wijziging van sommige bepalingen van deel II van het Gerechtelijk Wetboek met betrekking tot de Hoge Raad voor de Justitie, de benoeming en aanwijzing van magistraten en tot invoering van een evaluatiesysteem, BS 2 februari 1999; Wet van 22 december 1998 betreffende de verticale integratie van het openbaar ministerie, het federaal parket en de raad van de procureur des Konings, BS 10 februari 1999; J. LAENENS, K. BROECKX, D. SCHEERS en P. THIIRIAR, Handboek gerechtelijk recht, Antwerpen, Intersentia, 2012, 5 en 7; C. VAN DEN WYNGAERT, Strafrecht en strafprocesrecht in hoofdlijnen. Deel 2 Strafprocesrecht, Antwerpen-Apeldoorn, Maklu, 2011, 597-598.

12 Supra 3, noot 9. 13 In deze periode komt ook de justitiebarometer tot stand, waarover verder meer: infra 54, rn 74. 15 R.J.J. ESHUIS en N. DIJKHOF, Nevenfuncties zittende magistratuur, Den Haag, WODC, 2000, 124 p. Dit

kreeg in 2001 een vervolg: De nevenfuncties van vaste rechters en plaatsvervangers (Zie M. KUIJER,

4

Het in tussentijd ingevoerde stelsel voor de verplichte registratie van nevenfuncties

bleek amper dienst te doen.16 Al snel oppert men ook het idee om een ‘gedragscode’ in

het leven te roepen die, dan vooral nog voor rechter-plaatsvervangers, als gids zou

kunnen fungeren.17 In 2001 geeft de werkgroep Schijn van partijdigheid18 van de

Nederlandse Vereniging voor Rechtspraak (NVvR) op haar beurt, de vakvereniging van

officieren van justitie en rechters, het WODC opdracht om dezelfde kwestie vanuit een

iets breder perspectief te belichten.19 Het rapport Schijn van partijdigheid rechters20, dat

(schijn van) partijdigheid onderzoekt zowel vanuit het standpunt van de rechter als van

de procespartijen, komt wederom, mits de nodige nuances, tot dezelfde conclusies. Ook

hier komen de nevenfuncties en de mogelijke wenselijkheid van een ‘verschoningscode’

aan de orde.21 Het onderwerp blijft brandend actueel, voornamelijk in de rechtsleer. De

wetgevende initiatieven die in rechtstreeks verband staan met de heisa na het IRM-

rapport blijven beperkt. Wel volgt er op het niveau van de NVvR, en met uitdrukkelijke

verwijzing naar de eerdere gebeurtenissen, een Leidraad onpartijdigheid van de rechter

(2004).22 In diezelfde periode wordt, net zoals in België, een hervorming van het gerecht

doorgevoerd, waaronder de oprichting van de Raad voor de rechtspraak en de

herziening van het procesrecht voor burgerlijke zaken.23, 24

“Schijn van partijdigheid: de resultaten van het WODC-rapport over wraking, verschoning en nevenfuncties”, NJB 2002, 2089-2093).

16 Art. 44a wet rechtspositie rechterlijke ambtenaren (hierna: Wrra); G. VRIEZE, “Hedendaagse evenwichtskunst: met een code als kompas laveren tussen zelfcensuur, wraking en waarschuwing van de president”, Trema 2002, (66) 70-71.

17 R.J.J. ESHUIS en N. DIJKHOF, Nevenfuncties zittende magistratuur , Den Haag, WODC, 2000, 9. 18 Naar aanleiding van het door de NVvR, samen met de Nederlandse Orde van Advocaten, in 2000

gehouden besloten symposium ‘Voorkoming van schijn van partijdigheid’. Zie:; J.L.R.A. HUYDECOPER, “Onpartijdigheid en verschoning”, Trema 2001, 5-8; F.H. VAN HECKEN, “Symposium «Schijn van partijdigheid»: is een verschoningscode wenselijk?”, Trema 2001, 9-10.

19 J.A.Z. HOOFT GRAAFLAND, “Is een verschoningscode wenselijk?”, Trema 2002, (92) 94; B.E.P. MYJER, “Integriteit rechterlijke macht” in E.R MULLER en C.P.M. CLEIREN (eds.), Rechterlijke macht. Studies over rechtspraak en rechtshandhaving in Nederland, Deventer, Kluwer, 2006, (485) 496-498.

20 M. TER VOERT en J. KUPPENS, Schijn van partijdigheid rechters, Den Haag, WODC, 2002, 181 p. 21 Ibid, 3-4. 22 Nederlandse Vereniging voor Rechtspraak, Leidraad onpartijdigheid van de rechter, maart 2004,

9 p., www.rechtspraak.nl en www.nvvr.org (hierna: Leidraad onpartijdigheid). 23 Wet van 6 december 2001 tot herziening van het procesrecht voor burgerlijke zaken, in het

bijzonder de wijze van procederen in eerste aanleg, Stb. 2001, 580; Wet van 6 december 2001 tot wijziging van de Wet op de rechterlijke organisatie, de Wet rechtspositie rechterlijke ambtenaren en enkele andere wetten in verband met de instelling van de Raad voor de rechtspraak (Wet Raad voor de Rechtspraak), Stb. 2001, 583; H.J. SNIJDERS, C.J.M. KLAASEN en G.J. MEIJER, Nederlands burgerlijk procesrecht, Kluwer, Deventer, 2007, 23-24.

24 Als reactie op enkele gerechtelijke dwalingen, waaronder de ‘Schiedammer parkmoord’, werd de Commissie Evaluatie Afgesloten strafzaken (of ook ‘Pothumus II’) ingericht. Zij richt zich voornamelijk op de wijze waarop telkens het onderzoek werd gevoerd.

http://www.rechtspraak.nl/

http://www.nvvr.org/

5

Reeds in de jaren ’90, en dus vóór de affaire Outreau, voerde men in Frankrijk al

heel wat veranderingen door. Zo is sinds 1 maart 1994 de nieuwe Code pénal van kracht,

die een hele reeks nieuwe ideeën, waaronder de strafrechtelijke aansprakelijkheid van

rechtspersonen, introduceert.25 Wanneer de Franse minister van Justitie in 2003, na de

inbeschuldigingstelling van een hoge magistraat, de Commission de réflexion sur

l’éthique du juge in het leven roept onder leiding van Jean CABANNES, plaatst men ook de

‘deontologie’ op de agenda.26 Een band met de zaak Outreau is er hier dus niet. Toch

drukten ook deze gebeurtenissen definitief hun stempel op het gerechtelijke landschap.

Meteen gingen er stemmen op om het instituut onderzoeksrechter grondig te herdenken

of zelfs af te schaffen.27 Na de feiten wordt er, net zoals in België na de zaak DUTROUX, een

parlementaire onderzoekscommissie opgericht die op haar beurt verscheidene

voorstellen aanreikte, waaronder het opstellen van een code.28 Een reeks wetten van

2007 voert diverse veranderingen door in het statuut van de magistraten en de werking

van het gerecht. Deze laatsten hebben, op enkele kleine uitzonderingen na, steeds

betrekking op het gerechtelijk onderzoek en getuigen van de bezorgdheid die na

Outreau is ontstaan. De figuur van de onderzoeksrechter blijft evenwel behouden.29

5. Ook op microniveau speelde zich dientengevolge een heuse verandering af. Deze

verschillende schandalen, samen met verschillende andere en hoewel niet allemaal van

dezelfde grootorde, maakten in België, Frankrijk en Nederland ook discussie los over het

statuut, het gedrag in het bijzonder, van rechters. Vanaf de jaren ’90 van de vorige eeuw

werd duidelijk dat de legitimiteit van rechters, die tot dan zo vanzelfsprekend was

geweest, zware klappen had gekregen. Diezelfde trend manifesteerde zich tegelijkertijd

25 Ander vb.: Loi nr. 2000-516 15 juin 2000 renforçant la protection de la présomption d'innocence et les droits des victims, JORF 16 juin 2000 voert het vermoeden van onschuld in onder meer de Code de procédure pénal in.

26 COMMISSION DE RÉFLEXION SUR L’ÉTHIQUE DU JUGE, Premier rapport, 2003, 48 p., www.ladocumentationfrancaise.fr/var/storage/rapports-publics/054000232/0000.pdf; COMMISSION DE RÉFLEXION SUR L’ÉTHIQUE DU JUGE, Rapport final, 2005, 28 p., www.ladocumentationfrancaise.fr/var/storage/rapports-publics/034000695/0000.pdf.

27 L. C., “Vingt ans de critiques contre le juge d'instruction”, Le Figaro 6 januari 2009, www.lefigaro.fr; M. DOORNAERT, “Sarkozy wil einde onderzoeksrechter”, De Standaard 8 januari 2009, www.standaard.be; S. DURAND-SOUFFLAND, “Dix ans après Outreau, la justice attend sa réforme”, Le Figaro 22 febrauri 2011, www.lefigaro.fr; O. WALLAERT, “Fin annoncé du juge d’instruction”, Le Figaro 12 januari 2009, www.lefigaro.fr.

28 A. VALLINI en P. HOUILLON, Au nom du peuple français, juger après Outreau, Parijs, Assemblée nationale, 2006.

29 M. DANTI-JUAN, “Les réformes récentes de la justice français après l’affaire d’Outreau”, RDP 2008, (856) 860-866.

http://www.ladocumentationfrancaise.fr/var/storage/rapports-publics/054000232/0000.pdf


http://www.lefigaro.fr/

http://www.standaard.be/


6

ook in andere landen en zelfs op het internationale plan, in het bijzonder bij de

Verenigde Naties en de Raad van Europa. Stilaan groeide het besef dat een nieuwe

benadering zich opdrong. De uitwassen van weleer waren niet enkel te wijten aan het

systeem. Men diende zich eveneens te bezinnen over het statuut van de magistraten en

de perceptie van hun gedrag door de publieke opinie. De onafhankelijkheid en

onpartijdigheid moesten ten allen tijde gewaarborgd worden, maar de instrumenten (in

de meest brede zin van het woord) waarover men beschikte, leken niet te volstaan.

Meteen rees de vraag of wat men in België en Frankrijk traditiegetrouw met de term

‘deontologie’30 aanmerkt, niet, naar het voorbeeld van enkele andere landen, in een

‘code’ moest worden verzameld.

6. In 2002 keurt de Judicial Group on Strengthening Judicial Integrity, die opereert

onder auspiciën van de Office on Drugs and Crime (UNODC) van de Verenigde Naties, de

definitieve versie van de Bangalore Principles of Judicial Conduct goed.31 Diezelfde

maand neemt de Consultative Council of European Judges (CCJE), een adviesorgaan van

de Raad van Europa, een advies met betrekking tot het gedrag van rechters aan.32 Met

het Judicial Ethics Report 2009-2010 levert vervolgens het European Network of Councils

of the Judiciary (ENCJ) van de Europese Unie, dat de onafhankelijke organen

vertegenwoordigt die waken over een goede en onafhankelijke rechtsbedeling in de

lidstaten, haar bijdrage.33 In Nederland volgt in 2004 de Leidraad onpartijdigheid van de

rechter34, in 2009 de Leidraad nevenfuncties35 en ten slotte, in 2011, de NVvR-

rechterscode36. Recent, in januari 2014, keurden de gerechten en de NVvR de Leidraad

30 Voor het begrip: infra 17, rn. 23 en 23, rn. 30 e.v. 31 Judicial Group on Strengthening Judicial Integrity, The Bangalore Principles of Judicial Conduct,

25-26 november 2002, 11 p., www.unodc.org (hierna: VN.BPJC). 32 Consultative Council of European Judges, Opinion no. 3 of the Consultative Council of European

Judges (CCJE) to the attention of the Committee of Ministers of the Council of Europe on the principles and rules governing judges’ professional conduct, in particular ethics, incompatible behavior and impartiality, 19 november 2002, www.coe.int (hierna: CCJE.Nr3).

33 European Network of Councils for the Judiciary, Judicial Ethics Report 2009-2010, 2-4 juni 2010, 15 p., www.encj.eu (hierna: ENCJ.Er.).

34 Supra 4, noot 22. 35 Nederlandse Vereniging voor Rechtspraak, Leidraad nevenfuncties voor rechterlijke en

gerechtsambtenaren, 23 maart 2009, 22 p., www.rechtspraak.nl en www.nvvr.org (hierna: Leidraad nevenfuncties).

36 Nederlandse Vereniging voor Rechtspraak, NVvR-rechterscode, 26 september 2011, 10 p. www.rechtspraak.nl en www.nvvr.org (hierna: NVvR.Rc).

http://www.unodc.org/

http://www.coe.int/

http://www.encj.eu/





7

onpartijdigheid en nevenfuncties in de rechtspraak goed.37 In het zog van de zaak Outreau

komt in 2010 in Frankrijk de Recueil des obligations déontologiques des magistrats van

de Conseil supérieur de la magistrature (CSM) tot stand.38 Met de Gids voor de

magistraten, vastgesteld door de Hoge Raad voor de Justitie (HRJ) en de Adviesraad voor

de magistratuur, krijgt ook België in 2012 haar eigen versie.39 Een trend is gezet.

Hier werden echter enkel de meest essentiële bijdragen opgesomd. Verderop

worden zij uitvoeriger besproken en in hun context geplaatst (infra 62, rn. 83).

AFDELING I. HET ONDERZOEKSOPZET-EN ONDERWERP

7. Noemt men het nu ‘deontologie’, ‘beroepsethiek’, ‘judicial ethics’ of ‘judicial

conduct’, er is de voorbije jaren heel wat om te doen geweest.40 Het was als het ware één

van de centrale vraagstukken in het gerechtelijk recht, het statuut van de magistraten in

het bijzonder, en kon ook bij het grote publiek op heel wat aandacht rekenen. Zoals

hoger geschetst, is er vooral de laatste jaren een nieuwe, internationale golf ontstaan,

met als centraal element de vraag naar codificatie van enkele standaarden.

8. LONDERS, emeritus eerste voorzitter bij het Belgische Hof van Cassatie,

onderscheidt drie tendensen die zich de laatste twee decennia hebben voltrokken,

namelijk (i) de verschuiving van de klassieke finaliteit naar een maatschappelijk

verantwoorde uitoefening van de functie, (ii) een ruime internationalisering en (iii) de

vraag naar een codificatie.44

Die drie trends vormen dan als het ware de subvragen in een poging vast te

leggen wat er zich de voorbije jaren, vanaf de tweede helft van de jaren ‘90, afspeelde op

het vlak van de ‘deontologie’ van de rechter.

37 Nederlandse Vereniging voor Rechtspraak, Leidraad onpartijdigheid en nevenfuncties, januari 2014, 22 p., www.nvvr.org. Daar deze nog maar net is gepubliceerd, wordt hij verderop buiten beschouwing gelaten.

38 Conseil supérieur de la magistrature, Recueil des obligations déontologiques des magistrats, 2010, 67 p., www.conseil-superieur-magistrature.fr (hierna: CSM.Rc).

39 Hoge Raad voor de Justitie en Adviesraad voor de magistratuur, Gids voor de magistraten, 27 juni 2012, 23 p., www.csj.be (hierna: HRJ.Gids).

40 Voor een duidelijke uitwerking van deze termen: infra 23, rn. 30. 44 Londers, 329; G. LONDERS, “Algemene inleiding – De deontologie van de magistraat. Een inleiding

tot discussie” in HOGE RAAD VOOR DE JUSTITIE (ed.), Naar een positieve deontologie?, Brussel, Bruylant, 2009, (1) 1 (verzamelwerk hierna; HRJ) J.A.Z. HOOFT GROOFLAND, “Beroepsethiek van rechters”, Trema 2005, 286-292, komt tot gelijkaardige vaststellingen.


http://www.conseil-superieur-magistrature.fr/

http://www.csj.be/

8

9. Allereerst verschoof de ‘deontologie’ van een intern naar extern gegeven. Steeds

meer werd de rol van het vertrouwen in het gerecht benadrukt. Om diezelfde reden

wenst men ook steeds meer afstand te nemen van de tucht.

In tweede orde is men dit ook steeds meer op internationaal niveau beginnen te

bestuderen en gaat men vaker, via rechtsvergelijking, te rade bij de ervaringen in andere

landen. In onderhavig onderzoek manifesteert dit zich in het onderzoek naar Belgisch,

Frans en Nederlands recht (infra 11, rn. 15).

Tot slot werden, althans voor wat onze regio betreft, op het niveau van de

Verenigde Naties en de Europese Unie ‘rechterscodes’ ontwikkeld, daarin gevolgd door

nationale magistratenverenigingen. Deze ‘codes’ verenigden enerzijds de andere twee

tendensen en reikten aan de andere zijde een stel regels aan waar rechters horen aan te

beantwoorden.

10. De bestudering van deze drie trends in België, Frankrijk en Nederland beoogt een

geordend overzicht te bieden van hoe zij zich in deze landen voltrokken, in een poging

vast te leggen wat er in de voorbije twintig jaar plaatsvond en tot welke hoogte men

gemeenschappelijke ontwikkelingen kan vinden. In geen van deze landen werd immers

in het verleden, in de loop van de 2Oe eeuw, veel aandacht aan dit thema besteed.45 Het

leek een voor de hand liggende zaak dat rechters zich betamelijk gedragen en daar in het

recht ook voldoende waarborgen voor te vinden waren (supra 7, rn. 7).46 Een

systematische en uitgebreide behandeling van dit onderwerp, enkele uitzonderingen

niet te nagesproken47, blijkt dan ook niet voorhanden.

45 D. KOKKINI-IATRIDOU, Een inleiding tot het rechtsvergelijkende onderzoek, Deventer, Kuwer, 1988, 28.

46 X. DE RIEMAECKER en G. LONDERS, “Deontologie en tucht” in X. DE RIEMAECKER en G. LONDERS (eds.), Statuut en deontologie van de magistraat, Brugge, die Keure, 2000, (311) 315 (hierna: DE

RIEMAECKER en LONDERS); H. EPINEUSE, “Voor een vergelijkende gerechtelijke deontologie” in HRJ, (23) 25; J.A.Z. HOOFT GRAAFLAND, “Beroepsethiek van rechters”, Trema 2005, (286) 286; J. VILLACÈQUE, “Magistrats et avocats: quelle formation commune pour servir ensemble la justice? Un débat actuel”, Recueil Dalloz 2013, (263) 265; G. VRIEZE, “Zijn rechters zonder gedragscode nog wel te vertrouwen? (I)”, Trema 2005, (139) 139.

47 Voor België: X. DE RIEMAECKER en G. LONDERS, Statuut en deontologie van de magistraat, Brugge, die Keure, 2000, xvi + 431 p. Voor Frankrijk: G. CANIVET en J. JOLY-HURARD, La déontologie du magistrat, Parijs, Dalloz, 2009, 184 p. (hierna: CANIVET en JOLY-HURARD). Voor Nederland: E. BAUW, B. BÖHLER

en M. WESTERVELD, Togadragers in de rechtsstaat, Den Haag, Boom Juridische uitgevers, 2013, 289 p. (hierna: E. BAUW e.a.).

9

11. De centrale onderzoeksvraag, zoals uitgewerkt in randnummer 8 en opgedeeld in

subvragen onder randnummer 9, vormen de krijtlijnen van dit onderzoek. Zij bepalen

meteen ook wat al dan niet aan bod zal komen.

Hoewel het gros van deze ‘codes’ zowel van toepassing is op de staande als op de

zittende magistratuur, gaat de aandacht enkel uit naar deze laatste. Het zijn namelijk de

rechters die de waarborgen van onafhankelijkheid én onpartijdigheid moeten genieten

en verzekeren. Het openbaar ministerie is traditioneel een hiërarchisch gestructureerd

korps, waarvan de magistraten in de regel partijdig zijn. In sommige landen wordt hier,

anders dan in België48, nog meer de nadruk op gelegd. In Nederland bijvoorbeeld kreeg

in 2005 het openbaar ministerie haar eigen gedragscode.49 Franse parketmagistraten

worden dan weer onderworpen aan een andere tuchtprocedure dan de rechters.50 Toch

zullen heel wat van de te bespreken principes overeenkomstig van toepassing zijn op

magistraten bij het openbaar ministerie.

Ook bijzondere instellingen (bv. lekenrechtspraak, plaatsvervangende-rechters,

...) komen niet er sprake. Hetzelfde geldt voor de regels die eigen zijn aan een bepaalde

materie (bv. vermoeden van onschuld in het strafrecht). In zekere zin wordt hier dus

enkel het gemeen recht belicht, nu veel van de principes die verderop geschetst zullen

worden evenzeer op deze rechters van toepassing zullen zijn.51

Daarenboven krijgt de tucht, hoewel klassiek nauw verwant aan de ‘deontologie’,

hier geen afzonderlijke behandeling. In de weinige werken die hetzelfde onderwerp

behandelen, krijgt de tucht doorgaans wel aandacht.52 Enkel waar dienstig vanuit het

onderzoeksonderwerp, komt zij aan bod. Ook wat er speelde vóór de omwenteling in de

jaren ’90 wordt in principe niet behandeld.

De bespreking van de resem principes die op rechters rusten, wordt tot slot

enkel behandeld vanuit de onderzoeksvraag. Bijgevolg krijgen enkel deze principes die

48 De Gids erkent de bijzondere positie van het openbaar ministerie, maar verkondigt dat voor het overige de regels erin uiteengezet ook op haar van toepassing is (HRJ.Gids, 2-3).

49 Openbaar Ministerie, Gedragscode openbaar ministerie, 2012, 19 p., www.om.nl (vernieuwde versie).

50 Art. 48, eerste lid Ordonnance nr. 58-1270 22 décembre 1958 portant loi organique relative au statut de la magistrature, JORF 23 décembre 1958 (hierna: Osm); CANIVET en JOLY-HURARD, 21-22.

51 Zie bv. HRJ.Gids,p. x. 52 Supra 8, noot 47.

http://www.om.nl/

10

daadwerkelijk in de ‘codes’ verwoord zijn een behandeling. Dit vormt dan ook de

grootste beperking op de verdere uitwerking van dit onderwerp.

AFDELING II. DE METHODE

§1. Het onderzoek

12. Uitgaand van een rechtsvergelijkende benadering, die overigens ook de

verschuiving van de klassieke finaliteit naar een maatschappelijk verantwoorde

uitoefening van de functie wenst vast te leggen, werd ervoor gekozen om niet de term

‘deontologie’, zoals gebruikelijk is in België en Frankrijk, maar ‘ethiek van de rechter’ te

hanteren om de verschillende opvattingen te ‘universaliseren’69.

13. De ‘rechterscodes’ vormen een essentiële rode draad.71 Zij zijn evenwel niet de

enige bron van de ethische regels die de functie van rechter beheersen. De materie is

zeer verspreid. Deze ‘codes’ worden verder toegelicht aan de hand van verdragen,

wetten, besluiten en relevante rechtsleer. Rechtspraak komt slechts in ondergeschikte

orde aan bod. Vooreerst wordt tuchtrechtspraak slechts zelden gepubliceerd.72

Bovendien is rechtspraak per definitie reactief. Dit valt moeilijker te rijmen met het

uitgangspunt van de verschillende ‘codes’, namelijk het aanreiken van positief

geformuleerde principes. Desalniettemin leveren deze uitspraken een niet te

verwaarlozen bijdrage aan dit leerstuk. Al is het maar omdat zij aangeven hoe bepaalde

69 F. GORLÉ, G. BOURGEOIS, H. BOCKEN, F. REYNTJENS, W. DE BONDT en K. LEMMENS, Rechtsvergelijking, Mechelen, Kluwer, 2007, 27 (hierna: GORLÉ e.a.).

71 Voor een uitvoerige bespreking van dit begrip: infra 61, rn. 46, voorbeelden: supra 6, rn. 6. 72 In Frankrijk worden de uitspraken van de Conseil supérieur de la magistrature, die onder andere

de disciplinaire beslissingen neemt ten aanzien van de magistraten van de zetel, wel gepubliceerd. Zij vormt hier dus een uitzondering op. Te consulteren op: www.conseil-superieur-magistrature.fr/discipline-des-magistrats. Ook de uitspraak gebeurt in principe in het openbaar: art. 57, derde lid Osm. In België worden zij wel door de minister van Justitie opgenomen in een gegevensbank (art. 427 Gerechtelijk Wetboek; hierna: Ger.W.). Sporadisch zijn zij ook voor een ruimer publiek toegankelijk, zie bijvoorbeeld een overzicht in G. LONDERS, “Commentaar bij art. 404 Ger.W.” in Comm.Ger., Antwerpen, Kluwer, losbl., OGR – Afl. 66, 51 e.v. De tuchtrechtspraak wordt in Nederland niet, althans krachtens de wet, systematisch verzameld. Via rechtspraak.nl kan men niettemin enkele uitspraken van de Hoge Raad consulteren. In ieder geval mag men stellen dat er ginds heel zelden rechters worden ontslagen (Enkele cijfers: J. REMMELINK, “De Hoge Raad als tuchtrechter” in W.C. VAN BINSBERGEN, C.J. ENSCHEDÉ, L.C.M. MEIJERS en A. MULDER (eds.), Handhaving van de rechtsorde. Bundel aangeboden aan Albert Mulder, Zwolle, Tjeenk Willink, 1988, (183) 191.). Vanaf 2011 verschaft de Raad voor de Rechtspraak, na een brief van RTL, in haar jaarverslagen informatie over de aan rechters opgelegde disciplinaire maatregelen (RAAD

VOOR DE RECHTSPRAAK, Jaarverslag 2011, 2012, 13, www.jaarverslagrechtspraak.nl). Ook in de jaarverslagen van de Hoge Raad kan men enige informatie vinden.

http://www.conseil-superieur-magistrature.fr/discipline-des-magistrats

http://www.conseil-superieur-magistrature.fr/discipline-des-magistrats

11

regels in de praktijk worden toegepast.73 De rechtspraak van het Europees Hof voor de

Rechten van de Mens (EHRM) speelt een belangrijkere rol.74

14. Dit onderwerp mag men dan wel eveneens vanuit filosofische hoek kunnen

bekijken, het blijft natuurlijk een juridische analyse. Dat staat niet in de weg dat

sporadisch ook andere disciplines, waaronder de filosofie, ter sprake kunnen komen.75

15. Vandaag de dag kan geen enkele masterproef nog zonder eens over de

landsgrenzen te kijken. Het onderzoek krijgt daarom een rechtsvergelijkende insteek en

belicht de kwestie vanuit het Belgische, Franse en Nederlandse recht (supra 8, rn. 9).76, 77

Ook de instrumenten op het niveau van de VN, de Raad van Europa en de EU worden

onder de loep genomen (supra 6, rn. 6), weliswaar iets summierder. Deze laatste zijn

echter individuele bijdragen die men niet kan kaderen in een volledig uitgewerkte

rechtsorde, maaar zullen wel van toepassing zijn op de Belgische, Franse en

Nederlandse rechters. Zij werken dus in zekere zin door tot op het nationale niveau.

Omgekeerd zullen de nationale teksten een belangrijke bron vormen in de evolutie naar

een reeks gemeenschappelijke principes op Europees of internationaal niveau,

waardoor men in zekere zin kan spreken van een wisselwerking.78 Dit ligt in de lijn van

de tendens om op internationaal niveau op zoek te gaan naar gemeenschappelijke

standaarden.79 Het lijkt niet langer houdbaar dit zuiver op nationaal niveau te

bestuderen. Gezien de grote gelijkenissen krijgt niet ieder land een afzonderlijke titel,

maar gebeurt de vergelijking onder de verschillende titels.

73 GORLÉ e.a., 38. 74 Zie N. FRICERO, “La Convention européenne de sauvegarde des droits de l’Homme, un nouvel

instrument de régulation de l’éthique du juge?” in J.P. ANCEL (ed.), Mélanges en l’honneur de Jean Buffet. La procédure en tous ces états, Parijs, Petites affiches, 2004, (229) 229-230.

75 L. KESTEMONT en P. SCHOUKENS, Rechtswetenschappelijk schrijven, Leuven, Acco, 2012, 69. 76 GORLÉ e.a., 30-31; D. KOKKINI-IATRIDOU, Een inleiding tot het rechtsvergelijkende onderzoek,

Deventer, Kuwer, 1988, 139 (Advies aan beginnende comparatisten zich te beperken tot maximum vier rechtstelsels).

77 Zie: H. EPINEUSE, “Voor een vergelijkende gerechtelijke deontologie” in HRJ, (23) 23, 25 en 33. 78 W. DEVROE, Rechtsvergelijking in een context van europeanisering en globalisering, Acco, Leuven,

2010, 58-63. 79 O.m. BAUW e.a., 67; J. BETOULLE, “Magistrat”, Rev.pr.civ.Dalloz september 2011, (1) 3 (hierna:

BETOULLE); G. LONDERS in S. LUST en P. LUYPAERS (eds.), Tucht en deontologie: (in)effectiviteit van het tuchtrecht ter handhaving van de waardigheid van het ambt, Brugge, die Keure, 2007, (329) 329 (hierna: LONDERS); C. MATRAY, “La responsabilité déontologique des magistrats – pour une déontologie positive” in UNIVERSITÉ CATHOLIQUE DE LOUVAIN (ed.), La responsabilité professionnelle des magistrats, Brussel, Bruylant, 2007, (85) 86; D. SALAS en H. EPINEUSE (eds.), L’éthique du juge: une approche européenne et internationale, Parijs, Dalloz, 2003, 218 p. (hierna: SALAS en EPINEUSE); J.P. TERHECHTE, “Judicial Ethics for a Global Judiciary – How Judicial Networks Create their own Codes of Conduct”, German Law Journal 2009, (501) 503.

12

België, Frankrijk en Nederland zijn West-Europese landen die zowel op politiek,

op socio-economisch als op cultureel gebied heel wat gelijkenissen vertonen. Bovendien

dragen hun rechtsstelsels nog, het ene land wat meer dan het andere, in aanzienlijke

mate de kenmerken van het Napoleontische bewind.80 Daarenboven is dit geen kwestie

die enkel binnen één rechtsstelsel nuttig kan worden bestudeerd.82 De

internationalisering van het recht tilt ook dit thema naar een hoger niveau. Met deze

‘codes’ zijn de eerste stappen in een geleidelijke eenmaking gezet.83 De

rechtsvergelijkende methode kan dus wel degelijk een meerwaarde bieden. Een trein die

we niet willen missen.

16. Het eigenlijke onderzoek ving aan met een studie van de rechterlijke deontologie

naar Belgisch recht. Meteen stond vast dat een volledige behandeling van de deontologie

van de rechter niet aan de orde was. Een duidelijke aflijning drong zich dus op. Waar dit

aanvankelijk nog benaderd zou worden vanuit het standpunt van de advocaat en de

mate waarin hij een sturende rol kan spelen, werd dit al snel opzij geschoven. Het

duidelijk vastleggen van de krachtlijnen bleek een verhaal van trial and error en vereiste

op zich al een zekere voorstudie.86 Voortaan zouden de recente ontwikkelingen, door

LONDERS geïdentificeerd in de vorm van drie trends, het uitgangspunt vormen (supra 7,

rn. 8).

In een tweede stadium en na een grondige overweging, werden ook het

Nederlandse en Franse recht aan de studie toegevoegd.

Tot slot werd aan de hand van de massa relevante literatuur een ruwe structuur

opgezet. In ditzelfde stadium kwam ook pas echt rechtspraak aan bod.

80 BAUW e.a., 36-37; GORLÉ e.a., 152. 82 Zie ook: H. LAMON, “Wanneer magistratendeontologie verandert in integriteit”, Juristenkrant, afl.

272, 26 juni 2013, 10. 83 GORLÉ e.a., 95; L. KESTEMONT en P. SCHOUKENS, Rechtswetenschappelijk schrijven, Leuven, Acco, 2012,

58. 86 GORLÉ e.a., 28; L. KESTEMONT en P.SCHOUKENS, Rechtswetenschappelijk schrijven, Leuven, Acco, 2012,

18; D. KOKKINI-IATRIDOU, Een inleiding tot het rechtsvergelijkende onderzoek, Deventer, Kuwer, 1988, 137.

13

§2. De redactie

17. Diverse landen houden er vaak een ander begrip op na om hetzelfde aan te

wijzen. In het ergste geval hanteert men voor dezelfde notie verschillende begrippen die

door elkaar worden gebruikt. Het eerste hoofdstuk tracht hieraan tegemoet te komen.

Vertrekkend vanuit de moraalfilosofie, waar dit zijn wortels heeft, en later toegepast op

de functie van de rechter en de recente ontwikkelingen, wordt gekozen voor één begrip,

‘ethiek van de rechter’. Eens duidelijk gedefinieerd, krijgen de verschillende

bestanddelen een eigen bespreking.

Dit eerste hoofdstuk beoogt als het ware een overzichtelijke kijk te geven op de

‘ethiek van de rechter’ in België, Frankrijk en Nederland, zonder de plichten

gedetailleerd te behandelen. Hier vormt de “verschuiving van de klassieke finaliteit naar

een maatschappelijk verantwoorde uitoefening van de functie”, de ware kerngedachte. In

de loop van dit eerste hoofdstuk doen stilaan de ‘codes’ hun intrede. Het is dus niet zo

dat in dit onderzoek enkel de codes centraal staan.

18. In het tweede hoofdstuk komen vervolgens de verschillende plichten en waarden

aan bod. Op basis van de verschillende ‘codes’, aangevuld met relevante wetgeving,

rechtsleer en, weliswaar in minder mate, ook rechtspraak, worden de verschillende

principes toegelicht. Zij worden opgehangen aan de kapstokken onafhankelijkheid en

onpartijdigheid, loyauteit, integriteit, terughoudenheid en bekwaamheid.87, 88 Dit is

natuurlijk niet de enige denkbare benadering89, maar heeft als voordeel dat ook Franse

87 Geïnspireerd op: K. GEENS, Het vrij beroep, onuitg. doctoraatsthesis Rechten K.U. Leuven, 1986, 71-76, 99-104 en 118-119 (Objectiviteit, loyauteit, confidentialiteit en bekwaamheid). Zie eveneens: K. GEENS, “De reglementering van het vrij beroep”, TPR 1988, 127-255; K. GEENS, “Deontologie en discipline in justitieland: omdat het moet of omdat het hoort?” in E. BREMS, K. BROECKX en G. DEBERSAQUES, Goed procesrecht – Goed procederen, Mechelen, Kluwer, 2004, (704) 726. Eerste om deze begrippen toe te passen op de rechter: E. KRINGS, “Plichten en rechten van de leden van de rechterlijke macht”, RW 1988-89, (169) 169-170. Nadien veelvuldig overgenomen en in Nederland eenmalig gehanteerd door J. REMMELINK, “een gedragscode voor rechters?”, Trema 1995, (358) 359.

88 GEENS e.a. hanteren meestal het begrip ‘objectiviteit’ in plaats van ‘onafhankelijkheid en onpartijdigheid’. Dit gaat terug op het onderwerp van GEENS’ proefschrift, het vrij beroep. In de mate dat deze auteurs deze begrippen ook verder invullen, doelen zij meestal op de vereisten van onafhankelijkheid en onpartijdigheid.

89 Bv. COMMISSION DE REFLEXION SUR L’ÉTHIQUE DANS LA MAGISTRATURE, Rapport final, 2003, 28 p.,; C. MATRAY, “La responsabilité déontologique des magistrats – pour une déontologie positive” in UNIVERSITÉ CATHOLIQUE DE LOUVAIN (ed.), La responsabilité professionnelle des magistrats, Brussel, Bruylant, 2007, (85) 111-123.

14

en Nederlandse principes eraan kunnen worden vastgeknoopt. Het zijn dus eerder

‘functionele begrippen’.91

Naast deze vier hangers duikt ook steeds het onberispelijk privéleven bij deze

auteurs op. Hoewel dit zowel in de verschillende rechtsstelsels als in de reeks ‘codes’

een belangrijke plaats inneemt, krijgt dit hier geen eigen kapstok. Het valt niet te

betwisten dat de rechter zich, mits de nodige eerbied (art. 8 EVRM), ook in zijn

privéleven betamelijk hoort te gedragen. Het zijn echter de verschillende principes, die

onder de vier kapstokken worden opgelijst, die de rechter niet enkel in zijn

beroepsleven, maar ook in zijn privéleven in acht moet nemen en dus daar aan bod

zullen komen.

Dit tweede luik vertrekt dus vanuit de principes die op magistraten rusten, zoals

deze in de verschillende ‘codes’ worden verwoord. Opgehangen aan de kernbegrippen

onafhankelijkheid en onpartijdigheid, loyauteit, integriteit, terughoudendheid en

bekwaamheid en aangevuld met andere relevante rechtsbronnen wordt getracht

gemeenschappelijke standaarden vast te leggen.

19. Tot slot wordt uit dit alles een besluit getrokken. Daarbij proberen we aan de

hand van de geschetste situatie te duiden hoever de evolutie zich reeds voltrok en wat,

naar onze bevindingen, enkele noodzakelijke stappen zijn.

91 L. KESTEMONT en P. SCHOUKENS, Rechtswetenschappelijk schrijven, Leuven, Acco, 2012, 63.

15

HOOFDSTUK 1. ETHIEK VAN DE RECHTER: EEN BEGRIPSANALYSE

AFDELING I. ALGEMEEN

20. In tegenstelling tot wat in België gangbaar is, vertrekt dit schrijven vanuit de

notie ‘ethiek van de rechter’. Via de moraalfilosofie wordt in Afdeling II een basiskennis

meegegeven van de voornaamste ethische strekkingen (§1), die vervolgens, na de

functie van de rechter te hebben besproken (§2), daarop wordt toegepast om

aansluitend een werkdefinitie van ‘ethiek van de rechter’ voor te stellen (§3). Afdeling II

wordt afgesloten door het onderscheid te maken met andere, gerelateerde disciplines

om het begrip duidelijk af te bakenen (§4).

In Afdeling III wordt de definitie tot slot in vijf verschillende parten opgedeeld,

die vervolgens elk een eigen bespreking krijgen.

Hoofdstuk 1 poogt dus duidelijk het begrip ‘ethiek van de rechter’ te schetsen,

zonder dat de verschillende plichten uitvoerig worden belicht (supra 13, rn. 17). Het is

immers één van de voornaamste trends van de voorbije jaren om dit begrip en de

draagwijdte ervan in vraag te stellen. Waar toegelaten, zal ook hier naar de diverse

‘codes’ worden verwezen. In de loop van dit eerste hoofdstuk zullen zij steeds meer aan

bod komen. Eens bij het tweede hoofdstuk aanbeland, voeren zij dan de hoofdtoon.

16

AFDELING II. ETHIEK VAN DE RECHTER

§1. Filosofisch kader: deugdethiek, deontologie en consequentionalisme

21. De moraalfilosofie (van het Latijnse ‘mos’: zeden of gebruik) of ethiek (van het

Griekse ‘èthos’: zeden of gebruik) is één van de voornaamste filosofische strekkingen.93,

94 Zij tracht vast te leggen hoe iemand hoort te leven en wat van iemand verwacht mag

worden in diens levensloop, dat wat ‘moreel’ of ‘ethisch verantwoord’ is.95 Dit maakt het

dus in eerste instantie een praktische discipline.96 Er bestaat evenwel, zoals meteen zal

blijken, geen vaste invulling voor deze begrippen. Hieronder zetten we kort en sterk

vereenvoudigd de drie belangrijkste ethische stromingen uiteen, namelijk deugdethiek,

deontologie en consequentionalisme.97 Let wel, geen van hen mag aanzien worden als de

absolute waarheid of als vrij van enige kritiek. Bovendien dragen heel wat ethische

denkpistes kenmerken in zich van verschillende van deze drie stromingen.

22. De deugdethiek, met als grondleggers PLATO en ARISTOTELES, richt zich op deugden

of het karakter, in tegenstelling tot plichten (deontologie) of gevolgen van bepaalde

handelingen (consequentionalisme).98, 99 Het gaat hem hier meer om ‘zijn’ dan om ‘doen’,

over het al dan niet beschikken over bepaalde karaktertrekken of gewoonten die moreel

als eerzaam beschouwd mogen worden.100 Het zwaartepunt ligt bij wat moreel goed is,

de wijze waarop men zich moreel ‘beter’ kan maken en een goed leven kan leiden door

93 J. DEIGH, An Introduction to Ethics, Cambridge, Cambridge University Press, 2010, xi. 94 Beide begrippen worden doorgaans door elkaar gebruikt: D. NICHOLSON en J. WEBB, Professional

Legal Ethics: Critical Interrogations, Oxford, Oxford University Press, 1999, 4-5 (hierna: NICHOLSON en WEBB); P. SINGER, Practical Ethics, Cambridge, Cambridge University Press, 2011, 1.

95 G. BERNARD, “The Definition of Morality” in E.N. ZALTA (ed.), Stanford Encyclopedia of Philosophy, http://plato.stanford.edu/index.html; J. DEIGH, An Introduction to Ethics, Cambridge, Cambridge University Press, 2010, 7. Hierdoor onderscheidt zij zich van de sociale wetenschappen (bv. antropologie of sociologie) die ook de menselijke drang en sociale normen bestuderen, maar menselijk gedrag wensen te beschrijven, analyseren en verklaren eerder dan voor te schrijven.

96 J. DEIGH, An Introduction to Ethics, Cambridge, Cambridge University Press, 2010, 7; NICHOLSON en WEBB, 4.

97 R. HURSTHOUSE, “Virtue Ethics” in E.N. ZALTA (ed.), Stanford Encyclopedia of Philosophy, http://plato.stanford.edu/index.html (hierna: HURSTHOUSE); NICHOLSON en WEBB, 11-12.

98 HURSTHOUSE; NICHOLSON en WEBB, 29-30; A. VAN MELLE en P. VAN ZILFHOUT, Woorden & daden. Een inleiding in de ethiek, Amsterdam, Uitgeverij Boom, 2008, 27.

99 Het karakter wordt evenwel door de deontologische ethiek en het consequentionalisme niet volledig in de wind geslagen. Bepaalde karaktertrekken zijn van belang in die zin dat zij individuen noodzaken zich naar zekere verplichtingen te schikken (NICHOLSON en WEBB, 31).

100 NICHOLSON en WEBB, 29-30.

http://plato.stanford.edu/index.html


17

bepaalde deugden (voortreffelijkheden) te ontwikkelen.101 Waar deze twee andere

bewegingen zich hoofdzakelijk richten tot bepaalde, geïsoleerde handelingen, bekijkt de

deugdethiek mensen in hun totaliteit. Zelfs een heel deugdzaam mens begaat wel eens

individuele ondeugdzame handelingen.102 Het is een combinatie van drie concepten:

‘aretè’ (deugd), ‘phronèsis’ (praktische wijsheid) en ‘eudaimonia’ (geluk).103 Het geluk is

het hoogste goed, waar men hoort naar te streven.104 Hiervoor dient men te beschikken

over zekere deugden105, karaktertrekken die diep geworteld liggen in de bezitter

ervan.106, 107 De praktische wijsheid stelt ons in staat deze deugden ook in de praktijk om

te zetten.108 Het kan dus in zekere zin vergeleken worden met (levens)ervaring.

23. De deontologie of plichtethiek, waarvan Immanuel KANT de bekendste

pleitbezorger is, afgeleid van de Griekse woorden ‘deon’ (plicht) en ‘logos’ (leer)109, gaat

uit van bepaalde plichten, regels, principes of rechten die een bepaald gedrag verbieden

of net een bepaald gedrag opleggen.110 Deontologie behoort dus tot die morele theorieën

die opleggen hoe we ons behoren te gedragen, eerder dan wat voor een persoon we

zouden moeten zijn.111 Een deontologist mag verder, in tegenstelling tot zijn

belangrijkste opponent, de consequentionalist112, een bepaalde gedraging als goed

kwalificeren, hoe schadelijk ook zijn gevolgen.113 Wat een bepaalde keuze ‘goed’ maakt

101 NICHOLSON en WEBB, 30: C. PANZA en A. POTTHAST, Ethiek voor dummies, Amsterdam, Pearson, Benelux, 2010, 102.

102 NICHOLSON en WEBB, 30-31. Men is ook niet of deugdzaam of ondeugdzaam. Er bestaan immers graden van ondeugdzaamheid en men kan zelfs zedeloos zijn ook al handelt men volstrekt conform alle verplichtingen.

103 Hursthouse; NICHOLSON en WEBB, 31-33; A. VAN MELLE en P. VAN ZILFHOUT, Woorden & daden. Een inleiding in de ethiek, Amsterdam, Uitgeverij Boom, 2008, 36-41.

104 D.R. KELLER, “A Brief Overview of Basical Ethical Theory” in P. CONNOLLY, B. COX-WHITE, D. R. KELLER en M.G. LEEVER (eds.), Ethics in Action. A Case-based Approach, Malden, Wiley-Blackwell, 2009, 24; NICHOLSON en WEBB, 31; A. VAN MELLE en P. VAN ZILFHOUT, Woorden & daden. Een inleiding in de ethiek, Amsterdam, Uitgeverij Boom, 2008, 37.

105 HURSTHOUSE; NICHOLSON en WEBB, 31-32. 106 HURSTHOUSE: “To possess a virtue is to be a certain sort of person with a certain complex mindset.” 107 A. VAN MELLE en P. VAN ZILFHOUT, Woorden & daden. Een inleiding in de ethiek, Amsterdam,

Uitgeverij Boom, 2008, 41: “Wij worden niet deugdzaam geboren. [...] We hebben de deugd dus niet ‘van nature’. [...] Evenmin kunnen we de deugd uit het niets scheppen: onze natuur moet minstens deugen (geschikt zijn) om tot deugd gemaakt te worden. De ene mens is geschikter dan de ander, maar niemand is deugdzaam zonder een goede vorming of opvoeding”.

108 HURSTHOUSE. 109 L. ALEXANDER en M. MOORE, “Deontological Ethics” in E.N. ZALTA (ed.), Stanford Encyclopedia of

Philosophy, http://plato.stanford.edu/index.html. 110 NICHOLSON en WEBB, 13. 111 L. ALEXANDER en M. MOORE, “Deontological Ethics” in E.N. ZALTA (ed.), Stanford Encyclopedia of

Philosophy, http://plato.stanford.edu/index.html. 112 Ibid. 113 NICHOLSON en WEBB, 13.



18

is of zij in overeenstemming is met een bepaalde morele norm. Deze normen zullen door

iedereen nageleefd moeten worden.114

24. Bij consequentionalisme of gevolgenethiek tot slot, waarvan Jeremy BENTHAM115

en John Stuart MILL ongetwijfeld de meest vertrouwde verdedigers zijn, staan, anders

dan bij deontologie, enkel de gevolgen centraal.116 Een bepaalde keuze wordt hier als

‘goed’ of ‘moreel aanvaardbaar’ gekenmerkt wanneer zij iets goed produceert, te

vergelijken met de gevolgen van de alternatieve handelswijzen in die welbepaalde

situatie.117 Dit vraagt dus telkens een kosten-batenanalyse.118

25. Stel, ter illustratie, dat iemand in nood vanuit ethisch oogpunt geholpen moet

worden. De voorstander van het consequentionalisme zal erop wijzen dat helpen het

algemeen welzijn zal verhogen. Volgens de deontologist daarentegen handelt men door

te helpen conform een bepaalde regel, bijvoorbeeld “behandel anderen zoals je zelf

behandeld wenst te worden”. De aanhanger van de deugdethiek zal dan weer in

herinnering brengen dat iemand helpen getuigt van barmhartigheid of

menslievendheid.119

Van de oudheid tot de verlichting was de deugdethiek bij uitstek de populairste

denkwijze binnen de moraalfilosofie.120 Daar andere stromingen er in de periode die

volgde echter niet in geslaagd zijn een voldoende overtuigende en coherente basis te

114 L. ALEXANDER en M. MOORE, “Deontological Ethics” in E.N. ZALTA (ed.), Stanford Encyclopedia of Philosophy, http://plato.stanford.edu/index.html.

115 Hoewel BENTHAM wel degelijk het begrip ‘deontologie’ omschrijft, ziet hij dit in een utilitaristisch kader: “The Principle, then, on which Deontology is grounded, is the principle of Utility; in other words, that every action is right or wrong – worthy or unworthy – deserving approbation or disapprobation, in proportion to its tendency to contribute to or to diminish the amount of public happiness” (J. BENTHAM, Deontology, or The Science of Morality: In Which the Harmony and Co-Incidence of Duty and Self-Interest, Virtue and Felicity, Prudence en Benevolence, Are Explained and Exemplified, I, Londen, Longman, Rees, Orme, Browne, Green and Longman, 1834, 21 en 23-24).

116 D.R. KELLER, “A Brief Overview of Basical Ethical Theory” in P. CONNOLLY, B. COX-WHITE, D. R. KELLER en M.G. LEEVER (eds.), Ethics in Action. A Case-based Approach, Malden, Wiley-Blackwell, 2009, 27; NICHOLSON en WEBB, 21; W. SINNOTT-ARMSTRONG, “Consequentionalism” in E.N. ZALTA (ed.), Stanford Encyclopedia of Philosophy, http://plato.stanford.edu/index.html; A. VAN MELLE en P. VAN ZILFHOUT, Woorden & daden. Een inleiding in de ethiek, Amsterdam, Uitgeverij Boom, 2008, 89.

117 J. DEIGH, An Introduction to Ethics, Cambridge, Cambridge University Press, 2010, 101; NICHOLSON en WEBB, 13 en 21.

118 D.R. KELLER, “A Brief Overview of Basical Ethical Theory” in P. CONNOLLY, B. COX-WHITE, D.R. KELLER en M.G. LEEVER (eds.), Ethics in Action. A Case-based Approach, Malden, Wiley-Blackwell, 2009, 27.

119 HURSTHOUSE. 120 NICHOLSON en WEBB, 29.



19

bieden voor het moraliteitsvraagstuk, kent de deugdethiek de laatste decennia terug een

heropleving121, te meer in verschillende vormen van de professionele ethiek.122

§2. De taak van de rechter

26. Dat rechters in de samenleving, en zeker in de moderne rechtsstaat, een

belangrijke plaats innemen, hoeft eigenlijk niet meer herhaald te worden.123 De

rechterlijke macht is immers krachtens de grondwet exclusief124 bevoegd om geschillen

tussen burgers onderling en tussen burgers en overheid bindend125 te beslechten (infra

57, rn. 77).126 Het belang ervan wordt algemeen erkend. Iedere maatschappij leidt

onvermijdelijk tot geschillen.127 Het behoort dan tot de taak van de rechterlijke macht

deze te beslechten.128 Zij draagt bij tot het bewaren van vrede en ordening, nu iedere

ontwikkelde samenleving eigenrichting verwerpt.129

Rechters spreken recht. Bij het hen voorgelegde geschil trachten ze de feiten te

vatten om er vervolgens het recht op toe te passen. Het idee echter dat de rechter enkel

slaafs, als “la bouche qui prononce les paroles de la loi”, de spreekbuis is van de wetgever,

is duidelijk achterhaald.131, 132 MONTESQUIEU’s syllogistische visie op het rechtspreken, de

rechter hoeft enkel de wet (‘maior’) toe te passen op de feiten (‘minor’) om tot zijn

121 NICHOLSON en WEBB, 29 en 31. 122 A. VAN MELLE en P. VAN ZILFHOUT, Woorden & daden. Een inleiding in de ethiek, Amsterdam,

Uitgeverij Boom, 2008, 50 en 52 e.v. 123 VN.BPJC, 2; Consultative Council of European Judges, Magna Carta of Judges, 17 november 2010,

rn. 1, www.coe.int; CSM.Rc., p. XIII; NVvR.Rc, 1. 124 Met die nuance dat de voorbije decennia allerhande vormen van alternatieve

geschillenbeslechting (‘alternative dispute resolution’ of ‘ADR’), zoals arbitrage en bemiddeling, hun intrede hebben gedaan. Ook tal van rechtscolleges die traditioneel buiten de rechterlijke macht vallen, blijven buiten het bestek van deze masterproef.

125 Infra 71, noot 522. 126 Art. 144-145 Gw.; art. 64 e.v. Constitution du 4 octobre 1958, JORF 5 octobre 1958 (Geen

uitdrukkelijke toekenning van bevoegdheden aan de rechterlijke macht; hierna: Const.); art. 112-113 Grondwet voor het Koninkrijk der Nederlanden van 24 augustus 1815 (hierna: Nl.Gw.).

127 R. PERROT, Institutions judiciaires, Paris, Montchrestien, 2004, 3. 128 W. VAN GERVEN, De taak van de rechter in een West-Europese democratie, Antwerpen, Kluwer, 1977,

3. 129 NVvR.Rc, 1. Cf. BAUW e.a., 37; B. NELISSEN, “De Belgische Gids voor de magistraten: slag in het

water, voorlopige moraal of dubbele binding?”, TPR 2013, (1555) 1560 e.v.; R. PERROT, Institutions judiciaires, Paris, Montchrestien, 2004, 3.

131 ENCJ.Er., p. 1; D. CHARVET, “Les magistrats français et la déontologie: une problématique à clarifier”, Recueil Dalloz 2008, (1634) 4; Bauw e.a., 38; J. SOEHARNO, “Over rechterlijke intuïtie. Paul Scholtens intuïtieleer en een alternatief model van Aristoteles”, R&R 2005, (235) 236.

132 Als “a vending machine into which the pleadings are inserted together with the fee and which then disgorges the judgment together with the reasons mechanically derived from the Code” (M. WEBER, geciteerd in B. NELISSEN, “Deontologische codes of deugden voor (te) openhartige magistraten?”, RW 2011-12, (806) 808; hierna: NELISSEN 2012).

http://www.coe.int/

20

uitspraak te komen (‘subsumptie’), stemt niet meer met de werkelijkheid overeen en

getuigt enkel van naïviteit.133 Het is ondertussen algemeen aanvaard dat rechters zich

steeds actiever opstellen134, aan beleid doen en mee het recht vormen135. De wetgever

maar al te vaak niet in staat om in bepaalde belangrijke maatschappelijke debatten de

knoop door te hakken, waardoor hij de bal doorspeelt naar de rechter.136 Deze zal per

slot van rekening recht moeten spreken.137 Denk maar aan vroege abortuszaken,

euthanasiekwesties of het vraagstuk van de wrongful life-zaken138, dewelke zich zowel in

België, Frankrijk als Nederland hebben voorgedaan.139 Dit wordt enkel maar versterkt

doordat de wetgever steeds meer open normen is gaan uitvaardigen.140, 141 Een strikte

scheiding der machten is bijgevolg niet meer van deze tijd. De rechterlijke activiteit heeft

een aanzienlijke impact op het maatschappelijk leven142 en geniet steeds meer

aandacht143.

133 BAUW e.a., 40; L. CADIET en E. JEULAND, Droit judiciaire privé, Parijs, Litec, 2004, 66; NELISSEN 2012, 808; P. SCHOLTEN, Mr. C. Asser’s Handleiding tot de beoefening van het Nederlands burgerlijk recht, Zwolle, Tjeenk Willink, 1974, 76. Zie eveneens de indeling in P. SMITS, Artikel 6 EVRM en de civiele procedure, Doctoraatsthesis Rechten Erasmus Universiteit Rotterdam, 1996, 275-276 (hierna: SMITS).

134 P. LAMBERT, “La montée en puissance du juge” in UNIVERSITÉ CATHOLIQUE DE LOUVAIN en FACULTÉS

UNIVERSITAIRES SAINT-LOUIS (eds.), Le rôle du juge dans la cité, Brussel, Bruylant, 2002, 5. 135 ENCJ.Er., 1; BAUW e.a., 40; W.J. GANSHOF VAN DER MEERSCH, “Overwegingen omtrent de kunst recht te

spreken en de uitoefening van het rechterlijk ambt”, RW 1973-74, (113) 117; NELISSEN 2012, 808; W. VAN GERVEN, De taak van de rechter in een West-Europese democratie, Antwerpen, Kluwer, 1977, 20-22.

136 NELISSEN 2012, 810 (“la judiciarisation du droit”). Zie ook, voor wat Nederland betreft: WETENSCHAPPELIJKE RAAD VOOR HET REGERINGSBELEID, De toekomst van de nationale rechtsstaat, Den Haag, Sdu uitgevers, 2002, 174-177 en www.wrr.nl (“juridisering”).

137 Over rechtsweigering: infra 89, rn. 113. 138 Brussel 21 september 2010, T.Gez. 2011-2012, 183 (‘Rukiyé); Cass. fr. 13 juli 2001, TBBR 2002,

208 (‘Perruche’); HR 18 maart 2005, LJN AR5213 (‘Baby Kelly’). 139 De Gids erkent dat de wet en de samenleving niet met gelijke snelheid evolueren en de rechter

daarom blijk moet geven van wijsheid (HRJ.Gids, 19). 140 BAUW e.a., 41; D. CHARVET, "Les magistrats français et la déontologie: une problématique à

clarifier", Recueil Dalloz 2008, (1634) 1636; P. LAMBERT, “La montée en puissance du juge” in UNIVERSITÉ CATHOLIQUE DE LOUVAIN en FACULTÉS UNIVERSITAIRES SAINT-LOUIS (eds.), Le rôle du juge dans la cité, Brussel, Bruylant, 2002, 4-5; NELISSEN 2012, 808; J. SOEHARNO, “Over rechterlijke intuïtie. Paul Scholtens intuïtieleer en een alternatief model van Aristoteles”, R&R 2005, (235) 236.

141 Met de hervorming van de rechterlijke organisatie in 2001 heeft de Nederlandse wetgever aan de gerechten en de Raad voor de rechtspraak de taak toegekend om, in het belang van de eenheid, de uniforme rechtstoepassing te bevorderen. Hierdoor krijgt dus ook de rechterlijke macht een reglementerende bevoegdheid. Deze ‘rechtersregelingen’ hebben evenwel slechts waarde van aanbeveling. Zie art. 23 en 94 van de wet op de rechterlijke organisatie (hierna: Wet RO).

142 P.P.T. BOVEND’EERT en C.A.J.M. KORTMANN, Rechterlijke organisatie, rechters en rechtspraak, Deventer, Kluwer, 2013, 4-7 (hierna: BOVEND’EERT e.a.); DE RIEMAECKER en LONDERS, 313.

143 CCJE.Nr3, rn. 11; NVvR.Rc, 1; C. MATRAY, “La responsabilité déontologique des magistrats – pour une déontologie positive” in UNIVERSITÉ CATHOLIQUE DE LOUVAIN (ed.), La responsabilité professionnelle des magistrats, Brussel, Bruylant, 2007, (85) 87; D. SALAS, “Le renouveau du débat

21

27. Daarbij komt dat de rechtzoekende geen keuze heeft en zijn rechter niet kiest.144,

145 Hij heeft de beslissing maar te accepteren. De rechtzoekende is aangewezen op de

rechterlijke macht en moet noodgedwongen zijn geschillen voor de overheidsrechter

brengen.

28. Beide vaststellingen gecombineerd maakt dat de rechter over aanzienlijke macht

beschikt. Macht die vanzelfsprekend ook gepaard gaat met heel wat

verantwoordelijkheid.147 Dit is ook de bezorgdheid die aan de diverse ‘codes’ ten

grondslag ligt (infra 57, rn. 77).148 Dat rechters telkens volledig zelf de balans tussen

macht en verantwoordelijkheid weten te bewaren, is al evenzeer een illusie.149 “De

uitoefening van die macht moet dwingend in goede banen geleid worden. Naast de regels

van het procesrecht, zijn de deontologische regels waaraan de magistraat onderworpen is

de vangrails van die macht. Zij moeten verhinderen dat die macht zou ontsporen, van zijn

doel zou worden afgewend of misbruikt.”150, 151 De Franse Conseil supérieur de la

magistrature verwoordt het als volgt: “appelé à remplir un rôle de plus en plus important,

le juge doit répondre de sa liberté par une éthique plus exigeante.”152 In onderhavige

masterproef richten we ons enkel op deze ‘deontologische’ regels. Het onderscheid

tussen ‘deontologie’ en procesrecht ligt nochtans niet steeds voor de hand.153 Vele regels

sur l’éthique du juge” in SALAS en EPINEUSE, (3) 15-16: “Comme vous jugez, vous serez jugés!” Dit gaat ook in toenemende mate op voor de persoon van de rechter zelf.

144 DE RIEMAECKER en LONDERS, 314 en 317; J. SOEHARNO, “Blind vertrouwen: de norm van rechterlijke integriteit”, Rechtstreeks 2011, afl. 3, (9) 24 (hierna SOEHARNO 2011).

145 Cf. supra 19, noot. 124. 147 ENCJ.Er., p. 1; G. CANIVET, “La conception française de la déontologie des magistrats”, Esprit

november 2003, (5) 6; J.A.Z. HOOFT GRAAFLAND, “Beroepsethiek van rechters”, Trema 2005, (286) 291; C. MATRAY, “La responsabilité déontologique des magistrats” in UNIVERSITÉ CATHOLIQUE DE

LOUVAIN (ed.), La responsabilité professionnelle des magistrats, Brussel, Bruylant, 2007, (85) 86; J. SOEHARNO, “Over rechterlijke intuïtie. Paul Scholtens intuïtieleer en een alternatief model van Aristoteles”, R&R 2005, (235) 239.

148 Uitdrukkelijk in CSM.Rc., p. xiii-xiv en NVvR.Rc, 1. 149 DE RIEMAECKER en LONDERS, 314. 150 Ibid. Zie ook: LONDERS, 340; G. LONDERS, “Algemene inleiding – De deontologie van de magistraat.

Een inleiding tot discussie” in HRJ, (1) 13. 151 Gelijkluidende vaststelling in H. BOULARBAH, “La déontologie positive – première tentative

d’approche exploratoire” in UNIVERSITÉ CATHOLIQUE DE LOUVAIN (ed.), La responsabilité professionnelle des magistrats, Brussel, Bruylant, 2007, (125) 125; A.F.M. BRENNINKMEIJER, “Naar een gedragscode voor de rechter?”, Trema 2002, (84) 84; J.A.Z. HOOFT GRAAFLAND, “Beroepsethiek van rechters”, Trema 2005, (286) 286; A. LACABARATS, “Les travaux du Conseil de l’Europe sur la déontologie des juges” in Salas en Epineuse, (85) 86.

152 Geciteerd in D.N. COMMARET, “A propos de la loi n° 95-884 du 3 août 1995 ou réflexions sur l’honneur du magistrate”, Recueil Dalloz 1995, (197) 9.

153 H. BOULARBAH, “La déontologie positive – première tentative d’approche exploratoire” in

UNIVERSITÉ CATHOLIQUE DE LOUVAIN (ed.), La responsabilité professionnelle des magistrats, Brussel, Bruylant, 2007, (125) 132-133; G. CANIVET, “La conception française de la déontologie des magistrats”, Esprit november 2003, (5) 15.

22

die klassiek als ‘deontologische’ bepalingen worden gekwalificeerd, werden in het

gerechtelijk recht opgenomen. Verderop staan we stil bij de verschillende bronnen van

deze plichten (infra 37, rn. 49).

29. Er is niet enkel een taak weggelegd voor de rechter zelf, maar hier rijst ook een

institutioneel aspect. Ook de andere staatsmachten en de rechterlijke macht zelf zullen

alles in het werk moeten stellen opdat de individuele rechters hun taak naar behoren

kunnen uitvoeren. Zo kan een rechter gewraakt worden terwijl hij vanuit ethisch

oogpunt niets verkeerd hoeft gedaan te hebben.154 De Nederlandse code schuift daarom,

uitzonderlijke overigens, een reeks ‘randvoorwaarden’ naar voor, gericht in eerste

instantie tot de wetgevende en uitvoerende macht, maar ook op de (interne) organisatie

van het gerecht.155 Zij beogen hoofdzakelijk de noodzakelijke onafhankelijkheid te

waarborgen. De Bangalore Principles bevatten eveneens Measures for the

Implementation of the Bangalore Principles of Judicial Conduct. In de Franse code liggen

eveneens een reeks voorschriften ingebed die zich niet tot de rechter richten. Zo zal men

een rechter niet mogen vervangen in een poging een bepaalde beslissing te

beïnvloeden156 en brengt deze de waarborgen, bv. bij benoeming, voor de

onafhankelijkheid en onpartijdigheid in herinnering. Het is voorts vanuit diezelfde

bekommernis dat de Hoge Raad voor de Justitie er in 2012, met Fortisgate nog vers in

het geheugen, voor heeft gepleit om iedere inmenging in justitie strafbaar te stellen.157

Er moet, kortom, ook een kader worden geschapen opdat de rechter zijn taak naar

behoren kan uitvoeren.

154 SOEHARNO 2011, 16. 155 NVvR.Rc, 9-10. 156 CSM.Rc., a.14. 157 HOGE RAAD VOOR DE JUSTITIE, “Maak inmenging in justitie strafbaar”, 26 oktober 2012, wwww.csj.be.

23

§3. Filosofisch kader toegepast op taak van de rechter: definiëring

30. Nu bondig een filosofische achtergrond werd verschaft en ook de functie van de

rechter werd belicht, kunnen we de draden die werden gesponnen samenbinden. Onder

de vorige titel besloten we reeds dat, samen met de regels uit het procesrecht, de

‘deontologische’ regels de grenzen zijn op de ongebreidelde macht die aan de rechter is

toegekend. Onder deze titel lichten we toe waarom we uiteindelijk net kozen voor

‘ethiek van de rechter’, eerder dan voor ‘deontologie’. Daarvoor zetten we belangrijkste

redenen uiteen om naderhand een werkdefinitie van dit begrip aan te reiken.

31. De ‘deontologische’ regels hebben ongetwijfeld een gemengd juridische en

ethische achtergrond.158 Het gaat om normen die van oorsprong ethisch zijn. Sterker

nog, de deontologie is een toonaangevende denkrichting binnen de ethiek (supra 15, rn.

20). Ook binnen het recht nemen zij in toenemende mate een belangrijke plaats in. Toch

mag men geenszins ‘ethiek’ en ‘deontologie’ verwarren, wat helaas maar al te vaak

gebeurt.159 Vanuit internationaal oogpunt lijkt er, hoewel de voorbije jaren steeds meer

aandacht ging naar dit thema, geen duidelijke consensus over welk begrip men hoort te

hanteren. ‘Deontologie’160, ‘judicial conduct’161, ‘judicial ethics’162 of ‘(beroeps)ethiek’163

worden lukraak over dezelfde kam geschoren (supra 7, rn. 7). Uitzonderlijk gebruikt

men zelfs ‘deontologie’ en ‘ethiek’ naast en door elkaar.165 Hier rijst dan de vraag naar

158 Zie bv. BAUW e.a., 66; CANIVET en JOLY-HURARD, 7-8 en 13-15; J.A.Z. HOOFT GRAAFLAND, “Beroepsethiek van rechter”, Trema 2005, (286) 286; D. SALAS, “Le renouveau du débat sur l’éthique du juge” in SALAS en EPINEUSE, (3) 5.

159 A. GARAPON, “Ethique du juge” in L. CADIET (ed.), Dictionnaire de la justice, Parijs, Presse Universitaire de France, 2004, (473) 473.

160 Gangbare term in België en Frankrijk. 161 American Bar Association, Model Code of Judicial Conduct, 2011, www.americanbar.org (infra 60,

rn. 80) en Bangalore Principles of Judicial Conduct. 162 Naast ‘judicial conduct’ is dit een veel voorkomende term in de ‘codes’ in de Verenigde Staten.

Andere voorbeelden: European Court of Human Rights, Resolution on Judicial Ethics, 23 juni 2008, 3 p., www.echr.coe.int (‘Code’ van het Europees Hof voor de Rechten van de Mens, die in de Franse versie teruggrijpt naar letterlijke vertaling: ‘éthique judiciaire’. Deze benaming is dus ook doorgesijpeld naar Europa); International Criminal Court, Code of Judicial Ethics, 2 januari 2005, 6 p., www.icc-cpi.int (‘Code’ van het Internationaal Strafhof in Den Haag. De Franse versie hanteert ook hier ‘éthique judiciaire’).

163 De voornaamste term in Nederland. Zo is er na het opstellen van de NVvR-rechterscode een Commissie beroepsethiek binnen de NVvR opgericht. Andere voorbeelden: J.A.Z. HOOFT

GRAAFLAND, “Beroepsethiek van rechters”, Trema 2005, 286-292; J. REMMELINK, “Een gedragscode voor rechters?”, Trema 1995, (358) 359.

165 European Network of Councils for the Judiciary, Judicial Ethics Report 2009-2010, 2-4 juni 2010, 15 p., www.encj.eu (Franse versie: ‘déontologie’); Consultative Council of European Judges, Opinion no. 3 of the Consultative Council of European Judges (CCJE) to the attention of the Committee of Ministers of the Council of Europe on the principles and rules governing judges’

http://www.americanbar.org/

http://www.echr.coe.int/

http://www.icc-cpi.int/

http://www.encj.eu/

24

een overkoepelende term die deze nationale verschillen weet te overstijgen of te

‘universaliseren’166. Daarom werd uiteindelijk voor ‘ethiek van de rechter’ gekozen.

Zoals uit de volgende paragraaf zal blijken, zijn er immers ook auteurs die een niet-

deontologische benadering verkiezen. ‘Ethiek’ geldt dan als alles omvattende term en

geeft tegelijkertijd zeer duidelijk de band met de moraalfilosofische aspecten weer.

32. Het is ongetwijfeld zo, zoals de meerderheid van de Belgische en Franse auteurs

verkondigen, dat deze ethiek van de rechter in eerste instantie deontologisch is. Ook de

gangbare benadering in Nederland is vanuit de deontologie.167 Nederlandse auteurs

blijken dit begrip echter niet in de mond te durven nemen. Zij spreken steevast over

‘beroepsethiek’ of een rechter die ‘integer’ moet zijn.168 Traditioneel omschrijft men

‘deontologie’ van de rechter als het geheel van plichten die op magistraten rusten bij het

uitoefenen van hun beroep169, of anders als “het geheel van gedragsregels, zowel

geschreven als ongeschreven, die de professionele verplichtingen uitmaken die rusten op

diegenen die behoren tot een bepaalde beroepsgroep[, de rechterlijke macht,] en die zowel

betrekking hebben op hun interne verhoudingen als op hun verhouding met derden, in het

licht van de finaliteit van het betrokken beroep”170. Het accent ligt hier klaar en duidelijk

bij een reeks gedragsregels (cf. supra 17, rn. 23). De regels van de deontologie dicteren

een reeks geboden en verboden waar de rechter zich te allen tijde naar dient te

gedragen (bv. beroepsgeheim of de verschillende onverenigbaarheden die doorgaans in

de wet staan ingeschreven). Het zich conformeren aan deze verschillende geboden en

verboden is dan op zichzelf een waardig goed. Juristen worden geschool om in regels te

denken.

33. Hoewel de ethiek van de rechter voornamelijk deontologisch geïnspireerd is,

verdedigen heel wat auteurs, hoofdzakelijk in Nederland, recentelijk een deugdethische

benadering174 of minstens een deugdethische correctie175 op de klassiek deontologische

professional conduct, in particular ethics, incompatible behavior and impartiality, 19 november 2002, www.coe.int (Franse versie: ‘déontologie’).

166 Supra 7, rn. 7. 167 Zie A.F.M. BRENNINKMEIJER, “Naar een gedragscode voor de rechter?”, Trema 2002, (84) 85. 168 Cf. supra 23, noot 163 en 164. 169 BETOULLE, 82; CANIVET en JOLY-HURARD, 7-8; 170 DE RIEMAECKER en LONDERS, 315. Cf. J. MORET-BAILLY, “Déontologie” in L. CADIET (ed.), Dictionnaire de

la justice, Parijs, Presse Universitaire de France, 2004, (326) 327. 174 A. GARAPON, J. ALLARD en F. GROS, Les vertus du juge, Parijs, Dalloz, 2008, 184 p. (Frankrijk); S.

DIJKSTRA, “Het grote onbehagen nader beschouwd”, Trema 2013, (49) 53; J.A.Z. HOOFT GRAAFLAND, “Beroepsethiek van rechters”, Trema 2005, 286-292; A.M. GERRITSEN, “Professionele integriteit:

http://www.coe.int/

25

aanpak. Een (zuiver) deontologisch model zou niet in staat zijn een antwoord te bieden

op alle uitdagingen waarmee de hedendaagse rechter wordt geconfronteerd. Zou dit

verwant zijn met de toenemende populariteit van de deugdethiek (supra 18, rn. 25)?

Echte sporen van een consequentionalistische visie komen we echter niet tegen.176

Met verwijzing naar de steeds toenemende rol van de rechter in de moderne

samenleving, zoals hierboven, vertrekken zij vanuit bepaalde deugden waaraan de

rechter moet voldoen. “Terwijl een plichtsethiek geen bijzondere aandacht schenkt aan de

zelfverwerkelijking van de morele actor, zal de deugdenethische aanpak er bijzonder in

geïnteresseerd zijn. [...] Terwijl een plichtsethicus zich afvraagt welke normen of beginselen

van toepassing zijn op een situatie, vraagt de deugdenethicus zich af wat voor iemand de

betrokkene zou moeten zijn en wat voor een leven die persoon zou moeten leiden.”177

Centraal staan de deugden die vereist zijn om het goede leven te leiden.178 Dit is een

kwestie van de juiste balans te zoeken tussen wantrouwig en naïef, tussen volgzaam en

onbetrouwbaar, tussen de media opzoekend en in een ivoren toren zitten, tussen

medelijdend en ongeïnteresseerd enz.179 NELISSEN brengt dit verder uitdrukkelijk in

verband met wat in onze contreien als een ‘positieve deontologie’ wordt aangemerkt.180

‘Zelfverwerkelijking’ via evaluatie en permanente scholing nemen hier een centrale

plaats in.181 NELISSEN vervolgt dat “[w]ie deontologische codes wenst op te stellen voor

Belgische magistraten, raden we bijgevolg aan om de bestaande, wettelijke

over regels en deugden”, Trema 2002, 284-288; E.A. HUPPENS-CLUYSENAER, “Beroepsethiek bij rechters: politieke macht of onafhankelijkheid?”, AA 2010, (133) 133; J. SOEHARNO, “Is judicial integrity a norm? An inquiry into the concept of judicial integrity in England and the Netherlands”, Utrecht Law Review 2007, afl. 3, (8) 18 (hierna: SOEHARNO 2007); G. VRIEZE, “Hedendaagse evenwichtskunst: met een code als kompas laveren tussen zelfcensuur, wraking en waarschuwing van de president”, Trema 2002, (66) 70; G. VRIEZE, “Zijn rechters zonder een gedragscode nog wel te vertrouwen? (II)”, Trema 2005, (194) 207.

175 NELISSEN 2012, 817-822 (België) die hevig gekant is tegen wetsvoorstel houdende invoering in het Gerechtelijk Wetboek van een bijzondere tuchtprocedure ingeval van schending van het neutraliteitsbeginsel door leden van de zetel van de rechterlijke macht, Parl.St. Senaat 2010-11, nr. 5-524/1.

176 Zie evenwel: M.A. LOTH, “Rechterlijke beroepsethiek” in E.R. MULLER en C.P.M. CLEIREN (eds.), Rechterlijke macht. Rechtspraak en rechtshandhaving in Nederland, Deventer, Kluwer, 2006, (457) 462-463, die dit aan de drie stromingen linkt.

177 NELISSEN 2012, 819. Zie ook G. VRIEZE, “Zijn rechters zonder een gedragscode nog wel te vertrouwen? (II)”, Trema 2005, (194) 207-208.

178 M.A. LOTH, “Rechterlijke beroepsethiek” in E.R. MULLER en C.P.M. CLEIREN (eds.), Rechterlijke macht. Rechtspraak en rechtshandhaving in Nederland, Deventer, Kluwer, 2006, (457) 464-465.

179 G. VRIEZE, “Hedendaagse evenwichtskunst: met een code als kompas laveren tussen zelfcensuur, wraking en waarschuwing van de president”, Trema 2002, (66) 73. Zie ook G. VRIEZE, “Zijn rechters zonder een gedragscode nog wel te vertrouwen? (II)”, Trema 2005, (194) 208.

180 NELISSEN 2012, 819 en 823. 181 A.M. GERRITSEN, “Professionele integriteit: over regels en deugden”, Trema 2002, (284) 286.

26

verbodsbepalingen en verplichtingen aan te vullen met excellentiecriteria in plaats van te

investeren in alarmbellen en soortgelijke ontradende initiatieven”.182 Het opstellen van

eventuele codes wordt dus niet per definitie uitgesloten.183

Maar zijn hier ook sporen van te vinden in deze codes? De Franse Recueil gaat

duidelijk uit van een deontologische benadering. Uit hoofdbeginselen voor het

rechterlijke statuut distilleert men een waslijst aan gedragsregels.184 Slechts zeer

uitzonderlijk komen persoonlijke eigenschappen aan bod. Dit biedt het voordeel dat de

rechter in de geviseerde situaties over een duidelijke richtlijn beschikt. In

omstandigheden niet omschreven in de ‘code’ blijft het echter gissen. De rechter kan dan

hoogstens op zoek gaan naar de onderliggende gedachte, als die er al is, en deze

toepassen op de concrete situatie. De Belgische Gids en de Nederlandse NVvR-

rechterscode, beiden voortbouwend op het Judicial Ethics Report 2009-2010, gaan in

beginsel uit van ‘kernwaarden’ of ‘excellentienormen’ waar vervolgens een reeks

persoonlijke kwaliteiten en gedragsregels worden uit afgeleid, voornamelijk voor

gevallen die makkelijk en al meermaals tot vragen hebben geleid.185 Zo heeft de rechter

zowel in de door de ‘codes’ beoogde situaties, via de gedragsregels, als in andere

casussen, via de waarden, een houvast.

Het is trouwens in de lijn van de deontologische insteek dat men scherp van leer

trekt tegen de intrede van het zogeheten ‘new public management’ bij het gerecht, een

managementfilosofie die ervoor pleit de principes uit de privésector toe te passen op

overheidsdiensten en die deels ook haar weg tot in de codes zou hebben gevonden.

Begrippen als zuinigheid en efficiëntie staan er centraal, maar gaan eraan voorbij dat

rechtspraak er in de eerste plaats voor en door mensen is (cf. infra 73, rn. B).186

182 NELISSEN 2012, 823. 183 Zie ook A.M. GERRITSEN, “Professionele integriteit: over regels en deugden”, Trema 2002, (284)

286; SOEHARNO 2011, 31. 184 Zie CSM.Rc, xi. 185 HRJ.Gids, ix; NVvR.Rc, 2; ENCJ.Er, 1; H. EPINEUSE, “Voor een vergelijkende gerechtelijke

deontologie” in HRJ, (23) 31: de ‘derde generatie deontologische instrumenten’, na de Model Code van de American Bar Association (eerste generatie) en de Canadese ervaring (tweede generatie) (infra 60, rn. 80 e.v.).

186 S. DIJKSTRA, “Het grote onbehagen nader beschouwd”, Trema 2013, 49-54: “Als voortdurend op een cijfermatige of bedrijfsmatige wijze over de rechtspraak wordt gesproken, voelt de justitiabele zich niet meer dan een nummer en voelt de rechter zichzelf gereduceerd tot een schakel in het productieproces”. Zie ook B. NELISSEN, “De Belgische Gids voor de magistraten: slag in het water, voorlopige moraal of dubbele binding?”, TPR 2013, (1555) 1568-1574.

27

34. Uit het lezen van enkele Nederlandse auteurs zou men geneigd kunnen zijn

‘beroepsethiek’ gelijk te stellen aan ‘integriteit.187 Niets is minder waar. ‘Beroepsethiek’

is vergelijkbaar met het begrip ‘deontologie’. De verdere invulling daarvan kan variëren

van land tot land en van persoon tot persoon. ‘Integriteit’ (of ‘integer zijn’) daarentegen

heeft dan weer net een welbepaalde invulling. Verderop wordt bij de interpretatie die

men in Nederland aan ‘integriteit’ geeft stilgestaan (infra 101, rn. 129).

35. Tot slot wordt ‘deontologie’ nog te vaak verward met tucht, wat men nu net meer

en meer wil verlaten (infra 29, rn. 41).193 ‘Deontologie’ schrijft men daarenboven soms

ook enkel toe aan vrije beroepen.194 Ook van deze verwarring wensen we met ‘ethiek

van de rechter’ afstand te nemen.

36. Voortaan wordt dus steeds de term ‘ethiek van de rechter’ gebruikt.195 Enkel

wanneer verwezen wordt naar die welbepaalde stroming in de moraalfilosofie of om

duidelijk te refereren naar de Belgische en Franse cultuur wordt nog van ‘deontologie’

gesproken.

37. Dit alles indachtig wordt de ‘ethiek van de rechter’ begrepen als een stel van

regels, in de brede zin, die een bepaald gedrag van en een bepaalde persoonlijkheid voor

de rechter voorschrijven, mede met het oog op het tot stand brengen en in stand houden

van het vertrouwen van de burger in justitie. Iets verderop wordt deze definitie in

187 A.M. GERRITSEN, “Professionele integriteit: over regels en deugden”, Trema 2002, 284-288; H.L.C. HERMANS, “De integriteit van de rechter”, Trema 2000, 23-29; J. SOEHARNO, “Is judicial integrity a norm? An inquiry into the concept of judicial integrity in England and the Netherlands”, Utrecht Law Review 2007, afl. 3, 8-23; J. SOEHARNO, The Integrity of the Judge: A Philosophical Inquiry, Farnham, Ashgate, 2009, 180 p.; J. SOEHARNO, “Blind vertrouwen: de norm van rechterlijke integriteit”, Rechtstreeks 2011, afl. 3, 9-33 (hierna: SOEHARNO 2011). Ook het IRM-rapport (supra 1, rn. 2) en het voorstel voor een nieuw tuchtrecht hanteren dit berip (infra 43, rn. 312).

193 Cf. K. GEENS, “Deontologie en discipline in justitieland: omdat het moet of omdat het hoort?” in E. BREMS, K. BROECKX en G. DEBERSAQUES, Goed procesrecht – Goed procederen, Mechelen, Kluwer, 2004, (704) 719.

194 A. LACABARATS, “Les travaux du Conceil de l’Europe sur la déontologie des juges” in Salas en Epineuse, (86) 87; J. MORET-BAILLY, “Déontologie” in L. CADIET (ed.), Dictionnaire de la justice, Parijs, Presse Universitaire de France, 2004, (326) 328.

195 Zie, voor een zeer gelijkaardige motivering: G. AZIBERT, “Préface” in Salas en Epineuse, (1) 1 : "Cet ouvrage est un chantier nouveau pour la profession de magistrat. […] Nous sommes en effet habitués à aborder les questions de déontologie soit sous l’angle disciplinaire, soit sous l’angle de la responsabilité du service public de la justice. Ici rien de tel. […] Nous traiterons exclusivement de l’éthique du juge – expression à entendre au sens large – sous un angle résolument international et européen afin de prendre pleinement de la nouvelle exigence qui touche cette profession" (eigen onderlijning).

28

afzonderlijke bestanddelen opgedeeld, die elk afzonderlijk worden besproken (infra 37,

rn. 49).

§4. Kreet om verantwoording: onderscheid met andere disciplines

38. Deze ethiek van de rechter is niet enkel een vraag naar geloofwaardigheid, naar

vertrouwen van de burger in justitie, maar ook naar het afleggen van verantwoording en

responsabilisering.198 Zeker nu de legitimiteit van gezag niet meer zo vanzelfsprekend

is. De aanzienlijke macht die rechters is toegekend, vraagt ook dat rechters

verantwoordelijk kunnen worden gesteld, dat zij op het matje kunnen worden geroepen.

De afnemende acceptatie van gezag moet meer dan ooit worden gebaseerd op

vertrouwen, maar dat vertrouwen wordt niet eenvoudig verkregen. Meer en meer

worden allerhande controlemechanismen ingericht om het vertrouwen van de burger te

versterken.199 Dit moet met de nodige zorg benaderd worden nu de onafhankelijkheid

van de rechter en van de rechterlijke macht in het geheel niet in het gedrang mag

worden gebracht.200 Heden bestaan er aansprakelijkheidsregimes op verschillende

niveaus.201 Naast de veeleer voor de hand liggende niveaus die meteen hieronder

worden toegelicht, denke men bijvoorbeeld ook aan een goed communicatie-en

persbeleid202, aan initiatieven om de burgers inzicht te verschaffen in de werking van

justitie203, aan een registratie en openbaarmaking van nevenfuncties en, niet in het

198 H. EPINEUSE, “Quelle responsabilité pour les magistrats après Outreau?”, AJ Pénal 2006, 396 e.v.; M.A. LOTH, “Rechterlijke beroepsethiek” in E.R. MULLER en C.P.M. CLEIREN (eds.), Rechterlijke macht. Rechtspraak en rechtshandhaving in Nederland, Deventer, Kluwer, 2006, (457) 457-458; NELISSEN

2012, 811; A. OOMS en A. WIJNANTS, “Over openbaarheid in de rechtszaal ... en magistraten en meningen ...” in C. DECLERCK, P. FOUBERT en A. OOMS (eds.), Geheimen in het recht, Antwerpen, Intersentia, 2011, (29) 39; SOEHARNO 2011, 26-28. Cf. G. CANIVET, “La conception française de la déontologie des magistrats”, Esprit november 2003, (5) 6. In de Franse Déclaration des Droits de l'Homme et du Citoyen van 1789 las men al dat “[l]a Société a le droit de demander compte à tout Agent public de son administration” (art. 15; CSM.Rc, c.30).

199 E. BAUW e.a., 88. 200 CCJE.Nr3, rn. 51. 201 CANIVET en JOLY-HURARD, 45-46. 202 Bv. RAAD VOOR DE RECHSTPRAAK, Agenda voor de rechtspraak 2002-2005, maart 2002, 3,

www.rechtspraak.nl. 203 Bv. ‘RECHT-vaardig’, het initiatief van o.m. de Hoge Raad voor de Justitie om justitie tot in de

klaslokalen te brengen (www.csj.be/sites/5023.b.fedimbo.belgium.be/files/press_publications/o0024n_0.pdf).

http://www.csj.be/sites/5023.b.fedimbo.belgium.be/files/press_publications/o0024n_0.pdf

29

minst, de aloude motiversingsplicht.204 Transparantie van het gerecht is doorslaggevend

voor het aanvaarden ervan door het publiek.205

39. De ethiek van de rechter is een discipline op zich. Zij moet daarom duidelijk

onderscheiden worden van andere materies zoals de tucht en de straf-en

burgerrechtelijke aansprakelijkheid van de rechter. Deze zijn om te beginnen per

definitie reactief, als antwoord op een tuchtrechtelijke, strafrechtelijke of

burgerrechtelijke fout. Het betreft de sanctie voor schending van een bepaalde regel of

de verplichting om op te draaien voor de veroorzaakte schade. Het is hoofdzakelijk het

onderscheid met de tucht dat de voorbije jaren heel wat aandacht genoot.

A. Tucht

40. Onder deze hoofding wordt niet enkel stilgestaan bij de tuchtrechtelijke

aansprakelijkheid van de rechter, maar eveneens bij de plaats van het tuchtrecht in zijn

geheel. Het was voornamelijk in België en Frankrijk dat men de voorbije jaren vaststelde

dat tucht en ‘deontologie‘ te nauw verknocht waren geraakt en men duidelijk op de

verschillen wou wijzen. Een verwarring tussen tucht en ‘beroepsethiek’ leek in

Nederland nooit echt te hebben plaats gevonden. Niettemin zullen de beschouwingen

die hieronder worden gemaakt ook in grote lijnen van toepassing zijn op de Nederlandse

situatie. De eigenlijke inhoud van het tuchtrecht in België, Frankrijk en Nederland komt

hier dan weer niet aan bod (bv. procedure, straffen, ...). De tuchtrechtelijke fout komt

wel later nog aan bod, aangezien zij ook een belangrijke – vóór de invoering van de

codes zelfs de belangrijkste – ethische norm inhoudt (infra 42, rn. 58). Er wordt

daarentegen wel kort stilgestaan bij de criteria die op internationaal niveau werden

vastgelegd en waaraan de procedure moet voldoen.

41. Traditioneel werden de tucht en de deontologie aan elkaar gekoppeld, als een

“Siamese tweeling”213, en zelfs verward, waardoor de meeste van die regels verwoord

204 SOEHARNO 2007, 20. 205 Zie ENCJ.Er, 9. (cf. infra 80, noot 609); Judicial Group on Strengthening Judicial Integrity, Measures

for the Effective Implementation of The Bangalore Principles of Judicial Conduct, 21-22 januari 2010, 8-10, www.judicialintegritygroup.org; G. CANIVET, “La conception française de la déontologie des magistrats”, Esprit november 2003, (5) 17.

213 LONDERS, 330.

http://www.judicialintegritygroup.org/

30

zijn als verboden.214 De tucht, repressief van nature, is het geheel van regels dat vastlegt

wanneer en hoe iemand die ‘afwijkend’ gedrag vertoont gesanctioneerd kan worden.215

De tucht is in hoofdzaak gericht op de interne verhoudingen binnen de beroepsgroep, in

casu de rechterlijke macht.216 Zij moet ervoor zorgen dat de interne cohesie of het

aanzien van de rechterlijke macht gehandhaafd worden.217 De tuchtrechtelijke sancties

beogen dan ook deze interne cohesie in stand te houden en raken de overtreder in zijn

rechten als lid van de groep, bijvoorbeeld door hem via afzetting definitief uit deze groep

te verwijderen.218 Om diezelfde reden worden tuchtrechtelijke maatregelen steeds door

de eigen beroepscategorie genomen. “Vanuit die invalshoek gaat men, enerzijds, bepaalde

verplichtingen opleggen en verheffen tot deontologische regels waarvan men denkt dat de

naleving ervan die interne cohesie en het aanzien bij derden het best waarborgen.

Anderzijds gaat men vanuit die benadering de inbreuken op de deontologische normen

slechts sanctioneren via de tucht wanneer zij een bedreiging vormen voor de interne

cohesie en de reputatie naar buiten van de gerechtelijke instellingen. Aldus werd in het

verleden de deontologie verengd tot een onderdeel van de tucht op grond van een

verwarring tussen het algemeen belang en het particulier belang van de gerechtelijke

instellingen”.219 Het is niet zo dat iedere tekortkoming van de rechter aan de ethische

214 CANIVET en JOLY-HURARD, 15; D. CHARVET, “Les magistrats français et la déontologie: une problèmatique à clarifier”, Recueil Dalloz 2008, (1634) 1635-1636; DE RIEMAECKER en LONDERS, 311; J.-F. KRIEGK, “La culture judiciaire: une contribution au débat démocratique”, Recueil Dalloz 2005, (1592) 2; H. LAMON, “Voor een nieuwe justitie: positieve deontologie bij advocaten en magistraten”, Limb.Rechtsl 2013, (3) 9-10; D. SALAZ, “Le renouveau du débat sur l’éthique du juge” in SALAS en EPINEUSE, (3) 5 en 10; Zie ook Judicial Group on Strengthening Judicial Integrity, Measures for the Effective Implementation of The Bangalore Principles of Judicial Conduct, 21-22 januari 2010, 15, noot 9, www.judicialintegritygroup.org.

215 Geïnspireerd op CANIVET en JOLY-HURARD, 17. Zie ook: Verslag namens de Commissie voor de Justitie over het wetsvoorstel tot wijziging van de bepalingen van het Gerechtelijk Wetboek betreffende de tucht, Parl.St. Senaat 2012-13, nr. 5-1067/8, 3; G. CLOSSET-MARCHAL, “Introduction générale” in J. VAN COMPERNOLLE en M.L. STORME (eds.), Het tuchtrecht voor magistraten, Brussel, Bruylant, 2001, (1) 2-3.

216 Arbitragehof 7 december 1999, nr. 129/99, 6, B.4, over onderscheid tussen tucht-en strafrecht. 217 Verslag namens de Commissie voor de Justitie over het wetsvoorstel tot wijziging van de

bepalingen van het Gerechtelijk Wetboek betreffende de tucht, Parl.St. Senaat 2012-13, nr. 5-1067/8, 2; CANIVET en JOLY-HURARD, 17-18; G. CLOSSET-MARCHAL, “Introduction générale” in J. VAN

COMPERNOLLE en M.L. STORME (eds.), Het tuchtrecht voor magistraten, Brussel, Bruylant, 2001, (1) 2-3; LONDERS, 330.

218 CANIVET en JOLY-HURARD, 18. Het heeft dan ook geen nut meer een tuchtrechtelijke vordering in te stellen wanneer de persoon in kwestie een einde heeft gesteld aan zijn functie (Cass. 12 oktober 1990, Arr.Cass. 1990-91, 174; CSM 2 juli 1992, nr. S064; HOGE RAAD DER NEDERLANDEN, Verslag over 2009-2010, 2011, 95, www.rechtspraak.nl).

219 LONDERS, 330. Zie ook: DE RIEMAECKER en LONDERS, 311 (“Misplaatst corporatisme”); G. LONDERS, “Algemene inleiding – De deontologie van de magistraat. Een inleiding tot discussie” in HRJ, (1) 1-3.

31

principes tot een disciplinaire sanctie moet leiden.220 Echte tuchtrechtelijke regels waar

de rechter zich dient naar te schikken zijn er dan ook niet, merkt de CSM terecht op.221

In heel wat gevallen zullen rechters zelfs vrijwillig hun ontslag nemen, wat men

voornamelijk in Nederland vaststelt.222

42. De laatste twee decennia is men echter tot het inzicht gekomen dat de

voornaamste finaliteit van de ‘deontologie’ (in België en Frankrijk) of ‘ethiek van de

rechter’ (vanuit het onderzoeksonderwerp) daar niet ligt.223 De ethiek van de rechter

streeft in eerste instantie na dat de rechter zijn taak op een maatschappelijk

verantwoorde wijze vervult. Zij dient dus het algemeen belang, overstijgt de zuiver

interne verhoudingen en heeft een preventieve functie225. Men pleit voor een

‘deontologie’ die afstapt van het verbod en zich verplaatst naar het domein van de

aanbevelingen.226 Een ‘deontologie’ met een meer ethische insteek die vertelt hoe men

moet leven (supra 16, rn. 21).

Het is vanuit deze laatste invalshoek dat men de laatste jaren in België massaal

pleit voor een ‘positieve deontologie’, eerder dan voor een negatieve en op

verbodsbepalingen gerichte benadering. Er blijkt evenwel nog enige verwarring over de

eigenlijke invulling van dit begrip. Een eerste zienswijze gaat, zoals zonet aangestipt, uit

van het aanreiken van aanbevelingen en dus op positieve wijze verwoorden van de

kernbeginselen van de functie van magistraat. Volgens een tweede strekking

daarentegen wijst ‘positieve deontologie’ eerder op attitudevorming en het stimuleren

van zelfreflectie.228

220 CANIVET en JOLY-HURARD, 162; M.A. LOTH, “Rechterlijke beroepsethiek” in E.R. MULLER en C.P.M. CLEIREN (eds.), Rechterlijke macht. Rechtspraak en rechtshandhaving in Nederland, Deventer, Kluwer, 2006, (457) 481.

221 CONSEIL SUPÉRIEUR DE LA MAGISTRATURE, Contribution à la réflexion sur la déontologie des magistrats, 2 oktober 2003, www.conseil-superieur-magistrature.fr.

222 Zo namen twee Nederlandse rechters spontaan ontslag nadat sprake was van alcoholmisbruik in het verkeer met “bijkomende omstandigheden”, nadat de procureur-generaal te kennen gaf het ontslag van beiden te vorderen (HOGE RAAD DER NEDERLANDEN, Verslag 2007 en 2008, 2009, 142, www.rechtspraak.nl).

223 Zie CCJE.Nr3, rn. 60; CCJE.MC, rn. 18. 225 Cf. ENCJ.Er., 1. 226 H. BOULARBAH, “Methodologische opbouw van de positieve deontologie”, in HRJ, (121) 125-126;

LONDERS 331. Zie CANIVET en JOLY-HURARD, 160. 228 H. BOULARBAH, “La déontologie positive – première tentative d’approche exploratoire” in

UNIVERSITÉ CATHOLIQUE DE LOUVAIN (ed.), La responsabilité professionnelle des magistrats, Brussel, Bruylant, 2007, (125) 133-134; H. LAMON, “Een gecodeerde gids voor magistraten”, Juristenkrant,

32

De Belgische Gids voor de magistraten is dan ook, net zoals haar Franse

tegenhanger, formeel: “Dit document is een gids voor magistraten. Dit overzicht van

principes is geen tuchtcode, noch een code ten behoeve van tuchtrechtelijke overheden en

kan niet als basis voor tuchtrechtelijke vervolgingen dienen.”229 Hierin lijken zij sterk

geïnspireerd te zijn door de ervaring van de Canadian Judicial Council (of Conseil

canadien de la magistrature; infra 60, rn. 81).230 Diens Ethical Principles of Judges uit

1998 pogen eveneens slechts een gids te zijn.231 Zij vertrekken vanuit een reeks

kernwaarden (‘statements’) waar aansluitend een reeks gedragsregels (‘principles’) uit

worden afgeleid, om deze dan verder toe te lichten in ‘commentaries’.232 De NVvR-

rechterscode is evenmin, hoewel dit niet uitdrukkelijk wordt verkondigd, geen

tuchtrechtelijk instrument.

43. Hoewel het tuchtrecht zelf dus buiten het onderwerp van deze verhandeling valt,

weze het nuttig te vermelden dat de internationalisering zich inhet tuchtrecht doorzet,

dan vooral op Europees niveau. Met het arrest Vilho Eskelinen uit 2007 oordeelde het

Europees Hof voor de Rechten van de Mens dat wanneer het nationale recht voorziet in

de toegang tot een rechter voor de beslechting van een geschil waarbij een ambtenaar of

een andere persoon bekleed met overheidsgezag betrokken is, aangenomen moet

worden dat het geschil onder de toepassing van artikel 6 EVRM valt.233 Die regel geldt

onder meer voor disciplinaire procedures tegen magistraten.234 Daarmee wijkt het Hof

uitdrukkelijk af van de oudere rechtspraak uit het arrest Pellegrin.235 In de periode die

zou volgen, heeft het EHRM de eisen waaraan het tuchtrecht moet voldoen verder

afl. 253, 12 september 2012, 12; H. LAMON, “Voor een nieuwe justitie: positieve deontologie bij advocaten en magistraten”, Limb.Rechtsl. 2013, (3) 11-13.

229 HRJ.Gids, ix (originele onderlijning). Zie ook CSM.Rc., p. xiv: “Ce Recueil ne consitue pas un code de discipline mais un guide pour les magistrats [...]”.

230 Canadian Judicial Council, Ethical Principles for Judges, 1998, 52 p., www.cjc-ccm.gc.ca. 231 Ibid, p. 3: “The Statements, Principles and Commentaries are advisory in nature. Their goals are to

assist judges with the difficult ethical and professional issues which confront them and to assist members of the public to better understand the judicial role. They are not and shall not be used as a code or a list of prohibited behaviours. They do not set out standards defining judicial misconduct.”

232 H. EPINEUSE, “De Bangalore à La Haye: vers un modèle international de déontologie des juges?” in SALAS en EPINEUSE, (21) 38; H. EPINEUSE, “Voor een vergelijkende gerechtelijke deontologie” in HRJ, (23) 30.

233 EHRM 19 april 2007, nr. 63235/00, Vilho Eskelinen/ Finland. Meer: P. MAFFEI, “Tuchtrecht voor magistraten en EVRM” in F. DERUYCK, M. DE SWAEF, J. ROZIE, M. ROZIE, P. TRAEST en R. VERSTRAETEN

(eds.), De wet voorbij. Liber Amicorum Luc Huybrechts, Antwerpen, Intersentia, 2010, (259) 265-268.

234 EHRM 5 februari 2009, nr. 22330/05, Olujić/ Kroatië. 235 EHRM 8 december 1999, nr. 28541/95, Pellegrin/ Frankrijk. Zie ook, voor magistraten: EHRM 8

februari 2001, nr. 47936, Pitkevich/ Rusland (Onontvankelijkheid).

33

uitgewerkt.236 Net zoals de ethiek van de rechter kreeg ook het tuchtrecht, buiten de

rechtspaak van het EHRM, heel wat aandacht op Europees niveau237, maar eveneens in

België238, Frankrijk239 en Nederland240.

B. Burgerrechtelijke en strafrechtelijke aansprakelijkheid241

44. Onder de burgerrechtelijke aansprakelijkheid onderscheiden we de

aansprakelijkheid van de rechter en deze van de staat voor het handelen van de rechter.

Enkel deze eerste vorm wordt hier nader onder de loep genomen, nu deze het nauwst

verbonden is met de ethiek van de rechter. Niettemin kan ook de aansprakelijkheid van

de staat voor rechterlijk optreden justitie zware imagoschade berokkenen.242

236 Zie o.m. EHRM 9 januari 2013, nr. 21722/11, Oleksandr Volkov/Oekraïne. 237 CCJE.Nr3, rn. 58-74; CCJE.MC, rn. 18-22; Raad van Europa, European Charter on the statute for

judges and Explanatory memorandum, 8-10 juli 1998, p. 7-8, www.coe.int (hierna: RvE.ECh); Comité van Ministers van de Raad van Europa, Recommendation CM/Rec (2010)12 to member states on judges: independence, efficiency en responsabilties, 17 november 2010, rn. 66-71, www.coe.int (hierna: RvE.Aanb).

238 Wet van 15 juli 2013 tot wijziging van de bepalingen van het Gerechtelijk Wetboek betreffende de tucht, BS 25 juli 2013, nadat in 1999 en 2002 het tuchtrecht al eens grondig was hervormd. Met de wet van 1999 wou men al tegemoet komen aan de waarborgen van het EVRM (Verslag over het wetsvoorstel houdende wijziging, wat het tuchtrecht voor de leden van de rechterlijke orde betreft, van het Gerechtelijk Wetboek en wetsvoorstel tot wijziging van boek II, titel V, van het Gerechtelijk Wetboek, Parl.St. Kamer 1997-98, nr. 1666/5, 4).

239 Loi constitutionnelle nr. 2008-724 23 juillet 2008 de modernisation des institutions de la Ve République, JORF 24 juillet 2008; Loi organique nr. 2007-287 5 maart 2007 relative au recrutement, à la formation et à la responsabilité des magistrats, JORF 6 mars 2007. De CSM had al voor Vilho Eskelinen de tuchtprocedure afgestemd op art. 6 EVRM. Bovendien kan zij rechtstreeks door een burger gevat worden (art. 65, tiende lid Const. io. art. 50-3 Osm).

240 Wijziging van de Wet rechtspositie rechterlijke ambtenaren en enige andere wetten in verband met de uitbreiding van de mogelijkheden om ten aanzien van voor het leven benoemde rechterlijke ambtenaren disciplinaire maatregelen op te leggen en tevens andere maatregelen te treffen, Kamerstukken II 2013/14, 33 861, nr. 2, thans hangende.

241 Zie G. CANIVET en J. JOLY-HURARD, “La responsabilité des juges, ici et ailleurs”, Revue internationale de droit comparé 2006, 1049-1093.

242 Aansprakelijkheid van de staat voor ambtsfouten van magistraten is in België erkend sedert het eerste Anca-arrest van het Hof van Cassatie (Cass. 19 december 1991, Arr.Cass. 1991-92, 364), later verfijnd in het tweede Anca-arrest (Cass. 8 december 1994, Arr.Cass. 1994, 1074; zie J. LAENENS, K. BROECKX, D. SCHEERS en P. THIIRIAR, Handboek gerechtelijk recht, Antwerpen, Intersentia, 2012, 196-199; A. VAN OEVELEN, “De aansprakelijkheid van de Staat voor foutieve jurisdictionele beslissingen” (noot onder Cass. 5 juni 2008), RW 2008-09, (801) 801-802). Met een wet van 1972 heeft de Franse wetgever de aansprakelijkheid van Franse Staat voor handelen van de rechterlijke macht in de Code de l’organisation judiciaire (hierna: COJ) ingeschreven, te vinden in art. L.141-1 en L.141-2 (“fonctionnement défectueux du service de la justice”). Zij wordt slechts weerhouden in geval van rechtsweigering of zware fout. Daarnaast bestaan er nog enkele bijzondere regimes (CANIVET en JOLY-HURARD, 47-58; zie ook art. 48-1 Osm). In Nederland heeft de hoge Raad nooit veel ruimte gelaten voor aansprakelijkheid voor onrechtmatige rechtspraak (HR 3 december 1971, NJ 1972, 137). Met een wet van 1996 werd toch in art. 42 Wrra een aansprakelijkheidsregeling ingeschreven. Men maakt een onderscheid tussen de aansprakelijkheid voor ‘bedrijfsfouten’ en voor een rechterlijke uitspraak. In de rechtsleer wordt er echter nog steeds over getwist (A.S. HARTKAMP en C.H. SIEBURGH, Mr. C. Asser’s Handleiding tot de

http://www.coe.int/

http://www.coe.int/

34

45. Om hun onafhankelijkheid te waarborgen, kunnen rechters zelf niet te pas en te

onpas persoonlijk aansprakelijk worden gesteld.243 In de meeste common law-landen

kent men om deze reden de rechter doorgaans immuniteit toe tegen een vordering tot

schadevergoeding.244 Toch erkent men zowel in België245, Frankrijk246 als Nederland247

enkele gevallen waarin men uitzonderlijk toch de rechter persoonlijk kan aanspreken.248

46. Op strafrechtelijk vlak genieten rechters geen immuniteit.249 Net zoals het

tuchtrecht is het repressief van aard.250 De verschillen zijn echter legio.251 Zo is het

adagium “nullum crimen sine lege” niet van toepassing op het tuchtrecht, “nulla poena

sine lege” slechts in beperkte mate. Bovendien leidt een disciplinaire sanctie niet ipso

facto tot een strafrechtelijke veroordeling.252 Het strafrecht bevat naast het gemeen

strafrecht dat voor alle burgers geldt, heel wat bepalingen die specifiek gericht zijn op

openbare ambten of rechters in het bijzonder.253 Door crimineel gedrag wordt het

beoefening van het Nederlands burgerlijk recht. 6. Verbintenissenrecht. Deel IV. De verbintenis uit de wet, Deventer, Kluwer, 2010, 385; J.F.M. JANSSEN, “De persoonlijke aansprakelijkheid van de rechter”, NJB 2008, 1212-1218; V.V.R. VAN BOGAERT, “Het (on)geschonden vertrouwen in de rechterlijke macht”, Trema 1998, 33-37). Internationaalrechtelijke gronden werden niet in beschouwing genomen.

243 CCJE.Nr3, rn. 55; CCJE.MC, rn. 22. Voor de fouten in de uitoefening van functie staan immers in eerste instantie rechtsmiddelen open.

244 G. CANIVET en J. JOLY-HURARD, “Le responsabilité des juges, ici et ailleurs”, Revue internationale de droit comparé 2006, (1049) 1061. Zie ook Judicial Group on Strengthening Judicial Integrity, Measures for the Effective Implementation of The Bangalore Principles of Judicial Conduct, 21-22 januari 2010, 11, www.judicialintegritygroup.org

245 Art. 1140 Ger.W.. Voor cijfers, zie: B. DEJEMEPPE, “La responsabilité civile des juges entre passé et avenir” in UNIVERSITÉ CATHOLIQUE DE LOUVAIN (ed.), La responsabilité professionnelle des magistrats, Brussel, Bruylant, 2007, (27) 28.

246 Art. 141-2 en 141-3 COJ en art. 11-1 Osm. Enkel de Franse Staat kan, na door de schadelijder te zijn aangesproken, verhaal nemen tegen de rechter in kwestie. Hier werd tot op heden nog geen gebruik van gemaakt (CANIVET en JOLY-HURARD, 50). Zie ook CCJE.MC, rn. 22.

247 Art. 42 Wrra. 248 CCJE.Nr3, rn. 56-57: beveelt aan dat dit enkel mogelijk is in geval van opzet. 249 CCJE.Nr3, rn. 52-54 (Zeer kritisch); G. CANIVET en J. JOLY-HURARD, “Le responsabilité des juges, ici et

ailleurs”, Revue internationale de droit comparé 2006, (1049) 1053. 250 CANIVET en JOLY-HURARD, 17: “la répression pénale n’est que la répression disciplinaire propre de

l’Etat”. Zelfde vaststelling door: J. DU JARDIN, “Le contrôle de légalité exercé par la Cour de cassation sur la justice disciplinaire au sein des ordres professionnels”, JT 2000, (625) 626.

251 Zie hiervoor: G. CLOSSET-MARCHAL, “Introduction générale” in J. VAN COMPERNOLLE en M.L. STORME

(eds.), Het tuchtrecht voor magistraten, Brussel, Bruylant, 2001, (1) 2-6; J. DU JARDIN, “Le contrôle de légalité exercé par la Cour de cassation sur la justice disciplinaire au sein des ordres professionnels”, JT 2000, (625) 626-627.

252 Zeer uitzonderlijk zal het EHRM de tuchtvervolging toch als strafvervolging kwalificeren: P. MAFFEI, “Tuchtrecht voor magistraten en EVRM” IN F. DERUYCK, M. DE SWAEF, J. ROZIE, M. ROZIE, P. TRAEST en R. VERSTRAETEN (eds.), De wet voorbij. Liber Amicorum Luc Huybrechts, Antwerpen, Intersentia, 2010, (259) 263-265.

253 Zie o.m. art. 237 e.v. en 458 Belgisch strafwetboek (hierna: Sw.) (België); art. 226-13 en 432-4 e.v. Franse Code pénal (hierna: Cp.) (Frankrijk); art. 272 e.v., 355 e.v. en 364 Wetboek van Strafrecht (Sr.) (Nederland).


35

vertrouwen in justitie immers verregaand aangetast, aangezien een rechter zelf de

normen schendt die hij net behoort te bewaken.254

47. Twee markante bepalingen verdienen hier bijkomende aandacht. Vooreerst

verwerft de rechter uit hoofde van zijn functie heel wat vertrouwelijke informatie.

Vanuit de ethiek zal hij ertoe gehouden zijn deze geheim te houden. Schending van dit

beroepsgeheim kan door de bevoegde autoriteiten tuchtrechtelijk gesanctioneerd

worden. In België, Frankrijk en Nederland kan de rechter die zijn beroepsgeheim

miskent bovendien ook strafrechtelijk vervolgd worden.255

In tweede instantie wijdt men doorgaans ook afzonderlijke bepalingen aan

rechtsweigering (infra 89, rn. 113). In België en Frankrijk is dit niet enkel een

(‘deontologische’) plicht256 waarvan de schending tuchtrechtelijk257 beteugeld kan

worden. Een inbreuk kan ook aanleiding geven tot burgerrechtelijke258 en

strafrechtelijke aansprakelijkheid259. Met de hervorming van het gerecht in 2002 werd

de procedure in Nederland, die gelijkaardig was aan dewelke België en Frankrijk thans

kennen, bij gebrek aan toepassingen in de praktijk260, geschrapt uit het Wetboek van

Burgerlijke Rechtsvordering (hierna: Rv).261 Niettemin wordt dit er ook beschouwd als

één van de wezenlijke plichten die op rechters rust.262

254 SOEHARNO 2011, 30. Om diezelfde reden zou men ook een kandidaat met een strafrechtelijk verleden, i.c. verkeersovertredingen die van dien aard zijn dat ze de waardigheid van het ambt in het gedrang brengen, tot het ambt van rechter kunnen weigeren (RvS 4 februari 2013, nr. 222.363, D&T 2013, 224; cf. infra 42, rn. 58). Met de Nederlandse wijziging van de Wet rechtspositie rechterlijke ambtenaren en enige andere wetten in verband met de uitbreiding van de mogelijkheden om ten aanzien van voor het leven benoemde rechterlijke ambtenaren disciplinaire maatregelen op te leggen en tevens andere maatregelen te treffen (Kamerstukken II 2013/14, 33 861, nr. 3, 5-6 (MvT)) zou een blanco strafregister (‘verklaring omtrent het gedrag’) een noodzakelijke voorwaarde voor benoeming worden.

255 Art. 458 Sw.; art. 226-13 Cp.; art. 272 Sr. 256 Art. 5 Ger.W.; art. 4 Franse Code civil (hierna: Cc.). 257 Art. 404 Ger.W.; art. 43 Osm. 258 Art. 1140, 4° Ger.W. en art. 141-3, 2° COJ (en art. 366-1 Franse Code de procédure civile; hierna:

NCPC). 259 Art. 258 Sw. en art. 434-7-1 Cp. 260 P.A.M MEIJKNECHT, “Nederland” in A.W. JONGBLOED (ed.), Aansprakelijkheid voor optreden van de

rechterlijke macht, Den Haag, Boom Jurdische Uitgevers, 1999, (40) 41. 261 A.I.M. VAN MIERLO; “Art. 26 Rechtsweigering” in A.I.M. VAN MIERLO, C.J.J.C. VAN NISPEN en M.V. POLAK

(eds.), Tekst en Commentaar Burgerlijke Rechtsvordering, Deventer, Kluwer, https://navigator.kluwer.nl.

262 Art. 13 Wet houdende algemeene bepalingen der wetgeving van het Koninkrijk (hierna: Wet AB) en art. 26 Rv.

36

48. Hieruit volgt dat, hoewel de ethiek van de rechter, de tucht, de burgerrechtelijke-

en strafrechtelijke aansprakelijkheid merkelijke invloed uitoefenen op het gedrag en de

persoon van de rechter en alle nauw gelieerd zijn aan zijn bijzondere plaats binnen de

maatschappij, zij niet gelijk te stellen zijn. Al deze disciplines hebben immers een

verschillende doelstelling. Dit wordt ook door het Belgisch Gerechtelijk Wetboek

uitdrukkelijk erkend.264

264 Art. 417 Ger.W.: “De tuchtvordering staat los van de strafvordering en van de burgerlijke rechtsvordering.” De Hoge Raad voor de Justitie pleitte er bij het nieuwe tuchtrecht in 2002 voor om rechtshulp uit te werken voor magistraten die als eiser of verweerder betrokken zijn in een burgerlijke of strafrechtelijke procedure (Advies van de Hoge Raad voor de Justitie betreffende het wetsontwerp tot wijziging van deel II, boek II, titel V, van het Gerechtelijk Wetboek betreffende de tucht en tot intrekking van de wet van 7 mei 1999 tot wijziging, wat het tuchtrecht voor de leden van de Rechterlijke Orde betreft, van het Gerechtelijk Wetboek, Parl.St. Kamer 2001-02, nr. 50-1553/002, 9).

37

AFDELING III. ONTLEDING VAN DE DEFINITIE

§1. Regels: bronnen van de ethiek van de rechter

A. Algemeen

49. Deze ethiek van de rechter is een stel van regels die een bepaald gedrag van en

een bepaalde persoonlijkheid voor de rechter voorschrijven, mede met het oog op het

tot stand brengen en in stand houden van het vertrouwen van de burger in justitie

(supra 53, rn. 73). Het gaat dus wel degelijk om regels, principes zo men wil, maar niet

enkel om gedragsregels.265 Dit doet de vraag rijzen naar de bronnen van deze regels.

Hierbij wordt de hiërarchie van de rechtsbronnen gevolgd zoals die door Hans KELSEN is

uiteengezet.267

50. Op internationaal niveau werden heel wat verdragen vastgelegd die het statuut

van de rechter en diens ethiek beheersen, dan vooral door de onafhankelijkheid van de

rechterlijke macht en de rechter te waarborgen. Denk maar aan het Europees Verdrag

voor de Rechten van de Mens en de Fundamentele Vrijheden (EVRM), art. 6 in het

bijzonder, van de Raad van Europa en de rechtspraak van het EHRM ter zake, de

Universele Verklaring van de Rechten van de Mens (UVRM)268 en het Internationaal

Verdrag inzake burgerrechten en politieke rechten (BUPO)269, beiden op het niveau van

de Verenigde Naties. Voorts hebben ook heel wat internationale organisaties

documenten hieromtrent uitgevaardigd. Vooral op het niveau van de Raad van Europa is

men zeer actief.270

51. De voornaamste bronnen vinden we nog steeds op nationaal niveau. De nationale

grondwet271 legt de krachtlijnen van het staatsbestel vast en daar behoort ook de

rechterlijke onafhankelijkheid toe (infra 70, rn. 94). Met een aanbeveling uit 2010 spoort

het Comité van Ministers van de Raad van Europa de lidstaten aan om deze

265 Ook deugden worden hier als regels beschouwd. 267 Zie hiervoor ook A.F.M. BRENNINKMEIJER “Codes of conduct for the judiciary in civil law countries:

the Dutch example”, NQHR 2004, (59) 67-72. 268 BS 31 maart 1949. Dit verdrag is niet bindend. 269 BS 6 juli 1983. 270 Supra 6, rn. 6. Ook de Magna Carta of Judges, het European Charter on the statute for judges

(RvE.ECh) en de Aanbeveling van het Comité van Ministers van Raad van Europa (RvE.Aanb) kunnen hier vermeld worden.

271 Evenals andere teksten met constitutionele waarde, zoals bijvoorbeeld de Nederlandse Wet AB uit 1829.

38

onafhankelijkheid, zowel extern als intern, in de eigen grondwet te verankeren en

verder uit te werken in de gewone wetten.272

In een verkiezing naar het meest verwerpelijke artikel in 2010 deed VAN

ORSHOVEN dit, onder de vorm van het huidige art. 151, §1 Gw., af als het

“geconstitutionaliseerde wantrouwen”.273 Het artikel kreeg zijn actuele vorm in de

nasleep van de DUTROUX-crisis.274 Met de grondwetswijziging van 2008 kreeg de Franse

CSM uitdrukkelijk bevoegdheid inzake rechterlijke ‘deontologie’.275

52. De verschillende principes krijgen eveneens uitwerking in de nationale wetten,

met name in het gerechtelijk recht. Denk maar aan de bescherming van het

beroepsgeheim276, tal van onverenigbaarheden of het verbod op rechtsweigering. Ook

de verschillende wrakingsgronden leveren, hoewel in se reactief, een nuttige bron van

principes. De door de wet opgelegde eed bij de indiensttreding en de in de wet

omschreven tuchtfout nemen eveneens een belangrijke plaats in. Beiden verdienen

evenwel een afzonderlijke behandeling (infra 40, rn. 56 resp. 42, rn. 58). Men

onderscheidt hier drie niveaus, van algemeen naar bijzonder: de regels m.b.t. de hele

gerechtelijke organisatie277, de procedureregels278 en de bepalingen betreffende het

statuut van de rechter279.

53. Voorts kan men ook heel wat regels ontwaren uit de rechtspraak van de gewone

rechtbanken en de rechtscolleges bevoegd met het tuchtrecht over de magistraten.

Hoewel men, zoals reeds uitvoerig betoogd, tucht en ethiek geenszins mag verwarren,

vormen de disciplinaire uitspraken een ideale bron van wat men al dan niet mag, door

de concretisering van de doorgaans nogal vage principes (cf. infra 42, noot 309). In

België en Nederland kan men de verschillende tuchtrechtelijke beslissingen van de

272 RvE.Aanb., rn. 7. 273 P. VAN ORSHOVEN, “Het geconstitutionaliseerde wantrouwen”, 28 oktober 2010,

www.legalworld.be/legalworld/verkiezing-paul-van-orshoven.html. 274 Supra 2, rn. 4. 275 Loi constitutionnelle nr. 2008-724 van 23 juillet 2008 de modernisation des institutions de la Ve

République, JORF 24 juillet 2008, thans art. 65, achtste lid Const. 276 In België werd het beroepsgeheim enkel op negatieve wijze verzekerd, door iedere inbreuk

strafrechtelijk te sanctioneren (art. 458 Sw.). 277 België: Ger.W.; Frankrijk: COJ; Nederland: Wet RO. 278 België: Ger.W.; Frankrijk: NCPC; Nederland: Rv. 279 België: Ger.W.; Frankrijk: Osm; Nederland: Wrra.

http://www.legalworld.be/legalworld/verkiezing-paul-van-orshoven.html

39

gerechten280 respectievelijk de Hoge Raad281 evenwel niet raadplegen.282 De Franse

wetgever is echter een andere weg ingeslagen. Om de magistraat in kwestie ten volle te

laten genieten van de democratische principes, in het bijzonder de garanties uit het

EVRM, en de legitimiteit van de Conseil supérieur de la magistrature283 te versterken,

maakt de CSM sedert de wetswijziging van 2001 alle beslissingen via haar website

openbaar, inclusief alle veroordelingen sedert 1959.284, 285 Dit maakt dat de rechtspraak

van de CSM de voorbije jaren een heel belangrijke rol is gaan spelen op het vlak van de

‘déontologie’.286 Men treft er als het ware de referentie voor het beeld dat de rechter aan

de samenleving moet bieden.287

54. Ook in de rechtsleer gaat er de laatste jaren heel wat aandacht naar de ethiek van

de rechter. Men tracht hoofdzakelijk de plaats en functie van de ethiek van de rechter te

vatten (bv. onderscheid met de tucht of de vraag naar de finaliteit van deze ethiek). In

mindere mate komen ook de verschillende kernwaarden aan bod. De meningen kunnen

bovendien ook heel erg uiteenlopen, wat het de lezer enkel moeilijker maakt zich een

duidelijk beeld te maken van de stand van zaken.

55. De eerste bron van deze ethiek van de rechter blijven evenwel de ongeschreven

algemene rechtsbeginselen, gewoonten en gebruiken.289 Dit vloeit voort uit de aard van

280 Bevoegdheid ex art. 412 Ger.W. Met de wet van 15 juli 2013 tot wijziging van de bepalingen van het Gerechtelijk Wetboek betreffende de tucht (BS 25 juli 2013) worden ten laatste vanaf 1 september 2014 afzonderlijke tuchtrechtbanken en tuchtrechtbanken in hoger beroep ingesteld. Dit nieuwe voorstel wenste verschillende problemen te verhelpen en het tuchtrecht aan te passen aan de wezenlijke kenmerken van het tuchtrecht (Wetsvoorstel tot wijziging van de bepalingen van het Gerechtelijk Wetboek betreffende de tucht, Parl.St. Senaat 2010-11, nr. 5-1067/1, 1; Verslag namens de Commissie voor de Justitie over het wetsvoorstel tot wijziging van de bepalingen van het Gerechtelijk Wetboek betreffende de tucht, Parl.St. Senaat 2012-13, nr. 5-1067/8, 2-4). In tussentijd heeft de Nationale federatie van de griffiers bij de Hoven en Rechtbanken een (partieel) vernietigingsberoep ingesteld bij het Grondwettelijk Hof (Hand. Senaat 2013-14, 20 ferbuari 2014, 5-141, 49; A. KEEREMAN, “«Waarom dragen wij nog een toga?»”, Juristenkrant, afl. 285, 12 maart 2014, 9).

281 Bevoegdheid ex art. 46d Wrra. 282 Supra 10, noot 54. 283 Men kan voor wat de beslissingen tegen magistraten van de zetel betreft nog steeds beroep

aantekenen bij de Franse Conseil d’État (hierna: CE; CE 12 juni 1969, nr. 72 480, www.conseil-etat.fr).

284 Loi organique nr. 2001-539 25 juin 2001 relative au statut des magistrats et au Conseil supérieur de la magistrature, JORF 26 juin 2001, het huidige art. 57, derde lid Osm.

285 Te consulteren op: www.conseil-superieur-magistrature.fr/jurisprudence-et-csm. 286 CANIVET en JOLY-HURARD, 161. 287 D. SALAS, “Le renouveau du débat sur l’éthique du juge” in SALAS en EPINEUSE, (3) 14. 289 Cass. 23 september 1968, Arr.Cass. 1969, 85; Cass. 30 november 2001, RW 2003-04, 297; BAUW

e.a., 69; CANIVET en JOLY-HURARD, 10-13; G. CLOSSET-MARCHAL, “Introduction générale” in J. VAN

COMPERNOLLE en M.L. STORME (eds.), Het tuchtrecht voor magistraten, Brussel, Bruylant, 2001, (1) 2;

http://www.conseil-etat.fr/


40

deze regels. Zij vinden immers hun oorsprong in de ethiek en de taak van de rechter en

worden slechts uitzonderlijk in rechtsnormen omgezet.290 Deze waarden en normen

worden van de oudere ervaren rechters op de jongere overgedragen.291 Er heerst dus

een zekere ‘esprit du corps’, die evenwel door een steeds diverser samengestelde

magistratuur op de helling komt te staan.292 HOOFT GRAAFLAND voegt daaraan toe dat de

nieuwe, onervaren rechter zich dan op een andere wijze deze normen en waarden eigen

moet maken. ‘Codes’ zouden daarvoor in aanmerking kunnen komen. Ook na de

codificatie, internationaal dan wel nationaal, behouden deze principes hoofdzakelijk hun

ongeschreven karakter.

B. De eed

56. Bij indiensttreding leggen de Belgische, Franse en Nederlandse rechters de eed af

in de handen van een rechtbank. Pas vanaf de eedaflegging kan de rechter zijn functie

opnemen.293 De eigenlijke formule is achteraan opgenomen in bijlage A.

Met de eed zweert men trouw aan de structuur en instellingen van het land, het

principe van de democratische rechtsstaat294 in het bijzonder, of wezenlijke principes

van het ambt, zoals het geheim van de raadkamer in de Franse en Nederlandse tekst.296

Hij speelt in de eerste plaats in op het eigen bewustzijn.297 In de eed wordt echter niet

L. HUYBERECHTS, “Reflecties over enkele plichten van de rechter” in F. DERUYCK en M. ROZIE (eds.), Liber Amicorum Alain De Nauw. Het strafrecht bedreven, Brugge, die Keure, 2011, (371) 378; LONDERS en DE RIEMAECKER, 340; CANIVET en JOLY-HURARD, 10-13.

290 Cf. CANIVET en JOLY-HURARD, 10-13; J.A.Z. HOOFT GRAAFLAND, “Beroepsethiek van rechters”, Trema 2005, (286) 286.

291 J.A.Z. HOOFT GRAAFLAND, “Beroepsethiek van rechters”, Trema 2005, (286) 290. 292 BAUW e.a., 66; J.A.Z. HOOFT GRAAFLAND, “Beroepsethiek van rechters”, Trema 2005, (286) 291;

SOEHARNO 2011, 21. 293 Art. 290, derde lid Ger.W.; art. 6 Osm; art. 5g Wrra; Cass. 10 mei 1954, Arr.Cass. 1954, 584; Hof ’s

Hertogenbosch 8 november 2007, LJN BB7403. 294 Waaruit ook de eerbied voor het geldende recht volgt (N. BANNEUX, “D’une formule unificatrice

aux fondements d’une déontologie contemporaine: étude de droit constitutionnel sur le serment des magistrats judiciaires”, RBDC 2008, (81) 111).

296 In België is dit niet zo voor de hand liggend, aangezien dezelfde eed aan iedereen die een openbaar ambt opneemt wordt opgelegd, tenzij de wet uitdrukkelijk anders voorziet. Het is dus als het ware de ’gemeenrechtelijke eed’, die amper echte plichten oplegt aan de Belgische rechter (N. BANNEUX, “D’une formule unificatrice aux fondements d’une déontologie contemporaine: étude de droit constitutionnel sur le serment des magistrats judiciaires”, RBDC 2008, (81) 85, 106 en 115).

297 CANIVET en JOLY-HURARD, 64; M.R. RUTGERS, “De ambtseed als waarborg of als instrument voor integriteitsbewustzijn?” in J.T.J. VAN DEN BERG, E. VERHULP en R.K. VISSER (eds.), Liber Amicorum. Zoals een goed ambtenaar betaamt, Den Haag, Ien Dales Leerstoel, 2010, (161) 172. Zie ook Wijziging van de Ambtenarenwet en enkele andere wetten in verband met goed ambtelijk handelen, goed werkgeverschap en algemene regels over integriteit, Kamerstukken II 2003/04, 29 346, nr. 3, p. 4 (MvT).

41

naar het geweten verwezen, merkt de Nederlandse MACKOR op.298 Over de eed die ook de

Belgische magistraten afleggen, stelde het Arbitragehof (thans Grondwettelijk Hof) dat

“[d]e eedaflegging [ertoe strekt degene die hem aflegt] in openbare vergadering op

plechtige wijze te horen verklaren dat hij de rechtsregels zal eerbiedigen van het

staatsbestel waarin hij een publiekrechtelijke functie gaat vervullen. In die zin belangt de

eed evenzeer hen aan die hem ontvangen als hen die hem afleggen.”300 Het Hof vervolgt

dat “[d]e eed van gehoorzaamheid aan de Grondwet en aan de wetten van het Belgische

volk [in die zin moet] worden beschouwd als een plechtige verklaring van onderwerping

aan de rechtsregels van de Belgische rechtsorde” en “die woorden hebben geen andere

draagwijdte dan een belofte van loyauteit ten aanzien van het grondwettelijk systeem

waarvoor een democratisch bestel heeft geopteerd” (eigen onderlijning).301

De eed was lange tijd de enige echte erkenning van het onderworpen zijn aan

zekere ethische regels, maar lijkt ondertussen met de introductie van andere

instrumenten, niet in het minst de ‘codes’, algemeen toch wat aan belang te hebben

moeten inboeten.302 In zijn inaugurale rede, getiteld “De waarde van de eed’, betoogde

SOEHARNO, die parallellen trekt met Platos en Aristoteles’ deugdenethiek, evenwel dat de

eed net aan een opmars bezig zou zijn.303

57. In haar finale verslag riep de Commissie Cabannes, ingesteld “à renforcer

l’éthique dans la magistrature”, op om de eed voor de Franse magistraten terug op te

waarderen.304 Zij stelde voor om de eedformule, “dans un souci de clarification et de

simplification”, te herschrijven en er zeven fundamentele principes in op te nemen.305 De

tuchtrechtelijke fout zou vervolgens in die zin worden aangepast dat iedere miskenning

298 A.R. MACKOR, “Drie stellingen naar aanleiding van de NVvR-Rechterscode”, Trema 2013, (61) 62-63. Zie, later: A.R. MACKOR, “Rechterlijke macht: geschraagd of ondermijnd door kernwaarden?”, RM Themis 2014, (6) 8.

300 Arbitragehof 15 oktober 2002, nr. 151/2002, B.3.1. In casu ging het om een gemeenteraadslid dat vanwege republikeinse sympathieën meende gediscrimineerd te worden door het verplicht zweren van trouw aan de Koning en uiteindelijk in het ongelijk werd gesteld.

301 Ibid, B.3.2. Zie ook EHRM 8 juni 1999, nr. 39511/98, McGuinness/ Verenigd Koninkrijk: “an affirmation of loyalty to the constitutional principles which support, inter alia, the workings of representative democracy in the respondent State”.

302 Cf. CANIVET en JOLY-HURARD, 64. 303 Te raadplegen op www.oratiereeks.nl. 304 Supra 5, rn. 4 en noot 26. 305 Deze zou als volgt luiden: “Je jure, au service de la loi, de remplir mes fonctions avec impartialité et

diligence, en toute loyauté, intégrité et dignité, dans le respect du secret professionnel et du devoir de réserve” (eigen onderlijning; COMMISSION DE RÉFLEXION SUR L’ÉTHIQUE DU JUGE, Rapport final, 2005, 18).

42

van de eed ook meteen een disciplinaire fout uitmaakt.306 De CSM erkende de richting

die de Commissie uit wou, maar wees erop dat uit de tuchtrechtelijke uitspraken, die

overigens vrij te raadplegen zijn, de verschillende principes voldoende duidelijk

blijken.307 Ook uit de rechtspraak van de CSM blijkt dat de eed niet zo’n belangrijke

plaats inneemt bij de beoordeling van eventuele fouten en enkel bij schending van het

beroepsgeheim telkenmale wordt aangevoerd.308 De eed voor de Franse magistraten

werd uiteindelijk dus niet aangepast.

C. De tuchtrechtelijke fout

58. De tuchtrechtelijke norm legt vast onder welke omstandigheden de rechter

disciplinair gesanctioneerd kan worden. Deze is doorgaans vervat in één enkele bepaling

en moet alle mogelijke inbreuken voorzien, wat de formulering zeer vaag maakt, zoals

ook het Europees Hof voor de Rechten van de Mens moest onderschrijven.309 Het

principe “nullum crimen sine lege” geldt namelijk niet in het tuchtrecht (supra 34, rn. 12).

Het is niet enkel de omzetting van het legaliteitsbeginsel, weliswaar in beperkte mate, in

het tuchtrecht, maar eveneens een algemene ethische norm. Dit illustreert wederom de

nauwe band die er tussen de ethiek van de rechter en de tucht heerst, ook na de

gewijzigde opvattingen. In Nederland is de literatuur hierover eerder summier. Dit valt

vermoedelijk te verklaren vanuit de vaststelling dat ‘beroepsethiek’ en tucht er nooit zo

nauw verwant werden beschouwd als bij ons. Het is hoofdzakelijk door de geschiedenis

van art. 404 Ger.W., de DUTROUX-affaire, dat dit artikel in de literatuur veel aandacht

306 COMMISSION DE RÉFLEXION SUR L’ÉTHIQUE DU JUGE, Rapport final, 2005, 18. 307 BETOULLE, 84. 308 Zie BETOULLE, 75: de eed is niet volledig uit de rechtspraak van de CSM verdwenen. 309 EHRM 9 januari 2013, nr. 21722/11, Oleksandr Volkov/ Oekraïne, §175 e.v.: “However, the Court

recognises that in certain areas it may be difficult to frame laws with high precision and that a certain degree of flexibility may even be desirable to enable the national courts to develop the law in the light of their assessment of what measures are necessary in the particular circumstances of each case. [...]The need to avoid excessive rigidity and to keep pace with changing circumstances means that many laws are inevitably couched in terms which, to a greater or lesser extent, are vague. The interpretation and application of such enactments depend on practice. [...] These qualifications, imposing limits on the requirement of precision of statutes, are particularly relevant to the area of disciplinary law.” De verdere interpretatie in de paktijk van dergelijke vage bepalingen kan dan een voldoende waarborg zijn voor de nodige voorzienbaarheid en toegankelijkheid van het recht (§179; EHRM 27 maart 1996, nr. 17488/90, Goodwin/ Verenigd Koninkrijk, §33). Het EHRM stelt namelijk, volgens vaststaande rechtspraak, aan de vereiste dat de inmenging bij wet moet voorzien zijn (art. 8 – 11 EVRM) ook kwalitatieve vereisten. De wet moet toegankelijk zijn voor de persoon in kwestie en zijn gevolgen moeten voorzienbaar zijn. Dit is bovendien een klassiek verweer van rechters die menen dat de inmenging, bv. in hun privéleven, niet “bij wet is voorzien”. Zie ook bv. ECRM 13 mei 1992, nr. 18957/91, Haseldine/ Verenigd Konkrijk (Ontvankelijkheid): “disciplinary law is necessarily drafted in general terms”.

43

genoot.311 Ook hier werd de tekst achteraan opgenomen in een afzonderlijke bijlage,

bijlage B. In de paragrafen die volgen, wordt eerst een algemeen aanvaard criterium

besproken, om vervolgens de formules in de verschillende landen nader te onderzoeken,

met de nadruk op het vertrouwen in het gerecht.

59. Uit de bewoordingen van de diverse formuleringen blijkt dat men algemeen312

verschillende criteria hanteert. Vooreerst kunnen de magistraten die de waardigheid van

hun ambt beschamen of hun ambtsplichten verwaarlozen een tuchtrechtelijke sanctie

oplopen.313 Denk bijvoorbeeld aan een rechter die zich schuldig maakt aan overmatig

drankgebruik314 of veroordeeld werd voor het corruptie315. Zowel het gedrag in het

privéleven en in de uitoefening van het ambt komen, voor wat de waardigheid van het

ambt betreft, in aanmerking. Dit blijven niettemin zeer vage bewoordingen.316

60. Daarnaast staat ook de mogelijkheid open van een tuchtstraf tegen rechters die

afbreuk doen aan de goede werking van justitie of het vertrouwen in die instelling.317 De

inlassing van het tweede lid in art. 404 Ger.W.318 leek hoofdzakelijk te zijn ingegeven

door de affaire-DUTROUX.319 Toch bleek het Hof van Cassatie reeds voor de invoeging

311 Nog voor de hetze losbrak, bracht procureur-generaal bij het Hof van Cassatie en hoogleraar E. KRINGS het al onder de aandacht (supra 13, noot 87).

312 Met de wijziging van de Wet rechtspositie rechterlijke ambtenaren en enige andere wetten in verband met de uitbreiding van de mogelijkheden om ten aanzien van voor het leven benoemde rechterlijke ambtenaren disciplinaire maatregelen op te leggen en tevens andere maatregelen te treffen (Kamerstukken II 2013/14, 33 861, nr. 2), die nog volop in bespreking is in het Nederlandse parlement en waarvoor een bijzonder Werkgroep disciplinaire tussenstappen in het leven werd geroepen, zou het arsenaal straffen uitgebreid worden (Kamerstukken II 2013/14, 33 861, nr. 2, p. 2 en 5 (MvT)).

313 Art. 404, eerste lid Ger.W.; art. 43, eerste lid Osm; art. 46c, 1, a Wrra (Thans enkel nog schriftelijke waarschuwing).

314 CSM 19 april 2012, nr. S196. Werd in Nederland beschouwd als niet geschikt zijn voor het vervullen van het ambt, anders dan wegens ziekte in de zin van art. 46l Wrra (HR 15 december 2012, LJN BK6646).

315 Valt in Nederland onder art. 46 m Wrra (infra 45, noot 335). 316 BETOULLE, 76; S. DIJKSTRA, “Over disciplinaire sancties en machtenscheiding”, Trema 2013, (273)

277. 317 Art. 404, tweede lid Ger.W.; art. 46c, 2 Wrra. 318 Wet van 7 juli 2002 tot wijziging van deel II, boek II, titel V, van het Gerechtelijk Wetboek

betreffende de tucht en tot intrekking van de wet van 7 mei 1999 tot wijziging, wat het tuchtrecht voor de leden van de Rechterlijke Orde betreft, van het Gerechtelijk Wetboek, BS 14 augustus 2002, nadat men reeds een poging had ondernomen met een wet van 7 mei 1999 (BS 30 juli 1999) die men evenwel niet in werking kon laten treden. De parlementaire voorbereidingen van deze laatste wet blijven dan ook relevant. Voor de totstandkoming: G. LONDERS, “Commentaar bij art. 404 Ger.W.” in Comm.Ger., Antwerpen, Kluwer, losbl., OGR – Afl. 66, 35 - OGR – Afl. 66, 56.

319 Verslag namens de Commissie voor de Justitie over het wetsvoorstel houdende wijziging, wat het tuchtrecht voor de leden van de rechterlijke orde betreft, van het Gerechtelijk Wetboek en

44

ervan rekening te houden met de weerslag van het verzuim op het vertrouwen van de

burgers.320 Dit bleek dus een maat voor niets en verschillende auteurs stelden zich dan

ook vragen bij het nut van deze nieuwe bepaling.321 LAENENS is daarentegen van oordeel

dat dit nieuwe, tweede lid “een aangelegenheid [betreft] die de belangen van de

betrokken procespartijen overstijgt”, waarmee “de wetgever in de justitie een nieuwe

bedrijfscultuur [invoert]”.322

Naar Frans recht maakt niet enkel de algemene norm (art. 43, eerste lid Osm) de

tuchtfout uit, maar eveneens de eed (supra 40, rn. 56) en de algemene plicht tot loyauteit

(art. 10 Osm).323 Met een wet van 2007324, gevolgd door een wet van 2010325, werd aan

art. 43 Osm een tweede lid toegevoerd. Sedert de jaren ’70 zou de CSM zich steeds meer

hebben beroepen op de algemene norm in art. 43, eerste lid Osm.326 Net zoals in België

moet men het doen met een zeer breed en vaag criterium.327 Volgens een strikte lezing

van de Ordonnance portant loi organique relative au statut de la magistrature (Osm)

lijkt het vertrouwen in justitie in Frankrijk op zich geen zelfstandige reden om een

tuchtstraf te riskeren. Uit de rechtspraak van de CSM volgt evenwel het

wetsvoorstel tot wijziging van boek II, titel V, van het Gerechtelijk Wetboek, Parl.St. Kamer 1997-98, nr. 1666/5, 2.

320 E. KRINGS, “Plichten en rechten van de leden van de rechterlijke macht”, RW 1988-89, (169) 172; G. LONDERS, “Commentaar bij art. 404 Ger.W.” in Comm.Ger., Antwerpen, Kluwer, losbl., OGR – Afl. 66, 35 - OGR – Afl. 66, 41-42. Ook de Raad van State wees erop dat de draagwijdte van art. 404 Ger.W. destijds al zo ruim was, dat wat men met het nieuwe lid beoogde, reeds onder het oude artikel viel (Adv.RvS, Parl.St. Kamer 2001-02, nr. 50-1553/001, 43).

321 G. CLOSSET-MARCHAL, “Introduction générale” in J. VAN COMPERNOLLE en M.L. STORME (eds.), Het tuchtrecht voor magistraten, Brussel, Bruylant, 2001, (1) 18; DE RIEMAECKER en LONDERS, 311-312.

322 J. LAENENS, “Laakbare rechterlijke attitudes” in R. DE CORTE, J. MEEUSEN, M. PERTEGÁS, S. RUTTEN en A. VAN OEVELEN (eds.), Hulde aan prof. dr. Jean Laenens, Anwerpen, Intersentia, 2008, (251) 252 en

258. 323 BETOULLE, 56; D. DOKHAN, “Le Conseil d’État, garant de la déontologie des magistrats d’orde

judiciaire”, RFDA 2002, (768) 1. 324 Loi organique nr. 2007-287 5 mars 2007 relative au recrutement, à la formation et à la

responsabilité des magistrats, JORF 6 mars 2007. Vernietigd door de Conseil Constitutionnel omdat de onafhankelijkheid van de rechter vereist dat dit voorafgaandelijk in een rechterlijke beslissing, die bovendien defintitief moet zijn geworden, wordt vastgesteld (Conseil Constitutionnel 1 maart 2007, nr. 2007-551 DC).

325 Loi organique nr. 2010-830 22 juillet 2010 relative à l'application de l'article 65 de la Constitution, JORF 23 juillet 2010. Ook bij deze wet zat de affaire Outreau nog vers in het geheugen (Rapport fait au nom de la Commisssion des lois constitutionnelles, de la législation et de l’administration générale de la République sur le projet de loi organique n° 1983 adopté par le Sénat, relatif à l’application de l’article 65 de la Constitution, Senaat 2009-10, nr. 2163). Voor de tekst: infra 104, rn. 132.

326 BETOULLE, 75. 327 Ibid, 56. Tijdens de parlementaire voorbereidingen sprak men in België zelfs van een waar

‘containerbegrip’ (Verslag namens de Commissie voor de Justitie Wetsontwerp tot wijziging van deel II, boek II, titel V, van het Gerechtelijk Wetboek betreffende de tucht en tot intrekking van de wet van 7 mei 1999 tot wijziging, wat het tuchtrecht voor de leden van de rechterlijke orde betreft, van het Gerechtelijk Wetboek, Parl.St. Senaat 2001-02, nr. 2-1198/2, 7-8).

45

tegenovergestelde.328 Het vertrouwen van de rechtsonderhorige in het gerecht is in de

laatste decennia meer en meer naar de voorgrond getreden dat vandaag “l’image de la

justice se retrouve au coeur du critère de la faute disciplinaire”.329 Het vertrouwen van de

burgers vormt dan ook, net zoals in België het geval was vooraleer men aan art. 404

Ger.W. een tweede lid toevoegde, in bijna iedere uitspraak van de CSM een belangrijke

toetssteen.

Over de Nederlandse versie bestaat er amper rechtspraak of literatuur330 en de

waarde van de tuchtfout als bron van ethische principes mag daarom niet overschat

worden. Indien de rechter ernstig nadeel toebrengt aan de goede gang van zaken bij de

rechtspraak of het in haar te stellen vertrouwen, kan hij ontslagen worden.331 Enkel het

ontslag komt desgevallend in aanmerking. Deze bepaling heeft een sterk preventieve

werking, luidt het.332 De Hoge Raad lijkt, zo blijkt althans uit de schaarse beschikbare

rechtspraak, ook bij andere maatregelen, zoals een schorsing, wel eens te verwijzen naar

het in de rechtspraak te stellen vertrouwen.333 De Wrra kent verschillende van aparte

gronden, waardoor de Hoge Raad, anders dan in België en Frankrijk, veel minder nood

heeft aan een algemene norm en de toets aan het publiek vertrouwen. Zo bepaalt de

Wrra onder meer dat de rechter die zich inlaat met partijen of het beroepsgeheim

schendt, een schriftelijke waarschuwing kan oplopen of ontslagen kan worden wanneer

hij hierover reeds een schriftelijke waarschuwing heeft gekregen.334 Is een rechter

veroordeeld voor een misdrijf, om een ander voorbeeld te noemen, kan hij ontslagen

worden.335 Het wetsvoorstel dat thans in behandeling is en onder meer het aantal

mogelijke disciplinaire maatregelen zou uitbreiden, zou van art. 46c Wrra een echte

328 Ibid, 75. 329 J.-C. MAGENDIE, “La responsabilité des magistrats”, Recueil Dalloz 2003, (1177) 10. Zie ook

BETOULLE, 75. 330 S. DIJKSTRA, “Over disciplinaire sancties en machtenscheiding”, Trema 2013, (273) 277. 331 Art. 46c, 2 Wrra. 332 J. LAENENS, “Laakbare rechterlijke attitudes” in R. DE CORTE, J. MEEUSEN, M. PERTEGÁS, S. RUTTEN en A.

VAN OEVELEN (eds.), Hulde aan prof. dr. Jean Laenens, Anwerpen, Intersentia, 2008, (251) 253. Ook openheid over de reeds opgelegde sancties, zoals de Raad voor de rechtspaak dit in haar Jaarverslag 2011 publiceerde, zou een preventieve werking hebben (wijziging van de Wet rechtspositie rechterlijke ambtenaren en enige andere wetten in verband met de uitbreiding van de mogelijkheden om ten aanzien van voor het leven benoemde rechterlijke ambtenaren disciplinaire maatregelen op te leggen en tevens andere maatregelen te treffen (Kamerstukken II 2013/14, 33 861, nr. 3, 3 (MvT).

333 HR 13 augustus 2010, LJN BN5907, overw. 3.7.1. 334 Art. 46c Wrra. 335 Art. 46m Wrra.

46

tuchtnorm maken (zie bijlage B).336 De bijzondere gronden worden behouden, maar het

catch all-karakter van de algemene norm wordt versterkt. Dit zou “inzichtelijker”

moeten maken welke verschillende vormen van ongeoorloofd gedrag gesanctioneerd

kan worden.337 Art. 46ca Wrra zou dan voortaan alle disciplinaire maatregelen

omvatten.338 In de memorie van toelichting refereert men uitdrukkelijk naar het effect

van bepaald “ongeoorloofd gedrag of anderszins ongewenste situaties” op het aanzien van

de professie en in de maatschappij, dat als voornaamste reden voor dit wetsvoorstel

geldt.339

D. De codes

61. De voorbije vijftien jaar tekent er zich een duidelijke en internationaal

waarneembare tendens af om al de verschillende principes die de rechterlijke functie

beheersen op te nemen in zogeheten ‘codes’.345, 346 Zij nemen een steeds prominentere

rol in binnen de bronnen van de ethiek van de rechter. Zo zijn er op het niveau van de

VN en de Europese Unie (ENCJ), maar ook – chronologisch gerangschikt – in Nederland,

Frankrijk en België tal van instrumenten ontstaan. Daarnaast bestaat er ook een reeks

aanbevelingen en rapporten opgesteld door instellingen die ressorteren onder

verantwoordelijkheid van de Raad van Europa (supra 6, rn. 6). Ook in de private

sector347, al dan niet wettelijk gereguleerd, en voor heel wat publieke functies zijn er in

336 De hudige regeling was wellicht niet meer houdbaar na het arrest Volkov, waarin het EHRM de vereisten voor een tuchtrechtelijke procedure duidelijk uiteenzet (EHRM 9 januari 2013, nr. 21722/11, Oleksandr Volkov/ Oekraïne; S. DIJKSTRA, “Over disciplinaire sancties en machtenscheiding”, Trema 2013, (273) 279). Dit werd dertig jaar geleden al aangekaart: J. REMMELINK, “De Hoge Raad als tuchtrechter” in W.C. VAN BINSBERGEN, C.J. ENSCHEDÉ, L.C.M. MEIJERS en A. MULDER (eds.), Handhaving van de rechtsorde. Bundel aangeboden aan Albert Mulder, Zwolle, Tjeenk Willink, 1988, (183) 193, met verwijzingen.

337 Wijziging van de Wet rechtspositie rechterlijke ambtenaren en enige andere wetten in verband met de uitbreiding van de mogelijkheden om ten aanzien van voor het leven benoemde rechterlijke ambtenaren disciplinaire maatregelen op te leggen en tevens andere maatregelen te treffen, Kamerstukken II 2013/14, 33 861, nr. 3, 10 (MvT).

338 Ibid, 1. 339 Ibid, 2. 345 J.P. TERHECHTE, J. P., “Judicial Ethics for a Global Judiciary – How Judicial Networks Create their

own Codes of Conduct”, German Law Journal 2009, (501) 502 en 507. 346 In de bijlage bij CCJE.Nr3 treft men een hele lijst van de codes die in verschillende lidstaten van de

Raad van Europa ontwikkeld zijn. 347 Zie hierover: F. OSMAN, “Avis, directives, codes de bonne conduite, recommendations, déontologie,

éthique, etc.: réflexion sur la dégradation des sources privées du droit”, RTD Civ. 1995, 509 e.v.; J. DU JARDIN, “Le contrôle de légalité exercé par la Cour de cassation sur la justice disciplinaire au sein des ordres professionnels”, JT 2000, (625) 626; G. VRIEZE, “Zijn rechters zonder gedragscode nog wel te vertrouwen? (I)”, Trema 2005, (139) 145-146.

47

diezelfde periode soortgelijke ‘codes’ in het leven geroepen.348 Denk maar aan corporate

governance-codes voor het besuur van ondernemingen, deontologische codes voor

advocaten, architecten, artsen, notarissen, de reclamesector enz. Het leeuwendeel is een

vorm van autoregulering en gaat dus uit van de beroepsgroep zelf. Een beduidend

aandeel heeft echter ook waarde van wet, ofwel omdat zij krachtens de wet tot stand

zijn gekomen349, ofwel omdat zij in een wet zijn opgenomen.

62. Hoewel men doorgaans als overkoepelende term het begrip ‘code’ hanteert, ook

voor de versies uit andere beroepen350, kan men bezwaarlijk spreken van een

“oorspronkelijke onderneming waarin men een geheel rechtsgebied behandelt in een

comprehensief en exhaustief wetboek op een doorlopende, homogene en logisch-stuitende

wijze”.351 Het voornaamste onderscheid schuilt in het niet-exhaustieve en niet-bindende

karakter. De ‘codes’ “pretenderen immers niet een antwoord te geven op alle ethische

vragen waarvoor een rechter zich gesteld kan zien”.352 Bovendien beogen zij slechts een

‘leidraad’, ‘aanbeveling’ of ‘gids’ te zijn om de rechters te helpen.353 De CCJE verdedigt

dan ook het gebruik van de term ‘statement of standards of professional conduct’, eerder

dan ‘code’.354 Dezelfde vaststelling gaat ook op voor de andere stukken zoals het

European Charter on the statute for judges355, de Recommendation of the Committee of

Ministers to member states on judges: independence, efficiency and responsibilities en de

Magna Carta of Judges. Zij hebben dus zeker geen kracht van wet356, wat niet wegneemt

dat rechters ze mee kunnen nemen in hun overwegingen. Zo wordt de Leidraad

348 CCJE.Nr3, rn. 41. 349 Zo is het bijvoorbeeld vaste rechtspraak van het Belgisch Hof van Cassatie dat de reglementen van

de ordes van advocaten een wet zijn in de materiële zin (Cass. 12 december 1983, Arr.Cass. 1985-86, 533).

350 F. OSMAN, “Avis, directives, codes de bonne conduite, recommendations, déontologie, éthique, etc.: réflexion sur la dégradatation des sources privées du droit”, RTD Civ. 1995, (509) 2.

351 R.C. VAN CAENEGEM, aangehaald in D. HEIRBAUT, Privaatrechtsgeschiedenis van de Romeinen tot heden, Gent, Story-Scientia, 2005, 135.

352 NVvR.Rc, 1. Zie ook HRJ.Gids, x (“De gids beoogt een aanzet te geven tot het in kaart brengen van goede praktijken die voortvloeien uit de toepassing van de algemene beginselen.”); CSM.Rc, xi (“Le Parlement a souhaité que soit établi un Recueil des obligations déontologiques et non un code de déontologie. Cette orientation «traduit le choix de ne pas figer le contenu de règles par essence évolutives, ni les détailler dans un catalogue exhaustif mais inévitablement incomplete. […].”).

353 HRJ.Gids, ix; NVvR.Rc, 1; VN.BPJC, 2; Leidraad nevenfuncties, 6-7; Leidraad onpartijdigheid, 3; J.-C. VIULLEMIN, “Le Recueil des obligations déontologiques des magistrats”, Recueil Dalloz 2010, (1544) 1.

354 CCJE.Nr3, rn. 46. Zie ook CANIVET en JOLY-HURARD, 162. 355 RvE.ECh., p. 3 en 10. 356 A.F.M. BRENNINKMEIJER “Codes of conduct for the judiciary in civil law countries: the Dutch

example”, NQHR 2004, (59) 67; J.P. TERHECHTE, “Judicial Ethics for a Global Judiciary – How Judicial Networks Create their own Codes of Conduct”, German Law Journal 2009, (501) 502-503 en 513.

48

onpartijdigheid geregeld aangehaald bij de behandeling van wrakingsverzoeken.357

Aangezien dit sterk ingeburgerd is in de literatuur, wordt uiteindelijk, de zonet vermelde

kanttekening indachtig, toch gekozen om het telkens over ‘codes’ te hebben. Met dit

begrip verwijzen we enkel naar de Belgische Gids, de Franse Recueil, de Nederlandse

NVvR-rechterscode, de Bangalore Principles (VN) en het Judicial Ethics Report 2009-2010

(ENCJ). De andere instrumenten zullen telkens met hun eigen naam worden aangeduid.

Zij behandelen doorgaans het hele rechterlijke statuut, waardoor de ethische principes

slechts ondergeschikt zijn (cf. supra 22, rn. 12).358

63. Deze codes mogen ondertussen wel in heel wat landen zijn aangenomen, de weg

naar hun uiteindelijke totstandkoming ging niet over een leien dakje. Vele auteurs

toonden zich in de aanloop naar de ontwikkeling van de codes in hun land zeer kritisch.

Ook de Consultative Council of European Judges moest erkennen dat, ondanks een

duidelijk pleidooi voor dergelijke initiatieven359, er onlosmakelijk ook nadelen aan

verbonden zijn.360 Zo kunnen zij de indruk wekken dat alle mogelijke situaties erin

geregeld worden en zij als exhaustief beschouwd mogen worden.361 Het andere uiterste

is dan weer een code die dermate vaag is dat zij geen enkele meerwaarde biedt362 of

enkel beginselen hanteert die voor de hand liggen. Zij zouden ook kunnen verworden tot

een wapen van de media en het publiek om rechters als het ware te stalken.364 Diezelfde

benadering zou tevens ook de band met de tucht net kunnen versterken en de ‘positieve

deontologie’, waar men in België naarstig voor pleit, in de weg kunnen staan.365 De kans

bestaat immers dat men het gedrag van de rechter nogal blind gaat toetsen aan de code

om iedere inbreuk vervolgens tuchtrechtelijk te bestraffen. De ethische regels zijn

bovendien een product van de maatschappij en de geldende opvattingen zijn per

357 Bv. HR 20 november 2009, LJN BG9014; Rb. Den Haag 11 november 2013, nr. KG RK 13-1700, Rb. Roermond 20 december 2012, LJN BV0476. Naar de Leidraad nevenfuncties lijkt men nog niet te hebben teruggegrepen.

358 Zie A.F.M. BRENNINKMEIJER “Codes of conduct for the judiciary in civil law countries: the Dutch example”, NQHR 2004, (59) 67.

359 CCJE.Nr3, rn. 47. 360 CCJE.Nr3, rn. 46. Ook in RvE.Aanb, rn. 73 wordt hiervoor gepleit. 361 CCJE.Nr3, rn. 46; D. SALAS, “Le renouveau du débat sur l’éthique du juge” in SALAS en EPINEUSE, (3)

15-17: STEENBEEK, 89; J.-C. VUILLEMIN, “Le Recueil des obligations déontologiques des magistrats”, Recueil Dalloz 2010, (1544) 1.

362 H. EPINEUSE, ”De Bangalore à La Haye: vers un modèle international de déontologie des juges?” in SALAS en EPINEUSE, (21) 22:

364 G. VRIEZE, “Zijn rechters zonder een gedragscode nog wel te vertrouwen? (II)”, Trema 2005, (194) 203.

365 LONDERS, 347.

49

definitie tijdsgebonden. Het is een dynamisch proces dat zich voortdurend ontwikkelt.

Een star instrument als een code zou niet mee evolueren met de tijd.366 Het lijkt

bovendien niet haalbaar, noch wenselijk om werkelijk alles in zo’n code te vatten. Voorts

zouden zij de eigen verantwoordelijkheid van de rechter kunnen ondermijnen wanneer

enkel verwacht wordt dat hij zich gedraagt zoals geschreven staat.367 Zo’n code zou dan

ieder verder debat stilleggen.368 EPINEUSE wijst er ten slotte op dat, aangezien men het

idee van deze codes – paradoxaal genoeg – ontleent aan de common law-landen en de

Verenigde Staten in het bijzonder, men, al dan niet bewust, ook de daar geldende

principes wil transponeren naar het continent.369 Toch zijn deze ideeën niet

noodzakelijk te verzoenen met onze rechtscultuur.

64. Daartegenover staat dat de maatschappij dermate complex is geworden dat een

code toch enige duidelijkheid verschaft.370 Zo’n code kan dan fungeren als ‘kompas’ voor

magistraten, veelal jonge, die op zoek zijn naar steunpunten (pedagogische rol).371

Daarnaast bieden zij evenzeer het grote publiek een duidelijk inzicht in het functioneren

van de rechterlijke macht372 en slaan zo een brug tussen de rechters en de

samenleving373. Tot dan waren de verschillende bronnen immers sterk verspreid.374

Zo’n code ligt ook in het verlengde om dit alles ook op internationaal niveau

366 H. LAMON, “Voor een nieuwe justitie: positieve deontologie bij advocaten en magistraten”, Limb.Rechtsl. 2013, (3) 12; LONDERS en DE RIEMAECKER, 317; D. SALAS, “Le renouveau du débat sur l’éthique du juge” in SALAS en EPINEUSE, (3) 17; G. VRIEZE, “Hedendaagse evenwichtskunst: met een code als kompas laveren tussen zelfcensuur, wraking en waarschuwing van de president”, Trema 2002, (66) 69.

367 P. KOP, “Waar zit de rechterlijke macht?”, NJB 2012, (1796) 1796; STEENBEEK, 89. 368 CANIVET en JOLY-HURARD, 161. 369 H. EPINEUSE, ”De Bangalore à La Haye: vers un modèle international de déontologie des juges?” in

SALAS en EPINEUSE, (21) 31 e.v.; H. EPINEUSE, “Voor een vergelijkende rechterlijke deontologie” in HRJ, (23) 28-29.

370 L. HUYBRECHTS in P. LEFRANC, J. DECOCKER, I. DE TANDT en F. EVERS, “Een deontologiecode voor magistraten: een noodzaak? (Verslag debatavond 26 maart 2012 in Gent)”, D&T 2012, (237) 244.

371 CANIVET en JOLY-HURARD, 160-161; LONDERS, 345; D. SALAS, “Le renouveau du débat sur l’éthique du juge” in SALAS en EPINEUSE, (3) 10:

372 A. LACABARATS, “Les travaux du Conseil de l’Europe sur la déontologie des juges” in SALAS en EPINEUSE, (85) 88; LONDERS, 347.

373 D. CHARVET, "Les magistrats français et la déontologie : une problématique à clarifier", Recueil Dalloz 2008, (1634) 1637 ("Un outil pour les juges et un pacte avec nos concitoyens."); M. KUIJER, The Blindfold of Lady Justice – Judicial independence and impartiality in light of the requirements of Article 6 ECHRM, Doctoraatsthesis Rechten Universiteit Leiden, 2004, 435; NICHOLSON en WEBB, 96.

374 CANIVET en JOLY-HURARD, 160.

50

bespreekbaar te maken. Een code zou het ideale instrument zijn voor uniforme

opvattingen.375

Uiteindelijk bleken de voordelen het te halen van de nadelen, vooral omdat de

nadelen te ondervangen zijn door onder meer te kiezen voor een niet al te gedetailleerde

code. Men kan zich immers de vraag stellen in welke mate een breedvoerige code te

verzoenen is met de onafhankelijkheid van de rechter. De codes in België, Frankrijk en

Nederland geven dan ook telkens duidelijk aan vanuit dit dubbel doel te zijn opgesteld,

enerzijds als gids voor de magistraten zelf (intern) en anderzijds om het grote publiek

vertrouwd te maken met de functie van rechter (extern).377 De termen van de Belgische

Gids en de Franse Recueil zijn hier bijna identiek, wat ook hier bevestigt dat men over de

landsgrenzen heen is gaan kijken.

65. De ethiek van de rechter is in essentie zelfregulering379, wat wordt verklaard

vanuit de vereiste onafhankelijkheid.380 Het is daarom van wezenlijk belang dat

dergelijke codes uitgaan van de rechterlijke macht zelf, zo stelt het CCJE (infra 62, noot

454). Verderop wordt stilgestaan bij welke organisaties uiteindelijk de codes

neerschreven en hun samenstelling (infra 62, rn. 83 e.v.).

66. De ‘charters’ die uiteindelijk in België, Frankrijk en Nederland het licht zagen, zijn

een duidelijke afspiegeling van de heersende opvattingen (cf. supra 26, rn. 33). De zeer

deontologisch geïnspireerde benadering van de American Bar Association (ABA), de

Model Code of Judicial Conduct, wordt daarmee duidelijk van de hand gewezen.381 Het is

geenszins de bedoeling dat zij een sluitend geheel vormen (supra 48, rn. 63) en de

rechter behoudt zelf een grote verantwoordelijkheid. Dit neemt natuurlijk niet weg dat

ze niet door iedereen goedkeurend werden onthaald.

375 A.F.M. BRENNINKMEIJER, “Naar een gedragscode voor de rechter?”, Trema 2OO2, (84) 90. 377 HRJ.Gids,p. ix; CSM.Rc, xiii; NVvR.Rc, 1; VN.BPJC, 2. 379 CCJE.Nr3, rn. 45. 380 A.F.M. BRENNINKMEIJER “Codes of conduct for the judiciary in civil law countries: the Dutch

example”, NQHR 2004, (59) 67; G. LONDERS, “Algemene inleiding – de deontologie van de magistraat. Een inleiding tot discussie” in HRJ, (1) 12; B.E.P. MYJER, “Integriteit rechterlijke macht” in E.R MULLER en C.P.M. CLEIREN (eds.), Rechterlijke macht. Studies over rechtspraak en rechtshandhaving in Nederland, Deventer, Kluwer, 2006, (485) 493.

381 American Bar Association, Model Code of Judicial Conduct, 2011, www.americanbar.org, die zeer disciplinair geïnspireerd is; H. EPINEUSE, “Voor een vergelijkende gerechtelijke deontologie” in HRJ, (23) 30-31.


51

De codes erkennen voorts telkens dat zij slechts een eerste stap zijn. De ethiek

van de rechter is in weze evolutief, waardoor voortdurende reflectie, in de eerste plaats

door de rechters zelf, een noodzakelijke voorwaarde is voor het succes ervan.385 Met

andere woorden, “[d]eze gids voor de magistraten is geen eindpunt in de permanente

reflectie over de kernwaarden van het beroep. De gids beoogt een aanzet te geven tot het in

kaart brengen van goede praktijken die voortvloeien uit de toepassing van de algemene

beginselen. Op die wijze kan de leidraad evolueren en aangepast worden aan de

toekomstige situaties.”386

67. Een toelichting bij de ontstaansreden van de vijf codes en een uiteenzetting van

de verschillende kernwaarden met daaruit afgeleide gedragsregels, vormen de kern van

het twee hoofdstuk.

§2. Bepaald gedrag en bepaalde persoonlijkheid

68. Een zuiver deontologische code zou enkel uitgaan van een reeks gedragsregels

(supra 17, rn. 23). De Model Code van de ABA en de Italiaanse Gedragscode voor rechters

en leden van het openbaar ministerie388, telkens een heus compendium van een hele

reeks plichten die veelal in de vorm van verboden werden geformuleerd, zijn hier een

treffende illustratie van.389 Zij gaan eraan voorbij dat ook de persoonlijkheid van de

rechter een belangrijke factor is en hij zich blijvend zal moeten ontwikkelen. Niet alles

laat zich namelijk afdwingen met behulp van regels en sancties.390

§3. Rechter

69. De bijzondere principes die op rechters rusten, zijn inherent verbonden aan de

plaats die rechters innemen binnen de samenleving (supra 19, rn. 26). Van beroepen

wier activiteit doorgaans een aanzienlijke impact heeft op het maatschappelijk leven,

385 HRJ.Gids, x; CSM.Rc, xi-xii; NVvR.Rc, 1. 386 HRJ.Gids, x. 388 Een Nederlandse vertaling werd opgenomen in Trema 1995, 363 e.v. Het was de eerste in Europa,

maar kende weinig succes (H. EPINEUSE, “Voor een vergelijkende rechterlijke deontologie” in HRJ, (23) 29).

389 Het zijn telkens instrumenten die vroeg het leven zagen. De eerste versie van de Model Code dateert van 1924 (toen: ‘Canons of Professional Ethics’), laatst gewijzigd in 2010. De Italiaanse Gedragscode stamt dan weer uit 1994. Dit is dus duidelijk vóór de gewijzigde opvattingen.

390 A.M. GERRITSEN, “Professionele integriteit: over regels en deugden”, Trema 2002, (284) 287.

52

zoals ook advocaten en artsen, wordt verwacht dat zij voldoen aan strenge regels.391 Tot

op zekere hoogte kan men ook hier gemeenschappelijke standaarden vastleggen.392 Op

een relevanter niveau blijkt ieder beroep echter eigen principes te kennen.

70. Dezelfde, minstens zeer gelijkaardige, beginselen zullen daarom van toepassing

zijn op vergelijkbare functies. Administratieve rechters393, lekenrechters, rechters in

opleiding, plaatsvervangende-rechters en ook het openbaar ministerie394 zullen zich in

grote mate met dezelfde principes moeten kunnen identificeren.395

Zoals hoger reeds aangegeven, licht in deze masterproef de focus enkel op de

gewone rechter. Deze andere categorieën komen hoogstens bij wijze van kantmelding

aan bod en krijgen geen systematische behandeling.

§4. ... Mede

71. Ondertussen is het duidelijk dat de ethiek van de rechter twee kanten op kan, of

zij leunt aan bij de tucht, of zij neigt eerder naar een moraalfilosofische benadering.396

De laatste vijftien jaar is men in België, Frankrijk en Nederland uitdrukkelijk meer de

tweede richting willen uitgaan, in ons gebied wel eens met ‘positieve deontologie’

aangestipt. In Nederland was er nooit echt sprake van een verwarring tussen ethiek en

tucht. Bijgevolg waren er ook geen kreten te horen om afstand te nemen van deze

391 C. MATRAY, “La responsabilité déontologique des magistrats – pour une déontologie positive” in UNIVERSITÉ CATHOLIQUE DE LOUVAIN (ed.), La responsabilité professionnelle des magistrats, Brussel, Bruylant, 2007, (85) 89.

392 Zie proefshrift GEENS (supra 13, noot 87). 393 In Frankrijk werd voor administratieve rechters een afzonderlijke charter vastgelegd: Conseil

d’État, Charte de déontologie des membres de la juridiction administrative. Principes et bonnes pratiques, 2011, 19 p., www.conseil-etat.fr. Voor meer, zie : C. VIGOUROUX en P. GONOD, “A propos de la charte de déontologie des membres de la juridiction administrative”, AJDA 2012, 875 e.v.

394 In Nederland is er een afzonderlijke code voor het OM: Openbaar Ministerie, Gedragscode openbaar ministerie, 2012, 19 p., www.om.nl (vernieuwde versie), voor meer BAUW e.a., 143 e.v. Ook voor het openbaar ministerie bestaan er tal van internationale aanbevelingen, bijvoorbeeld: Consultative Council of European Proescutors, European Guidelines for Ethics and Conduct for public prosecutors, 31 mei 2005, 4 p., www.coe.int; United Nations Congress on the Prevention of Crime and the Treatment of Offenders, Guidelines on the Role of Prosecutors, 1990, 4 p., www.unrol.org.

395 HRJ.Gids, x. 396 H. EPINEUSE, “De Bangalore à La Haye: vers un modèle international de déontologie des juges?” in

Salas en Epineuse, (21) 45. Cf. C. MATRAY, “La responsabilité déontologique des magistrats – pour une déontologie positive” in UNIVERSITÉ CATHOLIQUE DE LOUVAIN (ed.), La responsabilité professionnelle des magistrats, Brussel, Bruylant, 2007, (85) 89.

http://www.om.nl/

http://www.coe.int/

53

tucht.397 Niettemin neemt men ook daar de tendens waar om dit meer en meer vanuit de

ethiek te bestuderen.

72. Elk van beide zienswijzen kent de ethiek van de rechter ook een afzonderlijke

functie toe. Vanuit de tucht is zij eerder gericht op de interne verhoudingen (supra 29,

rn. 41).398 Uitgaand van de meer filosofisch geïnspireerde benadering is de ethiek van de

rechter in eerste instantie gericht op het vertrouwen in het instituut, zoals hierna

besproken.399

Hoezeer men ook steeds meer wil inzetten op de vertrouwensfunctie, er zal

steeds enige band met de tucht blijven. Deze schrijft immers voor wanneer en hoe

rechters die ‘afwijkend’ gedrag vertonen en zo de ethische principes schenden,

gesanctioneerd kunnen worden (supra 29, rn. 41). Vanuit deze optiek is de ethiek van de

rechter in het belang van alle beroepsgenoten en in dat van de beroepsgroep zelf

(‘interne cohesie’).400 Dit is een belangrijke functie van deze ethiek en behoort dit

overigens ook te blijven. Deze lijkt evenwel de voorbije jaren meer naar de achtergrond

te verdwijnen, wat in de definitie wordt vertaald door het gebruik van ‘mede’.

§5. Vertrouwen van de burger in justitie

73. Bij het begin kwamen reeds een resem schandalen in België, Frankrijk en

Nederland aan bod die steeds bij het grote publiek tot heel wat verontwaardiging

hebben geleid (supra 1, rn. 1 e.v.). Telkens werd hier op verschillende niveaus scherp op

gereageerd (supra 2, rn. 4). Halverwege de jaren ’90 stelde men vast dat het aanzien van

de rechterlijke macht, dat tot dan nog zo vanzelfsprekend was, sterke klappen had

gekregen.

397 Zie wel infra 53, noot 399. 398 Voor Nederland, aangezien het ginds niet aan bod kwam: Bauw e.a., 68. 399 SOEHARNO 2011, 31: “Het waarborgen van integriteit heeft twee functies: het bevorderen van het

professioneel karakter van de ambtsdragers en het waarborgen van vertrouwen in het instituut Rechtspraak. Omdat waarborging van integriteit zich afspeelt in de context van de legitimering van gezag, heeft het een groter bereik dan toezicht of tucht.Waarborging heeft immers niet slechts te waken over gedrag, maar ook over verantwoording ten overstaan van publiek vertrouwen.”. Zie ook J.-F. KRIEGK, “La culture judiciaire: une contribution au débat démocratique”, Recueil Dalloz 2005, (1592) 3; B.E.P. MYER, “Integriteit rechterlijke macht” in E.R. MULLER en C.P.M. CLEIREN (eds.), Rechterlijke macht. Studies over rechtspraak en rechtshandhaving in Nederland, Deventer, Kluwer, 2006, (485) 486.

400 D. CHARVET, “Les magistrats français et la déontologie: une problématique à clarifier”, Recueil Dalloz 2008, (1634) 4.

54

Toch is het vertrouwen van de burgers van primordiaal belang voor het goed

functioneren van het gerecht (cf. supra 28, rn. 38). De rechterlijke macht is als ‘derde’

staatsmacht immers de waakhond van de rechtsstaat (supra 19, rn. 26). De nadruk die

men thans legt op het vertrouwen in het gerecht is natuurlijk niet volledig nieuw.402

74. Het Europees Hof voor de Rechten van de Mens heeft vanaf het arrest Delcourt,

bij de uitwerking van het leerstuk van de onpartijdigheid van de rechter (art. 6.1 EVRM),

uitdrukkelijk terug gegrepen naar de weerslag op het vertrouwen van de burger in het

gerecht.403, 404 De rechtzoekende mag niet alleen eisen dat de rechter niet over zijn zaak

mag oordelen wanneer hij vooringenomen zou zijn, maar eveneens wanneer terecht kan

worden gevreesd dat de rechter met vooringenomenheid over de zaak zou oordelen.405

Met andere woorden, “justice must not only be done; it must also be seen to be done”.406 Elke

schijn van partijdigheid, door de ogen van een “external obeserver”, is volledig uit den

boze.

Het Hof wees er ook in andere contexten, waaronder de verhouding tussen gerecht

en media410, herhaaldelijk op dat “[r]egard must [...] be had to the special role of the

judiciary in society. As the guarantor of justice, a fundamental value in a State subject to

402 Ook de NVvR zou hier al op hebben op gewezen in 1979 (SMITS,, 244). Zie ook E. KRINGS, “Plichten en rechten van de leden van de rechterlijke macht”, RW 1988-89, 171.

403 EHRM 17 januari 1970, nr. 2689/65, Delcourt/ België. Zie ook het arrest Piersack (EHRM 1 oktober 1982, nr. 8692/79, Piersack/ België, §30): “What is at stake is the confidence which the courts must inspire in the public in a democratic society”. Dezelfde zinsnede wordt in de arresten die volgen nog tal van keren gehanteerd, zo bijvoorbeeld in een later mijlpaalarrest: EHRM 24 mei 1989, nr. 10486/83, Hauschildt/ Denemarken, §48.

404 A. OOMS, “De rechterlijke onpartijdigheid is niet steeds wat ze lijkt. Een historische en prospectieve analyse over de grens tussen objectieve en subjectieve onpartijdigheid”, CDPK 2010, (499) 499 (hierna: OOMS).

405 Ibid, 504. 406 Voor het eerst in EHRM 17 januari 1970, nr. 2689/65, Delcourt/ België, §31. Het Hof zou in de

jaren die komen dit Engelse adagium nog tientallen keren hanteren. 410 Dit bleek meermaals een moeilijk evenwicht. Het Hof erkende immers de taak van de media als

“publieke waakhond” (EHRM 23 september 1994, nr. 15890/89, Jersild/ Denemarken, §31). Zie ook het befaamde Sunday Times-arrest: “Furthermore, whilst the mass media must not overstep the bounds imposed in the interests of the proper administration of justice, it is incumbent on them to impart information and ideas concerning matters that come before the courts just as in other areas of public interest. Not only do the media have the task of imparting such information and ideas: the public also has a right to receive them.” (EHRM 26 april 1979, nr. 6538/74, The Sunday Times/ Verenigd Koninkrijk (n° 1), §65).

55

the rule of law, it must enjoy public confidence if it is to be successful in carrying out its

duties.”411

75. Uit sociologisch onderzoek bleek meermaals dat het vertrouwen van de burger in

justitie niet meer zo vanzelfsprekend is als weleer. Met de ervaring van de DUTROUX-

crisis net achter de rug, gingen onderzoekers van de Universiteiten van Leuven (KU

Leuven) en Luik (Ulg) in 2002 na hoe de Belgen over justitie denken.412 In totaal werden

zo’n 3 200 enquêtes verwerkt.413 Op de vraag “kan u mij in het algemeen zeggen of u

vertrouwen heeft in justitie?”, antwoordde 55, 7% van de bevraagde personen eerder

geen of geen vertrouwen te tonen in justitie.414 Bovendien merkte men op dat het

vertrouwen kleiner was wanneer de bevraagde reeds een persoonlijke ervaring met

justitie had gehad.415 Deze vaststellingen zijn best dramatisch. In 2007417 en 2010418

werd hetzelfde onderzoek nog eens herhaald.419 Het vertrouwen zou er ietwat op

vooruitgegaan zijn, maar de resultaten blijven niettemin abominabel voor een instelling

zo vitaal als justitie.

In diezelfde periode wordt er ook soortgelijk onderzoek in Frankrijk en Nederland

verricht. Studies uit 1997 en 2001 toonden aan dat het Franse gerecht met een enorm

vertrouwenstekort kampte.420 Een volgend onderzoek uit 2008, op verzoek van de CSM,

geeft slechts blijk van minieme verbeteringen.421 Slechts 63% van de ondervraagden

411 EHRM 26 april 1995, nr. 15974/90, Prager en Oberschlick/ Oostenrijk, §34. Later met dezelfde woorden tal van keren herhaald. Ook meermaals herhaald met betrekking tot openbaar ministerie, bv. EHRM 11 maart 2003, nr. 35640/97, Lesnik/ Slovakije;.

412 S. PARMENTIER, G. VERVAEKE, J. GOETHALS, R. DOUTRELEPONT, G. KELLENS, A. LEMAÎTRE, B. CLOET, J. SCHOFFELEN, M. VANDERHALLEN, P. BIREN, M. SINTOBIN, T. VAN WIN en M. VANDEKEERE, Justitie doorgelicht. De resultaten van de eerste Belgische ‘justitiebarometer’, Gent, Academia Press, 2004, 1 en www.csj.be/sites/5023.b.fedimbo.belgium.be/files/press_publications/baro-2004-n.pdf.

413 Ibid, 23. 414 Ibid, 29-30. 415 Ibid, 31. 417 33% gaf te kennen geen of eerder geen vetrouwen te hebben in justitie (SIGNIFICANT GFK, De

Belgen en justitie in 2007. Resultaten van de tweede Belgische justitiebarometer, 2007, 10-11, www.csj.be/sites/5023.b.fedimbo.belgium.be/files/press_publications/baro-2007-n-2.pdf.

418 40% van de respondenten getuigde geen of eerder geen vertrouwen in justitie te hebben (SIGNIFICANT GFK, Rapport Justitiebarometer 2010, 2010, 10-12, www.csj.be/sites/5023.b.fedimbo.belgium.be/files/press_publications/baro-2010-n_0.pdf).

419 Uitgevoerd door een privaat onderzoeksbureau in opdracht van de Hoge Raad voor de Justitie. Ook hieruit bleek telkens dat wie al eens in contact is geweest met justitie minder vertrouwen heeft in deze instelling.

420 CONSEIL SUPÉRIEUR DE LA MAGISTRATURE, Rapport annuel 2007, 2008, 87, www.csm.fr. 421 Ibid, de CSM legt de link met het OUTREAU-fiasco.

http://www.csj.be/sites/5023.b.fedimbo.belgium.be/files/press_publications/baro-2004-n.pdf

56

verklaart vertrouwen te tonen in de Franse justitie.422 Ook onderzoek van het

Nederlands Sociaal Cultureel Planbureau wijst uit dat het vertrouwen van de

Nederlandse burgers in het rechtssysteem in de tweede helft van de jaren ’90 in een dal

zat en in 1999 voor het eerst onder de 50% ging.423 Later onderzoek, uit 2012, stelt vast

dat 70% van de Nederlanders te kennen geeft vertrouwen te hebben. Telkenmale bleek

ook uit deze onderzoeken dat wie reeds in contact is gekomen met het gerecht minder

vertrouwen toont.424

Cijfers zeggen weliswaar niet alles, ze geven zeker een indruk. In grote lijnen is het

vertrouwen er de laatste tien jaar in al deze landen dus terug ietwat op vooruitgegaan.

Nederland doet het daarbij net iets beter. De grote reflectie sedert de jaren ’90 kwam

dus niet zonder aanleiding.

76. LEMMENS en STORME identificeren de werving en vorming, de onafhankelijkheid en

onpartijdigheid, de ‘deontologie’, de toegang tot het gerecht, de procedureregels en de

rechtsmiddelen als factoren die aan de oorsprong kunnen liggen van een zeker verlies

aan vertrouwen.426 De mate van vertrouwen van de burger in justitie wordt dus niet

enkel beïnvloed door de mate waarin rechters zich aan zekere ethische principes weten

te houden. Ook andere elementen hebben zeker hun invloed, waaronder – ongeacht of

magistraten in de fout zijn gegaan – verschillende schandalen, de rol van de media427, de

houding van de politiek of de wijze waarop andere beroepen die deel uitmaken van of

nauw verboden zijn met justitie hun taak uitvoeren (bv. advocaten, cipiers,

gerechtspersoneel, griffiers429, politieagenten).431 Dit leek ook de Nederlandse

422 Ibid, 150. 423 P. DEKKER, C. MAAS-DE WAAL en T. VAN DER MEER, Vertrouwen in de rechtspraak, Den Haag, Sociaal

Cultureel Planbureau, 2004, 44 e.v., www.scp.nl, polste naar het vertrouwen in het rechtssysteem. 424 Frankrijk: p. 172; Nederland: B.C.J. VAN VELTHOVEN en M.J. TER VOERT, Geschilbeslechtingsdelta 2003.

Over verloop en afloop van (potentieel) juridische problemen van burgers, Den Haag, WODC, 2004, 176.

426 P. LEMMENS en M.L. STORME, “Woord vooraf” in P. LEMMENS en M.L. STORME (eds.), Vertrouwen in het gerecht, Brussel, Bruylant, 1995, (vii) vii-viii. Dateert dus van vóór het DUTROUX-debacle.

427 F. BUSSY, “Justice et médias”, Recueil Dalloz 2010, (2526) 2527 wijst op het belang van de openbaarheid van de zittingen voor het vertrouwen van de burger, zoals erkend door het EHRM (EHRM 20 mei 1998, nr. 21257/93, Gautrin e.a./ Frankrijk, §42). In het verzekeren van openbaarheid is ook een belangrijke rol weggelegd voor de media.

429 Arbitragehof 16 december 1998, nr. 138/98, B.4.3 : “Het is uit hoofde van zijn medewerking aan de uitoefening van de rechterlijke macht dat de griffier, die naast en met de rechter publiek optreedt, in de ogen van het publiek onafhankelijkheid en onpartijdigheid dient uit te stralen”. In Nederland werd de benoeming van een Turkse vrouw tot waarnemend griffier geweigerd vanwege haar hoofddoek, wat in strijd zou zijn met de onafhankelijkheid en onpartijdigheid.

http://www.scp.nl/

57

Rechtspraak te hebben begrepen wanneer zij in 2010 de Gedragscode rechtspraak

vaststelde. Deze gedragscode, niet te verwarren met de NVvR-rechterscode, richt zich tot

alle medewerkers van de Rechtspraak, ook de niet-rechtsprekende.432 Voor rechters was

deze te summier en ging hij niet ver genoeg.433 In Belizzi oordeelde het EHRM

daarenboven dat ook gerechtelijke assistenten met verregaande bevoegdheden

eveneens van onpartijdigheid moeten doen blijken.434 Op het niveau van de Verenigde

Naties werd eveneens een resem Principles of Conduct for Court Personnel vastgelegd.435

Zij horen zich per slot van rekening ook te realiseren wat de repercussies zijn van hun

handelen op het vertrouwen in justitie.

77. Het besef dat het beeld bij de publieke opinie van justitie en zelfs van het land als

democratische rechtsstaat zwaar te leiden kan hebben onder ethisch onverantwoord

gedrag, dragen ook de verschillende rechterscodes uit.436 De NVvR-rechterscode

verwoordt het treffend wanneer zij stelt dat “[d]e rechterlijke macht […] één van de

peilers van onze democratische rechtsstaat [vormt]. De rechtspraak draagt bij aan de

instandhouding van de rechtsstaat en het vertrouwen van de burger in het recht. Daarvoor

is essentieel dat rechters blijvend vertrouwen en gezag genieten in de samenleving. De

maatschappelijke rol die rechters vervullen, de daarvoor aan hun toevertrouwde taken met

de daarbij aan hun gegeven ingrijpende bevoegdheden en de daarbij behorende eigen

verantwoordelijkheid maken dat zij aan hoge standaarden moeten voldoen” (supra 19, rn.

26 en 22, rn. 28).437, 438 Tal van keren grijpen zij vervolgens terug naar het belang van dit

vertrouwen.439

Dit is bovendien één van de doorslaggevende redenen om voor zo’n code te

kiezen. Zij bieden namelijk niet enkel een houvast voor de rechters zelf, maar pogen ook

de rechtsonderhorigen inzicht te verschaffen in het reilen en zeilen van justitie (supra

49, rn. 64). Dit kan het vertrouwen enkel maar ten goede komen (supra 28, rn. 38).

431 SOEHARNO 2011, 33. 432 Raad voor de Rechtspraak, Gedragscode rechtspraak, 2010, 1 p., www.rechtspraak.nl. 433 NVvR.Rc, 1-2. 434 EHRM 21 juni 2011, nr. 46575/09, Belizzi/ Malta, §59. 435 Te raadplegen op: www.judicialintegritygroup.org. 436 CSM.Rc, ix: “L’autorité judiciaire tient sa légimité de la Constitution. Cette légimité est confortée par

la confiance que lui accordent les citoyens.” 437 NVvR.Rc, 1. 438 CSM.Rc, xiii; VN.BPJC, 2; ENCJ.Er, 1; CCJE.Nr3, rn. 8, 9, 22; RvE.ECh, p. 7, rn. 4.3 en 10, rn. 1.1;

RvE.Aanb, rn. 20 439 ‘Vertrouwen’ komt niet voor in de preambule van de Gids, maar wordt meermaals naar voor

geschoven als een belangrijke maatstaf.

59

HOOFDSTUK 2. RECHTERSCODES: KERNWAARDEN ONDER DE LOEP

AFDELING I. ALGEMEEN

78. Centraal in deze codes staan natuurlijk de kernwaarden, verder uitgewerkt in de

vorm van voornamelijk gedragsregels. Slechts een beperkt aandeel van de auteurs heeft

zich in het tijdsvak in kwestie, vanaf de tweede helft van de jaren ’90 tot nu, toegelegd op

het beschrijven van deze principes. De hoofdvraag betrof meestal de functie en plaats

van de ethiek van de rechter, de wenselijkheid van gedragscodes en het onderscheid met

andere disciplines.

In Afdeling II wordt stilgestaan bij de algemene trend om te codificeren (§1),

zowel vanuit maatschappelijk als historisch oogpunt. Vervolgens komt de

ontstaansgeschiedenis van de verschillende codes aan bod, namelijk de Belgische Gids

(§2), de Franse Recueil (§3), de Nederlandse NVvR-rechterscode (§4), de Bangalore

Principles of Judicial Conduct door de VN (§5) en het Judicial Ethics Report 2009-10 op

het niveau van de EU (§6).

79. In de vier afdelingen die volgen, worden de verschillende regels opgehangen aan

de noemers onafhankelijkheid en onpartijdigheid (Afdeling III), loyauteit (Afdeling IV),

integriteit (Afdeling V), terughoudendheid (Afdeling VI) en bekwaamheid (Afdeling

VII).440 Loyauteit en terughoudendheid zijn allebei terug te brengen op

onafhankelijkheid en onpartijdigheid. Het onberispelijk privéleven vormt geen

afzonderlijke kapstok, maar wordt terloops behandeld. Er weze hier al opgemerkt dat

verschillende beginselen onder meerdere van deze noemers kunnen worden

opgehangen. Er werd echter voor gekozen om ze desgevallend slechts onder één noemer

onder te brengen, afgaand op de benadering in de codes, en daar eventueel naar de

alternatieven te verwijzen.

In Hoofdstuk 2 worden dus in eerste instantie de codes behandeld. Dit brengt met

zich mee dat aan de ene kant de zienswijze van de codes gevolgd wordt en dat aan de

andere kant enkel de daarin opgenomen principes en wat daar nauw aan gelieerd is,

besproken wordt.

440 Zie voor een (kort) rechtsvergelijkend overizcht van verschillende codes: E. MAK en N. AYRIR, “De kernwaarden van de moderne rechter”, Trema 2011, 302-309.

60

AFDELING II. NAAR EEN CODIFICATIE VAN DE ETHIEK VAN DE RECHTER

§1. Codificatietendens: historische een maatschappelijke schets

80. Wie denkt dat codificatie een typisch instrument is van de civil law-stelsels, slaat

voor wat de ethiek van de rechter betreft de bal goed mis.441 De eerste gekende code liet

zich namelijk in 1924 optekenen door de American Bar Association (ABA), de

voornaamste beroepsvereniging voor advocaten in de Verenigde Staten.442 De Canons of

Judicial Conduct beoogden een ideale standaard voor te schrijven, eerder dan een hele

reeks specifieke plichten op te leggen (cf. supra 51, noot 384).443 In 1972 neemt de ABA

echter de Model Code of Judicial Conduct aan, die veel strenger en gedetailleerder is dan

de eerste Canons.444 De band met de tucht is dan ook zeer sterk.445 Dit zou bepalend zijn

voor de instrumenten die in de loop van de 20e eeuw zouden volgen.446 De Model Code

werd naderhand in 1990 aangepast en herschreven, om vervolgens nog verschillende

keren te worden bijgeschaafd.447 Voor bijna alle federale en deelstatelijke rechtbanken is

er een code van kracht op de leest geschoeid van de Modelcode van de ABA.448

81. In 1998 maakt de Canadian Judicial Council de Ethical Principles of Judges

openbaar (supra 31, rn. 42). Hoewel Canada op geograisch en cultureel vlak sterk

aanleunt bij de Verenigde Staten, staat de benadering van dit document mijlenver van de

Amerikaanse ervaring.449 De Ethical Principles zijn in eerste instantie slechts een gids die

gekenmerkt wordt door een zeer gematigde en positieve benadering.450 De band met de

441 A.F.M. BRENNINKMEIJER, “Codes of conduct for the judiciary in civil law countries: the Dutch example”, NQHR 2004, (59) 60.

442 Zie website: www.americanbar.org/about_the_aba/timeline.html. 443 H. EPINEUSE, ”De Bangalore à La Haye: vers un modèle international de déontologie des juges?” in

SALAS en EPINEUSE, (21) 27. 444 Ibid, 27. 445 P.L. OSTERMILLER, “The New ABA Judicial Code as a Basis for Discipline: Defending a Judge”, The

Justice System Journal 2007, (309) 309-310. De term ‘ethiek’ is hiervoor dan ook niet aangewezen, nu zij eerder echte rechtsregels zijn (H. EPINEUSE, ”De Bangalore à La Haye: vers un modèle international de déontologie des juges?” in SALAS en EPINEUSE, (21) 31).

446 H. EPINEUSE, “Voor een vergelijkende gerechtelijke deontologie” in HRJ, (23) 30. 447 Ibid, 309. In de versie van 1990 zou de nadruk minder liggen op haar disciplinaire aard, maar dit

blijft niettemin sterk aanwezig. 448 H. EPINEUSE, ”De Bangalore à La Haye: vers un modèle international de déontologie des juges?” in

Salas en Epineuse, (21) 27. 449 H. EPINEUSE, “Voor een vergelijkende gerechtelijke deontologie” in HRJ, (23) 30. De Canadese

principes bleken voor vele andere common law-landen het ideale evenwicht tussen aanbeveling (“vrijwel niet belangrijk”) en het zuiver disciplinaire uit de Model Code of Judicial Conduct (p. 31-32).

450 Ibid.

61

tucht wordt doorgeknipt, ondanks dat de Candadian Judicial Council ook de

tuchtbevoegdheid heeft.451

De invoering van de Ethical Principles of Judges ging gepaard met de oprichting

van een adviescomité om rechters met vragen een antwoord te kunnen verschaffen.452

Hoewel bepalen wat al dan niet wenselijk is in de eerste plaats een taak van de rechter

zelf is, erkent men dat zij ook op dit vlak wel eens voor dilemma’s worden geplaatst.

82. Na de val van het communisme eind jaren ’80 en begin jaren ’90 zoeken heel wat

satellietstaten van de gewezen Sovjet-Unie toenadering tot het Westen. Dit betekent

eveneens het omarmen van westerse ideeën, zoals dat van de democratische rechtsstaat.

Vele Oost-Europese landen besloten al snel dergelijke gedragscodes in het leven te

roepen om de legitimering van de rechterlijke macht als een onafhankelijke staatsmacht

in de hand te werken.453, 454 Het is natuurlijk de vraag of de codes ook in hun opzet zijn

geslaagd. Zoals reeds aangehaald, had ook Italië al vroeg een code (supra 51, rn. 12).

Bijgevolg dringt pas op het einde van de vorige eeuw het idee van een codificatie

Europa binnen. Vele landen leken er tot dan geen nood aan te hebben. In tegenstelling

tot landen met een common law-traditie kregen de rechters immers, als “bouche qui

prononce les paroles de la loi”, een mechanische rol toebedeeld.455 Vele principes lagen al

vervat in de wet.456 Mede door een aantal schandalen kwam de ethiek van de rechter

onder de aandacht. Daar hoorde dan ook een debat bij over de wenselijkheid van een

eventuele code. Het is op het niveau van de Raad van Europa dat men de eerste stappen

zette voor een uniforme Europese aanpak en in 2000 werd de Consultative Council of

European Judges (CCJE) opgericht, met als doel de verdere implementering van de

451 H. EPINEUSE, ”De Bangalore à La Haye: vers un modèle international de déontologie des juges?” in Salas en Epineuse, (21) 38.

452 Ibid, 38 en 42. 453 Als bijlage bij CCJE.Nr3 is een lijst opgenomen van alle landen die vóór 2003 zo’n code hadden

ontwikkeld. Het gaat onder meer om Roemenië (1992), Estland (1994), Litouwen (1998), Moldavië (2000), Tsjechië (2000), Slovakije (2001), Slovenië (2001) en Oekraïne (2002).

454 D. CHARVET, “Les magistrats français et la déontologie: une problématique à clarifier”, Recueil Dalloz 2008, (1634) 1; C. MATRAY, “La responsabilité déontologique des magistrats – pour une déontologie positive” in UNIVERSITÉ CATHOLIQUE DE LOUVAIN (ed.), La responsabilité professionnelle des magistrats, Brussel, Bruylant, 2007, (85) 89; D. SALAS, "Le renouveau du débat sur l’éthique du juge" in SALAS en EPINEUSE, (3) 9.

455 D. CHARVET, “Les magistrats français et la déontologie: une problématique à clarifier”, Recueil Dalloz 2008, (1634) 2.

456 A.F.M. BRENNINKMEIJER “Codes of conduct for the judiciary in civil law countries: the Dutch example”, NQHR 2004, (59) 72-73.

62

rechten uit art. 6 EVRM te verzorgen.457 Haar derde advies aan het Comité van Ministers

is eerder dan een code met standaarden voor de rechters zelf, een oplijsting van

principes die in de Lidstaten voor de ethiek van de rechter zouden moeten gelden. Zo

gaat zij nauwer in op de rol van het vertrouwen van de burgers, de verhouding met

allerhande aansprakelijkheidsmechanismen en de wenselijkheid van “standards of

professional conduct”. Het zou moeten gaan om principes, veeleer dan een hele lijst van

verboden gedragingen waar de band met de tucht groter is, die bovendien door de

rechters zelf worden vastgelegd.458 De CCJE roept bovendien op om, zoals men eerder in

Canada deed, raadgevende commissies op te richten, die rechters met vragen of een

bepaalde activiteit uit het privéleven wel verzoenbaar is met hun ambt, bij te staan.459

§2. België: Gids voor magistraten

83. Na de DUTROUX-affaire wordt heel de werking van het gerecht in vraag gesteld en

ook de ethiek van de rechter moest eraan geloven. Met de oprichting van de Hoge Raad

voor de Justitie in 1998, een orgaan sui generis dat bij geen enkele van de drie machten

ondergebracht kan worden, riep men een instelling in het leven die zou toezien op de

goede werking van de rechterlijke macht, mits eerbied voor de onafhankelijkheid van

deze staatsmacht.460 De Hoge Raad voor de Justitie bestaat voor de helft uit magistraten

en voor de andere helft uit niet-magistraten (art. 151, §2, tweede lid Gw.; art. 259bis-1

Ger.W.). In de jaren daarop schenkt de Hoge Raad ook stilaan aandacht aan de

‘deontologie’ van de rechter. Een “codificatie van de gedragsregels waaraan de

magistraat onderworpen is en waarvan de inbreuken via het tuchtrecht kunnen

gesanctioneerd worden” wijst de Hoge Raad voor de Justitie uitdrukkelijk af.461 Zij

457 A. LACABARATS, “Les travaux du Conseil de l’Europe sur la déontologie des juges” in SALAS en EPINEUSE, (85) 85.

458 CCJE.Nr3, rn. 48. 459 Ibid, rn. 29. Ook de Bangalore Principes reiken dit idee aan: Judicial Group on Strengthening

Judicial Integrity, Measures for the Effective Implementation of The Bangalore Principles of Judicial Conduct, 21-22 januari 2010, 6, www.judicialintegritygroup.org.

460 Verslag namens de Commissie voor de institutionele aangelegenheden betreffende het wetsontwerp tot wijziging van sommige bepalingen van deel II van het Gerechtelijk Wetboek met betrekking tot de Hoge Raad voor de Justitie, de benoeming en aanwijzing van magistraten en tot invoering van een evaluatiesysteem voor magistraten, Parl.St. Senaat 1998-99, nr. 1-1169/2, 2. Zie ook art. 151 Gw. en art. 259bis-12 e.v. Ger.W. voor de bevoegdheden van de advies- en onderzoekscommissies. Er werden tevens benoemings- en aanwijzingscommissies ingericht met het oog op een definitieve depolitisering van de toegang tot de magistratuur (art. 259bis-8 e.v. Ger.W.).

461 HOGE RAAD VOOR DE JUSTITIE, Jaarverslag 2001, 2002, 68, www.csj.be.


http://www.csj.be/

63

beschouwt het daarentegen wel als noodzakelijk de grondslagen van de ‘deontologie’ te

omschrijven als een leidraad, enerzijds voor het optreden van de magistraten,

anderzijds voor de uitoefening van het tuchtrecht. Zij acht zichzelf daar het geschikte

forum voor462 en neemt deze taak in de volgende jaren ook op. Zo organiseert de Hoge

Raad in 2008 het colloquium ‘Naar een positieve deontologie’ (supra 32, noot 227). In

tussentijd zou de HRJ ook de mogelijkheid van zogeheten referentiemagistraten inzake

deontologie onderzoeken.463 Een adviescomité is thans nog niet voorhanden.

84. Begin 2012 verklaarde de minister van Justitie aan de Hoge Raad voor de Justitie

de opdracht te hebben gegeven een “positieve deontologie op te stellen voor

magistraten”.464 In juni 2012 werd de Gids voor de magistraten. Principes, waarden en

kwaliteiten goedgekeurd door de Adviesraad van de magistratuur465 en de Hoge Raad

voor de Justitie.

Voor de vorm en benadering kan verwezen worden naar wat geldt voor alle

codes uit deze periode (supra 26, rn. 33 en 50, rn. 66). Voor de Gids werd inspiratie

gezocht bij het Judicial Ethics Report van het ENCJ.466 Zowel de structuur als de inhoud

leunen daar zeer sterk bij aan. Heel wat principes zijn overigens letterlijk overgenomen.

Hij is opgebouwd rond acht (kern)waarden (onafhankelijkheid, onpartijdigheid,

462 Ibid. 463 Vraag om uitleg van de heer Karl VANLOUWE aan de minister van Justitie over «de open brief en het

standpunt van de Brusselse Parketmagistraten», Hand. Senaat Commissie Justitie 2012, 8 februari 2011-12, nr. 5-1678, 13; J. VAN DEN BERGHE in B. ALLEMEERSCH in P. LEFRANC, J. DECOKER, I. DE TANDT

en F. EVERS, “Een deontologische code voor magistraten: een noodzaak? Verslag debatavond 26 maart 2012 in Gent”, D&T 2012, (237) 242.

464 De minister gaf, na een vraag van K. VAN VAERENBERGH over een open brief van enkele parketmagistraten aangaande de hervorming van het gerechtelijk arrondissement Brussel-Halle-Vilvoorde, eerst te kennen dat “[e]r in België geen codificatie [bestaat] van de deontologische regels voor de magistratuur. Het Gerechtelijk Wetboek voorziet slechts in een heel algemene deontologische regel [...]. De Hoge Raad voor de Justitie heeft wel een werkgroep opgericht met de ambitie om een leidraad voor positieve deontologie op te stellen, die de basiswaarden van de magistraten zou bevatten en die zich zou uitspreken over de verschillende gedragingen in het beroeps-en privéleven van magistraten. De Hoge Raad voor de Justitie onderzoekt tevens de mogelijkheid om referentiemagistraten inzake deontologie aan te stellen. Er wordt dus gewerkt aan zo’n deontologische code” (Hand. Kamer 2011-12, 11 januari 2012, CRIV 53 COM 357, 28-29). Het citaat in de tekst volgde twee weken later op een vraag van S. DE WIT, naar aanleiding van de zogeheten ‘diamantoorlog’ bij het Antwerpse parket (Hand. Kamer 2011-12, 25 januari 2012, CRIV 53 COM 375, 6-7).

465 Wet 8 maart 1999 tot instelling van een Adviesraad van de magistratuur, BS 19 maart 1999, dat als taak heeft “adviezen te geven en met [de Minister van Justitie en de Wetgevende Kamers] overleg te plegen over al hetgeen betrekking heeft op het statuut, de rechten en de werkomstandigheden van de rechters en de ambtenaren van het openbaar ministerie” (art. 5, §1).

466 HRJ.Gids, ix.

64

integriteit, terughoudendheid en discretie, ijver, respect en luisterbereidheid, gelijke

behandeling en bekwaamheid) en, omdat enkel de waarden niet volstaan om het

vertrouwen in justitie te waarborgen, acht kwaliteiten (wijsheid, loyauteit,

menselijkheid, moed, ernst en voorzichtigheid, bekwaamheid tot werken, luisteren en

communiceren en openheid van geest). Het onderscheid tussen beide categorieën is

behoorlijk kunstmatig.

§3. Frankrijk: Recueil des obligations déontologiques des magistrats

85. Reeds in het rapport van de Commissie Cabannes kwam de vraag naar een

codificatie (“recueil”) van de ‘deontologische’ plichten van magistraten ter sprake.467

Deze commissie stelt voor om de code op te hangen aan dezelfde kernwaarden die ook,

atlhans volgens haar, in de eed zouden moeten worden opgenomen (supra 41, rn. 57).468

De Conseil supérieur de la magistrature469, die waakt over de onafhankelijkheid van de

rechterlijke macht en onder meer belast is met het tuchtrecht voor de Franse

magistraten (art. 64 en 65 Const.), toonde zich afkerig voor dit idee.470 De rechtspraak in

tuchtzaken zou voldoende houvast moeten bieden.471 Daarom besliste zij in 2006 om

alle uitspraken sedert 1959 samen te vatten en beschikbaar te stellen, enerzijds om de

magistraten zelf te informeren, anderzijds om voor het publiek de deuren open te

gooien.472 Ook het parlementair verslag na de affaire-OUTREAU sprak zich uit in het

voordeel van een code (supra 2, rn. 4). De wet van 2007 legt daarom de Conseil

supérieur de la magistrature de taak op om de verschillende ‘deontologische’ plichten te

verzamelen en bekend te maken.473 In 2008 krijgt de CSM vervolgens krachtens de

Franse Grondwet permanente saisine inzake ‘deontologie’ (art. 65 Const.; supra 37, rn.

467 COMMISSION DE RÉFLEXION SUR L’ÉTHIQUE DU JUGE, Rapport final, 2005, 19. 468 Vermeldenswaard is dat men deze benadering wel heeft gehanteerd bij het opstellen van de

Nederlandse Gedragscode openbaar ministerie (supra 9, rn. 11). 469 In haar huidige vorm opgericht met de Franse Grondwet van 1946 (BETOULLE, 29; M. LE POGAM, “Le

Conseil supérieur de la magistrature, au coeur du défi déontologique”, Recueil Dalloz 2010, (1581) 1).

470 De Conseil is voor de helft samengesteld uit magistraten (art. 65 Const.). 471 Betoulle, 84. 472 M. LE POGAM, “Le Conseil supérieur de la magistrature, au coeur du défi déontologique”, Recueil

Dalloz 2010, (1581) 2. Vanaf de tweede helft van de jaren ’90 publiceerde de CSM op regelmatige basis al uittreksels van de adviezen (parket) en uitspraken (zetel) in de jaarverslagen.

473 Art. 18 Loi organique nr. 2007-287 5 mars 2007 relative au recrutement, à la formation et à la responsabilité des magistrats, JORF 6 mars 2007, thans art. 20-2 Loi organique nr. 94-100 5 février 1994 sur le Conseil supérieur de la magistrature. JORF 8 février 1994.

65

51).474 Het oprichten van een adviesorgaan acht de Conseil, in tegenstelling tot

verschillende pleidooien, waaronder van de voorzitter van het Hof van Cassatie475,

echter onnodig en zelfs bron van verwarring.476

86. Allereerst heeft de CSM om tot de huidige versie van de Recueil des obligations

déontologues des magistrats te komen de eerste poging uit 2006 geactualiseerd.477

Daarop organiseerde zij in de loop van 2008 een enquête onder de Franse burgers478 en

één onder de magistratuur479 zelf.480 Verschillende magistraten zijn ook afzonderlijk aan

het woord geweest.481 De CSM heeft bovendien ook inspiratie geput uit buitenlandse

ervaringen, waaronder het werk van de Belgische Hoge Raad voor de Justitie.482 In 2010

werd uiteindelijk de Recueil voorgesteld.

Het werd een instrument met een hele waslijst aan plichten, zeer uitgebreid en

verplichtend verwoord.483 Bovendien is het rechtstreeks afgeleid uit de rechtspraak van

de Conseil supérieur de la magistrature, waardoor er, in tegenstelling tot wat het zelf

betoogt484, een sterke band blijft het met tuchtrecht.485 Ook de principes waaruit de

Recueil vertrekt, bouwen voort op deze zoals de CSM ze in de loop der jaren had

ontwikkeld. Centraal staan onafhankelijkheid, onpartijdigheid, integriteit

(rechtschapenheid en loyauteit), legaliteit, aandacht voor de ander (waardigheid en oor

voor de ander) en tot slot discretie en terughoudendheid. De principes worden telkens

eerst toegelicht, waarna ze op institutioneel, functioneel en soms ook personeel niveau

474 CSM.Rc, ix-x. 475 V. LAMANDA, “Audience solennelle de la Cour de cassation. Discours de M. Vincent Lamanda,

Premier Président de la Cour de cassation le 7 janvier 2011”, www.courdecassation.fr. Zie ook M. LE POGAM, “Le Conseil supérieur de la magistrature, au cœur du défi déontologique”, Recueil Dalloz 2010, (1581) 4.

476 Conseil supérieur de la magistrature, Contribution à la réflexion sur la déontologie des magistrats, 2 oktober 2003, www.conseil-superieur-magistrature.fr. Een wetsontwerp, momenteel nog in bespreking, zou de magistraten wel een “entretien déontologiqueˮ aanbieden bij het het opnemen van een (nieuwe) functie (infra 105, noot 795).

477 M. LE POGAM, “Le Conseil supérieur de la magistrature, au coeur du défi déontologique”, Recueil Dalloz 2010, (1581) 2; J.-C. VUILLEMIN, “Le Recueil des obligations déontologiques des magistrats”, Recueil Dalloz 2010, (1544) 1.

478 CONSEIL SUPÉRIEUR DE LA MAGISTRATURE, Rapport annuel 2007, 2008, 143-165, www.csm.fr. 479 CONSEIL SUPÉRIEUR DE LA MAGISTRATURE, Rapport annuel 2008, 2009, 76-136, www.csm.fr. 480 CSM.Rc, x-xi. 481 CSM.Rc, xi. 482 CSM.Rc, x; CONSEIL SUPÉRIEUR DE LA MAGISTRATURE, Rapport annuel 2008, 2009, 71 e.v., www.csm.fr. 483 E. MAK en N. AYRIR, “De kernwaarden van de moderne rechter”, Trema 2011, 302-309, besluiten uit

hun rechtsvergelijkende studie ook dat in Frankrijk de nadruk eerder ligt op plichten dan op kernwaarden.

484 Supra 32, noot 229. 485 CANIVET en JOLY-HURARD, 162-163.

http://www.courdecassation.fr/


66

verder worden geduid. Naar Franse gewoonte ligt er nog steeds heel wat

verantwoordelijkheid bij de korpschef.486

§4. Nederland: NVvR-rechterscode

87. De eerste codes die in Nederland het licht zagen, waren een rechtstreekse reactie

op de discussies over de onpartijdigheid en nevenfuncties die in de tweede helft van de

jaren ’90 woedden (supra 1, rn. 2 en 2, rn. 4). Nog voor de leidraden onpartijdigheid

(2004) en nevenfuncties (2009) liep er in de Arnhemse rechtbank een pilootproject.487,

488 De Arnhemse Aanbevelingen schetsen een reeks situaties onder dewelke het de

rechter wordt aangeraden zich te onthouden van verdere behandeling. Zij werden

naderhand overgenomen door de rechtbank van Maastricht. De Leidraden waren als het

ware een voorbode voor de Rechterscode.489 Even opmerkelijk is de Commissie ethiek

die de rechtbank van Groningen heeft ingesteld in 2000, daarin gevolgd door de

rechtbank van Zutphen in 2003.490 Zij adviseren rechters en voeden de permanente

bezinning. Recent maakte de Nederlandse Rechtspraak zelfs bekend dat voortaan in

ieder gerecht zowel een vertrouwenspersoon integriteit als een integriteitscommissie

zal worden ingesteld.491

88. De NVvR-rechterscode volgde uit een consultatieronde van de in 1923 opgerichte

Nederlandse Vereniging voor Rechtspraak, de vakvereniging van officieren van justitie

en rechters, onder haar leden en een rechtsvergelijkende studie door MAK en AYRIR.493 In

2011 werd de rechterscode voorgesteld. De reeds bestaande Gedragscode rechtspraak

zou te summier en in te algemene termen zijn opgesteld om ook rechters een

bevredigende richtsnoer te bieden.494 De kernwaarden onafhankelijkheid, autonomie,

486 Zie i.h.b. CSM.Rc, 44. 487 F.H. VAN HEKKEN, “Symposium «Schijn van partijdigheid»: is een verschoningscode wenselijk?”,

Trema 2001, (9) 9-10; G. VRIEZE, “Hedendaagse evenwichtskunt: met een code als kompas laveren tussen zelfcensuur, wraking en waarschuwing van de president”, Trema 2002 (66) 67.

488 Een kopie is te vinden als de bijlage bij het WODC-rapport Schijn van partijdigheid rechters (p. 91-92). Zoals vermeld, is er een sinds kort een herwerkte versie van de Leidraden (supra 6, rn. 6)

489 STEENBEEK, 88. 490 J.A.Z. HOOFT GRAAFLAND, “Beroepsethiek van rechters”, Trema 2005, (286) 289. 491 R. VAN ZUTPHEN, “Vertrouwenspersoon integriteit op elke rechtbank”, Rechtspraak Magazine, afl. 1,

maart 2014, 8. 493 Zie E. MAK en N. AYRIR, “De kernwaarden van de moderne rechter”, Trema 2011, 302-309;

NVvR.Rc, 2: “[d]ie waarden zijn in vrijwel alle internationale documenten en in veel gedragscodes in andere landen terug te vinden [...].”

494 NVvR.Rc, 1-2. Zie hierover H.L.C. HERMANS, “Gedragsregels scheppen gaat van au”, Trema 2009, 126-128.

67

onpartijdigheid, integriteit, deskundigheid en professionaliteit vormen het uitgangspunt

van de NVvR-rechterscode waaruit een reeks gedragsnormen worden afgeleid.495 Het

gaat om behoorlijk vage496 principes die de pijlers moeten vormen voor de rechtspraak.

Er wordt, meer dan de Belgische en Franse variant, sterk ingezet op de eigen

verantwoordelijkheid van de rechter en zijn bewustzijn,497 onder meer bij zijn

uiteindelijke uitspraak, het toepassen van de principes op concrete situaties en het op

pijl houden van zijn kennis en vaardigheden. In tweede instantie bevat de code ook een

aantal randvoorwaarden, die gericht zijn op de overige twee staatsmachten en op de

organisatie van de rechtspraak (cf. supra 22, rn. 29). De NVvR heeft zich net zoals de

Belgische Hoge Raad voor de Justitie sterk laten inspireren door het Judicial Ethics

Report van het ENCJ.498 Een Commissie beroepsethiek kreeg in tussentijd de taak om de

kernwaardendiscussie levend te houden en de code actueel te houden.499

§5. Mondiaal: Bangalore Principles of Judicial Conduct

89. De Verenigde Naties heeft zich steeds bekommerd om de onafhankelijkheid van

de rechterlijke macht.500 Zo kwamen bijvoorbeeld in 1985 de Basic Principles on the

Independence of the Judiciary tot stand.501 Hierin liggen echter geen regels aangaande de

ethiek van de rechter vervat.502 In 2000 werd in de schoot van de United Nations Office

for Drug Control and Crime Prevention (UNODC) de Judicial Integrity Group ingesteld503

als reactie op zware imagoschade van de rechterlijke macht ten gevolge van corruptie in

Afrika, Azië, Oost-en Centraal-Europa en Latijns-Amerika. ‘Integriteit’ wordt hier dus in

eerste zin begrepen als ‘niet corrupt’.

90. Na een vergelijking van heel wat codes trad zij in 2000 naar buiten met de eerste

versie van de Bangalore Draft Code of Judicial Conduct. In deze vorm sloot de Bangalore

Code evenwel niet aan bij de West-Europese rechtstraditie. De aanleiding indachtig zou

495 NVvR.Rc, 2. 496 Te vaag volgens P. KOP, “Waar zit de rechterlijke macht?”, NJB 2012, (1796) 1796-1797. 497 NVvR.Rc, 3. 498 Ibid. 499 STEENBEEK, 92. 500 Zie art. 10 UVRM. 501 Resoluties 40/32 en 40/146 van de Algemene Vergadering van de Verenigde Naties (29

november 1985 en 13 december 1985), www.ohchr.org. 502 J.P. TERHECHTE, “Judicial Ethics for a Global Judiciary – How Judicial Networks Create their own

Codes of Conduct”, German Law Journal 2009, (501) 508. 503 Of ook: Judicial Group on Strenghtening Judicial Integrity.

68

de band met het tuchtrecht overigens zeer nauw geweest zijn, wat zich onder meer

vertaalt in het gebruik van de term ‘code’. De CCJE toonde zich, in de persoon van Denis

SALAS, daarom geen aanhanger van het instrument onder de destijds geldende vorm,

waarna het werd aangepast.504 In 2002 stelde de Judicial Integrity Group de definitieve

versie van de Bangalore Principles of Judicial Conduct vast en in 2007 publiceerde de

UNODC een uitgebreide commentaar op deze Principles.505 Het VN-verdrag van 31

okotber 2003 tegen corruptie legt de ondertekenende Naties op om gedragscodes voor

openbare ambten aan te moedigen.506 In 2006 werden de Staten bij resolutie

opgeroepen om de Bangalore Principles in acht te nemen.507 Vier jaar later, in 2010,

volgde de Measures for the Effective Implementation of The Bangalore Principles of Judicial

Conduct, met zowel een luik gericht tot de rechterlijke macht zelf als één gericht tot de

staat.508

91. De verklaring is opgebouwd rond de principes onafhankelijkheid,

onpartijdigheid, integriteit, fatsoen, bekwaamheid en toewijding. De Bangalore

Principles konden op heel wat goedkeuring rekenen, omdat ze een ruim debat

losweekten en erin slaagden een reeks gemeenschappelijke standaarden aan te reiken,

en luidden zo voor heel wat landen een nieuwe benadering in.510

504 CCJE.Nr3, noot 8; VN.BPJC, 11; H. EPINEUSE, “De Bangalore à La Haye: vers un modèle international de déontologie des juges?” in SALAS en EPINEUSE, (21) 43-44.

505 J.P. TERHECHTE, “Judicial Ethics for a Global Judiciary – How Judicial Networks Create their own Codes of Conduct”, German Law Journal 2009, (501) 510.

506 Art. 8 Resolutie 58/4 van de Algemene Vergadering van de Verenigde Naties (31 oktober 2003), www.unodc.org.

507 Resolutie 2006/23 van de Economische en Sociale Raad (27 juli 2006), UN Doc. E/RES/2006/23 (2006).

508 Judicial Group on Strengthening Judicial Integrity, Measures for the Effective Implementation of The Bangalore Principles of Judicial Conduct, 21-22 januari 2010, 17 p., www.judicialintegritygroup.org. De titel ‘Implementation’ in de Principles zelf was te beperkt (p. 3).

510 BAUW e.a., 67; H. EPINEUSE, “De Bangalore à La Haye: vers un modèle international de déontologie des juges?” in SALAS en EPINEUSE, (21) 44; J.P. TERHECHTE, “Judicial Ethics for a Global Judiciary – How Judicial Networks Create their own Codes of Conduct”, German Law Journal 2009, (501) 512.


69

§6. Europese Unie: Judicial Ethics: Principles, Values and Qualities

92. Sinds 2004 verenigt het European Network of Councils for the Judiciary (ENCJ)

officieel alle raden (“councils for the judiciary”) uit de Europese Unie die onafhankelijk

zijn van de uitvoerende en wetgevende macht en belast werden met het waarborgen van

de onafhankelijkheid van het gerecht in de EU-Lidstaten, waaronder de Hoge Raad voor

de Justitie, de Conseil supérieur de la magistrature en de Nederlandse Raad voor de

Rechtspraak.511

93. In 2010, met het Judicial Ethics Report 2009-2010, maakt de ENCJ na twee jaar

studie haar eigen code bekend, Judicial Ethics. Principles, Values and Qualities genaamd.

De code vertrekt vanuit positief geformuleerde principes en kreeg heel wat bijval. Zowel

de Gids als de NVvR-rechterscode haalden telkens de mosterd bij dit rapport. Centraal

staan de kernwaarden (wat verwacht de samenleving van rechters?) onafhankelijkheid,

integriteit, onpartijdigheid, terughoudendheid en discretie, ijver, respect en

luisterbereidheid, bekwaamheid en transparantie, aangevuld met de kwaliteiten

wijsheid, loyauteit, menselijkheid, moed, ernst en voorzichtigheid, ijver, luisteren en

communiceren (cf. supra 63, rn. 84).

511 RvE.Aanb, rn. 26-29, legt enkele niet-bindende minimumvereisten op. Zo zouden minstens de helft van de leden rechters moeten zijn. In België en Frankrijk is deze vereiste niet voldaan.

70

AFDELING III. ONAFHANKELIJKHEID EN ONPARTIJDIGHEID

§1. Onafhankelijkheid

A. Algemeen

94. De onafhankelijkheid van de rechter is, samen met de onpartijdigheid, een

essentiële peiler (“corner stone”512) van het recht op een eerlijk proces en bepaalt het

wezen van het statuut van de rechters, zo ook van de ethiek van de rechter. Om deze

reden is het in de verschillende codes telkens het eerste principe dat aan bod komt. Vele

andere principes zijn hier overigens in grote mate op terug te brengen (infra 76, rn.

101). Toch maakte het rapport van de Franse Commissie Cabannes hier helemaal geen

melding van, aangezien het enkel rond rechterlijke plichten is opgehangen.

Onafhankelijkheid is geen voorrecht van de rechter, maar een recht dat iedere

burger geniet (art. 6 EVRM).513, 514 Zij werd vastgelegd op verschillende niveaus, zowel

op internationaal515 als op nationaal516 vlak. Het idee van de onafhankelijkheid van de

rechterlijke macht ten aanzien van de wetgevende en uitvoerende macht volgt

rechtstreeks uit de scheiding der machten.517 Deze onafhankelijkheid hoort dan ook

door deze andere staatsmachten geëerbiedigd en gegarandeerd te worden (cf. supra 22,

rn. 29).518 Ze wordt onder meer gewaarborgd door tal van mechanismen zoals, zonder

exhaustief te willen zijn, de regels met betrekking tot de selectie en werving, benoeming,

beloning, promotie, verdeling van zaken519, ondersteuning, werklast, veiligheid,

512 ECHR 15 mei 1996, nr. 22839/93, De Haan/ Nederland, 9 (Concurring opinion H.G. SCHERMERS). 513 HRJ.Gids, 1; CSM.Rc, 1; NVvR.Rc, 1; ENCJ.Er, 2. 514 BAUW e.a., 69; BETOULLE, 4. 515 Art. 6 EVRM; art. 14.1 BUPO; art. 10 UVRM. 516 Art. 151, §1 Gw.; art. 64 Const; enkel indirect in art. 116 en 117 Nl.Gw, wat wordt betreurd

(BOVEND’EERT e.a., 11 en 21). Dit volgt ook indirect uit verschillende andere (grond)wetsartikelen, zo bijvoorbeeld, voor België: art. 13, 144, 145, 146, 151, 152, 154 en 157 Gw. (J. LAENENS, K. BROECKX, D. SCHEERS en P. THIRIAR, Handboek gerechtelijk recht, Antwerpen, Intersentia, 2012, 48). Ook art. 155 Gw. kan hier worden aan toegevoegd.

517 NVvR.Rc, 3; ENCJ.Er, 2. 518 Art. 1 Basic Principles on the Independence of the Judiciary; art. 1.2 RvE.ECh. 519 Zie NVvR, p. 9, nadat er heel wat om te doen is geweest. In België is enkel de vraag gesteld of de

verregaande bevoegdheid van de rechtbankvoorzitter wel strookt met de onafhankelijkheid (art. 90 Ger.W.; M. CADELLI, “Du devoir de réserve des magistrats aux vertus de l’indignation et de courage”, JT 2013, (297) 303; H. LAMON, “Wanneer magistratendeontologie verandert in integriteit”, Juristenkrant, afl. 272, 26 juni 2013, 10; B. NELISSEN, “De Belgische Gids voor de magistraten: slag in het water, voorlopige moraal of dubbele binding?”, TPR 2013, (1555) 1577, noot 86, met verwijzingen naar Franse literatuur). Zie ook Judicial Group on Strengthening

71

beroepsgeheim, recht op vereniging, aansprakelijkheid en tucht.520 Het Europees Hof

voor de Rechten van de Mens erkende herhaaldelijk dat de wijze van aanstelling, de

garanties tegen externe druk en de termijn van aanstelling (niet noodzakelijk voor het

leven521) als belangrijke zekerheden worden beschouwd.522 Niet alle landen kennen

natuurlijk al deze mechanismen even sterk. In de bestudeerde landen gaat men op dit

vlak alvast verder dan wat het Europees Verdrag voor de Rechten van de Mens in de

rechtspraak van het EHRM vereist.

95. De rechter moet zijn beslissing kunnen baseren op zijn eigen, vrije oordeel van de

feiten en de rechtsgronden, zonder enige binding ten opzichte van partijen of het

overheidsapparaat en zonder dat zijn beslissing onderworpen is aan toetsing door een

andere dan een in dezelfde zin onafhankelijke instantie.523, 524 Hij vormt zijn oordeel aan

de hand van het recht en zijn beoordeling van het concrete dossier, zonder enige vrees

iemand525 te mishagen of te behagen.526, 527 Ook loutere schijn van afhankelijkheid kan

problematisch zijn, althans wanneer deze legitiem is.528 Het eerder aangehaalde Engelse

adagium gaat dus ook hier op. Dit houdt tevens in dat de rechter in zijn dagelijks

functioneren zijn onafhankelijkheid, evenals zijn onpartijdigheid, actief moet

bewaken.530 Zo zal hij zich onder meer dienen te onthouden van contacten die bij het

Judicial Integrity, Measures for the Effective Implementation of The Bangalore Principles of Judicial Conduct, 21-22 januari 2010, 7, www.judicialintegritygroup.org.

520 M.A. LOTH, “Rechterlijke beroepsethiek” in E.R MULLER en C.P.M. CLEIREN (eds.), Rechterlijke macht. Studies over rechtspraak en rechtshandhaving in Nederland, Deventer, Kluwer, 2006, (457) 472-473.

521 Bv. EHRM 16 juli 1971, nr. 2614/65, Ringeisen/ Oostenrijk; EHRM 23 juni 1981, nr. 6878/75 en 7238/75, Le Compte, Van Leuven en De Meyere/ België, §57 (Over de onafhankelijkheid van de Belgische Raden van Beroep van de Orde van Geneesheren, waar de leden zijn aangeduid voor een termijn van zes jaar).

522 Zie o.m. EHRM 28 juni 1984, nr. 7819/77 7878/77, Campbell en Fell/ Verenigd Koninkrijk, §78 (infra 71, noot 527).

523 EHRM 19 april 1994, nr. 16034/90, van de Hurk/ Nederland, §45 (“In the Court’s opinion, the power to give a binding decision which may not be altered by a non-judicial authority to the detriment of an individual party is inherent in the very notion of a ‘tribunal’. […] This power can also be seen as a component of the "independence" required by Article 6 para. 1 (art. 6-1).”); OOMS, 500-501.

524 HRJ.Gids, 1 (“gevrijwaard van iedere externe invloed”); CSM.Rc, a.9 e.v.; NVvR.Rc, p 3; VN.BPJC,3. 525 Hiërarchische hogeren, media, politiek, publieke opinie, ... 526 HRJ.Gids, 1; CSM.Rc, a.2 en a.11; NVvR.Rc, 3; ENCJ.Er, 2. 527 Zeer trouw herhaalt het Hof “that in order to establish whether a tribunal can be considered

“independent” for the purposes of Article 6 § 1, regard must be had, inter alia, to the manner of appointment of its members and their term of office, the existence of safeguards against outside pressures and the question whether it presents an appearance of independence” (supra 71, not 522; recent bv. EHRM 25 september 2011, nr. 33368/96, Yakis/ Turkije, §36).

528 Voor het eerst in EHRM 28 juni 1984, nr. 7819/77 en 7878/77, Campbell & Fell/ Verenigd Koninkrijk, §78 (cf. supra 71, noot 527).

530 HRJ.Gids, 1, 2 en 5; CSM.Rc, a.10, a.16, a.21 en b.21; NVvR.Rc, p 3; ENCJ.Er, 2.


72

publiek de indruk kunnen wekken dat hij niet onafhankelijk handelt,531 wat zich

eveneens uitstrekt tot zijn privéleven (infra 100, rn. 128).532 De magistraten van de zetel

en het parket zullen voorts ten allen tijde mekaars onafhankelijkheid moeten

eerbiedigen533 en onafhankelijkheid ten aanzien van zijn collega-rechters is eveneens

geboden. Een rechter kan zich zodus niet, buiten de door de wet ingestelde

rechtsmiddelen om, als partij moeten verantwoorden ten overstaan van andere rechter

voor een beslissing die hij heeft genomen.534 Onafhankelijkheid sluit iedere externe

controle evenwel niet uit.535

Ook rechters hebben persoonlijke overtuigingen en voorkeuren. Zij zullen zich

hier dan ook minstens bewust van moeten zijn, zo stellen de codes.536 Het zou evenwel

een fictie zijn ervan uit te gaan dat rechters zich volledig kunnen bevrijden van hun

overtuigingen.537 De “rechter is ook maar een mens”, die beïnvloed wordt door geboorte,

opleiding, geloof edm.538 In een recent interview met Der Spiegel gaf ook Supreme Court

Justice Sonia SOTOMAYOR mee dat “[l]evenservaringen beïnvloeden elke rechter, we zijn

allemaal het product van onze ervaring”.539 Er is dus steeds iets persoonlijk aan een

uitspraak.540 Volgens NELISSEN, die eerder pleit voor onpartijdigheid, is absolute

onafhankelijkheid dan ook een illusie.541

531 HRJ.Gids, 2; CSM.Rc a.5 en a.20; VN.BPJC, 2; ENCJ.Er, 4; DE RIEMAECKER en LONDERS, 348. 532 HRJ.Gids, 5. 533 HRJ.Gids, 3 en 5; CSM.Rc, a.17 en b.16. 534 Hof Amsterdam 22 januari 1987, NJ 1987, 514. 535 Zie voor dit heikele evenwicht: wijziging van de Wet rechtspositie rechterlijke ambtenaren en

enige andere wetten in verband met de uitbreiding van de mogelijkheden om ten aanzien van voor het leven benoemde rechterlijke ambtenaren disciplinaire maatregelen op te leggen en tevens andere maatregelen te treffen (Kamerstukken II 2013/14, 33 861, nr. 3, 3 (MvT).

536 HRJ.Gids, 7; CSM.Rc, a.13; NVvR.Rc, 4-5; ENCJ.Er, 4. 537 G. CAPASHEN, “Un magistrat peut-il être franc-maçon?”, Recueil Dalloz 2001, (3203) 1; NELISSEN

2012, 815. 538 SMITS,, 247. Cf. B. NELISSEN, “De Belgische Gids voor de magistraten: slag in het water, voorlopige

moraal of dubbele binding?”, TPR 2013, (1555) 1584. 539 Vertaald in S. SHAFY, “Sonia Sotomayor: de eerste latina opperrechter”, Knack 22 april 2014, (74)

75. 540 ECRM 1 maart 1977, nr. 6782/74, 6783/74, 6784/74, X, Y en Z/ België: “Differences between the

solutions found to disputes by various judges are inherent in the existence of a democratic and liberal society in which the judges have freedom to make a personal appreciation of the facts of the case”.; A.M. GERRITSEN, “Professionele integriteit: over regels en deugden”, Trema 2002, (284) 284.

541 NELISSEN 2012, 816.

73

B. Taxonomie

96. De codes, de ene weliswaar wat duidelijker dan de andere, maken steevast een

onderscheid tussen de institutionele en de individuele onafhankelijkheid.542 Waar de

eerste hoofdzakelijk doelt op de onafhankelijkheid van de rechterlijke macht in het hele

staatsbestel en dus voornamelijk ten aanzien van de wetgevende en uitvoerende macht,

richt de individuele onafhankelijkheid zich tot de rechter zelf. Met de oprichting van

organen als de Hoge Raad voor de Justitie, de Conseil supérieur de la magistrature en de

Raad voor de rechtspraak is het in eerste instantie de institutionele onafhankelijkheid

die men wou waarborgen.543 Het Judicial Ethics Report 2009-2010 heeft bijna uitsluitend

aandacht voor de institutionele onafhankelijkheid. Beide concepten zijn natuurlijk

onlosmakelijk verbonden.

Talloze andere opdelingen zijn denkbaar. Zo gaat men in Nederland al enige tijd

uit van het vierluik constitutionele onafhankelijkheid (ten opzichte van de andere

staatsmachten), zakelijke of functionele onafhankelijkheid (gericht op vrije

oordeelsvorming), persoonlijke of rechtspositionele onafhankelijkheid (de waarborgen

die zijn ingebouwd om de onafhankelijkheid van de rechter binnen de eigen organisatie

te verzekeren)544 en tot slot de praktische of feitelijke onafhankelijkheid (situatie waarin

de rechter zich feitelijk vrij voelt de beslissing te nemen die hij volgens zijn juridisch

geweten dient te geven).545 Bij de ethiek van de rechter komen overwegend de zakelijke

en de praktische onafhankelijkheid aan bod.546 Men erkent wel dat deze begrippen niet

als dusdanig uit de rechtspraak van het EHRM af te leiden zijn.547 In afwijking van de

internationale codes, voegt de NVvR-rechterscode ook de autonomie (of ‘interne

542 HRJ.Gids, 2; CSM.Rc, 1; ENCJ.Er, 2; VN.BPJC, 3. 543 Hoewel de Hoge Raad (2000) en de Raad voor de rechtspraak (2002) recente fenomenen zijn, is

de CSM reeds sedert de Grondwet van 1946 met deze taak belast. Zie, voor meer: M. KUIJER, The Blindfold of Lady Justice – Judicial independence and impartiality in light of the requirements of Article 6 ECHRM, Doctoraatsthesis Rechten Universiteit Leiden, 2004, 395-396.

544 Cf. supra 70, rn. 94. 545 O.m. BAUW e.a., 69-70; M.A. LOTH, “Rechterlijke beroepsethiek” in E.R MULLER en C.P.M. CLEIREN

(eds.), Rechterlijke macht. Studies over rechtspraak en rechtshandhaving in Nederland, Deventer, Kluwer, 2006, (457) 472-473; SMITS,, 255 e.v. Dit gaaat terug op een onderzoeksnota van de NVvR uit 1979. Cf. BOVEND’EERT e.a., 18 e.v. (Enkel persoonlijke, zakelijke en institutionele).

546 BAUW e.a., 69; M.A. LOTH, “Rechterlijke beroepsethiek” in E.R MULLER en C.P.M. CLEIREN (eds.), Rechterlijke macht. Studies over rechtspraak en rechtshandhaving in Nederland, Deventer, Kluwer, 2006, (457) 473.

547 Bv. M. KUIJER, The Blindfold of Lady Justice – Judicial independence and impartiality in light of the requirements of Article 6 ECHRM, Doctoraatsthesis Rechten Universiteit Leiden, 2004, 455.

74

onafhankelijkheid’548) toe als afzonderlijke kernwaarde, gekoppeld aan het in Nederland

veel besproken beginsel van rechtseenheid: “[d]e rechter geeft zijn autonomie vorm door

middel van zijn zelfstandige oordeelsvorming terwijl hij deel uitmaakt van een organisatie

die moet voldoen aan eisen van doelmatigheid en rechtmatigheid”. 549, 550 Hier staat de

spanning tussen het bestuurlijke (de organisatie) en het rechterlijke niveau

(rechtspreken) centraal. De beperkte middelen waarover de gerechtsbesturen

beschikken, worden door rechters niet steeds gewaardeerd en dreigen de kwaliteit van

de rechtspraak te bedreigen.551 Dit bleekt onder meer uit het manifest van enkele

raadsheren van het gerechtshof Arnhem-Leeuwarden uit 2012, die oproepen kwaliteit

en inhoud boven kwantiteit te verkiezen.552 Het manifest mocht op heel wat bijval

rekenen onder de Nederlandse rechter en zelfs de president van de Hoge Raad uitte in

een brandbrief zijn bezorgdheid.553 Volgens de Rechterscode claimt de rechter, met

inachtneming van de organisatorische en bestuurlijke kaders, zeggenschap over de wijze

waarop hij zijn werk inricht.554 Dit levert mogelijks heel wat discussie op tussen de

rechters en de besturen (zie art. 15 Wet RO). Om deze reden hebben de Raad voor de

rechtspraak en de gerechtsbesturen de NVvR-rechterscode niet bevestigd.555 In 2010

veroorzaakte de Franse minister van Justitie een relletje nadat hij overwoog een

striktere budgettaire controle op het Hof van Cassatie en de CSM uit te oefenen.556

C. Moed

97. Dat rechters wars van iedere druk een beslissing moet maken, vergt dat zij over

de nodige moed moeten beschikken.557 Moed nam reeds bij ARISTOTELES een voorname

548 A.R. MACKOR, “Drie stellingen naar aanleiding van de NVvR-rechterscode”, Trema 2013, (61) 63-64 kant zich tegen deze gelijkstelling, maar wenst er een heel eigen invulling aan te geven.

549 NVvR.Rc, 4. 550 KOP leest dit eerder als een inperking dan een bevestiging van zijn autonomie, als “rechter je bent

hartstikke autonoom maar maak wel een beetje voort” (P. KOP, “De scheurende macht. Groeistuipen bij modernisering”, Trema 2013, (55) 58).

551 BAUW e.a., 71; B. VAN LIEROP, “De kloof tussen rechters en hun bestuur”, NJB 2012, 2616-2619. 552 Te raadplegen op: www.rechtspraak.nl. 553 Ibid. 554 NVvR.Rc, 4; M.A. LOTH, “Rechterlijke beroepsethiek” in E.R. MULLER en C.P.M. CLEIREN (eds.),

Rechterlijke macht. Rechtspraak en rechtshandhaving in Nederland, Deventer, Kluwer, 2006, (457) 479.

555 BAUW e.a., 71. 556 S. GUINCHARD, “Procès équitable”, Rev.pr.civ.Dalloz maart 2013, 66. 557 G. VRIEZE, “Hedendaagse evenwichtskunst: met een code als kompas laveren tussen zelfcensuur,

wraking en waarschuwing van de president”, Trema 2002, (66) 71: de oude Nederlandse eedformule (art. 15 (oud) Wet RO) hanteerde ‘braaf’.

75

rol in.558 De Gids en het Judicial Ethics Report 2009-2010 erkennen dit zelfs als een

afzonderlijke ‘kwaliteit’: “[i]n combinatie met de onafhankelijkheid kan die moed ook

leiden tot impopulariteit en eenzaamheid.”559 Of anders, met de woorden van de NVvR-

rechterscode, “[h]ij is zich ervan bewust dat bepaalde zaken professionele moed van de

rechter vereisen om een beslissing te nemen waarvan hij meent dat deze rechtvaardig is,

ook al wordt deze beslissing in de samenleving niet breed gedragen”.560 Deze moed zal

hem eveneens in staat moeten stellen het hoofd te bieden aan interne en externe druk

en de uitdagingen van de moderne samenleving, aldus de Gids.561 In de Franse Recueil

komt deze eigenschap niet met zo veel woorden aan bod, maar kan deze wel uit andere

principes worden afgeleid.562 Ook in de Franse literatuur komt moed sporadisch ter

sprake.563

§2. Onpartijdigheid

A. Algemeen

98. Onpartijdigheid vraagt dat de rechter niet bevoordeeld of vooringenomen is ten

aanzien van de zaak of de partijen bij die zaak, met name “absence of prejudice of

bias”.564 Onpartijdig oordelen kan men zelfs kwalificeren als een deugd. Net zoals

onafhankelijkheid maakt dit deel uit van het recht op een eerlijk poces (art. 6 EVRM)565

en vertaalt zich in de blinddoek waarmee Vrouwe Justitia vaak wordt afgebeeld.

Opvallend is dat geen der (grond)wetten uitdrukkelijk bepalen dat de rechter

558 A. VAN MELLE en P. VAN ZILFHOUT, Woorden & daden. Een inleiding in de ethiek, Amsterdam, Uitgeverij Boom, 2008, 54.

559 HRJ.Gids, 21; ENCJ.Er, 13. 560 NVvR.Rc, 3 en 7. 561 HRJ.Gids, 21; M. CADELLI, “Du devoir de réserve des magistrats aux vertus de l’indignation et de

courage”, JT 2013, (297) 303. 562 Bv. CSM.Rc, a.11 (“sans céder à la crainte de déplaire ni au désir de plaire”) en d.17. 563 D.N. COMMARET, “A propos de la loi n° 95-884 du 3 août 1995 ou réflexions sur l’honneur du

magistrate”, Recueil Dalloz 1995, (197) 7-8; S. ROZÈS, “Audience solennelle de début d’année judiciaire 6 janvier 1988. Discours de Simone Rozès premier président de la Cour de cassation”, www.courdecassation.fr: “Être magistrat, c’est aussi éviter de céder aux sollicitations de l’opinion publique ou corporatiste et préférer une vérité parfois impopulaire, embarrassante ou incommode aux facilités de la démagogie; l’impartialité, c’est le courage du juge”.

564 HRJ.Gids, 4 (en 23); NVvR.Rc, 4 en 7; CSM.Rc b.12 en b.13; VN.BPJC, 2; ENCJ.Er, 4; BAUW e.a., 75; CANIVET en JOLY-HURARD,100-101; OOMS, 500; SMITS,, 248.

565 HRJ.Gids, 4; CSM.RC, b.1; ENCJ.Er, 4.


76

onpartijdig is.566 Wanneer het Belgische Hof van Cassatie in 1996 onderzoeksrechter

CONNEROTTE van de zaak-DUTROUX haalde, overwoog het dat “de onpartijdigheid een

fundamentele regel is van de rechterlijke inrichting” en “dat zij samen met het beginsel van

de onafhankelijkheid van de rechters ten aanzien van de andere machten de grondslag is

van [...] elke democratische staat”.567 Het Europees Hof voor de Rechten van de Mens,

daarin gevolgd door de Lidstaten en de codes, hanteert traditioneel de tweedeling

objectieve en subjectieve onpartijdigheid.568

99. Bij de subjectieve of persoonlijke onpartijdigheid is de persoonlijke instelling of

overtuiging van de rechter die een onpartijdige behandeling verhindert aan de orde. Dit

slaat onder andere op de houding die de rechter aanneemt of uitlatingen die hij doet

tijdens de zitting.569 Zij wordt vermoed tot bewijs van het tegendeel.

100. De objectieve of structurele onpartijdigheid aan de andere kant betreft de

betrokkenheid van de rechter bij een (verwante) zaak of bij één van de partijen bij die

zaak. De rechter wiens onpartijdigheid door een rechtzoekende redelijkerwijs betwijfeld

kan worden, moet zich onthouden de zaak te behandelen. Zelfs iedere schijn kan

voldoende zijn om tot partijdigheid te besluiten (“justice must not only be done, but also

seen to be done”; supra 54, rn. 74).570 Met het arrest Hauschildt stelde het Hof dat deze

schijn van partijdigheid objectief gemotiveerd moet zijn.571 Er moeten aantoonbare

aanwijzingen zijn dat er sprake is van partijdigheid. De vrees van de rechtsonderhorige

moet objectief gerechtvaardigd worden. De rechter die reeds in een andere

hoedanigheid van dezelfde zaak kennis nam, zal slechts zelden deze toets doorstaan.572

101. Het EHRM erkende in het arrest Kyprianou dat de subjectieve onpartijdigheid

moeilijk te bewijzen is, waardoor het in het gros van de zaken te werk gaat vanuit de

566 Zie wel art. 111-5 COJ: “L'impartialité des juridictions judiciaires est garantie par les dispositions du présent code et celles prévues par les dispositions particulières à certaines juridictions ainsi que par les règles d'incompatibilité fixées par le statut de la magistrature.”

567 Cass. 14 oktober 1996, Arr.Cass. 1996, 918. 568 Eerste keer uitdrukkelijk erkend in het arrest Piersack, §30. De BPJC hanteert dit onderscheid niet

met zoveel woorden, nu zij niet voortbouwt op de rechtspraak van het EHRM. 569 BAUW e.a., 75. Zo getuigt de raadsheer-voorzitter die de beschuldigde voor het hof van assisen tot

twee maal toe ‘pipo’ noemt niet van onpartijdigheid (Cass. 28 februari 2008, RW 2008-09, 237, noot).

570 HRJ.Gids, 6; NVvR.Rc, 5. Zie VN.BPJC, kernwaarde ‘integriteit’. 571 EHRM 24 mei 1989, nr. 10486/83, Hauschildt/ Denemarken, §48. 572 NVvR.Rc, 5.

77

objectieve onpartijdigheid.573 Bovendien geeft het EHRM uitdrukkelijk te kennen dat er

geen waterdicht onderscheid bestaat tussen beide begrippen:

“However, there is no watertight division between the two notions since the conduct

of a judge may not only prompt objectively held misgivings as to impartiality from

the point of view of the external observer (objective test) but may also go to the

issue of his or her personal conviction (subjective test).”574

Volgens OOMS is het klassieke onderscheid tussen objectieve en subjectieve

onpartijdigheid daarom aan het vervagen, reeds voor het arrest Kyprianou en al

evenzeer in de rechtspraak van het Belgische Hof van Cassatie.575

De onpartijdigheid, de objectieve onpartijdigheid in het bijzonder, blijkt eveneens

sterk verwant met de onafhankelijkheid.576 Het Hof behandelde herhaaldelijk beide

begrippen samen.577 Ook met andere principes is dit nauw verbonden, zo bijvoorbeeld

de vereiste terughoudendheid578, nu dit in de essentie ligt van de rechterlijke functie. Er

bestaat niet alleen verwantschap tussen beide begrippen, er is ook sprake van

‘eenrichtingsverkeer’.580 Onpartijdigheid veronderstelt namelijk onafhankelijkheid.

Niettemin hanteren de codes nog steevast deze tweedeling.

B. Wraking

102. Een belangrijk instrument om de onpartijdigheid, maar ook de onafhankelijkheid

te waarborgen, is de wraking, die openstaat voor iedere partij die twijfels heeft omtrent

573 EHRM 15 december 2005, nr. 73797/01, Kyprianou/ Cyprus, §119 (“Although in some cases it may be difficult to procure evidence with which to rebut the presumption, it must be remembered that the requirement of objective impartiality provides a further important guarantee. […] In other words, the Court has recognised the difficulty of establishing a breach of Article 6 on account of subjective partiality and for this reason has in the vast majority of cases raising impartiality issues focused on the objective test.”).

574 EHRM 15 december 2005, nr. 73797/01, Kyprianou/ Cyprus, §119. Ook al eerder in EHRM 22 juni 1989, nr. 11179/84, Langborger/ Zweden, §32 en EHRM 29 april 1988, nr. 10328/83, Belilos/ Zwitserland, §67 (“ordinary citizen”).

575 OOMS, 523. Zie ook J. LAENENS, K. BROECKX, D. SCHEERS en P. THIRIAR, Handboek gerechtelijk recht, Antwerpen, Intersentia, 2012, 49 en, eerder (Nederland): SMITS,, 244.

576 M.A. LOTH, “Rechterlijke beroepsethiek” in E.R. MULLER en C.P.M. CLEIREN (eds.), Rechterlijke macht. Rechtspraak en rechtshandhaving in Nederland, Deventer, Kluwer, 2006, (457) 474; OOMS, 524. Zie eveneens, in de zaak-Fortis: Cass. 13 maart 2012, www.juridat.be.

577 Bv. EHRM 6 mei 2003, nr. 39343/98, 39651/98, 43147/98, 46664/99, Kleyn e.a./ Nederland, §192: “The concepts of independence and objective impartiality are closely linked and the Court will accordingly consider both issues together as they relate to the present case”.

578 EHRM 15 december 2005, nr. 73797/01, Kyprianou/ Cyprus, §120. 580 Zie SMITS,, 244-246. Zie ook S. GUINCHARD, “Procès equitable”, Rev.pr.civ.Dalloz maart 2013, 65.

http://www.juridat.be/

78

de onafhankelijkheid of onpartijdigheid van de rechter. De rechter die zelf vermoedt niet

onpartijdig of onafhankelijk te zijn, zal zich vooreerst spontaan van de zaak moeten

onthouden (‘verschoning’ of ‘abstention’).582 Dit wordt als een ethische regel

beschouwd583 en ook de codes brengen dit telkens in herinnering.584 De rechter is, zo

voegt de NVvR-rechterscode daaraan toe, in beginsel transparant naar partijen over de

reden van verschoning. Het Belgische en Franse recht gaan uit van een hele waslijst aan

wrakingsgronden, die overigens zeer sterk op mekaar lijken.585 In België586 en

Frankrijk587 wordt aangenomen dat het in principe om een limitatieve lijst gaat. Het

Franse Hof van Cassatie heeft evenwel gedaan wat het Belgische Hof nooit durfde. Met

een arrest van 28 april 1998 erkende het Hof dat de in de wet omschreven

wrakingsgronden niet noodzakelijk limitatief zijn, maar dat ook gronden die

rechtstreeks gebaseerd zijn op art. 6 EVRM in aanmerking kunnen komen.588 Het Franse

Hof van Cassatie neemt hierbij wel een restrictieve houding aan. In België werd daarom

met ingang van 2 oktober 2001 een nieuwe eerste grond ingevoerd.589 Voortaan kan de

rechter ook gewraakt worden “wegens wettige verdenking” (art. 828, 1° Ger.W.). Het

limitatieve karakter werd dus in beide landen enigszins doorbroken. Al vanaf 1994 gaat

de Nederlandse wet enkel uit van een open norm (art. 36 Rv).590, 591 Het EHRM voegt

daaraan toe dat wrakingsverzoeken wel zo moeten worden behandeld dat zij niet leiden

tot een verlamming van het gerecht of een overmatige vertraging in de

582 Art. 831 Ger.W.; art. 339 NCPC en art. L111-7 COJ; art. 40 Rv. 583 Is wijd verspreid in Europa: I. GIESEN, F. KRISTEN, L. ENNEKING, E. DE KEZEL, L. VAN LENT en P.

WILLEMSEN, De wrakingsprocedure. Een rechtsvergelijkend onderzoek naar de mogelijkheden tot herziening van de Nederlandse wrakingsprocedure, Den Haag, Sdu Uitgevers, 2012, 178.

584 HRJ.Gids, 4-5; CSM.Rc, c.20; NVvR.Rc, 5; VN.BPJC, 4; ENCJ.Er, 4. 585 Art. 828 Ger.W.; art. L731-1 COJ en art. 341, eerste lid NCPC io. art. L111-6 COJ. In België en

Frankrijk bestaat tevens onttrekking van de zaak, die het hele gerecht beoogt: art. 648-659 Ger.W. resp. art. 356-364 NCPC.

586 Cass. 24 november 1994, Arr.Cass. 1994, 1016. 587 Art. 341, eerste lid NCPC (oud): “La récusation d'un juge n'est admise que pour les causes

déterminées par la loi” (gewijzigd in 2012). 588 Cass. fr. 28 april 1998, Bull. 1998, I, nr. 155. 589 Art. 4 wet van 10 juni 2001 tot wijziging van sommige bepalingen van het Gerechtelijk Wetboek,

het Wetboek van strafvordering en het Wetboek der registratie-, hypotheek- en griffierechten, inzake onttrekking en wraking, BS 22 september 2001.

590 “[...] op grond van feiten of omstandigheden waardoor de rechterlijke onpartijdigheid schade zou kunnen lijden”. In 1990 had de Hoge Raad het limitatieve karakter van art. 30 (oud) Rv al opzij geschoven.

591 Zie, voor rechtsvergelijkend onderzoek dienaangaande: I. GIESEN, F. KRISTEN, L. ENNEKING, E. DE

KEZEL, L. VAN LENT en P. WILLEMSEN, De wrakingsprocedure. Een rechtsvergelijkend onderzoek naar de mogelijkheden tot herziening van de Nederlandse wrakingsprocedure, Den Haag, Sdu Uitgevers, 2012, 178 p.

79

rechtsbedeling.592 De wrakingsprocedure zelf wordt echter niet gedekt door art. 6

EVRM, aangezien deze geen betrekking heeft op “het vaststellen van zijn burgerlijke

rechten en verplichtingen of bij het bepalen van de gegrondheid van een tegen hem

ingestelde vervolging”.

Het is dan maar de vraag of, nu alle landen zo’n open norm kennen, men naar de

codes teruggrijpt voor de verdere invulling bij de behandeling van een wrakingsverzoek.

Ondanks dat men in Nederland wel eens reikt naar de Leidraad onpartijdigheid (supra

47, rn. 62)593, lijkt dit in strijd met de ratio van de codes. Het gaat per slot van rekening

slechts om aanbevelingen. Net zoals miskenning van de principes uit de code niet

noodzakelijk tot een tuchtstraf zal leiden, zal ook een wrakingsverzoek in eerste

instantie onderzocht worden in het licht van de concrete omstandigheden.

De voorbije jaren merkte men in Frankrijk594 en Nederland595 op dat het aantal

wrakingsverzoeken explosief is toegenomen.596 Daarom stelde de Commissie Cabannes

voor om de wrakingsprocedure veeleisender te maken.597 In Nederland heeft de

wraking de voorbije jaren dan weer heel wat inkt doen vloeien, zowel door de

Rechtspraak als in de vakliteratuur (bv. supra 78, noot 591). Naast de Leidraden werd er

een landelijk wrakingsprotocol opgesteld, daarin gevolgd door de verschillende

rechtbanken, waarin de procedure nauwgezet wordt uitgewerkt.598 GIESEN et al. schoven

als één van de mogelijkheden naar voor om de wrakingsprocedure te versterken door

net een opsomming in te voeren van enkele wrakingsgronden, zoals men dat dus thans

in België en Frankrijk kent.599

592 EHRM 22 september 1994, nr. 13839/88, Debled/ België, §37. 593 Dit was ook duidelijk de bedoeling van deze leidraad (p. 3) en diverse verschoningscodes. 594 CANIVET en JOLY-HURARD,103-104. 595 Met wel 200% op vijf jaar tijd, tussen 2006 en 2011 (W. VAN ROSSUM, J. TIGCHELAAR en P. IPPEL,

Wraking bottom-up. Een empirisch onderzoek, Den Haag, Sdu Uitgevers, 2012, 26, www.rechtspraak.nl).

596 Over België zijn er geen cijfers bekend. Dezelfde trend wordt sporadisch wel gesugereerd, bv. E. BREWAEYS, “De onafhankelijke rechter: ni Dieu, ni maître”, Juristenkrant, afl. 249, 16 mei 2012, 16.

597 COMMISSION DE RÉFLEXION SUR L’ÉTHIQUE DU JUGE, Rapport final, 2005, 44. 598 Te consulteren op www.rechtspraak.nl. 599 I. GIESEN, F. KRISTEN, L. ENNEKING, E. DE KEZEL, L. VAN LENT en P. WILLEMSEN, De wrakingsprocedure.

Een rechtsvergelijkend onderzoek naar de mogelijkheden tot herziening van de Nederlandse wrakingsprocedure, Den Haag, Sdu Uitgevers, 2012, 105.

80

C. Nevenfuncties

103. Bovendien bestaan er telkens ook een hele reeks onverenigbaarheden, functies

die niet te verenigen zijn met het rechterschap. Allereerst zijn er nevenfuncties die door

de wet verboden zijn, de eigenlijke ‘onverenigbaarheden’.600 Zo mag de rechter

bijvoorbeeld geen advocaat of notaris zijn.601 Daarnaast zijn er nevenfuncties die niet

expliciet door de wet verboden zijn, maar ongeoorloofd zijn omdat zij de onafhankelijk

en onpartijdigheid of het vertrouwen in het gerecht op het spel kunnen zetten. De

nevenfuncties worden in de codes steeds onder de onpartijdigheid behandeld.

104. In Nederland werd in 1997, een jaar na het IRM-rapport, een verplichte

registratie van nevenfuncties ingevoerd, met het oog het “bevorderen van openbaarheid

en transparantie”603 (art. 44 Wrra).604, 605 Toch drong de NVvR al met een advies van

1980, gevolgd door een aanbeveling van 1986, aan op een vrijwillige registratie. Het

systeem uit 1997, zo getuigde het verslag van de WODC uit 2000, bleek echter mank te

lopen.606 Dit leidde onder meer tot de Leidraad onpartijdigheid (2004), die aangevuld

door de Leidraad nevenfuncties (2009) en thans in de vorm van de Leidraad

onpartijdigheid en nevenfuncties in de rechtspraak (2014) ook na de NVvR-rechterscode

600 Art. 292 – 304, 308-309 Ger.W. en art. 1597 van het Belgisch Burgerlijk Wetboek; art. 8, 9 – 9-2 Osm; art. 44 Wrra.

601 Art. 293 Ger.W.; art. 9-1 Osm; art. 44.1 Wrra. In België en Nederland kent men wel de ‘plaatsvervangende rechter’ resp. ‘rechter-plaatsvervanger’.

603 O.m. wijziging van de Wet rechtspositie rechterlijke ambtenaren in verband met enkele aanvullingen op de regeling inzake de nevenbetrekkingen van rechterlijke ambtenaren en rechterlijke ambtenaren in opleiding gedurende de binnenstage, Kamerstukken II 2004/05, 29 937, nr. 3, 3 (MvT).

604 In Frankrijk legt art. 12-2 Osm wel op dat men een dossier bijhoudt, maar de inhoud daarvan is, luidens de tekst zelf, beperkt. Een nieuwe wet zou hoge magistraten wel verplichten, net zoals reeds het geval is voor bepaalde ambtenaren, hun vermogensstaat aan te geven (infra 105, noot 793). België kent geen dergelijk register, hoewel daar sporadisch wel voor wordt gepleit (bv. B. ALLEMEERSCH in P. LEFRANC, J. DECOKER, I. DE TANDT en F. EVERS, “Een deontologische code voor magistraten: een noodzaak? Verslag debatavond 26 maart 2012 in Gent”, D&T 2012, (237) 243). In zijn jaarverslagen van 2003 tot en met 2009 heeft het Hof van Cassatie de nevenactiviteiten van zijn leden gepubliceerd, doch enkel voor het hele Hof en dus niet gepersonaliseerd. Zie ook p. 140 van het Regeerakkoord DI RUPO I: “Voor de magistraten komt er een systeem inzake aangifte van mandaten zoals dat voor de parlementsleden.” Voordien had de heer LANDUYT reeds een wetsvoorstel in die zin ingediend: wetsvoorstel tot wijziging, wat betreft de rechters en ambtenaren van het openbaar ministerie, van de wet van 2 mei 1995 betreffende de verplichting om een lijst van mandaten, ambten en beroepen, alsmede een vermogensaangifte in te dienen, Parl.St. Kamer 2010, nr. 53K0042/001, thans hangende in de Kamer.

605 Ook het ENCJ.Er pleit in een afzonderlijke kernwaarde voor transparantie (p. 9-10). 606 BAUW e.a., 63; STEENBEEK, 88.

81

zijn waarde behoudt.607 Uitgangspunt is dat de rechter vrij is om nevenfuncties te

bekleden, tenzij de uitoefening daarvan schadelijk kan zijn voor de goede gang van

zaken in de rechtspraak of het in de Rechtspraak te stellen vertrouwen.608 De

rechterlijke ambtenaren, zijnde magistraten en bepaalde andere gerechtelijke

mandatarissen609, moeten hun nevenbetrekkingen610 aan hun korpschef of bestuur,

naargelang hun functie, mededelen (art. 44, 5 io. art. 1, 2 Wrra).611 Deze worden

vervolgens opgenomen in het ‘register beroepsgegevens en nevenbetrekkingen van de

leden van de rechterlijke macht’, dat raadpleegbaar is via de portaalsite van de

Nederlandse Rechtspraak.612 Het verhaal van de nevenfuncties steekt vrijwel ieder jaar

in de Nederlandse media nog eens de kop op.

105. Op het gevaar van belangenverstrengeling af, kan de rechter dus niet iedere

functie uitoefenen.613 De rechter zal in België en Nederland in de eerste plaats zelf

uitmaken of de nevenfuncties die niet door de wet geviseerd worden, verenigbaar zijn

met zijn ambt.614 Ook bezoldigde nevenfuncties worden in Nederland niet a priori

afgeraden.615 Nevenfuncties kunnen immers ook een meerwaarde bieden, aangezien zij

de rechter helpen met beide benen in de wereld te staan.616 Een magistraat mag zich per

607 NVvR.Rc, 1 en 5. Zie ook B.E.P. MYJER, “Integriteit rechterlijke macht” in E.R MULLER en C.P.M. CLEIREN (eds.), Rechterlijke macht. Studies over rechtspraak en rechtshandhaving in Nederland, Deventer, Kluwer, 2006, (485) 494-498.

608 Leidraad nevenfuncties, p. 6; cf. art. 46c, 2 Wrra. In eerste orde gaat de Nederlandse rechter dus zelf na of een bepaalde nevenbetrekking aanvaardbaar is. In tweede orde is dit de taak van de ‘functionele autoriteit’, doorgaans de korpschef (art. 1, 2 io. art. 44, 6 Wrra; Kamerstukken II 2004/05, 29 937, nr. 3, 8 (MvT)).

609 Art. 1, b Wet RO. 610 Art. 44a, 1 Wrra: “de betrekkingen die rechterlijke ambtenaren en rechterlijke ambtenaren in

opleiding [...] buiten hun ambt vervullen.” 611 Leidraad nevenfuncties, p. 18-19; NVv R.Rc, p. 5. Het uitoefenen van een functie die luidens de wet

onverenigbaar is met zijn ambt, vormt er uitdrukkelijk een afzonderlijke grond tot ontslag (art. 46l, 1, b Wrra).

612 Directe link: http://namenlijst.rechtspraak.nl. 613 Het WODC-rapport van 2002 staat nader stil bij de mogelijke problemen: M. TER VOERT en J.

KUPPENS, Schijn van partijdigheid rechters, Den Haag, WODC, 2002, 67 e.v. 614 HRJ.Gids, 6 (“door de wet toegelaten nevenfuncties”); NVvR.Rc, 5, met verwijzing naar de Leidraad

nevenfuncties en het register. De NVvR-rechterscode noemt ‘uitdrukkelijk’ de rechter-plaatsvervanger, wat getuigt van de ervaringen uit het IRM-rapport (supra 1, rn. 2).

615 Leidraad nevenfuncties, p. 17. 616 Wat één van de voornaamste redenen was om, ondanks de hevige kritiek bij het publiek,

nevenfuncties niet volledig af te schaffen (Wijziging van de Wet rechtspositie rechterlijke ambtenaren in verband met enkele aanvullingen op de regeling inzake de nevenbetrekkingen van rechterlijke ambtenaren en rechterlijke ambtenaren in opleiding gedurende de binnenstage, Kamerstukken II 2004/05, 29 937, nr. 3 (MvT)); Zie ook J.A.Z. HOOFT GRAAFLAND, “Beroepsethiek van rechters”, Trema 2005, (286) 292; M. STREKKENS, “Een transparant en onpartijdig rechter” in F.

http://namenlijst.rechtspraak.nl/

82

slot van rekening niet terugtrekken in een ivoren toren.617 Nevenfuncties van zijn

partner of nauwe verwanten kunnen evenzeer zijn onpartijdigheid in het gedrang

brengen.618

Plaatst men de drie landen op een spectrum, komen Frankrijk en België als

striktste landen helemaal links te liggen. In Frankrijk geldt een principieel verbod op

enige nevenfunctie.619 Individuele afwijkingen kunnen eventueel worden toegelaten

voor onderwijsactiviteiten of activiteiten die geen afbreuk doen aan de waardigheid en

onafhankelijkheid van de rechter.620 Wetenschappelijke, literaire of artistieke

bezigheden komen hiervoor meteen in aanmerking.621 België kent in principe eveneens

een verbod, maar voor bepaalde functies kan een vrijstelling worden verleend.622 Een

criterium van de waardigheid en onafhankelijkheid om een eventuele uitzondering te

genieten, kent men er niet. Een maatstaf voor betrekkingen in de privésfeer (bv.

onbezoldigd voorzitter van een voetbalclub) treft men in geen van beide landen aan.

Nederland, met slechts enkele absolute verboden en een principiële toelaatbaarheid

voor het overige, komt dan helemaal rechts (supra 80, rn. 103).

D. Politieke activiteit

106. Een volgend netelig punt betreft de mate waarin rechters zich mogen inlaten met

politieke activiteiten. Ook hier is het zeer duidelijk dat België en Frankrijk er een veel

strengere benadering op nahouden. Er wordt een onderscheid gemaakt tussen enerzijds

het lid zijn van een vereniging met politiek oogmerk, zoals bijvoorbeeld een politieke

partij, en anderzijds het daadwerkelijk opnemen van politieke functies.

107. Rechters hebben, net zoals iedere andere burger, recht op eigen gedachten,

vrijheid van vereniging en van meningsuiting (infra 105, rn. 133 e.v.), wat maakt dat ook

DERUYCK, M. DE SWAEF, J. ROZIE, M. ROZIE, P. TRAEST en R. VERSTRAETEN (eds.), De wet voorbij. Liber Amicorum Luc Huybrechts, Antwerpen, Intersentia, 2010, (359) 362-363.

617 HRJ.Gids, 5; CSM.Rc, c.15; M. KUIJER, The Blindfold of Lady Justice – Judicial independence and impartiality in light of the requirements of Article 6 ECHRM, Doctoraatsthesis Rechten Universiteit Leiden, 2004, 339 e.v. voor rechtspraak van het EHRM voor omstandigheden die niet in de codes worden belicht.

618 NVvR.Rc, 5. 619 Art. 8, eerste lid Osm (“[...] l’exercice de toutes fonctions publiques et de toute autre activité

professionelle ou salarié”). Enkele bijzondere onverenigbaarheden (bv. advocaat, notaris, gerechtsdeurwaarder,) worden in de volgende artikelen uitdrukkelijk vermeld. Zie CSM.Rc, b.6 en b.7.

620 Art. 8, tweede lid Osm; CSM.Rc, c.15. 621 Art. 8, derde lid Osm; CSM.Rc, c.16. 622 Art. 292 e.v. Ger.W. Zie ook art. 155 Gw.

83

zij lid mogen zijn van een politieke vereniging.623 Dit is zelfs bevorderlijk opdat zij niet

vanuit een ivoren toren zouden oorelen en wordt ook door elke code duidelijk

erkend.624

Minstens opmerkelijk is het onderzoek dat de politieke voorkeur van de

Nederlandse rechters in kaart bracht.625 Uit een enquête van de NVvR en Vrij Nederland

onder de Nederlandse rechters blijkt dat meer dan de helft onder hen bij de laatste

verkiezingen voor de Tweede Kamer (2012) centrumlinks heeft gestemd, namelijk voor

de PvdA (27, 2 %) en D66 (29, 3%).626

108. Dit betekent evenwel niet dat de rechter zich bij de verkiezingen ook kandidaat

mag stellen voor een politiek ambt en dit vervolgens mag opnemen.627 Dit zou immers

vragen oproepen met betrekking tot de scheiding der machten en de onafhankelijkheid

van de rechter, te meer voor het vertrouwen in het gerecht. Daarom wordt dit

uitdrukkelijk door de Belgische628 en Franse629 wet verboden. Het EHRM aanvaardt dat

de Lidstaten in het belang van de neutraliteit beperkingen opleggen aan de politieke

activiteit van haar ambtenaren.630 De invulling van deze scheiding der machten heeft

men evenwel niet steeds even rechtlijnig ingevuld. Zo is de Belgische Jean RAIKEM, die in

de 19e eeuw onder meer tegelijkertijd minister van justitie en procureur-generaal bij het

hof van beroep van Luik was, een opmerkelijke ‘uitzondering’.631 Hoewel het

623 Concl. L. CORNIL, Cass. 15 maart 1951, Bull. 1951, (476) 481. (Een staatsraad bij de Raad van State gaf systematisch cursussen om de militanten van een bepaalde politieke partij vertrouwd te maken met de ideologie van deze partij). Zie H.L. BOTSON, “La magistrature et les libertés constitutionnelles”, JT 1951, (97) 97.

624 HRJ.Gids, 6 en 11; CSM.Rc, a.21 e.v. (Strikt); NVvR.Rc, 5; ENCJ.Er,6. Cf. art. 43 Wrra (infra 104, noot 788).

625 Oudere cijfers te vinden L.E. DE GROOT-VAN LEEUWEN, “De samenstelling van de rechterlijke macht”

in E.R. MULLER en C.P.M. CLEIREN (eds.), Rechterlijke macht. Studies over rechtspraak en rechtshandhaving in Nederland, Deventer, Kluwer, 2006, (59) 73.

626 H. LENSINK en M. HUSKEN, “De rechter is het zat”, Vrij Nederland 10 december 2013, www.vn.nl. 627 De Gids spreekt over de ruimere notie “actieve politieke propaganda’ (p. 6), waarvan men zich

afvraagt wat de draagwijdte daarvan is: “[i]s de aanwezigheid op de nieuwjaarsreceptie van een politieke partij of op een partijcongres politieke propaganda?” (H. LAMON, “Een gecodeerde gids voor magistraten”, Juristenkrant, afl. 253, 12 september 2012, (12) 13).

628 Art. 293 Ger.W. 629 Art. 9 Osm. Politieke mandaten die de rechter in de vijf jaar voor zijn benoeming heeft

uitgeoefend, beletten dat hij in dat ambtsgebied wordt aangesteld (vierde lid), net zoals de politieke mandaten die zijn partner bekleedt (tweede lid). CSM.Rc, f.14: kan zich verkiesbaar stellen binnen de grenzen van de wet en vermijdt in het openbaar, binnen zijn ambstgebied politieke uitspraken die zijn taakuitoefening schade kunnen berokkenen.

630 EHRM 20 mei 1999, nr. 25390/94, Rekveny/ Hongarije, §41. 631 R. WARLOMONT, “Portraits du passé. Raikem”, JT 1964, (176) 176.

http://www.vn.nl/

84

Nederlandse rechters wordt afgeraden lid te zijn van de Eerste of Tweede Kamer632, is

het hen niet absoluut verboden een politieke functie op te nemen.633 Er zijn danwel eens,

ook nu nog, rechters die beide betrekkingen combineren.634 Naar luid van de Wrra is de

functionele autoriteit635 zelfs verplicht, tenzij het belang van de dienst zich daartegen

verzet, de rechter in kwestie buitengewoon verlof te verlenen om de vergaderingen en

zittingen bij te wonen (art. 45, 1). Dit blijft, al is dit wel een marginaal fenomeen636, zeer

omstreden.637 Zo nam Ybo Buruma voor zijn aantreden als raadsheer bij de Hoge Raad

der Nederlanden afstand van de PvdA.638

109. Ook het EHRM toonde zich eerder wantrouwig ten aanzien van rechters die

politiek actief zijn. De zaak Holm handelde over een klacht tegen een auteur en uitgever,

verwant met de Zweedse Sociaal Democratisch Arbeiderspartij (SAP), die verzoeker in

verband brachten met een extreemrechtse organisatie. Een aanzienlijk deel van de

juryleden bleek evenwel actief lid te zijn van diezelfde SAP. Het Hof stelde vast dat de

nauwe band tussen de verdediging en deze juryleden twijfels over de onafhankelijkheid

en onpartijdigheid rechtvaardigde.639 Enkele jaren later, in Perna klaagde een journalist

die een kritisch beeld had geschetst van een parketmagistraat, bij het Europees Hof zijn

veroordeling aan voor laster. Het Hof overwoog dat “[b]y acting as a militant member of

a political party, of whatever tendency, a judicial officer imperils the image of impartiality

and independence that justice must always show at all times”.640, 641 Men kan zich dan ook

632 Leidraad nevenfuncties, p. 14. De code zelf raadt dan weer aan om geen enkele volksvertegenwoordigende functie op te nemen (p. 5).

633 Dit is enkel verboden voor bepaalde functies: art. 57, 3 Nl.Gw (Verbod leden Hoge Raad en parket bij Hoge Raad om in Staten-Generaal te zetelen), art. 15, 7 Wet RO (Lid gerechtsbestuur) en art. 35f Besluit rechtspositie rechterlijke ambtenaren (Cumul met minister of staatssecretaris). De Wet Incompatibiliteiten Staten-Generaal en Europees Parlement noemt de rechter niet.

634 P. DE BRUIN, “De (on)verenigbaarheid van het rechterschap en een politieke functie. (Oud-) rechters-senatoren aan het woord”, Trema 2008, 142-147.

635 Art. 1, 2 Wrra. 636 H. LENSINK en M. HUSKEN, “De rechter is het zat”, Vrij Nederland 10 december 2013, www.vn.nl: 1, 1

% van de rechters gaf te kennen daarnaast een functie van politieke aard te bekleden. 637 E. BAUW, 75; BOVEND’EERT e.a. 31. 638 F. JENSMA, “Ybo Buruma geen lid meer van PvdA”, NRC Handelsblad 27 augustus 2011, www.nrc.nl. 639 EHRM 25 november 1993, nr. 14191/88, Holm/ Zweden, §32-33. 640 EHRM 25 juli 2007, nr. 48898/99, Perna/ Italië, §41. Een Turkse rechter die ervan beschuldigd

werd sympathieën te hebben voor de Koerdische, terroristische PKK, wat hij zelf ten stelligste ontkende, en hiervoor tuchtrechtelijk gesanctioneerd werd, beriep zich met succes op zijn recht op vrije meningsuiting (EHRM 31 januari 2008, nr. 38406/97, Albayrak/ Turkije).

641 Een rechter die zijn ambt tijdelijk onderbreekt om een politieke functie op te nemen, i.c. een hoge functie binnen het Spaanse ministerie van Binnenlandse Zaken, om vervolgens terug te keren, kan zijn onafhankelijkheid en onpartijdigheid in het gedrang brengen (EHRM 6 januari 2010, nr. 74181/01, Vera Fernández-Huidobro/ Spanje en CSM.Rc, b.8). Een assessor die als expert deel

http://www.vn.nl/

http://www.nrc.nl/

85

afvragen hoe houdbaar het Nederlandse systeem is in het licht van de Straatsburgse

rechtspraak.642 De Franse wet voert dan ook een strenge discretieplicht in: “[t]oute

délibération politique est interdite au corps judiciaire” (art. 10 Osm; infra 104, rn. 132).

Over de loutere politieke overtuigingen toonde het EHRM zich inschikkelijker. Deze

rechtvaardigen op zich geen schijn van partijdigheid.643

E. Persoonlijke relaties

110. Uit wat voorafging is het duidelijk dat ook persoonlijke relaties de

onafhankelijkheid en onpartijdigheid van de rechter in het gedrang kunnen brengen,

minstens een schijn van kunnen opleveren. Hoewel ook de rechter recht heeft op een

eigen privéleven, dient hij ervoor te zorgen dat zijn relaties zijn onafhankelijkheid en

onpartijdigheid niet bedreigen.644

De rechter zal zich dienen te onthouden wanneer bepaalde verwanten in een

zaak betrokken zijn (cf. supra 77, rn. 102).645 Zo kent het Belgisch Gerechtelijk Wetboek

in de art. 301 tot en met 304 een reeks oorzaken uit bloed-of aanverwantschap die eraan

in de weg staan dat de rechter van de zaak kennis zal nemen. Luidens art. 304 Ger.W.

moet de rechter, “op straffe van tuchtsanctie als naar recht, zich onthouden, indien hij

echtgenoot, bloed- of aanverwant in de rechte lijn of in de tweede graad in de zijlijn is van

de advocaat of van de gemachtigde van een der partijen”. Dit is een toepassing van het

algemeen rechtsbeginsel dat niemand rechter in eigen zaak kan zijn646, zoals dat ook

door het EHRM veelvuldig werd herkend647. Wanneer in een geding voor de Brusselse

correctionele rechtbank één van de beklaagden van advocaat veranderde en daarbij

uitmaakt van de rechtbank, maar tevens in het parlement zetelt, kan niet als partijdig beschouwd worden, aangezien hij geen enkele band had met de wetgeving in het geding (EHRM 22 juni 2004, nr. 47221/99, Pabla Ky/ Finland).

642 BAUW e.a., 74; M. KUIJER, “Schijn van partijdigheid: de resultaten van het WODC-rapport over wraking, verschoning en nevenfuncties”, NJB 2002, (2089) 2093.

643 Bv. EHRM 28 januari 2003, nr. 58540, M.D.U./ Italië, 12; GwH 13 oktober 2009, nr. 195/2009, B.7.2. Cf. Cass. fr. 24 juni 2004, nr. 02-14509, www.legifrance.gouv.fr (Het bestuur van de vakvereniging waartoe de rechter behoort laat zich negatief uit over de politieke partij waarvan verzoeker deel uitmaakt).

644 HRJ.Gids, 2 en 5; CSM.Rc, c.19; NVvR, p. 5; VN.BPJC, 5; ENCJ.Er, 5; N. FRICERO, “La Convention européenne de sauvegarde des droits de l’Homme, un nouvel instrument de régulation de l’éthique du juge?” in J.P. ANCEL (ed.), Mélanges en l’honneur de Jean Buffet. La procédure en tous ces états, Parijs, Petites affiches, 2004, (229) 239.

645 NVvR.Rc, 5. 646 L. HUYBRECHTS, “Commentaar bij art. 304 Ger.W.”, in Comm.Ger., Antwerpen, Kluwer, losbl., (OGR –

Afl. 92, 81) OGR – Afl. 92, 81. 647 Bv. EHRM 15 december 2005, nr. 73797/01, Kyprianou/ Cyprus, §70-71: het Cypriotische hof van

assisen oordeelde zelf over ‘contempt of court’ door de beschuldigde aan haar adres .

http://www.legifrance.gouv.fr/

86

koos voor de schoonbroer van de voorzitter, zag deze advocaat daar deontologisch geen

bezwaar in. Hij meende zelfs dat de rechter zich op grond van voormeld artikel moest

terugtrekken. Daarop werd in de Kamer een voorstel tot interpretatieve wet

neergelegd.648 Dit is wederom een markante illustratie van de dilemma’s en was wellicht

één van de redenen649 om deze regeling, samen met de wrakingsprocedure, in de Gids

nog eens in herinnering te brengen.650

648 Voorstel van interpretatieve wet betreffende artikel 304 van het Gerechtelijk Wetboek, Parl.St. Kamer 2010-11, nr. 53-1416/001. Met de invoeging van een nieuw eerste punt in art. 828 Ger.W. kan men betwijfelen wat nog het nut is van deze regeling (cf. Advies van de Hoge Raad voor de Justitie betreffende het wetsontwerp ter vervanging van art. 304 van het Gerechtelijk Wetboek, Parl.St. Senaat 2011-12, nr. 5 - 1291/2, 4).

649 Dit kwam al op zeer gelijkaardige wijze aan bod in het Judicial Ethics Report 2009-2010 van het ENCJ.

650 HRJ.Gids, 3-4.

87

AFDELING IV. LOYAUTEIT

§1. Algemeen

111. Loyauteit (of loyaliteit) komt niet in alle codes even uitdrukkelijk aan bod. Toch

kunnen heel wat principes terug gebracht worden op een zekere vorm van trouw die

van de rechter verwacht wordt. Men kan een onderscheid maken tussen loyauteit aan

het recht aan de ene zijde en loyauteit als een interpersoneel gegeven aan de andere

zijde. Deze tweedeling leunt sterk aan bij de invulling die de Commissie Cabannes

hieraan gaf.651 Onder beide benaderingen is er een sterke band met de

onafhankelijkheid en onpartijdigheid. De Franse eedformule legt de rechter op zich te

gedragen als un “digne et loyal magistrat” (infra 127; cf. infra 104, rn. 132 voor de

bewoordingen van de algemene loyauteistplicht in Frankrijk).652

§2. Loyauteit aan het recht

112. Loyauteit aan het recht en de democratische principes waarop België, Frankrijk

en Nederland zijn gebouwd, is sterk verwant met de eed (supra 40, rn. 56; infra 127).653

De rechter houdt zich aan het recht, zowel de Grondwet en de beginselen die ten

grondslag liggen van het hele staatsbestel, als de rechtsregels die in een welbepaalde

zaak aan de orde zijn.654 Dit slaat evenzeer op internationale normen, zoals art. 6

EVRM655 en gaat eveneens op wanneer de rechter persoonlijk denkt dat de wet als

dusdanig onbillijk is.656. Bij het toepassen daarvan houdt hij rekening met wat er in de

samenleving leeft, weliswaar zonder onder de druk te staan de openbare opinie ter wille

651 COMMISSION DE RÉFLEXION SUR L’ÉTHIQUE DU JUGE, Rapport final, 2005, 20,. 652 CSM.Rc, e.3. 653 HRJ.Gids, 20; CSM.Rc, c.26 en e.3; ENCJ.Er, 12. Zowel de Gids als het Judicial Ethics Report 2009-

2010 omschrijven loyauteit als een dubbele vereiste: enerzijds de verplichting om de hem verleende bevoegdheden uit te oefenen en anderzijds het verbod deze te overschrijden.

654 HRJ.Gids, 20; CSM.Rc, C.34 en d.1 e.v. en art. 12 NCPC; NVvR.Rc, 3 en art. 11 Wet AB (“De regter moet volgens de wet regt spreken: hij mag in geen geval de innerlijke waarde of billijkheid der wet beoordeelen.”); ENCJ.Er, 3; N. FRICERO, “La Convention européenne de sauvegarde des droits de l’Homme, un nouvel instrument de régulation de l’éthique du juge?” in J.P. ANCEL (ed.), Mélanges en l’honneur de Jean Buffet. La procédure en tous ces états, Parijs, Petites affiches, 2004, (229) 231; M.A. LOTH, “Rechterlijke beroepsethiek” in E.R. MULLER en C.P.M. CLEIREN (eds.), Rechterlijke macht. Rechtspraak en rechtshandhaving in Nederland, Deventer, Kluwer, 2006, (457) 474; SMITS,, 247. Lees zeker E. KRINGS, “Plichten en rechten van de leden van de rechterlijke macht”, RW 1988-89, (169) 170.

655 CSM.Rc, c.28 en d.2. 656 CSM.Rc, d.3 en d.5; art. 11 Wet AB; LONDERS en DE RIEMAECKER, 343.

88

te moeten zijn.657 In Frankrijk merkt men ‘légalité’ vaak aan als de belangrijkste

plicht.658 Het is immers de rechter die als bewaker van de individuele vrijheden659

rechtspreekt.660 Trouw aan het recht belet dat de rechter vervalt in willekeur en

bevordert dus rechtszekerheid en rechtsgelijkheid.661 De magistraat is dus de eerste om

zich aan het recht te houden, ook in zijn privéleven (cf. integriteit: infra 97, rn. 123).662

Met de zaak-OUTREAU in het achterhoofd werd in 2007 aan de omschrijving van de

tuchtfout in Frankrijk een tweede lid toegevoegd, dat thans luidt als volgt:663

“Constitue un des manquements aux devoirs de son état la violation grave et

délibérée par un magistrat d’une règle de procédure constituant une garantie

essentielle des droits des parties, constatée par une décision de justice devenue

définitive.”

113. Trouw aan de wet betekent evenwel niet dat de rechter, zoals reeds vermeld, een

slaaf is van de wet (supra 19, rn. 26). Hij dient de wet te interpreteren en een zekere

creatviteit zal hem, althans volgens de Gids, met eerbied voor rechtszekerheid daar niet

vreemd bij zijn.664 Luidens de NVvR-rechterscode “laat [de rechter] zich leiden door het recht

en zijn eigen geweten en gevoel voor rechtvaardigheid”, “is hij soms genoodzaakt de grenzen van

de wet op te zoeken om een rechtvaardige beslissing te nemen” en “heeft tot taak een

rechtvaardige beslissing te nemen ook wanneer strikte toepassing van het recht daaraan in de weg

lijkt te staan” (eigen onderlijning).665 Men erkent dat de rechter recht moet spreken aan de

657 CSM.Rc, d.17. 658 Bv. G. CANIVET, “La conception française de la déontologie des magistrats”, Esprit november 2003,

(5) 11. 659 HRJ.Gids, 1; CSM.Rc, d.6 en art. 66, tweede lid Const. (“L'autorité judiciaire, gardienne de la liberté

individuelle, assure le respect de ce principe dans les conditions prévues par la loi.”); NVvR.Rc, 5. De Franse Conseil Constitutionnel heeft meermaals deze bijzondere taak van de rechterlijke macht in de verf gezet (zie CANIVET en JOLY-HURARD, 111).

660 CSM.Rc, d.4: “Le magistrat [...] ne peut [pas] renvoyer à d’autres (experts ...) la responsabilité de dire le droit” (cf. art. 11, eerste lid Ger.W.).

661 CSM.Rc, d.3; ENCJ.Er, 1; CANIVET en JOLY-HURARD, 104; DE RIEMAECKER en LONDERS, 344. Cf. BOVEND’EERT e.a., 12.

662 NVvR.Rc, 7; BOVENDE’EERT, 216. Bv. rechters die hun vrouw mishandelen (Antwerpen 30 september 1997, RW 1997-98, 749 (‘SM-rechter’); Rb. Zwolle 6 juni 2006, LJN AX6783) of een doktersbriefje vervalsen om een bepaald geneesmiddel te bekomen (CSM 2 april 1999, nr. S103). DE RIEMAECKER en LONDERS, 320-321 en 347 schuiven ‘onberispelijk privéleven’ als afzonderlijke kapstok naar voren.

663 Supra 44, rn. 60 en noot 324-325. 664 HRJ.Gids, 19; ENCJ.Er, 11. 665 NVvR.Rc, 3 en 7. Wat in verband wordt gebracht met de wetgever die niet steeds bijbeent met de

maatschappelijke evolutie en die taak naar de rechter doorschuift, bv. abortuszaken in de jaren ’60 en ’70 voor de Hoge Raad (M.M. STEENBEEK in B. ALLEMEERSCH in P. LEFRANC, J. DECOKER, I. DE

89

hand van de door de wetgever gestelde wetten, maar bij de interpretatie en invulling

daarvan toch een zekere vrijheid geniet.666 Toch stootte de wel zeer vrije invulling van

de Nederlandse code op enige kritiek. Deze zou té veel inzetten op de persoonlijke

invulling van de rechter667 en, nog kritischer, zou hem de bevoegdheid geven om

democratisch vatsgestelde regels terzijde te schuiven668. Neigt dit dus niet te veel naar

een “gouvernement des juges”? MACKOR betreurt het daarom dat de NVvR-rechterscode

geen melding maakt van een afzonderlijke kernwaarde ‘gebondenheid aan de wet’669,

zoals in de Belgische (‘loyauteit’) en Franse (‘légalité’) code is voorzien, en een meer op

rechtsregels gebaseerde benadering. De Recueil schuift echter duidelijk de voorrang van

de wet naar voor (“le magistrat affirme la prééminence du droit”) en maakt geen gewag

van enige creativiteit.670

Deze creativiteit mag hem evenwel niet zo ver brengen dat hij zich op het terrein

van de wetgever begeeft. De rechters mogen in de zaken die aan hun oordeel

onderworpen zijn namelijk geen uitspraak doen bij wege van algemene en als regel

geldende beschikking.671, 672 Dit beginsel dateert uit de revolutionaire periode, als

reactie op enkele uitwassen uit het Ancien Régime. De ratio legis is terug te brengen tot

de scheiding der machten, volgens hetwelk de taakverdeling tussen de drie

staatsmachten duidelijk afgebakend zou moeten zijn.

Anderzijds is de rechter wel verplicht recht te spreken. Hij mag niet weigeren

recht te spreken674, ook al is de wet in strijd met zijn overtuigingen (supra 35, rn. 47).675

Een rechter kan bijvoorbeeld niet, hoewel het Hof van Cassatie in casu geen

TANDT en F. EVERS, “Een deontologische code voor magistraten: een noodzaak? Verslag debatavond 26 maart 2012 in Gent”, D&T 2012, (237) 249).

666 Cf. SMITS,, 247. 667 J. SOEHARNO, “Kernwaarden: nuttig of nonsens?”, RM Themis 2014, (3) 5. 668 A.R. MACKOR, “Drie stellingen naar aanleiding van de NVvR-rechterscode”, Trema 2013, (61) 62-64. 669 A.R. MACKOR, “Rechterlijke macht: geschraagd of ondermijnd door kernwaarden?”, RM Themis

2014, (6) 8. Haalt daarbij het voorbeeld aan van de rechtbank die, omdat het “in het onderhavige geval niet uit te leggen [valt] aan de samenleving” en bijgevolg volledig conform de Rechterscode, een loopje neemt me de samenloopregeling in strafzaken (Rb. Amsterdam 14 oktober 2011, LJN BT7651). Het vonnis werd uiteindelijk door de Hoge Raad vernietigd (HR 19 februari 2013, LJN BX9407).

670 CSM.Rc, xiv. 671 Art. 6 Ger.W.; art. 5 Cc.; art. 12 Wet AB. 672 CSM.Rc, d.5: “S’il appartient au magistrate d’interpréter la loi, il ne peut se substituer au

législateur.” 674 Art. 5 Ger.W.; art. 4 Cc.; art. 13 Wet AB en art. 26 Rv. 675 CSM.Rc, d.5.

90

rechtsweigering vaststelde, een beklaagde vrijspreken omdat er volgens hem toch

straffeloosheid heerst.676

§3. Loyauteit ten aanzien van personen

114. Recht spreken is mensenwerk.677 Zowel een correcte bejegening tussen de

magistraten onderling als van de justitiabele is dan ook van onontbeerlijk belang om de

goede werking (intern) en het vertrouwen in justitie (extern) te waarborgen. Het is een

begrip dat de voorbije jaren in het procesrecht, tenminste in België, heel wat aandacht

heeft gekregen.678

A. Verhouding zetel-parket

115. De Belgische en Franse codes hechten belang aan de bijzondere relatie tussen de

magistraten van de zetel en deze van het parket. Beiden richten zich ook tot de

parketmagistraten.679 Zoals reeds gezegd, kreeg het Nederlandse openbaar ministerie in

2000 haar eigen Gedragscode (supra 9, rn. 11). Dit hoefde natuurlijk niet te beletten dat

ook in de NVvR-rechterscode aandacht uit ging naar de verhouding tussen rechters en

openbaar ministerie.

De Gids en Recueil wijzen vooreerst op de eigenheden in het statuut van de

magistraat bij het parket. Zo erkennen zij de hiërarchische structuur680, het

injunctierecht van de minister van justitie681 en de bijzondere taak als

vertegenwoordiger van het openbaar belang682.

116. De magistraten van de zetel en van het parket delen doorgaans dezelfde

gebouwen, wat maakt dat regelmatige contacten dagelijkse kost zijn.683 Toch behoren zij

676 Cass. 22 februari 2011, www.juridat.be (‘GPS-vonnis’). 677 HRJ.Gids, 21. 678 Bv. M.-T. CAUPAIN en E. LEROY, “La loyauté: un modèle pour un petit supplément d’âme” in J. VAN

COMPERNOLLE (ed.), Mélanges Jacques van Compernolle, Brussel, Bruylant, 2004, 67-112. Het Hof van Cassatie kent loyauteit wel niet de waarde van een algemeen rechtsbeginsel toe (Cass. 5 maart 2002, www.juridat.be).

679 HRJ.Gids, x; CSM.Rc, xiv. 680 HRJ.Gids, 3. 681 HRJ.Gids, 2-3; CSM.Rc, a.19. 682 CSM.Rc, e.5 en f.6. 683 CSM.Rc, a.17.


91

ten allen tijde mekaars onafhankelijkheid te eerbiedigen.684 Zij dienen erover te waken

dat, ondanks de vele gelijkenissen, bij de burgers geen verwarring kan ontstaan omtrent

beide taken en hun onderlinge onafhankelijkheid.685 De rechter heeft bovendien, net

zoals wat geldt ten aanzien van de partijen, oor voor wat de parketmagistraat

verkondigt en getuigt van een beheerste en geduldige houding.686

B. Collegialiteit

117. De unus-rechtspraak mag dan wel een wijdverspreid fenomeen zijn, rechters

zullen ook in de onderlinge contacten de nodige zorg aan de dag leggen.687 Collegialiteit

is hen daarbij niet vreemd.688 Ook in collegiale kamers getuigt de rechter van de nodige

eerbied en luisterbereidheid, dit alles overeenkomstig de regels uit het procesrecht.689

Hij legt zich neer bij de beslissing van de meerderheid.691

118. De rechter komt in principe zelf tot zijn beslissing en enkel hij draagt

verantwoordelijkheid. Toch lijkt eventueel overleg met collega-magistraten, buiten het

beraad in een collegiale kamer, niet uitgesloten.692 Het beroepsgeheim belet niet dat

rechters over abstracte rechtsvragen met mekaar van gedachten wisselen.693 In het oog

van de Fortisstorm kwam in België de precaire balans tussen overleg onder rechters en

het beroepsgeheim ter sprake. Het Brusselse hof van beroep werd in een

kortgedingprocedure gevat met het verzoek de debatten te heropenen. Raadsheer

Christine SCHURMANS – de namen zijn ondertussen via de media genoegzaam bekend –

werd belast met de opmaak van het ontwerparrest. Zij kon zich echter niet verzoenen

met de richting die de voorzitter en haar collega-raadsheer, Paul BLONDEEL en Mireille

684 HRJ.Gids, 3, ook bij het uitoefenen van zijn toezichtsbevoegdheid over de hoven en rechtbanken (ex art. 140, 399, 788, 1088-1089 Ger.W.) zorgt het openbaar ministerie dat hun onafhankelijkheid en onpartijdigheid wordt gerespecteerd; CSM.Rc, a.17.

685 HRJ.Gids, 5; CSM.Rc, c.36. 686 HRJ.Gids, 15; CSM.Rc, e.1 en e.16. 687 HRJ.Gids, 15 en 18; CSM.Rc, c.27 en c.36; ENCJ.Er, 8 en 14. 688 DE RIEMAECKER en LONDERS, 342. 689 HRJ.Gids, 16; CSM.e.16. 691 HRJ.Gids, 16; art. 449 NCPC. Niet in art. 7 Wet RO, dat het beraad behandelt. 692 HRJ.Gids, 12; NVvR.Rc, (4 en) 6. Met betrekking tot rechterlijke samenwerking bestaan er in

Nederland, zoals reeds aangehaald, ook rechtersregelingen (supra 20, rn. 141; cf. NVvR.Rc, 4). Net zoals in de Nederlandse doctrine geeft de NVvR-rechterscode ook geregeld het belang van het bewaren van rechtseenheid aan.

693 Zie G. ROMMEL, “Spreken en rechtspreken. Kanttekening bij het rechterlijk beroepsgeheim”, RW 2012-13, (1477) 1478 en B. ALLEMEERSCH en E. VANDENSANDE, “Antwoord op «Kanttekening bij het rechterlijk beroepsgeheim»”, RW 2012-13, (1678) 1678.

92

SALMON, wensten uit te gaan. Ter ‘taalkundige controle’ zond zij vervolgens het ontwerp,

vergezeld van het e-mailbericht van voorzitter BLONDEEL, naar een gewezen collega,

Nicole DIAMANT, voormalig ondervoorzitter van de rechtbank van koophandel te Brussel.

SCHURMANS en consoorten werden op beschuldiging van, onder meer, schending van het

beroepsgeheim verwezen naar het hof van beroep van Gent, dat zetelt in de procedure

voorrecht van rechtsmacht.694 Het hof oordeelde dat een rechter weliswaar collega’s

mag contacteren om op abstracte wijze van gedachten te wisselen over rechtskwesties,

zelfs wanneer die zich in een concrete zaak stellen. De rechter moet er wel op toezien

dat hij geen elementen vrijgeeft die vallen onder het beroepsgeheim. SCHURMANS wordt

uiteindelijk veroordeeld voor schending van het beroepsgeheim.695 De door haar

ingestelde voorziening in cassatie werd verworpen. Allereerst geeft het Hof van Cassatie

aan dat ook ontwerparresten onder het beroepsgeheim vallen. Het Hof vervolgt dat

“[h]ij die tot het beroepsgeheim is gehouden, [...] artikel 458 Strafwetboek niet

[overtreedt] indien hij onder het beroepsgeheim vallende informatie meedeelt aan

anderen die optreden met eenzelfde doelstelling en ten aanzien van dezelfde oprachtgever

en die mededeling bovendien noodzakelijk en pertinent is voor de opdracht van de

geheimhouder”. Het bestaan van een gedeeld of toevertrouwd beroepsgeheim wordt dus

erkend, maar de overdracht van gegevens aan Nicole DIAMANT was niet noodzakelijk,

aldus het Hof van Cassatie.696 Een iets beknoptere omschrijving treft men nu ook in de

Gids.697

Eén jaar later, in de al even ophefmakende zaak DE TANDT, besliste het hof van

beroep te Brussel dat “[d]e rechter behandelt zijn dossiers persoonlijk of in collegiaal

verband. Hij kan ter voorbereiding van het beraad een beroep doen op medewerkers die

aan zijn rechtscollege verbonden zijn en die daarvoor dan onder zijn rechtstreeks toezicht

staan, zoals een referendaris. Bespreking of mededeling van voorbereidende geschriften of

ontwerpen van vonnissen of arresten aan andere magistraten, van het eigen of van andere,

694 Art. 479 e.v. van het Wetboek van Strafvordering, BS 27 november 1808. 695 Gent 14 september 2011, www.juridat.be. 696 Cass. 13 maart 2012, www.juridat.be. Zie ook HOGE RAAD VOOR DE JUSTITIE, Verslag over het

bijzonder onderzoek naar de werking van de rechterlijke orde naar aanleiding van de zaak Fortis , 16 december 2009, 68 p., www.csj.be.

697 HRJ.Gids, 12.


93

lagere of hogere rechtscolleges, zelfs met de bedoeling een ontwerp taalkundig te laten

nalezen, maakt een schending uit van het beroepsgeheim”.698

De Franse Recueil maakt duidelijk dat “[d]ès qu’ils pressent que des influences ou

pressions, quelles que soient leurs origines, peuvent être exercées contre lui, le magistrat

recourt à la collegiallité, chaque fois qu’elle est procéduralement possible”.699 Wanneer de

rechter druk ondervindt, zoals in de Fortiszaak, hoort hij terug te vallen op de

collegialiteit. De Belgische Gids reikt desgevallend geen oplossingen aan, maar niets

belet hem bij de Hoge Raad voor de Justitie een klacht in te dienen (art. 259bis-15

Ger.W.).700

C. Partijen, advocaten en gerechtspersoneel

119. Van rechters wordt verwacht dat zij ten aanzien van partijen en diens advocaten

de nodige luisterbereidheid, aandacht en eerbied aan de dag leggen.701 Zij verzekeren

bovendien dat deze waarden ter zitting door allen nageleefd worden.702 In de Franse

Code de procédure civile leest men dat “[le juge] a mission de veiller au déroulement loyal

de la procédure [...]” (art. 763, tweede lid).

Magistraten zijn bovendien goede communicatoren en drukken zich doordacht,

begrijpelijk en respectvol uit, zo ook in de motivering van hun beslissingen.703 Het

intitiatief van de politierechtbank te Halle, ‘Recht op uitleg’, om het weinig toegankelijke

en doorgaans met enig onbegrip onthaalde juridisch jargon in de uitspraken te

doorbreken en ieder vonnis vergezeld te laten gaan van een folder die de verschillende

begrippen verduidelijkt, werd dan ook alom hartelijk onthaald.704 Dit zou de waardering

bij de burgers moeten bevorderen. Indrukken die men bij rechtsonderhorige nalaat

698 Brussel 21 januari 2013, RW 2013-14, 909. 699 CSM.Rc, a.13 en, zeer vergelijkbaar, c.31: trekken naar hun korpschef in dergelijke

omstandigheden. 700 Zie M. CADELLI, “Du devoir de réserve des magistrats aux vertus de l’indignation et de courage”, JT

2013, (297) 303. 701 HRJ.Gids, 10, 15, 17 en 23; CSM.Rc, e..5, e.9, e.12 en e.16; NVvR.Rc, 6 en 7; VN.BPJC, 7; ENCJ.Er, 3,

7-8, 12 en 14; CANIVET en JOLY-HURAD, 117-118; DE RIEMAECKER en LONDERS, 341; B. SLUITERS, “De rol van de rechter op de zitting”, Trema 2000, (468) 468.

702 HRJ.Gids, 15 en 16; CSM.Rc, e.4; ENCJ.Er, 8. 703 HRJ.Gids, 23; CSM.Rc, e.15; NVvR.Rc, 6; ENCJ.Er, 14; CANIVET en JOLY-HURAD, 117; F. EVERS,

“Magistraten en advocaten moeten blazoen oppoetsen”, Juristenkrant, afl. 129, 10 mei 2006, 2; H.F.M. HOFHUIS, “«De rechter spreekt door zijn vonnis»”, TCR 2013, (71) 75.

704 Bv. N. GEERAERTS, “Politierechtbank Halle vertaalt juridisch taaltje voor burgers”, De Morgen 6 juni 2012, www.demorgen.be.

http://www.demorgen.be/

94

kunnen immers nefast zijn voor zijn perceptie van justitie.705 De inspanningen in België

werden ook in onze buurlanden met argusogen gadegeslagen.706 In Nederland werd op

initiatief van de Raad voor de Rechtspraak de kwaliteit van vonnissen onderzocht, zowel

in straf-(‘Promis I en II’) als burgerlijke zaken (‘Pilot toetsing vonnissen’). Ook de Hoge

Raad overwoog dat “de rechter voldoende inzicht in zijn gedachten [dient] te geven”.707

Zij onthouden zich van ongepaste uitdrukkingen en houdingen (cf. supra 76, noot

569).708 Het idee van de rechter als ‘sfinx’ daarentegen lijkt minstens in Nederland met

het arrest van de Hoge Raad 9 januari 2001 op de helling te staan. De voozitter wenste

de getuige veel sterkte toe en erkende de moeilijke stappen die zij had moeten zetten,

waarop de Raad niet tot partijdigheid oordeelde.710, 711 Uitzonderlijk komt ongepast

woordgebruik ook voor in het vonnis zelf. Zo hanteerde een Franse rechter de volgende

woorden over een verhuurster: “la piètre dimension de la défenderesse qui voudrait

rivaliser avec les plus grands escrocs, ce qui ne constitue nullement un but louable en soi

sauf pour certains personnages pétris de malhonnêteté comme ici Mme X” en “les

agissements frauduleux ou crapuleux perpétrés par elle nécessitant la mise en oeuvre

d'investigations de nature à la neutraliser définitivement”.713 De rechter die één van de

partijen als “chicanier” (vitterig) omschrijft, kan dan weer niet partijdig worden

geacht.714 De Gids erkent vervolgens dat ook hier, met de vereiste onpartijdigheid in het

achterhoofd, een moeilijk evenwicht kan voorliggen.715 Het gedrag van de rechter kan

inderdaad soms vragen doen rijzen, maar EHRM bekijkt de procedure telkens in haar

totaliteit.716

705 DE RIEMAECKER en LONDERS, 342. 706 Bv. D. CHARVET, “Les magistrats français et la déontologie: une problématique à clarifier”, Recueil

Dalloz, 2008, (1634) 4. 707 HR 13 maart 2013, LJN BY8279. 708 HRJ.Gids, 15 en 23; CSM.Rc, e.2. 710 HR 9 januari 2001, LJN AA9369. 711 Zie, voor meer: BOVEND’EERT e.a., 40. 713 Cass. fr. 14 september 2006, nr. 04-20524, www.legifrance.gouv.fr, stelde een schending van de

onpartijdigheid vast. Zie F. BÉRENGER, “À propos du devoir de délicatesse et d’impartialité du juge”, AJDI 2006, 932 e.v.

714 EHRM 26 april 2011, nr. 31351/06, Steulet/ Zwitserland, §44. 715 HRJ.Gids, 23. 716 M. KUIJER, The Blindfold of Lady Justice – Judicial independence and impartiality in light of the

requirements of Article 6 ECHRM, Doctoraatsthesis Rechten Universiteit Leiden, 2004, 437.


95

120. Rechters behandelen partijen op gelijke wijze, wat rechtstreeks voortvloeit uit

art. 6 EVRM.718 Zowel de Gids, de Bangalore Principles als het Judicial Ethics Report 2009-

2010 reiken ‘gelijkheid’ of ‘gelijke behandeling’ aan als een afzonderlijk principe.719 In

onze contreien lijkt daar toch minder nood aan, nu gelijkheid en non-discriminatie

stevig verankerd zijn in het EVRM (art. 14), de grondwet en de wet.720 In de Recueil en

de NVvR-rechterscode worden zij daarom slechts beschouwd als een onderdeel van de

onafhankelijkheid en onpartijdigheid respectievelijk enkel onpartijdigheid. Rechters

passen dus het recht toe zonder enige discriminatie en brengen enkel relevante

elementen in rekening (cf. loyauteit aan het recht: supra 87, rn. 112).721 Hoewel het in

casu om een parketmagistraat ging, is de volgende uitspraak een treffende illustratie van

puur racisme: “un gitan qui a avalé l’agneau dont on voit la queue sortir par la bouche

vous soutiendra encore qu’il ne l’a pas avalé”722

121. Voorts dient de rechter de nodige zorg te besteden aan de behandeling van de

hem toegewezen zaken.724 Hij geeft blijk van ijver en tracht de verschillende zaken, de

specifieke omstandigheden van iedere zaak in acht genomen, binnen een redelijke

termijn af te handelen.725 Het voorbeeld van de Belgische ‘schildpadrechter’ is helemaal

geen nastrevenswaardig ideaal.726 De rechter tracht verder de verplichtingen van de

betrokkenen in de mate van het mogelijke in rekening te brengen.727

Nevenfuncties kunnen niet enkel de onafhankelijkheid en onpartijdigheid van de

rechter in gedrang brengen (supra 80, rn. 103), zij leggen mogelijks ook een zware last

718 HRJ.Gids, 17; CSM.Rc, c.38; NVvR.Rc, 4; N. FRICERO, “La Convention européenne de sauvegarde des droits de l’Homme, un nouvel instrument de régulation de l’éthique du juge?” in J.P. ANCEL (ed.), Mélanges en l’honneur de Jean Buffet. La procédure en tous ces états, Parijs, Petites affiches, 2004, (229) 235; De Riemaecker en Londers,344.

719 HRJ.Gids, 17; VN.BPJC, 6-7; ENCJ.Er, 8. 720 Bauw e.a., 92. 721 HRJ.Gids, 17; VN.BPJC, 6; DE RIEMAECKER en LONDERS, 320. 722 CSM 27 januari 2006, nr. P052. 724 NVvR.Rc, 6; VN.BPJC, 7; X. G. CANIVET, “La conception française de la déontologie des magistrats”,

Esprit november 2003, (5) 13; DE RIEMAECKER en LONDERS, 320 en 341. 725 HRJ.Gids, 14 en 18; CSM.Rc, a.15 en d.22 e.v. (I.h.b. d.26: “Le respect, par le magistrat, de son

obligation de diligence, conditionne la confiance du justiciable et évite le resique, pour l’État, d’une action en indemnité contre lui”); NVvR.Rc, 4 (“en zorgt er tegelijkertijd voor dat dit geen afbreuk doet aan de inhoudelijke kwaliteit van zijn beslissingen”) en 6; ENCJ.Er, 7 en 14; N. FRICERO, “La Convention européenne de sauvegarde des droits de l’Homme, un nouvel instrument de régulation de l’éthique du juge?” in J.P. ANCEL (ed.), Mélanges en l’honneur de Jean Buffet. La procédure en tous ces états, Parijs, Petites affiches, 2004, (229) 234-235; DE RIEMAECKER en LONDERS, 325. In Frankrijk is dit in bijna de helft van de tuchtvervolgingen de aanleiding.

726 Cass. 24 november 2009, www.juridat.be. 727 HRJ.Gids, 16; ENCJ.Er, 8.

96

op wat zijn hoofdtaak zou moeten zijn, rechtspreken, of op zijn collega’s.728 Zijn tijd

hoort hij voornamelijk te besteden aan zijn rechterlijke taak.729

122. De rechter maakt deel uit van een organisatie. Naast de magistraten van het

parket en de collega-rechters, weet de rechter ook vlot om te gaan met de medewerkers

van het gerecht, zoals griffiers, gerechtspersoneel en eventuele magistraten in

opleiding.730

728 CANIVET en JOLY-HURARD, 123; J.A.Z. HOOFT GRAAFLAND, “Beroepsethiek van rechters”, Trema 2005, (286) 292; M. STREKKENS, “Een transparant en onpartijdig rechter” in F. DERUYCK, M. DE SWAEF, J. ROZIE, M. ROZIE, P. TRAEST en R. VERSTRAETEN (eds.), De wet voorbij. Liber Amicorum Luc Huybrechts, Antwerpen, Intersentia, 2010, (359) 363.

729 HRJ.Gids, 14; VN.BPJC, 7; CSM.Rc, c.14; ENCJ.Er, 3. 730 HRJ.Gids, 10 (“hoffelijkheid en intellectuele eerlijkheid”), 15 en 18; CSM.Rc, e.7 e.1; NVvR.Rc, 6;

ENCJ.Er, 3, 8, 9 en 12. Cf. VN.BPJC, 7.

97

AFDELING V. INTEGRITEIT

§1. Algemeen

123. De verschillende codes schuiven ook steeds de kernwaarde integriteit naar voor.

Dit mag echter geenszins verward worden met de Nederlandse tendens om integriteit

steeds meer centraal te plaatsen (supra 27, rn. 34). In de eerste paragraaf wordt

stilgestaan bij het begrip ‘integriteit’ zoals het telkens in de codes aan bod komt, ook in

de NVvR-rechterscode. Daarop krijgt ook de Nederlandse invulling de nodige aandacht,

zowel om duidelijk het verschil te schetsen met de benadering in de codes als om de

mogelijke invloed hiervan op de opvattingen over ‘beroepsethiek’ vast te leggen.

§2. Als een kernwaarde

124. De Judicial Integrity Group van de United Nations Office for Drug Control and

Crime Prevention (UNODC) werd aanvankelijk ingericht als reactie op de bezorgdheid

die in enkele landen ontstond omtrent corruptie bij rechters (supra 67, rn. 89). Niet

onterecht overigens, zo blijkt uit de cijfers van Transparency International, dat jaarlijks

de ‘corruptie perceptie index’ publiceert voor een hele reeks landen.731 Ook uit deze

onderzoeken volgt dat het gedrag van rechtbankpersoneel sterk kan wegen op het

vertrouwen in het gerecht (cf. supra 56, rn. 76). In die zin is integriteit dus sterk verwant

met, maar niet beperkt tot, corruptie.732 In de oorspronkelijke versie, de Bangalore Draft

Code of Judicial Conduct, zouden niet onafhankelijkheid, maar ‘integrity’ en ‘propriety’

(fatsoen), telkens twee persoonlijke eigenschappen, de eerste kernwaarden vormen.

VRIEZE merkt op dat het bij integriteit de innerlijke eigenschappen van de rechter betreft,

van waaruit ook de onpartijdigheid zou moeten bloeien. Onafhankelijkheid is, zoals

sommigen betogen733, slechts een middel tot het doel, onpartijdigheid, en zou dan in een

731 Te raadplegen op: http://archive.transparency.org. Ook de Group of States against corruption (GRECO) van de Raad van Europa publiceert op regelmatige basis rapporten hieromtrent. Zie ook BAUW e.a., 89; SOEHARNO 2011, 9-11.

732 Ook Van Dale maakt de link met corruptie. 733 Bv. SMITS, 244 en 246.

http://archive.transparency.org/

98

code pas later moeten volgen.734 De oorspronkelijke volgorde ”was dan ook nog zo gek

niet”, zo stelt VRIEZE.735

De principes ‘integrity’ en ‘propriety’ uit de Bangalore Principles worden hier

allebei ondergebracht onder integriteit. Verschillende van de plichten kwamen evenwel

reeds aan bod onder ‘onafhankelijkheid’, ‘onpartijdigheid’ en ‘loyauteit’. Anderen sluiten

dan weer aan bij wat onder ‘terughoudendheid’ zal worden behandeld. In België en

Frankrijk kreeg integriteit op zichzelf vóór de codes weinig tot geen aandacht. Men kan

integriteit in verband brengen met de vereiste waardigheid van het ambt, zoals deze

telkens in de tuchtfout aan bod komt (supra 43, rn. 59).737 Meer nog dan onder de

andere kernwaarden wordt hier heel wat belang gehecht aan de gedragingen van de

rechter in zijn privéleven738 en de mogelijkheid dat niet integer gedrag een zware

hypotheek kan leggen op het vertrouwen in justitie739.740 Niet integer gedrag van één

rechter zal al snel getransponeerd worden naar de gehele beroepsgroep. Het is

aangeraden dat de rechter deelneemt aan het maatschappelijk leven, doch hij zal er

steeds over waken dat dit geen afbreuk kan doen aan het vertrouwen in hem en het

gerecht.741

125. De codes vatten integriteit telkens op als een persoonlijke kwaliteit waaruit

welbepaalde gedragsregels kunnen worden afgeleid.742 Wat ‘integer zijn’ zelf inhoudt,

wordt niet nader toegelicht. Men houdt het bij deze gedragsregels. Zoals BAUW et al.

ondervinden, heeft iedereen immers een eigen opvatting van wat ‘integer zijn’ inhoudt.

Dit wordt onder meer beïnvloedt door culturele achtergrond, opvoeding edm.743 Een

734 G. VRIEZE, “Zijn rechters zonder een gedragscode nog wel te vertrouwen? (II)”,Trema 2005, (195) 197.

735 De NVvR-rechterscode geeft wel te kennen dat dit “een essentiële voorwaarde voor de vormgeving van de overige kernwaarden [is]” (p. 7). Een gelijkaardige formulering treft men ook aan in de BPJC (p. 4).

737 BAUW e.a., 91; COMMISSION DE RÉFLEXION SUR L’ÉTHIQUE DU JUGE, Rapport final, 2005, 21 en VN.BPJC, 5. In de Belgische Gids en het Judicial Ethics Report 2009-2010 is dit zelfs naast rechtschapenheid één van de twee plichten die uit integriteit wordt afgeleid (p. 8-9 resp. 3). In de Recueil haalt men dit meteen onder deze noemer aan (c.1). Uit ‘integriteit’ worden daarin rechtschapenheid en loyauteit gedistilleerd.

738 HRJ.Gids, 8 en 9; CSM.Rc, c.1; NVvR.Rc, 8; ENCJ.Er, 3. 739 HRJ.Gids, 8 en 9; CSM.Rc, c.1 en c.2; ENCJ.Er, 4. 740 BAUW e.a., 90. 741 HRJ.Gids, 9; ENCJ.Er, 5. 742 HRJ.Gids, 8. 743 BAUW e.a., 89.

99

uniforme definitie wordt dus heel moeilijk, zeker op internationaal niveau, omdat het

moeilijker wordt een communis opinio vast te leggen.

126. De rechter neemt geen geschenken of voordelen aan voor zichzelf of iemand uit

zijn naaste omgeving.744 Hij laat zich dus niet omkopen, wat in België, Frankrijk en

Nederland zelfs strafbaar is gesteld (‘passieve omkoping’; supra 34, noot 253). Dit is als

het ware het archetype van corruptie en vormt bovendien luidens het Belgisch

Gerechtelijk Wetboek en de Franse Code d’organisation judiciaire uitdrukkelijk een

grond tot wraking (art. 828, 11° resp. art. L.111-6, eerste lid, 2°). Hij poogt verder noch

voor zichzelf of een naaste voordelen te bekomen745, noch om via inmenging

bijvoorbeeld een bevordering te bekomen.746 Een Nederlandse rechter-commissaris die

via een officier van justitie informatie uit het strafdossier van de vriend van de dochter

van kennissen inkijkt, om na te gaan of er sprake is van “loverboyproblematiek”, werd

dan ook strafrechtelijk veroordeeld, omdat de rechter in strijd heeft gehandeld met zijn

ambtsplichten en zo schade aan het vertrouwen in het ambt van rechter toebracht.747 De

rechter laat zich verder niet in met favoritisme748, zo meer bij de aanstelling van

gerechtelijke mandatarissen.749 Wanneer de rechter tot slot bij een van zijn collega’s niet

integer gedrag vaststelt, verwacht de Nederlandse NVvR-rechterscode dat hij zijn collega

daar op aanspreekt.752

Kortom, de rechter kan geen twee heren tegelijkertijd dienen753, enerzijds het

algemeen belang en anderzijds het persoonlijke.754

127. De middelen die aan de rechtbanken werden toegekend om hun taak naar

behoren te kunnen uitoefenen, worden correct en enkel voor hun normale bestemming

aangewend.755 De NVvR-rechterscode voegt daar aan toe dat de rechter de organisatie

744 HRJ.Gids, 9; CSM.Rc, a.7 (Als garantie om volledige onafhankelijkheid te bewaren), b.24 en c.23; NVvR, p. 7 en de Nederlandse eed (infra 127); VN.BPJC, 6; ENCJ.Er, 3.

745 Bv. door via zijn hoedanigheid als magistraat vertrouwen te winnen bij zijn schuldeisers (CSM 24 november 2005, nr. S141).

746 HRJ.Gids, 9; CSM.Rc, c.24; VN.BPJC, 5 en 6; ENCJ.Er, 3. 747 Rb. ’s-Hertogenbosch 30 juni 2011, LJN BQ9809. Ook in het requisitoor van het OM kwam de

integriteit van rechterlijke autoriteiten en het vertrouwen van de burgers daarin aan bod. 748 CSM.Rc, c.18; NVvR,Rc, p. 4 (Onpartijdigheid) en 7; VN.BPJC, 5; ENCJ.Er, 3 en 4. 749 HRJ.Gids, 8. Zie ook CSM.Rc, c.17; DE RIEMAECKER en LONDERS, 344. 752 NVvR.Rc, 7. 753 Mattheus 6:24. 754 J.-M. SAUVÉ, “Conflits d’intérêts et déontologie dans le seteur publique”, AJDA 2012, (861) 2. 755 HRJ.Gids, 8; NVvR, p. 7; CSM.Rc, c.10 en c.12; ENCJ.Er, 3.

100

erop aanspreek wanneer de hem toegekende middelen ontoereikend zijn om zijn taak

naar behoren uit te voeren.756

128. De rechter houdt zich niet enkel aan de wet, zoals reeds onder ‘loyauteit’ aan bod

kwam, hij onthoudt zich ook van ieder onkies gedrag (bv. een overmatige schuldenlast

opbouwen757).758 Dit gaat eveneens, mits de nodige eerbied759, op voor zijn privéleven.

Zo zou een Turkse rechter er onder meer, althans luidens de geruchten, relaties met een

hele reeks mannen op nahouden, minirokjes dragen in het gerechtsgebouw en één van

haar relaties, een advocaat, systematisch bevoordeeld hebben. Zij werd door het Turkse

tuchtorgaan uit haar ambt gezet, waarna zij voor het Europees Hof voor de Rechten van

de Mens een schending van art. 8 (en 6) EVRM inriep. Het Hof bracht in herinnering dat

de notie ‘pivéleven’ een ruim toepassingsgebied geniet en zich eveneens uitstrekt tot het

professioneel leven, wat voor velen zelfs de voornaamste vorm van sociaal contact is. 760

Het bevestigt verder dat het bijzondere statuut van magistraat de bescherming van art. 8

EVRM niet in de weg staat.761 Toch erkent het Hof dat Lidstaten beperkingen kunnen

opleggen, net vanwege de mogelijke gevolgen voor het beeld en de reputatie van

justitie762, maar besloot het niettemin tot schending. De Belgische rechter mag zich

bijvoorbeeld niet in een casino begeven763, wat in Nederland veel minder problematisch

lijkt.764 Ook in Frankrijk lijkt dit op weinig bezwaren te stuiten.

756 NVvR.Rc, 7; cf. de spanning die de kernwaarde ‘autonomie’ kan opleveren (supra 73, rn. B). 757 CSM 24 november 2005, nr. S141. 758 HRJ.Gids, 8; NVvR, p. 7; ENCJ.Er, 3. 759 CSM.Rc, a.20 en c.22. Zie bv. “[...] si les manifestations de la vie privée d’un juge ne relèvent pas, par

elles-mêmes, de l’action disciplinaire, il demeure cependant que ce même juge est tenu, en tout, de veiller à ce que les obligations et les devoirs de sa charge, [...], ne soient pas altérés par une vie personnelle susceptible d’entamer son crédit et la confiance des justiciables” (CSM 28 maart 1996, nr. S090).

760 EHRM 19 oktober 2010, nr. 20999/04, Özpinar/ Turkije, §45-46. 761 Ibid, §69. 762 Ibid, §71 en 76. 763 Art. 54, §2 wet van 7 mei 1999 op de kansspelen, de kansspelinrichtingen en de bescherming van

de spelers, BS 30 december 1999; E. KRINGS, “Plichten en rechten van de leden van de rechterlijke macht”, RW 1988-89, (169) 175: “Een gokker boezemt nu eenmaal geen vertrouwen in”.

764 J. REMMELINK, “een gedragscode voor rechters?”, Trema 1995, (358) 360.

101

§3. Als dé kernwaarde: de Nederlandse formule

129. Zoals al enkele keren ter sprake kwam, toont men sinds de jaren ’70 in Nederland

steeds meer belangstelling voor ‘integriteit’ in de publieke sector.765 Dit bleef dus

geenszins beperkt tot de rechterlijke macht.766 SOEHARNO et al. brengen dit, voor wat de

rechterlijke macht betreft, in verband met de ‘pluriformisering’ van de samenleving, de

publieke nauwlettenheid, waarbij de media een belangrijke rol speelt, de

individualisering en toename van belangenconflicten en de groeiende macht van de

rechters.767 Gezag wordt steeds minder geaccepteerd en moet daarom meer dan ooit

worden gebaseerd op vertrouwen. Dit vertrouwen wordt echter niet eenvoudig

verkregen en steeds meer worden allerhande toezichtsmechanismen ingericht om dit

vertrouwen te versterken.768 Kortom, dezelfde beschouwingen als hoger reeds werden

gemaakt en bijgevolg tot dusver niets nieuws.

130. Maar wat houdt ‘integriteit’ in deze zin dan eigenlijk in? Wel, “[h]et gaat om

persoonlijke eigenschappen (‘ethische deugden’) als ‘rechtschapen’, ‘eerlijk’, ‘betrouwbaar’,

‘onberispelijk’ en ‘correct’”, zo luidt het.769 Integriteit is dus een deugd, waardoor

gedragsregels slechts een beperkte rol kunnen spelen bij de bevordering daaarvan.770

Het is eerder als een catch-all bepaling te beschouwen, als het beschikken over zekere

deugden, en staat in verband met een voortdurende vraag naar legitimering.771 Men gaat

daarbij dus merkelijk verder dan de negatieve connotatie met corruptie, fraude edm.

Integriteit is een ‘nastrevenswaardige aspiratie’. Een integere rechter garandeert een

765 B.E.P. MYJER, “Integriteit rechterlijke macht” in E.R MULLER en C.P.M. CLEIREN (eds.), Rechterlijke macht. Studies over rechtspraak en rechtshandhaving in Nederland, Deventer, Kluwer, 2006, (485) 488; SOEHARNO 2011, 12. Voor de verbanden, zie BOVEND’EERT e.a., 213-217.

766 Krachtens art. 125quater Ambtenarenwet zijn de openbare diensten er sinds 2005 toe gehouden een integriteitsbeleid te voeren. Het Bureau Integriteitsbevordering Openbare Sector, dat deel uitmaakt van het Ministerie Binnenlandse Zaken en Koninkrijksrelaties, heeft ter uitwerking hiervan een Modelgedragscode Integriteit Sector Rijk ontwikkeld (te raadplegen op www.integriteitoverheid.nl). Ook in Frankrijk heeft dit de nodige aandacht weggekaapt, weliswaar niet onder de term ‘integriteit’. Zie Loi nr. 2013-907 11 octobtre 2013 relative à la transparence de la vie publique, JORF 12 octobre 2013; J.-M. SAUVÉ, “Conflits d’intérêts et déontologie dans le secteur public”, AJDA 2012, (861) 1.

767 SOEHARNO 2011, 12-15. Zie ook BAUW e.a., 88-89. 768 BAUW e.a., 88-89. 769 BAUW e.a., 89-90. Zie ook SOEHARNO 2007, 18; A.M. GERRITSEN, “Professionele integriteit: over regels

en deugden”, Trema 2002, (284) 284: omdat integriteit niet primair iets zegt over het gedrag, maar over de persoon, kunnen gedragsregels maar een beperkte rol spelen. Een onderwerp als professionele integriteit leent zich beter voor een benadering vanuit de deugdethiek dan vanuit regelethiek, vervolgt hij.

770 A.M. GERRITSEN, “Professionele integriteit: over regels en deugden”, Trema 2002, (284) 284. 771 SOEHARNO 2011, 11.

102

onafhankelijke en onpartijdige opstelling, onderhoudt zijn kennis en vaardigheden enz.

“[H]ij voldoet als vanzelf aan alle kernwaarden, zodat je aan deze ene kernwaarde genoeg

zou hebben. Integriteit is dan de kernwaarde die alle andere in zich verenigt [...]”.772

Ook onder deze opvatting wordt zowel aan het vertrouwen in het gerecht als aan

het gedrag in de privésfeer een bijzondere plaats toegekend.773 Integriteit bekommert

zich dus zowel om het interne aspect, de persoon van de rechter, als het externe,

vertrouwen en verantwoording.774 Ook bij het gedrag in de privésfeer staat de

geloofwaardigheid van de rechter en de hele instelling op het spel. Een onderwerp als

integriteit leent zich dus beter voor een deugdenethische benadering dan voor een

benadering vanuit de regelethiek (deontologie).775 Mocht men enkel werken met

normen, verliest men uit het oog waar het om gaat, juist handelen eerder dan niet-

schending van een norm.776

Deze benadering is ook bij de Nederlandse wetgever doorgedrongen. Die

omschrijft ‘integriteit’ als “een gezindheid van onkreukbaarheid, rechtschapenheid,

betrouwbaarheid, onpartijdigheid, objectiviteit en rechtvaardigheid”.777 Zo krijgt

‘integriteit’ echter wel de vorm van een containerbegrip.778

131. ‘Integriteit’ in de codes daarentegen is hier natuurlijk sterk aan verwant, het

betreft telkens een innerlijk aspect, maar geldt eerder als lex specialis die dan de

principes omvat die niet al te specifiek door een andere kernwaarde (bv.

onpartijdigheid) worden gedekt.779 Het geldt hier dus niet als dat containerbegrip, maar

772 Bauw e.a., 90. Cf. SOEHARNO 2007, 19 en 21: “integrity is not a virtue besides other virtues, but concerns virtouesness itself . [...] integrity is not a value or rule of its own, but needs specification by means of both other values and rules.” Vertaalt vanuit het Latijnse ‘integer’ spreekt Wolters ook over zonder vooroordelen, onpartijdig, onbedorven, rechtschapen en onbaatzuchtig.

773 H.L.C. HERMANS, “De integriteit van de rechter”, Trema 2000, (23) 26 en 27. 774 Ibid, 26. Cf. SOEHARNO 2007, 17-18. 775 A.M. GERRITSEN, “Professionele integriteit: over regels en deugden”, Trema 2002, (284) 285. 776 J. SOEHARNO, “Kernwaarden: nuttig of nonsens?”, RM Themis 2014, (3) 5. 777 Wijziging van de Ambtenarenwet en enkele andere wetten in verband met goed ambtelijk

handelen, goed werkgeverschap en algemene regels over integriteit, Kamerstukken II 2003/04, 29 346, nr. 3, 7 (MvT). Cf. Wijziging van de Wet rechtspositie rechterlijke ambtenaren in verband met enkele aanvullingen op de regeling inzake de nevenbetrekkingen van rechterlijke ambtenaren en rechterlijke ambtenaren in opleiding gedurende de binnenstage, Kamerstukken II 2004/05, 29 937, nr. 3, 3 (MvT).

778 G. VRIEZE, “Zijn rechters zonder een gedragscode nog wel te vertrouwen? (II)”, Trema 2005, (194) 206.

779 Cf. BAUW e.a., 90.

103

grijpt terug naar de oorspronkelijk etymologische betekenis, als rechtschapenheid.780

Volgens SOEHARNO is in de zin van de codes sprake van integriteit als een deugd van de

rechter, en niet van deugdelijk zijn (cf. supra 102, noot 772).781 Het gaat dus in beide

opvattingen in eerste instantie over persoonlijke eigenschappen. In de zuiver

Nederlandse invulling kent men dit evenwel een ruime strekking toe.

780 Cf. G. VRIEZE, “Zijn rechters zonder een gedragscode nog wel te vertrouwen? (II)”, Trema 2005, (194) 206

781 SOEHARNO 2007, 21.

104

AFDELING VI. TERUGHOUDENDHEID

§1. Algemeen

132. De rechter is een burger en geniet bijgevolg de fundamentele rechten die aan

iedere burger zijn toegekend.782 Toch kunnen daar omwille van de taak die de

rechterlijke macht in iedere rechtsstaat vervult grenzen aan gesteld worden (cf. supra

100, rn. 128).783 De indruk mag namelijk niet ontstaan dat de rechter zijn oordeel op

andere gronden baseert dan de “billijke en redelijke” toepassing van de wet.784 Deze

terughoudendheid is bijgevolg eveneens terug te brengen tot de eisen van

onafhankelijkheid en onpartijdigheid.785 Vooral in Frankrijk kent men hier heel wat

gewicht aan toe. Niettemin is de soms wel zeer rigide invulling van weleer op sommige

punten onder druk komen te staan, mede onder invloed van het EHRM. Onder deze

hoofding komt dit heikele evenwicht aan bod, zoals dat ook door de Belgische Gids, de

Franse Recueil en het Judicial Ethics Report 2009-2010 van het ENCJ werd

omschreven.786

In de algemene loyauteitsplicht erkent de Franse Osm onrechtstreeks de

terughoudendheidsplicht: “[t]oute manifestation d'hostilité au principe ou à la forme du

gouvernement de la République est interdite aux magistrats, de même que toute

démonstration de nature politique incompatible avec la réserve que leur imposent leurs

fonctions” (art. 10, tweede lid).787 In de Nederlandse NVvR-rechterscode komt

terughoudendheid, net als in de Nederlandse literatuur, als zelfstandige kernwaarde

weliswaar niet aan bod.788 Zeer gelijkaardige opvattingen worden er rechtstreeks

opgehangen aan de onpartijdigheidsvereiste.

782 CSM.Rc, f.4. 783 VN.BPJC, 5; De fundamentele rechten in het geding zijn immers niet absoluut. 784 HRJ.Gids, 11; ENCJ.Er, 5. Zie ook CSM.Rc, a.16. 785 CSM.Rc, f.2 en Cass. 9 september 1999, Arr.Cass. 1999, 1062; CANIVET en JOLY-HURARD, 101. Cf.

COMMISSION DE RÉFLEXION SUR L’ÉTHIQUE DU JUGE, Premier rapport, 2003, 19. 786 Cf. SOEHARNO, J., “Blind vertrouwen: de norm van rechterlijke integriteit”, Rechtstreeks 2011, afl. 3,

(9) 29. 787 CSM.Rc, f.3. Zie ook art. 79, eerste lid Osm: “Les magistrats honoraires sont tenus à la réserve qui

s’impose à leur condition” (eigen onderlijning). 788 Zie BAUW e.a., 92; BOVEND’EERT e.a., 192. Voor de niet voor het leven benoemde rechterlijke

ambtenaren en de rechterlijke ambtenaren in opleiding verkondigt art. 43, 1 Wrra wel dat zij “zich [onthouden] van het openbaren van gedachten of gevoelens en van de uitoefening van de rechten tot vereniging, tot vergadering en tot betoging, indien door de uitoefening van deze rechten naar het oordeel van de functionele autoriteit de goede vervulling van het ambt of het goede functioneren van

105

Eventuele politieke activiteit kwam hierboven reeds ter sprake (supra 82, rn.

106).

§2. Vrijheid van vereniging

133. Net zoals iedere andere burger geniet de rechter het recht van vereniging (art. 11

EVRM).790 Hij mag derhalve lid zijn van een godsdienstige, culturele, wetenschappelijke,

... vereniging.791, 792 Ook een vakvereniging maakt deel uit van dit lijstje.793 Dit heeft niet

noodzakelijk enkel negatieve neveneffecten. De magistraat hoort per slot van rekening

maatschappelijk betrokken te zijn.794 Hij zal er wel steeds over waken

belangenconflicten795 uit de weg te gaan en, meer algemeen, dat zijn onafhankelijkheid

en onpartijdigheid niet onder druk komen te staan.

De Belgische Gids gebiedt extra waakzaamheid bij het aannemen van een

bestuurmandaat in een vereniging.796 In de Franse Recueil is dit evenwel ‘duidelijk’

omlijnd. Deze verkondigt immers dat “[i]l s’abstient, dans le resort territorial de la

jurisdiction à laquelle il appartient, de tout prosélytisme politique, philosophique ou

confessionnel pouvant porter atteinte à l’image d’indépendance de l’autorité judiciaire”.797

De Nederlandse NVvR-rechterscode staat hier niet bij stil.

de rechterlijke macht niet in redelijkheid zou zijn verzekerd”. Dit geldt, voor wat het recht van vereniging betreft, niet voor bepaalde politieke verenigingen of een vakvereniging (art. 43, 2 Wrra).

790 HRJ.Gids, 6 (Onpartijdigheid); CSM.Rc, a.21. 791 Ibid. 792 Wat niet impiceert dat een rechter ook ter zitting mag bidden, personen mag werven voor haar

kerk, de gunstige afloop mag beloven in ruil voor het aansluiten bij deze kerk en de moraliteit van partijen mag bekritiseren. Zij zou bovendien, naar eigen zeggen, “consciously and intentionally drew upon the Christian morality to assist litigants before her”. Haar ontslag was dan ook gerechtvaardigd (EHRM 8 februari 2001, nr. 47936, Pitkevich/ Rusland (Onontvankelijkheid)).In een andere zaak stelde een Belgische advocaat, tevens katholiek priester, zich kandidaat voor het ambt van plaatsvervangend rechter. Hij werd door de minister van Justitie geweigerd op grond van art. 293 io. 300 Ger.W., waarna hij zich beklaaagde bij het EHRM. De klacht werd onontvankelijk verklaard, aangezien zijn recht op vrijheid van gedachte, geweten godsdienst niet geschonden waren en het Hof evenmin een recht erkent op benoeming in een openbaar ambt (art. 9 EVRM; ECHR 8 oktober 1981, nr. 8493/79, Demeester/ België (Onontvankelijkheid)).

793 CSM.Rc, a.21 en f.5; VN.BPJC, 6. Zie ook RvE.Aanb, rn. 25. 794 HRJ.Gids, 5. 795 HRJ.Gids, 6. Het thans hangende projet de loi organique relatif au renforcement des obligations

déontologiques des magistrats de l’ordre judiciaire (nr. 1321, déposé 24 juillet 2013) zou met een nieuw art. 7-1 Osm de Franse magistraten voortaan wettelijk verplichten alle belangenconflicten uit de weg te gaan.

796 HRJ.Gids, 6. 797 CSM.Rc, a.22.

106

134. De Recueil voegt daar expliciet aan toe dat de rechter zich ervan moet onthouden

zich te onderwerpen aan verplichtingen die zijn vrije gedachtenvorming en

onafhankelijkheid in het gedrang kunnen brengen.798 Zo wierp zich bijvoorbeeld

meermaals de vraag op of een magistraat lid mag zijn van een vrijmetselaarsloge.799 De

rechter-vrijmetselaar zweert immers trouw aan zijn gebroeders en hoort dit alles in

principe geheim te houden.800 Eerder al in 2000 werd een Franse magistraat voor de

CSM gebracht op verdenking van lidmaatschap van een geheime loge.801 Het Europees

Hof voor de Rechten van de Mens heeft zich hier meermaals over uitgesproken. In

Kiiskinen klaagde de verzoeker aan dat zowel de rechter als enkele vertegenwoordigers

van de wederpartij, van wie hij tevergeefs schadevergoeding had willen bekomen

wegens contractbreuk, lid waren van dezelfde loge. Het Hof oordeelde dat “[c]onsidered

from the objective viewpoint, this cannot, in itself, prevent him from being a judge” en er

dus geen schijn van partijdigheid voorlag.802 Het EHRM achtte het bovendien niet

bewezen dat enkele van de vertegenwoordigers van de wederpartij daadwerkelijk

vrijmetselaar waren en voegde daaraan toe dat “[it] is not called to give an opinion on

whether, in abstracto, a bond between a judge and a party on the basis of Freemasonary

would disqualify the judge”.803

Enkele jaren later dienden twee Italiaanse rechters, in twee onderscheiden zaken,

klacht in tegen hun disciplinaire waarschuwing (N.F.)804 en berisping (Maestri)805

omwille van hun lidmaatschap van een loge, nadat men in Italië jacht had gemaakt op

798 CSM.Rc, a.23 en, breder, f.13: “Le magistrat n’adhère à aucun organisme ou goupement dont l’engagement est inconciliable avec celui de magistrat”.

799 BETOULLE, 85; CANIVET en JOLY-HURARD, 123; G. CAPASHEN, “Un magistrat peut-il être franc-maçon?”, Recueil Dalloz 2001, 3203 e.v.; DE RIEMAECKER en LONDERS,368.

800 G. CAPASHEN, “Un magistrat peut-il être franc-maçon?”, Recueil Dalloz 2001, (3203) 1. 801 CSM 19 april 2000, nr. S108 (De magistraat in kwestie was na het verzoek van de minister van

Justitie uit zijn ambt getreden). 802 EHRM 1 juni 1999, nr. 26323/95, Kiiskinen/ Finland, 8. Zie ook EHRM 15 juni 2000, nr.

43505/98, Salaman/ Verenigd Koninkrijk, p. 8 (Onontvankelijkheid): “[...] the Court does not consider that it has been shown that membership of a judge per se in the freemasons in the United Kingdom raises doubts as to his impartiality where a witness or party in a case is also a freemason. There is no reason to doubt in particular that a judge would regard his oath on taking judicial office as taking precedence over any other social commitments or obligations.” Overgenomen in GwH 13 oktober 2009, nr. 157/2009, B.7.3. Eerder in deze zaak oordeelde de Raad van State dat er geen grond was om dit aan te nemen, waardoor het niet verder werd onderzocht (RvS 22 maaart 2007, nr. 169 314, CDPK 2007, 370, noot S. BOULLART).

803 Ibid, 8-9. 804 Hij had zich immers, zodra hij ervan op de hoogte was dat het openbaar ministerie een algemeen

onderzoek had gestart, ‘slapend lid’ laten maken. 805 Enkele jaren na de richtlijnen is hij uit de loge gestapt.

107

vrijmetselaars in openbare functies.806 Een geheime loge, P12 genaamd, had immers in

de jaren ’80 plannen gesmeed om een staatsgreep te plegen. Het Hof bracht in

herinnering dat artikel 11, 2 EVRM vereist dat beperkingen bij wet moeten voorzien zijn.

Dit vergt niet enkel dat de bepaling een basis moet hebben in het nationale recht, maar

legt eveneens enkele kwalitatieve vereisten op, namelijk dat de bepaling toegankelijk is

voor de persoon in kwestie en dat de gevolgen voorzienbaar zijn (cf. supra 42, noot

309).807 De richtlijnen die na de hetze rond het lidmaatschap van enkele rechters van

loges waren neergelegd, lieten de rechters in twijfel, waardoor het onmogelijk was hun

gedrag hierop af te stemmen.808 Het debat betrof voornamelijk geheime loges809 en deze

richtlijnen boden niet voldoende duidelijkheid of alle loges of enkel deze geheime loges

geviseerd werden. De bepaling voldeed dus niet aan de vereiste voorzienbaarheid,

waardoor het Hof tot schending van art. 11 besloot.810, 811 De vraag naar de

onafhankelijkheid en de onpartijdigheid van de rechter werd dus niet definitief beslecht.

Enkel TSATSA-NIKOLOVKSA sprak zich in een ‘(partly) dissenting opinion’ negatief uit over

de verenigbaarheid tussen het rechterschap en lidmaatschap van een loge.

135. Hetzelfde vraagstuk, weliswaar vanuit een andere invalshoek, kwam ook in

België ter sprake. Nadat aartsbisschop André LÉONARD door de Antwerpse kamer van

inbeschuldigingstelling buiten vervolging werd gesteld wegens beweerde homo-

onvriendelijke uitspraken, stelde de klager voorziening in cassatie in. Eiser diende

vervolgens een wrakingsverzoek in tegen alle leden van het Hof omdat zij meermaals in

ambtskledij deelnamen aan een Te Deum, voorgegaan door LÉONARD, en waarbij zij op

zijn aangeven dienden recht te staan en te gaan zitten, waardoor zij verplicht eerbied

moesten betuigen. Daarenboven is de aartsbisschop grootkanselier van de KU Leuven,

waar enkele leden aan verbonden zijn en staan zij zodoende in een arbeidsrechtelijke

806 EHRM 2 augustus 2001, nr. 37119/97, N.F./ Italië; EHRM 17 februari 2004, nr. 39748/98, Maestri/ Italy.

807 N.F., §26; Maestri, §31-32. 808 N.F., §31; Maestri, §33-42. 809 De Grande Oriente d’Italia di Palazzo Giustiniani, die verschillende loges groepeert, zou haar

ledenregister ter inzage aanbieden van gëinteresseerden (N.F., §39). 810 N.F., §34; Maestri, §42. Er lag in N.F. geen schending van de art. 8, 9 en 10 EVRM voor. In Maestri

was deze vraag niet aan de orde. 811 Naderhand heeft ook deze groepering zelf, met succes overigens, zich tot het EHRM gewend. De

Grande Oriente klaagde tweemaal een regionale wet aan volgens dewelke kandidaten voor openbare ambten hun lidmaatschap van een loge moesten aangeven. Het Hof stelde telkens een schending van art. 11 EVRM vast (EHRM 2 augustus 2001, nr. 35972/97, Grande Oriente d’Italia di Palazzo Giustiani (n° 1); EHRM 31 mei 2007, nr. 26740/02, Grande Oriente d’Italia di Palazzo Giustiani (n° 2)).

108

verhouding tegenover hem. Het Hof van Cassatie overwoog dat een wrakingsverzoek dat

alle magistraten viseert, neerkomt op een verzoek tot onttrekking van de zaak (art. 648

Ger.W.).812 Dit is echter niet mogelijk, nu er geen ander rechtscollege is naar waar de

zaak kan worden verwezen, wat in strijd zou zijn met het grondrecht tot toegang tot de

rechter (art. 6, 1 EVRM). Het Hof vervolgde dat door het bijwonen van een Te Deum, “een

protocollaire plechtigheid waarop onder meer de gestelde lichamen van het Land zijn

uitgenodigd”, geen objectief gerechtvaardigde schijn van partijdigheid kan ontstaan. Het

komt tot hetzelfde besluit voor wat de band van enkele magistraten met de katholieke

universiteit van Leuven betreft. De verzoeker had ook een welbepaalde magistraat

gewraakt, thans eerste voorzitter, omdat zijn lidmaatschap van een katholieke

vereniging publiek bekend was. Het Hof besloot dat: “[d]e levensbeschouwing alleen van

een magistraat creëert geen schijn van partijdigheid. De omstandigheid dat een

magistraat al dan niet lid zou zijn van een levensbeschouwelijke vereniging en deelneemt

aan de activiteiten van die vereniging, doet dan ook geen wettige verdenking ontstaan”.813

Dit ligt in lijn met de rechtspraak van de Raad van State en het Grondwettelijk Hof.814

§3. Vrijheid van meningsuiting

136. Rechters hebben, ondanks hun bijzondere positie binnen de rechtsstaat,

eveneens recht op vrije meningsuiting.815 Het zou zelfs ongepast zijn om rechters uit

ieder debat te weren.816 In de jaren ’90 heeft het Europees Hof voor de Rechten van de

Mens verklaard dat art. 10 EVRM zich eveneens uitstrekt tot ambtenaren in het

812 Cf. Cass. 14 oktober 1996, Arr.Cass. 1996, 918. 813 Cass. 8 mei 2012, www.juridat.be. 814 E. BREWAEYS, “De onafhankelijke rechter: ni Dieu, ni maître”, Juristenkrant, afl. 249, 16 mei 2012,

16. VOORHOOF wijst evenwel ook op een ander arrest van het EHRM. De verzoeker werd ontslagen uit zijn functie als personeelsdirecteur aan de universiteit van Castilla-La Mancha, waarna hij dit aanvecht voor de rechtbank. De behandelende rechter was echter hoofddocent aan diezelfde universiteit en werd daarvoor ook vergoed. Eiser trok naar het Hof op de grond dat hij geen toegang had tot een onpartijdige rechter. Het Hof trad hem bij: “In the Court’s view, these circumstances serve objectively to justify the applicant’s apprehension that [the judge] lacked the requisite impartiality” (EHRM 17 juni 2003, nr. 62435/00, Pescador Valero/ Spanje, §27-28; D. VOORHOOF, “De aartsbisschop en de onpartijdige rechters”, Juristenkrant, afl. 251, 13 juni 2012, (12) 13). Zie ook H. LAMON, “De rechter en zijn levensbeschouwing: schijnt er nu licht in de duisternis?”, Juristenkrant, afl. afl. 249, 16 mei 2012, 10-11.

815 Zie o.m. ENCJ.Er, 5; CONSEIL SUPÉRIEUR DE LA MAGISTRATURE, Avis du Conseil supérieur de la magistrature sur la liberté d’expression des magistrats, 27 mei 1998, www.conseil-superieur-magistrature.fr.

816 Cf. M. CADELLI, “Du devoir de réserve des magistrats aux vertus de l’indignation et de courage”, JT

2013, (297) 298.


109

algemeen.817 Het Hof overwoog dat “[a]lthough it is legitimate for a State to impose on

civil servants, on account of their status, a duty of discretion, civil servants are individuals

and, as such, qualify for the protection of Article 10 (art. 10) of the Convention”.818

In het befaamde arrest Wille breidt het dit principe uit tot rechters. Verzoeker

was voorzitter van de administratieve rechtbank van Liechtenstein, een positie waarin

men benoemd wordt door de Prins. Naar aanleiding van een reeks lezingen gaf hij een

uiteenzetting over hoe geschillen tussen de prins, als hoofd van de regering, en het

parlement in lijn met de Grondwet zouden moeten worden opgelost. Deze interpretatie

stond evenwel diametraal tegenover dewelke de Prins voorstond, waarna deze laatste

per brief te kennen gaf verzoeker niet meer te zullen benoemen voor een volgende

ambtstermijn. Het Hof oordeelde dat de aankondiging van de Prins mogelijks een

“chilling effect” had op zijn recht op vrije meningsuiting.819 Zodoende lag hier een

beperking van zijn vrijheid voor, waarvan moest worden nagegaan of deze

gerechtvaardigd was. Het Hof bracht vooreerst de voormelde principles in

herinnering820 en gaf vervolgens toe dat “it can be expected of public officials serving in

the judiciary that they should show restraint in exercising their freedom of expression in all

cases were the authority and impartiality of the judiciary are likely to be called in

question”.821 Het voegt daar wel aan toe dat constitutionele vraagstukken onvermijdelijk

een politieke kleur hebben, wat op zich niet volstaat om verzoeker dit te verbieden. Zijn

opinie werd bovendien in grote mate gedeeld en in zijn lezing kwamen geen hangende

zaken ter sprake of verviel hij niet in hevige commentaar op instellingen of personen.822

Het Hof kwam uiteindelijk in grote kamer tot de conclusie dat de beperking niet

noodzakelijk was in een democratische staat en zijn recht op vrije meningsuiting

bijgevolg geschonden was.823 Het EHRM erkent dus uitdrukkelijk, vooral in het kader

817 EHRM 26 september 1995, nr. 17851/91, Vogt/ Duitsland. 818 Ibid, §53 en “In carrying out this review, the Court will bear in mind that whenever civil servants'

right to freedom of expression is in issue the "duties and responsibilities" referred to in Article 10 para. 2 (art. 10-2) assume a special significance, which justifies leaving to the national authorities a certain margin of appreciation in determining whether the impugned interference is proportionate to the above aim.” (eigen onderlijning)

819 EHRM 28 oktober 1999, nr. 28396/95, Wille/ Liechtenstein, §50. 820 Ibid, §61-62. 821 Ibid, §64. 822 Ibid, §19. 823 Ibid, §70.

110

van art. 10 EVRM, het mogelijke bestaan van een plicht tot terughoudendheid.824 Eerder

had ook de Belgische826 en Franse827 minister van Justitie dit onderschreven.

137. De Gids, de NVvR-rechterscode en het Judical Ethics Report 2009-2010 schrijven de

rechter ook een pedagogische rol toe. De rechter is, zo klinkt het althans, ideaal geplaatst

om de wettelijke regels en de toepassing ervan uit te leggen.829 Hij zal zich er wel voor

moeten behoeden de partijen geen consult te geven in de zin van art. 297 Ger.W., dat er

toe dient de onafhankelijkheid en onpartijdigheid te waarborgen830, en op voorwaarde

dat hij zich niet uitlaat over zijn persoonlijke dossiers (cf. infra 111, rn. 140).831 In de

NVvR-rechterscode wordt het dan weer verwoord als volgt: “De rechter geeft op de zitting

aan partijen begrijpelijke voorlichting over de gang van zaken en het (verdere) verloop

van de procedure” (eigen onderlijning).832 De Nederlandse Wet RO voorziet evenwel in

een bepaling volgens de welke rechters “zich niet op enige wijze inlaten met partijen of

hun advocaten of gemachtigden over enige voor hen aanhangige geschillen of geschillen

waarvan zij weten of vermoeden dat die voor hen aanhangig zullen worden” (Art. 12 Wet

RO io. art. 46c Wrra). De pedagogische rol moet dus met de nodige voorzichtigheid

worden benaderd.

824 Eerder erkende het Hof ook dat een door het nationaal recht opgelegde terughoudendheidsplicht de rechter kan verhinderen te reageren op “destructive attacks” van de media (EHRM 26 april 1995, nr. 15974/90, Prager en Oberschlick/ Oostenrijk, §34).

826 Nadat een Belgische magistraat openlijk zijn liberale sympathieën had geuit, verklaarde de Minister van Justitie dat “magistraten recht hebben op een overtuiging en een mening, maar ze moeten daarmee wel omgaan op een manier waardoor het vertrouwen van de publieke opinie en de burgers, die rekenen op een onpartijdige rechtspraak, overeind blijft” (Hand. Kamer 2007-08, 14 februari 2008, CRIV 52 PLEN 020, 18-20). Zie ook Cass. 14 mei 1987, Pas. 1987, I, 1067, noot J. VELU (Rechter die naar aanleiding van de verkiezingen politieke uitspraken doet). Recent legde de Belgische minister nogmaals een soortgelijke verklaring af: “Magistraten zijn dus gebonden aan een aantal verplichtingen. Onder de algemeen aanvaarde regels is er de verplichting tot terughoudendheid en discretie van de magistraat in het uiten van zijn opinie. Die regel kan echter niet zo geïnterpreteerd worden dat hij de vrijheid van meningsuiting van de magistraat uitsluit”. (Hand. Kamer 2011-12, 11 januari 2012, CRIV 53 COM 357, 28-29).

827 “[…] l'obligation de réserve ne constitue aucunement une obligation au silence, le magistrat, comme tout citoyen, jouissant des libertés d'opinion et d'expression, corollaires de son indépendance. L'obligation de réserve impose au magistrat de s'exprimer de façon prudente et mesurée, de s'abstenir de toute expression outrancière qui serait de nature à faire douter de son impartialité ou à porter atteinte au crédit et à l'image de l'institution judiciaire et des juges” (Antwoord Franse minister van Justitie op vraag van H. HAENEL, JO Senaat 3 juli 1997, 1819).

829 HRJ.Gids, 12; NVvR.Rc, 6; ENCJ.Er, 6. 830 Cass. 9 september 1999, Arr.Cass. 1999, 1062. Zie ook ECRM 7 januari 1991, nr. 14063/88,

Jensen/ Denemarken. 831 M. DELOS en M. DOM, “De terughoudendheid van de magistraat” in HRJ, (97) 107. 832 NVvR.Rc, 6.

111

De Gids en het Judicial Ethics Report 2009-2010 melden bovendien dat de rechter

zich weerhoudt zijn hoedanigheid van rechter in te roepen tegenover derden.834 Dit

wordt ook in de literatuur algemeen aanvaard.835

138. Tot slot komt een complex gegeven als de omgang met de media slechts zeer

summier aan bod. Men waarschuwt enkel dat men ook hier de nodige restrictie aan de

dag zal moeten leggen.836 In het gerechtelijk recht van de verschillende landen zijn

hiervoor bijzondere instellingen uitgewerkt (bv. persrechter in België en Nederland837),

maar een uitgebreide bespreking ligt niet in de lijn van de codes en is eerder voer voor

een afzonderlijke behandeling. Ook bij het deelnemen aan sociale media is een zekere

voorzichtigheid geboden.838

139. Het beroepsgeheim en het daaruit voortvloeiende geheim van de raadkamer

worden in de verschillende codes slechts in herinnering gebracht en vallen zodoende op

zich buiten het bestek van deze behandeling.839 Toch is dit wellicht, zeker in het licht van

de rechtspraak van het EHRM, de meest verregaande en essentiële inperking van de

vrijheid van meningsuiting. De strikte terughoudendheidsplicht heeft immers op enkele

punten aan sterkte moeten inbinden.

A. Commentaar op gerechtelijke beslissingen

140. De codes geven telkens uitdrukkelijk te kennen dat het niet geoorloofd is dat de

rechter zijn eigen beslissingen of deze van collega’s becommentarieert840, ongeacht of de

uitspraak al is gegeven841. Dit algemeen erkende principe is ingegeven door het geheim

van de raadkamer en de bezorgdheid dat de rechtszoekende niet met verschillende

interpretaties wordt geconfronteerd.

834 HRJ.Gids, 13; ENCJ.Er, 6. 835 M. DELOS en M. DOM, “De terughoudendheid van de magistraat” in HRJ, (97) 116; DE RIEMAECKER en

LONDERS, 321 en 345. 836 HRJ.Gids, 11; CSM.Rc, f.11; NVvR.Rc, 6-7; ENCJ.Er, 6. 837 HRJ.Gids, 12; NVvR.Rc, 7. In Frankrijk kent men dergelijke figuur niet. 838 HRJ.Gids, 9; NVvR.Rc, 8; B. PONET en H. LAMON, “De ivoren toren van magistraten”, Jurstenkrant, afl.

258, 21 november 2012, 12; S. VIEZEE en T. VAN WALCHREN, “De dronken rechter en de NVvR-rechterscode”, NJB 2012, (1790)-1792.

839 HRJ.Gids, 3 en 12; CSM.Rc, e.11 en f.8; NVvR.Rc, 7; VN.BPJC, 5. 840 HRJ.Gids, 12; CSM.Rc, f.7; NVvR.Rc, 7-8 (Deze code spreekt enkel over de beslissingen van

collega’s); ENCJ.Er, 6. 841 NVvR.Rc, p. 8. Zie Cass. 18 februari 2003, JT 2005, 267, noot F. KUTY (Assisenvoorzitter die daags

na het arrest een televisie-interview toestaat) en CSM 8 februari 1981, nr. S044 (Rechter wordt ontslagen op grond van een inbreuk op de discretieplicht, nadat hij op de radio openlijk over één van de hem toegewezen zaken kwam vertellen).

112

141. Met betrekking tot een zaak waar nog geen definitieve uitspraak is geveld,

oordeelde het EHRM in Buscemi dat de rechter hierdoor zijn (objectieve) onpartijdigheid

in het gedrang brengt.843 In de loop van een hoog oplaaiende procedure over het

omgangsrecht van verzoekers dochter, stuurt deze een brief naar een krant om zijn

misnoegen te uiten over de werking van de Turijnse jeugdrechtbank. De voorzitter van

de rechtbank voelde zich geroepen om in diezelfde krant de omstandigheden van de

zaak te duiden, waarna verzoeker de voorzitter wraakt. Het Hof was duidelijk: “judicial

authorities are required to exercise maximum discretion with regard to the cases with

which they deal in order to preserve their image as impartial judges. That discretion

should dissuade them from making use of the press, even when provoked. […] the fact that

the President of the court publicly used expressions which implied that he had already

formed an unfavourable view of the applicant’s case before presiding over the court […]

appears incompatible with the impartiality required of any court”.844 Toch zou men,

uitgaand van een strikt exegetische interpretatie (als ‘defining relative clause’), kunnen

betogen dat uitdrukkingen waaruit nog geen opinie afgeleid kan worden, niet

noodzakelijk tot partijdigheid moeten besluiten.

142. In drie arresten van 6 maaart 2013 heeft de Hoge Raad nogmaals duidelijk

bevestigd dat de rechter geen toelichting mag verschaffen over zijn eigen vonnis.845

Telkenmale richtte één van de betrokkenen in de zaak ten gronde zich tot de rechter of,

nog onwaarschijnlijker, tot het gerechtsbestuur, die hen telkens van antwoord diende.

De andere betrokkene vond dit telkens voldoende grond om klacht in te dienen bij de

Hoge Raad (ex art. 13a e.v. Wet RO). De HR overwoog dat “[i]n de eerste plaats is

uitgangspunt dat, zoals dat pleegt te worden verwoord, de rechter door zijn vonnis spreekt.

De kenbron van een rechterlijke beslissing is het vonnis of de beschikking van de rechter,

waarin de rechter zijn beslissing duidelijk onder woorden brengt en van een motivering

voorziet. Procespartijen en derden moeten het daarmee doen. Het ligt niet op de weg van

een rechter zijn eigen beslissing, als die eenmaal is vastgesteld en bekend gemaakt, van

commentaar te voorzien of te verduidelijken, en ook niet om vragen over de betekenis van

843 EHRM 16 september 1999, nr. 29569/95, Buscemi/ Italië. 844 Ibid, §67-68. 845 HR 6 maart 2013, LJN BZ3450; LJN BZ3458; LJN BZ3462.

113

de beslissing of van onderdelen van de daarvoor gegeven motivering, te beantwoorden.”846

In twee van de drie zaken verklaarde de Hoge Raad de klacht dan ook gegrond. In de

derde casus vroeg de deskundige aan de rechter of de door hem geformuleerde

onderzoeksvragen overeenstemden met zijn opdracht. De verduidelijking door de

opdrachtgevende rechter bleek niet ongeoorloofd (LJN BZ3462). De boodschap is dus

duidelijk: de rechter spreekt door zijn vonnis.847 In zijn vonnis legt de rechter

rekenschap af van wat hij doet, zowel ten aanzien van de partijen als ten aanzien van de

gehele samenleving.848 De woorden van de Nederlandse Rijdende Rechter, “dit is mijn

uitspraak en daarmee zult u het moeten doen”, blijken dus ook ingang te vinden in de

hoogste kringen.849 Een gebrekige motivering kan, althans in België850 en Frankrijk851,

wel geremedieerd worden na een verzoek tot interpretatie. Er gaan dan ook in

Nederland stemmen op om minstens een gelijkaardige bepaling in te voeren.852 Toch

blijft het denkbaar dat dergelijke procedures niet in alle gevallen zaligmakend zijn.853

B. Wetenschappelijke activiteit

143. De codes koppelen echter steevast een voorbehoud aan het verbod zich uit te

laten over vonnissen van collega’s. De terughoudendsvereiste kan niet zo ver gaan dat de

rechter niet wetenschappelijk actief mag zijn.855 Dit zou niet enkel indruisen tegen zijn

recht op vrije meningsuiting (supra 108, rn. 136), maar is ook onwenselijk. Als praktizijn

846 HR 6 maart 2013, LJN BZ3450, overw. 5.2 (Gerechtsbestuur licht uitspraak van een rechter toe). De redenering in de andere arresten ligt volledig in dezelfde lijn.

847 Cf. CSM.Rc, f.7; ENCJ.Er, 6. 848 H. DEN TONKELAAR, “De rechter spreekt door zijn vonnis – daar moeten we het mee doen”, Trema

2013, (259) 265. Zie ook M. KUIJER, The blindfold of Lady Justice. Judicial Independence and Impartiality in Light of the Requirements of Article 6 ECHR, Doctoraatsthesis Rechten Universiteit Leiden, 2004, 326.

849 Ibid, 263. 850 Art. 793 Ger.W. 851 Art. 461 NCPC. 852 Zie H.F.M. HOFHUIS, “«De rechter spreekt door zijn vonnis»”, TCR 2013, (71) 80-81. Verbetering van

een vonnis in Nederland dat een “kennelijke rekenfout, schrijffout of andere kennelijke fout die zich voor eenvoudig herstel leent” of het aanvullen ervan bevat wanneer de rechter zich niet over al het gevorderde heeft uitgesproken, is wel voorzien (art. 31 en 32 Rv; zie HR 6 maart 2013, LJN BZ3450, overw. 5.2).

853 Zie HOGE RAAD VOOR DE JUSTITIE, Advies over het wetsvoorstel tot wijziging van de bepalingen van het gerechtelijk wetboek met betrekking tot de rechtzetting van materiële vergissingen of nalatigheden in de vonnissen alsook de uitlegging van vonnissen, 14 maart 2013, 5 p., www.csj.be.

855 CSM.Rc, f.12; NVvR.Rc, 7; VN.BPJC, 5; L. HUYBRECHTS, “Reflecties over enkele plichten van de rechter” in F. DERUYCK en M. ROZIE (eds.), Liber Amicorum Alain De Nauw. Het strafrecht bedreven, Brugge, die Keure, 2011, (371) 389-390.

114

is hij immers de uitgelezen persoon om het recht te duiden. In al deze landen zijn

rechters dan ook, als professor of gewoon als auteur, alom tegenwoordig in de doctrine.

144. Toch stelt de terughoudendheid die van de rechter verwacht wordt ook hier zijn

grenzen aan de uitoefening van dit recht. De rechter zal de nodige behoedzaamheid aan

de dag moeten leggen.857

De Belgische Gids neemt zelfs letterlijk de referentie naar en de bewoordingen

van een arrest van het Hof van Cassatie over.858 Een rechter had zich in de vakliteratuur

gunstig uitgelaten over de Salduz-rechtspraak van het Europees Hof voor de Rechten

van de Mens, welke hij afdeed als “pragmatisch” en “wars van iedere juridische

wereldvreemdheid”. Eén van de advocaten vond dit voldoende grond om de magistraat te

wraken (art. 828, 1° en 9° Ger.W.). Het Hof oordeelde echter dat “[h]et innemen door een

rechter van een bepaald standpunt over een juridisch twistpunt door middel van

wetenschappelijke publicaties of in het kader van de activiteiten binnen een redactie van

een juridisch tijdschrift, niet noodzakelijk tot gevolg [heeft] dat de rechter daardoor

ongeschikt wordt om kennis te nemen van een geschil waar dat rechtspunt aan de orde is.

Dit is evenmin het geval wanneer hij hierbij afkeuring of bijval doet blijken voor een

bepaald standpunt, op voorwaarde dat dit gebeurt met de gematigdheid en

genuanceerdheid die het optreden van een magistraat steeds dient te kenmerken” (eigen

onderlijning).859 De Gids en de Recueil breiden deze gematigdheid en genuanceerdheid

uit tot iedere vorm van meningsuiting van de rechter.860 Enkel afgaand op de

bewoordingen de NVvR-rechterscode is het niet duidelijk waar voor de Nederlandse

857 CANIVET en JOLY-HURARD, 114; J. REMMELINK, “een gedragscode voor rechters?”, Trema 1995, (358) 360 (Met referenties naar KRINGS).

858 HRJ.Gids, 7. 859 Cass. 15 oktober 2010, www.juridat.be. Wat overigens al door VAN REEPINGHEN werd beklemtoond

bij het opstellen van het Ger.W. (C. VAN REEPINGHEN, Rapport sur la Réforme judiciaire, Brussel, Belgisch Staatsblad, 1964, 315, met verwijzing naar een arrest van het Franse Hof van Cassatie). Zie eveneens GwH 13 oktober 2009, nr. 157/2009, overw. B.7.1: “Welnu, de universiteit is een bevoorrechte plaats van de academische vrijheid, die het beginsel inhoudt volgens hetwelk de lesgevers en de onderzoekers, in het belang zelf van de ontwikkeling van de kennis en van de verscheidenheid van de meningen, een zeer grote vrijheid moeten genieten om onderzoek te verrichten en om in de uitoefening van hun functies hun mening te uiten. De academische vrijheid vormt een aspect van de vrijheid van meningsuiting, gewaarborgd bij zowel artikel 19 van de Grondwet als artikel 10 van het Europees Verdrag voor de rechten van de mens.” Het Hof wees wel uitdrukkelijk op de bijzondere rol vergeleken met de gewone rechtbanken (B.5.2 e.v.). De Raad van State besloot op grond van de gegeven omstandigheden wel tot schending (cf. supra 106, noot 802).

860 HRJ.Gids, 7 en 22 (Algemene voorzichtigheidsplicht); CSM.Rc, f.15; Cf. CANIVET en JOLY-HURARD, 112.


115

rechter net de grenzen liggen. SMITS stelt wel dat van een echt onpartijdige rechter

verwacht mag worden dat hij bereid is zijn wetenschappelijke mening ter stond bij te

schaven of in te ruilen voor een juridisch sterker gefundeerde opvatting.861 Ook de

Nederlandse Raad van State verklaarde dat het redacteurschap van een tijdschrift (ene

staatsraad) en het lidmaatschap van een vereniging die zich bezig houdt met

wetgevingsvraagstukken (andere staatsraad) geen objectief gerechtvaardigde schijn van

partijdigheid kunnen opleveren.862 Kortom, de vrijheid van meningsuiting eindigt hier

waar de (schijn van) afhankelijkheid en partijdigheid begint.

C. Verontwaardigingsrecht

145. De Gids stelt, in navolging van de ENCJ’s Judicial Ethics Report, dat ”wanneer de

democratie en de fundamentele vrijheden in gevaar zijn, de terughoudendheid van de

magistraat [wijkt] voor het recht van verontwaardiging”.863 Desondanks dat deze plicht –

want is dat het eigenlijk niet? – niet uitdrukkelijk in de NVvR-rechterscode ligt vervat,

leest KOP dit wel in de vereiste dat de rechter”[d]oor middel van zijn professioneel en

persoonlijk functioneren [de rechter er borg voor staat] dat hij geen schade toebrengt aan

de publieke beeldvorming ten aanzien van de rechtspraak, de rechterlijke organisatie en

het ambt van rechter”.864 Dit professioneel functioneren kan actief discussiëren vereisen

wanneer zijn zwijgen schade zou toebrengen aan de publieke beeldvorming,

bijvoorbeeld wanneer politieke partijen zich keren tegen democratische principes zoals

de onafhankelijkheid van de rechter.865

Deze frappante bepaling wordt beschouwd als een uitzondering op de principiële

plicht tot terughoudendheid en is ingegeven door twee arresten van het Europees Hof

voor de Rechten van de Mens. De Recueil, noch de Rechterscode maken hier expliciet

melding van.

861 SMITS,, 288. Cf. H. FRANKEN, “Onafhankelijk en vertrouwelijk: een paradox in de positie van de rechter?”, Trema 1997, (237) 238. De Nederlander WIARDA heeft zichzelf destijds in de zaak Benthem verschoond als lid van het EHRM nadat hij eerder in een publicatie standpunt had ingenomen over de strijdigheid van het Nederlandse Kroonberoep met het EVRM.

862 ABRvS 18 februari 2003, NJB 2003, 733. 863 HRJ.Gids, 12 en 20; ENCJ.Er, 6 en 12. 864 NVvR.Rc, 7. 865 P. KNOP, “Waar zit de rechterlijke macht?”, NJB 2012, (1796) 1799. Cf. BOVEND’EERT, 194.

116

146. GUJA, hoofd van de persdienst van de Moldavische openbare aanklager, lekt aan

de lokale krant enkele brieven waaruit banden blijken tussen de vicevoorzitter van het

parlement en de openbare aanklager. Vier politieagenten werden vervolgd op

verdenking van machtsmisbruik, maar op aandringen van de vicevoorzitter door de

openbare aanklager van verdere vervolging ontslagen. GUIJA gaf toe de brieven te

hebben overgemaakt, waarop hij ontslagen werd. Gerechtelijke stappen voor de

nationale gerechten mochten niet baten waarna GUJA zich wendde tot het EHRM.

Ook hier wijst het Hof allereerst op de principes uiteengezet in Vogt (supra 108,

rn. 136).866 De klokkenluider moet in eerste instantie de informatie aan een hiërarchisch

hogere of een ander bevoegd orgaan bekend maken, vooraleer men deze in het

openbare domein lekt.867 Men onderzoekt met andere woorden eerst of er andere

kanalen voor handen waren om deze gegevens vrij te geven. Het Hof ontwikkelde verder

vijf criteria om te toetsen of de inmenging noodzakelijk is in een democratische

samenleving. Men moet rekening houden met (i) het openbare belang van deze

informatie, (ii) de authenticiteit ervan, (iii) mogelijke schade die de openbare dienst

hierdoor lijdt en de balans met het openbare belang, (iv) het motief van de

klokkenluider en, tot slot, (v) de ernst van de sanctie die hem werd opgelegd.868 Hier

beklemtoonde het Hof eveneens het mogelijke “chilling effect” van de maatregel op heel

wat ambtenaren en werknemers (cf. supra 108, rn. 136).869 Vanuit een wel zeer gewillige

beoordeling concludeerde het Hof unaniem en in grote kamer dat aan deze criteria

telkens was voldaan en dat de inbreuk op verzoekers recht op vrije meningsuiting

ongerechtvaardigd was.870

147. Welgeteld één jaar later kreeg het Europees Hof de kans om zich uit te spreken

over een gelijkaardige zaak waar de klokkenluider echter rechter was. Verzoeker,

KUDESHKINA, zat bij de rechtbank van Moskou een strafzaak voor tegen een politieagent

verdacht van machtsmisbruik. Zowel de parketmagistraat als de voorzitter van de

rechtbank bleken aanzienlijke belangen te hebben bij de uitkomst van het proces en

gaven dit ook meermaals duidelijk aan. KUDESHKINA boog evenwel niet en werd door de

866 EHRM 12 februari 2008, nr. 14277/04, Guja/ Moldavië, §70. 867 Ibid, §73. 868 Ibid, §74-78. 869 Ibid, §95. 870 Ibid, §97.

117

voorzitter van de zaak gehaald. Met het oog op een carrièrewending en een zeteltje in de

Russische Staatsdoema, klaagde zij tijdens haar politieke campagne in verschillende

media de wantoestanden bij de rechtbank van Moskou aan. KUDESHKINA werd niet

verkozen en keerde terug tot de magistratuur. Het in tussentijd en op haar initiatief

gestarte onderzoek tegen de rechtbankvoorzitter draaide al snel uit op een sisser,

waarna deze laatste, deze keer met succes, haar ontslag vroeg.

Nadat het Hof de grondregels uit Vogt en Wille meegaf, attendeerde het op de

bijzondere rol van de rechterlijke macht in iedere rechtsstaat (supra 54, rn. 74).872 Deze

rechtvaardigt dat aan rechters een zekere terughoudendheidsplicht kan worden

opgelegd.873 Vervolgens herinnerde het Hof aan de belangrijke rol van de vrije

meningsuiting tijdens een verkiezingscampagne874, waarna het de criteria uit Guja,

weliswaar iets slordiger, toepaste.875 Net zoals voordien besteedde het daarbij

bijzondere aandacht aan de zware sanctie en het eventuele ontradend effect daarvan.876

Ook ditmaal werd een schending van art. 10 EVRM vastgesteld.877 Het Hof maakt

hiermee duidelijk dat externe druk op magistraten, ondanks hun plicht tot

terughoudendheid, bestreden moet worden.878

148. Wanneer toenmalig eerste voorzitter Ghislain LONDERS in de zaak-Fortis met een

brief aan de voorzitter van de Kamer van Volksvertegenwoordigers, d.d. 18 december

2008, te kennen gaf dat er “duidelijke aanwijzingen” waren dat men vanuit de politiek de

beslissing van het Brusselse hof van beroep had trachten te beïnvloeden, was dit

voldoende om de regering LETERME I ten val te brengen. LONDERS’ conclusies waren

echter nogal “omzichtig” en “zonder te hebben nagegaan of die verbanden ook reëel

waren”.879 Zij hadden bovendien verregaande gevolgen.880 Men kan dan ook bezwaarlijk

stellen dat aan de door het EHRM uiteengezette voorwaarden is voldaan.881

872 EHRM 26 februari 2009, nr. 29492/05, Kudeshkina/ Rusland, §85. 873 Ibid, §86. 874 Ibid, §87. 875 Ibid, §91-100. 876 Ibid, §97-100. 877 Ibid, §101. 878 Zie A. OOMS en A. WIJNANTS, “Over openbaarheid in de rechtszaal ... en magistraten en meningen ...”

in C. DECLERCK, P. FOUBERT en A. OOMS (eds.), Geheimen in het recht, Antwerpen, Intersentia, 2011, (29) 50.

879 HOGE RAAD VOOR DE JUSTITIE, Verslag over het bijzonder onderzoek naar de werking van de rechterlijke orde naar aanleiding van de zaak Fortis, 16 december 2009, 38, www.csj.be.

118

149. Dit verontwaardigingsrecht wordt in de codes die dit erkennen telkens aan de

plicht tot loyauteit verbonden. De rechter zweert immers trouw aan de democratische

principes, de grondwet en de wetten van het land in kwestie. Wanneer deze in gevaar

zijn, moet de terughoudendheidsvereiste buigen voor een hoger belang en is de rechter

genoodzaakt dit aan de kaak te stellen.882 CADELLI beschouwt dit niet zozeer als een

uitzondering op de terughoudendheidsplicht, maar eerder als buiten het

toepassingsgebied vallen van deze plicht (“hors champ”). Net zoals de plicht tot loyauteit

vindt de terughoudendheidsplicht zijn oorsprong in de onafhankelijkheid en

onpartijdigheid. Zij moet dus wijken wanneer deze laatsten op het spel staan.883

Klokkenluiders zijn de voorbije jaren op allerleid vlakken opgedoken en alom

wordt er voor gepleit hen de nodige wettelijke bescherming te bieden.

880 Ibid. 881 Zie M. CADELLI, “Du devoir de réserve des magistrats aux vertus d’indignation et de courage”, JT

2013, (297) 303. 882 Cf. Ibid, 299. 883 Ibid, 302.

119

AFDELING VII. BEKWAAMHEID

§1. Algemeen

150. Van de rechter wordt eveneens verwacht dat hij over de nodige capaciteiten

beschikt om zijn taak betamelijk uit te voeren. De burgers moeten erop kunnen

vertrouwen dat hun zaak aan een bekwame rechter wordt voorgelegd.884 Zo vereist het

Belgisch Gerechtelijk Wetboek dat het toelatingsexamen polst naar de “noodzakelijke

maturiteit en bekwaamheid” (art. 259bis-9, tweede lid Ger.W.), vergt de Franse Conseil

Constitutionnel dat “des capacités, des vertus et des talents” van de kandidaten in

rekening worden gebracht885 en hecht ook de Nederlandse wetgever bijzonder belang

aan de bekwaamheid van de leden van de rechterlijke macht886. De werving van

magistraten is daarom de eerste filter om enkel bekwame rechters toegang te verlenen

tot het ambt. Een omstandige behandeling van dit onderwerp valt evenwel, hoe

interessant ook, samen met de evaluatie buiten dit onderzoek.887

Onder deze laatste afdeling wordt onder ‘bekwaamheid’ het kennen en kunnen

van de rechter verstaan. De permanente opleiding en het voortdurend bijschaven

worden, in lijn met de benadering in de codes, daarmee verweven. Een hele reeks

punten, zoals moed888, zorg889, ijver890 en communicatievaardigheid891, kwamen reeds

aan bod en worden hier zodoende niet nogmaals behandeld.

884 EHRM 26 april 1979, nr. 6538/74, The Sunday Times/ Verenigd Koninkrijk (n° 1), §55; NVvR.Rc, 6.

885 Conseil Constitutionnel 19 februari 1998, nr. 98-396 DC; Conseil Constitutionnel 20 februari 2003, nr. 2003-466, telkens met verwijzing naar art. 6 van de Déclaration des Droits de l'Homme et du Citoyen van 1798: “[...] Tous les Citoyens étant égaux à ses yeux sont également admissibles à toutes dignités, places et emplois publics, selon leur capacité, et sans autre distinction que celle de leurs vertus et de leurs talents”.

886 BAUW e.a., 55; BOVEND’EERT e.a., 170-172. 887 NELISSEN, reeds veelvuldig aangehaald, bereidt aan de KU Leuven een doctoraatsproefschrift voor,

getiteld De blinddoek van de rechter. Werving en selectie van ideologisch onafhankelijke magistraten in internationaal perspectief.

888 Supra 75, rn. 97. 889 Supra 95, rn. 121. 890 Ibid. 891 Supra 91, rn. 117 en 93, rn. 119.

120

§2. Kennen

151. De nodige juridische kennis is van vitaal belang voor het uitoefenen van zijn

functie.892 Het recht is echter voortdurend in beweging. Een toenemende stroom van

allerhande regelgeving, met een belangrijke bijdrage van het Europees niveau, is maar

één van de facetten.893 Ook rechtspraak en rechtsleer moeten in acht worden genomen.

Geregeld rijst dan ook de vraag naar de wenselijkheid van (onvermijdelijke)

specialisatie.894 De Nederlandse code schrijft zelfs voor dat de rechter een zaak

teruggeeft wanneer hij zichzelf onvoldoende deskundig beschouwt.895

152. Rechters dienen hun kennis van het recht derhalve voortdurend op pijl te

houden.896 De Judicial Integrity Group spoort de onderschrijvende Staten daarom aan in

opleiding te voorzien door en voor rechters.897

In België werd in 2007 het Instituut voor gerechtelijke opleiding (IGO) opgericht,

met als taak de permanente opleiding van de magistraten te verzorgen.898 Ook buiten

het aanbod van het IGO nemen rechters deel aan studiedagen, colloquia, lezingen edm.

De Belgische beroepsmagistraten hebben luidens art. 4 van deze wet gedurende vijf

werkdagen per gerechtelijk jaar recht op opleiding bij het IGO.

De Franse magistraten worden onderricht aan de École nationale de la

magistrature (ENM), die werd opgericht in 1958, maar pas vanaf 1970 onder haar

huidige naam opereert.899 Daarnaast kan er om beter aan de lokale noden te

beantwoorden sinds 1990 ook op het niveau van de verschillende hoven van beroep en

892 HRJ.Gids, 18, 19 en 22; CSM.Rc, d.13; NVvR.Rc, 6; VN.BPJC, 7. 893 Zie voor de Belgische cijfers: T. THIJS, “Waarom barst het Staatsblad al jaren uit zijn voegen?”, De

Morgen 28 november 2013, www.demorgen.be. 894 Bv. BAUW e.a., 55-56 en 83; B. PONET en H. LAMON, “Moeten advocaat en rechter specialist zijn?”,

Juristenkrant, afl. 259, 5 december 2012, 12. Zie ook NVvR.Rc, 6. 895 NVvR.Rc, 6. 896 HRJ.Gids, 18; CSM.Rc, d.18 e.v. (Onder ‘l’égalité’); NVvR.Rc, 6; VN.BPJC, 7; ENCJ.Er, 7. 897 Judicial Group on Strengthening Judicial Integrity, Measures for the Effective Implementation of

The Bangalore Principles of Judicial Conduct, 21-22 januari 2010, 10, www.judicialintegritygroup.org

898 Art. 2, 1°, 3, 2° en 7 wet 31 januari 2007 inzake de gerechtelijke opleiding en tot oprichting van het Instituut voor gerechtelijke opleiding, BS 2 februari 2007. Deze wet werd herhaaldelijk aangepast. Reeds bepleit door W. VAN GERVEN, “Magistratenschool is enige oplossing”, Trema 1998, 126-127.

899 Nu décret nr. 72-355 4 mai 1972 relatif à l'Ecole nationale de la magistrature, JORF 5 mai 1972, art. 50, eerste lid in het bijzonder. Zie ook art. 14, eerste lid Osm.



121

bij het Hof van Cassatie in ‘gedeconcentreerd’ onderwijs worden voorzien.900 Sedert

1992 genieten ook de Franse rechters een recht op opleiding, maar vanaf 2007 zijn zij

zelfs onderworpen aan de verplichting zich ten minste vijf dagen901 per jaar te

scholen.902 De CCJE vreest wel dat dergelijk gebod enkel een vormverplichting zou zijn

en de eigenlijke doestelling, namelijk het bijscholen, naar het achterplan zou drijven. Zij

toont zich dan ook zeer kritisch.903

In Nederland valt vanaf de hervorming in 2002 krachtens de Convenant

gemeenschappelijke landelijke diensten rechterlijke organisatie904 de Stichting

Studiecentrum Rechtspleging (SSR), opgericht in 1960, onder de gedeelde

verantwoordelijkheid van de Raad voor de rechtspraak en het College van Procureurs-

generaal. Bovendien werden er in de schoot van verschillende gerechtshoven

kenniscentra opgericht en beschikt men over gerechtscoördinatoren Europees recht tot

wie men zich kan wenden met vragen omtrent Europees recht. Enkele jaren geleden

legden zij de zogeheten permanente educatienorm (PE) vast905: met ingang van 2012

moeten rechters gespreid over een termijn van drie jaar minstens negentig uur

voorbehouden voor het onderhouden van hun kennis.906, 907 Deze norm wordt echter, zo

blijkt uit de jaarverslagen van de Rechtspraak, nooit gehaald.908 De NVvR-rechterscode

beschouwt het als een verantwoordelijkheid van de rechter zelf om zijn deskundigheid

900 Art. 51, tweede lid décret nr. 72-355 du 4 mai 1972 relatif à l'Ecole nationale de la magistrature, JORF 5 mai 1972.

901 Art. 50, tweede lid décret nr. 72-355 du 4 mai 1972 relatif à l'Ecole nationale de la magistrature, JORF 5 mai 1972.

902 Art. 1 loi organique nr. 2007-287 5 mars 2007 relative au recrutement, à la formation et à la responsabilité des magistrats, JORF 6 mars 2007, thans art. 14, tweede lid Osm. Zie BETOULLE, 45.

903 Consultative Council of European Judges, Opinion no 4 of the Consultative Council of European Judges (CCJE) to the attention of the Committee of Ministers of the Council of Europe on appropriate initial and in-service training for judges at national and European levels, 27 november 2003, rn. 34 en 37, www.coe.int. Net zoals Judicial Group on Strengthening Judicial Integrity, Measures for the Effective Implementation of The Bangalore Principles of Judicial Conduct, 21-22 januari 2010, 10, www.judicialintegritygroup.org.

904 Art. 3, 1, a) convenant gemeenschappelijke landelijke diensten R.O. 905 De initiële opleiding wordt daarentegen wel nog in eerste instantie door de Regering vastgelegd,

uitgewerkt door de Rechtspraak en het College van Procureurs-generaal en uitgevoerd door de SSR: art. 9-10 Besluit opleiding rechterlijke ambtenaren.

906 RAAD VOOR DE RECHTSPRAAK, Jaarverslag 2012, 2013, 16, www.jaarverslagrechtspraak.nl; BAUW e.a., 83.

907 Voordien gold een norm van dertig uur per jaar. 908 De cijfers worden slechts in globo, voor de Rechtspraak in haar geheel, gepubliceerd.

http://www.coe.int/


122

actueel te houden.909 Aanvullend kunnen ook cursussen worden gevolgd bij andere

opleidingscentra.

STORME mag zich tot slot ook gelukkig prijzen nu in 2000 op het niveau van de

Europese Unie het European Judicial Training Network (EJTN) werd opgestart.910

153. Hoe onmisbaar ook, enkel kennis van het recht zou van de rechter een

wereldvreemd wezen maken. De rechter hoort, zoals het hoger reeds werd verwoord,

met beide benen in de samenleving te staan (supra 81, rn. 105).911 Hij is open van geest

en blijft op de hoogte van de maatschappelijke en culturele ontwikkelingen.912

De rechter zal ook over technische, niet-juridische kennis beschikken. Denk maar

aan de financiële en economische bagage voor een rechter die actief is in handelszaken

of een minimum aan (natuur)wetenschappelijke kennis voor de rechter die dagelijks in

aanraking komt met milieurecht of sommige takken van het strafrecht.

154. Het is minstens van even groot belang dat men ook steeds op de hoogte blijft van

de ethische opvattingen die heersen en hieraan zelf zijn bijdrage levert. Voortdurende

reflectie en evolutie zijn er immers wezenlijke bestanddelen van.915 Daarom is het

heuglijk vast te stellen dat zowel het IGO, de ENM en de SSR geregeld cursussen

‘deontologie’ en ‘beroepsethiek’ op het programma hebben staan, ook in de permanente

vorming. Hier had ook de Commissie Cabannes al op aangedrongen.916 De Franse Recueil

wijst dan ook, met een knipoog naar de École nationale de la magistrature, op de

pedagogische waarde van dit instrument.917

909 NVvR.Rc, 6. 910 M.L. STORME, “Naar een Europese magistratenschool: naar een uitdaging en een pleidooi” in E.H.

HONDIUS, A.W. JONGBLOED en R.C. VERSCHUUR (eds.), Liber amicorum Paul Meijknecht. Van Nederlands naar Europees procesrecht?!, Deventer, Kluwer, 2000, 291-299.

911 CANIVET en JOLY-HURARD, 108; DE RIEMAECKER en LONDERS, 319-320 en 343; B. PONET en H. LAMON, “De ivoren toren van magistraten”, Jurstenkrant, afl. 258, 21 november 2012, 12; G. VRIEZE, “Hedendaagse evenwichtskunst: met een code als kompas laveren tussen zelfscensuur, wraking en waarschuwing van de president”, Trema 2002, (66) 68.

912 HRJ.Gids, 19 en 23; NVvR.Rc, 3. 915 Cf. M.A. LOTH, “Rechterlijke beroepsethiek” in E.R. MULLER en C.P.M. CLEIREN (eds.), Rechterlijke

macht. Rechtspraak en rechtshandhaving in Nederland, Deventer, Kluwer, 2006, (457) 481; G. VRIEZE, “Zijn rechters zonder een gedragscode nog wel te vertrouwen? (II)”, Trema 2005, (194) 205.

916 COMMISSION DE RÉFLEXION SUR L’ÉTHIQUE DU JUGE, Rapport final, 2005, 30,. 917 CSM.Rc, 43.

123

§3. Kunnen

155. Onder ‘kunnen’ worden de vereiste vaardigheden verstaan en de wijze waarop de

rechter zijn taken vervult. Opvallend is dat geen van de codes uitdrukkelijk vergt dat de

rechter besluitvaardig is. Dit is een essentiële, zoniet, samen met het komen tot een

onpartijdig oordeel, de meest essentiële eigenschap waarover een rechter hoort te

beschikken. Ongeschiktheid vormt in de Nederlandse Wrra zelfs een afzonderlijke grond

tot ontslag (art. 46l, 1, a)918. In 2009 werd uitzonderlijk een rechter ontslagen omdat zij

niet voldoende besluitvaardig was, zich niet hield aan de afspraken om zich te

reïntegreren in de rechtbank en zich bezondigde aan alcoholmisbruik.919 Met

‘ongeschiktheid’ doelt de wetgever onder meer op een gebrek aan juridische kennis en

vaardigheid of het niet in staat zijn vonnissen te redigeren.920

De Recueil gaat enkel uit van gedragsregels, waardoor er geen aandacht besteed

wordt aan persoonlijke vaardigheden en eigenschappen.

156. De rechter toont een professionele houding en gaat georganiseerd te werk.921 Hij

weet zich aan te passen aan veranderde omstandigheden en vlot samen te werken met

collega’s, parketmagistraten, griffiers en gerechtspersoneel.922, 923 De rechter gaat

voorzichtig te werk, zonder evenwel te vervallen in verlegenheid (‘wijsheid’). De Gids en

het Judicial Ethics Report 2009-2010 omschrijven deze brede notie wijsheid als een

gulden middenweg tussen overdrijving en buitensporigheid en verlegenheid en onmacht

in, zoals we dat ook in de deugdethiek tegenkomen.925

Hij is stressbestendig en kan om met frustraties.926 Rechtspreken is soms

eenzaam en kan leiden tot impopulariteit, waartegen de rechter zich weet te wapenen

(cf. moed).927

918 Voor ongeschiktheid wegens ziekte: art. 46i e.v. Wrra. 919 HR 15 december 2009, LJN BK6646. 920 BOVEND’EERT e.a. 205. 921 HRJ.Gids, 18 en 22; NVvR.Rc, 6; ENCJ.Er, 9. 922 HRJ.Gids, 22; ENCJ.Er, 9. 923 Cf. supra 91, rn. 117 en 93, rn. 119. 925 HRJ.Gids, 19; ENCJ.Er, 11. Deze laatste omschrijft dit duidelijk als zijnde een deugd. 926 HRJ.Gids, 22; ENCJ.Er, 14. 927 HRJ.Gids, 21 en 22.

124

Niettemin houdt hij ook rekening met het menselijke aspect, met de eigenheid

van elk individu, wat inherent is aan zijn taak.928 Hij is zich terdege bewust, zo schrijft de

Nederlandse Vereniging voor de Rechtspraak althans, van de impact die zijn beslissing

kan hebben op de betrokkenen en de samenleving.929

157. Om kwalitatief hoogstaand werk aan te kunnen houden, zowel in zijn vonnis als

de aanloop daarnaar, horen uiteindelijk ook deze vaardigheden, naast zijn kennis en de

hoger behandelde competenties, voortdurend bijgeschaafd te worden.930

928 HRJ.Gids, 21; NVvR.Rc, 4-5; ENCJ.Er, 12; VN.BPJC, 6. 929 NVvR.Rc, 6. 930 HRJ.Gids, 22 en 23; CSM.Rc, e.13; VN.BPJC, 7; ENCJ.Er, 14. In de NVvR-rechterscode komt enkel het

bijhouden van zijn kennis uitdrukkelijk aan bod.

125

BESLUIT

158. ‘Deontologie’, ‘judicial conduct’, ‘judicial ethics’, ‘(beroeps)ethiek’ of gewoon de

‘ethiek van de rechter’ bevindt zich op het kruispunt van filosofie en recht. Om dit alles

bondig samen te vatten en een blik op de toekomst te bieden, is het nuttig de

verschillende subonderzoeksvragen in herinnering te brengen (supra 8, rn. 9).

159. De rechter krijgt een steeds prominentere rol en zijn handelen wordt door het

grote publiek met argusogen gadegeslagen. Zelfs het privéleven van de rechter wordt

onder een vergrootglas gelegd De kreet naar verantwoording en legitimeit klinkt luider

dan ooit tevoren, waardoor de rol van het publieke vertrouwen in het gerecht een

centrale plaats heeft ingenomen. In België en Frankrijk ging dit gepaard met het

doorknippen van de nauwe band tussen deontologie en tucht. In Nederland is deze

verwarring nooit zo aanwezig geweest. Daar krijgt de notie ‘integriteit’ als catch-all

bepaling meer aandacht. Ook de klassiek deontologische, op gedragsregels gebaseerde

benadering, zeer prominent aanwezig in België en Frankrijk, wordt in vraag gesteld en

men neigt eerder naar een ethische of, dan vooral in Nederland en gekoppeld aan

‘integriteit’, zelfs uitdrukkelijk deugdenethische invalshoek.

In de komende jaren zal deze stroming zich wellicht doorzetten. Vele vragen

vergen echter nog een antwoord en vooral de exacte ethische benadering –

deontologisch, deugdenethisch, consequentionalistisch of een combinatie? – verdient

beschouwing.

160. De landsgrenzen worden op het vlak van de ethiek van de rechter minder

relevant. Op internationaal niveau (Verenigde Naties, Raad van Europa en Europese

Unie) werden eigen rechterscodes in het leven geroepen. Bovendien levert de

rechtspraak van het Europees Hof voor de Rechten van de Mens, voornamelijk door de

invulling van de vereisten onafhankelijkheid en onpartijdigheid, een zeer belangrijke

bijdrage. De Lidstaten zijn ertoe verplicht zich hiernaar te schikken, wat er voor zorgt

dat zij op dit punt stilaan naar mekaar toegroeien. Dit wordt in de hand gewerkt door de

praktijk op nationaal niveau, die alsmaar vaker een beroep doet op de ervaringen uit

verwante rechtsstelsels.

126

Doorgaans hanteert men in diverse landen andere kapstokken, ‘kernwaarden’,

basisbeginselen edm. De verdere invulling hiervan stemt evenwel in alle landen in

aanzienlijke mate overeen. Vraagstukken en gebeurtenissen uit andere landen kunnen

en zullen wellicht een belangrijke inspiratiebron worden voor debat en de opvattingen

in andere landen.

161. Het was voornamelijk om het vertrouwen in het gerecht te herstellen en, ietwat

in minder mate, om rechters een houvast te bieden dat de codes in het leven werden

geroepen. In tegenstelling tot andere sectoren kreeg de rechterlijke macht zelfs

behoorlijk laat haar eigen instrumenten. Thans vindt men hier nog weinig tegenstanders

van. De codes zijn een product van hun tijd, eerder dan dat zij een nieuwe periode

inluiden. Inhoudelijk bieden zij weinig nieuws, maar hebben wel als voordeel dat voor

het eerst alles enigszins systematisch toegankelijk is. Toch leverden zij nieuwe stof voor

debat. Voornamelijk in Nederland werd de NVvR-rechterscode actief besproken. In België

was dit al wat minder en in Frankrijk kreeg de Recuil amper aandacht. Hij bevatte weinig

nieuws, noch inhoudelijk, noch wat de structuur betreft, aangezien de Conseil supérieur

de la magistrature al jaren voordien de tuchtrechtspraak publiceerde en men deze ook

altijd een belangrijke plaats toekende. Het hoeft trouwens niet te verbazen dat telkens in

deze codes de principes onafhankelijk en onpartijdigheid op de eerste plaats komen. De

rechter hoort onafhankelijk te zijn en zo tot een onpartijdig oordeel te komen.

Onpartijdig oordelen wordt wel eens als een ingesteldheid of zelfs als een deugd

bestempeld. De meeste andere kernprincipes zijn meestal afgeleid of nauw verwant met

deze onafhankelijkheid en onpartijdigheid.

Vermoedelijk zal het fenomeen van deze codes enkel maar meer ingeburgerd

geraken binnen de rechterlijke macht. Zij zullen echter enkel hun waarde kunnen

behouden wanneer zij voortdurend als bron dienen voor gedachtewisseling en

aangepast worden aan de gewijzigde opvattingen. Ethiek van de rechter is immers een

dynamisch iets.

127

BIJLAGE A: DE EEDFORMULES

A. Eedformule voor de Belgische rechters

Art. 2 van het decreet van 20 juli 1831 betreffende de eedaflegging bij de aanvang der

grondwettelijke vertegenwoordigende monarchie931, opgelegd door art. 289 Ger.W.:

“Ik zweer getrouwheid aan de Koning, gehoorzaamheid aan de Grondwet en aan de

wetten van het Belgisch volk. "

B. Eedformule voor de Franse rechters

Art. 6 Osm:

“Je jure de bien remplir mes fonctions, de garder religieusement le secret des

délibérations et de me conduire en tout comme un digne et loyal magistrat.” (eigen

onderlijning)

C. Eedformule voor de Nederlandse rechters

Bijlage 1 bij Wrra, opgelegd door art. 5g Wrra:932

“Ik zweer/beloof dat ik trouw zal zijn aan de Koning, en dat ik de Grondwet en alle

overige wetten zal onderhouden en nakomen.

Ik zweer/verklaar dat ik middellijk noch onmiddellijk, onder welke naam of

voorwendsel ook, tot het verkrijgen van een benoeming aan iemand iets heb

gegeven of beloofd, noch zal geven of beloven.

Ik zweer/verklaar dat ik nimmer enige giften of geschenken hoegenaamd zal

aannemen of ontvangen van enig persoon van wie ik weet of vermoed dat hij een

rechtsgeding heeft of zal krijgen waarin mijn ambtsverrichtingen te pas zouden

kunnen komen.

Ik zweer/beloof dat ik gegevens waarover ik bij de uitoefening van mijn ambt de

beschikking krijg en waarvan ik het vertrouwelijke karakter ken of redelijkerwijs

moet vermoeden, behoudens voor zover enig wettelijk voorschrift mij tot

931 BS 20 juli 1831. 932 Zie ook art. 2h e.v. Besluit rechtspositie rechterlijke ambtenaren.

128

mededeling verplicht of uit mijn ambt de noodzaak tot mededeling voortvloeit,

geheim zal houden.

Ik zweer/beloof dat ik mijn ambt met eerlijkheid, nauwgezetheid en onzijdigheid,

zonder aanzien van personen, zal uitoefenen en mij in deze uitoefening zal

gedragen zoals een goed rechterlijk ambtenaar betaamt.

Zo waarlijk helpe mij God Almachtig!/Dat verklaar en beloof ik!

De belofte is voor zij die niet gelovig zijn.

[...]”

129

BIJLAGE B: DE TUCHTFOUT

A. Tuchtfout voor de Belgische rechters

Art. 404 Ger.W.:

“Op diegenen die hun ambtsplichten verzuimen of door hun gedrag afbreuk doen

aan de waardigheid van hun ambt, kunnen de tuchtstraffen, bepaald in dit

hoofdstuk, worden toegepast.

De tuchtstraffen bedoeld in dit hoofdstuk kunnen tevens worden opgelegd aan

personen die de taken van hun ambt verwaarlozen en zodoende afbreuk doen aan

de goede werking van de justitie of aan het vertrouwen in die instelling.”

B. Tuchtfout voor de Franse rechters

Art. 43 OSm (uittreksel):

“Tout manquement par un magistrat aux devoirs de son état, à l'honneur, à la

délicatesse ou à la dignité, constitue une faute disciplinaire.

Constitue un des manquements aux devoirs de son état la violation grave et

délibérée par un magistrat d'une règle de procédure constituant une garantie

essentielle des droits des parties, constatée par une décision de justice devenue

définitive.

[…]”

C. Tuchtfout voor de Nederlandse rechters

Art. 46c Wrra:

“1. Ten aanzien van de rechterlijk ambtenaar kan de disciplinaire maatregel van

schriftelijke waarschuwing worden opgelegd, indien hij:

a. de waardigheid van zijn ambt, zijn ambtsbezigheden of zijn ambtsplichten

verwaarloost;

b. de bepalingen overtreedt waarbij hem het uitoefenen van een beroep wordt

verboden, een vast en voortdurend verblijf wordt aangewezen, verboden wordt zich

in een onderhoud of een gesprek in te laten met partijen of haar advocaten of

gemachtigden of een bijzondere inlichting of schriftelijk stuk van hen aan te nemen,

de verplichting wordt opgelegd een geheim te bewaren of de verplichting wordt

130

opgelegd de functionele autoriteit in kennis te stellen van de betrekkingen die hij

buiten zijn ambt vervult.

2. Ten aanzien van de rechterlijk ambtenaar kan de disciplinaire maatregel van

ontslag worden opgelegd, indien hij door handelen of nalaten ernstig nadeel

toebrengt aan de goede gang van zaken bij de rechtspraak of het in haar te stellen

vertrouwen.

3. Aan de rechterlijk ambtenaar die zich schuldig maakt aan een van de

gedragingen, bedoeld in het eerste lid, onderdeel b, kan de disciplinaire maatregel

van ontslag worden opgelegd, indien hem eerder wegens een gelijke overtreding de

disciplinaire maatregel van schriftelijke waarschuwing is opgelegd.” (eigen

onderlijning)

De Wrra kent echter ook andere, specifieke gronden die een schorsing of ontslag kunnen

rechtvaardigen (art. 46f e.v. resp. 46h e.v. Wrra).933 Meest vermeldenswaardig is in het

kader van een strafprocedure of wegens ongeschiktheid, al dan niet door ziekte. Een

uitvoerige bespreking van de fouten én de eraan gekoppelde sancties valt echter buiten

het bestek van deze verhandeling. De rechter wordt in Nederland bescouwd als een,

weliswaar bijzondere, ambtenaar (art. 1, 1 Ambtenarenwet; art. 1, b en c Wet RO).

Art. 46c Wrra na inwerkingtreding van wetsvoorstel nr. 33 861:

“Ten aanzien van de rechterlijk ambtenaar kan een disciplinaire maatregel worden

opgelegd, indien hij:

a. de waardigheid van het ambt, zijn ambtsbezigheden of zijn ambtsplichten

verwaarloost;

b. de bepalingen overtreedt waarbij hem het uitoefenen van een beroep wordt

verboden, een vast en voortdurend verblijf wordt aangewezen, verboden wordt zich

in een onderhoud of een gesprek in te laten met partijen of haar advocaten of

gemachtigden of een bijzondere inlichting of schriftelijk stuk van hen aan te nemen,

de verplichting wordt opgelegd een geheim te bewaren of de verplichting wordt

opgelegd de functionele autoriteit in kennis te stellen van de betrekkingen die hij

buiten zijn ambt vervult; of

c. door zijn handelen of nalaten ernstig nadeel toebrengt aan de goede gang van

zaken bij de rechtspraak of het in haar te stellen vertrouwen.”

933 Cf. supra 43, noot 312.

131

BIBLIOGRAFIE

BELGIË, INTERNATIONAAL EN ANDERE LANDEN

Universele Verklaring van de Rechten van de Mens van 10 december 1948, BS 31 maart 1949.

Internationaal Verdrag inzake burgerrechten en politieke rechten van 19 december 1966, BS 6

juli 1983.

Resoluties 40/32 en 40/146 van de Algemene Vergadering van de Verenigde Naties (29

november 1985 en 13 december 1985), www.ohchr.org.

Resolutie 58/4 van de Algemene Vergadering van de Verenigde Naties (31 oktober 2003),

www.unodc.org.

Resolutie 2006/23 van de Economische en Sociale Raad (27 juli 2006), UN Doc. E/RES/2006/23

(2006).

Europees Verdrag tot Bescherming van de Rechten van de Mens en de Fundamentele Vrijheden

van 4 november 1950, BS 19 augustus 1955.

Gecoördineerde Grondwet van 17 februari 1994, BS 17 februari 1994.

Decreet van 20 juli 1831 betreffende de eedaflegging bij de aanvang der grondwettelijke

vertegenwoordigende monarchie, BS 20 juli 1831.

Wetboek van Strafvordering, BS 27 november 1808.

Strafwetboek van 8 juni 1867, BS 9 juni 1867.

Gerechtelijk Wetboek van 10 oktober 1967, BS 31 oktober 1967.

Wet 8 maart 1999 tot instelling van een Adviesraad van de magistratuur, BS 19 maart 1999.

Wet van 7 mei 1999 op de kansspelen, de kansspelinrichtingen en de bescherming van de

spelers, BS 30 december 1999.

Wet 31 januari 2007 inzake de gerechtelijke opleiding en tot oprichting van het Instituut voor

gerechtelijke opleiding, BS 2 februari 2007.

Wetsvoorstel tot wijziging, wat betreft de rechters en ambtenaren van het openbaar ministerie,

van de wet van 2 mei 1995 betreffende de verplichting om een lijst van mandaten, ambten en

beroepen, alsmede een vermogensaangifte in te dienen, Parl.St. Kamer 2010, nr. 53K0042/001.

http://www.ohchr.org/

132

Voorstel van interpretatieve wet betreffende artikel 304 van het Gerechtelijk Wetboek, Parl.St.

Kamer 2010-11, nr. 53-1416/001.

Wetsvoorstel houdende invoering in het Gerechtelijk Wetboek van een bijzondere

tuchtprocedure ingeval van schending van het neutraliteitsbeginsel door leden van de zetel van

de rechterlijke macht, Parl.St. Senaat 2010-11, nr. 5-524/1.

Wetsvoorstel tot wijziging van de bepalingen van het Gerechtelijk Wetboek betreffende de tucht,

Parl.St. Senaat 2010-11, nr. 5-1067/1.

Parlementair onderzoek naar de wijze waarop de bestrijding van het terrorisme en het

banditisme georganiseerd wordt, Parl.St. Kamer 1989-90, nr. 59/8-10.

Parlementair onderzoek naar de wijze waarop het onderzoek door politie en gerecht werd

gevoerd in de zaak «Dutroux-Nihoul en consorten», Parl.St. Kamer 1996-97, nr. 713/6.

Parlementair onderzoek naar de noodzakelijke aanpassingen van de organisatie van het politie-

en justitiewezen op basis van de moeilijkheden die gerezen zijn bij het onderzoek naar de

«Bende van Nijvel», Parl.St. Kamer 1997-98, nr. 573/7.

Parlementair onderzoek naar de wijze waarop het onderzoek door politie en gerecht werd

gevoerd in de zaak «Dutroux-Nihoul en consorten», Parl.St. Kamer 1997-98, nr. 713/8.

Verslag namens de Commissie voor de Justitie over het wetsvoorstel houdende wijziging, wat

het tuchtrecht voor de leden van de rechterlijke orde betreft, van het Gerechtelijk Wetboek en

wetsvoorstel tot wijziging van boek II, titel V, van het Gerechtelijk Wetboek, Parl.St. Kamer 1997-

98, nr. 1666/5.

Verslag namens de Commissie voor de institutionele aangelegenheden betreffende het

wetsontwerp tot wijziging van sommige bepalingen van deel II van het Gerechtelijk Wetboek

met betrekking tot de Hoge Raad voor de Justitie, de benoeming en aanwijzing van magistraten

en tot invoering van een evaluatiesysteem voor magistraten, Parl.St. Senaat 1998-99, nr. 1-

1169/2.

Verslag namens de Commissie voor de Justitie Wetsontwerp tot wijziging van deel II, boek II,

titel V, van het Gerechtelijk Wetboek betreffende de tucht en tot intrekking van de wet van 7 mei

1999 tot wijziging, wat het tuchtrecht voor de leden van de rechterlijke orde betreft, van het

Gerechtelijk Wetboek, Parl.St. Senaat 2001-02, nr. 2-1198/2.

Verslag over het wetsvoorstel tot wijziging van de bepalingen van het Gerechtelijk Wetboek

betreffende de tucht, Parl.St. Senaat 2012-13, nr. 5-1067/8.

133

Vr. en Antw. Kamer 1995-96, 22 augustus 1996, 1365 (Vr. nr. 621-631).

Hand. Kamer 2007-08, 14 februari 2008, CRIV 52 PLEN 020.

Hand. Kamer 2011-12, 11 januari 2012, CRIV 53 COM 357.

Hand. Kamer 2011-12, 25 januari 2012, CRIV 53 COM 375.

Vraag om uitleg van de heer Karl Vanlouwe aan de minister van Justitie over «de open brief en

het standpunt van de Brusselse Parketmagistraten», Hand. Senaat Commissie Justitie 2011-12, 8

februari 2012, nr. 5-1678, 13.

Hand. Senaat 2013-14, 20 ferbuari 2014, 5-141.

Adv.RvS, Parl.St. Kamer 2001-02, nr. 50-1553/001.

Advies van de Hoge Raad voor de Justitie betreffende het wetsontwerp tot wijziging van deel II,

boek II, titel V, van het Gerechtelijk Wetboek betreffende de tucht en tot intrekking van de wet

van 7 mei 1999 tot wijziging, wat het tuchtrecht voor de leden van de Rechterlijke Orde betreft,

van het Gerechtelijk Wetboek, Parl.St. Kamer 2001-02, nr. 50-1553/002.

Advies van de Hoge Raad voor de Justitie betreffende het wetsontwerp ter vervanging van art.

304 van het Gerechtelijk Wetboek, Parl.St. Senaat 2011-12, nr. 5 - 1291/2.

American Bar Association, Model Code of Judicial Conduct, 2011, www.americanbar.org.

Canadian Judicial Council, Ethical Principles for Judges, 1998, 52 p., www.cjc-ccm.gc.ca.

Consultative Council of European Judges, Opinion no. 3 of the Consultative Council of European

Judges (CCJE) to the attention of the Committee of Ministers of the Council of Europe on the

principles and rules governing judges’ professional conduct, in particular ethics, incompatible

behavior and impartiality, 19 november 2002, www.coe.int.

Consultative Council of European Judges, Opinion no 4 of the Consultative Council of European

Judges (CCJE) to the attention of the Committee of Ministers of the Council of Europe on

appropriate initial and in-service training for judges at national and European levels, 27

november 2003, www.coe.int.

Consultative Council of European Proescutors, European Guidelines for Ethics and Conduct for

public prosecutors, 31 mei 2005, 4 p., www.coe.int.

Consultative Council of European Judges, Magna Carta of Judges, 17 november 2010,

www.coe.int.


http://www.cjc-ccm.gc.ca/

http://www.coe.int/

http://www.coe.int/

134

Comité van Ministers van de Raad van Europa, Recommendation CM/Rec (2010)12 to member

states on judges: independence, efficiency en responsibilities, 17 november 2010, www.coe.int.

European Court of Human Rights, Resolution on Judicial Ethics, 23 juni 2008, 3 p.,

www.echr.coe.int.

European Network of Councils for the Judiciary, Judicial Ethics Report 2009-2010, 2-4 juni

2010, 15 p., www.encj.eu.

Hoge Raad voor de Justitie en Adviesraad voor de magistratuur, Gids voor de magistraten, 27

juni 2012, 23 p., www.csj.be.

International Criminal Court, Code of Judicial Ethics, 2 januari 2005, 6 p., www.icc-cpi.int.

Judicial Group on Strengthening Judicial Integrity, The Bangalore Principles of Judicial Conduct,

25-26 november 2002, 11 p.,

www.unodc.org/pdf/crime/corruption/judicial_group/Bangalore_principles.pdf.

Judicial Group on Strengthening Judicial Integrity, Measures for the Effective Implementation of

The Bangalore Principles of Judicial Conduct, 21-22 januari 2010, 17 p.,

www.judicialintegritygroup.org.

Raad van Europa, European Charter on the statute for judges and Explanatory memorandum, 8-

10 juli 1998, 19 p., www.coe.int.

United Nations Congress on the Prevention of Crime and the Treatment of Offenders, Guidelines

on the Role of Prosecutors, 1990, 4 p., www.unrol.org.

EHRM 17 januari 1970, nr. 2689/65, Delcourt/ België.

EHRM 16 juli 1971, nr. 2614/65, Ringeisen/ Oostenrijk.

ECRM 1 maart 1977, nr. 6782/74, 6783/74, 6784/74, X, Y en Z/ België.

EHRM 26 april 1979, nr. 6538/74, The Sunday Times/ Verenigd Koninkrijk (n° 1).

ECHR 8 oktober 1981, nr. 8493/79, Demeester/ België.

EHRM 23 juni 1981, nr. 6878/75 en 7238/75, Le Compte, Van Leuven en De Meyere/ België.

EHRM 1 oktober 1982, nr. 8692/79, Piersack/ België.

EHRM 28 juni 1984, nr. 7819/77 en 7878/77, Campbell en Fell/ Verenigd Koninkrijk.

http://www.coe.int/

http://www.encj.eu/

http://www.csj.be/

http://www.icc-cpi.int/

http://www.unodc.org/pdf/crime/corruption/judicial_group/Bangalore_principles.pdf


http://www.coe.int/

135

EHRM 29 april 1988, nr. 10328/83, Belilos/ Zwitserland.

EHRM 24 mei 1989, nr. 10486/83, Hauschildt/ Denemarken.

EHRM 22 juni 1989, nr. 11179/84, Langborger/ Zweden.

ECRM 7 januari 1991, nr. 14063/88, Jensen/ Denemarken.

ECRM 13 mei 1992, nr. 18957/91, Haseldine/ Verenigd Konkrijk.

EHRM 25 november 1993, nr. 14191/88, Holm/ Zweden.

EHRM 19 april 1994, nr. 16034/90, van de Hurk/ Nederland.

EHRM 22 september 1994, nr. 13839/88, Debled/ België.

EHRM 23 september 1994, nr. 15890/89, Jersild/ Denemarken.

EHRM 26 april 1995, nr. 15974/90, Prager en Oberschlick/ Oostenrijk.

EHRM 26 september 1995, nr. 17851/91, Vogt/ Duitsland.

EHRM 27 maart 1996, nr. 17488/90, Goodwin/ Verenigd Koninkrijk.

ECHR 15 mei 1996, nr. 22839/93, De Haan/ Nederland.

EHRM 20 mei 1998, nr. 21257/93, Gautrin e.a./ Frankrijk.

EHRM 20 mei 1999, nr. 25390/94, Rekveny/ Hongarije.

EHRM 1 juni 1999, nr. 26323/95, Kiiskinen/ Finland.

EHRM 8 juni 1999, nr. 39511/98, McGuinness/ Verenigd Koninkrijk.

EHRM 16 september 1999, nr. 29569/95, Buscemi/ Italië.

EHRM 28 oktober 1999, nr. 28396/95, Wille/ Liechtenstein.

EHRM 8 december 1999, nr. 28541/95, Pellegrin/ Frankrijk.

EHRM 15 juni 2000, nr. 43505/98, Salaman/ Verenigd Koninkrijk.

EHRM 8 februari 2001, nr. 47936, Pitkevich/ Rusland.

EHRM 2 augustus 2001, nr. 37119/97, N.F./ Italië.

EHRM 2 augustus 2001, nr. 35972/97, Grande Oriente d’Italia di Palazzo Giustiani (n° 1).

136

EHRM 28 januari 2003, nr. 58540, M.D.U./ Italië.

EHRM 6 mei 2003, nr. 39343/98, 39651/98, 43147/98, 46664/99, Kleyn e.a./ Nederland.

EHRM 17 juni 2003, nr. 62435/00, Pescador Valero/ Spanje.

EHRM 17 februari 2004, nr. 39748/98, Maestri/ Italië.

EHRM 22 juni 2004, nr. 47221/99, Pabla Ky/ Finland.

EHRM 15 december 2005, nr. 73797/01, Kyprianou/ Cyprus.

EHRM 19 april 2007, nr. 63235/00, Vilho Eskelinen/ Finland.

EHRM 31 mei 2007, nr. 26740/02, Grande Oriente d’Italia di Palazzo Giustiani (n° 2).

EHRM 25 juli 2007, nr. 48898/99, Perna/ Italië.

EHRM 31 januari 2008, nr. 38406/97, Albayrak/ Turkije.

EHRM 12 februari 2008, nr. 14277/04, Guja/ Moldavië.

EHRM 5 februari 2009, nr. 22330/05, Olujić/ Kroatië.

EHRM 26 februari 2009, nr. 29492/05, Kudeshkina/ Rusland.

EHRM 6 januari 2010, nr. 74181/01, Vera Fernández-Huidobro/ Spanje.

EHRM 19 oktober 2010, nr. 20999/04, Özpinar/ Turkije.

EHRM 26 april 2011, nr. 31351/06, Steulet/ Zwitserland.

EHRM 21 juni 2011, nr. 46575/09, Belizzi/ Malta.

EHRM 25 september 2011, nr. 33368/96, Yakis/ Turkije.

EHRM 9 januari 2013, nr. 21722/11, Oleksandr Volkov/ Oekraïne.

Arbitragehof 7 december 1999, nr. 129/99.

Arbitragehof 15 oktober 2002, nr. 151/2002.

GwH 13 oktober 2009, nr. 157/2009.

Cass. 15 maart 1951, Bull. 1951, 476, concl. L. CORNIL

Cass. 10 mei 1954, Arr.Cass. 1954, 584.

137

Cass. 23 september 1968, Arr.Cass. 1969, 85.

Cass. 12 december 1983, Arr.Cass. 1985-86, 533.

Cass. 14 mei 1987, Pas. 1987, I, 1067, concl. J. VELU.

Cass. 12 oktober 1990, Arr.Cass. 1990-91, 174.

Cass. 19 december 1991, Arr.Cass. 1991-92, 364.

Cass. 24 november 1994, Arr.Cass. 1994, 1016.

Cass. 8 december 1994, Arr.Cass. 1994, 1074.

Cass. 14 oktober 1996, Arr.Cass. 1996, 918.

Cass. 9 september 1999, Arr.Cass. 1999, 1062.

Cass. 30 november 2001, RW 2003-04, 297.

Cass. 5 maart 2002, www.juridat.be.

Cass. 18 februari 2003, JT 2005, 267, noot F. KUTY.

Cass. 28 februari 2008, RW 2008-09, 237, noot.

Cass. 15 oktober 2010, www.juridat.be.

Cass. 22 februari 2011, www.juridat.be.

Cass. 13 maart 2012, www.juridat.be.

Cass. 8 mei 2012, www.juridat.be.

RvS 22 maaart 2007, nr. 169 314, CDPK 2007, 370, noot S. BOULLART.

RvS 4 februari 2013, nr. 222.363, D&T 2013, 224.

Antwerpen 30 september 1997, RW 1997-98, 749.

Brussel 21 september 2010, T.Gez. 2011-2012, 183.

Gent 14 september 2011, www.juridat.be.

Brussel 21 januari 2013, RW 2013-14, 909.






138

ALEXANDER, L. en MOORE, M., “Deontological Ethics” in E.N. ZALTA (ed.), Stanford Encyclopedia of

Philosophy, http://plato.stanford.edu/index.html.

ALLEMEERSCH, B. en VANDENSANDE, E., “Antwoord op «Kanttekening bij het rechterlijk

beroepsgeheim»”, RW 2012-13, 1678-1679.

BANNEUX, B., “D’une formule unificatrice aux fondements d’une déontologie contemporaine:

étude de droit constitutionnel sur le serment des magistrats judiciaires”, RBDC 2008, 81-116.

BENTHAM, J., Deontology, or The Science of Morality: In Which the Harmony and Co-Incidence of

Duty and Self-Interest, Virtue and Felicity, Prudence en Benevolence, Are Explained and

Exemplified, I, Londen, Longman, Rees, Orme, Browne, Green and Longman, 1834, 354 p.

BOTSON, H.L., “La magistrature et les libertés constitutionnelles”, JT 1951, 97-98.

BERNARD, G., “The Definition of Morality” in E.N. ZALTA (ed.), Stanford Encyclopedia of Philosophy,

http://plato.stanford.edu/index.html.

BREMS, E., BROECKX, K. en DEBERSAQUES, G., Goed procesrecht – Goed procederen, Mechelen, Kluwer,

2004, xx + 728 p.

BREWAEYS, E., “De onafhankelijke rechter: ni Dieu, ni maître”, Juristenkrant, afl. 249, 16 mei 2012,

16.

CADELLI, M., “Du devoir de réserve des magistrats aux vertus de l’indignation et de courage”, JT

2013, 297-305.

CONNOLLY, P., COX-WHITE, B., KELLER, D.R. en LEEVER, M.G. (eds.), Ethics in Action. A Case-based

Approach, Malden, Wiley-Blackwell, 2009, xviii + 517 p.

DECLERCK, C., FOUBERT, P. en OOMS, A. (eds.), Geheimen in het recht, Antwerpen, Intersentia, 2011,

xviii + 280 p.

DE CORTE, R., MEEUSEN, J., PERTEGÁS, M., RUTTEN, S. en VAN OEVELEN, A. (eds.), Hulde aan prof. dr.

Jean Laenens, Anwerpen, Intersentia, 2008, XVI + 395 p.

DEIGH, J., An Introduction to Ethics, Cambridge, Cambridge University Press, 2010, xii + 241 p.

DE RIEMAECKER en LONDERS

DE RIEMAECKER, X. en LONDERS, G., Statuut en deontologie van de magistraat, Brugge, die Keure,

2000, xvi + 431 p.



139

DERUYCK, F., DE SWAEF, M., ROZIE, J., ROZIE, M., TRAEST, P. en VERSTRAETEN, R. (eds.), De wet voorbij.

Liber Amicorum Luc Huybrechts, Antwerpen, Intersentia, 2010, 644 p.

DERUYCK, F. en ROZIE, M. (eds.), Liber Amicorum Alain De Nauw. Het strafrecht bedreven, Brugge,

die Keure, 2011, xxviii + 1012 p.

DEVROE, W., Rechtsvergelijking in een context van europeanisering en globalisering, Leuven, Acco,

2010, 298 p.

DOORNAERT, M., “Sarkozy wil einde onderzoeksrechter”, De Standaard 8 januari 2009,

www.standaard.be.

DU JARDIN, J., “Le contrôle de légalité exercé par la Cour de cassation sur la justice disciplinaire au

sein des ordres professionnels”, JT 2000, 625-642.

DUPRE, I., “De Hoge Raad voor de Justitie. Het nieuwe huis van vertrouwen”, RW 1998-99, 1507-

1527.

EVERS, F., “Magistraten en advocaten moeten blazoen oppoetsen”, Juristenkrant, afl. 129, 10 mei

2006, 2.

GANSHOF VAN DER MEERSCH, W.J., “Overwegingen omtrent de kunst recht te spreken en de

uitoefening van het rechterlijk ambt”, RW 1973-74, 113-156.

GEENS, K., Het vrij beroep, onuitg. doctoraatsthesis Rechten K.U.Leuven, 1986, xx + 640 p.

GEENS, K., “De reglementering van het vrij beroep”, TPR 1988, 127-255.

GEERAERTS, N., “Politierechtbank Halle vertaalt juridisch taaltje voor burgers”, De Morgen 6 juni

2012, www.demorgen.be.

GORLÉ e.a.

GORLÉ, F., BOURGEOIS, G., BOCKEN, H., REYNTJENS, F., DE BONDT, W. en LEMMENS, K., Rechtsvergelijking,

Mechelen, Kluwer, 2007, xvii + 359 p.

HOGE RAAD VOOR DE JUSTITIE, Jaarverslag 2001, 2002, 207 p., www.csj.be.

HRJ

HOGE RAAD VOOR DE JUSTITIE (ed.), Naar een positieve deontologie, Brussel, Bruyant, 2009, 120 p.

HOGE RAAD VOOR DE JUSTITIE, Verslag over het bijzonder onderzoek naar de werking van de

rechterlijke orde naar aanleiding van de zaak Fortis, 16 december 2009, 68 p., www.csj.be.

http://www.standaard.be/


140

HOGE RAAD VOOR DE JUSTITIE, “Maak inmenging in justitie strafbaar”, 26 oktober 2012,

wwww.csj.be.

HOGE RAAD VOOR DE JUSTITIE, Advies over het wetsvoorstel tot wijziging van de bepalingen van het

gerechtelijk wetboek met betrekking tot de rechtzetting van materiële vergissingen of

nalatigheden in de vonnissen alsook de uitlegging van vonnissen, 14 maart 2013, 5 p., www.csj.be.

HURSTHOUSE

HURSTHOUSE, R., “Virtue Ethics” in E.N. ZALTA (ed.), Stanford Encyclopedia of Philosophy,

http://plato.stanford.edu/index.html.

KEEREMAN, K., “«Waarom dragen wij nog een toga?»”, Juristenkrant, afl. 285, 12 maart 2014, 9.

KESTEMONT, L. en SCHOUKENS, P., Rechtswetenschappelijk schrijven, Leuven, Acco, 2012, 135 p.

KRINGS, E.,“Plichten en rechten van de leden van de rechterlijke macht”, RW 1988-89, 169-182.

LAENENS, J., BROECKX, K., SCHEERS, D. en THIIRIAR, P., Handboek gerechtelijk recht, Antwerpen,

Intersentia, 2012, xxviii + 853 p.

LAMON, H., “De rechter en zijn levensbeschouwing: schijnt er nu licht in de duisternis?”,

Juristenkrant, afl. afl. 249, 16 mei 2012, 10-11.

LAMON, H., “Een gecodeerde gids voor magistraten”, Juristenkrant, afl. 253, 12 september 2012,

12-13.

LAMON, H., “Voor een nieuwe justitie: positieve deontologie bij advocaten en magistraten”,

Limb.Rechtsl. 2013, 3-22.

LAMON, H., “Wanneer magistratendeontologie verandert in integriteit”, Juristenkrant, afl. 272, 26

juni 2013, 10.

LEFRANC, P., DECOCKER, J., DE TANDT, I. en EVERS, F., “Een deontologiecode voor magistraten: een

noodzaak? (Verslag debatavond 26 maart 2012 in Gent)”, D&T 2012, 237-249.

LEMMENS, P. en STORME, M.L. (eds.), Vertrouwen in het gerecht, Brussel, Bruylant, 1995, viii + 147

p.

LINDEMANS, D., LAENENS, J., LEMMENS, P. en DE CORTE, R., Comm.Ger., Antwerpen, Kluwer, losbl.

LUST, S. en LUYPAERS, P. (eds.), Tucht en deontologie: (in)effectiviteit van het tuchtrecht ter

handhaving van de waardigheid van het ambt, Brugge, die Keure, 2007, xvi + 355 p.


141

NELISSEN 2012

NELISSEN, B., “Deontologische codes of deugden voor (te) openhartige magistraten?”, RW 2011-

12, 806-823.

NELISSEN, B., “De Belgische Gids voor de magistraten: slag in het water, voorlopige moraal of

dubbele binding?”, TPR 2013, 1555-1606.

NICHOLSON EN WEBB

NICHOLSON, D. en WEBB, J., Professional Legal Ethics: Critical Interrogations, Oxford, Oxford

University Press, 1999, xiv + 327 p.

OOMS

OOMS, A., “De rechterlijke onpartijdigheid is niet steeds wat ze lijkt. Een historische en

prospectieve analyse over de grens tussen objectieve en subjectieve onpartijdigheid”, CDPK

2010, 499-523.

OST, F., Dire le droit, faire justice, Brussel, Bruylant, 2007, xxiv + 206 p.

OSTERMILLER, P.L., “The New ABA Judicial Code as a Basis for Discipline: Defending a Judge”, The

Justice System Journal 2007, 309-316.

PARMENTIER, S., VERVAEKE, G., GOETHALS, J., DOUTRELEPONT, R., KELLENS, G., LEMAÎTRE, A., CLOET, B.,

SCHOFFELEN, J., VANDERHALLEN, M., BIREN, P., SINTOBIN, M., VAN WIN, T. en VANDEKEERE, M., Justitie

doorgelicht. De resultaten van de eerste Belgische ‘justitiebarometer’, Gent, Academia Press, 2004,

iv + 118 p.

PONET, B. en LAMON, H., “De ivoren toren van magistraten”, Jurstenkrant, afl. 258, 21 november

2012, 12.

PONET, B. en LAMON, H. “Moeten advocaat en rechter specialist zijn?”, Juristenkrant, afl. 259, 5

december 2012, 12.

ROMMEL, G., “Spreken en rechtspreken. Kanttekening bij het rechterlijk beroepsgeheim”, RW

2012-13, 1477-1478.

SHAFY, S., “Sonia Sotomayor: de eerste latina opperrechter”, Knack 22 april 2014, 74-75.

SIGNIFICANT GFK, De Belgen en justitie in 2007. Resultaten van de tweede Belgische

justitiebarometer, 2007, 76 p.,

www.csj.be/sites/5023.b.fedimbo.belgium.be/files/press_publications/baro-2007-n-2.pdf.

http://www.csj.be/sites/5023.b.fedimbo.belgium.be/files/press_publications/baro-2007-n-2.pdf

142

SIGNIFICANT GFK, Rapport Justitiebarometer 2010, 2010, 83 p.,

www.csj.be/sites/5023.b.fedimbo.belgium.be/files/press_publications/baro-2010-n_0.pdf.

SINGER, P., Practical Ethics, Cambridge, Cambridge University Press, 2011, xiii + 337 p.

SINNOTT-ARMSTRONG, W., “Consequentionalism” in E.N. ZALTA (ed.), Stanford Encyclopedia of

Philosophy, http://plato.stanford.edu/index.html.

STEENBEEK

STEENBEEK, M.M., “De NVvR-Rechterscode (Lezing gegeven op de «Debatavond over het nut of de

oorzaak van een deontologiecode voor magistraten» georganiseerd door Magistratuur en

Maatschappij op 26 maart 2012)”, D&T 2012, 85-92.

THIJS, T., “Waarom barst het Staatsblad al jaren uit zijn voegen?”, De Morgen 28 november 2013,

www.demorgen.be.

UNIVERSITÉ CATHOLIQUE DE LOUVAINen FACULTÉS UNIVERSITAIRES SAINT-LOUIS (eds.), Le rôle du juge

dans la cité, Brussel, Bruylant, 2002, 186 p.

UNIVERSITÉ CATHOLIQUE DE LOUVAIN (ed.), La responsabilité professionnelle des magistrats, Brussel,

Bruylant, 2007, 244 p.

TERHECHTE, J. P., “Judicial Ethics for a Global Judiciary – How Judicial Networks Create their own

Codes of Conduct”, German Law Journal 2009, 501-514.

VAN COMPERNOLLE, J. en STORME, M.L. (eds.), Het tuchtrecht voor magistraten, Brussel, Bruylant,

2001, 178 p.

VAN COMPERNOLLE, J., (ed.), Mélanges Jacques van Compernolle, Brussel, Bruylant, 2004, xxvi + 900

p.

VAN DEN WYNGAET, C., Strafrecht, strafprocesrecht & internationaal procesrecht in hoofdlijnen. Deel

1 Strafrecht, Antwerpen-Apeldoorn, Maklu, 2006, XXX + 499 p.

VAN DEN WYNGAERT, C., Strafrecht en strafprocesrecht in hoofdlijnen. Deel 2 Strafprocesrecht,

Antwerpen-Apeldoorn, Maklu, 2011, xxxii + 737 p.

VAN GERVEN, W., De taak van de rechter in een West-Europese democratie, Antwerpen, Kluwer,

1977, 26 p.

VAN GERVEN, W., “Magistratenschool is enige oplossing”, Trema 1998, 126-127.



143

VAN OEVELEN, A., “De aansprakelijkheid van de Staat voor foutieve jurisdictionele beslissingen”

(noot onder Cass. 5 juni 2008), RW 2008-09, 801-802.

VAN ORSHOVEN, P., “Het geconstitutionaliseerde wantrouwen”, 28 oktober 2010,

www.legalworld.be/legalworld/verkiezing-paul-van-orshoven.html.

VAN REEPINGHEN, C., Rapport sur la Réforme judiciaire, Brussel, Belgisch Staatsblad, 1964, 794 p.

VOORHOOF, D., “De aartsbisschop en de onpartijdige rechters”, Juristenkrant, afl. 251, 13 juni

2012, 12-13.

WARLOMONT, R., “Portraits du passé. Raikem”, JT 1964, 176.

X., “Tijd voor actie!”, Juristenkrant, afl. 193, 16 september 2009, 1.

144

FRANKRIJK

Constitution 4 octobre 1958, JORF 5 octobre 1958.

Code civil.

Code de l’organisation judiciaire.

Code de procédure civile.

Code pénal.

Ordonnance nr. 58-1270 22 décembre 1958 portant loi organique relative au statut de la

magistrature, JORF 23 décembre 1958.

Décret nr. 72-355 4 mai 1972 relatif à l'Ecole nationale de la magistrature, JORF 5 mai 1972.

Loi organique nr. 94-100 5 février 1994 sur le Conseil supérieur de la magistrature, JORF 8

février 1994.

Loi nr. 2013-907 11 octobre 2013 relative à la transparence de la vie publique, JORF 12 otobre

2013.

Projet de loi organique relatif au renforcement des obligations déontologiques des magistrats de

l’ordre judiciaire, nr. 1321, déposé 24 juillet 2013.

Antwoord minister van Justitie op vraag van H. HAENEL, JO Sénat 3 juillet 1997, 1819.

Rapport fait au nom de la Commisssion des lois constitutionnelles, de la legislation et de

l’administration générale de la République sur le projet de loi organique n° 1983 adopté par le

Sénat, relatif à l’application de l’article 65 de la Constitution, Sénat 2009-10, nr. 2163.

Conseil supérieur de la magistrature, Recueil des obligations déontologiques des magistrats,

2010, 67 p., www.conseil-superieur-magistrature.fr.

Conseil d’État, Charte de déontologie des membres de la juridiction administrative. Principes et

bonnes pratiques, 2011, 19 p., www.conseil-etat.fr.

Conseil Constitutionnel 19 februari 1998, nr. 98-396 DC.

Conseil Constitutionnel 20 februari 2003, nr. 2003-466.

Conseil Constitutionnel 1 maart 2007, nr. 2007-551 DC.



145

Cass. fr. 28 april 1998, Bull. 1998, I, nr. 155.

Cass. fr. 13 juli 2001, TBBR 2002, 208.

Cass. fr. 24 juni 2004, nr. 02-14509, www.legifrance.gouv.fr.

Cass. fr. 14 september 2006, nr. 04-20524, www.legifrance.gouv.fr.

CE 12 juni 1969, nr. 72 480, www.conseil-etat.fr.

CSM 2 juli 1992, nr. S064.

CSM 28 maart 1996, nr. S090.

CSM 2 april 1999, nr. S103.

CSM 19 april 2000, nr. S108.

CSM 24 november 2005, nr. S141.

CSM 27 januari 2006, nr. P052.

CSM 19 april 2012, nr. S196.

ANCEL, J.P. (ed.), Mélanges en l’honneur de Jean Buffet. La procédure en tous ces états, Parijs,

Petites affiches, 2004, 470 p.

BÉRENGER, F., “À propos du devoir de délicatesse et d’impartialité du juge”, AJDI 2006, 932 e.v.

BETOULLE

BETOULLE, J., “Magistrat”, Rev.pr.civ.Dalloz september 2011, 1-93.

BUSSY, F., “Justice et médias”, Recueil Dalloz 2010, 2526-2535.

CADIET, L. (ed.), Dictionnaire de la justice, Parijs, Presse Universitaire de France, 2004, 1362 p.

CADIET, L., en JEULAND, E., Droit judiciaire privé, Parijs, Litec, 2004, xxiii + 822 p.

CANIVET, G., “La conception française de la déontologie des magistrats”, Esprit november 2003, 5-

22.

CANIVET, G. en JOLY-HURARD, J., “Le responsabilité des juges, ici et ailleurs”, Revue internationale de

droit comparé 2006, 1049-1093.

CANIVET EN JOLY-HURARD

CANIVET, G. en JOLY-HURARD, J., La déontologie du magistrat, Parijs, Dalloz, 2009, 184 p.




146

CAPASHEN, G., “Un magistrat peut-il être franc-maçon?”, Recueil Dalloz 2001, 3203 e.v.

CHARVET, D., “Les magistrats français et la déontologie: une problématique à clarifier”, Recueil

Dalloz 2008, 1634-1637.D.N.

COMMARET, N.C., “A propos de la loi n° 95-884 du 3 août 1995 ou réflexions sur l’honneur du

magistrate”, Recueil Dalloz 1995, 197 e.v.

COMMISSION DE RÉFLEXION SUR L’ÉTHIQUE DU JUGE, Premier rapport, 2003, 48 p.,

www.ladocumentationfrancaise.fr/var/storage/rapports-publics/054000232/0000.pdf.

COMMISSION DE RÉFLEXION SUR L’ÉTHIQUE DU JUGE, Rapport final, 2005, 28 p.,

www.ladocumentationfrancaise.fr/var/storage/rapports-publics/034000695/0000.pdf.

CONSEIL SUPÉRIEUR DE LA MAGISTRATURE, Avis du Conseil supérieur de la magistrature sur la liberté

d’expression des magistrats, 27 mei 1998, www.conseil-superieur-magistrature.fr.

CONSEIL SUPÉRIEUR DE LA MAGISTRATURE, Contribution à la réflexion sur la déontologie des

magistrats, 2 oktober 2003, www.conseil-superieur-magistrature.fr.

CONSEIL SUPÉRIEUR DE LA MAGISTRATURE, Rapport annuel 2007, 2008, 218 p., www.csm.fr.

C., L., “Vingt ans de critiques contre le juge d'instruction”, Le Figaro 6 januari 2009,

www.lefigaro.fr.

DANTI-JUAN, M., “Les réformes récentes de la justice français après l’affaire d’Outreau”, RDP 2008,

856-866.

DE MONTECLER, M.-C., "Projets de loi sur la déontologie des magistrats judiciaires", AJDA 2013,

1549.

DOKHAN, D., “Le Conseil d’État, garant de la déontologie des magistrats d’orde judiciaire”, RFDA

2002, 768 e.v.

DURAND-SOUFFLAND, S., “Dix ans après Outreau, la justice attend sa réforme”, Le Figaro 22

febrauri 2011, www.lefigaro.fr.

EPINEUSE, H., “Quelle responsabilité pour les magistrats après Outreau?”, AJ Pénal 2006, 396,

www.dalloz.fr.

GARAPON, A., ALLARD, J. en GROS, F., Les vertus du juge, Parijs, Dalloz, 2008, 184 p.

GUINCHARD, S., “Procès équitable”, Rev.pr.civ.Dalloz maart 2013, 1-124.





http://www.dalloz.fr/

147

LAMANDA, V., “Audience solennelle de la Cour de cassation Discours de M. Vincent Lamanda,

Premier Président de la Cour de cassation le 7 janvier 2011”, www.courdecassation.fr.

KRIEGK, J.-F., “La culture judiciaire: une contribution au débat démocratique”, Recueil Dalloz

2005, 1592 e.v.

LE POGAM, M., “Le Conseil supérieur de la magistrature, au coeur du défi déontologique”, Recueil

Dalloz 2010, 1581 e.v.

MAGENDIE, J.-C., “La responsabilité des magistrats”, Recueil Dalloz 2003, 1177 e.v.

OSMAN, F., “Avis, directives, codes de bonne conduite, recommendations, déontologie, éthique,

etc.: réflexion sur la dégradatation des sources privées du droit”, RTD Civ. 1995, 509 e.v.

PERROT, R., Institutions judiciaires, Paris, Montchrestien, 2004, 539 p.

ROZÈS, S., “Audience solennellede début d’année judiciaire 6 janvier 1988 Discours de Simone

Rozès premier président de la Cour de cassation”, www.courdecassation.fr.

SALAS EN EPINEUSE

SALAS, D., en EPINEUSE, H.(eds.), L’éthique du juge: une approche européenne et internationale,

Parijs, Dalloz, 2003, 218 p.

SAUVÉ, J.-M., “Conflits d’intérêts et déontologie dans le secteur public”, AJDA 2012, 861 e.v.

VALLINI, A. en HOUILLON, P., Au nom du peuple français, juger après Outreau, Parijs, Assemblée

nationale, 2006.

VIGOUROUX, C. en GONOD, P., “A propos de la charte de déontologie des membres de la juridiction

administrative”, AJDA 2012, 875 e.v.

VILLACÈQUE, J., “Magistrats et avocats: quelle formation commune pour servir ensemble la justice?

Un débat actuel”, Recueil Dalloz 2013, 263-268.

VIULLEMIN, J.-C., “Le Recueil des obligations déontologiques des magistrats”, Recueil Dalloz 2010,

1544 e.v.

WALLAERT, O., “Fin annoncé du juge d’instruction”, Le Figaro 12 januari 2009, www.lefigaro.fr.

X., “Parole(s): l’affaire d’Outreau”, Droit et Cultures 2008, 35-42.

X., “L’affaire d’Outreau”, JT 2005, 780.


148

NEDERLAND

Grondwet.

Ambtenarenwet.

Wet houdende algemeene bepalingen der wetgeving van het Koninkrijk.

Wetboek van Burgerlijke Rechtsvordering.

Wetboek van Strafrecht.

Wet op de rechterlijke organisatie.

Wet rechtspositie rechterlijke ambtenaren.

Wet Incompatibiliteiten Staten-Generaal en Europees Parlement.

Besluit rechtspositie rechterlijke ambtenaren.

Besluit opleiding rechterlijke ambtenaren.

Convenant gemeenschappelijke landelijke diensten R.O.

Wijziging van de Ambtenarenwet en enkele andere wetten in verband met goed ambtelijk

handelen, goed werkgeverschap en algemene regels over integriteit, Kamerstukken II 2003/04,

29 346, nr. 3 (MvT).

Wijziging van de Wet rechtspositie rechterlijke ambtenaren in verband met enkele aanvullingen

op de regeling inzake de nevenbetrekkingen van rechterlijke ambtenaren en rechterlijke

ambtenaren in opleiding gedurende de binnenstage, Kamerstukken II 2004/05, 29 937, nr. 3

(MvT).

Wijziging van de Wet rechtspositie rechterlijke ambtenaren en enige andere wetten in verband

met de uitbreiding van de mogelijkheden om ten aanzien van voor het leven benoemde

rechterlijke ambtenaren disciplinaire maatregelen op te leggen en tevens andere maatregelen te

treffen, Kamerstukken II 2013/14, 33 861, nr. 2 en Kamerstukken II 2013/14, 33 861, nr. 3

(MvT).

Nederlandse Vereniging voor Rechtspraak, Leidraad onpartijdigheid rechter, 2004, 9 p.,

www.rechtspraak.nl en www.nvvr.org.



149

Nederlandse Vereniging voor Rechtspraak, Leidraad nevenfuncties voor rechterlijke en

gerechtsambtenaren, 23 maart 2009, 24 p., www.rechtspraak.nl en www.nvvr.org.

Raad voor de Rechtspraak, Gedragscode rechtspraak, 2010, 1 p., www.rechtspraak.nl.

Nederlandse Vereniging voor Rechtspraak, NVvR-rechterscode, 26 september 2011, 10 p.,

www.rechtspraak.nl en www.nvvr.org.

Openbaar Ministerie, Gedragscode openbaar ministerie, 2012, 19 p., www.om.nl.

Nederlandse Vereniging voor Rechtspraak, Leidraad onpartijdigheid en nevenfuncties, januari

2014, 22 p., www.nvvr.org.

HR 3 december 1971, NJ 1972, 137.

HR 9 januari 2001, LJN AA9369.

HR 18 maart 2005, LJN AR5213.

HR 20 november 2009, LJN BG9014.

HR 15 december 2009, LJN BK6646.

HR 13 augustus 2010, LJN BN5907.

HR 15 december 2012, LJN BK6646.

HR 19 februari 2013, LJN BX9407.

HR 6 maart 2013, LJN BZ3450.



HR 13 maart 2013, LJN BY8279.

Hof Amsterdam 22 januari 1987, NJ 1987, 514.

Hof ’s Hertogenbosch 8 november 2007, LJN BB7403.

Rb. Zwolle 6 juni 2006, LJN AX6783.

Rb. ’s-Hertogenbosch 30 juni 2011, LJN BQ9809.

Rb. Roermond 20 december 2012, LJN BV0476.





http://www.om.nl/

150

Rb. Amsterdam 14 oktober 2011, LJN BT7651.

Rb. Den Haag 11 november 2013, nr. KG RK 13-1700.

ABRvS 18 februari 2003, NJB 2003, 733.

BAUW E.A.

BAUW, E., BÖHLER, B. en WESTERVELD, M., Togadragers in de rechtsstaat, Den Haag, Boom

Juridische uitgevers, 2013, 289 p.

BOVEND’EERT e.a.

BOVEND’EERT, P.P.T. en KORTMANN, C.A.J.M., Rechterlijke organisatie, rechters en rechtspraak,

Deventer, Kluwer, 2013, xvii + 390 p.

BRENNINKMEIJER, A. F. M., “Naar een gedragscode voor de rechter?”, Trema 2002, 84-91.

BRENNINKMEIJER, A.F.M., “Codes of conduct for the judiciary in civil law countries: the Dutch

example”, NQHR 2004, 59-75.

DE BRUIN, P., “De (on)verenigbaarheid van het rechterschap en een politieke functie. (Oud-)

rechters-senatoren aan het woord”, Trema 2008, 142-147.

DEKKER, P., MAAS-DE WAAL, C., en VAN DER MEER, T., Vertrouwen in de rechtspraak, Den Haag,

Sociaal Cultureel Planbureau, 2004, 106 p., www.scp.nl.

DEN TONKELAAR, D., “De rechter spreekt door zijn vonnis – daar moeten we het mee doen”, Trema

2013, 259-266.

DE WERD, M.F.J.M., “Verontruste burgers over de integriteit van de rechterlijke macht”, Trema

1997, 101-104.

DIJKSTRA, S., “Het grote onbehagen nader beschouwd”, Trema 2013, 49-54.

DIJKSTRA, S., “Over disciplinaire sancties en machtenscheiding”, Trema 2013, 273-279.

ESHUIS, R.J.J., en DIJKHOF, N., Nevenfuncties zittende magistratuur, Den Haag, WODC, 2000, 124 p.

FRANKEN, H., “Onafhankelijk en vertrouwelijk: een paradox in de positie van de rechter?”, Trema

1997, 237-241.

GIESEN, I., KRISTEN, F., ENNEKING, L., DE KEZEL, E., VAN LENT, L. en WILLEMSEN, P., De

wrakingsprocedure. Een rechtsvergelijkend onderzoek naar de mogelijkheden tot herziening van

de Nederlandse wrakingsprocedure, Den Haag, Sdu Uitgevers, 2012, 178 p.

151

GERRITSEN, A.M., “Professionele integriteit: over regels en deugden”, Trema 2002, 284-288.

HARTKAMP, A.S. en SIEBURGH, C.H., Mr. C. Asser’s Handleiding tot de beoefening van het Nederlands

burgerlijk recht. 6. Verbintenissenrecht. Deel IV. De verbintenis uit de wet, Deventer, Kluwer, 2010,

410 p.

HERMANS, H.L.C., “Rechterlijke onafhankelijkheid, onpartijdigheid en onbevangenheid”, Trema

1998, 301-307.

HERMANS, H.L.C., “De integriteit van de rechter”, Trema 2000, 23-29.

HERMANS, H.L.C., “Gedragsregels scheppen gaat van au”, Trema 2009, 126-128.

HOFHUIS, H.F.M., “«De rechter spreekt door zijn vonnis»”, TCR 2013, 71-81.

HONDIUS, E.H., JONGBLOED, A.W. en VERSCHUUR, R.C. (eds.), Liber amicorum Paul Meijknecht. Van

Nederlands naar Europees procesrecht?!, Deventer, Kluwer, 2000, xviii + 363 p.

HOGE RAAD DER NEDERLANDE, Verslag over 2007 en 2008, 2009, 202 p., www.rechtspraak.nl.

HOGE RAAD DER NEDERLANDEN, Verslag over 2009-2010, 2011, 103 p., www.rechtspraak.nl.

HOOFT GRAAFLAND, J.A.Z., “Is een verschoningscode wenselijk?”, Trema 2002, 92-95.

HOOFT GRAAFLAND, J.A.Z., “Beroepsethiek van rechters”, Trema 2005, 286-292.

HUPPENS-CLUYSENAER, E.A., “Beroepsethiek bij rechters: politieke macht of onafhankelijkheid?”,

AA 2010, 133-138.

HUYDECOPER, J.L.R.A., “Onpartijdigheid en verschoning”, Trema 2001, 5-8.

JANSSEN, J.F.M., “De persoonlijke aansprakelijkheid van de rechter”, NJB 2008, 1212-1218.

JENSMA, F., “Ybo Buruma geen lid meer van PvdA”, NRC Handelsblad 27 augustus 2011,

www.nrc.nl.

JONGBLOED, A.W. (ed.), Aansprakelijkheid voor optreden van de rechterlijke macht, Den Haag, Boom

Jurdische Uitgevers, 1999, 102 p.

KOKKINI-IATRIDOU, D., Een inleiding tot het rechtsvergelijkende onderzoek, Deventer, Kluwer, 1988,

xv + 660 p.

KOP, P., “Waar zit de rechterlijke macht?”, NJB 2012, 1796-1799.

KOP, P., “De scheurende macht. Groeistuipen bij mordernisering”, Trema 2013, 55-60.

http://www.nrc.nl/

152

KUIJER, M., “Schijn van partijdigheid: de resultaten van het WODC-rapport over wraking,

verschoning en nevenfuncties”, NJB 2002, 2089-2093.

KUIJER, M., The blindfold of Lady Justice. Judicial Independence and Impartiality in Light of the

Requirements of Article 6 ECHR, Doctoraatsthesis Rechten Universiteit Leiden, 2004, xvi + 497 p.

LAEMERS, M.T.A.B., “De rechter bewaakt”, Trema 2003, 331-335.

MAK, E. en AYRIR, N., “De kernwaarden van de moderne rechter”, Trema 2011, 302-309.

MARTENS, S.K. en TEN KATE, T.B., “Nevenfuncties”, Trema 1999, 1-3.

MACKOR, A.R., “Drie stellingen naar aanleiding van de NVvR-Rechterscode”, Trema 2013, 61-65.

MACKOR, A.R., “Rechterlijke macht: geschraagd of ondermijnd door kernwaarden?”, RM Themis

2014, 6-9.

MULLER, E.R. en CLEIREN, C.P.M. (eds.), Rechterlijke macht. Studies over rechtspraak en

rechtshandhaving in Nederland, Deventer, Kluwer, 2006, xviii + 785 p.

PANZA, C. en POTTHAST, A., Ethiek voor dummies, Amsterdam, Pearson Benelux, 2010, 350 p.

RAAD VOOR DE RECHSTPRAAK, Agenda voor de rechtspraak 2002-2005, maart 2002, 9 p.,

www.rechtspraak.nl.

RAAD VOOR DE RECHTSPRAAK, Jaarverslag 2011, 2012, www. jaarverslagrechtspraak.nl.

RAAD VOOR DE RECHTSPRAAK, Jaarverslag 2012, 2013, www. jaarverslagrechtspraak.nl.

REM, H., VAN DER VAART, R., BURHOVEN JASPERS, N. en RUIJS, P., Rapport Integriteit Rechterlijke

Macht, Zutphen, Marchal, 1996, 106 p.

REMMELINK, J., “Een gedragscode voor rechters?”, Trema 1995, 358-363.

SCHOLTEN, P., Mr. C. Asser’s Handleiding tot de beoefening van het Nederlands burgerlijk recht,

Zwolle, Tjeenk Willink, 1974, ix + 198 p.

SLUITERS, B., “De rol van de rechter op de zitting”, Trema 2000, 468-470.

SMITH, C.E., GEELHOED, W., DUBELAAR, M.J., TER HAAR, B.P., VAN RIJN VAN ALKEMADE, J., van

WILLIGENBURG, K., SPRANGERS, A., VAN RIJN, J., ELSEMAN, T., BONGAERTS, Q., DE GOEDE, S., ALSEMGEEST, J.,

BOGAERTS, A., KOUSEDGHI, S. en VAN DE DEIJL, E., “Criteria voor goed rechtswetenschappelijk

onderzoek”, NJB 2008, 685-690.


153

SMITS

SMITS, P., Artikel 6 EVRM en de civiele procedure, Doctoraatsthesis Rechten Erasmus Universiteit

Rotterdam, 1996, xvi + 381 p.

SNIJDERS, H.J., KLAASEN, C.J.M. en MEIJER, G.J., Nederlands burgerlijk procesrecht, Kluwer, Deventer,

2007, 578 p.

SOEHARNO, J., “Over rechterlijke intuïtie. Paul Scholtens intuïtieleer en een alternatief model van

Aristoteles”, R&R 2005, 235-261.

SOEHARNO 2007

SOEHARNO, J., “Is judicial integrity a norm? An inquiry into the concept of judicial integrity in

England and the Netherlands”, Utrecht Law Review 2007, afl. 3, 8-23.

SOEHARNO, J., The Integrity of the Judge: A Philosophical Inquiry, Farnham, Ashgate, 2009, 165 p.

SOEHARNO 2011

SOEHARNO, J., “Blind vertrouwen: de norm van rechterlijke integriteit”, Rechtstreeks 2011, afl. 3,

9-33.

SOEHARNO, J., “Kernwaarden: nuttig of nonsens?”, RM Themis 2014, 3-6.

TER VOERT, M., en J. KUPPENS, J., Schijn van partijdigheid rechters, Den Haag, WODC, 2002, 181 p.

VAN BINSBERGEN, W.C., ENSCHEDÉ, C.J., MEIJERS, L.C.M. en MULDER, A. (eds.), Handhaving van de

rechtsorde. Bundel aangeboden aan Albert Mulder, Zwolle, Tjeenk Willink, 1988, 251 p.

VAN BOGAERT, V.V.R., “Het (on)geschonden vertrouwen in de rechterlijke macht”, Trema 1998, 33-

37.

VAN DEN BERG, J.T.J., VERHULP, E. en VISSER, R.K. (eds.), Liber Amicorum. Zoals een goed ambtenaar

betaamt, Den Haag, Ien Dales Leerstoel, 2010, viii + 208 p.

VAN HECKEN, F.H., “Symposium «Schijn van partijdigheid»: is een verschoningscode wenselijk?”,

Trema 2001, 9-10.

VAN LIEROP, B., “De kloof tussen rechters en hun bestuur”, NJB 2012, 2616-2619

VAN MELLE, A. en VAN ZILFHOUT, P., Woorden & daden. Een inleiding in de ethiek, Amsterdam,

Uitgeverij Boom, 2008, 407 p.

VAN MIERLO, A.I.M., VAN NISPEN, C.J.J.C. en POLAK, M.V. (eds.), Tekst en Commentaar Burgerlijke

Rechtsvordering, Deventer, Kluwer, https://navigator.kluwer.nl.

https://navigator.kluwer.nl/

154

VAN ROSSUM, W., TIGCHELAAR, J. en IPPEL, P., Wraking bottom-up. Een empirisch onderzoek, Den

Haag, Sdu Uitgevers, 2012, 154 p., www.rechtspraak.nl.

VAN VELTHOVEN, B.C.J. en TER VOERT, M.J., Geschilbeslechtingsdelta 2003. Over verloop en afloop van

(potentieel) juridische problemen van burgers, Den Haag, WODC, 2004, 241 p.

VAN ZUTPHEN, R., “Vertrouwenspersoon integriteit op elke rechtbank”, Rechtspraak Magazine, afl.

1, maart 2014, 8.

VEURINK, G.R.C. en DAMEN, L.J.A., “Wie bewaakt de bewakers? Een inleiding”, Trema 2002, 49-50.

VIEZEE, S. en VAN WALCHREN, T., “De dronken rechter en de NVvR-rechterscode”, NJB 2012, 1790-

1795.

VRIEZE, G., “Hedendaagse evenwichtskunst: met een code als kompas laveren tussen zelfcensuur,

wraking en waarschuwing van de president”, Trema 2002, 66-77.

VRIEZE, G., “Zijn rechters zonder gedragscode nog wel te vertrouwen? (I)”, Trema 2005, 139-150

VRIEZE, G., “Zijn rechters zonder een gedragscode nog wel te vertrouwen? (II)”, Trema 2005, 194-

208.

WETENSCHAPPELIJKE RAAD VOOR HET REGERINGSBELEID, De toekomst van de nationale rechtsstaat,

Den Haag, Sdu uitgevers, 2002, 316 p.

Faculteit Rechtsgeleerdheid Universiteit Gent

Documents

Transcript of Faculteit Rechtsgeleerdheid Universiteit Gent