–––––––––––––––––––––––––––––Қазақстанның Тұңғыш Прези-денті Нұрсұлтан Назарбаевтың «Болашаққа бағдар: рухани жаңғыру» атты бағдарламалық мақаласының аясы бүг інде алты Алашты асып, оның негі-зінде атқарылған игі істер алты құрлыққа мәлім дерлік дең гей-ге жеткен. Қазіргі уақытта Ел-басының болашаққа бағдар болар-лық бұл еңбегінің тек қана мер-зімдік мақала емес, шын мәнінде ірі халықаралық жоба екенін ұққандаймыз. Мақала мәйегіне үңілген жан бүкіл қоғамдық сана-сезімді қозғайтын үлкен үдерісті бірден аңғарады.–––––––––––––––––––––––––––––

Мирас АСАН,Назерке ЖҰМАБАЙ,«Егемен Қазақстан»

Мақаланың бір ғана бағдары, түбі бір түркі жұртына ортақ рухани мұра – киелі жерлердің мəртебесін көтеру мəселесінің өзі адамзат санасына үлкен қозғалыс деуге толық негіз бар. Көшпелі жұрттың көне қоныстарының аңызы мен маңызын сана биігінде саралау – ол тар-лан тарихтың жаңа белесін айқындайды. Бұл атам қазақтың ғана емес, адамзаттың рухани жаңғыруы, əлемнің өз-өзін іздеуі. Елбасы мақаласының ең түпкі мақсаты да осы болса керек.

Өткен апта Астанадағы Ұлттық музейде «Болашаққа бағдар: руxани

жаңғыру» мақаласының бір жылдығына арналған есеп беру жиыны өтіп, арнайы көрме ұйымдастырылды. Бұл ойлар да сол салтанатты рухани жəрмеңкеде жа-дымызда жаңғырған. Көпшілік наза-рына ұсынылған көрмеде бағдарлама аясында еліміздің барлық өңірлерін де атқарылған жұмыс нəтижелері қоры-тындыланды. Өңірлердегі «Рухани жаң-ғыру» жобалық кеңселерінің өкілдері,

ғалымдар, мəдениет қайраткерлері, «Қазақстанның 100 жаңа есімі» жоба-сының жеңімпаздары қатысқан игі шараға Президент Əкімшілігі Ішкі сая-сат бөлімінің меңгерушісі Аида Балаева келіп, көрмені ашып берді. Оның айту-ынша, Елбасының «Болашаққа бағ дар: рухани жаңғыру» мақаласында айтыл-ған қоғамдық сананы жаңғыртудың бағыттары өткізілген іс-шаралардың

өзекті элементі болды. Осыған дейінгі жұмысты əрі қарай тиімді жалғастыру қажет. Ол үшін бағдарламаны халық ара-сында кеңінен насихаттау керек.

«Бағдарламаға еліміздің əр азаматы қатысса ғана оның нəтижесі тиімді бола-ды. Осыны Елбасы да үнемі айтып оты-рады. Сондықтан алда əлі жұмыс көп. Бағдарламаны барынша қызықты ету керек. Ең бастысы, үлкен нəтиже бар.

Енді осының бəрін əрі қарай елге жеткізу – сіз бен біздің басты мақсатымыз», деді А.Балаева.

Көрменің алдында өткен кішігірім мəжілісте бірқатар жұмыстар жұртшы-лыққа таныстырылды. Елбасының бағ-да рламалық мақаласында көтерілген негі згі жобалардың бірі жер-жерде жан -данып келе жатқан «Туған жер» арна йы жобасы екені рас. Бұл ретте А.Балаева өзі айтқандай, жалпы, «Бола шақ қа бағдар: рухани жаңғыру» бағдар лама -лық мақаласының əр жобасы бөлек-бө-лек мемлекеттік бағдарламаға тең. Со-ның бəріне xалық белсенді атсалысып келеді.

Президент Əкімшілігі Мемлекеттік бақылау жəне аумақтық-ұйымдастыру жұмысы бөлімінің меңгерушісі Мақсат Мұханов та осы ойларды ауқымды өрбітті.

Жалпы, «Туған жер» жобасы аясын-да атымтай жомарттардың қолдауымен 51 млрд теңге сомасындағы 700-ге жуық нысан бой көтеріп, қайта қалпына келтіріліпті. «1700-ден аса меценат осы жұмысқа қатынасты. 2018 жылғы бірінші тоқсанда меценаттардан тартылған сома 4 млрд теңгеге жуықтады. Жалпы, биыл 61 млрд теңге сомасындағы 450 нысан салу мен жөндеу жоспарлануда», дейді М.Мұханов.

Жүргізілген жұмыстардың маңызды бағыттарының бірі «Қазақстанның қасиетті географиясы» арнайы жоба-сы екені белгілі. Жоба Қазақстанда бар киелі нысандарды жүйелеу мен терең ғылыми-зерттеуді бастауға мүмкіндік беретінін айта кеткен жөн. Көрмеге келген көпшілікке оның жұмыстарын «Қасиетті Қазақстан» ғылыми-зерттеу орталығының басшысы Берік Əбдіға-лиұлы əңгімелеп берді.

(Соңы 4-бетте)

№71 (29302) 16 С�УІР, ДҮЙСЕНБІ 2018 ЖЫЛE-mail: info@egemen.kzwww.egemen.kz TWITTER.COM/EGEMENKZFACEBOOK.COM/EGEMENKZ

SAIASAT

2-бет

МҮМКІНДІГІ МОЛ МҰНАЙЛЫ МЕКЕН

DIDARZERDE

16-бет9-бет

SPORT

11-бет

АЛЬВАРЕС ЖЕКПЕ-ЖЕКТЕН НЕГЕ БАС ТАРТТЫ?

ЗАР ЗАМАННЫҢ ЗАРЛЫҒЫ

АҚАН СЕРІ АҚТОҚТЫҒАСЫЙЛАҒАН ЖҮЗІК

EUR/KZT 406.64 USD/KZT 329.61 RUB/KZT 5.32 CNY/KZT 52.45ВАЛЮТАЛАРДЫҢ РЕСМИ (НАРЫҚТЫҚ) БАҒАМДАРЫ:

ТОЛҒАНДЫРАР ТАҚЫРЫП

«Серпіндік» студенттер серпіле алмай тұр...

Мирас АСАН,«Егемен Қазақстан»

Бұл туралы Елбасы Нұр сұл-тан Назарбаев Дүниежүзі қазақ-тарының V құрылтайында «Бағ-дарламаны көбейтіп, оны көшіп келген ағайындарға да бейім-деуіміз қажет. Сол жақтарда бейімдеу орталықтары түсіндіру жұмыстарын жүргізсе, мамандығы жоқтарын мамандыққа баулитын болса, жұмыссыздарды жұмысқа орналастыратын болса, сол кезде келушілер тұрақталып қалатын болады. Келген ағайындарды қоныстандыратын үйлер са-лып, əлеуметтік инфрақұрылым жасау керек. Оны бағдарлама түрінде қолға алғанымыз жөн.

Қажетті мамандық алуына жəр-дем беру, жұмыспен қамту үшін жол картасын жасау қажет. Осы -ның барлығы ұлтымыздың, елі-міздің жарқын болашағы үшін атқарылатын маңызды шаралар болмақ», деген болатын.

Алайда сол арманшыл ойы-мызды «Серпінге» қатысты сезікті цифрлар су сепкендей басып та-стауда. Олай дейтініміз, биыл Павлодар облысының келтірген деректеріне сүйенсек, «Серпін» бағдарламасы бойынша білім алған жастардың 47-сі немесе 70 пайызы өз өңірлеріне кетіп қалған. Бұл туралы əлеуметтік-мəдени мəселелер жөніндегі облыстық мəслихаттың тұрақты комиссиясының отырысында

облыстық білім беру басқар масы басшысының орынбасары Сəуле Алекпарова айтқан. Бүгінгі таң-да облыстағы жеті колледжде бес оңтүстік аймақтан 474 сту-дент білім алады. Студенттер тегін баспана, шəкіртақы, қысқы киім жəне жазғы, қысқы де-малыс кезінде үйге бару үшін жолақысымен қамтамасыз етіледі. Түлектердің алғашқы легімен 2017 жылы 67 адам оқу орнын аяқтаған. Бүгінгі таңда 40 адам не-месе 59,7 пайызы жұмыс істеуде, үшеуі жоғары оқу орнында білім алуда, біреуі Отан алдындағы бо-рышын өтеуде, тоғызы декреттік де малыста жəне 14-і еңбекпен қам тылмаған. Нəтижесінде түлек-тердің ішінен 14-і ғана немесе 21 пайызы Павлодар облысында қалған. Олардың ішінде 11 адам жұмысқа орналасса, үшеуі жоға-ры оқу орнында білім алуды жал-ғастыруда. Бесеуі Астана, Алма-ты, Ақтөбе қалаларында жұмыс істейді жəне біреуі əскер қа тарына жіберілген, дейді ол. Сəу ле Алекпарованың айтуынша, жас-тардың өз өңірлеріне кетуінің бас-ты себебі – баспананың жоқтығы.

(Соңы 15-бетте)

––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––Т�рт жыл бұрын елімізде «Серпін-2050» «Мәңгілік Ел жаста-ры – индустрияға» атты мемлекеттік бағдарлама қолға алынған болатын. Сол кезде аталған жобаны студенттерге арналған еліміздегі экономикалық және әлеуметтік мәселелерді шешуге таптырмас тетік деген болатынбыз. Бұл бағдарлама негізінен халқы тығыз орналасқан оңтүстік түлектерінің солтүстік аймақтарда тегін білім алуларына және одан әрі еңбек етіп, біржола тұрақтап қалуына жағдай туғызуды к�здеген тың үрдіс еді. Сол арқылы түстікте жұмыссыздық деңгейі азайса, теріскейде еңбек нарығындағы маман тапшылығын шешуге мүмкіндік туар еді.–––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––

Рухани жаңғыру – жаһандық мәнге ие жоба

–––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––Скрипаль оқиғасына байланысты мәселе сәл басыла бер-генде, �ткен жексенбіге қараған түні Сирияның Дамаск маңындағы Дума қаласында хлор толтырылған бомба жары-лып, ондаған адам мерт болғаны туралы ақпарат сол сәтте бүкіл әлемді шарлап кетті. Құрбан болғандардың дені балалар екен. Бұл қайғылы жағдайды Батыс елдері мен Сирия оппо-зициясы Башар Асад әскерінен к�реді, сондай-ақ олар бұған Ресейдің де қатысы бар деп санайды. –––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––

ДҮБІРГЕ ТОЛЫ ДҮНИЕ

Соры арылмаған Сирия Елдегі жағдай ушығып барады

�лисұлтан ҚҰЛАНБАЙ,«Егемен Қазақстан»

Дайын болуға шақырып, доқ

көрсеттіБəрінен бұрын осыған қа-

тысты АҚШ президенті Дональд Трамптың Ресейге бағыт тап Пентагон тарапынан жасалуы мүм кін зымыран соқ қы сына дайын болуға шақырып, доқ көрсетуі тым оғаштау болды. АҚШ пре зи де н-тінің əлеуметтік желіде жария-лан ған бұл жазбасы онсыз да ушығып тұр ған Ресей мен Батыс арасындағы шиеленісті одан əрі асқындырып жіберді.

Дегенмен Ресей прези денті Владимир Путиннің өткен сəр-сенбі күні Мəс кеуде шетел ел-ші лерінен сенім гра мотасын қабылдау салтанатында сөйлеген

сөзінде айтқан пікіріне қарағанда, ресейлік тарап қандайда бір «зы-мыран атқылауға» бармайтын сияқты. Геосаяси жағдай дың ушығып бара жатқанын, ол алаң -даушылық ту ғызбай қоймай-тынын атап өткен В.Путин: «Бəрібір түбінде пара сат ты лық үстемдік құрады. Халық аралық қа тынастар өзінің үйлесімді арнасына тү седі жəне əлемдік жүйе бұрынғыдан да тұрақты əрі болжауға болатындай қалыпқа келеді деп үміттенеміз», деді.

Осы «химиялық шабуыл» мəселесі сейсенбіде БҰҰ Қауіп-сіздік Кеңесінде де сөз бол ды. Кеңес отырысында Ресей де, АҚШ та Сирияға қатыс ты өз алдарына жеке-жеке қарар жо-басын ұсынған еді. Екі жоба да қабылданбады. Ең дұрысы осы болды. Себебі бұл «химия-лық шабуыл» тыңғылықты

зерт теуді, жан-жақты тал дауды қажет етеді... Ал Д.Трамп тың сес көрсетуінен соң Сирия ның үкімет əскері дереу Хмей мим-дегі Ресейдің əскери базасына көшірілді. Сондай-ақ Башар Асад əскерінің бас штабы да басқа жерге ауыстырылды.

Көп кешікпей АҚШ Жерорта теңізінің шығысына, дəлірек айтқанда Сирия жағалауына ə с к е р и - т е ң і з к ү ш т е р і н і ң «Гарри С.Трумэн» деп атала-тын ұшақтары бар кемелер то бын, бірнеше крейсері мен со ғыс кемелерін аттандыр-ды. Кейбір ақпараттар бо-йын ша, топта АҚШ əскери-те-ңіз күш т ерінің 6,5 мың əс кери қыз ме т шісі бар. Бұдан бөлек «Томагавк» қанатты зымы ран-дар мен жабдықталған «Дональд Кук» эскадралық минатасы ғыш ке ме сі Жерорта теңізіне жетіп үл гер ді. АҚШ билігі осыншама соғ ыс техникаларының Жерорта те ңі зі нің шығысына қарай «жор-туын» жоспарға сəйкес деп түсін діруде. Са рапшылар егер қа жет тілік туа қал са, дəл осы кеме лер Си рияның əскери ны-сан дарына соқ қы беретінін жоқ-қа шы ғармайды.

(Соңы 8-бетте)

riafan.ru

2 16 СƏУІР 2018 ЖЫЛSAIASAT

––––––––––––––––––––––––––Парламент Сенатының Т�р-ағасы Қасым-Жомарт Тоқаев б астаған Қазақстан делегация-сы Санкт-Петербургте ТМД Пар ламентаралық Ассам -блеясында �ткен «Дос тас тық елдері мәдениетінің �зара іс-қимылы: жай-күйі, келешегі мен құқықтық қамта масыз ету» тақырыбы бойынша отырысқа қатысты, деп хабарлады Сенаттың баспас�з қызметі. ––––––––––––––––––––––––––

Сенат Төрағасы Қасым-Жомарт Т о қ а е в М е м л е к е т б а с ш ы с ы Н.Ə.Назарбаевтың идеологиялық жа ңару лардың бағдары нақты бел-гіленген «Рухани жаңғыру» бағ-дар ламасына парламентшілердің назарын аударды. Осы бағдарлама бо йынша, деді Төраға, Қазақстан мəдениеті халықаралық қоғамдас-тыққа БҰҰ-ның барлық тілінде, оның ішінде орыс тілінде де ұсынылатын болады.

«Біз Қазақстан əдебиетіндегі, кинема тографиясындағы, драматур-гиясындағы ең үздік шығармалардың бүкіл əлемдегі, бірінші кезекте Еуразия кеңістігіндегі миллиондаған адамдардың жүрегінен орын алғанын қалаймыз. Қазақстан қоғамындағы рухани жаңғырудың мақсаты ТМД-ға қатысушы мемлекеттердің Мəдени ынтымақтастық тұжырымдамасы

міндеттерімен үйлесетініне сенім-дімін», деді Қ.Тоқаев.

Осыған байланысты Сенат бас-шысы ТМД мемлекеттерінің мəдени ықпалдастығы тұрғындар өмірінің са-пасын арттырудағы маңызды мəселе, гуманитарлық даму міндеттерін іске асырудың кепілі жəне халықтардың рухани ерекшеліктерін сақтаудағы өзекті мəселелердің шешімі болуы тиіс екенін атап өтті.

«Мəдениеттерді өзара байытудың қажеттігі туралы қазақ халқының ұлы ақыны Абайдың «Басқа халықтың тілі мен мəдениетін білу, адамды сол халықпен тең етеді» деген болатын.

ТМД-ға қатысушы мемлекеттердің бүгін қаралып отырған Мəдениет туралы кодексінің жобасы біздің мемлекеттеріміздің қатынастарын үйлестіруге жəне ынтымақтастығын кеңейту үшін құқықтық шарттарын қамтамасыз етуге жəне бірлескен мəдени жобаларды іске асыруға бағытталған», деді Сенат басшысы.

Қазақстан мəдени-тарихи мұра-лар мен ескерткіштерді туристік мақсатта бірлесе пайдалану, мəдениет саласының шығармашылық əлеуетін жүзеге асыру үшін жағдай жасау, ТМД кеңістігінде мəдени шығармаларға қол жеткізуді қамтамасыз ету секілді

мəдениет саласындағы өзара іс-қимылдың келешегі зор деп санайды.

Қ.Тоқаевтың пікірінше, мəдениет-тер дің үнқатысуын дамытуға бағыт-талған бірлескен жұмыстар, тарихи мұраларды сақтау мен көптарапты шығармашылық жобаларды жүзеге асыру жаһандық ауқымда да жалғасуы ықтимал. «ЮНЕСКО-ның штаб-пəте-рінде ТМД-дағы Мəдениет жылының бірлескен тұсаукесерін өткізу оны лайықты ілгерілету болып табылар еді. Саяси қайшылықтар өршіп тұр ған бүгінгі күні жалпыадамзаттық құ н д ы-лықтар мен мұраттарды уағыз дай тын шынайы мəдениет өзінің жасам паз, өркениетті жəне бітімгершілік əлеуе-тін халықаралық ауқымда толықтай жүзеге асыра алады», деп атап өтті Сенат Төрағасы.

ТМД ПАА отырысы барысында тұрақты комиссиялардың мүшелері мен сарапшылардың заң шығару үдерістері барысында əзірлеген үлгі құжаттарының жобалары талқыланды. Атап айтқанда, қырық жетінші отырыстың күн тəртібіне ТМД ПАА мəдениет, ақпарат, ту-ризм жəне спорт; ғылым жəне білім беру; əлеуметтік саясат жəне адам құқықтары; қорғаныс жəне қауіп-сіздік мəселелері жөніндегі; сондай-ақ аграрлық саясат, табиғи ресурстар жəне экология жөніндегі тұрақты комиссиялары əзірлеген заң жоба-лары енді.

Мәдени ықпалдастықтың маңызы зор Күн тәртібі нақтыланды

––––––––––––––––––––––––––––––––––––––Мәжіліс Спикері Нұрлан Нығматулиннің т�рағалығымен �ткен палатаның Бюро отырысында алдағы жалпы отырыстың күн тәртібі нақтыланды, деп хабарлады Мәжілістің баспас�з қызметі. ––––––––––––––––––––––––––––––––––––––

Депутаттардың талқылауына «2018-2020 жыл-дарға арналған республикалық бюджет туралы» Қазақстан Республикасының Заңына өзгерістер мен то лықтырулар енгізу туралы» заң жобасы ұсынылады.

Ол Елбасының «Қазақстанның үшінші жаңғы-руы: жаһандық бəсекеге қабілеттілік» жəне «Төртінші өнеркəсіптік революция жағдайын дағы дамудың жаңа мүмкіндіктері» жолдауларында айтылған басым бағыттарды, сондай-ақ Президенттің бес əлеуметтік бастамасын жүзеге асыруға бағытталған.

Сонымен қатар депутаттардың қарауына «2004 жылғы 18 маусымдағы Ұжымдық қауіпсіздік ту-ралы шарт ұйымы шеңберінде құпия ақпараттың сақталуын өзара қамтамасыз ету туралы келісімге өзгерістер енгізу туралы хаттаманы ратификация-лау туралы» заң жобасы ұсынылады.

Сондай-ақ күн тəртібі жобасында жаңадан жұмысқа алынатын құжаттар да бар. Олар: Қазақстан мен Вьетнам Социалистік Республикасы арасындағы қылмыстық істер бойынша өзара құқықтық көмек туралы жəне Қазақстан мен Литва арасындағы бас бостандығынан айыруға сотталған адамдарды жəне медициналық сипаттағы мəжбүрлеу шарала-ры қолданылған адамдарды беру туралы шарттарды ратификациялау туралы заң жобалары.

Ғалымжан ЕЛШІБАЙ,«Егемен Қазақстан»

Ел болашағы жастар үшін ғана емес, жалпы қоғам үшін маңызды басқосудың Шымкентте өтуінің өзіндік себебі де бар. Оңтүстік Қазақстан халқы тығыз орналасқан, демографиялық өсімі жоғары, жастардың үлесі елеулі облыс. Яғни, өңірдегі жастарға қатысты түрлі жетістіктер мен шешімін күткен мəселелерді сараптай отыра бүкіл елдегі жағдайды бағамдауға болады.

Үкімет мүшелері, Парламент депутаттары мен еліміздегі жастар ұйымдарының көшбасшылары, жастар саясаты саласындағы са-рапшылар қатысқан отырысты ашқан Г.Əбдіқалықова Елбасы Н.Назарбаевтың «Жас Отан» жастар қанатының IV cъезіне жолдаған құттықтау сөзінде жастарды жан-жақты дамуға – спортпен, өнермен айналысуға, шет тілдерін үйренуге, отандық жəне əлемдік əдебиеттің бай мұрасын танып-білуге, ең бас-тысы, өз салаларында əлемнің ең озық мамандарымен иық теңестіріп, қатар тұра алатындай деңгейге көтерілуге шақырғанын атап өтті. «Рухани жаңғыру» бағдарламасы аясындағы «Жаңа гуманитарлық білім. Қазақ тілін-дегі 100 жаңа оқулық» жобасы бо йынша аударылып, жарық көр ген алғашқы 18 оқулықтың тұ сауы кесілгенін, жастар дың дүниетанымын кеңейтуге мүм-кіндіктің мол екенін айтты. «Біз үшін бастысы жастардың тарихқа, ұлттық мəдениетке, дəстүрге қызығушылығын ояту. Ол үшін үкіметтік емес ұйымдармен бірле сіп жастарға арналған жоба -лар əзірлеп, дəстүрлі құнды-лық тарды қолдау мен зерттеу орта лықтарын ашу қажет», деді Мемлекеттік хатшы. Сондай-ақ Г.Əбдіқалықова оңтүстік өңі-рін де жастар арасындағы жұ-мыс сыздық өскенін айта келе, «Рухани жаңғыру» бағдарламасы аясында көптеген игі шаралар атқарылып жатқанын атап өтті.

Күн тəртібіне қойылған «Қоғам дық сананы жаңғырту бағдар ламасы аясындағы қазір-гі қазақ стандық жастардың құн -ды лық пайымдары жəне өзек ті аспектілері» мəселесі бойын-ша баяндама жасаған Дін іс-тері жəне азаматтық қоғам министрі Дархан Кəлетаев ел жас тары прогрессивті реформа-лар мен жаңашылдықтар дың не гіз гі қозғаушы күші болу

қажеттігін жеткізді. Жастар сая-сатына қатысты елімізде жүр-гізіл ген зерттеу нəтижелеріне тоқ та лды. Мысалы, сауалнама-лар нəтижесінде жастардың 97 па йызы Қазақстанның азама-ты еке нін мақтан тұтатыны, 92 п айы зы өзін ел патриоты санай-ты ны анықталған. Сондай-ақ ми-нистр айтқан жерден аулақ, Отан қорғау қажет болған жағ дай да жастардың бірқатар бөл ігі қо-лына қару алуға дайын емес екен-діктерін білдіргеніне қынжы лы -сын жасырмады. Жастар арасын-да жұмысқа тұру, жақсы ма ман-дық алу бойынша тамыр-таныс-тыққа иек артатындары аз емес. Яғни прагматикалық көз қ арас қа лып тастыру қажет. Со ны мен қатар баяндамада жас тар дың 49,9 па йызы бірде-бір рет к ітап ха наға бармағаны, 83 пайызы уа қы ты-ның көбін интернетте отырумен өткізетіні анықталғаны айтыл ды.

«Рухани жаңғыруды табысты жүзеге асыру үшін жастар оның құндылықтарын толығымен бойларына сіңіріп, күнделікті өмірде оған арқа сүйеулері тиіс. Біздің міндетіміз оларды барын-ша түсіндіруге көмектесу, руха-ни жаңғырудың мəн-мағынасын қарапайым жəне қолжетімді түрде жеткізу, оларды өздеріне бейімдеу үшін қолдау көрсету болып табылады. Жастар ор-тасында «Рухани жаңғыру» құндылықтарын тарату жəне оның мағынасын жеткізудің орталығы білім беру мекемелері мен бұқаралық ақпарат құрал-дары болуы тиіс», деді министр. Жастардың мəдени жəне спорт-тық нысандарға қолжетім ділігін шешу үшін Дін істері жəне аза маттық қоғам министрлігі өткен жылы барлық облыстарда, Астана мен Алматы қалаларында 2017-2020 жылдарға арналған жастардың бос уақытын өткізу туралы жоспарларын бірлесіп қабылдауға бастама көтерген. Өткен жылы осы жоспарларға сəйкес 379 жаңа көп функция-лы нысандар жəне 7 сауықтыру орталықтары пайдалануға беріл-ді. Соның ішінде Оңтүстік Қа-зақ стан облысында жаңадан құ-рылған нысандардың саны – 178.

Ал Оңтүстік Қазақстан об-лысындағы жоғары оқу орын-дарында 7200-ден астам сту-дент-жастар тұратын 26 жатақ-хана бар. Жастармен болған жиында сөз алған облыс əкімі Ж.Түймебаев соңғы екі жылда облыста екі мемлекеттік жоғары оқу орнында 1000 орындық

жатақхана соғылып, пайдалануға берілгенін айтып өтті. Осы жыл-дың ІІ жартыжылдығында сту-денттерге арналған тағы екі жатақхананың құрылыс жұ мыс-тарын бастау көзделіп отыр. «Елбасы Қазақстан хал қ ына арнаған жолдаулары мен үндеу-лерінде де жастарға ай рықша көңіл бөліп келеді. Ал биыл ғы «бес əлеуметтік бастамасында» жастарымызға серпін беріп қана қоймай, студенттердің кедергісіз білім алуы, сондай-ақ жатақхана мəселесі жəне бола шақта өз кəсібімен айналысу, бас паналы болуды да қарастырып өтті», деді Ж.Түймебаев. Өңір бас-шысының айтуынша, Шымкент қаласы аумағында «Қазақ жаңа инновациялық университетін» салу жоспарланып отыр. Бүгін-де білім ордасына 150 гектар жер бөлінген. Он мыңға жуық сту денттер білім алатын иннова-ция лық университетте барлық салалар қамтылып, студент-терге жатақханалар, тұрғын үйлер жəне əлеуметтік нысандар салу қарастырылған. Жалпы, облыстағы жастардың саны 750 мың шамасында, яғни, об-лыс халқы санының 26 пайы-зын жастар құрайды. Жастарды жұмыспен қамту жергілікті биліктің басты назарында.

Күн тəртібі аясында баян-дама жасаған Мəдениет жəне спорт министрі Арыстанбек Мұ ха медиұлы жастардың мəде-ни- демалыс қызметтерін ұйым-дас тыру мақсатында атқарылған жұмыстарға кеңінен тоқталды. Сонымен қатар кеңесте сөз алған «Қазақстан-2050» Жал пы ұлт тық қозғалысы кеңесі нің төр аға сы Мұхтар Ман кеев, жу р на лист-публицист Қанат Əуес бай, кəсіп-кер Жанболат Мара тов, «Нұр Отан» партия сы «Жас Отан» жа-стар қана ты ның төр аға сы Данияр Сүндет баев ой-пікір лерін ортаға салып, ұсы ныс тарын жеткізді. Ал Алма ты қа л а сы əкімінің орынба-сары Ар ман Қырықбай жастар сая саты бо йы н ша оңтүстік ас-танада қолға алын ған тың баста-малар жөнінде баяндады.

Кеңес отырысын қорытын-дылаған Мемлекеттік хатшы Г.Əбдіқалықова бірқатар ми-нистр ліктер мен əкімдерге тиісті тапсырмалар берді. Нақ тырақ айтсақ, жастардың мəдени-дема лыс орындарын қажетті материалдық-техникалық база-мен нығайту, спортпен шұғыл-дануы на, спорттық мəдени үйір -ме лерге тегін қатысуына қол-дау көрсету, жастар арасында кітап оқуды кеңінен насихат-тап, кітапханаларға, театрларға, музейге баруына, жаңадан жа-рық көрген кітаптардың кеңі -нен таралуына, насихатталуы-на жағдай жасау, БАҚ-та жəне əлеуметтік желілерде жастар саясатының даму барысы жəне жастарға қолдау шаралары ту-ралы ақпарат тарату, жастарға жеңілдіктер мен төмен бағалар жайлы, сол орындардағы жұмыс-тар жайлы алдын ала танысты-рып отыру тапсырылды. Сондай-ақ кеңес мүшелері өңір жастары-мен «ашық əңгіме» форма тында кез десулер өткізді. Сту дент, жұ-мыс шы, спортшы, кə сіпкер санат-тарына бөліне өт кен кездесу лерде жастар кө кейде жүрген сұрақ-тарына толыққанды жауап алып, өз ұсыныс-тілектерін жеткізді.

Жастардың ұлттық мәдениетке қызығушылығын ояту қажет

Мүмкіндігі мол мұнайлы мекен

Бақытгүл БАБАШ,«Егемен Қазақстан»

Махамбет ауданындағы 11 елді мекеннің жетеуі Жайық өзенінің сол жақ бөлігінде орналасқан. Екі араны жалғайтын көпірдің жоқ-тығы, ауа райы қолайсыз кездері су дан өтетін салдың жұмыс істе-мей тіні ауыл тұрғындарына біраз қолайсыздық туғызып келген еді. Жыл сайын жазатайым оқи ғалар да болып жататын. Биыл Жайық өзенінің үстінен өте тін көпір пайдалануға беріледі. Премьер-Министр Б.Сағынтаев жұ мыс са-пары барысында арнайы барып, көпір құрылысымен таны с ты. Көпір «Ақтөбе – Атырау – Астра-хан» автожолының бір бөлі гіне ай-на л ады: ол Ақтөбеден Аст ра ханға д ейінгі жолды қысқар тып, тран-зит тік көлік ағынын Атырауға кір-гіз бей өткізуге мүмкіндік береді.

Арнайы экономикалық

аймақтың әлеуеті зорБ.Сағынтаев облыс орта-

лығын дағы «Ұлттық ин дус т рия-лық мұнай-химия техно паркі» ар найы экономикалық айма-ғын дағы полиэтилен өндіре тін зауыт пен жəне газ-турбиналы электр стансасының құрылыс жұмыстары мен танысты. Үдемелі ин дус триялық-инновациялық да-му бағ дар л амасы аясында жүзеге асы рыл ған Polymer Production зауы тында жылына 15 мың тонна полип ропилен жабынын шығаруға мүмкіндік беретін технология қол данылады. Өндірісте 371 адам жұмыс істейді. Өткен жылы 2,2 млрд теңгенің өнімі сатылды.

«Атырау мұнай өңдеу зауы-тын да мұнайды терең өндіру кешен і нің құрылысы» жобасы үдеме лі индустриялық-инно-вациялық да му бағдарламасы аясында іске асырылды, бұл за-уытты жаңғыртудың үшінші, соңғы кезеңі. Атырау облысына жұмыс сапары аясында Премьер-Министр аталған зауыттағы жаң-ғырту жұмыстарының аяқталу барысына көз жеткізді.

Жүргізілген жаңғырту жұмыс-та ры мұнай өңдеу тереңдігін жə-не зауыт қуаттылығын жылы-на 5-тен 5,5 млн тоннаға дейін ұлғайтуға, жылына 2,4 млн тонна шикізатты өңдеуге жол ашады, сонымен қатар жоғары октанды

бензиннің, авиация жəне дизель отыны өндірісін ұлғайтуға ықпал етеді. Осылайша жылына 5,5 млн тонна мұнай өңдеу арқылы АМӨЗ жыл сайын 1,745 млн тон-на автокөлік бензинін, 1,64 млн тонна дизель отынын, 244 мың тонна авиакеросин шығаратын болады.

«Цифрлы кен орны» – бірегей жоба

Мұнайлы аймақтағы іргелі кəсіпорындардың бірі – «Ембі-мұнайгаз» АҚ. Премьер-Ми-нистр «Ембімұнайгазға» да ба-рып, өндірістік процестерді ви-зуа ли зациялау орталығының жұ мы сы мен жəне «Цифрлы кен орны» жобасының жоспарлары-мен танысты.

«Зияткерлік кен орны» жо-басы немесе «Цифрлы кен орны» – мұнай-газ саласының маңыз ды бағыттарының бірі жəне «Цифр лы Қазақстан» мем-лекет тік бағдарламасының іс-шара лар тізіміне қосылған. Бұл мұнай-газ саласын басқарудың авто мат тандырылған жүйесі, ол жекелеген жүйелерді бірыңғай инте гра цияланған ақпараттық жүйеге бірік тіру арқылы макси-малды тиімді лік ке қол жеткізуге мүмкіндік береді.

Осы жобаның арқасында мұнай өндіру көлемі 3%-ке дейін өсіп, мұнай өндіру коэффициенті 2-5%-ке артады, ал шығындар 15%-ке азаяды.

Жаңа технологиялық революцияға

дайындықҚазақстанның үшінші жаңғы-

руын іске асыру барысы мен облыстың экономикалық өсімнің жаңа моделін қалыптас тыру-дағы рөлі Премьер-Министр дің облыс активімен жəне кəсіпкер-лермен кездесуінде талқы ланды. Облыс əкімі Нұрлан Ноғаев жобалық басқару аясында өңір-дің əлеуметтік-экономи калық дамуының мақсатты көрсет-кіштеріне қол жеткізу туралы баяндады. Отын-энер гетика жəне агроөнеркəсіп кешен дерін дамытудың, білім беру мен денсаулық сақтауды жаңғыр-тудың, технологиялық жаңғырту мен «Индустрия 4.0» шараларын жүргізудің, инвестициялар тарту

мен өндірістік жұмыспен қам-тудың негізгі бағыттары да жиын барысында кеңінен айтылды.

Кездесуде Инвестициялар жəне даму министрі Ж. Қасымбек, Энергетика министрі Қ.Бозым-баев, Еңбек жəне халықты əлеу -меттік қорғау министрі М.Əбіл-қасымова, Білім жəне ғылым ми нистрі Е.Сағадиев өз салала-ры бойынша түсініктеме берді. «Атамекен» ҰКП басқарма төрағасы А. Мырзахметов биз-несті дамытудың өзекті мəсе-лелері жайында мəлімет келтірді.

Б.Сағынтаев инвестиция-ларды тарту, экономиканың жаңа салаларын дамыту жұ мыс та рын жүргізудің маңызды лы ғын атап өтті, сондай-ақ Үкімет пен əкім-діктердің жаңа техноло гиялық револ юцияға дайын болуының ма ңыз дылығына айрықша мəн берді.

Бар жақсылық – жастарға

Премьер-Министр Д.Нүрпе-йісова атындағы Атырау музы-ка колледжін аралағаннан кейін студенттермен жəне білім беру саласы өкілдерімен кездесті.

Б.Сағынтаев болашақ маман-дықтар бойынша мамандар-ды даярлау жəне қайта даяр-лау, техникалық мамандықтарға бөлінетін гранттарды көбейту, еңбек нарығындағы өзгерістерді жəне цифрландыру мен авто-маттандыру жаңалықтарын еске-ре отырып, қажетті дағдыларды үйрету туралы сөз қозғады. Студенттерді жатақханалармен қамтамасыз ету мəселесі де көтерілді. Үкімет «Президенттің бес əлеу меттік бастамасын» іске асы ру аясында жол картасын қа-был дады. Ол студент жастар-ды жатақханамен қамтамасыз етіп, бүгінгі таңда сұранысқа ие техникалық бағыттағы маман-дарды дайындау мəселелерін шешуге мүмкіндік береді. Кез-десуде Білім жəне ғылым ми-нистрі Е. Сағадиев білім алудың қол жетімділігін арттыру жəне жатақханалармен қамтамасыз ету бойынша атқарылып жатқан жұмыстар туралы баяндады. Еңбек жəне халықты əлеуметтік қорғау министрі М. Əбілқасымова еңбек нарығының инфрақұрылымын жаңғырту жəне техникалық ма-ман дықтарға мамандарды даяр-лау туралы айтып берді. Атырау облысының əкімі Н. Ноғаев Мем-лекет басшысының бес бастама-сын орындау мақсатында өңірде жүргізіліп жатқан жұмыстар ту-ралы ақпарат берді.

Атырау қалалық емханасын-да Премьер-Министр денсау лық сақтау жүйесін цифрландыру барысымен танысты. Облыс-тың медицина саласының қыз-мет керлерімен кездесуде Б.Са-ғынтаев денсаулық сақтау жүйе-сін жаңғырту бойынша көлемді жұмыстар атқарылып жатқанын атап өтті.

Премьер-Министр жұмыс сапары барысында Атырау об-лысында жүзеге асып жатқан жарқын бастамаларға, ел игілі гін еселеген инвестициялық жо ба-ларға куə болды. Мемлекет бас-шы сының тапсырмаларын, жол-даулары мен бес əлеуметтік бас-тамасын, мемлекеттік, сала лық бағдарламаларды жүзеге асыру үшін аймақта қажет жағ дай дың бəрі бар екеніне көз жеткізді.

Атырау облысы

–––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––Мемлекет басшысының «Қазақстанның үшінші жаңғыруы: жаһан-дық бәсекеге қабілеттілік», «Т�ртінші �неркәсіптік революция жағ дайындағы дамудың жаңа мүмкіндіктері» жолдаулары мен бес әлеу меттік бастамасының, мемлекеттік және салалық бағдарлама-лардың жүзеге асу барысымен танысу мақсатында облысқа келген Премьер-Министр Бақытжан Сағынтаев бірқатар �неркәсіптік нысандарды аралап, атқарылып жатқан жұмыстарға оң баға берді.–––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––

–––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––Шымкентте Мемлекеттік хатшы Гүлшара �бдіқалықова-ның т�р аға лы ғымен Қазақстан Республикасы Президенті жанын да ғы Жастар саясаты ж�ніндегі кеңестің ХХІ к�шпелі отырысы �тті.–––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––

16 СƏУІР 2018 ЖЫЛ 3SAIASAT

Хамит ЕСАМАН,«Егемен Қазақстан»

«Нұр Отан» партиясы Төрағасының бірінші орынбасары Мəулен Əшімбаев жұмыс сапарымен Жамбыл облысына келді. Сапар барысында ол облыс əкімі Асқар Мырзахметовпен бірге «Нұрлы жер» бағдарламасы бойынша салынып жатқан көп пəтерлі тұрғын үй құрылысының жұмысымен танысты. Тараз қаласының «Автобекет» маңынан салынып жатқан 14 шағын ауданның жəне Ы.Сүлейменов көшесінің соңынан салынып жатқан 15 шағын ауданның егжей-тегжейлі жоба-сымен танысқан М.Əшімбаев халық үшін «Нұрлы жер» бағдарламасының тиімділігін атап өтті. Мəселен, 14 шағын ауданның жалпы жер көлемі 100 гектарды құрайды. Мұндағы құрылыс 200 көп қабатты үй не-месе 5460 пəтерге арналған. Сондай-ақ 15 шағын ауданның жалпы жер көлемі 362,2 гектарды құраса, мұндағы құрылыс 280 көп қабатты шағын үйлер немесе 9,0 мыңға жуық пəтерге жоспарланған. Жалпы, жуық арада өңірде 784 мың шар-шы метр тұрғын үй ел игілігіне беріліп, «7 – 20 – 25» президенттік бағдарлама бой-ынша 9 мыңға жуық отбасын баспанамен қамту көзделген. Құрылыс нысанына ар-найы келіп, құрылысшылармен кездескен М.Əшімбаев Елбасының «Президенттің бес əлеуметтік бастамасы» атты халыққа Үндеуіндегі басым бағыттарға тоқталып, аталған бастамалардың ел дамуына ерекше əсер ететінін айтты.

Жұмыс сапары барысында «Нұр Отан» партиясы Төрағасының бірінші орынба-сары Тараз мемлекеттік педагогикалық университетінің оқытушы-профессорлар құрамымен, университет студенттерімен жəне «Жас Отан» жастар қанаты IV съезінің

делегаттарымен кездесті. Онда таяуда ғана өткен «Жас Отан» жастар қанатының IV съезі еліміздегі жастар саясатының даму-ына тың серпін бергені айтылды. Аталған съезд аясында «Рухани жаңғыру», «Цифрлы Қазақстан», «Қазақстанда жасалған», «Білім. Ғылым. Инновация» жəне «Саламатты ұлт» тақырыбындағы 5 панельдік сессия өткен болатын. Нəтижесінде мұнда көптеген игі бастамалар көтеріліп, тың ұсыныстар айтыл-ған еді. Осы орайда М.Əшімбаев еліміздің бас партиясы тарапынан жастарға арналған жаңа жобалар қолға алынғанын айтты.

Сондай-ақ кездесу барысында «Нұр Отан» партиясы Төрағасының бірінші орын-басары «Қазақ тіліндегі 100 жаңа оқулық» жобасы аясында жарық көріп, қалың оқырманға жол тартқан 18 оқулық жайында да кеңінен əңгімеледі. Өз сөзінде М.Əшімбаев жастарға Елбасының «Президенттің бес əлеуметтік бастамасы» атты Үндеуін түсіндіріп берді. Сонымен қатар үкіметтік емес ұйым өкілдерімен, Əулиеата өңірінің

зиялы қауымымен жəне «100 жаңа есім» жобасының қатысушыларымен жүздескен М.Əшімбаев елімізде бастау алған игі бас-тамалар жайына тоқталды.

Сондай-ақ «Нұр Отан» партиясы Төр-аға сының бірінші орынбасары «Рухани жаңғыру» өңірлік кеңсесіне арнайы барып, аталған бағдарлама бойынша атқарылып жатқан жұмыстармен танысты. Өз кезегінде партияның облыстық филиалының ХХІ конференциясына қатысып, партия алдында тұрған басым бағыттар жөнінде əңгімеледі. Сонымен қатар өңірде партия жұмысын одан əрі жандандыру керектігін сөз етіп, «Президенттің бес əлеуметтік бастамасын» халыққа түсіндіріп, оны жүзеге асыруда жамбылдықтардың белсенділік танытуы керектігін айтты. Конференция бары сын да Жамбыл облысының əкімі Асқар Мыр зах-метов «Нұр Отан» партиясы Жам был облыс-тық филиалының төрағасы болып сайланды.

Жамбыл облысы

Рауан ҚАЙДАР,«Егемен Қазақстан»

Жиын барысында ол Елбасы Н.Ə. Назарбаевтың «Болашаққа бағдар: рухани жаңғыру» бағ-дар ламалық мақаласын тілге тиек етіп, «Рухани жаңғыру» өткеніміз бен бүгінімізге көз жүгірту, салт-дəстүрімізді тү-ген деу, тарихымыз бен мəде-ниеті мізді дəріптеу, ұлттық код-ты ай қы н дау екенін алға тартты.

«Туған жерге тағзым» ак-циясы аясында облыстың 2 қала, 5 ауданында мектеп түлек тер і меценаттардың көмегімен туған ауылдары-на жалпы сомасы 1 млрд 200 млн теңгеге көмек көрсетті. Белгілі тұлғалар Шотан мен Шоғы батырларға арналған халықаралық спорттық турнир-лер өтті. «Рухани қазына» кіші бағдарламасы бойынша 2017 жылы 106 млн 340 мың теңгеге 70 іс-шара белгіленіп 11-іске асырылды. Олардың қатарында «Əбіш əлемі» журнал-альманағы жарық көрді, «Бағзыдан жет-кен баба сарыны», «Ұлттық дастарқанның ерекше мəзірі», «Ұрпаққа мирас – ұлттық киім» атты ұлттық салт-дəстүрімізді насихаттайтын танымдық шара-лар бар. 50 ауыл кітапханасын-да «Ұлт тамыры – рухани қазы-на» мəдени-көпшілік шаралар циклы мен бірнеше бағыттағы 45 ірі іс-шара қолға алынды. «Қазақстанның киелі жерлерінің географиясы» бойынша жа рық көрген «Қазақстанның жал пы-ұлттық қасиетті нысан дары», «Қазақстанның өңірлік қасиет-ті нысандары» атты рес пуб-ликалық жинаққа өлкемізден жалпыұлттық маңызы бар 15 киелі нысан жəне жергілікті маңызы бар 28 киелі орын енді. Жыл аяғында өңірдің дамуы-на қомақты көмек көрсеткен азаматтарды елге таныстыру-ға, алғыс айтуға бағытталған облыстық меценаттар форумы ұйымдастырылды. «Рухани жаңғыру» бағдарламасы ая-сында облыс бойынша 11 млрд теңге қаражат жұмсалды. Со нымен қатар Елбасының

Жар лығымен бекітілген «Алғыс айту күніне» орай облыс бойын-ша 1 наурыздан бастап «Асар – Жомарт жүрек» қайырымдылық акциясының 2-кезеңі өтті. Нəтижесінде 55 млн теңге жи-налып, 6,5 мыңға жуық отбасы-на көмек көрсетілді. Олардың қатарында ауыр сырқатқа шал-дыққан сəбилер, балалар үйінің тəрбиеленушілері, қарт тар үйіндегі қариялар, əлеу мет-тік жағдайы төмен отбасы-лар, жалғыз басты аналар мен қамқоршысынан айы рыл -ған балалар бар. Биыл алғаш рет «Отпан тау – рухани-дəстүріміздің негізі» атты Амал мерекесі республикалық дең-гейде тойланды. Шарада елі-міз дің 9 облысындағы тари-хи-мəдени кешендері шырақ-ш ы л а р ы н ы ң қ а т ы с у ы м е н «бірлік» оты жағылды. Мəңгілік ел идеясын насихаттайтын ғылыми, мəдени көпшілік, спорттық, əлеуметтік деңгейдегі шараларға барлық аймақтан арнайы қонақтар шақырылып, тамашалады. Алдағы жылы халықаралық дəрежеде өткізу жоспарлануда. Отпан тарихи- мəдени кешенінде қазақтың үш биіне ескерткіш орнатылды. Ескерткішті қоюдағы мақсат – дала билерін дəріптеп, ел бірлігін насихаттау», деді Ералы Тоғжанов.

Сонымен қатар ол «Прези-денттің бес əлеуметтік баста-масын» іске асыру үшін облыс алдына ауқымды міндет қойып отырғанын жеткізді.

«Өздеріңізге белгілі, биылғы жыл да ел үшін тарихи оқи-ғалармен басталды. Қазақ стан-дықтардың əлеуметтік м əсе-лелеріне шешім болған біре-гей жоба – «Президенттің бес əлеуметтік бастамасы» жария-ланды. Біз өз тарапымыздан бастаманы іске асыруға бағыт-тал ған нақты міндеттерді ай-қын дадық. Бірінші бастама – əр отбасына баспана алудың жаңа мүмкіндіктерін беру. Мем лекеттік бағдарламалар мен жеке инвестициялар ды тарту нəтижесінде облысы-мызда тұрғын үй салу жəне

пайдалануға беру қарқынды жүруде. Өткен жылдың өзінде 18 пайыз өсіммен 833 мың шар-шы метр тұрғын үй пайдалануға беріліп, 7 мың отбасы баспа-налы болды. 2018 жылдың жоспары – 916 мың шаршы метр тұрғын үйді пайдалануға беру. Қазіргі таңда облысы-мызда бір тұрғынның баспана-мен қамтылу көрсеткіші – 23 шаршы метр. Президент əрбір қазақстандықтың баспанамен қамтылу көрсеткішін 30 шар-шы метрге жеткізу міндетін қойды. Бұл міндетті орын-дау мақсатында, халық өсімі, берілетін жер телімдері, жеке құрылыс көлемдері ескеріле оты-рып нақты есептер жасақталды. Есепке сəйкес, тұрғын үйді пайдалануға берудің жыл сай-ын 10 пайыз өсімін қамтамасыз ете отырып біз 2025 жылға дейін облыстың əрбір тұрғынын 30 шаршы метр баспанамен қамтитын боламыз. Ипотекалық несиенің қолжетімділігіне бағыт талған «7 – 20 – 25» бағ-дар ламасы да үймен қамту көрсеткішін қамтамасыз ету-ге зор мүмкіндіктер береді. Екінші бастама – жалақысы төмен жұмысшылардың еңбек-ақысын көбейту үшін олардың салықтық жүктемесін азайту. Салыстырмалы түрде төмен жалақы алатын қазақстан дық-тарды қолдау үшін 2019 жылдың 1 қаңтарынан бастап олардың салық жүктемесін 10 есеге азай-тып, 1 процент қана болады. Біздің облыс бойынша, 250 мың жалдамалы қызметкерлердің ішінде 22 мыңнан астам адам осындай төмен жалақы алады. Салықтық жүктемесінің азаюы арқылы 22 мың қызметкердің жеке кірісі жылына орта есеп-пен барлығы 800 млн теңгеге көбейеді», деді облыс əкімі.

Аймақ басшысының айту-ынша, үшінші бастама жоғары білім алудың қолжетімділігі мен сапасын арттырып, студент жастардың жатақханадағы жағ-дайын жақсартуға бағытталған.

«Өткен жылы облыста 215 грант, оның ішінде 50 грант өңір экономикасына қажетті маман-дарды дайындауға бөлінді. Цифрландырудың енгізілуіне байланысты Елбасы ақпараттық технологияны меңгерген маман-дарды көбейту қажеттігін атап көрсетті. Осыған байланысты

биыл тағы да қосымша 50 грант жəне техникалық мамандықтар бойынша магистратурада оқытуға 20 грант бөлінеді. Білім беру саласында алдымызда тұрған өзекті мəселенің бірі – студенттерді жатақханамен қамту. Колледждер бойын-ша жатақханаға қажеттілік – 1600 орын. Бүгінгі таңда Ақтау жəне Жаңаөзен қалаларында 4 жатақхана салу үшін жер телімдері белгіленді. Ш.Есенов атындағы университет үшін де бірінші кезекте 500 орындық жатақхана салу қажеттілігі бар. Төртінші бастама – шағын не-сие беруді көбейту. Жаппай кəсіпкерлікті дамыту бағытында қабылданған тиімді механизм, ол – жеңілдікпен шағын не-сие ұсыну. Елбасы бастамасын іске асыру мақсатында облыста кəсіпкерлерге 1 пайыздық не-сие ұсынатын «Нұр капитал» бағдарламасы іске қосылды. Бағдарлама Елбасы тарапынан қолдау тапты. Бүгінгі таңда 200-ге жуық бизнес өтінімдер қабылданды. Екінші деңгейлі банктермен келісімшарттарға қол қойылды Сонымен қатар «Нəтижелі жұмыспен қамту жəне жаппай кəсіпкерлікті да-мыту» бағдарламасы бойынша биыл 1,8 млрд теңге шағын не-сие бөлу жоспарланды. Бесінші бастама – елді газбен қамтамасыз етуді жалғастыру. Облыста барлық елді мекендер газбен қамтылды (99,8 пайыз). Күн тəртібінде тек 8 елді мекенді газ-дандыру мəселесі тұр. Олардың магистральды желілерден қашық орналасуына жəне экономикалық тиімсіздігіне байланысты, болашақта кезең-кезеңмен «ҚазТрансГазАймақ» компаниясының инвестициялық бағдарламалары аясында шешу жоспарланған. Қазіргі таң да жаңадан тұрғын үйлер салы-натын жер телімдерін га збен қамту жұмыстары жүргі -зілуде. Бұл жұмыстарға бюд-ж е т қ а р ж ы с ы н а н б ө л е к «ҚазТрансГазАймақ» АҚ қар-жы сы тартылуда. Компания осы жылы Бейнеу, Түпқараған, Мұнайлы аудандарында газдан-дыру бойынша құны 1,2 млрд теңге болатын 9 жобаны іске асырады. Жалпы, өңірімізде елді мекендерді газдандыру бойын-ша өзекті мəселе жоқ», деп атап өтті Ералы Тоғжанов.

Өңір тынысымен танысты

Маңғыстаудағы маңызды істер

Серік �БДІБЕК,«Егемен Қазақстан»

Л.Н.Гумилев атындағы Еуразия ұлттық университетінде өткен ғылыми семинарға қоғам қайраткерлері жəне еліміздің əр аймағынан келген ғалымдар мен студенттер қатысты.

Мəжіліс Төрағасының орын -басары Владимир Божко атал-ған форумға қатысушыларға Мемлекет басшысының қоғам-дық сананы жаңғыртуға бай-ланысты тапсырмалары саяси жəне экономикалық жаңғыру мен дамудың негізгі іргетасы болатындығын атап өтті.

– Президенттің бастамала-ры барша қазақстандықтардың мүддесіне сай келеді. Халықтың тұрғын үй жағдайын жақсарту, салық жүктемесін азайту, сапа-лы жəне заманауи сұранысқа сай келетін жоғары білім беру, кəсіпкерлік бастамаларды дамы-туға мүмкіндік жасау, өңір лерді газдандыру жобалары халық тың мұқтаждығын өтеуге арналған, – деді В.Божко.

Семинарға қатысушылар Пре-зидент бастамаларынан туын-дайтын өзге де оң өзгерістер ж айы нда пікірлерін білдірді. Мə-се лен солтүстік өңірлерді газдан-дыру ай мақтың экологиялық ахуа лы на да оң əсерін тигізбек. Осы мəсе леге байланысты сарап-шылар халық тың əл-ауқатының айтар лықтай жақсаратындығын болжап отыр.

Парламент депутаттары Пре-зи денттің бастамалары бүкіл əлем күрделі экономикалық күй зелісті бастан кешіп, əлеуметтік бағ-дарламалары кейінге ш еге рі ліп

жатқан шақта қолға алын ғанын ерекше атап өтті.

Ең бастысы, еліміздегі басым-дық тардың алдыңғы легін де ха лық-тың əлеуметтік жағдайын жақ сарту мəселесі тұратындығы айтылды.

Семинарға қатысушылар Президент басымдық берген са-лаларды айта келе, Л.Н.Гумилев атындағы Еура зия ұлттық университетіндегі Қазақ стан халқы Ассамблеясы кафедра-сы филиалдарының ма ңыз-дылығына да тоқталып өтті. Мəселен, қазіргі уақытта ка фед-раның бөлімшелері Астана қала-сындағы Еуразия гумани тарлық институты мен №22 жəне №48 мектептерде ашылған.

Онлаин режімде өткен се-минар барысында Алматы жəне Павлодар қалаларынан байла-нысқа шыққан Қазақ мемлекеттік қыздар педагогикалық универ-ситеті жəне С.Торайғыров атын-дағы Павлодар мемлекеттік уни верситеті жанындағы ҚХА кафедрасының меңгерушілері Георгий Кан мен Сəуле Ма-мытова ұлтаралық жəне кон фес-сия аралық келісімнің маңызды тұстарын сөз етті.

Сондай-ақ форумды Қызыл -орда, Петропавл, Қос танай, Тараз, Көкшетау қала ларын-дағы бірқатар жоғары оқу орын-дарының оқытушылары мен студенттері көріп отырды.

Жиын барысында Мəжіліс Төрағасының орынбасары ел ішінде Президент бастамала-рына ғылыми тұрғыда қолдау көрсету үшін Қазақстан халқы Ассамблеясы кафедраларының ғылыми əлеуеттерін толықтай қолдану керектігін жеткізді.

Ассамблеяның ғылыми әлеуетін қолдану қажет

–––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––Елбасының бес әлеуметтік бастамасын Мәжілістің Қазақстан халқы Ассамблеясынан сайланған депутаттары талқылап, оны жүзеге асыру жолдарына байланысты пікірлерін білдірді.–––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––

––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––Маңғыстау облысының әкімі Ералы Тоғжанов Орталық ком-муникациялар қызметінің ақпараттық алаңында Маңғыстау облысының әлеуметтік-экономикалық дамуы туралы кеңінен баяндап, БАҚ �кілдерімен баспас�з мәслихатын �ткізді. ––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––

2018 жылғы 16 мамыр күні сағат 11:00-де Қазақстан Республикасы Ақпарат жəне коммуникациялар министрі нің халыққа есеп беру кездесуі өткізіледі.

Қазақстан Республикасы Президенті-нің 2016 жылғы 5 ақпандағы №190 «Орталық атқарушы органдар басшы-ларының, əкімдердің ұлттық жоғары оқу орындары ректор ларының халыққа есеп беру кездесулерін өткізу туралы» Жарлығына сəйкес Дəурен Əскербек-ұлы Абаев министр л ік қызметінің нəтижелері, елімізде іске асырылған

реформалар, əлеуметтік-экономи калық даму, министрліктің стратегиялық жос-парының негізгі көрсеткіштеріне қол жеткізілу туралы жəне министр лікке қарас-ты салаларды да мытудың міндеттері бойын-ша хабардар етеді.

Өтетін орны: Астана қ. Д. Қонаев көшесі, 4, мекен-жайы бойынша орналасқан «Қазмедиа орталығының» киноконцерт залы.

Е с е п б е р у к е з д е с у і н е қ а т ы с т ы сұрақтар мен ұсын ыс тар болған жағ-дай да 8(7172) 740725, 8 (7172) 740745

т е л е ф о н д а р ы н ө м і р л е р і н е х а б а р -ласуға немесе b.serikbaeva@mic.gov.kz, d.mukhamedzhan@mic.gov.kz электрондыпошталарына бағыттауға болады.

Сонымен қатар министрге сұрақтар мен ұсыныстарды «Ашық диалог» ин-тернет порталы, министрліктің ресми интернет-ресурсы http://www.mic.gov.kz арқылы Ақпарат жəне коммуникация лар министрінің блогына немесе Call-орта-лыққа 8(7172) 740343 нөмірі арқылы бағыт-тау мүмкіндігі бар.

Есік ашық.

Комитет төрағасы Дариға Назарбаева Ресейдің Кемерово қаласында орын алған қайғылы оқиғаға байланысты тұрғындар қауіпсіздігіне, əсіресе балалар-ды түрлі қатерден қорғауға баса назар аударылып отырғанын атап өтті. Кемерово оқиғасы – адамдар қауіпсіздігін ең бірінші кезекке қоятын, əрқайсымызды оқиға зардаптары туралы ойлауға міндеттейтін ащы сабақ болды.

Ішкі істер министрлігі Төтен-ше жағдайлар жөніндегі коми-тетінің төрағасы Владимир Беккер адамдар көп келетін ны-сан дардың өрттен қауіпсіздігін қамтамасыз ету шаралары жəне осы саладағы өзекті мəселелер туралы депутаттарды хабардар етті.

Басқосуда парламентшілердің адамдар көп жиналатын əлеумет-тік инфрақұрылымдар меншік иелерінің өрттен қауіпсіздік талап-тарын бұзғаны жəне сақтамағаны үшін жауапкершілігін күшейту жөніндегі нормативтік құқықтық актілерге өзгеріс енгізу қажеттігі аталып өтті. Сондай-ақ мұндай нысандарды Экономикалық ынты мақтастық жəне даму ұйы-мы елдерінің тəжірибесі бойын-ша өрт жағдайына міндетті сақ-тан дыруды енгізу ұсынылды.

Білім жəне ғылым министр-лігіне жалпы білім берудің бас-тауыш жəне орта білім бағ дар-ла ма сына өрттен қауіпсіз дік ережелерін оқыту жəне төтенше жағдайлар болған кезде дұрыс əрекеттер жасауға дағдылан дыру-ды қосу мүмкіндігін пысықтау ұсынылды. Депутаттар сондай-ақ өрт қауіпсіздігін қамтамасыз ету саласында жұмыс істеп келе жатқан кəсіпорындардың қыз-метін лицензиялауды қай таруды да ұсынды.

Отырыс барысында В. Беккер

еліміздегі тасқын су жəне елді мекендерді су басып кетуге орай ес керту жөнінде жүргізіліп жат-қан жұмыстар туралы баяндады.

Талқылау қорытындысы бо-йынша, сенаторлар Төтенше жағ-дайлар жөніндегі комитет бөлім-шелерінің жергілікті атқарушы ор гандармен жұмыстарында үйле сім нің жоқтығын, сондай-ақ тө тен ше жағдайлар жөніндегі об-лыс тық департаменттердің жəне жұмыл дыру дайындығы, аза-мат тық қорғаныс басқар малары, əкім дік тердің авариялар мен таби ғи апаттарды ескерту жəне зар дап тарын жою ұйымдары мін-дет тері нің қосарлануы туралы атап өт ті. Тиісті қыз мет тердің көк те мгі су тасқынына дайындық жұ мыс тарын нашар жүргізгені үшін жа уап т ылығын күшейтуді ұсынды.

«Кəсіби əскерилендірілген авариялық-құтқару қызметі» РМК бас директорының мін детін атқарушы Диқанбек Сатыл-ғанов осы қызметтің жұ мысы туралы жан-жақты баян дап берді. Оның міндеттері ая сын-да тауда құтқару, қауіпті ө н ді ріс нысандарындағы су бұр қағына қарсы, газдан құт қару жұмыс-тарын орындау бар. Бүгін гі таңда авариялық-құт қару мінде-тін бəсекелестік ортаға беру, ал РМК-ны жеке қол ға беру туралы шешім қабыл данды.

Қазіргі кездегі бəсекеге қабі-летті нарықта сапалы балама қызмет əзірге құрылған жоқ. Тəжірибе көрсетіп отырғандай, жеке компаниялардың тиісті тəжірибесі де, өнеркəсіп орында-рын дағы төтенше жағдай орын алғандай болғанда дұрыс көмек беретін жабдықтары да жоқ.

Кездесу қорытындысы бой-ынша ұсыныстар əзірленіп, Үкіметке жіберілетін болды.

Қазақстан Республикасының Ақпарат және коммуникациялар министрінің халыққа есеп беру кездесуі өткізілетіндігі туралы

ХАБАРЛАМА

Тілсіз жаумен күрес – ауқымды міндет

––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––Парламент Сенаты Халықаралық қатынастар, қорғаныс және қауіпсіздік комитеті ұйымдастырған кездесу барысында әлеуметтік және �неркәсіп нысандарының �рттен қауіпсіздігі, сондай-ақ еліміздегі су тасқынына қарсы күрес жағдайлары талқыланды, деп хабарлады Сенаттың баспас�з қызметі. ––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––

4 16 СƏУІР 2018 ЖЫЛRÝHANI JAŃǴYRÝ

Бекен ҚАЙРАТҰЛЫ,«Егемен Қазақстан»

Басқосуға жиналған көп-шілікті шараның мақсатымен таныстырған Мəдениет жəне спорт министрлігі Тілдерді дамыту жəне қоғамдық-саяси жұмыс комитетінің төрағасы Қуат Бораш Елбасы тарапынан өткен жылы қоғамға жолданған «Болашаққа бағдар: рухани жаңғыру» атты бағдарламалық мақалаға бір жыл толуына бай-ланысты аймақтағы əріптестерді жинап, бұған дейін атқарылған істер мен алда орындалатын жос парлы шаруалар жайлы ақыл дасып, келелі кеңес өткізуді құп көріп отырғанын жеткізді.

– Бүгінгі семинар қазіргі таң-да аса бір өзекті мəселеге ай на-лып отырған жаңа қазақ əліп-биіне байланысты ұйым дас ты -рылғаны құптарлық дүние, – деп шараның мəніне қатысты бет-ашар лебізін білдірген Мəдениет жəне спорт министрлігінің жауапты хатшысы Қуатжан Уəлиев, бұл ретте талқылауға ұсынылған мəселе уақыттық

тұрғыдан жасам паздық маңызға ие болуы мен қатар жаңа дəуірге тəн еліміздің болашақ рухани бағдарын айқандауға арналған жиын дегенді атап айтты.

Маңызды шараны ұйым-дас тырушы Ш.Шаяхметов атын дағы Тілдерді дамытудың республикалық үйлестіру-əдістемелік орталығының ди-ректоры Ербол Тілешов Елбасы Н.Ə.Назарбаев үстіміздегі жылдың 20 ақпанында «Қазақ тілі əліпбиін кириллицадан ла-тын графикасына көшіру тура-лы» 2017 жылғы 26 қазандағы №569 Жарлығына өзгеріс ен-гізген сəттен бастап, Қазақ тілі əліпбиін латын графикасына көшіру жөнінде ұлттық комис-сия құрылып, орфографиялық, терминологиялық, əдістемелік-техникалық жəне ақпараттық сүйемелдеу жөнінде жұмыс топтары жасақталып, олардың жұмыс ережесі бекітіліп, іске кірісіп кеткенін жеткізді.

Семинар-кеңес барысында Қазақстан Республикасында тілдерді дамыту мен қолданудың 2011-2020 жылдарға арналған

мемлекеттік бағдарламаның үшінші кезеңіндегі нысана-лы индикаторлары бойынша: мемлекеттік тілді меңгерген ере-сек тұрғындардың; мемлекет тік тілді В1 деңгейінде меңгер ген мектеп түлектерінің; мемле-кеттік бұқаралық ақпарат құ-рал д арындағы қазақ тіліндегі контенттің; қазақ тілінің рет-телген терминологиялық қоры-ның; республикадағы орыс тілін меңгерген ересек тұрғын-дардың; ұлттық мəдени бірлес-тіктер жанындағы ана тілде-рін оқытатын курстармен қам-тылған этностардың; республи-када ағылшын тілін меңгерген тұр ғындардың; үштілділік сая-сатын игерген тұрғындардың үлесі мен ономастика мəселелері жайлы кеңінен сарапталды.

Кезекті тыңдалған баянда-малар барысында жаңа ұлттық

əліпбиге көшу кезең дерінің даярлығы туралы, осы оқиғаға байланысты қоғамдық көзқарас пен ғылы ми тұжырымдар жай-лы, мем ле кеттік тілді оқытудың əдіс темелік базасын жетілдіру жəне стан дарттау ісі, сондай-ақ тіл үйренушілерге қатыс ты лекси калық қорды ғылыми-ландыру шарасы, шет тілдерін үйретудің маңызына қатысты мəселелер талқыланды.

Сонымен қатар басқосу барысында аймақтардан кел-ген мамандардың да пікірлері тыңдалып, өңірлерде латын графикасына көшу барысын-да туындайтын мəселелер де ортаға тасталып, оларды шешу жолдары ұсынылды. Жиын соңында алда атқарылар жұмыс тың жоспары танысты-рылып, одан күтілетін нəти-желер белгіленді.

(Соңы. Басы 1-бетте)

Жалпы, жүргізілген жұмыстар бары-сында жалпыұлттық жəне өңірлік ма-ңыздағы нысандардың тізімі жасал ған. Берік Əбдіғалиұлы айтқандай, жалпы-ұлттық маңыздағы 185 қасиетті нысан жəне жергілікті маңыздағы 463 қасиетті нысан анықталған. «Мəдениет жəне спорт министрлігінің ұсынысымен арнайы үш мемлекеттік қорық ашылайын деп жа-тыр. Президент Əкімшілігі қолдауымен Үкімет қаулысы шықты. Бұл – Елбасының тікелей тапсырмасы. Бірінші қорық ол – Астананың маңайындағы Бозоқ. Оны көбі біле бермейді. Бірақ Астана бұл жерде кездейсоқ салынған жоқ. Ол – қазақ тариxында елеулі оқиғалар өткен жер. Бозоқ соның бір дəлелі болса ке-рек. Болашақта сол жерде үлкен му-зей мен визит-орталық ашылады», деді Б.Əбдіғалиұлы. Оның айтуынша, екінші қорық – Ботай. Ол жерде адамзат бала-сы тұңғыш рет жылқыны қолға үйретті. Оны əлем ғалымдары да мойындап отыр. «Үшіншісі – Сарайшық. Былтырдан бері Атырау облыстық əкімдігінің бастамасы-мен үлкен жөндеу жұмыстары атқарылып жатыр. Кезінде Қасым xандар елдің аста-насын Ұлытаудан сол жерге апарған. Сөй тіп Алтын Орданың мұрагері біз еке-нін көрсетті. Сондықтан Сарайшық біз үшін үлкен геосаяси құндылық. Соны на-си xаттап, жеткізе білуіміз керек», деді ол.

Жиында айтылған ауқымды жоба-лардың бірі «Жаһандық əлемдегі зама-науи қазақстандық мəдениет» жобасы болды. Аты айтып тұрғандай, шетел-де қазақстандық мəдениетті дəріп-теу – «Рухани жаңғырудың» негізгі бағыт тарының басым баспалдағы. Ол жұмыстардың басында 2017 жылғы маңызды оқиғалардың бірі 17-19 қазанда Париж қаласында беделді халықаралық деңгей саналатын UNESCO штаб-пəтерінде «Рухани жаңғыру» ұлттық бағдар ламасының таныстырылымы өтуі бола тын. Таныстырылым аясында қазақ-стан дық мəдениеттің түрлі бағыттарын шетел дік аудиторияға көрсететін бір-қатар іс-шаралар өткенін білеміз. Мəд е-ниет жəне спорт вице-министрі Ақтоты Райымқұлова ол жоба негізінде қазақ-стан дық мəдениеттің жетістіктерін дəріп-теу, үздік музыкалық шығармаларға цифр лы форматта жедел қолжетімділік жа сау мақ сатында Dalatunes жобасы іске асырыл ғанын атап өтті. Оның айтуынша, 2017 жыл бойынша 13 мың музыкалық

шығарма, 1,2 мың нота жəне 1,7 мың ак-корд жүктелген.

«Өнер шығармаларын, сондай-ақ музейлік қорларды цифрландыру бо йын-ша жүйелі жұмыстар басталды. Соны мен қатар Ə.Қастеев атындағы мемлекеттік өнер музейінде жалпы музейлік қордан 24813 бірлік 13700 бір лікке цифрлан-дырылды. Орталық мем лекеттік музейде 39 602 бірлік цифрлан ды рылды», дейді А.Рахметоллақызы. Вице-ми нистр өз кезегінде «Қазақстанның 100 жаңа есімі» арнайы жобасын да тілге тиек етті. Елдің дамуына үлкен үлес қос қан Қа зақ стан аза-маттарын анықтау мен құр мет көрсетуге бағытталған жарқын им и д ж дік іс-шара бірегей белес деуімізге болады.

Көрмеге қатысушылар назарын Ақтоты ханым жүзден жүйрік өнер тар-лан дарының бірі «Қазақстандағы 100 жаңа есім» жобасына енген өнер қай рат-керлері – Медет Шотабаевқа аударды. Ол бүгінде «Астана Опера» мемле кет-тік опера жəне балет театрының жетек-ші солисі болып қызмет етеді. Талай халықаралық байқауларда топ ж а рып, бірқатар шетелдің үлкен сахна сын да өнерімен көрерменнің зор сүйі спен ші-лігіне бөленген опера əншісі бір не ше күн бұрын Италияның «Италия Жұл дызы» орденімен марапатталғанын жеткізді.

«Рухани жаңғыру» атты көрменің тағы бір елеулі сəті бағдарламалық мақа -ла аясында аталған ірі жобаның бар-лық тармақтары бойынша жүзеге асып жатқан мəдени іс-шараларды насихат-тай тын, энциклопедиялық қызмет көр-се тетін «Мəдениет порталы» интернет р есурсының тұсаукесер рəсімі бол ды. Портал болашақта еліміздің мəде ни мұрасын заңды түрде бір жерге жи нақ-тайтын жəне тұрақты түрде көрсететін ағартушылық бағыттағы қазақ, орыс жəне ағылшын тілдеріндегі ең ірі мəдени плат-форма болмақ. Қазірдің өзінде портал мұрағатында 5324 автордың жеке парақ-шалары ашылып, оларға қатысты ақ-параттық материалдар, электронды кітап-тар, аудиокітаптар, əндер, күйлер жəне сирек фотосуреттер жинақталып үлгерген.

Сондай-ақ «Рухани жаңғыру» бағдар-ламасы негізінде ұйымдас тырылған «Рух» бірінші халықаралық əдеби байқауы да за-манауи авторларға өңірлердің əлеуеті мен туған ел тарихын дəріптеуге бағытталған шығармалардың туып, көпшілік арасына кеңінен насихатталуына мол мүмкіндік берген əдебиет əлеміндегі бірегей жобаға айналып үлгерді.

«Жаһандағы заманауи қазақстан-дық мəдениет» бағдарламасы аясында жүзеге асырылған ауқымды шаралар-дың жəне бір парасы «Театр зертха-насы» жобасының айналасына келіп тоқай ласады. Бұл жобаның негізгі мақ-саты – еліміздің түкпір-түкпірінде: об-лыстар мен аймақтарда өнер көрсетіп жүрген талантты да дарынды актерлерді анықтап, оларды бір орталыққа бағын-дыратын ортақ алаң қалыптастыру. Бір труппаға біріктірілген үздік өңірлік актерлер əлемдік белгілі режиссерлер мен қоюшылардың басшылығымен сахналық өнер көрсету шеберлігінің деңгейін арттыруға мүмкіндік ала-ды. Соның нəтижесінде қазақ өнерінің жаһандық деңгейде насихатталып, таны-луына кең жол ашылмақ. Жоба алғашқы нəтижелеріне де қол жеткізіп үлгерді. Бұл жөнінде Мəдениет жəне спорт вице-министрі А.Райымқұлова: «Жаһандану кезеңінде ұлттық мəдениетімізді жоғал-тып алмай, оны сақтап қалу маңызд ы. Мəдениет жəне спорт министр лігі тарапы-нан театр ұжымдары мен жеке орындау-шыларды гастрольдік сапарларға шығару үшін ауқымды жұмыстар атқарылып жатыр. Қазірдің өзінде Қазақстанның əлемдік аренадағы жетістіктерімен мақтануға толықтай негіз бар. Ең үздік солистерден құралған ұжымдарымыз гастрольдік сапарлармен 50-ге жуық елді аралап, шетелдік көрермендердің ыстық ықыласына бөленіп қайтты», деді.

Вице-министрдің айтуынша, аталмыш бағдарлама аясында тек опера мен балет театрлары ғана емес, республикалық, облыстық драма театрлар да өз өнерін шетелдік көрермендер назарына ұсынуға мүмкіндік алған. Атап айтар болсақ, жоба негізінде М. Əуезов атындағы Қазақ мемлекеттік академиялық дра-ма театры мен республикалық корей музыкалық драма театры жазушы-дра-матург Дулат Исабековтің 75 жылдығына орай Лондонда өткен Халықаралық театр фестиваліне қатысып, жоғары деңгейде өнер көрсетсе, 2017 жылдың желтоқсан айында М.Əуезов атындағы академиялық драма театр ұжымы Жапонияның Токио қаласына гастрольдік сапармен ба-рып, драматург Мəдина Омарованың «Ақтастағы Ахико» қойылымы (режиссері – Асхат Маемиров) мен «Ұлы дала елі» атты концерттік бағдарламасы күншығыс елі көрермендерінің қошеметіне бөленіп қайтты. Бұл да – «Рухани жаңғыру» бағдарламасы мүмкіндік берген қазақ

өнері мен мəдениетін жаһанға танытудың жарқын үлгісі.

«Жаһандағы заманауи қазақстан дық мəдениет» бағдарламасының келесі бағыты – Елбасы Нұрсұлтан Назарбаевтың 2017 жылдың желтоқсан айындағы Беларусь Республикасына ресми сапары аясын-да Беларусь Респуб ликасының Ұлттық бейнелеу өнері музейінде Қазақстан Республикасы Тұңғыш Президенті күніне арналып тұсауы кесілген «Алтын адамның əлем музейлеріне шеруі» жобасы шеңберіндегі «Ұлы даладағы көшпенділер тарихы» атты көрмесімен жалғасты. Жиһанкез көрме одан əрі Мəскеу асып, 2018 жылдың 4 сəуірінде Мəскеудің Бүкіл-ресейлік халық өнері мен деко ративті-қолданбалы өнер музейінде қазақтың мəдени құндылықтары Ресей халқына кең ауқымда таныстырылды.

«Мəдени шара алдағы уақытта да жұмысын тоқтатпай, Əзербайжанның ұлттық тарих музейінде, Қытай Халық Республикасы Шэньси провинциясының тарих музейінде, Кореяның Ұлттық музейінде əрі қарай өз жалғасын таба-ды деп жоспарлануда. «Алтын адамның əлем музейлеріне шеруі» жобасы, соны-мен қатар 2019 жылы Жапония, Грузия, Ұлыбритания, Испания жəне Түркияның музейлерінде, 2020 жылы АҚШ, Италия, Аустрия, Франция, Германия музейлерінде таныстырылатын болады», деп вице-министр А.Рахметоллақызы сөзін қорытындылады.

Шараның келесі ауқымды бөлімі – əлеуметтік-гуманитарлық саладағы білікті, бəсекеге қабілетті кадрларды дайындауға, гуманитарлық білімдегі үздік əлемдік үлгілерді зерттеуге бағыт-талған «Жаңа гуманитарлық білім. Қазақ тіліндегі 100 жаңа оқулық» жобасы. Аталмыш жобаны іске асыру аясында 2018 жылдың 12 сəуірінде философия, социология, антропология, психология жəне мəдениеттану саласында 18 іргелі еңбектің таныстырылымы өтті.

Əлеуметтік жобаның жетекшісі Рауан Кенжеханұлының айтуынша, жобаны іске асыру үшін үздік оқулықтарды ау-дару мен басып шығару құқығын алуға жетекші шетелдік баспалармен арнайы келісімшарттар жасалыпты.

«Зерттеу мен аударма жұмыстарына 9 0 - н а н а с а м а м а н : Қ а з а қ с т а н Республикасы Президенті «Болашақ» халықаралық стипендиясының маги-странттары, PhD докторлар, ғылым док-торлары мен кандидаттары тартылды.

Тізім нақты бекітілген жоқ. Көпшіліктің ұсыныстары мен кеңесіне құлақ аса оты-рып, əлі де бірқатар өзгерістер енгізуге дайынбыз», деді жоба жетешісі.

Рауан Кенжеханұлы атап өткен-дей, аударылған кітаптарды еліміздің барлық жоғары оқу орындары мен ор-та лық кітапханаларға, аудан, об лыс орталықтарында тарату қарастырыл-ған. Яғни бұдан түйеріміз, «Жаңа гуманитарлық білім. Қазақ тіліндегі 100 жаңа оқулық» жобасының нəтижесін де мыңдаған студенттер мен магистранттарға əлемдік гуманитарлық ойлардың үздік үлгілерімен ана тілінде танысуға кең жол ашылмақ. Бұл да жастардың білімге, жаһандық мəдениет пен əдебиетті, ғы-лымды тануына жаңа мүмкіндіктер сый-лап, білімге деген құштарлығын арттыра түсетіні сөзсіз.

Мемлекет басшысы Н.Ə.Назарбаевтың «Болашаққа бағдар: рухани жаңғыру» атты бағдарламалық мақаласының бір жылдығына арналған есеп беру жиынының ресми бөлігі аяқталған соң, іс-шараға қатысқан Президент Əкімшілігі өкілдері, зиялы қауым, мемлекеттік құрылым жетекшілері, сараптамалық ұйымдар мен сарапшылар, жоғары оқу орны ректорлары жəне өңірлік жобалық кеңсе жетекшілері көрме за-лына өтіп, 1 жыл бойы атқарылған жұмыстардың нəтижесіне арналып ар-найы ұйымдастырылған көрмені тама-шалады. Қазақ өнерін əлем сахналарында əйгілеп жүрген үздік опера əншілері – Майра Мұхамедқызы, Сүндет Байғожин, Медет Шотабаев бастаған талантты өнерпаздар Ұлттық музей фойесінде жаһандық классика жауһарларынан ариялар орындап, іс-шараға жиналған көпшілікке əннен шашу шашты.

Жоғарыда куə болғанымыздай, Елбасының «Болашаққа бағдар: рухани жаңғыру» бағдарламалық мақаласында алға қойылған мақсаттар мен міндеттер негізінде қолға алынған ауқымды іс-шаралар легі осы 1 жыл уақыттың ішінде талай белестерді еңсеріп, жұмыс нəтижесі қазірдің өзінде ұлт игіліне бағытталған елеулі еңбегін бастап кетіпті. Ауқымды жобалар алдағы уақытта да жаһандық сипаты мен маңызын жоймай, жалғасын тауып, ұлттық сананың сілкінуіне үздіксіз һəм толассыз қызмет ете беретіні сөзсіз.

Суреттерді түсірген Орынбай БАЛМҰРАТ,

«Егемен Қазақстан»

Рухани жаңғыру – жаһандық мәнге ие жоба

Бағдары айқын басқосу––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––Мәдениет және спорт министрлігі Тілдерді дамыту және қоғамдық-саяси жұмыс комитеті Ш.Шаяхметов атындағы Тілдерді дамытудың республикалық үйлестіру-әдістемелік орталығының ұйымдастыруымен «Рухани жаңғыру: жаңа қазақ әліпбиі және мемлекеттік бағдарламаның орындалу барысы» атты республикалық семинар �тті. Жиынға ұлт руха ния тында орны бар зиялы қауым �кілдері мен белгілі тілтанушы ғалымдар және аталмыш сала бойынша �ңірлерде қызмет атқарып жүрген жетекші мамандар қатысты. ––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––

Рауан ҚАЙДАР,«Егемен Қазақстан»

Қазіргі таңда «100 нақ-ты қадам» Ұлт жоспары шең-берінде мемлекетт ік қыз-метті реформалаудың үшінші кезеңі жүргіз ілуде. Айгүл Шайымованың айтуынша, Ұлт жоспары жүзеге асырылғалы бері мансап сатысымен қызметте жоғарылаған қызметкерлердің саны 4 есе өскен. Əлеуметтік сауалдамалардың нəтижелері бойынша респонденттердің 77 пайызынан астамы кадрлық шешімдердің қабылдануы кезінде меритократияға сенеді, ал 2001 жылы бұл көрсеткіш 39 пайызы ғана болған. Бəсекелес-тік тен тыс тағайындаулар, яғ ни «командалық ауыс-түйістер» 19 есеге қысқартылған. Ауқым-ды алдын алу жұмыстарының арқасында этикалық құқық бұзушылықтардың саны азайған. Мəселен өткен жылы 2015 жыл-мен салыстырғанда олардың саны 43 пайызға (354-тен 202-ге дейін) төмендеген.

С а р а п ш ы л а р д ы ң б а ғ а -лауы бойынша, бүгінгі таң-да қазақстандық мемлекет тік қызмет саласы халықара лық стандарттарға сəйкес келеді. «Бүгінгі күні мемлекеттік қыз-меткерлердің орташа жасы – 39 жас, ал 1991 жылы ол 44 жас болған. Мемлекеттік қыз-метшілердің сапалық құра-мы өсті. Қазақстанда дамыған елдер дің жетістіктерін ұлттық мемле кет тік жүйенің ерекшелік-терімен біріктіретін өзіндік мо-дель құрылды деп сеніммен айта аламыз. Бұл нəтижелерге біз Мемлекет басшысының көреген саясатының арқасында қол жеткіздік», деді жиында А.Шайымова.

Баспасөз мəслихаты қоры-т ы н д ы с ы н д а А й г ү л Ш а -йымова мемлекеттік қызмет-шілер күні қарсаңында бүкіл ел бойынша «Үздік мемлекеттік қызметші» атағына іріктеу өткізіліп жатқанын атап өтті. Ол əр қызметкерді азаматтарды əлеуметтік тұрғыда қолдауға үлес қосуға шақырды.

Ауыс-түйістер 19 есеге қысқартылды

–––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––Орталық коммуникациялар қызметінде Мемлекеттік қызмет істері және сыбайлас жемқорлыққа қарсы іс-қимыл агенттігі т�рағасының орынбасары Айгүл Шайымованың және «Рухани жаңғыру» бағдарламасының «�згерістерді �зіңнен баста» атты ішкі бағдарламасының бас менеджері Шыңғыс Т�регелдиннің қатысуымен баспас�з конферен-циясы �тті. –––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––

16 СƏУІР 2018 ЖЫЛ 5RÝHANI JAŃǴYRÝ

Нұрлыбек МЫҢЖАС,облыстық «Рухани жаңғыру» орталығының директоры

Елбасының «Болашаққа бағдар: рухани жаңғыру» бағдарламалық мақаласында айқындалған мін дет-терді жүйелі жүзеге асыру мақ-сатында облыста 79 жоба жүзеге асты. 100 ірі көлемді шараны қам-титын 4 кіші бағдарлама («Тəрбие жəне білім», «Атамекен», «Рухани қазына», «Ақпарат толқыны») жақ-сы нəтижесін берді.

Бағдарламаның қабылдануымен бюджеттік жəне бюджеттен тыс көздерден 81 жоба жүзеге асы рыл-ды. Оның ішінде 52 жоба немесе 64,1 пайызы аймақтың үкі мет тік емес секторының əлеуетін тарта

отырып жүзеге асырылуда, со нымен қатар 651 ауқымды шара ұйым-дастырылды.

«Zhastar Camp Qyzylorda-2017» шеңберінде жастардың ой-санасын жаңғыртудың кейбір аспектілері бойынша 1000 жас үшін 2017 жыл-дың маусымында Жаңақорған ау-данындағы «Тау самалы» демалыс лагері базасында оқыту семинар-лары ұйымдастырылды. Бұл бағыт-тағы жұмыстарға өңірімізде 42 бел-сенді жастар ұйымы, 8 еріктілер жəне 39 жас спортшылар ұйымы жұ мылдырылды. Жастар ұйымдары өңіріміздегі жоғары, арнаулы жəне орта оқу орындарымен бірлесіп 1136 іс-шара өткізді.

«Тəрбие жəне білім» бағытын жүзеге асыруға өңірдегі жоғары оқу орындарының жəне білім

беру ұйымдарының оқытушылық құрамының 80%-ы жұмылдырылды. Қорқыт ата атындағы Қызылорда мемлекеттік университетінде «Ту-ған жер» бастамашыл топ жəне «Bu-siness Start» жобалық кеңсе құрылса, «Мəңгілік ел» ғылыми-практикалық орталық пен «Ақиқат» пікірталас клубы жұмыс жасауда.

«Рухани жаңғыру», «Мəңгілік Ел жəне ұлттық дəстүр», «Жергілікті зерттеулер», «Мемлекеттік этно-саясат негіздері», «Өркениеттің негіздері», «Мəдени мұра», «Рухани жəне адамгершілік тəрбие жүйесі», «Мəдениеттану», «Саясаттану жəне əлеуметтану» тақырыбындағы ар-найы пəндер енгізіліп, тақырыптық кафедралар ашылды.

«Рухани жаңғыру» бағ дар-ламасын ақпараттық сүйемелдеу

аясында республикалық жəне ай-мақтық бұқаралық ақпарат құ рал-дарында 7172 материал жариялан-ды. «Kyzylorda-news» интернет-ре сурсында, облыс əкімінің пор-талында, облыстық, қалалық жəне аудандық басылымдарда мақалалар жарық көрді. Сонымен қатар, аймақтық басылымдарда «Рухани жаңғыру», «Статья Президента РК: резонанс», «Серпін», «Үн қосу», «Мезгіл мəселесі», «Пікір мен пайым» рубрикалары ашылды.

«Qyzylorda», «Қоғам ТВ» теле-арналарында «Өзекжарды», «Мезгіл мəселесі», «Жаңа күн», «Қазақстан – 2050: дамудың даңғыл жолы», «Алқа», «Туған өлкем», «Мəртебелі мамандық» телехабарлар циклында сюжеттер мен жұртшылық лебізі берілді.

2017 жылдың сəуір айынан бастап «Рухани жаңғыру» тақырыбында 14 видеоролик «Qyzylorda» телеар-насынан күн сайын көрсетілуде. Интернет-ресурстарда, əлеуметтік желілерде «Рухани жаңғыру», «project_offi ce_ruhanizhangyru» парақшалары ашылды. Бұл блог-платформаларда Сыр елінің тарихи жерлері, аймақтың мəдени мұрасы жəне облыстың 100 жаңа есімі ту-ралы ақпараттар суреттерімен қоса жарияланады.

«Рухани жаңғыру» аймақтық жобалық кеңсе аясында азаматтар-ды қабылдау күнделікті жүргізілуде. Бұл қабылдаулар жөнінде хабар-ландырулар облыстық бұқаралық ақпарат құралдарында жарияланды.

Жүргізіліп жатқан жұмыстардың сапасын бағалау мақсатында 2 айда бір рет əлеуметтік сауалнама арқылы халықтың ақпараттандырылу дең-гейі зерттеледі. Сауалнама нəтижесі барлық көрсеткіштер бо йынша оң нəтиже көрсетті.

Қызылорда облысы

Үздік жоба Астанада жалғасады

––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––Елбасы Нұрсұлтан Назарбаевтың «Болашаққа бағдар: рухани жаңғыру» бағдарламалық мақаласынан туындайтын мақсаттар мен міндеттерді жүзеге асыру аясында Жамбыл облысында бүгінде жүйелі жұмыстар жүргізілуде. Атап айтсақ бұлардың бәрі «Туған жер», «Киелі жерлердің географиясы», «100 жаңа кітап», «Қазақстанның 100 жаңа есімі», «Қазақ тілін латын графикасына к�шіру», «Заманауи қазақстандық мәдениет жаһандық әлемде» арнайы жобалары аясында жүзеге асыры-лып келеді. ––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––

Облыста «Атамекен», «Ру хани қазына», «Тəрбие жəне бі лім», «Ақпарат толқыны» бағ дарламалары бо-йынша бірқатар жо балар қабылданып, 157 шара жү зеге асырылды. «Туған жерге тағзым» республикалық жо-ба сы аясында 126 іс-шара ұйым дас тырылды. Өңірде туып-өскен заматтардың қол ұшын бергенін айта кеткен жөн. Олардың қатарында «Егоровские склады» ЖШС басшысының есімі құрметпен аталады. Ол 320 миллион теңге тұратын балабақшаның құрылысын пайдалануға берді. Осы компания мемлекет-жекеменшік əріптестігі аясында теннис кортын салуда.Тайынша ауданының Ильичевка ауылында медициналық пункт ашылды. Жеке кəсіпкер С.Жақыпов жəне «Ильич» ЖШС қайтарымсыз негізде демеушілік көмек көрсетті. Мемлекет-жекеменшік əріптестігі шеңберінде Комсомол ауылдық округінде ауыл тұрғындарына мəдени-сауықтыру орталығы пайдалануға берілді. Оның құрылысына «Кашин А.В. жəне К» фермерлік қожалығының басшысы Александр Кашин демеушілік көрсетті.

Қызылжар – ел қорғаған батырларды, күміс көмей əншілер мен сал-серілерді дүниеге əкелген қасиетті ме-кен. Осы себепті «Талантқа толы туған өңір» өңірлік жобасы аясында «Жұмағы жердің Қызылжар» атты жергілікті ақын-композиторлардың əн конкурсы өткізілді. Кеште Кəкімбек Салықов, Ермек Серкебаев, Жоламан Тұрсынбаев жəне басқа жерлестеріміз ұлықталды.

«Саналы азамат» базалық бағытының «Ұлы дала жастары» жобасының аясында М.Қозыбаев атындағы СҚМУ-де студент жастарға бағдарламаның мəн-мағынасын түсіндіру жұмыстары белсенді жүргізілді. «Рухани жаңғыру» бағдарламасын толыққанды жүзеге асыру үшін ғалымдардың жетекшілігімен 4 эксперттік топ құрылды. Білім беру бағдарламаларының мазмұны жаңартылды. Оқу жоспарларына «Өлкетану жəне ту-ризм негіздері», «Экологиялық туризм», «XIX – XX ғасырлардағы Солтүстік Қазақстанның тарихы», «СҚО музейлері мен архологиялық ескерткіштері» жəне т.б. элективті пəндер енгізілді.

Облыста қоғамдық сананы жаңғырту бағдарламасы аясында жүргізіліп жатқан шаралардың тиімділігін арт-тыру бойынша жұмыстар жалғасын таба беретін болады.

Жанар ТАЛАСПАЕВА,«Рухани жаңғыру» �ңірлік жобалық

кеңсесінің жетекшісі

Солтүстік Қазақстан облысы

Кәсіпкерлер ауылға көмектесті

Хамит ЕСАМАН,«Егемен Қазақстан»

Елбасының «Рухани жаң-ғыру» бағдарламасы аясында өткен жылы жергілікті бюд-жет есебінен 197 миллион, ал демеушілер есебінен 898 мил-лион теңгеге түрлі жобалар мен іс-шаралар ұйымдастырылды. Аталған бағдарламаның 4 кіші бағыты «Тəрбие жəне білім», «Рухани қазына», «Атамекен» жəне «Ақпарат толқыны» бойын-ша 22 жоба қолға алынып, түрлі іс-шаралар өткізілді. Сонымен қатар, «Туған жер» арнайы жоба-сы бойынша өткен жылы өңірде «Туған жерге туыңды тік!» акция-сы өткізіліп, меценаттардың тізімі мен олар халыққа пайдалануға беретін нысандардың тізбесі жасақталды. Нəтижесінде ме-ценаттар мен аудан əкімдері арасында меморандумға қол қойылып, биыл жалпы құны 3,1 миллиард теңгеге 38 əлеуметтік нысан ел игілігіне беріліп, ауыл-дар абаттандырылатын болады. Ал ағымдағы жылы жалпы құны 3,6 миллиард теңгеге 78 кіші жоба мен 53 іс-шара жоспарланып отыр. Оның ішінде 510,5 миллион теңге жергілікті бюджет есебінен, ал 3,1 миллиард теңге меценат-тар есебінен қаралған. Сонымен қатар, «Қазақстанның сакралды географиясы» жобасы аясында Жамбыл облысынан бұл тізімге Мерке-Жайсан түркі ғұрыптық кешені, Ақыртас кешені, «Ежелгі Тараз қалашығы», «Тектұрмас» кешені, «Қарахан», «Айша бибі», «Бабаджа Хатун» жəне «Байзақ батыр Мəмбетұлы» кесенелері сияқты 8 тарихи орын енгізілген. Биыл өңірдегі сакралды орындар-ды насихаттау мақсатында 121,7 миллион теңгеге 8 жоба жүзеге асырылатын болады.

Сондай-ақ, алдағы мамыр айында «Əулиеатаның киелі жерлері» кіші жобасы аясын-да өңірдегі тарихи орындардың электронды картасы жасалады. Бұл мақсатқа облыстық мə де-ниет, архивтер жəне құжаттама бас қар масынан 25 миллион теңге қарастырылуда. Ағым-дағы жылдың екінші жартыжыл-ды ғынан бастап «Айша бибі» видео ролигі түсіріледі. Бұл мақ-сатқа облыстық туризм басқар-масынан 52,8 миллион теңге қарастырылуда.

Елбасының «Болашаққа бағдар: рухани жаңғыру» бағ-дар ламалық мақаласынан

туындайтын міндеттерді жүзеге асыру аясында өңірде биыл 474 миллион теңгеге 7 мəдени сала бойынша жəне 876,7 миллион теңгеге 21 спорт саласы бойынша жобалар іске асырылып, 40-тан астам ауылдың инфрақұрылымы жаңғыртылады. Сонымен қатар өткен жылы облыста «Бір сəби – бір ағаш» жобасы қолға алынып, бір күнде дүние есігін ашқан мың сəбиге арналып 1000 түп ағаш отырғызылған болатын. Аталған жоба еліміз бойынша үздік жоба-лар қатарына еніп, биыл Астана қаласында жалғасын табады.

Ө т к е н ж ы л ы е л і м і з д е «Қазақстанның 100 жаңа есімі» жобасы қолға алынған болатын. Аталған жобаға Жамбыл об-лысынан 12 үміткер қатысып, 8 азамат жеңімпаз атанғанын айта кету керек. Сондай-ақ еліміздің əрбір азаматы оқуы тиіс «100 жаңа кітап» арнайы жобасын іске асыру аясында өңірдегі жоғары оқу орындарынан 39 əдебиет ұсынылып отыр. Сонымен қатар «Қазақ тілін латын графикасына көшіру» арнайы жобасы аясында жоғары оқу орындарынан латын əліпбиін оқытатын арнайы кафе-дралар ашылып, «Латын əліпбиін оқыту» арнайы оқыту курстары енгізілді.

– Өткен жылы Тараз қала-сын дағы Достық үйінде «Рухани жаңғыру» бағдарламасының ар найы жобаларын іске асыру, оларды бір жерге топтастырып жұмыс жүргізу бойынша интерак-тивті алаңдар ашылған болатын. Ондағы заманауи құрылғылар арқылы бағдарлама аясындағы жобалардың интерактивті база-сымен танысуға, белгілі ақын-жазушылардың шығармаларын электронды нұсқада оқуға, олар-дың аудиожазбаларын тыңдауға, латын əліпбиін жəне ағылшын тілін үйренуге мүмкіндік жасал-ған, – дейді облыстық ішкі саясат басқармасының басшысы Ғалия Боранбаева.

Айта кетейік, Елбасының «Бо лашаққа бағдар: рухани жаң-ғыру» бағдарламалық мақала-сын жүзеге асыру аясында осын-дай орталықтар Тараз қаласы мен аудандардың 256 орта мек-тебінде, 25 колледжде ашыл ған. Интерактивті алаңдар арқылы ау-дандарда ашылған орталықтармен тікелей байланысқа шығып, кез келген уақытта түрлі іс-шаралар ұйымдастыруға болады.

Жамбыл облысы

Жүзеге асырылған жұмыстар аз емес

Бақытгүл БАБАШ,«Егемен Қазақстан»

«Атамекен» кіші бағ дар-ламасы аясында «Асар» үшжақты əріптестік республикалық фо-румы өтіп, өңірдегі қоғамдық сектордың дамуына үлкен сер-пі ліс берді.

«Туған жерге тағзым» жоба-сының аясында облыстың аудан-дарында жерлестер форумдары өтіп, 6 балабақша мен 8 спорт кешені пайдалануға беріл ді. Атырау мұнай жəне газ универ-ситетінде Балғымбаев ғылыми ор талығының құрылысы жүруде.

«Рухани қазына» кіші бағ-дар ламасы бойынша өңірге ел зиялылары шақырылып, шы-ғар машылық жобалар жүзеге асты. Асанəлі Əшімов, Мырзатай Жол дасбеков, Нұрлан Оразалин, Ғафиз Ес імов , Алтынбек Қоразбаев, Құман Тастанбеков пен Меруерт Өтекешова, Айгүл Үл кенбаева, Болат Қохаманов, Татьяна Бурмистрова секілді əдебиет, өнер тұлғаларының шы ғармашылық кештері мен концерттері атыраулықтарға ұмы тылмас əсер сыйлады.

– Елімізде алғаш рет Арқа, Батыс, Сыр, Жетісу жəне Алтай-Тарбағатай əн мектептерін бір

арнаға тоғыстырған «Əн дария дүлдүлдері» І республикалық дəс түрлі əншілер байқауы, «Мəң-гілік елдің алтын адамы» атты республикалық театрлар фести-валі, «Қайта жаңғырған Қазақ-стан» тақырыбында халықаралық ақындар айтысы, «Жайық нұры» республикалық академиялық əншілер байқауы, Д.Нұрпейісова атындағы «Бұлбұл домбыра» республикалық қыз-келіншектер байқауы да «Рухани жаңғыру» бағдарламасының аясында ұйымдастырылды, – дейді облыс əкімінің орынбасары Нұрсəуле Сайлауова.

Өлке тарихын зерделеуге ар-налған «Ибн Батутаның Ұлы Жі-бек жолымен саяхаты: мəде ниет-тер арасындағы диалогты алға бас тыру» тақырыбындағы халық-аралық ғылыми-практикалық конференциясы, «Нұр Отан» партиясының бастамасымен жүзеге асқан «Ақмешіт – Бекет ата» экспедициясы арқылы біраз жаңа мəліметтер жиналды.

О б л ы с т ы ң а р х и в қ ұ -жат тары мен тарихи-мəдени ескерт кіштерін зерттеу жəне қор ғау жұмыстарының маман -дары Ресейдің Мəскеу, Санкт-Петербург, Астрахань, Орын -бор қалалары мен Татар стан,

Башқұртстан республи ка лары-ның мемлекеттік архив тері нен елі міздің тарихына қатысты құжат тарды іздестіру мақсатында ғылыми іс-сапарларда болды. Нəти жесінде, «Каспий ма ңы қазақ тарының мəдениеті мен тұрмысы: ХХ ғасырдың 20 жыл-дар ын дарындағы фотоқұжат-тарда» атты кітап-альбомы жа-рыққа шықты.

– Өңірде көлемді архео ло -гия лық қазба жұмыстары жүр-гі зілді. Нақты айтқанда, Мия лы қорғандары, Сарай шық жəне Ақтөбе-Лаэти орта ға сыр лық қалашықтарына ғы лыми ар-хеологиялық зерде леу жұ мыс-тары жасалды, – дейді облыс əкі мінің орынбасары Нұр сəуле Сай лауова. – Ұлт тық спорт түрлерін дамыту мақ са тын да І республикалық «Дара боз» жап-пай көкпар сайысы өтті. Де-меушілер есебінен об лыс ор-та лығында «Ретро» сая бағы ашыл ды. Еліміздің ұлы ға лым-дарын насихаттау мақ сатында «Ағартушылар» көп серия лы тарихи-деректі фильмі түсі рілді. Мұның бəрі «Рухани жаң ғыру» бағдарламасының игілігі.

«Қазақстанның киелі жер-лерінің географиясы» жобасы-на облыстан 7 нысан енгізілді. Олар: Сарайшық қалашығы, Ақ-мешіт, Ұшқан ата жəне М.Өтеміс-ұлының кесенелері, Арал төбе қорымы, Құлшан ата жер асты мешіті жəне Иманқара үңгірі.

Атырау облысы əкімдігі

Мəдениет жəне спорт министр-лігімен бірлесе көне Сарайшық қаласын сақтап қалу, зерттеу жəне өзен жағасын бекіту бойын-ша ауқымды жобаны жүзеге асы-ра бастағанын айта кеткен жөн. Бұл жұмыстарға жергілікті бюд-жеттен 1,6 млрд теңге бөлінді. Биыл жұмыс аяқталып, қалашық орнына этномəдени музей кешені салынады, осы арқылы ішкі жəне сыртқы туризмнің дамуына кең жол ашылмақ.

«Жаһандағы заманауи қазақстандық мəдениет» ар-найы жобасы аясында өңірдегі шығармашылық ұжымдар қазақ-стандық мəдениетті əлемге та ны-ту мақсатында Үндіс тан, Маке-дония, Португа лия, Малайзия, Ресей, Түркия, Вен грия, Сербия мемле кет терінде өнер сапарын-да болды.

«Латын əліпбиіне көшу» ар найы жобасы бойынша тұр-ғын дарға ақпараттық түсіндіру жұ мыстары жүргізіліп, сарап-шы лар топтарының қатысуы мен 300-ден аса іс-шара ұйымдас ты-рылды.

Осындай игі жұмыстар қа-тары биыл да жалғасын тауып жа тыр. Облыс əкімінің орынба-сары Н.Сайлауованың айтуын-ша, «Рухани жаңғыру» аясында 2018 жылы 6,1 млрд теңгеге 175 жоба жоспарланған. 500-ге жуық іс-шара ұйымдастырылып, 300 мыңнан аса адам қамту көз делуде.

АТЫРАУ

Атырауда атқарылған игі іс көп–––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––Елбасының «Болашаққа бағдар: рухани жаңғыру» бағ дар-ла малық мақаласы аясында Атырау облысында �ткен жылы 118 жоба жүзеге асырылды. 1000-ға жуық іс-шара ұйым дас-тырылды. –––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––

atyrau Weproject.kz

6 16 СƏУІР 2018 ЖЫЛ

–––––––––––––––––––––––––––––––Бүгінгі жастар кешегі ата-баба ама-натын арқалаушы буын. Ол аманат – Алтай мен Атырау арасындағы ұлан-ғайыр жер. Кіндік қанымыз тамған Отанымыздың тұтастығы. Сонымен бірге ұрпақтан ұрпаққа әкенің қанымен, ананың сүтімен беріліп келе жатқан тектілік атты «ұлттық кодымыз». Ұлттық код – ұлтымыздың даралық ерекшелігі әрі �зіндік қасиеті.–––––––––––––––––––––––––––––––

Елбасы «Болашаққа бағдар: рухани жаңғыру» атты мақаласында «ХХ ғасыр-дағы батыстық жаңғыру үлгісінің бүгінгі заманның болмысына сай келмеуінің сыры неде? Меніңше, басты кемшілігі – олардың өздеріне ғана тəн қалыбы мен тəжірибесін басқа халықтар мен өркениеттердің ерекше ліктерін ескермей, бəріне жаппай еріксіз таңуында. Əжептəуір жаңғырған қоғамның өзінің тамыры тарихының тереңінен бастау алатын рухани коды болады», деп дөп басып жазады. Əрине, дамыған елдердің тəжірибесін ескеру қажет. Өйткені тарихи себептермен біздің біршама кенжелегеніміз рас. Десе де озық тəжірибені ендіру барысында белгілі бір сүзгіден өткізбей тұтастай қабылдаудың салдарын жете түсінген жөн. Бұл елек ұлттық бояу һəм рухани құндылық. Бұл тұрғыда кез келген саладағы жас маман-дар тарихы алтын əріптермен жазылған ұлы дала ұрпағы екенін ұмытпағаны дұрыс.

Рухани даму бастауында тіл, дін жəне діл жатыр. Бұл үшеуі – бір-бірімен біте-қайнас қан біртұтас дүние. Əрбірі аса маңызды элемент. Құдайға шүкір, Қазақ елі керегесі кең, шаңырағы биік мемле-кет. Əрине мəңгілік елдің болашағы ұлт тұтастығында екенінде дау жоқ. Осы тұрғыдағы негізгі мəселе ұлтымыздың үш тірегінің шұбарлануы. Əлемдегі тілдер арасында ең бай тіл өкілінің бірі бола

тұра өзге тілде сөйлеуге əуестіктің бары өтірік емес.

Рухани қайта түлеу ана тілсіз мүмкін емес. Ұлы ағартушы, мемлекет жəне қоғам қайраткері Ахмет Байтұрсынов атамыздың «Сөзі жоғалған жұрттың өзі де жоғалады» деген сөзі де соның бір айғағы. Өйткені тіл ұлттың бар құндылығын тасымалдау-шы құрал. Бұл мəселенің əлі де күрмеуі ше шілмей келе жатқанына бір кінəлі адам болса, ол да – сіз бен біз. Дəлірек айт-қан да, біздің немқұрайлығымыз. Ұлт тық дең гейдегі маңыз ды мəселеге атүсті қа-рау ы мыз. Жана шырлықтың жоқтығы. Тіл мен дін ел-жұрт болып шешетін мəселе. Қа ра пайым күнделікті қарым-қатынаста бір-бірімізбен қазақша сөйлеспейміз. От-басы дастарқан басында бір тілде сөй ле-мейінше жəне бір ша ңы рақ астында мұ-сылманшылық жорал ғы сы бірдей болмай-ынша, мемлекеттік деңгейде руха ният мəселесінің шешімін табуы қиын. «Отбасы – шағын мемлекет» деген осы.

Мақаланың «Ұлттық сана» бөлімінде «Жаңғыру атаулы бұрынғыдай тарихи тəжірибе мен ұлттық дəстүрлерге шекеден қарамауға тиіс. Керісінше, замана сынынан сүрінбей өткен озық дəстүрлерді табысты жаңғырудың маңызды алғышарттарына айналдыра білу қажет. Егер жаңғыру

елдің ұлттық-рухани тамырынан нəр ала алмаса, ол адасуға бастайды», деп айтылғандай, қазақы дəстүр сан ғасырлар бойы қалыптасқан ұлттық рухани құндылығымыз. Мағжан Жұмабаев «Мен жастарға сенемін» деп жырлағандай, қазақ жастары сол сенімді ақтауы – перзенттің парызы.

Елбасының бұл идеясы – уақыт та-лабы. Өйткені тəуелсіздік алған жыл-дары елдің экономикалық жағдайын жақсарту қажет еді. Нарықтық экономикаға қатысты Шығыс пен Батыстың дамыған елдерінің озық үлгілерін пайдалана оты-рып, экономикалық тұрақты мемле-кет болып келеміз. Хəкім Абай үшінші қара сөзінде айтқандай, «...Əрбір жалқау кісі – қорқақ, қайратсыз тартады, əрбір қайратсыз – қорқақ, мақтанғыш келеді, əрбір мақтаншақ – қорқақ, ақылсыз, на-дан келеді. Əрбір ақылсыз – надан, арсыз келеді. Əрбір арсыз жалқаудан сұрамсақ, өзі тойымсыз, тыйымсыз, өнерсіз, ешкімге достығы жоқ жандар шығады». Халқымыз ширек ғасырда экономикалық тұрғыда біршама өсті. Отандық өнімдер мен тау-арлар бəсекеге қабілетке ие бола бастады. Ендігі кезек ұлттық идеологияны көтеру. Халықтың мүддесі мен мақсатын бір арнаға салу. Əлеуметтік желідегі қоғамымыздағы түрлі жағымсыз, тіпті арсыз келеңсіз құбылыстар біздің ұлттық жəне отбасылық тəрбие инс титутын дамыту жəне жап-пай насихаттау уақыт талабы екенін көрсетуде. Дін саласының қызметкерлері – имамдар рухани жаңғыру аясында жа-старды Ислам дінінің ең маңызды Отанды сүю, ата-ананы құрметтеу, елге қызмет ету, ауызбіршілік пен ынтымақ, дін жəне ұлтаралық татулықты нығайту бағытында өзіндік үлесімізді қосудамыз.

Т�леби қажы ОСПАН, ҚМДБ-ның Ақт�бе облысы

бойынша �кіл имамы

Асқар ТҰРАПБАЙҰЛЫ,«Егемен Қазақстан»

Жалпы, Ақмола облысында

«Рухани жаңғыру» бағдарламасы бойынша 2022 жылға қарай 107 жобаның жүзеге асырылуы жос-парланып отыр. Солардың ең бас-тылары Бурабай, Қорғалжын жəне Зеренді аудандарында шоғыр лан-ғандығын айта кеткен жөн. Көкше жері табиғаты сұлу өңір ға на емес, сонымен қатар рухани құн ды-лықтарға да бай өлке саналады.

Облыстық ішкі саясат бас-қар ма сының маманы, «Рухани жаңғыру» бағдарламасының ӨЖО бас менеджері Əсем Əзір-баева ның мəліметіне қараған да, «Рухани жаңғыру» бағдарлама-сының «Тəрбие жəне білім» кіші бағдарламасы бойынша 24 шағын жоба жəне «Рухани қазына» бо-йынша 79 жоба іске асуда. Бұдан басқа, ұлттық дəстүрлер мен құн-дылықтарды, ішкі туризм ді дамы-ту жөніндегі іс-шаралар, сондай-ақ

«Атамекен» кіші бағдарламасы бойынша 4 жоба қарастырылған. Реті келгенде «Қазақстанның 100 қасиетті орны» республикалық тізіміне Ақмола облысы бо йынша 10 нысан енгендігін айта кету ке-рек. Бұл ретте облыстық мəдениет басқармасының басшысы Сəуле Бөрібаева Ерейментау ауда-ны аумағындағы Құмай бірегей археологиялық жəне этно графиялық кешенін ерекше атап кетті. Өйткені мұнда қола дəуірі, ерте темір дəуірі сияқты дамудың кезеңдері сақталған. Солардың ішіндегі ең маңыздысы, ол I-VI ға сырларға дейінгі Батыс түрік қаға наты кезеңінің тас мүсіндері сана лады. Сондай-ақ өңірімізде «Ата мекен» кіші бағдарламасы шең берінде 2017 жылы 4,8 миллиард теңге сомасын-да бірнеше мəде ни, тарихи жəне əлеуметтік нысан дарды қайта құру жəне салу бағы тында 57 жоба қолға алынып, жүзеге асырылды.

Ақмола облысы

Гүлайым ШЫНТЕМІРҚЫЗЫ,«Егемен Қазақстан»

– «Рухани жаңғыру» бағдарла-масы аясында жасалып жат қан жұмыс тар өте көп. Бір ғана «Ата-ме кен» бағдарламасының алғашқы «Əлеуметтік бастамалар картасы» бағыты бойынша реестрге ен-ген 118 іс-шараның өткен жылы 59-ы жүзеге асырылды, қалған 59 шара биылға межеленген. Бағдарламаны іске асыру бары-сында 50 орта мектеп спорттық жабдықтармен қамтылып, облыс-тағы емханаларға дəрігерлік құ-ралдар алынып берілді. Ақтау қа ласы тұрғындарына спорт алаң-дары тарту етіліп, жас мамандар үшін 500 орындық жатақхана пайдалануға берілді. Мемлекет, коммерциялық емес сектор жəне бизнес əріптестігі бойынша өзара əрекеттестік алаңын құру мақ-сатында «Асар» форумы өткізіліп, екі кезеңде жиналған 55 млн тең-геге 6300 отбасына – ауыр дерт ті сə би лерге, қарттар үйіне, жал ғыз бас ты аналарға, балалар үйі нің тəр-биеленушілеріне көмек көр сетілді. «Туған жерге тағзым» акциясы

аясында түлектер қолдауымен Бейнеу ауданының Тұрыш ауы-лында «Демалыс бағы» ашылса, аудан орталығында «Жұбайлар бағы», Боранқұл ауылында спорт алаңы, Маңғыстау ауданының Шетпе кентінде спорт кешені, сауық тыру-жүзу бассейні ашылды.

«Рухани қазына» ішкі бағдар-ламаның үш базалық бағыты да ауқымды істерді атқара білді. Кі тап-ханалар мен мұражайлар қыз ме тін реттеу бағытында бір неше маңызды іс-шаралар өтіп, мұра жай қорындағы жəдігерлерді насихаттау жұмыстары жүргізілді. Қазіргі таңда «Мұражай құнды лық тарының қозғалысы мен есебі нің автоматтандырылған жүйесі» бағдарламасын алу мен қон дыру, электронды сенсор-лық киоскілер алу жəне орнату жұмыстары жүруде. Отпан тауда Амал мерекесі, ақындар С.Адай, С.Нұржан, Е.Раушановтың шы ғар -машылық кештері, респуб ли калық жыршылар байқауы, халық аралық театр фестивалі, тағы басқа көптеген шаралар ұйым дастырылды, – дейді «Рухани жаңғыру» өңірлік жобалық офисінің басшысы Г.Азан.

Маңғыстау облысы

Азамат ҚАСЫМ,«Егемен Қазақстан»

Қуаныш Сүлейменов бүгін де қазақтың ақ бас сиырын өсі ру-мен шұғылданатын Жарма ауда-нындағы «Шалабай» ЖШС-нің бас директоры қызметін атқа-ра ды. Жүз елуге жуық адамды жұмыспен қамтып отырған ша-руа қожалығында қазір 3 мың ға тар та асыл тұқымды тү лік өсі-рі луде. Жұмысшыларға да бар-лық жағдай жасалған. Мұн да ғы жұмысшылар күн діз мал жайса, кешке бильярд ой найды. Жə, бұл туралы сəл кейі ні рек.

Бұрынғы мұғалім, бүгінгі кәсіпкер

Əрине біздің кейіпкеріміз мұн -дай жетістікке бірден қол жет -кіз бегені анық. Былтыр «Қа зақ -станның 100 жаңа есімі» жо-басы жеңімпаздарымен бірге Ел-басымен кездескен кəсіпкердің ауыл шаруашылығы саласына ұстаздықтан келгенін біреу білсе, біреу білмеуі де мүмкін. Қуаныш Сүлейменов неге мұғалімдікті тас тап, кəсіпкерлікке, кəсіпкерлік бол ғанда атакəсіп мал шаруа-шы лығына біржола бет бұрды? Мұ ның да өз себебі бар екен. «Тоқ саныншы жылдар ортасын-да кеңшар құлап, ауылдағы ша-руа шылықтар тарап кеткен еді. Жұ мысымды 2000 жылдардың басында тарих пəнінің мұғалімі болып бастадым. Ауылдан бəрі көшіп кетіп жатты. Шалабай ауылындағы 2 мың адамнан 4 жылдың ішінде 1100 тұрғын ғана қалды. Мектептегі 300-ден астам

оқушы 130-140-қа дейін түсті. Кіндік кескен мекеніміз көз ал-дымызда қирап, күннен-күнге ажары кете бастады. Қа зақ тың атақты ақ бас сиырының ота ны са налған, кезінде 8 жарым мың -ға дейін Қамбар ата түлігін өсір -ген Шалабайда бірде-бір асыл тұқымды мүйізді қалмады. Осы жайт жаныма қатты батты. Сөй-тіп жүргенде бір күні «Қазақ-стан инвестициялық қоры» АҚ президенті Зейнолла Кəкім жа-нов тың «Экспресс-К» газе тінде жа рияланған сұхбатын оқы дым», деп бастады əңгі ме сін бұрынғы мұғалім, бүгінгі кəсіпкер.

Расында бұл сұхбат кейіп ке-ріміздің ғана емес, кезінде атағы дүркіреген Шалабай ауылының да өміріне өзгеріс əкелерін ол кезде ешкім де болжамаған болар. Əлгі сұхбатында З.Кəкімжанов бала-ларына шағын шаруа қожалығын ашқысы келетінін, қажет болса сатып алуға дайын екенін, ондағы мақсаты ұрпақтарына ауыл-ды көрсеткісі, ауылдың қасиетін сезіндіргісі келетін айтады. Содан не керек, құрып кеткен ақ бас си-ырды қайта қа лпына келтіру үшін инвестор таппай аһ ұрып жүр ген Қуаныш Сүлейменов атал ған газет арқылы Қазақстан инвестициялық қорының басшысына хат жазады. Біржарым жылдан кейін көмекшісі хабар ла сып, З.Кəкімжановпен кез-де сіп, сол кісінің қолдауының ар-қа сында «Шалабай» мал тұ қымын асылдандыру зауытын қалпына келтіруге кірісіп ке теді. «Ол кез-де ауылда мектеп директоры едім. Қазақстан инвестициялық қорының басшысы қазақтың ақ бас сиырын қайта қалпына келтіремін,

туған ауылыңның туын биік көтеремін десең, еңсесін тіктеймін десең, мек тептегі жұмысыңды тас-та, бірың ғай осы іспен шұғылдан» деген соң мектептен кетуге тура кел ді. Ұйғарымымды мектептегі əріп тестеріме айттым. Ол кезде ара мызда бір зоотехник, бір мал дəрі гері жоқ. Жігіттер қолдады. «Барайық, көрейік» деді. «Туған жеріміз, өскен мекеніміз. Ата-ба-баларымыз осында жатыр. Ауыл-дың тарағаны біздің де жаны мызға батып жүр» деді. Сөйтіп кірі-сіп кеттік. Жұмыс нəтиже бе ріп, 2006 жылдың қазанында Ұлан ауданындағы «Багратион» ша руа қо жалығынан 155 бас қа зақ тың ақ бас сиырын сатып ал дық. Осы-л ай ша «Шалабай» мал тұ қы мын асылдандыру зау ыты ның қайта өркендеу дəуі рі басталды», дейді Қуаныш Сүлейменов.

Күндіз мал жаяды, кешке бильярд

ойнайдыЕлмен бірге қиындық кешіп,

елмен бірге қиындықты еңсерген кəсіп кер бүгінде Шалабай халқы-ның жағдайы жақсарғанын, 1100 тұрғынның саны 1600-ге

жуық тағанын, қазір ауылда саты-латын үй емге табылмайтынын айтады. «Мұндағы жұмысшылар күндіз мал жайса, кешке бильярд ойнай ды» дедік қой жоғарыда. Ол рас. Мұнда малшыларға арнайы жатақ хана салынған. Жатақхана деген аты болмаса, кешеннің ішін де монша да, сауна да, би-льярд та бар. Жантайып жатып кино көремін десеңіз де еркіңіз. Шалабайлық малшылардың «Жұ-мыста емес, шипажайда жүр міз» дейтін əзілінің бекерге айтыл-мағанын осыдан-ақ аңғаруға бола-тындай. Қ.Сүлейменовтің айтуын-ша, бұл демалыс үйлері Аргентина мен Жапониядағы үйлердің үлгісінде салынған. Күз бен қыста жұмысшылар тұратын жатақхана 2015-2016 жылдары жаз уағында лагерьге айналдырылып, Жарма ауданындағы əлеуметтік жағдайы төмен отбасылардың балалары тегін тынығып қайтыпты. Туған ауылынан кіндік үзбеген азамат өзі оқып, білім алған, ұстаздық қыз мет атқарған мектебін де назар-дан тыс қалдырған емес. «2013 жылы ауылдағы мектепке бар дым. Байқасам, 5-ке оқитын бала лар дың саны азайып, 20-ға түсіпті. Со -сын мектеп директорына «Үз дік

оқитын оқушыларды жыл со-ңын да, яғни соңғы қоңырауда ақ шалай сыйлықпен марапаттап отыр сақ қайтеді. Оны жыл ба-сында өздеріне ескертіп айтып оты райық» деген ұсыныс айттым. Міне, 5 жыл ішінде үздіктер саны 20-дан 67-ге дейін жетті. Үлкен қа-ла ларда мүмкіндік көп қой. Үйір ме де көп. Ауыл балаларының оқу ға деген ынтасын арттыру мақ са-тында осы істі қолға алдым», дейді кəсіпкер.

Осылайша Қ.Сүлейменов Жар-ма ауданындағы үш мектеп тің (Ша лабай, Бірлік, Əди Шəріпов ауылы) үздік оқитын оқушылары-на жыл сайын 15 мың теңгеден сый ақы беріп келеді. Осының нə ти жесінде аталған ауылдарда оқу шылардың білім деңгейі бір-шама көтеріліп, Шалабай ауылы ҰБТ-дан ауданда көшбасшы елді мекендердің қатарынан көрі ніп-ті. Кəсіпкер туған ауылынан кө-мегін аяған емес. Осыдан біраз уақыт бұрын 6 жарым миллион теңгеге хоккей кортын салып бер-се, Шалабайда Мəдениет үйін салу үшін жобалау-сметалық құжат жасауға 12 миллион теңге бөліпті. Алдағы уақытта ауылға жаттығу залын, мейрамхана мен балалар алаңын салуды жоспарлап отыр. Қазақ тың ақ бас сиырының тұ қы-мын қайта жаңғыртып, ауы лын ажарландырған азаматтың тағы бір жоспары – Қамбар ата түлі-гінің санын 10 мыңға жеткізу. Бұл – алдағы 5-6 жыл мұғдарына межеленген шаруа. Дəл қазіргі уақытта ақ бас сиырдың өнімдерін жеке бренд ретіне саудаға шығару үшін сауда нүктелерін ашумен шұғылданып жатқан көрінеді.

Түйін«Ауылым – əнім» атты əнді

айт қанда, «Туған жерін сүйе алма ған, сүйе алар ма туған елін» деп шыр қайтын едік қой.

Бажайлап қа расақ, бұл мағынасы өте терең сөз дер». Елбасы өзінің «Бола шақ қа бағдар: рухани жаңғыру» мақаласында осылай деп жазып еді. Біздің кейіпкеріміз де осы ойды өміріне өзек етіп келеді десек, артық айтпаған бо-лармыз. «Біздің ауылда өзге ұлт өкіл дері көп тұрды. Бала кезімде солар дың өздерінің тарихи отан-дарын ерекше жақсы көретініне, қаншылдығына таңғалып, «біз неге сондай емеспіз?» деп іштей налушы едім. Мектепте директор болып жүргенде ауылдағы үлкен ақсақал: «Сен əрі-бері жүргенде зират тарға қара. Қазақтар неге бейіт терді үлкен қып салған? Ерік кен нен салған жоқ. Бұрын жоң ғарлармен соғысқанда батыр бабаларымыз «біз ешқайда қаш-паймыз, бір адым да ше гінбейміз. Өйткені біз дің артымызда ата-бабамыздың зи раттары тұр, əруақтар тұр» деген», деп еді. Ақсақалдың сол сөзі əлі күнге дейін ойымда. «Ба баларымыз мықты болған, біз неге сон-дай болмаймыз? Бізге қал дыр-ған ұлан-байтақ жерді неге гүлдендіріп, өркендетпеске?» де-ген ой келген сол кездерде. Қазір ойлаймын, шетелге қызығудың еш қажеті жоқ. Қазақстаннан ар тық жер жоқ əлемде. Біздің та би ғатымыз секілді табиғат еш-қандай жерде жоқ. Қазақстанды Германиядан да, Америкадан да артық қылуға болады. Ол өз қолымызда. Туған жерін сүйетін патриот азаматтардың қо лын-да. Сондықтан туған жерге қыз-мет ету керек, туған жер ді гүл-дендіру керек», дейді «Қазақ-стан ның 100 жаңа есім» жобасы жеңімпаздарының бірі Қуаныш Сүлейменов.

Шығыс Қазақстан облысы,Жарма ауданы

Шалабайда шаруасын шалқытқан––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––«Қазақстанның 100 жаңа есімі» жобасына енген шығысқазақ-стандық Қуаныш Сүлейменовті �зінің туып-�скен мекені Жарма ауданының ғана емес, облыс жұртшылығы жақсы біледі десек, артық айтпаған болармыз. ––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––

елдің ұлттық-рухани тамырынан нəр елдің ұлттық-рухани тамырынан нəр

Ұлттық код – тіл мен діл

Жастарға – 500 орындық жатақхана

Былтыр 4,8 миллиард теңге игерілді

–––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––«Рухани жаңғыру» бағдарламасын іске асыру үшін облыс бас-шысының �кімімен �ңірлік жобалық офис құрылып, �ңірлік сарап-тау кеңесі құрамы бекітілді. «Рухани жаңғыру» �ңірлік жобалық офисінің басшысы Гүлайым Азанның айтуынша, 25 тәжірибелі маман дардан, зиялы азаматтардан құралған кеңес бір жыл ішінде 11 рет жалпы отырыс, 6 рет кеңейтілген отырыс �ткізген. –––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––

RÝHANI JAŃǴYRÝ

16 СƏУІР 2018 ЖЫЛ 7

КӨШПЕЛІ ОТЫРЫС КӨКЖИЕГІ ФОТОКҮНДЕЛІК

Суреттерді түсірген Ерлан ОМАР, «Егемен Қазақстан»

–––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––Парламент Сенаты �леуметтік-мәдени даму және ғылым комитеті Алматы қаласындағы Шәкен Айманов атындағы «Қазақфильм» киностудиясында к�шпелі отырыс �ткізді. Отырыс барысында еліміздің киноиндустриясы �кілдерінің қатысуымен «Кинематография туралы» заң жобасы талқыланды, деп хабарлады Сенаттың баспас�з қызметі. –––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––

––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––Бес институционалды реформаны іске асыратын «100 нақты қадам» Ұлт жоспарында Мемлекет басшысы «Азаматтардың шешім қабылдау процестеріне жергілікті �зін-�зі басқаруды да-мыту арқылы белсене қатысуы керектігіне» (97 қадам) айрықша назар аударып, оның даму жолын үш кезеңге б�лген. 2016 жылдан басталған бірінші кезеңде бағдарламалық құжаттарды қабылдау, жергілікті �зін �зі басқару қауымдастықтарын да-мыту қарастырылған. 2018 жылдан басталған екінші кезеңде әкімшілік-аумақтық б�ліністердегі 2 мыңнан астам тұрғыны бар елді мекендерде жергілікті �зін-�зі басқару бюджеті мен коммуналдық меншік институтын енгізу к�зделген. ––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––

–––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––Қазіргі ақпараттық тасқынның толассыз кезінде жоғары білікті журналист кадрларының жетіспеушілігі сезіліп отыр. Кейбір отандық телерадиоарналар бағдарламаларының сапасы к�пшіліктің к�ңілінен шықпай, �ткір сындарға ұшырап жүргені де соның айғағы. –––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––

Комитет төрағасы Бірғаным Əйтімова «кинематограф адам-гер шілікке тəрбиелеудегі, қо-ғам дағы идеологиялық құн ды-лық тарды сіңірудегі, зер де лік жə не мəдени дамуды ілге рі ле-ту дегі басты құралдардың бірі бо лып табылады», деп атап өтті. Сон дай-ақ ол сенаторлардың отан дық кинематографияның қа зір гі жағдайы мен өзекті мə се-лелерін, келешекте ұлттық фи-льмдердің сапасы мен бəсе ке ге қабілеттілігін арттыруды, тұр-ғын дарға арналған кино көр се-ту қызметтеріне қол жет кі зу ді, ки ноиндустриясының ашық ты-ғы мен тартымдылығын, Қа зақ-с тан киносының шетелдердегі бе делі мен танылуын зерделеу қажеттігін жеткізді.

Режиссерлер, актерлер мен продюсерлер сенаторларға өз жұмыстарының ерекшеліктері туралы айтып, кино туралы ар-найы заң қабылдау қажеттігін сөз етті. Атап айтқанда, режиссер Рүстем Əбдірашов ұлттық ки но-ны қолдау қорын құрудың ма-ңыздылығын атап өтті. Кино про-кат саласының маманы Бау ыр -жан Шөкенов кинематогра-фия саласын құқықтық реттеу жəне қалалар мен ауылдық ел-ді мекендерде азаматтардың ки но көрсету қызметіне қол жет кізу мүмкіндіктері тура-лы айтты. Режиссер-аниматор Адай Əбелдинов тəрбие құралы ретінде анимациялық киноны

да мыту, ал кинорежиссер, «Дуб-ляж» мекемесінің басшысы Бо лат Қалымбетов еліміздің ки нотеатрларына прокатқа ке-ле тін барлық фильмдерді ау-да рудағы «Қазақфильм» ки но -студиясының дубляж мүм кін-діктері туралы сөз қозғады.

– Бүгінгі таңда «Қазақфильм» ки но студиясы – ұлттық бренд əрі отандық кино өнімдерді өн-ді ру дегі негізгі мекеме. Біз ки-не ма тографистерді, кино өнді-ру шілерді, прокатшыларды, дис три бьюторларды біріктіре оты рып, киноиндустрияны дамы та тын экономикалық те-тік терді қа лып тастыруға мүм-кін дік беретін, жа ғым ды инвес-ти циялық ахуал жасайтын тиісті заң ды бұ рын нан күтіп жүрміз, – де ді Шə кен Айманов атындағы «Қазақ фи льм» акционерлік қо ға мының президенті Бақыт Қайырбеков.

Белгілі актер əрі режиссер Асанəлі Əшімов «Қазақфильм» кино студиясына ұлттық ком-па нияның мəртебесін беруді ұсын ды. «Киностудия еліміздің ки не матографистері бас қосып, ки ноны талқылайтын орын болып табылады. Сондықтан киносту дия аумағы тек мем ле-кеттің меншігінде ғана болуы керек, жекешеленбеуі тиіс. Ки-но студияға ұлттық компания мəр тебесін қайтару керек», – деді А.Əшімов.

Пік ірсайысты сенатор

Б.Əй ті мова қорытындылады. Оның ай туынша, айтылған ұсыныстар ки нематография жəне мəдениет пен əлеуметтік саланы реттейтін заңдарды қарау барысында пайдаланыла-тын болады.

Депутаттар сапар аясында «Қазақфильм» киностудия-сын кө ріп, түсіру алаңдарында бол ды жə не техникалық жаб-дық тармен та нысты. Саяхат бары сында де путаттарға фи-льм түсіру үде ріс терінің ерек-ше ліктері жəне Қазақ стан өне-рі нің алтын қорына ен ген фи-льмдердің тарихы туралы ақ-парат берілді.

– Біз киностудияға қазақ киносының мұражайы керек ті-гіне куə болдық, мұнда отандық мəде ниеттің жетістіктері сақ-тау лы тұр. Біз бұл туралы тиісті сау ал жолдаймыз, – деді кездесу со ңында депутат Бақытжан Жұ-ма ғұлов.

Сол күні Сенат депутатта-ры Ғабит Мүсірепов атындағы Қазақ мемлекеттік балалар жəне жас өспірімдер академиялық те а-трының артистерімен кездесті. Шара ға Алматы қаласының ал-дың ғы қатардағы театр ұжым да-рының өкілдері қатысты.

Бүгін парламентшілер Алма-ты қаласының Орталық мем-ле кеттік мұрағатында болады жə не онда заңнамаға мұрағат ісі мə селелері бойынша өзге-ріс тер мен толықтырулар тал -қыланады. Са пар бағдар ла ма-сында, сондай-ақ Қазақ мем-лекеттік циркінің, Ұлт тық кі-тап хананың жəне спорт ны сан-дарының («Алматы Арена» ке-ше ні мен биік таудағы «Медеу» мұз айдындары) жұмыстарымен танысу бар.

«Кинематография туралы» заң жобасы талқыланды

МӘСЕЛЕНІҢ МӘНІСІ

Екатерина НИКИТАНСКАЯ,Мәжіліс депутаты

Кəсіпкерлікті мемлекеттік реттеудің тұжырымдамасында 2020 жылға дейінгі аралықтағы нормалауды жетілдірудің бір тəсіліне Реттеушілік əсердің са-рабы (РƏС) жəне нормативтік актілерді ашық талқылаулар жат-қы зылған. Кəсіпкерлік ко дексі осы процесті жіті регла мент те-ген. Мəселен, 82 бапта, егер мем -лекеттік органдар кəсіпкерлік су-бъ ектілеріне қа ты сты жаңа рет те-гіш құралын ен г ізгісі келсе, алдын ала РƏС про цедурасы жасалу керектігі анық айтылған. Алайда өкілетті ор гандар РƏС жүргізуді қазір жіберді.

Парламент Мəжілісіне қа-рау ға 2017 жылы 40 заң жоба сы түскен болса, тек соның 9-ында ғана Ұлттық экономика ми-нистрлігі жасаған РƏС-тің нə-тижелерін ұсына алды. Ал сол кез де көптеген заң жобаларында биз несті реттеуге бағытталған түр лі жаңа реттегіштер пайда болды. Мысалы, «Газ жə не газ-бен жабдықтау туралы» заңға өзгерістер мен толықтырулар

енгізу туралы заң жобасы (21 бап) өкілетті органның Қазақ с тан аймақтары жəне рес пуб ли кадан тыс жерлерге мұ най мен табиғи газды жет кі зуге жа ңа монитори нгжасау та лап тарымен толық ты-рыл ған. Бұ рын мониторинг жа-сау тек рес публика аумағындағы са ту ба ғасына ғана жасалатын. Ен ді сұйытылған мұнай газын өнді рушілерге, электронды сау-да алаңының иелеріне, өкілетті органға əрбір тəулік сайын өнді-ріс көлемі, сату жəне босату тура лы мəліметтер жүктелетін бо лып ты. Осының бəрі тиісті РƏС жасалмай ұсынылып отыр. Ал 158 бап бойынша бөтен тауарлық белгіні қолданғаны, қыз мет көрсету белгісі, тауар-дың өндірілген орнының атауы немесе фирмалық атауы бол ма-ғанда салынатын айыппұл мөл-шері шамамен 20-25 пайызға тө мен детілген. Бұлар тауардың сапасы мен қауіпсіздігін тө-мен детуге жол беріп қана қой-май адал жұмыс істейтін кə сіп -керлердің бəсекелестікке қа-білеттігіне нұқсан келтіреді.

РƏС-ке байланысты мəсе-ле лер мұнымен де шек тел мей-ді. Сараптар реттегіш құрал

енгізілмей тұрғанда ғана емес, соңынан да жасалуы керек еді. Тек соның нəтижесінде ғана ти ім ділігі дəлелденіп тұрса рет тегіш құралдар алынып тас-та луы немесе өзгертілуі керек. Ал бұл жұмыс жəне Еура зия лық экономикалық одақтың нор ма-тивті құқықтық актілер əсе рі нің сарабын өкілетті мемле кет тер əлі күнге қарастырған емес.

Сондай-ақ барлық мем ле-кеттік басқару деңгейінде РƏС-ті өзгерту жоспарларына ашық қол жеткізе алмайсың, олар ды əзірлеу мен атқаруды бақы-лай тын мониторинг жүйесі де құ рылмаған. Сондықтан бұл жұ мысты қанағаттанарлық деп айту қиын. Ал осындай са рап-тың жасалмауы кəсіп кер лікті рет теу саласында қа был да на-тын заң актілері мен мем ле-кеттік басқару орган да рының шешімдерінің өте сапасыз болу тəуекеліне ұрындырады.

Осы мəселелерді біз Үкімет бас шысына білдіре отырып, Рет-теушілік əсердің сарабы бойын-ша қолданыстағы заңнамаға сəй кес қабылданатын барлық ша ралар туралы ақпарат беруін өтін дік.

Міндет сараптаудың сапасын арттыру болуы тиіс

САУАЛЫ МЕН ЖАУАБЫ

Т�леубек МҰҚАШЕВ, Сенат депутаты

Осы іс бойынша қабылданған «Қазақстан Республикасындағы жергілікті мемлекеттік басқару мен өзін өзі басқару туралы» Заңға сəйкес аудандық мəс ли-хат тар (облыстық бағы ныс та-ғы қала) жергілікті жина лыс қа сайланған қаты сушыларды жер-гілікті қауым дастық жина лы-сының регламенті бойынша 4 жыл мерзімге бекітетін бол ған. Осыған байланысты біз Пре-мьер-Министр Бақытжан Сағын-та евтың атына депутаттық сауал жол дап, төмендегі сұрақтарға жау ап беруін өтінген едік:

1 . О б л ы с т а р б о й ы н ш а жер гілікті өзін өзі басқару

қау ым дастықтарын дамыту бо-й ын ша қандай бағдарламалық құ жаттар қабылданды?

2. Бүгінгі таңда аймақтар бой ын ша 2 мыңнан артық тұр-ғыны бар қанша əкімшілік-ау-мақ тық бірлік бар? Жергілікті қау ымдастықтар жиналысының рег ламенттері жаппай бекітілді ме, олардағы қатысушыларының құ рамы анықталды ма?

3. Жергілікті бюджеттерді қарас тырғанда жергілікті қауым-дас тықтармен келісілді ме, олар-ды аудандық мəслихаттар бекітті ме?

4. Жергілікті қауымдастықтың əрқайсысының бюджетіне қанша қара жат бөлінді жəне олардың қайда жұмсалатындығы жоспар-ланды ма?

5. Жергілікті қауымдастықтың бюджетіне түсуге тиісті көлік жə-не жер салықтарының жалпы кө-ле мі қандай болды?

6. Жергілікті өзін өзі бас-қарудың коммуналдық меншігіне қанша нысан беру жоспарланған?

7. Жергілікті өзін өзі бас қа-ру дың дамуына орталықта жəне жергілікті жерде қандай мем-лекеттік орган жауапты?

8. Олар өз жұмыстары жөнін-де қандай мерзімде есеп беріп оты рады?

Міне, осы сұрақтардың бəрі-не жуырда Үкіметтен толық жау ап алдым. Онда Қазақстан Рес публикасының жер гі лік-ті өзін өзі басқаруды дамы ту мə селелеріне қатысты бағ да-р ламалық құжаттар, жер гі лі-к ті қоғамдастықтың рег ла ме-н ті, қоғамдастықтың бюд же-ті, «же р гілікті өзін өзі бас қа-ру дың ком муналдық мен ші-гіне» бе ріл ген нысандар, өзін өзі бас қа руды дамытуды ұйым-дас ты ратын орталықтағы жəне жергілікті жерлердегі жауапты мемлекеттік органдар, сондай-ақосы жұмыстардың нəтижелері бойынша берілетін есептер ту-ралы толық ақпарат беріліп, бізді қанағаттандырды.

Жергілікті өзін өзі басқару қадамдары

ПАРЛАМЕНТШІ ПАЙЫМЫ

Кәрібай МҰСЫРМАН,Мәжіліс депутаты

Мемлекет басшысы ұсын ған «Рухани жаңғыру» бағдар ла ма-с ын жүзеге асыруда бұқаралық ақ парат құралдары маңызды рөл атқаратындығын ескере оты -рып, журналист кадрларды даяр -лаудың сапасын артты ру мə се-лесін күн тəртібіне шыға ра тын кез жетті деп санаймыз. Осыған орай Премьер-Министрдің орынба-сары Е.Досаевқа депутаттық сау алмен мынадай ұсыныстар жолдадық:

1) Болашақ журналистерді даярлайтын негізгі оқу орын-дары болып табылатын əл-Фараби атындағы ҚазҰУ мен Л.Н. Гу милев атындағы ЕҰУ жур налистика факультеттерінің əлеу еттерін барынша толық та, тиімді пайдалану қажет. Атал -ған факультеттер рухани жаң ғы-ру қозғалысының алғы шеб і нен көрініп, мемлекеттік ақ па рат тық саясатты табысты жү зе ге асы-ратын қоғамдық пікір көш бас-шыларын даяр лайтын, бір кез де-гідей беделі өте жоғары, эли талық дең гейдегі журналист кадр лар ұс таханаларына айналдырылса артық болмас еді. Олар ең ал-дымен мемлекеттік БАҚ-тарға

жəне мемлекеттік органдардың баспасөз қызметтеріне қажетті жоғары білікті маман кадрларды даяр лауға мамандандырылғаны жөн деп білеміз. Осыған орай атал ған университеттерге «Жур-на л истика» мамандығы бойынша мем лекеттік білім беру грантта-рын мақсатты түрде бөлу тетігін қа растыру қажет.

Бұған қоса, жоғарыда аталған екі ұлттық университеттің жур на-листика факультеттері мен мем -лекеттік ақпарат құрал да ры ның арасындағы байланыс ба рын-ша нығайтылып, болашақ жур-налистердің өндірістік практи-ка дан өтуі жүйелі түрде жолға қойы лса игі. Бұл мемлекеттік БАҚ-тар басшыларының дарын-ды жас журналистерді дер кезінде та нып-біліп, жұмысқа қабылдап, шы ғармашылық ұжымдарды тың күш пен нығайтуларына мүм кін-дік берер еді;

2) Қазір елімізде 2547 газет пен журнал, 115 телеарна, 65 ра-дио, 196 ақпарат агенттігі мен же лілік басылым бар. Оларға қоса, орталық жəне өңірлік атқа-ру шы органдардың баспасөз қыз-меттеріне де білікті журналис-т ер қажет. Бүгінгі күні жұмыс бе рушілер «Еңбек» электронды ең бек биржасы арқылы өздерінде

бос тұрған 133 журналистік қыз-мет орнын ұсынып отыр. Шын мəнінде білікті журналистерге сұраныс одан да көп екендігі анық. Сондықтан да «Жур-налистика» мамандығы бойынша бөлінетін мемлекеттік білім беру гранттары санының жылдан-жылға кемітілу үрдісімен келісу қиын. Мəселен, 2016-2017 оқу жылына 90 грант бөлінген болса, үстіміздегі оқу жылында оның саны 70-ке дейін азайтылған. Осыған орай Ақпарат жəне коммуникациялар министрлігі республикадағы БАҚ-тардың жəне мемлекеттік органдардың бас пасөз қызметтерінің білік-ті журналист кадрларына сұра-ныс тарын нақты зерттеп біліп, «Журналистика» маман ды ғы бойынша бөлінетін гранттар са-нын көбейту жөнінде ұсыныс əзірлегені жөн;

3) Қазіргі кезде жоғары оқу орындарын бітірген жас журна-листер аймақтарға барғылары кел мей, көпшілігі қалаларда қа-лып жүр. Соның салдарынан, əсі-ресе солтүстік өңірлерде аудан-дық газеттерді, негізінен, жас-т а ры алпыстан асып, жетпіске жа қ ындаған қарт журналистер шығарып жүр. Алдағы уақытта олардың орындарын кімдер баса-тынын ойластырғанымыз абзал. Сондықтан да аудандық газеттер-ге жұмысқа орналасуға келісім бере тін жас журналистерді «Дип-ломмен – ауылға!» əлеу мет-тік бағдарламасына енгізуді де ұсынамыз.

Журналистиканы жетілдіру – маңызды міндет

Галина БАЙМАХАНОВА, Мәжілістің Экология мәселелеріжәне табиғат пайдалану комитетініңхатшысы

Ақтөбе мен Қызылорда облыстарының ги-

дрогеолог, гидролог, гидротехник, мамандары, сондай-ақ мемлекеттік органдардың өкілдері Қазақстанның су ресурстарының қиын жағдайы туралы, дабыл көтеріп, бізге хат жазды. Əсіресе Ақтөбе облысындағы Көкжиде, Қызылорда облысындағы Мыңбұлақ жəне т.б. жерасты су көздерінің бүлі нуі не мамандар қатты назар ау-дарады.

Көп жылдар бойы бақылаудың нəтижесінде, «Көкжиде» мен «Кеңқияқ» сияқты су көздерінде мұнай өнімдері мен ауыр металдардың қалдық-та ры көбейіп келе жатқанын біз бұрын да айтып, Үкіметке жеткізген едік. Алайда оларға кезекті жалтарма жауап алдық. Қазір жағдай қи ын-дай түскенін айтып, тағы да жазуға тура ке ліп отыр. Мұнай-газ өндірілетін аймақтардағы көмір-сутегі шикізатын өндірудің ұлғаюымен жерүсті жəне жерасты суларының ластануы арта түсуде. «Көкжиде құмының» массивінде бүгінгі таң да 80-нен артық мұнай скважиналары ор наласқан, алдағы уақытқа тағы да 168 скважина бұрғылау жоспарланып отыр. Осының бəрі «Көкжиде құмдары» геологиялық нысан қатарында болуы-на жəне осы аймақтың жерасты сулары Қазақстан Республикасының Үкіметінің 2010 жылғы 18 қарашадағы №1212 Қаулысымен республикалық

жəне халықаралық маңызы бар мемлекеттік табиғат қорығы қорына енгізгеніне қарамастан жасалуда.

Жерасты суларының халықтың ауыз суын ала-тын көздері екендігін ескеріп, оларға геологиялық зерттеулер мен мониторинг жасау керек. Тек содан кейін ғана бассейндік шаруашылықтардың алуы-на рұқсат берген жөн. Бүгінгі таңда мониторинг жа салған деп ауызбен ғана айтуға қанағаттанбай келесі шараларды жасауды ұсынамыз:

1. «Көкжиде» жерасты су орнының запасын сақтауды жəне қайта бағалауды қамтамасыз ету үшін кешенді шаралар белгілесін. Егер суды лас-тайтын зиянды қалдықтары көп болса, мұнай өндірушілер мен барлаушылардың жұмыстарына тыйым салынсын;

2. Горизонтальды скважиналарды қолдануға тыйым салынсын жəне жобалау жұмыстарын жа с а ғанда скважиналардың жерасты суларына ба ғыт талмауы қадағалансын;

3. «Көкжиде құмдары» мемлекеттік табиғат қорының нысандарын бақылау бір операторға жүктелсін;

4. Қазақстанның жерасты тұщы суларының айрықша орындарындағы запастарды қайта бағалау қолға алынсын;

Мəжілістегі Қазақстанның Халықтық Комму-нис тік партиясы мүшелерінің фракциясы мен эко-логия мəселелері жөніндегі комитеттің бір топ де путаттары осы мəселелерді шешуді ұсынып, Премьер-Министр Бақытжан Сағынтаевтың аты-на депутаттық сауал жолдадық.

ДЕПУТАТ ДАБЫЛЫ

Жерасты сулары ластанып жатыр

PARLAMENT

8 16 СӘУІР 2018 ЖЫЛÁLEM & QAZAQSTAN

–––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––Берн қаласында Қазақстан мен Швейцарияның тұрақты саяси консультацияларының үшінші раунды өтті. Онда жан-жақты ынтымақтастықты одан әрі дамыту мәселелері қозғалды.–––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––

ДҮБІРГЕ ТОЛЫ ДҮНИЕ

Орталық Азия елдері тәуелсіздік алған­нан бергі 26 жыл ішінде өздерінің басым ба ғыттарын айқындап үлгерді. Ай мақта дамуға қатысты түрлі көз қа растың бо­луына қарамастан, өзіндік ерекшелігін айқындайтын оңтайлы жол қалыптасты.

Орталық Азия – құрлықтың ішкі аума ғын да орналасқан және жаһандық комму никацияларға еркін шығуға мұқтаж аймақ. Өңір бірнеше ірі мемлекеттермен шектескен. Сондықтан кейде олардың геосаяси мүдде лерін ескеру қажеттігі туады. Осы тұрғыдан алғанда еліміз ұстанған саясат өміршеңдігін көрсетіп отыр.

Қазақстан ортақ мүдделердің ұштасуын анықтауды, ортақ тіл табысуды мақсат етеді. Еліміздің Еуразиялық экономикалық одақ құру жолында үлкен еңбек атқарғаны баршаға белгілі. Осы Одақ шеңберінде пайда болған түйткілдерді шешудің оңтайлы жолы – Орталық Азия елдерінің кооперациясы. Президент Нұрсұлтан Назарбаев 2005 жылғы Қазақстан халқына Жолдауында Орталық Азия елдері одағын (ОАЕО) құру идеясын жариялаған болатын. Содан бері бұл идеяға қатысты көптеген пікірталас өрбіді. Әйтсе де 12 жылдан кейін ғана бұл бағытта нақты іс-әрекеттер басталды. Мәселен, Өзбекстан 2017 жылдан бастап прагматизм мен барын-ша ашық саясат ұстанып, көршілес елдермен қарым-қатынасты жаңғыртты.

Биыл да Орталық Азия елдерінің қарым-қатынасында ілкімді өзгерістер болып жатыр. Мәселен, 2018 жылғы 15 наурызда Астанада Орталық Азия елдері басшыларының бас-қосуы өтті. Онда өңірдің дамуы, оның қауіп-сіз дігі мен тұрақтылығына қатысты бірқатар мәселелер талқыланды.

Жалпы, өңірдің келешегі келіссөздер барысында ұлттық мүддені ұстануға және оны ілгерілетуге мүмкіндік беретін гео эко-но микалық жоба алаңдарын көптеп қа лып-тастыруға байланысты. Сондықтан, Еура-зия лық экономикалық одақ, ТМД, ҰҚШҰ, ШЫҰ, «Бір белдеу – бір жол» жобалары Орталық Азия үшін маңызды саналады. Осындай жобалардың арқасында табиғи бәсекелестік пайда болып, соның негізінде өңір елдерінің әрқайсысы өзіне анағұрлым қолайлы нұсқаларды таңдауға мүмкіндік мол.

Өңір елдері үшін басты міндет – ше-телден инвестиция тарту. Ал инвестиция әкелудің негізгі талабы – адами капитал мен инфрақұрылым сапасының жоғары болуы. Елдегі ережелер айқын, заң тұрақты болуы тиіс. Сондай-ақ қауіпсіздік мәселесі де ин-весторлар үшін маңызға ие. Бұл тұрғыдан алғанда Қазақстанның ұпайы түгел. Doing Business рейтингінде еліміз 35-орынға жай-ғас ты. Қазақстанда инвесторларға жасалған қолайлы жағдайды халықаралық қоғамдастық тарапы жоғары бағалап отыр.

Инвестиция туралы әңгіме қозғалғанда мы-наны ескеру қажет. Шетелдік инвестор ларды не қызықтырады? Халқының саны әр алуан дербес мемлекеттер ме, әлде бір тұ тас Орталық Азия өңірі ме? Әлбетте 70 мил лионға жуық халқы бар ортақ нарықтың ау қымы үлкен екені айтпаса да түсінікті. Өңірге Оңтүстік Шығыс Азия елдері керемет үлгі бола алады.

Әйтсе де Орталық Азия мемлекеттері бірқатар проблемаларды шешуі тиіс. Әлі күнге дейін шекара мәселесі толыққанды реттелген жоқ. Бірақ бұл бағытта ауқымды жұмыстар атқарылып жатыр. Еліміз көршілес елдермен шекара туралы уағдаластыққа келді. Былтыр Самарқанда өңір үшін маңызды оқиға болды. Онда Қазақстан, Өзбекстан және Түрікменстан елдері шекараларының тоғысу нүктесі туралы келісім жасалды.

Сонымен қатар өңірдегі инфрақұрылымдық теңсіздікті жою да маңызды мәселе. Орталық Азия біртұтас көліктік-логистикалық желіге айналып, сол арқылы жан-жақты пайда қағи-да тына негізделген тасымал оңтүстіктен сол-түстікке, батыстан шығысқа және кері сінше бағыттар бойынша ағылуы тиіс. Сондай-ақ инвестициялардың әлеуметтік-экономикалық әсері нығаюы қажет.

Орталық Азия тұрғындарының әлеуеті жоғары. Тек оны тиімді пайдалана білген жөн. Өкі нішке қарай, аймақта еңбек миграциясына қатысты үлкен проблема бар. Кәсіби кадр лар шетелдерге ағылып, бірқатар қиындық туын-дады. Соған қарамастан Орталық Азияның өз экономикасын тұрақты ілгерілетіп, әлемдік қауіп сіздік пен бейбітшілікке өз үлесін қоса-тын аймақ атануына мүмкіндік мол. Бұл Елба-сымыз Н.Назарбаевтың биылғы қаңтарда АҚШ-қа барған тарихи сапары кезінде анық байқалды. Осы сапар еліміз үшін ғана емес, сондай-ақ жалпы аймақ үшін де тиімді бол-ды. Өңірлік мәселені халықаралық аренаға шығаруға мүмкіндік туды.

Осылайша қазіргі таңда Орталық Азия елдерінде болып жатқан оқиғалар заманауи мемлекет қалыптастыруға жасалған қадамдар деп кесіп айтуға толық негіз бар. Азаматтардың көңілінен шығатын құндылықтар жүйесі ма-ман әкелуге, технологияны меңгеруге мол мүмкіндік береді. Ендеше Орталық Азия мемлекеттері Қазақстанды үлгі ете отырып, өз әлеу етін дамыта алады. Ол үшін оңтайлы ин-вес т ициялық жағдай қалыптастырып, ұлттық стратегия құру қажет.

Халықаралық аренадан алшақтауға ұмты-лып, оқшау саясат жүргізетін мемлекеттердің жаһан дық даму жолынан шеткері қалатыны бел гілі. Осы тұрғыда Орталық Азия мем ле-кет терінің әлемдік қоғамдастықпен ынты мақ-та суға ұмтылуын жоғары бағалауға болады. Осы лайша қазіргі таңда Орталық Азияда бо-лып жатқан оқиғалар өңірді даму жолына тү-сіреді деген үміт басым.

Зарема ШӘУКЕНОВА, Президент жанындағы Қазақстан стратегиялық зерттеулер институтының директоры

Өңірлік әріптестіктің өрісі кең

(Соңы. Басы 1-бетте)

Ақ үй басшысы Д.Трамп 11 сәуір-де Сирияға зымыран шабуылын жасау ту ралы нақты шешім 24-48 сағат ара-лығында қабылданатынын айт қан еді. Сондай-ақ ол шабуыл жасамас бұрын бірінші кезекте Лондон жә не Парижбен ақылдасатынын да ес кертті. Бірақ британдық ақпарат құрал дарының ха-барлауынша, Ұлыб ри тания премьер-министрі Тереза Мэй әскери іс-қимылға қосылу үшін Д.Трамптан Сириядағы химиялық шабуыл жөнінде нақты деректерді талап еткен. Бірақ кейін пре-мьер-министр АҚШ-тың ұсынысына қолдау білдірді. Бұған Франция да қосылды. Ал Ресей мен Сирия тарапта-ры бұл айыптауларды теріске шығарып отыр.

Қазіргі кезде ресейліктер өздерінің Сирия аумағындағы әуе қорғанысы күштерін, әскери барлау және шабуыл- даушы бөлімшелерін соғыс жағ-дайы режіміне келтірген. Сонымен қатар Ресей әскери-теңіз күштері Тартус портынан барлық кемелерін шығарғандығы жөнінде дерек бар.

АҚШ бастаған Ұлыбритания мен Франция елдері беделді халықаралық ұйымдардың қарсылығына қарамастан, 14 сәуірде Дамаск уақыты бойынша таңғы төрттер шамасында Сирияға зы-мыранмен соққы берді. Бұл жағдай әлем жұртшылығын алаңдатып отыр.

Пентагонның ақпараттарына қа ра -ған да, бұл жолғы әуе соққысы бұ дан бір жылдай бұрынғы Сирияның Шай-раттағы әскери базасына жасалған шабуыл дардан екі еседей күшті болған. Бір жақсысы – адам шығыны туралы ақпарат жоқ. Рас, соққы беру туралы ал-дымен АҚШ президенті Дональд Трамп мәлімдеме жасады, одан кейін Франция президенті Эммануэль Макрон мен Ұлыбританияның премьер-министрі Тереза Мэй мәселеге қатысты пікірлерін білдірді.

«Әңгіме азамат соғысына арала-су немесе Б.Асад режімін ауыстыруға байланысты емес, деді Т.Мэй. Сирияға берілген әуе соққылары химиялық қаруды қолданып, жазасыз қалуға бо-лады деп санайтындардың барлығына берілген ескерту». Ал Франция президенті Э.Макрон «Сирия қызыл сызықтан өтіп кетті. Біз химиялық қару қолдануына шыдап отыра алмаймыз» деді.

Германия канцлері Ангела Мер кель де АҚШ, Ұлыбритания және Фран-цияның Сирияға соққы беруін қол-дайтыны туралы мәлімдеді. Сондай-ақ Жапония үкіметі және Түркия да химиялық шабуылға жауап ретінде Сирия нысандарына соққы жасалуын қолдайтынын білдірді.

Ал Иран президенті Хасан Ру-хани Батыс елдерінің соққысы Таяу Шығыстағы тұрақсыздық пен тер-роризмді күшейтуге бағытталып отыр деп санайды.

Ресей президенті Владимир Путин бұл мәселеге «агрессия» деген баға берді. «Бұл БҰҰ қауіпсіздік кеңесінің жарғысын бұзу болып табылады. АҚШ өзінің осындай іс-қимылымен Сирия халқын гуманитарлық апатқа ұрындырып отыр», деген В.Путин БҰҰ

Қауіпсіздік Кеңесінің шұғыл отырысын шақырды. Сенбі күні өткен отырыста Ресей АҚШ-пен оның одақтастарының Сириядағы нысаналарға шабуылын айыптаған қарар ұсынғанымен, да-уыс беру нәтижесінде ол қабылданбай қалды.

Бірқатар мәліметтерге қарағанда, АҚШ, Ұлыбритания және Францияның қарулы күштері Сирия аумағына 100-ден астам қанатты зымырандары мен «Әуе-Жер» класындағы зымырандарын жіберген. АҚШ әскери күштерінің екі кемесі Қызыл теңізден және Жерорта теңізінен соққы берген. Қарулы операция 50 минутқа жуық уақытқа созылыпты. Елдің бірқатар инфрақұрылымдарына зақым келген.

Осы жағдайға байланысты еліміздің БҰҰ Қауіпсіздік кеңесіндегі тұрақты өкілі Қайрат Омаров та мәлімдеме жа-сады. Ол Қазақстанның Сириядағы жағдайға алаңдаушылық білдіріп, халықаралық құқық пен заңды қатаң сақтауға шақыратынын мәлімдеді. «Қазақстан «әскери қимыл – Қауіпсіздік кеңесі мақұлдаған жағдайда ғана қолданылуы мүмкін соңғы шара» деген ұстанымды қолдайды. Бұл Кеңес кеше болған әскери соққыны мақұлдаған жоқ», деді ол.

Қара алтын бақ емес, сор болды

Сирия мұнай өндіруші елдердің қатарында болғанымен, оны саудалап, қыруар пайда тауып жүрді деп айта ал-маймыз. Бұл ел Парсы шығанағындағы тарихи ескерткіштерге аса бай мем ле-кеттердің бірі саналатын... Осыдан біраз жыл бұрын әлемнің көптеген бұқа ралық ақпарат құралдары Нор-вегия геологиялық барлау ком па-ния сының Сирия аумағынан мұнай мен газдың мол қоры табылғаны жө нінде ақпарат таратты. Табылған он төрт мұнай бассейнінің төртеуі Си рия ның Ливанмен шекарасын-да екен. Бұл кен орындары мұнай өнді ру ден тоғызыншы орында тұрған Кувейтпен деңгейлес қара

алтын өнді ру мүмкіндігіне жетеғабыл көрінеді.

Сонымен қатар бұдан басқа тағы төрт кен орнындағы мұнай қоры Кипр, Ливан және Израиль елдеріндегі мұнай қорларымен бірдей екен. Міне, осы мол байлық игерілген жағдайда Сирияның тәулігіне 6-7 миллион бар-рель мұнай өндіруге әлеуеті жетеді. Бұл – мұнай өндіруден алдыңғы орын-да тұрған Сауд Арабиясы өндіретін қара алтынның жартысы. Норвег гео-логтары Сирия аумағынан, сондай-ақ ірі көлемде газ қорын да тапқан. Ел аумағынан табылған осы мұнай мен газдың мол қоры Сирия халқының ба-ғы емес, соры болды. Өйткені ке зін де Сирия Қатар елінің өз аумағы арқылы газ құбырын тартуына қарсы болды және өздерінде өндірілетін газды Еуропаға экспорттауды көздеді. Бұл АҚШ-ты одақтастары санайтын Сауд Арабиясы мен Қатарға ұнамайтыны сол кезде-ақ белгілі болған...

Сирия Араб Республикасы страте-гия лық жағынан алып қарағанда өте қолай лы аймаққа орналасқан. Себебі бұл мемлекет Еуропа, Азия және Афри ка құрлықтарының түйіскен тұсында жатыр. Осы құрлықтар елде-рі нен әрі-бері ағылған жүк тасымалы мен көлік қатынасының Сирия жерін басып өтпейтіні сирек. Мұндай стра те-гиялық маңызы ерекше ел мен жер ге әркім де қызығатыны, тіпті көз алар -татыны анық. Сарапшылар мен сая -саткерлер Сирияға әуеден соқ қы бе-рілген кездің өзінде-ақ «Бұл Ва шин г- тон мен Мәскеудің тартысы. Қай сысы жеңсе, аймақты сол ба қы лауына ала-ды» деп айтқандары бү гінде айна-қатесіз келіп отыр.

Соғыс қасіретін қарапайым халық тартты

Сириядағы азаматтық соғыстың басталғанына сегіз жылдан асты. Бү-гінде ол Таяу Шығыстың ең ауыр со ғыс ошағына айналды. Осы жыл-дар ішінде шамамен 400 мың адам өмі рімен қоштасқан. Сондай-ақ 3

мил лион адам жараланып, 1 миллион адам мүгедек болып қалды деген мә -лімет бар. Соғыстың кесірінен мил-ли ондаған адам босқынға айналып, та ри хи ғимараттар қайта түзеуге кел-мес тей болып үйіндіге айналды.

Иордания шекарасындағы Дера қаласында бас көтерген ел билі гіне қарсы наразылық шарала рын атыс қа-рулары арқылы ауыздықтауға ты рыс -қан кезде елдің барлық өңі рін де қар-сылық әрекеттері бой көр сетті. Кей ін ол қарулы қақ ты ғыс қа ұлас ты... Сегіз жыл бойы то лас та ма ған аза маттық соғыстың ушық қан кез де рі нің бірі ретінде 2014 жыл дың маусым айындағы оқи ға ата-лады. Себебі ИЛИМ/ДА ИШ террор лық ұйымы Сирия мен Ирак тың сол түс-тігіндегі басып ал ған ай мақ тар да «хали-фат» жа рия ла ды. Үш айдан кей ін АҚШ-тың же тек ші лі гін дегі ха лық аралық күш тер ИЛИМ/ДА ИШ-қа қарсы әуе шабуылдарын бас тады. Со ғыс бары-сын өзгерткен бұл оқиға 2015 жылдың қыркүйек айында орын ал ды. Сирияға әскери нысандарын ор наластырған Ресей Асад билігіне қолдау көрсету үшін әскери операцияларды қолға алды. Ол кезде жағдай бұрынғыдан да қатты ушыққан еді.

Сирияда жалпы халық саны соғыс басталмай тұрғанда 23 миллион адам екен. Бүгінде 11 миллион сириялық соғыс кесірінен елін тастап кетуге мәжбүр болған, 6,1 миллион адам үй-жайынан айырылып, өз елінің аумағында босқынға айналған. Ал 5,4 миллионнан астам сириялық Түркия, Ливан, Иордания, Ирак және Мысыр секілді көрші елдерге бас сауғалап қашқан. Сарапшы мамандар соғыстың Сирияның инфрақұрылымдарына орны толмас залал әкелгенін айта-ды. Осы жылдар аралығында соғыс зұлматы ел экономикасын 30 жылға кейін шегерген. Ал өткен жылдың шілде айында Дүниежүзілік банк тара-пынан соғыстың экономикалық және қоғамдық салдарына қатысты жасалған баяндамада ішкі жалпы өнім бойынша жиынтық шығынның 226 млрд доллар-ды құрағаны көрсетілген екен.

Соры арылмаған Сирия Елдегі жағдай ушығып барады

thedailybeast.com

Қазақстандық делегация-ны Сыртқы істер министрінің орын басары Роман Васи лен-ко, ал швейцариялық де ле-гацияны Швейцария Фе де-ралдық сыртқы істер ми нис тр- лігі Мемлекеттік хат шы сының орынбасары Крис тина Марти Ланг бас қар ды.

Тараптар кездесуде екі ел арасындағы дипломатиялық қарым-қатынастың ширек ғасырда қол жеткізілген сая-си және экономикалық ын ты-мақтастық деңгейін жо ға ры бағалап, тиім ді әріптестікті

одан әрі да мы туға деген өзара ни етін рас тады. Швейцария Фе де ралды Президенті Дорис Лёй тхардтың 2017 жылдың та мыз айында Астанаға жа-саған сапары және оның Қазақстан Президенті Нұр-сұл тан Назарбаевпен өт кіз -ген келіссөздері қа ты нас-тардың дамуына ай тар лық тай серпін бергені және ын ты-мақтастықтың басым ба ғыт-тарын анықтағаны атап өті л ді.

Осыған байланысты Бер н- дегі келіссөздердің барысын-да қаржы, фармацевтика,

энер гетика салаларындағы сау да-экономикалық ынты-мақ тастықты нығайтуға жә-не өңірлер арасындағы әріп-тестікті дамытуға ерекше кө ңіл бөлінді. Бүгінде Швей-ца рия Қазақстандағы үшінші ірі шетелдік инвестор болып табылады.

К.Ланг экономикалық ын-тымақтастықтың екіжақты шарт тық базасының тиім ді-лігін, үкіметаралық комиссия жә не іскерлік кеңес сияқты өза ра іс-қимылдың тиісті те-тіктердің болуын атап өтті және Швейцарияның осы ба-ғыт ты жандандыруға, нақ ты-сын айтқанда халықаралық көліктік-инфрақұрылымдық жо баларды іске асыруға ұм-ты лысын білдірді.

Р.Василенко Швейцария тарапын алдағы уақыттағы елорданың 20 жылдығы атап өті летінін, оның аясында «Астана» халықаралық қар-жы орталығының салтанатты ашы луы болатынын хабар-дар етті.

Кездесуде Астанада өт-кен Орталық Азия ел де-рі басшыларының (кон суль-та тивтік) жұмыс кездесуінің қоры тындыларын қоса ал-ғанда Орталық Азия елдері арасындағы қарқынды дамып келе жатқан диалогқа қол-дау білдірілді, сондай-ақ Ау-ғанстандағы жағдайды тұ-рақтандыруға жәрдемдесу бойынша халықаралық күш-жігер талқыланды. Осыған байланысты Қа зақстанның

2017-2018 жыл дар дағы БҰҰ Қауіпсіздік Ке ңесінің мүшесі ретіндегі үлесі, Қауіпсіздік Кеңесі де ле гациясының Ка-булға са пары және осы жыл-дың қаң тарында бұл маңызды ха лықаралық органда Қа зақ-с танның төрағалығы ке зін де БҰҰ Қауіпсіздік Ке ңе сін де Ау-ғанстан бойын ша пі кір та ластар ұйым дастыруы атап өтілді.

Жалпы, саяси консульта-циялар Қазақстан мен Швей-ца рия арасындағы сая си жә не экономикалық ын ты-мақтастықтың ал дағы на қ ты бағыттарын ай қын дауға мүм-кіндік берді.

ДайындағанЖолдыбай БАЗАР,

«Егемен Қазақстан»

Ынтымақтастықты ортақ мүдде нығайтады

Арнұр АСҚАР,«Егемен Қазақстан»

Атап айтқанда, «Kazakh Invest» «General Electric», «Al Ahli Holding Group», «Al Nowais Investments», «KAAF Investments», «Loukil Group», «Phoenix Global DMCC», «Royal International Group» компаниялар то-бымен, «Kanoo Group», «Petromal»

және басқа да аса ірі холдингтермен келіссөздер жүргізіліп, маңызды келі-сім дерге қол жеткізілді. Сонымен қатар форум аясында Біріккен Араб Әмірліктерінің Экономика минис-трлігімен, MUBADALA, DP World, Emaar, Etisalat, Borouge сияқты ірі ком паниялар және басқалары мүше бо лып табылатын Халықаралық ин вес торлар кеңесімен, Шаржа

әмір лігінің Инвестициялар және даму агент тігімен келіссөздер сәтті өтті.

AIM пленарлық сессиясын да «Kazakh Invest» ұлттық компаниясы-ның басқарма төрағасы Сапарбек Тұяқбаев еліміздің инвестициялық мүмкіндіктерін, Қазақстан экономика-сына инвестиция тарту саласындағы ин дустриялық-инновациялық қыз-метке мемлекет тарапынан жасалып отырған қолдауларды таныстырды.

Келіссөздердің нәтижесінде инвес-тиция тарту саласындағы екіжақты өз ара қарым-қатынасты дамыту үшін AIM алаңында «Kazakh Invest» пен «Annual Investment Meeting» арасын-да Ынтымақтастық туралы келісімге

қол қойылды. Алқалы жиын бары-сында трансұлттық компаниялар Қазақстан экономикасының басым салаларындағы бірқатар инвестиция-лық жобаларға қызығушылық таныт ты.

Алдағы уақытта «Kazakh Invest» БАӘ мен Қазақстанның бизнес қауым-дастықтарының инвестиция тарту, инвес тициялық жобаларды қостау және іске асыру мәселелері бойынша екіжақты қарым-қатынастарды үйлес-тіруді жоспарлап отыр.

Annual Investment Meeting әлем дегі халықаралық инвестициялық қауым-дастықтың диалог алаңы ретіндегі ең танымал инвестициялық конференция екенін атап өткен жөн.

«Kazakh Invest» ірі инвесторлармен кездесу өткізді––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––«Kazakh Invest» ұлттық компаниясы дәстүрлі «Annual Investment Meeting» (AIM) инвестициялық форумы аясында Дубайда Біріккен Араб Әмірліктерінің ірі компанияларының және басқа халықаралық компаниялардың өкілдерімен кездесулер өткізді.––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––

16 СӘУІР 2018 ЖЫЛ 9

––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––ХІХ ғасырда Ресей отаршылдығының оспадар саясатына қарсы қазақ халқының мүддесін қорғап, ұлт болашағы үшін жанталасып, елінің сөзін сөйлеген аузы дуалы ақын, абыз Шортанбай жырау еді. Бар ғұмырын туған халқының өзіндік қайталанбас болмыс-бітімін сақтауға арнап, елінің жоғын жоқтағаны үшін көзінің тірісінде Патша өкіметін жақтағандар оған теріс қабақ танытса, өлгеннен кейін де, кешегі совет заманында есімі қуғынға ұшырап, кітаптарын белсенділер өртеп, бірер шумақ жырын жатқа айтқан талай азамат Сібірге айдалды. ––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––

ZERDE

Бізге де бір Комаровский керек еді

Іш ауырса да, тіс ауырса да жұрт жапа-тармағай кеңес сұрайтын, айтқан дарын бұлжытпай орындайтын бір әмбе бап ма-ман бар Комаровский деген. Балалары түшкіріп-пысқырып, температурасы сәл көтерілсе аналарының жалма-жан ғаламторға үңіліп, әлгі әйдік медицина маманының ақыл-кеңесін оқып жататы-нына өзіміз де куә болып жүрміз.

Денсаулыққа қатысты ақыл-кеңестеріне жалпақ жұрт құдайдай сенетіндей Кома-ровский деген кім екенін білуге тырысқанбыз. Өз ісін терең білетін кәсіби маман, пе-диатр, украиналық жоғары категориялы дәрі гер екен. Емдеймін деп елді алдап, алаяқ тықпен ақша тауып жүргендерге үш қайнаса сорпасы қосылмайтын білікті ма-ман көрінеді. Балалар ауруханасында талай жыл еңбек еткен, түрлі қызмет сатысынан өткен, бірнеше ғылыми еңбектің авторы. «Клиник» деп аталатын жеке балалар клини-касы да бар. Оншақты жыл бұрын ашылған «Доктор Комаровскийдің мектебі» деген медициналық бағыттағы телебағдарлама жүргізушісінің көрермендер арасында кеңінен танылғаны соншалық, бағдарлама бірнеше жылдың ішінде Украинаның ғана емес, Ресей, Беларусь, Молдова телеарна-ларын жаулапты. Ол аз десеңіз, Канада, Германия, Израиль сынды елдердегі орыс тілді арналардан көрсетіледі. «Доктор Комаровскийден сұраңыз», «Микстура-шоу» деген де бағдарламалары бар.

Комаровскийдің бала денсаулығына, тәрбиесіне қатысты айтқандары қанатты сөзге айналып, халық арасында кеңінен таралып кетіпті. «Бақытты бала – денсаулығы жақсы бала, оның жақсы оқуы мен скрипка тарта алуы екінші кезекте», «Бала үшін шетелдегі курорттан – ауылда жалаңаяқ жүгіріп, күнге күйген артық» деген сынды сөздері де қолайымызға жаға кеткенін жасырмаймыз.

Украиналық педиатрды не үшін сон-ша әспеттеп отыр дерсіз. Жақында жур-налистік жұмысымыздың барысымен бір топ әріптесіміздің қатарында Денсаулық сақтау министрі Елжан Біртановтың қабыл-дауында болған едік. Е.Біртанов осы кез-десуде министрлік тарапынан қолға алған жұмыстардың біразын ортаға сала келіп, қоғамда саламатты өмір салтына үйретуге күш салынып жатқанына көбірек тоқталды. Қазіргі таңда медицина саласына бөлінетін қаражаттың 14 пайызы профилактикалық жұмыстарға жұмсалады екен. Саламатты өмір салтының қыр-сырын қоғамға егжей-тегжейлі түсіндіріп отыру халықтың денсаулығын жақсартуға ықпал ететін бірден-бір жол екені әлдеқашан дәлелденген. Өкінішке қарай, біз-дің елімізде неше түрлі шоу-бағдарламалар көп болғанымен, медициналық бағыттағы бағ дарламалардың аз екені, халық жаппай құлақ асатын медицина маманы әрі медиа-тұлға жоқ екені де осы жиында ортаға са-лынды.

Шынында да, республикалық телеарна-ларда «Денсаулық», «Бірінші байлық», «Ұлт саулығы» сынды бағдарламалар болғанымен, олардың танымалдық деңгейі аса жоғары емес екені рас. «Қазақстан» арнасындағы «Шипагер» бағдарламасы тіл ұшына ора-лып тұр. Алайда, эфирге аптасына бір-ақ мәрте шығатын 20 минуттық бағдарлама аздық ететіні түсінікті. Ал көрермен жаз-бай танитын, айтқан ақыл-кеңесін тұрақты түрде тыңдайтын кәсіби медицина маманы әрі тележұлдыз атанған адам Қазақстанда болған емес.

Танымдық бағдарламалардың арасында денсаулық сақтау туралы 10-15 минут ай-тылып, бірер сюжет көрсетілетіні болмаса, көрермендер асыға күтіп, үздіксіз хабарласып жататын бағдарлама есімізге түспеді. Қазір-гідей дәрі-дәрмектің бағасы аспандап, емделу құны қымбаттап бара жатқан кезеңде біздің халық «денсаулықтың – бірінші байлық» екенін жақсы түсініп отыр. Мәселе олардың қызықты әрі пайдалы ақпараттарға деген сұранысын жеткілікті деңгейде өтей алмай отырғанымызбен байланысты.

Енді басқа елдердің мысалына көз жүгіртіп көрейік. Мәселен, Ресейде медициналық бағыттағы телебағдарламаларды айтпағанда, «Здоровье», «Первый медицинский канал» сынды жеке телеарналар бар. Ол аз болғандай өткен жылы «Доктор» деген жаңа арнаның тұсауы тағы кесіліпті. Аталған арналарда танымал медицина мамандары денсаулық сақтауға қатысты түрлі салаларды қамтитын бағдарламаларды жүргізеді. «Медиктер» эфирде науқастарды емдеудің жолдарын көрнекі мысалдар арқылы көрсетіп, керек болса жеңіл-желпі операция да жасайды. Көрермендердің олардың айтқандарына шүбәсіз сенетіні сол.

Исі қазаққа танымал медицина мамандары біздің елде де аз емес. Олар туралы айтқанда Тағамтану академиясының президенті, акаде-мик Төрегелді Шармановтың есімі тіл ұшына бірінші болып оралады. Ақсақал жасы тоқсанды алқымдаса да салиқалы сұхбаттарымен, шы-мыр тұлғасымен-ақ саламатты өмір сүрудің жарқын үлгісіндей көрінері хақ. Әйгілі ака-демик, елімізде балалар хирургиясының іргетасын қалаған тұлға, халық алтын қолды адам деп ардақтайтын Камал Ормантаев та осы қатарда. Ендігі кезекте білікті дәрігерлердің арасынан халыққа танымал медиа-тұлғалар қалыптасып, денсаулық сақтаудың қыр-сыры туралы телебағдарламаларды көбейту керек сыңайлы. Дәрігер мен пациенттің арасында тартымды диалог орнатуда, саламатты өмір салтын насихаттауда телевизияның рөлін сол арқылы күшейтуге болар еді.

Арнұр АСҚАР,«Егемен Қазақстан»

Кәмел ЖҮНІСТЕГІ,жазушы, «Құрмет» орденінің иегері

Шортанбайдың қай өлеңін алып қарасаң да қозғайтын мәселесі елдің жайы, езгіге ұшыраған ұлтының көкейкесті арманы. Жүзде ген жылдар бойы халқымыздың жинаған руха-ни қазынасының аяқасты болғанына ашынып, сол қазы надан шеттетілген қазақтың бейшара күйге жеткізіп, өткен тарихы, мәде ниетінен жұрдай етіп, даланы мақсат сыз кезіп қаңғып жүрген тобыр дәре жесіне түсірген отаршылдыққа қар сы үндейді. Ашын-ған жырау мына дәрмесіз халден елін құтқарудың жолын іздейді.

Қазақтың еуропаша білім алған ұлдары қалыптасып болмаған сонау бір қиын кезеңде ұлт құрып кетпес үшін Шортанбай жырау өзінше жол іздеп жанталасты. Патшалық Ресей билігі қазақты ұлт ретінде құртудың бір жолы деп, шоқындыру мәселесін жаппай қолға алған тұста қазақ бала-сының ғасырлар бойы қанына сіңген ислам дінінің негізін жырларына қосуы да соның бір көрінісі. Атамекен жерінен айырыла бастаған қазақты қарсы күреске шақырып «жалаңаш мін де, жауға шап» деп үндеуі де езгі-ден құтылудың бір жолы деп қарас-тырғаны даусыз.

Шортанбай жырау сөйтіп зар заманның туын көтеріп, көп адам айта алмайтын қазақтың жүрегінде тұрған мұңды әлемге жария етіп, газеті жоқ заманда қазақ даласын аралай жүріп, орыс отаршыларының озбыр саяса-тын әшкерелеуден бір тынбады. Оның жырлары жалғыз қазақ емес, татар, башқұрт, өзбек, түрікмен, қарақалпақ, қырғыз, ноғай, қарашай тектес түркі халықтарына да тегіс тарады. Ал халқым деп тебіренген жүрегі елінің еңсесі биік болғанын, азаматтарының ата дәстүр мен ата дінінен сырт айнал-мауын тілеген еді. Сол себептен де оның жыр лары сонау Петерборда көзі тірісінде жарық көрсе, өзі дүниеден өткен нен кейін Татарстан астанасы Қазан қаласынан 1883, 1888, 1890, 1897, 1901, 1906 жылдары қайта-қайта жеті рет жарық көрді.Түркі тектес халықтардың қолдан-қолға көші ріп алып таратқан қолжазбалары әлденеше мыңға жететін еді.

Отаршылдықтың ауыр езгісіне түскен халқының аянышты халі, өз жерінен айырылып босқынға айнала бастаған жекелеген отба сылардың ал-дан үміт күтпес тіршілігі Шор танбай жырларына еніп, сонан құтылудың жолын іздеген ұлттық идеяға айнал-ды. Оның осы ойға толы жырлары ұлтының санасына сіңіп, жүрегін биледі. Заман танымастай өзгерді. Сүттей ұйыған қазақы қалып бұ-зылды. Рулық көшпелі кооператив болып өмір кешкен тірліктің талқаны шықты.

Шортанбай заманның бұлай бұзы-луын ел тағдырымен, ұлттың бола-шағымен, қазақтың халық ретінде құрып кету қаупімен байланыстыра қарай ды. Осы пәленің бастауында қазақ ты халық ретінде құрып кетуін мақсат тұтқан орыс билігі, сақалды сары патшасының өзі тұрғанын ха лық қа түсіндіруден ұлы жырау жалық пайды.

Уәліден кетті керемет,Патшадан кетті ғаділет,Ақыр заман таянды.Ұлы жыраудың «Ақыр заманы»

Алладан келер қиямет-қайым емес, ол отаршылдан келетін сұрқия сая-сат, қазақы ұлт ретінде жою саясаты. Би лік қазақы қоғамды іштей іріте бастады.

Әуелгі қорлар зор болды,Сондай зорлар қор болды...Жөн білмеген жамандар,Ел билеген бек болды, –

деп сұрқия саясатты әшкерелесе, онан әрі:

Мініп көрер күші жоқ,Сауып ішер сүті жоқ,Ақша деген мал шықты,Жарлы кедей, жоқ-жітікЖеткізе алмай жан шықты,–

деп халықтың басына түскен ауыр да, аянышты халді суреттейді. Жырау бұған зар қағып қана қоймайды.

Таңда махшар күн тусаТаразыны аударар, –

дейді. Шортанбай жырау айтып отырған Таразыны (әділдік келер) ау-дарар, таңда Махшар күні де қиямет-қайым күні емес, жер бетіндегі отаршылдық езгісінің жойы латын күнін меңзеп отыр. Сол күнге жету үшін де имандылық, беріктік керек екеніне халқын сендіріп, үгіттеп отыр.

Арқадан дәурен кеткен соң,Қуғындап орыс жеткен соң,Амал таппай қазағым,Түстің барып торына, –

деп қиналған жырау осыдан құ тылар «амалды» іздестіру керек екенін ай-тады.

Шортанбай жыраудың елдің ендігі беталысы туралы ойлары, ұсыныстары оның өлеңдерінің, пайымының аста-рында жатыр. Оның мақсаты – отар-шылдар билігі жанталаса қиратуға кіріскен қазақы дүниетанымды сақ тау. Сөйтіп қазақты халық ретінде сақтап, өзінің ерекше жолымен келер заманға бейімдесе екен дейді. Сол себептен де Шортекеңнің абыздай сарнаған жыр-лары халықтың бойына сіңімді бол-ды, қазақы дүниетанымы сақталған үлкендер оның ой-пайымын жақсы түсінді. Шортанбай жырлары ауыздан ауызға тарап, қазақ баласының сана-сын би леді. Алаштың ардақты аза-маты, репрессияның құрбаны болған Қош ке Кемеңгерұлы өз кітабының «Қарсы қозғалыстар» деген бөлімінде Кене сары сарбаздарының арасын-да кеңінен тараған, ұранға айналған Шортанбай жыраудың мына өлеңін келтіреді:

Бағынбағын, қазақ орысқа!Бағынсақ, қазақ орысқа, Осы бастан амандас, Сарыарқа деген қонысқа.

Береке кетер асыңнан,Билік кетер басыңнан. Некеннен некен күйерсің, Күйдіруші табылып, Көршілес жақын-қасыңнан

Қызығып тұрсың байқамай, Күйінгеннен айтам-ай! Көрінісі орыстың – Текеметтің түріндей. Ойлағаны жамандық, Жарадан аққан іріңдей.

Абақты деген үйі бар,Қазулы қара көріңдей. Қара қазан, сары бала, Обалына қаларсың.

Кейінгі ұрпақ бұтақтың,Қарғысын нәлет аларсың,Ап кетейін бір жаққа, Соңымнан ерші ерінбей.Қазақ сарбаздарының жүрегінде

жатталған бұл ұранды сөз қазақтың ХІХ ғасырдағы идеологиясы болған. Сол идеологиясының бастауында тұрған тұлға Шортанбай жырау.

Ұлттық даму, өрістеудің ежелгі заманнан жалғасып келе жатқан қазаққа ғана тән жолы күйреуге ұшырап жат қан тұста көне әдебиеті жоқ халық тың басқа, бөтен жұртқа сіңіп, жұ ты лып кете беретінін де, оқыған-тоқығаны бар, Еуропа халқынан хабары бар Шортекең жақсы түсінген. Өз халқының көне жұрт екенін, ежелгі сөздің иесі екенін таныту үшін өз жырларында «Софы Алдияр» кітабын жиі атап,

Қожа Ахмет Яссауи сөздерін еске алып отырады. Өз халқының басы-на осындай күн туып отырғанда ол «Жерұйық», «Жиделі Байсынды» іздеген Асан қайғы, Бұқар жырау тәлімін ары қарай жалғайды.

Шортанбай жырау сайын дала-да сайранды дәуір құрған көшпелі елдің сағынышты заманын жырлаған – еркіндіктің жыршысы. Қазақты шырмап, торға түскен торғайдай хал-ге жеткізген отаршылдарға жырмен қарсы тұрды.

Кетейін десе, алды бар,Тұрайын десе, кәпір бар,Қайсыбірін айтайын,Қазақтың ұлы қамалды, –

дейді ашынған жырау.Ұлы жырау «Заманың кетті баяғы»

деген жырында:Жандарал болды ұлығың,Майырды көрдің жездеңдей,Кәпірді көрдің піріңдей,Тілмашты көрдің жеңгеңдей,Дуанды көрдің үйіңдей,Абақты тұр қолыңда,Қазылған қара көріңдей, –

деп заманның зымиян бетін ашып, оған бағынбауға, мойынсынбауға, әр қазақ азаматын осы көріністен жирене білуге шақырады. Оның бұл шақыру жолы – күрес жолы, азаттыққа ұмтылу жолы, қазақты ұлт ретінде сақтау жолы.

Қазақ туған даласының таби-ғатымен бірге өсіп-өнген халық. Та мылжыған жаздың майсараған қызығына ғана емес, иен даланың ат құлағы көрінбес боранына да сүйсіне білген халық. Сол далаға де-ген сүйіспеншілігі де ерен күш-қуат берген. Онда оның бабаларының мүр-десі жатыр. Ұлы даладан қым бат қазақ

үшін ештеңе жоқ. Сол сүйіспеншілік Шортанбайдың жырында былай кес-теленген екен:

Арқаның жазы бейішті,Жылқының еті жемісті.Сол далаға қазақ қана ие болу

керек екенін жырау былайша жет-кізеді:

Ұзын аққан Сарысуды,Өзің жайлап, жағала. Жүйрік пенен жорғаңды, Өзің мініп бағала. Одан әрі бо дандыққа түсіп, қазы-

налы жерінен айырылған жағдайды:Еділді алды, елді алды,Енді алмаған нең қалды?Қораны санап малды алды,Қазаққа қамқор ханды алды.Кетейін десең алдың тар,Кетпейін десең кәпір бар, –

деп күйінішпен жеткізеді.Елінің осындай жағдайға түскеніне

жырау көнбейді, қарсы әрекет етуге үндейді. Міне, осы үндеу – халықтың санасына енген сөз идеялық бағыт алып, ХІХ ғасырда халықты езуші отаршылдарға қарсы тік көтерген ру-хани күшке айналған.

Жалаңаш болып, жауға шап,Ажалдан бұрын өлер ме?Ноқталы басқа бір өлім,Өлмей де адам жүре ме?Қатын-бала қамы үшін,Қарсы шап та, мылтық құш!Құр жабырқап жүдеме, –

деп ұлы жырау қарсы әрекетке ша-қырса, дұшпанымен бірге күресу үшін түркі халықтарының бір болуы н қалайды.

Дұғай сәлем айтайын, Ташкен менен Бұқарға.Мұсылманның баласыҚор болмасын дұшпанға,–

деп онан әрі түріктің Қонды геріне хат жазу, бірлесу қажеттігін де еске салады.

Ресей патшалығы қазақты халық ретінде құртуды жоспарлы түрде, кезең-кезеңімен жүргізді. Ұлттың ба-сын біріктірер күш, мемлекеттігінің белгісі хандықты бірінші кезекте жойса, екінші жолы өзін-өзі билеудің, бөтенге – дұшпанға мойынсынбаудың көрінісі – билер билігін құрту үшін болыстықты енгізіп, болыстың майлы

жілігін ортаға тастап, қазақты өзара қырқыстырып қойды. Қазақ жерін тартып алу қоса жүріп жатты. Өзен-көлдердің маңын мұжықтар алды. Олар сол су көздерінен малын суаруға қазаққа рұқсат бермеді, аңша қуып, атты. Осыны пайдаланған орыс билігі шоқынған қазаққа ғана мүмкіндік туғызып, қалғаны қаңғып, қырыла берсін дегенге тоқтады.

Шортанбай жырау діннің, имандылықтың патшалық езгісіне қар сы болар ең өткір идеологиялық қару екенін де білген тұлға. Мұсылман діні қазақтың қанына сіңген ата-баба діні, сенімі. Ұлы жырау:

Менменсінген зор кеуде,Қиық жүріп кете алмас,Аспанменен өте алмас,Алдындағы жолығар,Құдайдың құрған тезіне, –

деп отаршы билігін қолдаған-қол-паштағанға сес көрсетсе,

Медресе, мешіт салдырып,Мүфтиге берсең балаңды...Сираттың желі соққандаОраза, намаз панаң-ды,–

деп кез келген жерге шіркеуін салып, мұсылман дініне қысымшылық жасап, қазақты шоқындыруды шұғыл қолға алған қысастыққа көнбеуге үндейді.

Ғайбаттың жаман екенінБіле тұра айтасың,Намаз қаза боларын,Біле тұра жатасың,Алланың берген ақ дәмін,Аузыңа алмай әуеліАрамды неге татасың, –

деп жырау жақсы мен жаман айқасқан, қазақ баласын тобығынан қағу үдеген заманда табан тірер жерің, арқасүйер тіреушің, үміт қазығың мұсылман діні екеніне елдің көзін жеткізе түседі.

Отаршылдың іштен бүлдіру әрекеті сүттей ұйыған қазақтың отбасы-на да кері әсерін тигізетінін Семей, Көкшетау, Омбы, татар жұр тын ара-лаған Шортанбай көре біл ген. Алар жарының пәктігі – отба сын ұйы тар негізгі күш екенін, отба сының беріктігі қазақы қоғамның берік тігі екенін ұлы жырау айтудан жалықпаған.

Шынарға біткен мақтадай,Шырайлы болса алғаның,Халал сүт емген жолықса, Болар ма еді арманың.Жырау тегі, тәлімі жақсыдан қыз

алып, ата-бабаның ізгілікті қа сие тін сақтап, өркендететін ұрпағын ой-лаған адамның арманы осылай болса керек екенін жырлаған. Еуропаның у лы дерттей жұққыш салтынан сақ-тандырған.

Аударылған дүния,Ұлың киді дүрия,Ұстараның жүзіндей,Қызың киді биқасап,Тергеп кимей байқастап, –

десе, онан әрі Батыстың бұзылған салтын тілге тиек етіп, келер заманды айтқандай болжайды.

Кенесары хан бастаған ұлт-азат-тық көтеріліс жеңіліске ұшырап ер азаматтың талайы жазаланып, қуғын-ға түсіп, енді қайтып бас көтере алмас жағдай туып, жат билігінің тор-шыр-мауына түскен халге жырау қатты күйінген.

Заманақыр аяғы,Заманың кетті баяғы.Ықылас-ниет қалмады,Үлкенге билік салмады,–

деп басынан билігі кеткен елдің тоқырауға ұшыраған халін суреттесе, отаршылдың ынсапсыздығын:

Ынсапсыз екен бұл кәпір,Жеріңді алды, малды алды.Пәлесі жоқ салмаған,Қайысады қабырғаң.Көтере алмай салмағын, –

деп, одан әрі іштей бүлінген елдің де халіне тоқталады.

Билер пара жемеңдер,Жалғанды жолдас демеңдер,Кісі ақысын алмаңдар,Аузыңа харам салмаңдар,–

деп ұлы жырау ендігі ел жақ сыларын елді аздырар жолдан аулақ татып, ғасырлар бойы келе жатқан қазақтың көне арнасын жоғалтпауды қаперге салады.

Шортанбай жырау түркі дүние-сінің рухани оянуына игі әсе рін тигізген өзінің замандасы Шаһа-бутдин Мар жани (1818-1889) ғұла-маның ой-пікі рінен әсер алды десек, артық кет пейміз. Ш.Маржанидің замандасы әрі шәкірті Камараддин Хазірет Семей медресесінің ұстазы болған. Ка мараддин хазіреттен Абай тәлім алып, араб, парсы тілін меңгеріп, шы ғыстың ұлы жырау-ларының еңбектерімен танысуға жол ашылған. Шортанбай жырау Семейге барған әр сапарын да осы Кама-раддин хазіретпен жиі жо лығып, біраз күндерін бірге өткізген.

Шортанбай Қанайұлы ХІХ ғасыр дың басында Петербор, Қазан, Уфа, Омбы, Ташкент қалаларында мыңдаған данамен кітабы шығып, исі түркі жұртының рухани әлеміне әсер еткен «қанша уақыт өтсе де ұмытылмай...(теріс қараған күндерде де» (С.Қирабаев), «ұлы дарын... қоғам қайраткері, ірі идеолог» (Т.Кәкішев) болып ғұмыр кешкен тұлға.

Сөйтіп Шортанбай жыры ХІХ ғасырда халық арасына ең көп тара-ған, елдің ой-санасын билеген, рухани күшке айналған.

Қызыл империя заманында қазақ баласын коммунистік идеологияға жығу үшін Шортанбай жырау арқылы исі қазақтың қанына сіңген қазақы идеологияны құрту қажет болды. Коммунизмнің шапанын жамылған шовинистер сол себепті Шортанбай жыраудың әр сөзіне тыйым сал-ды. Оның бірер шумақ өлеңін еске алғаны үшін елді қатты жазалады.

Қазақ халқының басына құрып кету қасіреті төніп, жер-суын тартып алып, өзенге малын суаруға келген қазақты аңша қуып, шыдамағаны шоқынсын, бағынбағаны қырылсын деген заманда осы сұрқиялыққа өлең-жырларымен қарсы шыққан, айтқаны туған елінің санасында жатталған Шортанбай жырау ХІХ ғасырда қазақ намысын ту еткен ұраншымыз, зар замандағы зарлық ақындарымыздың көшбасшысы.

Зар заманның зарлығы Шортанбай жыраудың туғанына – 200 жыл

ШОРТАНБАЙДЫҢ АБЫЗДАЙ САРНАҒАН ЖЫРЛА-РЫ ХАЛЫҚТЫҢ БОЙЫНА СІҢІМДІ БОЛДЫ, ҚАЗАҚЫ ДҮНИЕТАНЫМЫ САҚТАЛҒАН ҮЛКЕНДЕР ОНЫҢ ОЙ-ПАЙЫМЫН ЖАҚСЫ ТҮСІНДІ. ШОРТАНБАЙ ЖЫРЛАРЫ АУ-ЫЗДАН АУЫЗҒА ТАРАП, ҚАЗАҚ БАЛАСЫНЫҢ САНАСЫН БИ ЛЕДІ.

10 16 СƏУІР 2018 ЖЫЛRÝHANIAT

Бағашар ТҰРСЫНБАЙҰЛЫ,«Егемен Қазақстан»

Арман �ЛМЕНБЕТ, жас жазушы:

Жанболат Баймұрыновтың əңгі месі тал ғампаз оқырмандарға ар нал ған, тілі де, құрылымы да ауыр, əртүрлі экс пери менттік қа-дам дарға барған шы ғар ма болса, Қанат Тілеуханның əң гімесі жалпы оқырманға арналған, на туралистік сипаттары бар, реалистік туын ды. «Қараша» əңгімесінің оқыған кез-де бірден алып кететін өзіндік тар-тымдылығы бар. Тоқсаныншы жыл-дардағы қазақ қоғамын көрген адам бірден тани кететін суреттеу бар. Со ңын да бір жеңіс бола ма деп күтіп отырып, ұзақ та болса, соңына дейін оқып, еш қандай жеңіс болмағанын көрдік. Бас кейіпкер лирикалық кейіпкердің өзі, я ағасы Ербол деп алатын болсақ, оның да, досы Қайыр-бектің де образдары жақсы ашылған. Қайырбекті кейіпкер ретінде де сəтті пайдаланған. Басында күресетін жерін айтып, соңында досының үйінде жиналғанда да Қайырбек шы ғады.

Бас кейіпкер ағасын ұрып жатса да, араласпайды, оның алдында отба-сын дағы жағдайды да сырттай тама-шалаушы. Əңгімедегі оқиғаның бəрі кейіпкердің айналасында жүреді. Бас кейіпкер – ештеңеге ықпал ете алмайтын, шарасыз адам.

Содан кейін Қанат Тілеуханның тілін де əдеби нормаларға сəйкес келмей тін тіркестер көп. «Өзін-өзі өлтіргісі кел ді» дейді бір жерінде. Негізі «өзіне қол сал ғысы келді» деп

жазу керек еді. Бұл ка ль ка. Осын-дай олқылықтар əңгіме ішінде жиі ұшырасады. Содан кейін тақырыпты «Қараша» деп қойыпты. Бұл суық өмір деп айтуға болады. Бірақ оған ыңғай тынытып, өзі де ештеңе айт-пайды. Аяушылығы бар. Ол түсінікті. Бі рақ одан басқа қамырықты сезімді кел тіретін көңіл күй жоқ. Соны іздеп таппағандай болдым. Кейіпкердің өсуі де болмады. Бəлкім, сол буын сүлесоқ, ештеңеге ықпал ете алмай-тын, бəрін іш тей қабылдап, шарасыз қалатын буын шы ғар.

Амангелді КЕҢШІЛІКҰЛЫ, әдебиет сыншысы:

– Қанат Тілеуханның кейіпкерлері бір əңгімеден екіншісіне көшіп жүреді. Егер бірнеше əңгімесін оқысаңыз, байқар едіңіз. Оған Қараштың бейнесінен арылу керек. Жаңа тақырыпқа қажет. Оның жа -зуында кемшіліктер бар, шеберлік уа қытпен, машықпен келетін нəрсе. Бо ла шақтағы қазақ жазушыларының бел ортасында Қанат Тілеухан бола-ды деп ойлаймын.

Қажығали МҰҚАМБЕТҚАЛИ, Мемлекеттік сыйлықтың иегері, жазушы:

– Екі əңгімені де қиналып оқы-дым. Жанболат Баймұрыновтың «Құбы лысын» оқи алмадым. Артынан неге оқи алмадым деп ой-ландым. Əңгімені жасай алмаған. Оның тумағаны өз алдына. Тумаған əңгіменің өзін техника мен жасауға болады. Оның үстіне тақы рыбының өзі қарапайым емес, адам се нер-сенбес дүние. Мұндай тақырыпқа бар ғаннан кейін оқырманның көзін

ерік сіз жеткізетіндей, сен діре-тіндей жазу керек. Ал олай бол ма-ғаннан кейін, көңілде көп күмəн қалады. Əңгімесі адамтектес екі құбыжықтың нəрестені өбектеп тұрған жерінен басталып, арты-нан тас тап кете ме, не істейтіндері түсініксіз. Осы ның оқиғаға не қа-тысы бар деп оты рсаң, əңгіменің со ңында көріпкел əйел келіншекті бо сандырып, соны асырап алған ба деп ойлайсың. Ол қалай тірі қал-ды? Оның өлі, я тірі туғанының өзі белгісіз. Бұл жерде сюжеттік ли ния дұрыс қалыпқа келмеген. Оқи ға бұлдыр. Басынан аяғына дейін оқырман сенетін оқиға жоқ. Сондықтан мұны өз деңгейінде жазылған əңгіме деп айта алмай-мын.

Ең бірінші айтаты нəрсе – Қа-нат Тілеухан жазушы жігіт. Бі рақ көп жас қаламгерлер сияқты қа-ламы қа тай маған. Əлде біз жас-тарға қаталмыз ба?! Біз сылап-си-пағанменен, əдебиет ке шірмейді. Жа зуларында үлкен осалдық бар. Ең алдымен сөз қолдануды білмейді. Бір сөздің үстіне бір сөзді қосып, бояуды қалыңдата береді. Одан картина айқын болмайды, керісінше алабажақ боп шығады. Басқасын бы-лай қойып, алғашқы сөйлемдерінен-ақ сүрінеді. Екі əңгіме де солай. Қанаттың əңгімесінің басын оқу қиын. Тыныс белгілері, диалог-тар, жаңа ойлар бірінің артына бірі тіркесіп кете берген.

Əңгімеде өмірдің көрінісін де-тальдар арқылы тап басқан жерлері бар. Əлі де қырнап-жонып, қайта жазуды талап ететін шығарма.

Түйін: Əрбір жас қаламгер оқырман мен уақыттың сыны бар екенін ес тен шығармауы қажет. Жиында екі жа зушының əңгіме-лері қызу тал қы ланды. Клуб отыры-сының толық мə ті ні мен бейне-таспасын «Əдебиет порталынан» оқып, көре аласыздар.

Жазу мен жеткізу–––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––«Т�р» әдеби клубының бұл жолғы отырысында жазушылар Қанат Тілеуханның «Қараша», Жанболат Баймұрыновтың «Құбылыс» әңгімелері талқыланды. Екі жазушының да әңгімелері к�лемді. Оқырмандарға түрлі әсер қалдырғандықтан талқылау барысында қаламгерлердің тақырып таңдаулары мен жазушылық қабілеттері туралы әртүрлі пікір айтылды.–––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––

Ұларбек НҰРҒАЛЫМҰЛЫ,«Егемен Қазақстан»

Жақында ғана сайланған төр-аға Астанадағы ақын-жазу шы -лармен амандаса келгенін айтып, алдағы жұмыс жоспар лары ту-ралы əңгімеледі. Он да биыл бас -талып жатқан Қазақ стандағы Өз-бекстан жы лы аясында екі елдің əде би шығармашылық байланы-сын тереңдетіп, сапалы аударма арқылы кітаптар шығару қолға алы-нып жатқанын, жалпы, Қазақстан жазушыларының шығармаларын шетелде насихаттауда біршама жоба əзір леп, тиісті мекемелер-ге ұсы нып, олардан қолдау тауып отыр ғанын айтты.

Сонымен бірге Жазушылар ода ғының қарамағындағы бая-ғы «шығармашылық үйін» қай та

жандандырып, оны осы ұйымға мүше кез келген қа лам гер жеңіл-детілген тəртіп пен пайдалануына мүмкіндік жасалғанын хабарлады. Яғни қонақүй үш уақытқы тамағы ішінде жо ғары сападағы қыз меті үшін қа лам герлерден кү ні не бес мың теңге көлемінде ғана төлем ала-ды. Сондай-ақ еңбек демалысына шыққан қарт қаламгерлер үшін де емдеу-демалыс орындарынан же-ңілдіктер қарастырылған екен. Ал жақында 20-дан ас там жаңа мүше қабылдап, өңір дегі бөлімшелеріне жас ақын-жазушылардан директор сай лап жатқанын одақты «жасар-тып», жұмысын жандандыру үшін істеліп жатқан жұмыс деп атады.

«Өңірлердегі бұрынғы аға буын өкілдері өздері де «жас тар жұ мыс істесе» деп ұсыныс жа сады. Сөй тіп Қазақстан Жазу шылар ода ғы ның

Қа ра ған ды облысындағы фи лиа лына ақын Серік Ақсұң қарұлының орны-на жазушы Серік Сағынтайұлын, Ал маты облысындағы филиалы-на жазушы Нағашыбек Қапал-бекұлының орнына ақын Ерлан Жүністі, Жамбыл облысы фили-алында басшы болған жазушы Несіпбек Дəутайұлының ор нына ақын Хамит Есаманды директор етіп сайладық. Енді осы Астанадағы филиалының жұ мысын атқарып келген ақын Несіпбек Айтұлының орнына əдебиет саласы бойынша жақсы жобалар жүргізіп жүрген, ақын Бауыржан Қарағызұлын сай-ласақ деп отырмыз», деді Ұлық бек Есдəулет. Төрағаның ұсы нысын жиынға қатысып отырған Қазақстан Жазу шы лар ода ғы мүшелері толық қол дап бір ауыздан дауыс берді. Сөй тіп Бауыржан Қарағызұлы Қазақ стан Жазушылар одағы ның астанадағы бөлімшесінің директоры болып сайланды.

Жиынға 50-ге жуық қалам гер қатысып, біразы өз ұсыныс-пікір-лерін де ортаға салды.

Одақ төрағасы Астанадағы қаламгерлермен кездесті

–––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––Бүгінгі күні рухани түлеу басты ұстанымға айналды. Ол Елбасы Нұрсұлтан Назарбаевтың рухани жаңғыру идеясының аясында �рістеп отыр. Бұл істе қасиетті дініміздің алатын орны ерекше. Имандылыққа баулитын, ізеттілікке үйрететін Құран хадистерінің ж�ні б�лек. Біз осындай жаңғыру жолына түскен мемлекетіміздегі діни ұғымдарымыздың жайын Астана қаласындағы Қазақстан мұсылмандары діни басқармасының филиа-лы саналатын «Шейх Құнта қажы» мешітінің бас имамы Яхия қажы Исмайловпен тілдескенде әңгімемізге арқау еткен едік. ––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––

ДІНІҢ ТҰРСЫН ДІН АМАН

– Елбасымыз Нұрсұлтан Назарбаевтың рухани жаңғыру жөніндегі мақаласы бізді де жұдырықтай жұмылдыра түсті. Бүгінімізді біліп қана қоймай, өткенімізді тануға даңғыл жол ашты. Қазақстан мұсылмандары діни басқармасының қызметкерлері ол мақаламен танысып қана қоймай, иманды істің ұйытқысы болуға күш салып отыр. Көп ұлтты Қазақстан халқының басын біріктіру мақсатында тəуел-сіз діктің алғашқы күнінен бастап Президент əр түрлі елдік институттар ашып, оған бəрі-міз ді топтастырды. Солардың ішінде бір үй дің баласындай, бір қолдың саласын-дай ұйымшылдықпен елдікке қызмет етіп келе жатқан Қазақстан халқы Ассамблеясы дер едім. Елімізде қандай да бір маңызды оқиға болса, қол ұстасып, достасып шыға ке леміз. Бұл іске қасиетті дініміздің де қо-сып отырған үлесі баршылық. Ақиқатына кел сек, имандылыққа бастайтын дін – ұлт пен ұлысты қалыптастыруда əлеуеті бар мық ты ұстаным екені рас. Алланың ақ жо-лы адалдыққа, адамдыққа жетелейді. Жат ағымдарға ұрынбай жақсы жаққа қарай өзге-ру ді ислам діні бірінші кезекке қойған. Əр ұлт тың адамы өз салт-дəстүрін, мəдениетін да мытуға ешқандай тосқауыл қоймайды. Өйткені тіл, дін, мəдениет бір-бірімен тығыз байланысқан. Ал діннің орталығы мешіт де-сек, мешіт руханияттың барлық озығын жи-нап, тозығының кемшілігін көрсетіп отырады.

Діннің шын мəніндегі бағытын білген жамағат ешуақытта адаспайды. Ислам дінінің қазақ даласына келгеніне де он екі ғасырдан асты. Біздің елімізде бұл дінге деген құрмет артып отыр. Мемлекет басшысының тапсыр-масымен Дін істері жəне азаматтық қоғам министрлігінің жұмыс істеп жатуы сөзіме мысал бола алады. Министрлік қасиетті дініміздің отанымызда сауатты жүргізілуін, адал ниеттің орындалуын, кейбір теріс пиғылдардың іс-əрекетіне заңдық тұрғыдан тосқауыл қоюды қамтамасыз етуде. Осы арада мына бір ойды да ортаға сала кет-сем деймін. Еуропа халқына, бүкіл Араб əлеміне аты мəшһүр ғұлама ғалымдар туралы тереңнен əңгіме қозғап, олардың өмір жолын зерттеп, зердеден өткізсек еш артықтығы жоқ. Сол ұлы ғұламалар қай елден, қай жер-ден екендігін нақтылап, олардың ерекше болмысын, ғылым-білімге қосқан үлесін, еңбектерін көрсетіп отырсақ, Орталық Азия жұртының да дін саласында алыпта-ры болғанын дəйектер едік. Егер біз бұл жұмысты дəл қазір қолға алмасақ, кейінгі жас оларды мүлде білмей қала ма деген қаупім бар. Біздің министрлік осыны қолға алып дін саласында мықтылардың болғанын жан-жақты зерттейтін институт ашып, сонда ата тарихымызбен қатар, ислам тарихын зерде-леп, өзіміздің ғұламалар ілімін бүкіл дүниеге танытсақ ұтылмаймыз. Өз ғұламаларымыз, ғалымдарымыз жарқырап шығып жатса, ұлт тарихы үшін абырой болары ақиқат. Əрине бұған қаржы керектігі белгілі. Дегенмен ұлт тарихы үшін қажет іске қаржы табылар деген үміттемін.

– Жалпы, бүгінгі күні дін саласындағы жұмыстар жүйелі жолға түсіп, өзекті мəселелер шешімін таба бастағанын көріп отырмыз. Дегенмен бұл бағыттағы іс-қимылды күшейте түсу керек деген пікір бар. Бұған не дейсіз?

– Айтары жоқ. Бүлінген елдер берекесінің болмай жатқанын көріп те, біліп те отыр-мыз. Қазақ мына өмірді қамшының сабына теңейді. Қарапайым естілгенімен керемет философиялық астар жатыр. Мен əр азаматқа осы қанатты қағиданы танып-білсе, тар көңіл кеңіп, жаратқан берген жан өлшеулі уақытында армансыз болар еді. Бұл жердегі біздің басты міндет əділ дінді бұрмалайтын идеялардан қорғану – бүгінгі күннің өзекті мəселесі болып тұр. Бұл – алдыңғы толқын бізге жүктелген іс. Шындығына келген-де басты байлығымыз да, құндылығымыз да елдің ынтымағы мен бірлігі, татулығы, тұрақтылығы. Бүгінгі таңда өздерін салафиміз дейтін кейбір мұсылман бауырларымыздың жүріп-тұруына киім үлгілеріне қарап бұл қандай мұсылмандық деп ойланасың. Жүздеріне қарасаң суық, мейірімсіздеу көрінеді. Ғұламалар тиянақтаған қағидаттарға сүйенсең, мұсылман адамдар талас-тартыс-тан аулақ жүру керек. Оны орындамағандар елдің ынтымағына нұқсан келтіру деп түсінемін. Кейбіреулерінің жүректерінен мейірім кеткендіктен болар, ешкімге жаны

ашымайтындай, қатыгездеу көрінетінін несін жа сырамыз. Мұндай жат қылықтан, əсіресе кей інгі ұрпақты сақтандырсақ екен. Оған ұл-қыз өсіріп отырған ата-аналар алдымен күш салуы керек.

– Біздің елімізде таяуда Еуразия мұсыл-ман ғұламаларының форумы өтті. Онда қандай мəселелер талқыланғанын айта отырсаңыз.

– Діні бір мұсылман жұртының ғұламалары айбынды Астанамызда басқосуы біз үшін абырой болды. «Еуразия кеңістігіндегі Ислам өркениеті: өткені, бүгіні жəне болашағы» атты тақырып аясында болған алқалы жиынға Еуразияның 21 елінен 35-тен астам делегат, сол секілді еліміздің беделді дін ғалымдары мен Ғұламалар кеңесінің мүшелері, жалпы 250-ден астам адам қатысты. Бұл жиынды тарихи күн деуге болады. Бұл басқосуды да Елбасының рухани жаңғыру идеясының аясындағы іс-шара деуіміз керек. Форумның басты мақсаты туралы еліміздің Бас мүфтиі Серікбай қажы Ораз баяндама жасап, ислам дінінің арғы-бергі тарихына тереңдеп ба-рып форумның мақсатын атап айтты. Жа-ңа замандағы мұсылман қауымының жа-у апкершілігі, өзара түсіністікте жұмыс іс-теу, əлемдегі сын-қатерлерге байламда рын білдіріп, мұсылман үмбетінің діни экс тре мизм мен терроризмге қашанда қосыл май тынын, зиянды əрекеттерден аулақ болу басты міндет саналатынын тілге тиек етіп, Еуразия елдерінің ортақ пəтуалар базасын қалыптастыру, руха-ни қауіпсіздікті басты бағытта ұстау, жат діни ағымдардың идео ло гиясына төтеп беру жо-лында бір болу, бұ ған қоса тарихи орындарды қадірлеу ісі де қозғалды.

Дүние құбылып тұрған тұста діні бір халықтардың түсінікте қатар жүруі, əсіресе кейінгілерге үлгі екені сөзсіз. Қасиетті діні-міз дің адамдыққа баулитын қасиеттерін жал ғастыра білсек, оны кейінгі жастардың са на сына таза күйінде сіңірсек, бізге кімнің тісі батады? Жалпы, дін ісін жүргізушінің өзі сауатты болуы керек. Көп нəрсені бүл-ді рет ін осы сауатсыздық. Бірден айтайын, ислам діні догма емес. Жағдаймен есеп те-се ді, мүмкін дегенді үзілді-кесілді жоққа шы ғармайды. Егер сауатың шамалы болып, Құран қағидаларына тереңдей алмай тұ-рып болжаммен кесіп-пішсең жұртты адас-тырасың. Ислам діні, жоғарыда айттым, тағы қайталаймын, білім мен ғылымға шек қой майды. Қайта оқы, біл дейді. Оған тал-пын ған адамға ұзынды күн мешітте отыр демейді. Бес уақыт намазыңды жиып оқуға да кеңшілік береді. Алла тағала Құранда «Егер білмесеңдер ілім иелерінен сұраңдар. Ғалымдар халықтың ішінде көп емес, олар санаулы, сондықтан білмейтін шариғат үкімдерін ғалымдардан, білімі бар адамдар-дан сұраңдар. Бұл – Алла тағаланың əмірі, бұйрығы» дейді. Міне, алдағы пікірімізге осы дəйек болады деп ойлаймыз. Алла жолы-нан адаспау үшін дін ғұламасы Əбу Ханафи мəзһабын терең білуің керек.

Тəңірім əр кез қолдасын, көп көрмесін, қазақ жерінде, шүкір дейін, діни негіздегі қақтығыстар болған емес, болмасын да. Деген мен əртүрлі бөлінушіліктер байқалады. Кері бағыттар аңғарылады. Фанаттар елес береді. Осыдан сақ болсақ екен. Əсіресе аңғал жастардың жат діннің жетегінде кетпеуін барша жұрт қадағалауы керек-ақ. Жаратқан иемізге мың да бір шүкір. Тəуелсіздік алғалы руханиятқа шөлдеген халқымыз уақыт өткен сайын имандылыққа бет бұруда. Қазақ елінде ислам діні қанат жайып мешітке келушілердің саны артуда. Мұсылман кісі өзгелерге тіл тигізіп сауап таппайды. Керісінше күнəға ұрынады. Ислам – діні нағыз халықтық дін. Ешкімге, жауына да жамандық тілемейді. Тек жақсылық сұрайды. «Дінге зорлық жоқ» дейді Құран хадистерінде. Алда айтқанымыздай дін «... иелерімен ең көркем түрде, сыпайылық пен əдептілік сақтап пікір алысыңдар», дейді тағы да Құран қағидасы. Бұл дана хал қы-мыз дың «Еркіндік қайда болса, елдік сонда, бір лік қайда болса, ерлік сонда» деген аталы сө зі мен ұштасып, тұғырымыз – тыныштық, тірлігіміз – тұрақтылық, тілегіміз татулық секілді ұлы мақсатқа жалғасып, ол мақсатта мəңгілігімізге айналсын дейік.

– Əңгімеңізге рахмет.

�ңгімелескенСүлеймен М�МЕТ,«Егемен Қазақстан»

Ислам – халықтық дін

ДІНІҢ ТҰРСЫН ДІН АМАН

–––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––Астанадағы Ұлттық акаде ми я лық кітапханада Қазақстан Жа зу-шылар одағының т�раға сы Ұлық бек Есдәулет пен т� раға ның бірінші орынбасары Ақберен Елгезек Астана қа ласында тұратын ақын-жазушылармен кездесу жиынын �ткізді. –––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––

Майгүл СҰЛТАН,«Егемен Қазақстан»

Қазақстан Президенті жанын-дағы Əйел істері жəне отбасылық-демографиялық саясат жөніндегі ұлттық комиссияның қатысуымен өткен жиында гендерлік саясат бо-йынша əйелдердің қоғамдағы, сая-саттағы жəне шешімдер қабылдау дең гейіндегі рөлі сөз болып, от-басында зорлық-зомбылық көрген əйелдердің, жалғызілікті жəне мү-гедек балалары бар аналардың құ-қықтарын қорғау сияқты маңызды мə селелердің себептері мен шешу жол дары қарастырылды. «Елімізде əйелдердің құқықтарын жүзеге асыруға кедергі болатын қауіп-қатерлер туралы қоғамның басым бөлігін тарта отырып, мемлекеттік органдар өкілдерінің қатысуымен бейресми, ашық пікірталас алаң-дарында, форумдарда барынша кең талқылау керек», дейді Шы-ғар машылық əйелдер бастамасы лигасының президенті Асия Хай-рулина.

«Өкінішке қарай, қазіргі таң да əйелдердің құқығын таптап, зор-лық-зомбылыққа жол беру көбейіп

барады. Біз осыған жекелеген тұл ға ретінде емес, қоғам болып жұмы-лып тосқауыл қоюды көздеп отыр-мыз. Осыған байланысты 8 нау рыз – Халықаралық əйелдер күні ақпа-раттық науқан да басталған бола-тын. 10 желтоқсанда Халықаралық адам құқықтары күні аяқталатын нау қанға өнер жұлдыздары мен қоғам қайраткерлерінің белсенді үн қосуы бізді қуантты. Əйелдердің құ қықтары бойынша жасалатын жұмыстарымыз болашақта да жал-ғаса береді», деді «Сорос-Қазақ-стан» қорының бағдарламалар ди-ректоры Аида Айдарқұлова.

Қазақ қоғамындағы əйелдердің рө лі, қоғамдық пікірдің қалып та-суына əйелдердің əсері туралы та-нымал журналист Лəйла Сұлтанқызы тоқ талса, жалғызілікті аналардың мə селесін Айна Досмахамбетқызы кө терді. Қазақстан Президенті жа-нын дағы Əйелдер істері жəне отбасы-лық-демографиялық саясат жө нін дегі ұлттық комиссияның сарап шылар кеңесінің хатшысы Камал Əлпейісова барлық жауап кершілікті əйелге ар-тудан аулақ болып, ұл тəрбиесін мықтап қол ға алу керектігін айтады. «Бұл қоғамның жанды мəселелерінің

бірі. Əуелде ер баланың санасына болашақта əке атанып қорғаушы, сүйеу болатынын кішкентай кезінен сіңіріп өсіру назардан тыс қалып жа-тыр. Мен маңайымдағы жастармен сөй лесіп, қалыңдықтарына қандай та лап қоятынын тыңдаймын. Ал ол талапқа сай келмесе, ажырасып кете саламын дейтін бозбала лар өте көп. Осының өзі біздің ер балаларда отба-сын құруға деген жауапкершіліктің аз екенін көрсетеді. Қызды, əйелді, жас ке лінді тəрбиелеу бойынша жұмыс жа сайтын ұйымдар бар, қаншама кон курстар ұйымдастырылады. Бі рақ ұлды тəрбиелеу дегенді естімеппін. Қызды тəрбиелі қылып, тəрбиесіз жігітке берудің соңы жақсылыққа əкеліп жатқан жоқ. Бұл ер мен əйелге жік салу емес. Мəселенің себебін тал-дау керек. Мектепке ұл тəрбиесі ту-ралы бағдарлама кіргізу керек», деген Камал Əбілқасымқызы қыздың ғана емес, ұлдың да ЖОО-да оқуына баса назар аудару керектігін айтты.

Конференция жұмысына Қа-зақ стан Президенті жанындағы Əйел дер істері жəне отбасылық-демографиялық саясат жөніндегі ұлттық комиссия төрағасының орын-басары Лəззат Сүлеймен, Əділет вице-министрі Эльвира Əзімова, үкіметтік емес ұйым өкілдері, құқық қорғаушылар, журналистер мен қоғам қайраткерлері қатысты.

Әйелдер құқығын қорғау – қоғам назарында

–––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––Астанада Шығармашылық әйелдер бастамасы лигасы «Сорос-Қазақстан» қорының қолдауымен «Қазақстандағы әйелдер құқығы: мүмкіндіктер мен кедергілер» атты конференция �ткізді. –––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––

16 СƏУІР 2018 ЖЫЛ 1116 СƏУІР 2018 ЖЫЛ 11SPORT

КӘСІПҚОЙ БОКС

Альварес жекпе-жектен неге бас тартты?

ЖАҺАНДЫҚ ЖАРЫСТАР

�ли БИТ�РЕ,«Егемен Қазақстан»

Даудың басы – «уланған» ет

Альваресті қорғаушылардың ресми нұсқасы бойынша, тый-ым салынған дəрі боксшының ағзасына етпен тараған. Бұған комиссия мүшелері сене ме, сенген күннің өзінде боксшыны кешіре ме? Көктемнің ең негізгі жекпе-жегі дəл осы «уланған» еттің себебінен өтпейтін болды. Тарихқа көз жүгіртсек, кленбуте-ролмен ұсталған боксшылардың ақталып шыққандары да бар. Мəселен, 2016 жылы мек си-ка лық əлем чемпионы Фран-сиско Варгастың Орландо Са-ли до мен жекпе-жегі алдында кленбу теролға тапсырған тесті оң нə тиже көрсеткен. Ол кезде де спорт шының қорғаушылары «улан ған» етті алға тартып, бұл іс те жеңіске жеткен. Айқас белгі-ленген күні өтіп, тең нəтижемен аяқталған еді.

Головкиннің командасы Аль-варестің етке қатысты ақталу-ларына аса сене бермейді. Ол қарсыласын өтірікті анық тай-тын детекторда тексеріп кө-руді ұсынды. «Олар бəріне мексикалық ет кінəлі деп отыр ма? Мұның бəрі сылтау ғана. Альварес пен оның промоутері Оскар Де Ла Хойя бұзақылар. Олар допинг қолданып, ештеңе болмағандай күйде отыр. Өткен жекпе-жек алдында оның бұл-шық еттерінің үлкейгені көрініп тұрды. Денесінде инъек цияның іздері болды. Кез келген дəрі-герден сұрап көріңіз, мұның қан дай бұлшық еттер екенін со-лар тү сіндіріп берсін. Ең дұрысы – Саульді өтірікті анықтайтын детекторда тексеріп көру керек. Сол кезде ет туралы да, жемістер туралы да, шоколадқа қатысты да барлық сұраққа жауап табамыз», деді Головкин.

Ал НВО комментаторы Макс Келлерманның пайымдауын-ша, Альварестің ісіне қатысты шешім оның ағзасынан табылған кленбутеролдың мөлшеріне тікелей қатысты болмақ. «Көбісі Канелоны кінəсіз деп есептейді. Олардың пікірінше, кленбуте-рол адамды күшті немесе төзімді ететіндей əсері жоқ. Осы орай-да мынадай сұрақ туындайды: Альварес кленбутеролды не үшін пайдаланды? Меніңше, барлығы дəрілік заттардың деңгейіне байланысты. Егер Альварестің ағза сында кленбутерол көп мөл-шерде болса, онда ол алаяқ ретін-де айыпталуы мүмкін. Ал дəрілік заттың деңгейі төмен болса, Франсиско Варгастың оқиғасы қайталануы мүмкін», дейді Макс.

Сарапшылар тарапынан Аль-вареске қарата қаншама айыптау мен сын тағылып жатса да, ол əлі қоғам алдына шығып ешбір мəлімдеме жасаған жоқ. 18 сəуір күні даулы оқиғаға байланыс ты сот өтеді. Сауль барлық мə селеге сол сотта нүкте қоюы керек.

«Головкинді алдау операциясы»

Мексикалық боксшының ко-ман дасы өздеріне жала жа был ға-нын айтып, істің сотқа дейін бар-ғанына наразы болып, 5 мамыр күні өтетін жекпе-жектен бас тартты. Сондай-ақ Альварес 18 сəуірге (сот отырысы өтетін күн) дейін спорттан шеттетілгенін алға тартып, психологиялық қысым ның əсерінен жекпе-жекке толық қанды дайындала алмай-тынын айтқан.

«5 мамырға жоспарланған екінші кездесуден бас тарттық. 18 сəуір күні комиссия тыңдалымы өтіп, ресми шешім шығады. Өкінішке қарай, одан кейін 5 мамырға дейін жекпе-жекті кең көлемде жарнамалауға уақыт аз. Айқастың өтпейтініне негізгі себеп – мексикалық боксшының

допинг дауына іліккені болып тұр», деді Golden Boy Promotions промоутерлік компаниясының президенті Эрик Гомес.

Альварестің өзі кінəсіз екенін айтып, ұйымдастырушылар мен жанкүйерлерден кешірім сұрады. «Допинг дауы мені қатты таңғалдырды. Маған еш-кім нің күмəн келтірмегенін қалай мын. Мен бұған дейін де, бұдан кейін де «таза» спорт-шы болып қала беремін. Мен спортты құрметтеймін. Өз жан-күйерлерімді жерге қаратпауға уəде беремін деп айтқым келеді», дейді Альварес.

Ал Абель Санчес мəселенің етте болуы мүмкін екендігіне сенеді, бірақ өз отандасын ақтауға тырыспайды. «Олар бар мəселе етте деп отыр. Əлемде неше ел бар, ал олардың Мексикадан басқа елден тапсырыспен ет алдыруға қаржылары жетпей қалған ба? Мексикада уланған ет мəселесі расымен бар. Егер Альварес оны шын мəнінде же-ген болса, оған қарсы ешқандай санкция қолданбауы керек. Бұл оның жай ғана ақымақ екендігін көрсетіп тұр. Ал егер мəселе тек қана етте болмаса, комиссия мүшелері жаза қолданулары тиіс. Жаттықтырушыларды да жаза-лау керек», деді Санчес.

Санчестің сөзінің жаны бар. Альварестің командасы саналы түрде Мексиканың «уланған етін» жеп, допинг қолданды деген айыппен жекпе-жекті кейінге қалдыру үшін əдейі жасаған болуы мүмкін. Себебі Альварес Головкиннің соққысы жойқын екенін, бірақ уақыт өт-кен сайын отандасымыздың күші сарқылып бара жатқанын да бі-леді. Сондықтан мамырдағы кез-десуден бас тартып, жекпе-жекті күзге дейін шегере тұруды жөн санаған. Жоғарыда «уланған етті» жеп ұсталған боксшылардың 90 пайызы ақталып шыққан деп айтып қалдық қой. Альварестің командасы да осы жайтқа баса назар аударған сияқты. 18 сəуір күні мексикалық боксшы ақталып жатса, оған таңғалуға болмайды. Ал Саульдің допинг қолданғаны анықталатын болса, алты айдан бір жылға дейін бокс-тан шеттетілуі мүмкін.

Дегенмен, Геннадий Голов-киннің промоутері Том Леф -флердің айтуынша, Альвареске

қарсы кездесу өтпесе де Го лов-кин 5 мамыр күні жекпе-жек ұйымдастыруды көздеп отыр. Əуелгі жоспар бойынша Голов-кин 5 мамыр күні Лас-Вегас-та жекпе-жек өткізетінін, жан-күйерлердің барлығы Синко де Майо мерекесі қарсаңында өзі нің жұдырықтасуын көру үшін билет алып, жоспарлары-на енгізіп қойғанын айтқан бола тын. Алайда Los Angeles Times басылымының журналисі Ланс Пагмайер кездесудің Лос-Анджелес қаласындағы 27 мың жанкүйер сыятын StubHub Center футбол алаңында өтетін болды деп ақпарат таратты.

Қазір Головкиннің команда-сы кездесу орны емес, тезірек қарсылас тауып, жекпе-жек ұйымдастыру маңызды болып тұр. Өйткені 5 мамырға дейін 20 күн уақыт қалды. Бұл уақыт аралығында дайын қарсыласты тауып, оның көңілінен шығатын келісімшарт ұсына қою екіталай. Қазір «Альварестің орнын мен ауыстырамын» дегендердің бəрі арзан пиар үшін ауыз жыбырла-тып, БАҚ бетіне бір шығып қалу мақсатында жүрген боксшылар.

Ал Головкиннен нақты ұсыныс түскендер «Жекпе-жекке аз уақыт қалды, дайындалып, билет сатып үлгермейміз, гоно-рар тым аз» деп сылтаурата бас-тады. Негізі мұны сылтау деп те айта алмаймыз. Өйткені үш аптаның ішінде расымен билет сатып, жекпе-жекті жарнамалап үлгермейді. Жалпы, кəсіпқой боксшылардың көздегені абы-рой емес, ақша екені ешкімге жасырын емес. Сондықтан Го-ловкиннің командасы Ген на-диймен жұдырықтасуға ниетті боксшының сұраған ақшасын беріп, көңілінен шығатын келі-сім шарт ұсынбаса, лайықты қар-сылас табуы өте қиын.

Қорыта айтқанда, кəсіпқой бокста ақша кімде көп болса, басымдық та, ықпалды адам-дардың ырқы да сол жақта бола-ды ғой. Сондықтан бокстың ірі бизнесмені саналған Альварес Геннадийдің көктемде жекпе-жек өткізбеуі үшін бар күшін, айласын салған болуы мүмкін. Сондай-ақ мұны Golden Boy ком паниясының алдын ала жос-пар ланған «Головкинді алдау операциясы» деп қарауға да бо-латын сияқты.

ФУТБОЛ

–––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––Жуырда отандасымыз Геннадий Головкинмен жұды-рық тасатын мексикалық боксшы Сауль Альварес допинг қолданды деген айыппен бокстан уақытша шеттетілгені белгілі болды. Мұндай шешімді Невада штатының атлетикалық ко-миссиясы қабылдаған. Аталған допинг дауынан соң Альварес пен Головкин арасында 5 мамырға жоспарланған айқастың болмай қалу қаупі бар екені айтылып, отандық және шетелдік БАҚ-та қызу талқыланып жатқанда Альварес Головкинмен жұдырықтасудан бас тартты. –––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––

Ермұхамед М�УЛЕН,«Егемен Қазақстан»

Қос команда да соңғы кезде нағыз бабында еді. «Астана» сырт алаңда «Ертісті» 6:1 есебімен жеңіп, айқын басымдық көрсетті. Ал «Қайрат» Оралдың «Ақжайығын» ірі есеппен ұтты – 3:0. Суперкубок ойынын да елордалықтар алматылық қонақтарды 3:0 есебімен жеңген еді. Араға ай са-лып қос ұжым қайта кездесіп, терезесі тең ойын көрсетті. Қазақстан пре-мьер-лигасында хет-трик жасаған ең жас ойыншы Бахтиер Зайнутдинов бұл жолы да көзге түсті. Марин То-масов тың пасын баспен қақпаға дəл бағыттаған жартылай қорғаушы есеп ашты. Алайда 20 минуттан соң Бауыржан Исламханның орны-на алаңға алмасып кірген Андрей Ар шавин кіре сала таразы басын теңестірді. Одан кейін де бірлі-жа рым

гол соғатын мүмкіндіктер бол ғаны-мен, футболшылар қақпадан қиыс кетіп жатты. Қос лидердің тең тар-қас қаны «Ордабасы» үшін жақсы жа ңалық еді. Бірақ шымкенттіктер «Ақжайықтан» жеңіліп қалды.

«Ақжайық» алғашқы шабуыл-дарының бірінде есеп ашып, қарсы-ласының қателігін ұтымды пайда-ланып кетті – Иван Антипов комда-сын алға шығарды. Қазақстан жастар құрамасының ойыншысын Абдуллай Диакате шалып жығып, өз қақпасына пенальти алып келді. Айып добын Еркебұлан Нұрғалиев дəл орындап, есепті еселей түсті. «Жау жағадан алғанда, бөрі етектен тартады» демекші, бас төреші қақ тығыстардың бірінде «Ордабасы» ойын шысы Спахияны алаңнан қуды. 10 ойыншымен қалған шымкенттіктер бір гол соққанымен, алаң иелері тағы 2 гол салып, қорытынды нəтиже 4:1 есебін тіркеді.

«Астана» мен «Қайрат» ұпай бө-лісіп, «Ордабасы» жеңіліп қалған сəт тен пайда шығарған жалғыз клуб бар. Ол – Қостанайдың «Тобылы». Сырт алаңда «Ақтөбені» 1:0 есебімен жеңіп кеткен Владимир Никитенко шəкірттері 12 ұпаймен турнир кесте-сінің 2-сатысына көтерілді. Өткен турда «Атырау» қақпасына 2 гол соққан Антон Шиндер біріншіліктегі кезекті голына қол жеткізді. Украина-лық қорғаушы қазір мергендер қата-рында жүр.

Премьер-лигаға араға 9 жыл са-лып қайта оралған Петропавл қала-сының «Қызылжар» командасы ал-ғашқы жеңісіне қол жеткізді. Олар өз алаңында «Жетісуды» Братислав Пуношевацтың соққан жалғыз голы-ның арқасында жеңіп кетті. Сер-биялық шабуылшы да биыл 3 гол соғып үлгерді.

Чемпионат басталғалы бері жеңіс дегеннің не екенін білмей келе жатқан «Қайсар» бұл жолы да «Ертіс-пен» тең ойнады. Сонымен қатар «Атырау» мен «Шахтер» арасындағы ойында да гол соғылған жоқ.

Көшбасшылар іркілісін оңтайлы пайдалана алмады––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––Апта соңында Қазақстан премьер-лигасының кезекті туры �тті. 5-турдың негізгі ойынында бітіспес қарсыластар – «Астана» мен «Қайрат» кездесті. Ал біріншілік басталғалы бері жеңіліс к�рмеген «Ордабасы» сырт алаңда күтпеген жерден ойсырай ұтылды. ––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––

US Open турнирінің тәртібі өзгерді

–––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––Теннистен АҚШ Ашық чемпионатының (US Open) тәртібіне �згерістер енгізілді. Биылдан бастап негізгі сеттегі матчтың аяқталуы мен допты ойынға қайта қосуға 25 секунд уақыт береді. Ол уақыттан асып кетсе теннисшіге шара қолданылады. –––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––

Жалпы, теннисте бұл ереже бұрыннан бар дүние. Ал US Open турнирі мұны биылдан бастап алғаш рет қолданбақ. Тəртібі мы-надай: ережені бірінші рет бұзған ойыншыға ескерту беріледі, екіншісінде ұпай саны, ары қарай гейм қысқартылады. Бұған дейін атақты теннисшілер ұзақ уақыт демалып, үзіліс кезінде уақыт со-зып кортқа шықпай қоятын. Ал төрешілер уақытты созғанына мəн бермей, сирек жазалайтын. Енді тəртіп бəріне бірдей болмақ.

Сонымен қатар ойыншының кортқа шыққан кезі мен матчтың бас талу уақыты қатаң қадағаланады. The New York Times басылымының жазуынша, теннисшілердің уақытты созғаны үшін 20 000 долларға дейін айыппұл салынуы да мүмкін.

Жартылай финалдағы қарсыластар анықталды

–––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––Жұма күні Швейцарияның Ньон қаласында орналасқан УЕФА-ның штаб-пәтерінде футболдан Чемпиондар лигасы мен Еуропа лигасының жартылай финалдық кездесулерінің жеребе тарту рәсімі �тті.–––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––

Ережеге сай бірінші Еуропа лигасының жеребесі тартылды. Бұл сында «Арсенал» командасы «Атлетико Мадрид» клубымен күш сынасса, екінші жартылай финалда «Марсель» ұжымы «Ред Булл Зальцбург» командасымен финалға шығу үшін ойнайтын болады. Командалар арасында алғашқы ойын 26 сəуірде, қарымта кездесу 3 мамырда өтеді.

Ал Чемпиондар лигасында «Ливерпуль» – «Рома» бір-біріне қарсылас атанса, екінші жартылай финалдық матчта «Бавария» мен «Реал Мадрид» командалары өзара мықтыны анықтайтын болады. Алғашқы матчтар 24 жəне 25 сəуір, екінші ойын 1, 2 мамыр күндері өтеді.

Тайсон рингке қайта оралады

–––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––Аса ауыр салмақтағы әлемнің экс-чемпионы Тайсон Фьюри үш жылға жуық үзілістен соң 9 маусым күні Британияның Манчестер қаласында жекпе-жек �ткізетінін мәлімдеді.–––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––

Фьюридің қарсыласы əзірге белгісіз. Промоутер Фрэнк Уорреннің айтуынша, оны чемпиондық белдікке жол ашатын кез-десу күтіп тұр. «Біз бұл бокс кешін ұзақ күттік. Тайсонның алдағы қарсыласы өте қарымды боксшылардың бірі болмақ. Өйткені бізге чемпиондық белдікке жол ашатын айқас керек», дейді ол. Айта кетейік, Тайсон Фьюри соңғы рет 2015 жылдың қараша айында Владимир Кличкоға қарсы жекпе-жек өткізген болатын.

Дайындаған�ли БИТ�РЕ,

«Егемен Қазақстан»

12 16 СӘУІР 2018 ЖЫЛ

(Жалғасы 13-бетте)

бағдарламалық қамтамасыз ету жұмыстары бойынша қолданылатын бағдарламалық қамта­масыз етуді өңдейтін кәсіпорнында оқытылғаннан кейін ғана жүзеге асырылады.

7-параграф. Әуеайлақтар схемаларының сапасын қамтамасыз ету1530. Әуеайлақтар схемаларының сапасын қамтамасыз ету шығыс деректерін алған сәттен

бастап және кейіннен жариялаумен аяқталады.1531. Әуеайлақтар схемаларының сапасын қамтамасыз ету мыналармен қол жеткізіледі:1) аэронавигациялық рәсімдерді әзірлеу бойынша мамандарды дайындау;2) әуеайлақтар схемаларын жобалаудың әрбір кезеңінде деректердің тұтастығын сақтауды

қамтамасыз ететін электрондық тасығышта немесе құралдарында қолдануды қоса алғанда, шығыс деректердің дәлдігі, рұқсат етумен және тұтастығы;

3) әуеайлағы схемалары құрылымының автоматтандырылған құралын қолдану;4) ААБ қызметіне сапаны басқару жүйесін енгізу;5) әуеайлақтар схемалары құрылымын оларды пайдалануға беру қауіпсіздігін қамтамасыз

ету мәнін жерде және (немесе) ұшуда тексеру;6) азаматтық авиация саласындағы қолданылатын рәсімдерді уәкіелтті органның тексеруі.

8-параграф. Әуеайлақтар схемаларын қауіпсіздігін қамтамасыз ету1532. Әрбір әзірленетін әуеайлақтар схемалары оның қауіпсіздігін қамтамасыз ету үшін

талдау жатады.1533. Әуеайлақтар схемаларын қауіпсіздігін талдау мыналарды қамтиды:1) «ӘК­лерінің ұшуын орындау» (Doc 8168 OPS/611 (PANS­OPS) II том «Визуалды ұшу және

аспаптар бойынша ұшу схемаларының құрылымы) ИКАО құжатымен көзделген әуеайлақтар схемаларын жобалау әдісі ААБ қызметінің таңдау дұрыстығын және қолданылуын растау, бұл ретте оларды талдау әуеайлағы схемаларының құрылымы кезеңін және оларды әзірлеу сапасын қамтамасыз етуді қамтиды;

2) әуеайлақ схемасы жобасын азаматтық авиацияның мүдделі ұйымдарымен келісу.9-параграф. Жерде және ұшуда әуеайлақтар схемаларын апробациялау

1534. Жерде және ұшуда әуеайлақтар схемаларын апробациялау әуеайлақ схемасы құрылымы үрдісінде сапаны қамтамасыз етуде қажетті кезең болып табылады.

1535. Апробациялаудың мақсаты кедергілер мен навигациялық ақпарттар, әуеайлағы схемасын орындау мүмкіндігін бағалау туралы барлық деректерді тексеру болып табылады.

1536. Апробациялау жердегі және/немесе ұшудағы апробациялауды өзіне енгізеді.1537. Апробациялау ұшуда бұрын бекітілген әуеайлақ схемасына айтарлықтай емес

өзгерістер мен толықтырулар енгізу кезінде жүргізілмейді.1538. Апробациялау жерде әуеайлақтар схемалары құрылымында тәжірибесі және ұшудағы

апробациялау мәселелерінің тиісті білімі бар әуеайлақ схемасының құрылымы бойынша аспаптары бойынша ұшу құжаттамалардың барлық пакетін талдау жасалады.

1539. Жердегі апробациялаудың мақсаты әзірленген әуеайлағы схемасының рәсімдеріндегі, оның құжаттамасында және жердегі элементтерді бағалаудағы қателіктерді айқындауда жасалады, олар ұшудағы апробациялау үрдісінде бағаланады. Жердегі апробациялау барысында бұрын жарияланған әуеайлақтар схемаларын өзгерістер мен түзетулерге қатысты ұшудағы апробациялау қажеттілігі айқындалады.

1540. Әзірленген әуеайлақтар схемаларының аралап ұшулар уәкілетті органмен келісілген бағдарламалар бойынша, осы Қағидаларга 23­қосымшасының нысаны бойынша ұшу тексеру актісін жасаумен жүзеге асырылады.

22-тарау. Ұшқышсыз ұшу аппараттарының ұшулары1541. Ұшқышсыз ұшу аппараттарының (бұдан әрі ­ ҰСҰА) пайдалану, мүлікті залал (зиян)

адамдардың өмiрiне немесе денсаулығына зиян келтіру қаупі барынша азайту керек, басқа ӘК­лерiне қауіп шарттары ӘКП қағидаларының және пайдалану құжаттама ұшқышсыз ұшу аппараттарының белгіленген шартымен

1542. ӘКП қағидаларына сәйкес ҰСҰА­ның операторлары:1) ӘҚБ және (немесе) ӘҚҚ жоспарланған ұшу егжей хабарлауға;2) елді мекендердің үстінен қорғау шараларын кезеңінде рейстеріне келісесіз3) қорғалатын объектiлерге астам рейстерде келіседі.1543. ҰСҰА­ның ұшу жоспары қарамастан әуе кеңістігін сыныптың әуе кеңістігін пайдалануға

рұқсат берді.1544. ҰСҰА­ның ұшу жоспары 50 м биіктікке жер жоғарыда әуе кеңістігінде жұмыс істеп

тұрған кезде қолданылмайды.1545. ҰСҰА­ның үш сағат ұшуға алдында ұшу жоспарыны жібереді.1546. ҰСҰА­ның пайдаланылуы тиіс емес:1) ұшу және қону кезінде – адам ұшқышсыз әуе көлігі бақылау үшін басқа ешкімге бастап

кем дегенде 50 м көлденең, басқа автомобиль, ғимараттың немесе құрылыс;2) ұшу кезінде – кемінде 100 м көлденең адам ұшқышсыз әуе көлігі бақылау үшін басқа

ешкімге арқылы, басқа көлік құралының, ғимараттың немесе құрылыс;3) көлденең және толып (немесе) көлік құралдары 150 м жақын барлық жағдайларда;4) осындай аймақтарды белгiлеу, жеке тұлғалардың игілігі үшін ұшу қоспағанда (ұшу, ты­

йым және ұшу аймақтары үшін қауіпті аймақтарында.

Қазақстан Республикасының азаматтық авиациясында ұшуды жүргізу қағидаларға 1-қосымшасы

Азаматтық ӘК үшін (ресейліқ өндірістіқ ӘК арналған) үлгілік борттық журнал

ӘК үлгісі: _______________________________ , ӘК борттық мемлекеттік тіркеу нөмірі: ____________ ,ӘК сериялық (зауыттық) нөмірі: ________________________________Пайдаланушының атауы немесе ӘК иесі жайлы деректер: ___________ӘК конструкциясының массасы: ________________________________ кг ӘК аэродинамикалық орташа хордасы АОХ (центрлеу): ___________ %

Азаматтық ӘК борттық журналы бөлімдерінің мазмұны

№п/п

Атауы Бет

I. ӘК жүйелер тізімімен бірге (қозғалтқыштар, ҚКҚ, отындық жүйе, гидравликалық жүйе) үлгілері мен сериялық нөмірлерін көрсету

II. ӘК, қозғалтқыштарының және жүйелерінің жеке ерекшеліктеріIII. Орындалған ұшулар тізімі, оның ішінде рейстің уақыты, нөмірі, экипаж

мүшелерінің аты­жөні мен экипаж мүшелерінің міндеттері (ӘКК, екінші ұшқыш), ұшып шығу пункті, қону пункті, ұшып шығу уақыты, ұшып келу уақыты, ұшу уақыты, ұшу сипаты (жекеше, авиациялық арнайы жұмыстар, уақытылы немесе уақытылы емес рейс), әр қозғалтқыштың номиналды және ұшу режиміндегі жұмыс істеу уақыты, жұмсалған жа­нармай туралы ақпарат кіреді.

IV. Еленген ақаулар және рейс кезіндегі қону аэропорттарында құрылғылар мен бөлшектерді ауыстыру парағы

V. Жабдықтың минималды тізімі (MEL)VI. Борттық мүлік тізімдемесіI. Ұшу кезінде экипаж мүшелері олардың жұмысқа қабілеттілігінің бағалануын іске

асыратын жүйелер тізбесі 1. Қозғалтқыш және оның агрегаттары. 2. Ауа (негізгі және рульдік) бұрандасы және оны басқару. 3. Отындық жүйе және оның агрегаттары. 4. Май жүйесі және оның агрегаттары5. Ауа жүйесі және оның агрегаттары.6. Гидравликалық және гидроазоттық жүйелер және олардың агрегаттары.7. Шасси (оның ішінде дөңгелектер де). 8. Биіктік жүйесі және оның агрегаттары. 9. Рульдерді, элерондарды, триммерлерді, жалғасқанатшалар мен күш қондырғысын

басқару, тежеуіш парашюттерін, тоқтату және т.б. және олардың агрегаттары. 10. Сумен жабдықтау және санитарлық тораптар жүйесі және олардың агрегаттары. 11. Мұздануға қарсы, өртке қарсы, оттегі жүелері және олардың агрегаттары. 12. Көрмей қону және жартылай автоматты түрде қонуға беталу құрылғысы (жұмыстың

бағалануы әрбір қонудан кейін беріледі). 13. Радиобайланыстық құрылғы. 14. Навигациялық құрылғы. 15. Радиолокациялық құрылғы. 16. Аспаптық құрылғы. 17. Электр жабдығы. 18. Тұрмыстық жабдықтар. 19. Жүкпен сырттан асу жүйесі және басқару.20. «Қадам – газ» басқаруы. 21. Трансмиссияны қосу жалғастырғышын басқару. 22. Трансмиссия. 23. Қозғалтқыштарды іске қосу жүйесінің борттық қондырылуы. 24. Борттық өздігінен жазғыштар. Ескерту. Егер көрсетілген жүйелер бойынша ұшу кезінде пайда болады ақау, экипаж жүзеге

асырады баяндама ӘҚҚ органына, ал аяқталған жағдайда, онымен байланысты қысқаша хабарлама туралы, байқалған ақаулар және олардың сипаты көріністері қамтамасыз ету үшін жедел ақаулықтарды жою аз уақытқа тоқтаған кезде – командалық­диспетчерлік пун­ктке әуеайлақтың. Қонғаннан кейін экипаж жүзеге асырады және жазу барлық айқындалған ақаулар туралы борт журналында көрсетілген ақаулар сипаты және параметрлерін бағалау үшін қажетті және ақауды жою.

II. ӘК, қозғалтқыштарының және жүйелерінің жеке ерекшеліктері

III. Орындалған ұшулар тізімі

Уақы

тыРе

йс н

өмір

іҰш

ып ш

ығу

пунк

тіҰш

ып ке

лу п

ункт

іӘК

К Т.

Ә.А.

Екін

ші ұ

шқы

ш Т

.Ә.А

Ұшуғ

а де

йінг

і тек

серу

/ӘК

қабы

лдау

.Т. А

. Ә қо

лыҰш

ып ш

ығу

салм

ағы

(кг)

Іске

қосу

(UTC

сағ

:мин

)Ұш

ып ш

ығу

(UTC

сағ

:мин

)Қо

ну (U

TC с

ағ:м

ин)

Сөну

(UTC

сағ

:мин

)Ұш

усип

аты

Қозғалтқыштары жұмыс уақыты. Ұшып көтерілу/

номиналОтын

қалдығы

1 2 3 4

IV. Еленген ақаулар және рейс кезіндегі қону аэропорттарында құрылғылар мен бөлшектерді ауыстыру туралы деректер

№п/п

Әуеж

айУа

қыты

Ұшу кезінде айқындалған ақаулар мен бұзылулар.

Экипаж мүшесінің тегі

мен қолы

Агрегат немесе бөлшек­тердің атауы

Алынып тасталған

агрегат нөмірі

Қонды­рылған агрегат нөмірі

Агрегаттарды ауыстыру себебі мен

бұзылуды, ақауды жөндеу Жүктелім­

картасының № және бұзылуларды есептеу

картасын жасау туралы белгі

Тегі Қолы

(ауысым басшысы)

V. Жабдықтың минималды тізімі (MEL)

VI. ӘК борттық мүлік тізімдемесіМүлік атауы

Саны Мүлік санының өзгеруі және себебі Уақыты Жетекші инженердің қолы

VII. ӘК және борттық мүлікті тізімдімеге сәйкес тапсыру және ЖЖМ қалдығы

Экипаж ауысу аэ­ропорты

ӘКК­нің тегі Уа

қыты Тапсырды Қабылдады Май

қалдығы (кг­мен)

Жанармай қалдығы (кг­мен)

Ескертулауазымы, тегі қолы лауазымы,

тегі қолы

Азаматтық ӘК үшін (алыс шетелде шығарылған ӘК арналған)борттық журналдың болжалды мазмұны

1. Пайдаланушының атауы (Registered name of the operator).2. Пайдаланушының мекен­жайы (Address of the operator).3. ӘК үлгісі (Aircraft type).4. ӘК тіркеу нөмірі (Aircraft registration)5. Ұшу уақыты (Date of the flight) (DD/MM/YY).6. Техникалық журнал парағының нөмірі (Aircraft technical log sheet number (Txxx for the

aircraft, logbook).7. Соңғы шығу уақыты мен іске қосулардың, ұшулардың және қонулардың жалпы саны

(Date of the last release and running total of flying hours and landings).8. Сағат немесе қонулар түріндегі келесі техникалық қызмет көрсету (Next maintenance

due in xxx hours or xxx landings).9. Рейс нөмірі (Flight number).10. Ұшып шығу әуеайлақ (Departure station).11. Қону әуеайлақ (Arrival station).12. Қонулар саны (Number of landings).13. Транзиттік ТҚК орындаған ұшу экипаж мүшесінің тегі және қолы, (Name and signature

of the flight crewmember who has performed the Transit Check).14. Құрсандарды алып тастау/қондыру (сағат/минут) (Block ON/OFF) (hh/mm).15. Ұшудың жалпы уақыты (часов/минут)(Total flight) (hh/mm).16. Ұшып шығу/қону уақыты (сағат/минут) (T/O and LDG) (hh/mm).17. Ұшу оралымының нөмірі (1­ден бастап) (Item number (starting from 1 at each flight leg).18. Ақаудың сипаттамасы (Defect description). 19. Енгізу мерзімі туралы ақпарат (Information entry date) (DD/MM/YY)20. Ақау сипаттамасын немесе түзету іс­әрекеттерін енгізген техниктің немесе ұшу экипажы

мүшесінің тегі мен қолы (немесе мөрі) (Name and signature (or stamp) of the flight crew or me­chanic entering the defect description or the corrective action).

21. ATA бойынша тоқтап қалған жүйенің коды. (ATA reference).22. Түзету іс­әрекеттерінің сипаттамасы (Corrective action description).23. Компонент орны (Position of the unit).24. Алынып тасталған компонент атауы мен оның сериялық нөмірі (P/N and S/N of the

removed unit).25. Қондырылған компонент атауы мен оның сериялық нөмірі (P/N and S/N of the installed

unit).26. Түзету іс­әрекеттерінен кейін шығу туралы куәлік (Certificate of Release to Service fol­

lowing the corrective action).27. Қозғалтқышқа құйылған май мөлшері (Engines oil quantity refilled)28. Мұздануға қарсы жерде жүргізілген өңдеу туралы ақпарат (Ground de­icing information).29. Тексеру түрі/ орындалған техникалық қызмет көрсету (Type of check / maintenance

performed).30. Тексеру/ орындалған техникалық қызмет көрсетуден кейін шығу туралы куәлік (Certificate

of Release to Service after check / maintenance).31. Экипаж мүшесінің тегі және қолы Name and signature of the flight crew accepting the

fitness for flight of the aircraft.Қазақстан Республикасының азаматтық авиациясында

ұшуды жүргізу қағидаларға 2-қосымшасы

Дайындау мен ұшуды орындау кезінде қолданбалы құжаттарды сақтау мерзімі

Пайдаланушы төменде келтірілген кестелерде көрсетілген мерзім ішінде азаматтық ави­ация саласындағы уәкілетті орган үшін тиімді нысандағы қол жетімді мынадай құжаттамалар мен ақпараттарды сақтауды қамтамасыз етуге міндетті.

1­кестеДайындау мен ұшуды орындау кезінде қолданбалы ақпарат

Ұшуға тапсырма 3 жылПайдалану ұшу жоспары 3 айБорттық техникалық журнал соңғы жазба күнінен бастап 24 айNOTAM/AIS, брифингтердің деректері, егер олар пайдаланушымен шығарылса

3 ай

Ұшақтың массасы және орталығы туралы деректер 3 айҚауіпті жүктерді қоса алғанда, арнайы жүктер тура­лы деректер

3 ай

ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫҮКІМЕТІНІҢ ҚАУЛЫСЫ

2018 жылғы 5 сәуір №171 Астана, Үкімет Үйі

Мемлекеттік кірістер органдары өндіріп алатын кедендік алымдардың мөлшерлемелерін бекіту туралы

2017 жылғы 26 желтоқсандағы «Қазақстан Республикасындағы кедендік реттеу ту­ралы» Қазақстан Республикасы Кодексінің 76­бабының 2­тармағына сәйкес Қазақстан Республикасының Үкімет ҚАУЛЫ ЕТЕДІ:

1. Қоса беріліп отырған мемлекеттік кірістер органдары өндіріп алатын кедендік алымдардың мөлшерлемелері бекітілсін.

2. Мыналардың күші жойылды деп танылсын: 1) «Кеден органдары алатын кедендік алымдардың ставкаларын бекіту туралы»

Қазақстан Республикасы Үкіметінің 2011 жылғы 21 қаңтардағы №24 қаулысы (Қазақстан Республикасының ПҮАЖ­ы, 2011 ж., №14, 171­құжат);

2) «Кеден органдары алатын кедендік алымдардың ставкаларын бекіту тура­лы» Қазақстан Республикасы Үкіметінің 2011 жылғы 21 қаңтардағы №24 қаулысына өзгерістер енгізу туралы» Қазақстан Республикасы Үкіметінің 2017 жылғы 13 ақпандағы №56 қаулысы (Қазақстан Республикасының ПҮАЖ­ы, 2017 ж., №5, 34­құжат).

3. Осы қаулы алғашқы ресми жарияланған күнінен кейін күнтізбелік он күн өткен соң қолданысқа енгізіледі.

Қазақстан Республикасының Премьер-Министрі Б.САҒЫНТАЕВ

Қазақстан Республикасы Үкіметінің2018 жылғы 5 сәуірдегі №171 қаулысымен бекітілген

Мемлекеттік кірістер органдары өндіріп алатын кедендік алымдардың мөлшерлемелері

Кедендік төлемнің атауы Мөлшерлеме теңгемен1 2

Тауарларды кедендік декла­рациялау үшін кедендік алым

тауарға арналған декларацияның негізгі парағы үшін 19000 теңге; тауарға арналған декларацияның әрбір қосымша парағы үшін 7000 теңге

Кедендік алып жүру үшін кедендік алым

50 км дейінгі қашықтыққа 4000 теңге,50­ден 100 км дейінгі қашықтыққа 6000 теңге,100­ден 200 км дейінгі қашықтыққа 9000 теңге, 200­ден 400 км дейінгі қашықтыққа 45000 теңге,400­ден 600 км дейінгі қашықтыққа 76000 теңге,600­ден 800 км дейінгі қашықтыққа 116000 теңге,800­ден 1000 км дейінгі қашықтыққа 121000 теңге, 1000­нан 1500 км дейінгі қашықтыққа 199000 теңге,1500­ден 2000 км дейінгі қашықтыққа 273000 теңге,2000­нан 2500 км дейінгі қашықтыққа 321000 теңге.

Алдын ала шешім қабылдау үшін кедендік алым

32000 теңге

ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ ИНВЕСТИЦИЯЛАР ЖӘНЕ ДАМУ МИНИСТРЛІГІНІҢ

БҰЙРЫҒЫ

2017 жылғы 28 шілде №509 Астана қаласы

Қазақстан Республикасының азаматтық авиациясында ұшуды жүргізу қағидаларын бекіту туралы

(Жалғасы. Басы 66-67-68-69-70-нөмірлерде)

10-параграф. ӘК басқа да типтері және үлгілеріне қайта дайындаукезінде ұшу құрамына арналған (LVР, CAT II/III) шектеулі көріну жағдайындағы

дайындықтарға қойылатын талаптар1496. Пайдаланушы ӘК басқа да үлгісіне ауысу кезінде шектеулі көріну жағдайындағы

(LVР, CAT II, OTS CAT II немесе CAT III) ұшуларды орындауға рұқсаты бар ұшу экипажының мүшелерінің қысқартылған бағдарлама бойынша дайындықтан өтуін қамтамасыз етеді.

1497. Пайдаланушы экипаждың барлық мүшелері үшін рейстік дайындық келесідей бақылаумен өтуін қамтамасыз етеді:

1) САТ II үшін қажет болған жағдайда автоұшқышті ажырата отырып, қолмен ұшуды басқару режимінде минимум 3 (үш) қону;

2) HUDLS пайдалану кезінде жанасумен бірге төрт қону, оның ішіне бір қону кіреді, сәйкесінше, HUDLS­ты пайдаланып 2 (екі) қону – оқу дайындығын қажет етпейтін рәсіммен қайта дайындық кезінде (zero flight time);

3) САТ III үшін, минимум 2 (екі) автоматты қону, немесе оқу дайындығын талап етпейтін тренажерде дайындық жүргізілетін жағдайда 1 (бір) автоматты қону.

САТ III үшін – HUDLS пайдалана отырып, жанасумен бірге төрт қонуға кіру.1498. CAT II/III бойынша ұшуларды орындауды бастағанға дейін (ӘК­ны басқару берілген

ӘКК­лер мен ұшқыштар) мынадай шартты орындау – берілген ӘК үлгісінде бақыланатын ұшуларды қоса алғанда 50 (елу) сағат ұшу немесе 20 (жиырма) қону түріндегі бастапқы тәжірибесінің бар болуы.

1499. Бақыланатын рейстік дайындықты қоса алғанда, осы минимум бойынша бұрын ұшуларды орындамаған ұшу экипажы мүшелері үшін берілген ӘК үлгісінде 100 (жүз) сағат ұшу немесе 40 (қырық) қону қол жеткізгенде RVR бойынша CAT II, OTS CAT II немесе CAT III жарияланған минимумына 100 м­ді қосуы қажет.

11-параграф. ҰҚЖ-да RVR 150 (200) м-ден кем болған жағдайында ұшып көтерілу1500. Пайдаланушы RVR 150/200 м кем болған жағдайында (200 м­ден төмен ­ D санатты

ұшақтар үшін) ұшып көтерілуді орындауға рұқсат алғанға дейін ұшуды еліктеу тренажерлық құрылғысын (FSTD) пайдалана отырып, мынадай дайындықтың орындалуын қамтамасыз етеді:

1) RVR ең аз рұқсат етілген жағдайдағы қалыпты ұшып көтерілу;2) қауіпсіз жағдайларға сүйене отырып, V1….V2 диапазон жылдамдығында немесе осы

диапазонға жақын қозғалтқыштың істен шығумен RVR ең аз рұқсат етілген жағдайындағы ұшып көтерілу;

3) V1 жылдамдығына дейін істен шығумен және ұшып көтерілуді тоқтатумен RVR ең аз рұқсат етілген жағдайындағы ұшып көтерілу.

1501. Пайдаланушы ұшу экипажы мүшесінің кемінде RVR 150 м­ден (200 м­ден төмен ­ D санатты ұшақтар үшін) болған жағдайында ұшып көтерілуге рұқсат алғанға дейін қажетті тексеруді орындағанына көз жеткізеді. Тексеру ретінде ӘК басқа үлгісіне қайта дайындау кезінде тренажерда және/немесе ұшу машықтануында дайындықтың табысты аяқталуы есептелінеді.

12-параграф. Шектеулі көріну жағдайындағы ұшулар1502. Біліктілік тексерудің қолданысы кезеңінде (FSTD) тренажерінде 2 (екіден) кем

емес, HUDLS және/немесе EVS пайдаланумен болса тиісінше 4 (төртеуден) кем емес қонуға кірулер орындалады. Олардың ішінде біреуі уәкілетті органымен мақұлдаған ең аз RVR болған жағдайында орындалады.

Бір қонуға кіру (FSTD) тренажерінде немесе HUDLS және/немесе EVS пайдаланумен екі қонуға кірулер САТ II немесе САТ III бойынша бекітілген рәсімдерді қолданумен қонуға кірулермен және қонумен ауыстыруға келеді.

Осы қонуға кірудың бірі екінші шеңберіне кетумен орындалады. Егер пайдаланушы RVR 150/200 м­ден кем болғанда ұшып көтерілуді орындауға рұқсаты

бар болса, белгіленген кезеңде кәсіби тексерулерді орындау кезінде, қалай болғанда да ең аз рұқсат етілген RVR жағдайы кезінде бір ұшып көтерілуді (LVTO) орындайды.

1503. САТ III бойынша кәсіби дағдыларды, тексерулерді және жаттығуларды қолдау үшін пайдаланушы тренажерді пайдаланады.

1504. Аталған ӘК үшін тренажер жоқ болған кезде, уәкілетті орган САТ II және ұшақта төменгі көріну (LVTO) жағдайындағы ұшып көтерілу бойынша ұшуларға мерзімдік дайындықтар мен тексерілуді орындауға рұқсат беруі мүмкін.

1505. LVTO жағдайында және CAT II, OTS CAT II немесе CAT III бойынша ұшуға рұқсат беру ұзартуды осы параграфының талаптарына сәйкес мерзімдік тексерулер мен дайындықтарды орындау кезінде жүзеге асырады.

13-параграф. Шектеулі көріну жағдайындағы ұшулар – орындау тәртібі1506. Пайдаланушы төмен көріну (LVTO) кезінде ұшып көтерілу, CAT II, OTS CAT II не­

месе CAT III бойынша қонуға кіру және қонулар үшін оларды орындау бойынша рәсімдер мен нұсқаулықтарды белгіленеді. Бұл рәсімдер пайдаланушының ҰЖН­да қамтылған және ұшып көтерілуді рульдеу, қонуға кіру, теңесу, қону, қонудан кейінгі жүрісі және екінші шеңберіне кетуі кезіндегі ұшу экипажы мүшелерінің міндеттерін қамтиды.

1507. Шектеулі көріну барысындағы ұшу келесі операцияларды енгізіледі:1) штурвалдық режімінде ұшу (электронды бағыттау жүйесі пайдаланып немесе

пайдаланбай);2) ШҚБ­не дейін және төмен автоматты режимде қонуға кіру, түзету, штурвалдық режимінде

қону және жарыс;3) автоматты режимінде қонуға кіру, түзету, қону және штурвалдық режимде жарыс

барысында басқару;4) қонуға кіру, түзету, қону және RVR бойынша жарияланған минимум 400 м­ден кем

болғанда автоматты режимінде қондырғаннан кейін жарыс және қондыру.14-параграф. Шектеулі көріну жағдайында ұшып көтерілу мен қонуға кіру және

оларды орындау бойынша рәсімдер1508. Пайдаланушы ұшып көтерілу, қонуға кіру, теңесу, жүріс алу және ҰЖН­да екінші

шеңберіне кетуін орындау кезінде ұшу экипажы мүшелерінің міндетін айқындайды. Көрінудің нашарлауы немесе ӘК жабдығының істен шығуы жағдайында АМЖ­дан ВМЖ­на ауысу кезінде ұшу экипажы мүшелерінің міндеттерін айқындауға айрықша назар аударылады. Сондай­ақ қонуды орындау немесе екінші шеңберіне кету туралы шешім қабылдайтын ұшқышқа жүктеме оңтайлы болу үшін экипажда міндеттемелерді бөлуге назар аударылады.

1509. Пайдаланушы LVO жағдайында орындалатын ұшулар үшін қолданылатын рәсімдер мен нұсқауларды орнатады. Бұл рәсімдер мен нұсқаулар ҰЖН немесе рәсімдер туралы нұсқаулыққа кіреді және де жағдайларға байланысты, жермен жүру, ұшып көтерілу, қонуға кіру, өрт, қону, жылдамдық алу және екінші шеңберіне кету кезіндегі ұшу экипажының міндеттері болады.

21-тарау. Радионавигациялық жабдықтарды пайдалана отырып, ӘК әуеайлақтың ауданынан қонуға кіру және ұшып шығу кезінде қолданылатын әуеайлағы схемасын

құру рәсімдері1-параграф. Әуеайлақ схемасының құрылымы

1510. Әуеайлақ схемалары АА­да АНА қамтамасыз ету қағидалардың талаптарына сәйкес Қазақстан Республикасының AIP жариялануға тиіс.

1511. Әуеайлақ схемасы құрылымының процесі деректерді, құрылымды және олардың жариялымдарын алумен жасалады.

1512. Әуеайлақ схемасы құрылымының процесі шығыс деректерін енгізу және тексеруден басталып, бекіту және жариялану үшін құжаттамаларды құрастыра отырып, жерде және (немесе) ұшуда апробация аяқталады.

1513. Уәкілетті орган ӘК­лерін пайдаланушыларды АА­да АНА қамтамасыз ету қағида­лардың талаптарына сәйкес Қазақстан Республикасының азаматтық авиациясы ұйымының және өздерінің құрылымдық бөлімшелері арасында шығыс деректерді дайындау бойынша функцияларды белгілейді.2-параграф. Ұшып шығу (SID) келу (STAR) стандартты бағыттарын және оған жататын

әуеайлақ схемаларын белгілеу1514. Әрбір бағытқа жеке индекс беріледі.1515. Ұшып шығу немесе келу (аспаптар бойынша немесе визуалды қонуға кіру) стандартты

бағытының индексі мыналардан тұрады:1) негізгі көрсеткіш;2) мәртебе көрсеткіші;3) бағыт көрсеткіші.1516. Негізгі көрсеткіш ұшып шығудың стандартты бағыты аяқталатын немесе келудің

стан дартты бағыты басталатын бес әріптен тұратын негізгі нүктенің 5LNC кодтық атауы болып табылады.

1517. Мәртебенің көрсеткіші 1 ден 9 дейінгі сан болып табылады.Бағыт көрсеткіші латын әліпбиінің бір әрпі болып табылады. «I» және «О» әріптері пайда­

ланылмайды.3-параграф. ӘҚҚ бағыттарын белгілеу

1518. Бақыланатын, консультативті және бақыланбайтын ӘҚҚ бағыттары, ұшып келу және ұшып кету стандартты бағыттарын алмағанда, негізгі индекстен тұрады және толықтыру:

1) бір префикспен (қосымшасымен).2) бір қосымша әріппен.1519. Барлық ұшу барысына қиылысатын тораптық диспетчерлік аудандардан, мемле­

кеттерден және өңірлерден тәуелді болмайтын негізгі магистральді бағытқа бір индекс беріледі. 1520. Егер екі немесе бір неше магистральдық бағыттар бірдей шепке ие болса ол шеп

сәйкес бағыттың индексімен белгіленеді. ӘҚҚ қамтамасыз ету барысында қиындік әкелмеген жағдайда ғана. Барлық мүдделі тараптардың келісімі бойынша ғана бір индекс беріледі.

1521. Бір бағытқа берілетін негізгі индекс қандай да болсын басқа бағытқа берілмейді.4-параграф. Әуе кенестігін пайдалану кезінде негізгі нүктелерді белгілеу

1522. Негізгі нүктелер бағытты және (немесе) ӘК­лерінің ұшуын орындауға қатысты ақпаратта әуе қозғалысына қызмет көрсету органдарының қажеттілігіне байланысты айқындау үшін белгіленеді.

1523. Негізгі нүктелер индекстермен белгіленеді.1524. Пайдаланылатын кодталған индекстер сәйкес радионавигациялық құралдын

орналасқан жерінен 1100 км (600 т. миль) шегінде қайталанбау керек.1525. Егер негізгі нүктені радионавигациялық құралдарының орналасқан жері бойынша

көрсетілген орында орналастыру талап еткен жағдайда, бұл негізгі нүкте жекелеген бес әріпті (5 LNC) айтуға ыңғайлы кодтық атауымен, бұл жағдайда негізгі нүктенің қызметін атқаратын атау мен кодталған индекс белгіленеді, олар мыналарды біруақытта қамтиды:

1) қонуға бет аудың бастапқы кезеңінің бақылау нүктесі (IAF);2) қонуға бет аудың аралық кезеңінің бақылау нүктесі (IF);3) күту схемасының бақылау нүктесі;4) бағыттағы (жолдағы) бақылау нүктесі (WPT).

5-параграф. Әуеайлақ схемаларының құрылымына қатысты құжаттамалар1526. Аэронавигациялық рәсімдер дизайнерлері жасайтын құжаттамалар мыналарды

қамтиды:1) ӘК­лерін пайдаланушыларды АА­да АНА қамтамасыз ету қағидаларына сәйкес Қазақстан

Республикасының AIP­дағы жариялау үшін қажетті құжаттаманы;2) әрбір схеманың учаскесі үшін айтарлықтай кедергілер;3) әуеайлақ схемаларының инфрақұрылымын бағалау;4) әуе кеңістігін шектеу (тыйым салынған аймақтар, қауіпті аймақтар, ұшуға шектеу

қойылған аймақтар);5) бар әуеайлақтардың схемаларына өзгерістер не түзетулер, осындай өзгерістерді не

түзетулерді енгізу үшін негіздеме;6) әуеайлақтар схемалары құрылымының стандарттарынан кез келген ауытқулар, осын­

дай ауытқулар үшін негіздемелер және ұшулардың одан әрі қауіпсіз орындалуына кепілдеме беретін шаралар туралы егжей­тегжейлі ақпарат;

7) жерде және ұшуда әуеайлақ схемасын апробациялау үшін аталған әуеайлақ схема­сы бойынша ұшу қауіпсіздігін қамтамасыз етумен байланысты кез келген басқа да әлеуетті аспектілері;

8) әуеайлақ схемасын автоматтандырылған жобалау нәтижелері бойынша қалыптасатын әуеайлақ схемасын әзірлеудің қорытынды хаттамасы және аэронавигациялық рәсімдердің дизайнері мен тексеруші қол қояды.

1527. Әуеайлақ схемасын авиациялық оқиға болған жағдайда қайта жаңғырту үшін, сондай ақ әуеайлақ схемасын пайдалану мерзімі ағымында қайта қарап жаңарту үшін құжаттама қағаз және электронды түрде сақталады.

6-параграф. Автоматтандырылған жобалау1528. «ӘК­лерінің ұшуын орындау» (Doc 8168 OPS/611 (PANS­OPS) II­том «Визуалды

ұшу және аспаптар бойынша ұшу схемаларының құрылымы» ИКАО құжатының талаптарын бағдарламалық қамтамасыз етуі стандартты қолдануды қамтамасыз ететін әуеайлақтар схемалары құрылымының автоматтандырылған құралы адам факторына, пайдаланылатын деректердің тұтастығы сақтау және әзірленген әуеайлақтар схемаларын хаттамалауға байланысты қателіктерді ықшамдау мақсатында қолданылады.

1529. Әуеайлақтар схемалары құрылымының автоматтандырылған құралын аэронавигация­лық рәсімдері дизайнерімен пайдалану тек қана ол автоматтандырылған құралдарын

Қауіпті жүктерді тасылмалдау құжаттары 3 айҚауіпті жүктерді қабылдаудың бақылау парағы (егер ол толтыруы қажет болатын нысанды ұсынады)

3 ай

ӘКК­не қауіпті жүктер туралы жазба ақпарат 3 ай2­кесте

Баяндамалар (есептілік)

Ұшу үрдісіне сәйкес немесе командирдің пікірі бойынша тіркеуді талап ететін кез келген оқиғаны бақылау

3 ай

Ұшу уақытынан асып кету туралы немесе экипаждың демалыс уақытын қысқарту туралы баяндамалар

3 ай

3­кестеҰшу экипажының деректері

Ұшу экипажы мүшелерінің куәлігі осы пайдаланушының барлық жұмыс уақыты ішінде

Старт уақыты, ұшу уақыты, демалыс уақыты туралы мәлімет

15 ай

Байланысты енгізу қағидалары бойынша жаттығулар мен тексерулер туралы деректер

3 жыл

Ұшақ командирлерін дайындау және оларды тексеру туралы деректер

3 жыл

Жаттығулар мен тексерулер туралы деректер 3 жылКез келген ұшқыш креслосында ұшудағы жаттығулар мен тексерулер туралы деректер

3 жыл

Ұшуларды орындаудың алдыңғы тәжірибесі туралы деректер

15 ай

Әуеайлақтарды және бағыттарды білу туралы деректер 3 жылСАТ II және САТ III бойынша біліктілік және жаттығулар туралы деректер

3 жыл

Қауіпті жүктерді тасымалдауға дайындау туралы де­ректер

3 жыл

4­кестеЭкипаж кабинасының деректері

Ұшу және жұмыс уақыты, кабина экипажының мүшелерінің демалыс уақыты туралы деректер

15 ай

Бастапқы дайындау және тексеру туралы деректер Осы пайдаланушының барлық жұмыс уақыты ішінде

Мерзімді және шақырылған (үзілістен кейін қалпына келтірілген) ұшулар мен тексерулер туралы деректер

Осы пайдаланушының жұмыс уақытының аяқталуы бойынша

12 айҚауіпті жүктерді тасымалдау туралы деректер 3 жыл

5­кесте

Экипаж мүшесі емес, пайдаланушы персоналға арналған деректер

Персоналды дайындау/біліктілігі, уәкілетті органның талаптарымен көзделген дайындық бағарламасы тура­лы деректер және біліктілік тексерулері туралы деректер

Екі соңғы тексерулердің жазбасы

6­кестеӨзге де есепке алу деректері

Ғарыштық және күн радиацияларының алынған дозалары туралы мәлімет

осы Пайдаланушының жұмыс уақытының аяқталуы бойынша 12 ай

Сапа жүйесінің жазбасы 5 жыл

Қазақстан Республикасының азаматтық авиациясында ұшуды жүргізу қағидаларға 3-қосымшасы

ӘК-лерінің сыныптамалау ең жоғары ұшу салмағы (сертификатталған) және жабдықтармен жарақталуына қарай

Жіктеу Көрсету Ең жоғарғы ұшып көтерілу масса кгҰшақтар Тікұшақтар

Ауыр I сынып 136000 жоғары 10000 жоғарыОрташа II сынып 5700­ден 136000 дейін 3180­нен 10000 дейінЖеңіл III сынып 2250­ден 5700 дейін 2250­ден 3180 дейін

IV сынып 750­ден 2250 дейін от 750­ден 2250 дейінӨте жеңіл V сынып 750­ден кемс 750­ден кем

Қазақстан Республикасының азаматтық авиациясында ұшуды жүргізу қағидаларға 4-қосымшасы

Қиындықтар бойынша әуеайлақтар жіктеу

1. Әуеайлақтар «A», «B», «C» қиындық санаттары бойынша жiктеледi.2. Әуеайлақтар «А» санаты мынадай талаптарға жауап бередi:1) аспаптар бойынша қонуға кірудың мақұлданған (жарияланған) рәсiмдерi бар;2) кем дегенде бiр ҰҚЖ, ұшып көтерiлу және қону рәсiмдерi бойынша шектеулерi бар;3) 400 м биiк емес БТШ бойынша визуалды қонуға кіруге жарияланған минимумы;4) әуеайлағына түнде ұшуларға рұқсат етiлген.3. «В» санатты әуеайлақтар «А» санатты әуеайлақтардың талаптарына жауап бермейдi

немесе қосымша мыналары бар:1) қонуға кіру және/немесе өту аймақтарының стандартты емес құралдары;2) күрделi жергiлiктi ауа­райы жағдайлары және/немесе;3) ұшып көтерiлу­қону сипаттамаларын жүргiзу немесе шектеу үшiн күрделi жағдай және/

немесе;4) кедергiлердi, әуеайлақтың орналасуы, жарық техникалық жабдықтар және тағы

басқаларды қоса алғанда, кез келген басқа да маңызды мәліметтер.4. «С» санатты әуеайлақтар «В» санатты әуеайлақтардың талаптарына жауап бермейдi

және қосымша арнайы дайындықты талап етедi.5. Әуеайлақтың қиындық дәрежесіне байланысты мынадай дайындық әдістері қолда­

нылады:1) «А» санатты әуеайлақтар үшін дайындықты бақылай отырып, алдын­ала дайындалу.2) «В» санатты әуеайлақ үшін:дайындықты бақылауымен алдын­ала дайындық.«В» санатты әуеайлағына қатысты жоспарланатын нұсқаулық арқылы өз бетімен

дайындығы және дайындықты бақылау.3) «С» санатты әуеайлақтар үшін «А» және «В» санатты әуеайлақтар үшін дайындау

бойынша талаптарға қосымша пайдаланушы мемлекеттің, азаматтық авиация ұйымының ҰЖН­на енгізілетін әуеайлақ жабдықтарының талаптарына сәйкес арнайы рәсімдерді әзірлейді.

Арнайы рәсімдер, кем дегенде мыналарды қамтуы тиіс:авариялық маневр жасау схемалары және ең аз биіктікке көтерілу градиенттерін есептеу

және бекіту;ұшып көтерілу­қону сипаттамасын есептеу және ұшып көтерілу және қону массасын шектеу;ұшуларды орындау үшін экипажға қажетті кез келген басқа да ақпарат;әуеайлақ ауданымен танысудың қосымша әдістері (схеманы үстінен ұшу және осы

мақсаттар үшін сертификатталған кешенді тренажердағы әуеайлақ ауданы, «шолушы» ретіндегі танысу ұшуы).

6. ӘКК мен штурман «шолушы» ретінде немесе нұсқаушының бақылауымен ұшумен танысқаннан кейін, екінші ұшқыш – ӘКК­нің бақылауымен ұшумен танысқаннан кейін «С» санатты әуеайлақтарға және таулы жердегі әуеайлақтарға жіберіледі.

«С» санатты әуеайлақтарға және таулы жердегі әуеайлақтарға рұқсат алу ұшу кітапшасына енгізілетін жазу арқылы рәсімделеді.

7. Бағыттың немесе әуеайлақтың біліктілігінің қолданыс мерзімі – бағыт немесе әуеайлақ бойынша біліктілікті алған күннен немесе ұшуды орындау күнінен 12 күнтізбелік ай.

Белгіленген ауданда немесе әуеайлақта бағыт бойынша ұшуға 12 айдан кем емес үзіліс кезінде ұшқыш және (немесе) штурман осы қосымшасының 5 («А» және «В» санаттарындағы әуеайлақтар үшін) және 6­тармақтарында (таулы жердегі әуеайлақтар және «С» санатты әуеайлақ үшін) көрсетілген рәсімдерді өткеннен кейін ұшуға жіберіледі.

8. Экипаж мүшелерінің бағытты және әуеайлақты дайындығы ұшу бөлімшелерінің құрамына енгізу бағдарламалары бойынша рейстік жағдайларда дайындық үрдісінде орындауға жіберіледі

Қазақстан Республикасының азаматтық авиациясында ұшуды жүргізу қағидаларға 5-қосымшасы

АҰҚ және КҰҚ бойынша ұшудың ең аз биіктіктеріҰшу жылдамдығы (нағыз), км/сағ Ең аз биіктіктері (ақиқаттық), м (фут)

АҰҚ КҰҚ КҰАҚДиспетчер аймағында 300 және одан аз (шеңбер бойынша)

300 (1000) 100 (330) 50 (170)

300 өден ары (шеңбер) 300 (1000) 200 (650) ­«А», «В», «С», «Д» санатыдағы әуе кеңістіқте а) жазық немесе қырлы жерінде және су үстінде аймағында:300 және одан аз: күндіз,

түнде

600 (2000) 600 (2000)

100 (330) 400 (1300)

50 (170)250 (820)

301­ден 450­ге дейін 600 (2000) 200 (660) ­450­ден жоғары 600 (2000) ­ ­

б) таулы жерде (биіктік 2000 м­ге дейін) 450 және одан кем

900 (2950) 300 (1000) 300 (1000)

в) таулы жерде (биіктік 2000 м және одан жоғары) 450 және одан кем

900 (2950) 600 (2000) 300 (1000)

450­ден жоғары 900 (2950) ­ ­1. Жергілікті бедерлерде және ондағы жасанды кедергілер мен жоғарылығын есепке алу

жолағы ұшу және қону аймағында қауіпсіз үшу биіктікті есептегенде ұшу барысында белгіленеді АҰҚ бойынша – 10 км­ден, ал КҰҚ бойынша – 5 км­ден бағыт осінен екі жаққа. РЛБ болған жағдайда 10 км­ден, ал ол болмағанда – 25 км­ден бағыт осінен екі жаққа.

Көрсетілген қауіпсіз биіктіктің шын көрсеткіштері FAS­қа шыққанға дейін.FAS­та және екінші шеңберге кету кезеңінде ұшудың қауіпсіздік биіктігі мен кедергі

жолағының еңі «ӘК­лерінің ұшуын орындау» (Doc 8168 OPS/611 (PANS­OPS) II том «Визуалды ұшу және аспаптар бойынша ұшу схемаларының құрылымы») ИКАО құжаттың талаптарына сәйкес белгіленеді, және ұшу аэронавигациялық жиынтықта көрсетіледі.

Жергілікті бедер талаптары бойынша не болмаса басқа да себептер негізінде осы талаптарды орындауға мүмкін болмаса өкілетті органдармен белгіленген арнайы қонуға кіру схемалары қолданылады.

2. Жергілікті бедерлерде және ондағы жасанды кедергілер мен жоғарылығын есепке алу жолағы ұшу және қону аймағында қауіпсіз үшу биіктікті және төмен қауіпсіз эшелонды әуе трассалару бойынша және белгіленген бағыттар бойынша (әуеайлағы ауданынан тыс) есептегенде ұшу барысында АҰҚ бойынша – 25км­ден бағыт осінен екі жаққа, ал КҰҚ бойынша – бағыт немесе трассы енінің шегінде.

3. КҰҚ бойынша тау әуеайлақтарында ұшу барысында шеңбер бойы жылдамдығы 300 км/с және ӘК үшін жергілікті бедерлерде және ондағы жасанды кедергілер мен жоғарылығын есепке алу жолағының ені уәкілетті органның шешімі бойынша қысқартылуы мүмкін.

Қазақстан Республикасының азаматтық авиациясында ұшуды жүргізу қағидаларына 6-қосымшасы

1­кестеКҰАҚ бойынша кедергінің метеорологиялық шарттары мен

ең төменгi биiктiк қорлары Жер Кедергiлердiң

үстiндегi ең төменгi биiктiк қорлары, м

Жер бедерiнiң ең жоғары нүктесi үстiндегi бұлттардың

төменгi шекарасының биiктiгi, м

Көрiну, м

күндiз түнде күндiз түнде күндiз түндеДенсаулық сақтау ұйымдарына қызмет көрсету бойынша шұғыл ұшу, iздестiру­құтқару жұмыстары және жаттығу ұшуыЖазық және қырлы (судың үсті)

50 250 100 300 1000 4000

Таулы 300 ­ 400 ­ 2000 ­Аса маңызды ұшу және ӘК озуы бойынша ұшуЖазық және қыратты (судың үсті)

­ 400 ­ 450 ­ 4000

1. Ұшып шығу (қонуға кiру) схемасынан тыс әуеайлағы ауданында ұшудың қауiпсiз биiктiгiн есептеу кезiнде жергiлiктi жер бедерi асуын және ондағы жасанды кедергiлердi есепке алу жолағы бағыт осiнен екi жақтан күндiз – 5 км, түнде – 10 км болып белгiленедi.

2. Ұшып шығу (қонуға кiру) схемасы бойынша ұшу кезiнде кедергiлердi есепке алу жолағы ұшып шығу (қонуға кiру) схемасын жасақтау кезiнде кедергiлердi есепке алу қағидасына сәйкес белгiленедi.

3. Жергiлiктi әуе желiлерi мен ұшудың белгiленген бағыттары бойынша ұшу кезiнде жергiлiктi жер бедерi асуын және ондағы жасанды кедергiлердi есепке алу жолағының енi: күндiз – жергiлiктi әуе желiсi, ұшу бағыты шеңберiнде, түнде – жергiлiктi әуе желiсi, ұшу бағыты осiнен екi жақтан 25 км болады.

4. Авиациялық жұмыстар ауданында ұшу кезiнде ­ бағыт осiнен екi жақтан 5 км болады.5. Нақты және болжанып отырған БТШБ 150 м­ден төмен және аспаптық ұшу жылдамдығы

300 км/сағ аспайтын ӘК­лерi үшiн көрiну 3000 м және одан астам болғанда жазық немесе қыратты жерде күндiзгi ұшу кезiнде жасанды кедергiлердiң биiктiгi ескерiлмейдi.

6. Ұшу кезінде көріну 1000 м­ден кем емес болса тікұшақтардың ұшуларға рұқсат беріледі, егер де олар басқа ӘК уақытылы көрсе немесе олармен соқтығысуды болдырмаудан алшақтау үшін қандай да бір кедергіні уақтылы айқындауды мүмкіндігін беретін жылдамдықта маневрлеуді орындалады.

Ұшқышқа кедергілерді көре алатын мүмкін болатын және олармен қақтығыстарды болдырмау үшін тікұшақпен 30 секундта ұшып жүрген қашықтықтан көріну кем болмауы керек (2­кестені қараңыз).

2­кестеМинималды көрімділігі КҰАҚ үшін (тіқұшақтар)

Көрімділік, м Жылдамдығы, км/сағ (kts)1000 93 (50)1500 185 (100)2000 220 (120)

Қазақстан Республикасының азаматтық авиациясында ұшуды жүргізу қағидаларына 7-қосымшасы

Ұшудың ең аз абсолюттік биіктіктерін айқындау әдістері

1. АҰҚ, КҰҚ және КҰАҚ бойынша ұшудың ақиқат қауіпсіз биіктігі жердің бедеріне және ондағы жасанды кедергілердің биіктігіне, ӘК ұшу жылдамдығына, ұшуда және навигацияда жіберілетін ауытқулар ескеріле отырып қолданылатын қағидаларға және ұшу ауданына биіктік өлшегіші жіберетін қателіктерге, атмосфераның турбуленттігі жағдайында ұшу траекториясынан тігінен алған бағытта ауытқуы мүмкін екендігіне және орнитологиялық жағдайға байланысты белгіленеді.

2. Ақиқат қауіпсіз биіктіктен төмен емес биіктіктегі ұшуды қамтамасыз ету үшін ұшудың аспаптық қауіпсіз биіктігіне есептеме жасалады.

3. АҰҚ бойынша әр ұшу алдында: 1) аэронавигациялық ақпараттар жинақтары бойынша әуеайлағы шеңбері бойымен ұшу

биіктігі (шеңбер биіктігі), MSA және жақын келетін аудандағы қауіпсіз биіктік айқындалады;2) төменгі қауіпсіз эшелонның биіктігі есептеледі.4. Әуеайлақ шеңбері бойынша ұшу биіктігі (шеңбер биіктігі) шеңбер бойынша ұшу

жылдамдығына және ақиқат қауіпсіз биіктікке байланысты айқындалады және 100 м (330 фут) мәндеріне еселенгенге дейін ұлғаю жағына дөңгелектенеді.

5. Әр әуеайлақ үшін MSA белгіленеді, олар қонуға бағыт алған сұлбаның сыртына шығып кеткенде апаттық жағдайда төмендеу үшін пайдаланылады және аспаптар бойынша олар қонуға бағыт алған сұлба негізделетін радионавигациялыққұралдан 46 км радиустағыжер бедерімен жасандыкедергілердің еңбиік нүктесінен ұшу биіктігінің 300 м (1000 фут) ең аз қорын

қамтамасыз етеді. Егер абсолюттік биіктіктер айырмасы 100 м (300 футтан) артық болмаса, MSA әуеайлақтың барлық ауданы үшін бірдей белгіленеді. Биіктіктердің айырмасы үлкенірек болған жағдайда әуеайлағы секторларға бөлінеді, және әрбір сектор үшін MSA белгіленеді. Сектордағы әр MSA 50 м (170 фут) еселенетін мәнге дейін ұлғаю жағына қарай дөңгелектенеді.

Тау аудандарында ұшу жағдайында кедергілерден ұшудың ең төмен қауіпсіз биіктіктігін 300 метрге (1000 фут) ұлғайту қажет.

6. Төменгі қауіпсіз эшелонның биіктігі алынған мәнді таяу ілеспе эшелонға дейін өсіре оты­рып, 1013,25 гПа (760 сн.бғ.мм) стандартты атмосфералық қысым бойынша ұшудың қауіпсіз биіктігін есептеу арқылы айқындалады.

7. КҰҚ және КҰАҚ бойынша әрбір ұшу алдында:1) төменгі эшелоннан төмен ұшқанда әуеайлағы ауданындағы қауіпсіз биіктік;2) төменгі эшелоннан төмен бағыт бойындағы (авиациялық жұмыстар ауданындағы)

ұшудың қауіпсіз биіктігі;3) төменгі қауіпсіз эшелонның биіктігі есептеледі.8. КҰҚ бойынша төменгі эшелоннан төмен ұшқанда әуеайлағы ауданындағы қауіпсіз биіктік

(ҰҚЖ­ның босағасының деңгейінде әуеайлақтың атмосфералық қысымы бойынша) және бағыт бойындағы қауіпсіз биіктік (орташа теңіз деңгейіне келтірілген әуеайлақ қысымы бойынша) ұшып шығу (тағайындалған) әуеайлақтың температураның нақты шамасы бойынша есептеледі.

9. Бағыт бойында және тегіс және қыратты жердегі әуеайлағы ауданында төменгі эшелоннан төмен, КҰҚ бойынша ұшу үшін қауіпсіз биіктікті есептегенде, егер ӘК­нің ұшу жылдамдығы 300 км/сағаттан аспайтын болса, жасанды кедергілердің биіктігі есепке алынбайды. ӘК­нің экипажы жасанды кедергіні көзбен шолып кемінде 500 м қашықтықта айналып өтеді.

КҰҚ бойынша түнде, таулы аудандарда және КҰАҚ бойынша ұшу кезінде қауіпсіз биіктікті есептеу үшін жасанды кедергілердің биіктігі есептеледі.

10. Бағыт бойынша, сондай­ақ ұшу және қону аймағында КҰАҚ бойынша ұшу осы Қағидаларға 7­қосымшасында келтірілген КҰАҚ және түнде КҰҚ бойынша ұшу кезінде кедергілер үстімен ұшудың ең аз биіктігі қорындағы талаптарға жауап беретін жағдайларда орындалады.

Ұшу биіктігінен төмендегі бұлттардың мөлшері екі октанттан аспаса ­ КҰҚ және КҰАҚ бойынша бұлттан жоғары ұшуларға рұқсат беріледі. Бұл жағдайда бұлттардың жоғары шекарасынан ӘК­не дейінгі қашықтық 300 метрден (1000 фут) кем болмауы тиіс.

11. Күндіз тегіс және қыратты жерлерде БТШБ нақты және болжамды биіктігі 150 метрден (500 фут) кем және көру мүмкіндігі 3000 метр және одан артық болғанда, ұшу жылдамдығы 300 км/сағ дейін болатын ӘК­лері үшін жасанды кедергілердің биіктігі есепке алынбайды.

12. Атмосфералық қысым сынап бағанасындағы 760 сн.бғ.мм. (1013,2 гПа) бойынша ұшудың қауіпсіз биіктігі келесі формулалармен есептелінеді:

Hқауіп.760 = H ақиқ.қауіпсіз + Hж.б. ­ ∆ Ht + (760 – P мин.келт.) x 11;Hқауіп.1013,2 = H ақиқ.қауіпсіз + H ж.б. ­ ∆ Ht + (1013,2 – P мин.келт.) x 8,25,Ол жерде: H ақиқ.қауіпсіз – ұшудың ақиқат қауіпсіз биіктігінің тұрақты мәні, м;H ж.б. – жолақтың белгіленген ені шамасындағы жасанды кедергілердің биіктігін есептеумен

бірге аймақ жер бедер нүктесінің абсолют биіктігі, м;P мин.келт.­ теңіз деңгейіне келтірілген ұшу бағыты (бөлігі) бойынша ең аз атмосфералық

қысым, мм рт. ст. .(гПа);∆ Ht – навигациялық сызғыш бойынша және формула бойынша айқындалатын, биіктік

өлшегіштің әдістемелік температуралық түзетуі: t0 ­ 15 град.∆ Ht = ­­­­­­­­­­­­­­ H түзет., 300бұнда: H түзет. = H ақиқ.қауіпсіз + H рел.;t0­ ұшу бағыты (бөлігі) бойынша ең аз температура.13. Әуеайлағы ауданында төменгі эшелоннан төмен ұшудың қауіпсіз биіктігін есептеу

келесі формула бойынша: Hқауіпсіз әуеайл. = H ақиқ.қауіпсіз + H рел. ­ ∆ Ht,ол жерде: H ақиқ.қауіпсіз – ұшып шығу және қону аймағындағы ұшудың ақиқат қауіпсіз

биіктігінің тұрақты мәні, м;H рел. – әуеайлағы деңгейімен салыстырғанда табиғи кедергілерді есепке алғандағы жер

бедерінің ең биік нүктесінің биіктігі. Жасанды кедергілердің биіктігі Нкедерг.­де есепке алы­нады. Ұшу жылдамдығы 300 км/сағ артық болғанда, ал таулы жерде – ұшу жылдамдығына қарамастан, барлық жағдайларда бағыттың белгіленген ені шеңберінде, м;

∆Ht ­ навигациялық сызғыш көмегімен айқындалатын биіктік өлшегіштің әдістемелік температуралық түзетуі, м, немесе формула бойынша:

t0 ­ 15град.∆ Ht = ­­­­­­­­­­­­­ H түзет., 300ол жерде: Hтүзет. = Hақиқ.қауіпсіз + ∆ H ж.б., ал t0 – әуеайлақтың нақты температура,

Цельсий град.14. Төменгі эшелоннан төмен бағыт бойындағы (авиациялық жұмыстар ауданындағы)

ұшудың қауіпсіз биіктігін есептеу мына формула бойынша:H келт.қауіпсіз = Hақиқ.қауіпсіз + H ж.б. ­ ∆ Ht,ол жерде: Hақиқ.қауіпсіз ­ ұшудың ақиқат қауіпсіз биіктігінің белгіленген мәні, м;Н ж.б. – ұшудың бағытының кезеңіндегі табиғи кедергілерді есептеумен аймақ бедерінің

ең биік нүктесінің абсолют биіктігі, м.;Жасанды кедергілердің биіктігі Нж.б. есептелінеді. Ұшу жылдамдығы 300 км/сағ асатын

жағдайда, ал таулы аймақтарда – барлық жағдайларда ұшу жылдамдығына қарамастан, бағыт енінің белгіленген шегінде, м;

∆ Ht ­ навигациялық сызғыш көмегімен айқындалған биіктік өлшегіштің әдістемелік температуралық түзетуі, м, немесе формула бойынша:

t0­ 15 град.∆ Ht = ­­­­­­­­­­­­­­ H түзет., 300ол жерде: Нтүзет. = Нақиқ.қауіпсіз + Нж.б., ал to – ең аз қысым нүктесіндегі жер бетіндегі

ауаның нақты температурасы, Цельсий град.15. Әуеайлақта қысымның барометриялық биіктік өлшеуішінің қысым шкаласында орнату

кезінде ұшудың биіктігін (эшелонын) есептеу келесі формуламен жасалынады:Нкелт.әуеайл. = Нэш. – (760­Рәуеайл) х 11,ол жерде Нэш. – ұшудың берілген эшелоны,Рәуеайл. – әуеайлақтың қысымы.16. Әуеайлақтың ұшуды басқару аймағында және әуеайлақта атмосфералық қысымның

барометриялық биіктік өлшеуішінде орнату кезінде оқу бағыты бойынша ұшудың ең аз қауіпсіз биіктігін есептеу келесі формуламен жасалынады:

НМБ= Н ақиқ.қауіпсіз +Нж.б. – Нәуеайл.­ ∆ Ht.,ол жерде ∆ Ht. – формула бойынша есептеледі, t0­ 15 град.∆ Ht = ­­­­­­­­­­­­­­ H түзет., 300Бұл ретте Нтүзет. = Н ақиқ.қауіпсіз +Нж.б. – Нәуеайл.,м., ал to – көп жылдар бойы жүргізілген

байқаулар бойынша әуеайлақтың ең аз температура, Цельсий градусы.

Қазақстан Республикасының азаматтық авиациясында ұшуды жүргізу қағидаларына 8-қосымшасы

ӘК-лерiнiң ұшып көтерiлу және қонуы үшiн әуеайлақтардың пайдалану минимумдарын айқындау

1-тарау. Әуеайлақтарды пайдалану минимумдары1-параграф. Жалпы ережелер

1. Осы қосымша Ауа райын талғамайтын ұшулар жөніндегі нұсқаулықтың (Doc 9365­AN/910 ИКАО), ӘК­лерінің ұшуларды жүргізу қағидаларының (Doc 8168 OPS/611 ИКАО) және EU 965/2012 Еуропалық қағидалардың талаптарын есепке ала отырып, «ӘК пайдаланудың «Халықаралық коммерциялық әуе көлігі. Ұшақтар» І­бөлігі, «Халықаралық коммерциялық әуе көлігі. Тікұшақтар» ІІІ­бөлігі» ИКАО Конвенциясына 6­Қосымшасының халықаралық стандарттарының талаптарына сәйкес әзірленді.

2. Әр ӘК пайдаланушы (бұдан әрі ­ пайдаланушы) әр ұшу үшін қолданылатын әуеайлақ үшін пайдаланушылық минимумдарды белгілейді және бұндай минимумдарды айқындау әдістерін уәкілетті органда бекітеді.

Осындай минимумадар мемлекеттен арнайы рұқсат алған жағдайларды қоспағанда, осындай әуеайлақтар үшін олар орналасқан мемлекет белгілеген минимумдардан кем емес.

3. Деректі ұшу үшін әуеайлақтың пайдаланушылық минимумдарының мәндері сыртқы көздер мен борттық аспаптар мен жабдықтың көмегімен алынған ақпарат жиынтығы ӘК­ні ұшудың қажетті траекториясы бойынша ұшу мүмкіндігін қамтамасызететіндей етіп таңдалады.

Әуеайлақтың пайдаланушылық минимумдарының мәндерін айқындаған кезде көптеген факторлар есепке алынады, олар негізгі үш топқа бөлінген:

1) жүйенің жерүсті элементтері, сонымен қатар жерүсті жабдығырың құрылмасы, техникалық қызмет көрсету және пайдалану;

2) ӘК және оның жабдығының сипаттамалары; және3) пайдаланушының қағидалары, ұшу экипажының дайындығы мен тәжірибесі. 4. ӘК ҰТС әуе кеңістігіне және аспаптар бойынша қонуға жақындаудыбасқаруға байланыс­

ты түрлі маневрлердіорындауға қажетті көруне тікелей әсер етеді. ҰТС ең маңызды элементі – жылдамдық болып табылады.

Санаттар бойынша ұшақтарды жiктеу кезiнде есепке алынатын критерий болып отырғызу конфигурациясында барынша көп сертификатталған отырғызусалмағымен құлдилау жыл­дам дығынан (Vso) 1,3 есе асатын немесе құлдилау жылдамдығынан (Vslg) 1,23 есе асатын ҰҚЖ (Vat) шегiн қиып өтудiң аспаптық жылдамдығы болып табылады. Егер Vso және Vslgжылдамдығының екі мәні де бар болса, Vat ретінде жоғарырақ мән қолданылады:

А санаты – 169 км/сағ (91 уз) IAS кем; В санаты – 169 км/сағ (91 уз) немесе одан көп, бірақ 224 км/сағ (121 уз) IAS кем;С санаты – 224 км/сағ (121 уз) немесе одан көп, бірақ 261 км/сағ (141 уз) IAS кем;D санаты – 261 км/сағ (141 уз) немесе одан көп, бірақ 307 км/сағ (166 уз) IAS кем;Е санаты – 307 км/сағ (166 уз) немесе одан көп, бірақ 391 км/сағ (211 уз) IAS кем;5. Әуеайлақтың пайдаланушылық минимумдарын айқындаған кезде ұшудың төмендегі

сатылары есепке алынады: 1) ӘК тұрағы орнынан старт орнына дейін, сонымен қатар отырғызудан кейінгі жүрісті

аяқтау орнынан ӘК тұрағына дейінгі жер бетімен жүру; 2) ұшып көтерілу және биіктікке көтерілудің бастапқы сатысы; 3) қонуға жақындаудың аяққы сатысы, қону және жүріс. 6. Қонуға жақындау және қону үшін әуеайлақтың пайдаланушылық минимумдарын

айқындаған кезде төмендегі нақты факторлар есепке алынады: 1) бортта орнатылған аспаптар мен жабдықты қолданып және навигациялық құралдар

қамтамасыз ететін бағыттау есебінен қонуға жақындаудың жоспарланған траекториясы бойынша ұшатын ӘК дәлдігі;

2) ӘК сипаттамалары (мысалы, габариттері, жылдамдығы, екінші шеңберге кету сипатта­малары) және жүйенің жерүсті элементі (мысалы, қонуға жақындау немесе екінші шеңберге кету аймақтарындағы кедергілер, визуалды және визуалды емес құралдардың бар болуы);

3) ұшу экипажының ӘК ұшқызу мәселелеріндегі біліктілігі; 4) ұшқызудың қолданылатын техникасы: аяққы учаскеде үздіксіз төмендеумен қонуға

жақындаудың қорытынды сатысы (CDFA) орындала ма әлде сатылы төмендеу техникасы қолданыла ма;

5) ұшқышқа ӘК басқару үшін қажетті сыртқы визуалды ақпараттың көлемі; 6) бүкіл жүйенің қанағғатанрлық сипаттамаларын көрсеткен кезде осы факторлардың

барлығының өзара байланысы. 7. Қондыру дистанциясын айқындаған кезде курсқа шығарған кезде басқару жүйесінің болуы

шешуші фактор болып табылады. Курсқа шығару кезінде басқару жүйесі жоқ болған жағдайда – қону кезеңіндегі жылдамдықты төмендету кезінде ӘК­ні басқаруға жеткілікті ҰҚЖ­дағы көрінудің ең аз қашықтығы болып 125 м көріну болып саналады. Курсқа шығару кезінде қажетті дәлдік пен ақпарат бүтіндігін қамтамасыз ететін басқару жүйесін қолданған жағдайларда ҰҚЖ­дағы көрінудің 75 м­ге тең ең аз қашықтығы қолданылады. Бұл ең аз шама ӘК­ні ҰҚЖ­да рульдеуге қойылатын ең аз визуалды талаптарға негізделген. Жерде ҰҚЖ­дан терминал ғимаратына дейін жер бетіндегі қозғалыстар әуежайда көріну 150 м­ден кем болған кезде ұшуларды қамтамасыз ету үшін қосымша инфрақұрылымның бар болуын талап етеді.

8. Соңғы учаскеде үздіксіз төмендеумен қонуға жақындау кезіндегі ұшу техникасы (бұдан әрі ­ CDFA) жарамды ӘК жермен соқтығысу тәуекелін (бұдан әрі ­ CFIT) кеміту мақсатында ұсынылады. Егер CDFA ұшу техникасы, мысалы, қонуға сатылы жақындау кезінде қолданылмаса, VIS/RVR мәнін ұлғайту қажеттілігі туындайды. Егер сыни нүктеде қонуға жақындау орнықсыз болса, ұшқышқа тік жазықтықта маневр жасау үшін қосымша уақыт қажет. CDFA ұшу техникасын қолданбай қонуға жақындауды орындаған кезде VIS/RVR мәндері қону сатысына визуалды көшуді қамтамасыз ету үшін А және В санатты ӘК үшін 200 м­ге ұлғаяды, және C мен D санатты ӘК үшін 400 м­ге ұлғаяды.

2-параграф. Ұшып көтерiлу үшiн минимумдар

9. Ұшып көтерiлу минимумдары RVR немесе VIS шекті мәндерінде көрсетіледі. Егер ұшып шығу кезінде кедергiлердi көзбен көрiп шолудың нақты қажеттiлiгi бар болса, ұшып көтерілу минимумдарына БТШБ шекті мәндері енгізіледі. Егер осындай кедергілерден ұшып өту биікке көтерілу градиенттерін немесе белгіленген ұшып шығу траекторияларын қолдану сияқты баламалы сұлбалар есебінен орындалса, БТШБ ең аз мәндері келісілмейді. Ұшып шығу минимумдары жер бедері мен кедергілерден ұшып өту, ӘК басқарылушылығы мен ұшы сипаттамалары, визуалды құралдардың бар болуы, ҰҚЖ сипаттамалары, навигациялық құралдар мен бағыттау құралдарының бар болуы, штаттан тыс жағдайлар, мысалы қозғалтқыштың тоқтауы, жәнеҰҚЖ ластануы немесе жел сияқты жағымсыз метеорологиялық жағдайларды есепке алады.

10. Ұшып көтерілу минимумдар осы Қағидаларға 9­қосымшасының 1­кестесінде келтірілген. Бұл минимумдарды қолдану төмендегі факторларға негізделген: 1) ұшу сипаттамалары мен көп қозғалтқышты газ­турбиналы ӘК үшін типтік экипаж

кабинасының аспаптық жабдығы; 2) белгіленген минимумдарды қолдануды көздейтін экипаж біліктілігінің кешенді

бағдарламалары; 3) кез келген қажетті қолданыстағы жабдықпен (MEL) ұшу жарамдылығының кешенді

бағдарламалары; 4) сенімділік пен бүтіндіктің қажетті дәрежесін қамтамасыз ететін бағдарламаларды қоса

алғанда, тиісті минимумдарды қамтамасыз ету үшін орнатылған құралдардың бар болуы; 5) ӘК эшелондауды қамтамасыз ету үшін ӘҚҚ органдарының бар болуы және ұшулар

қауіпсіздігіне қатысты метеорологиялық ақпаратты, NOTAM және басқа да ақпаратты уақтылы және дәл ұсыну;

6) ҰҚЖ мен әуежайдың стандартты конфигурациялары, кедергілерден ұшып өту биіктігі, іргелес аумақ және мерзімді халықаралық ұшуларға қызмет көрсететін негізгі құралдардың басқа да типтік сипаттамалары;

7) ерекше назар салуды талап етпейтін шектеулі көрінудің әдеттегі жағдайлары (мысалы тұман, жауын­шашын, мұнар, желдің құрамдас бөлктері);

8) авариялық жағдайларда әрекет етудің баламалы жоспарлардың бар болуы. 11. Әуеайлақтың пайдаланушылық минимумдары осы тараудың талаптарына сәйкес

жасанды ҰҚЖ­да белгіленеді. Топырақты ҰҚЖ­дан ұшып шығу үшін әуеайлақтың пайдаланушылық минимумдарын

айқындау осы қосымшасының 3­параграфында келтірілген. Ұшып шығуға пайдаланушылық минимумдар қосалқы әуеайлақ бар болған жағдайда

қолдануға болады, ол нақты және ұшып келу уақытына болжалданатын қону үшін минимумнан төмен емес ауа райымен таңдалады, ал ұшып шығу әуеайлақтан ұшу уақыты (қашықтығы) ҰПН­ға сәйкес айқындалады, ірақ барлық жағдайларда төмендегілерден аспайды:

екi қозғалтқышы бар ұшақтар үшiн бір сағаттан; үш немесе одан астам қозғалтқыштары бар ұшақтар үшiн екі сағаттан; қосалқы әуеайлағына кетудің уақыты ұлғайтылған ұшуларды орындайтын (EDTO) ұшақтар

үшін – нақты ұшып шығу салмағын есепке ала отырып, уәкілетті орган бектікен қосалқы әуеайлағына кетудің барынша көп уақыты шегінде.

Қосалқы әуеайлақ болмаған кезде ұшып шығуға шешiм ұшып шығу әуеайлақтың метеожағдайлар кезiнде оған қону үшiн минимумнан төмен емес қабылданады.

12. Ұшып көтерілуге минимум төменгі жағдайларда ҰҚЖ­дағы ӘК­ні басқару кезінде визу­алды бағдарлануға жеткілікті көрінуді қамтамасыз ету шартымен таңдап алынады:

1) қолайсыз жағдайлар кезiнде тоқтатылған ұшып көтерiлу;2) ең қажеттi қозғалтқыш iстен шыққаннан кейiн жалғастырылған ұшып көтерiлу жағдайында. 13. Қажетті RVR/VIS.Көп қозғалтқышты ӘК үшiн ұшу сипаттамалары ұшып көтерілудің кез келген сәтінде ұшудың

ең қажеттi қозғалтқышы iстен шыққан жағдайда, тоқтатылған ұшып көтерiлу үшiн берiлген әуеайлағы учаскесiнiң шегiнде толық доғара отырып, ұшып көтерiлудi тоқтатуға және ұшып көтерiлу аймағындағы кедергiлерден қауiпсiз ұшып өту өлшемдерiн сақтай отырып, 450 м (1500 фут) биiктiкте ұшып көтерiлудi жалғастыруға мүмкiндiк бередi. Пайдаланушы белгілейтін ұшып көтерілуге минимумдар ҰҚЖ­дағы көріну қашықтығы (RVR) немесе қайта саналған метеорологиялық көріну (CMR) арқылы беріледі, олар осы Қағидаларға 9­қосымшасының 1 және 2­кестесілерде келтірілген.

14. Сипаттамалары осы қосымшасының 15­тармағының талаптарына сәйкес келмейтін көп қозғалтқышты ӘК үшін ұшып көтерілу кезінде ең қажетті қозғалтқыш істен шыққан жағдайда, шұғыл қону қажеттілігі туындағанда, сонымен қатар ұшып көтерілу аймағында кедергіні визуал­ды айналып өту қажеттілігі туындауы мүмкін. Мұндай ӘК олар белгiлi бiр нысанда қозғалтқышты iстен шығарып, кедергiлерден өту биiктiгiнiң ең аз өлшемдерiне сәйкес келу жағдайында ұшып көтерiлу үшiн мынадай төменде көрсетiлген ең аз талаптары қолданылады. Бұл жағдайда ұшып көтерiлу үшiн пайдаланушы белгiлеген минимумдар бiр iстен шыққан қозғалтқыш кезiнде (OEI) қауiпсiз бейiн салынуы мүмкiн биiктiкте негiзделедi. ҰҚЖ­дағы көру мүмкiндiгiнiң ең аз қашықтығы жоғарыда осы Қағидаларға 9­қосымшасының 1 және 2­кестесілерінде көрсетiлген мәндерінен немесе 3­кестесінде көрсетiлген мәндерінен төмен болмауы тиiс.

15. Егер RVR немесе VIS туралы ақпарат жоқ болса, ӘКК ұшып көтерiлу үшiн нақты метео­жағдайдың минимумдарға сәйкестiгiн айқындағанға дейiн ол ұшып көтерiлудi бастамайды.

RESMI

16 СӘУІР 2018 ЖЫЛ 13(Жалғасы. Басы 12-бетте)

(Жалғасы 14-бетте)

3-параграф. Топырақты ҰҚЖ-дан ұшып көтерiлуi үшiн әуеайлақтың пайдаланушылық минимумдары

16. Жарық техникалық жабдығы немесе таңбалауы бар топырақты ҰҚЖ-дан (бұдан әрi - ТҰҚЖ) ұшып көтерiлу үшiн әуеайлақтың пайдалану минимумдары ТҰҚЖ ұшып көтерiлу үшiн тиiстi пайдалану минимумдарына тең.

17. ТҰҚЖ таңбалау және жарық техникалық жабдықтар болмаған кезде ұшып көтерiлу үшiн әуеайлақтың пайдаланушылық минимумдары қондырудың пайдаланушылық минимум-дарына тең болып белгіленеді.

18. Көру мүмкiндiгi бойынша қонуға арналған минимум 2000 м асқан жағдайларда, ұшып көтерiлу үшiн минимум 2000 м тең көру мүмкiндiгi бойынша белгiленуі мүмкін.

4-параграф. Ұшып көтерілу үшін әуеайлақтың пайдалану минимумын төмендету мүмкіндіктері

19. Пайдаланушыға RVR бойынша ұшып көтерiлу үшiн минимумды төмендегi жағдайларда (А, В және С санатты ӘК) 125 м дейін немесе (D санатты ӘК) 150 м дейiн азайтуға рұқсат етiледi:

1) көрiну мүмкiндiгi төмен жағдайларда рәсiмдер қолданылады (LVP);2) ҰҚЖ-ның жоғары қарқынды ось жарықтары 15 м аспайтын аралықта белгiленедi

және жоғары қарқынды қондыру жарықтары 60 м немесе одан да аз аралықта белгiленген. Жарықтар жанып тұруы тиiс;

3) ұшу экипажының мүшелерi ұшу тренажерлерiнде айтарлықтай дайындықтан өткен;4) ӘК кабинасынан екпiн алу басталатын нүктеде ұзақтығы 90 м учаске көзбен көрiп

қарастырылады;5) RVR қажетті мәндері өлшеудің барлық үш нүктесінде алынған;6) ҰҚЖ-да ілінісу коэффициентін (тежеу тиімділігін) есепке ала отырып, ұшып көтерілуге

желдің бүйір құрамдас бөлігі осы ӘК типі үшін ҰПН-да көрсетілген шектеулерден аспайды;7) ҰҚЖ-да ылғалдың, судың, құрғақ немесе сулы қардың, мұздың бар болуы ӘК осы типі

үшін ҰПН-да көрсетілген мәндерін аспайды; 8) ұшып көтерілу әуеайлақ үшін қосалқы әуеайлақ бар.20. Пайдаланушы төмендегі жағдайларда ұшып көтерілу минимумын 125 м-ден кем RVR

дейін (А, В және С санатты ӘК) немесе 150 м кем (D санатты ӘК), бірақ 75 м кем емес етіп кемітуге рұқсат етіледі:

1) ӘК бүйiрлiк ауытқулар бойынша бекітілген жүйемен жабдықталса; 2) ұшып көтерілуді жүзеге асыру үшін HUD/HUDLS маңдай шынысында индикация жүйесі

мақұлданса; 3) CAT III бойынша ҰҚЖ қорғау және жабдығының баламалы құралдары сәйкес келсе.

5-параграф. APV-мен САТ I бойынша және дәл емес жүйелер бойынша(Non-precision Approach) қонуға кірулер

21. САТ I бойынша қонуға кіру – аспаптар бойынша қонуға жақындау және ILS, MLS, GLS (GNSS/GBAS) жүйесін немесе ШҚБ (DH) 60 м (200 фут) кем емес және RVR 550 м кем емес болғанда қондыру радиолокаторын (PAR) қолданып қону.

22. Қонуға кірудың дәл емес жүйелерi бойынша қонуға кірулар (NPA) – MDH кемiнде 75 м (250 фут) және RVR/CMV 750 кем емес болатындай, осы Қағидаларға 9-қосымшасының 4-кестесінде сипатталған қызмет көрсету құралдарының (жүйелiк минимумдар) кез келгенін қолданып, аспаптар бойынша қонуға кіру.

23. Тік бағыттаумен (APV) қонуға кіру – DH 75 м (250 фут) кем емес және ҰҚЖ-дағы көріну қашықтығы 600 м кем емес, қонуға дәл кіру және қону үшін белгіленген қағидаларға сәйкес келмейін бүйірлік және тік бағыттауды қолданып аспаптар бойынша қонуға кіру.

24. ШҚБ (DH). Пайдаланушы қонуға кіру үшін қолданылатын ШҚБ төмендегілерден кем емес екеніне кепілдік береді:

1) қонуға кіру құралдары қажетті визуалды бағдарларсыз қолданылуы мүмкін ең аз биіктік; немесе

2) ӘК санаты үшін OCH;3) егер қолданылатын болса, қонуға кіру сұлбасының салыстырмалы ШҚБ (DH) жарияланған; 4) САТ I бойынша қонуға кірулар үшін 60 м (200 фут); 5) осы Қағидаларға 9-қосымшасының 4-кестесіндегі жүйелік минимумдар; 6) ӘК ҰПН-дағы (AFM) немесе жоғарыдағы мәлімденген болса, баламалы құжатта

көрсетілген ең кем салыстырмалы ШҚБ (DH). 25. Төмендеудің минималды салыстырмалы биіктігі (MDH). Пайдаланушы қонуға кіру үшін

ТЕБ төмендегілерден аз болмайтынына кепілдік береді: 1) ӘК санаты үшін OCH;2)осы Қағидаларға 9-қосымшасының 4-кестесіндегі жүйелік минимумдар; немесе3) егер жоғарыдағы мәлімденсе, ТЕБ ҰПН-да (AFM) айқындалған.26. Визуалды бағдарлану.Ұшқыш, жоспарланатын ҰҚЖ қонуда мынадай көзбен көру бағдарының бiрiн анық

көрмегенге және танымағанға дейiн MDA/MDH төмен қонуға кіруды жалғастырмайды:1) ҰҚЖ жақындау жарықтары жүйесiнiң элементтерi;2) ҰҚЖ-ның басталатын жерi;3) ҰҚЖ-ның басталатын жерiн таңбалау;4) ҰҚЖ-ның басталатын жерiнiң кiру жарықтары;5) ҰҚЖ-ның басталатын жерiнiң тану жарықтары;6) глиссаданың көзбен көру индикацияларының жарықтары;7) жерге қону аймағы немесе жерге қону аймағын таңбалау;8) жерге қону аймағының жарықтары;9) ҰҚЖ-ның қону жарықтары; немесе10) басқа да көзбен көру бағдары.27. САТ I бойынша ұшулар үшін ең төмен белгіленген DH, егер баламалы қауіпсіздік

дәрежесі осымша сұлбаларды немесе ұшуларды жүргізу талаптарын орындау есебінен қол жеткізілмесе, 60 м (200 фут) құрайды.

6-параграф. RVR/ қайта есептелген метеороллогиялық көріну (CMV)белгілеуге критерийлер

28. Осы Қағидаларға 9-қосымшасының 5-кестесінде тәптіштелген RVR/CMV ең кем ұйға-рынды мәндерін белгілеу үшін аспаптар бойынша қонуға кіру жабдыққа қойылатын талаптарға және соларға байланысты жағдайларға сәйкес келеді:

1) жабдық болатын А және В санатты ӘК үшін 4,5 градусты қоса алғанда немесе C және D санатты ӘК үшін 3,77 градусты қоса алғанда 4,5 градусқа дейінгі айқындалатын тік бейінмен аспаптар бойынша қонуға кіру:

ILS/MLS/GLS/PAR, немесе тік бағыттаумен (APV) қонуға кіру, және бұнда аяққы қондыру түзуі А және В санатты ӘК үшін 15 градустан артық емес немесе C және D санатты ӘК үшін 5 градустан артық емес жылжыған;

2) NDB, NDB/DME, VOR, VOR/DME, LLZ, LLZ/DME, VDF, SRA немесе RNAV/LNAV жабдығы болатын, 5,6 км (3NM) тең қонуға кірудың аяққы сатысының учаскесімен А және В санатты ӘК үшін 4,5 градусты қоса алғанда немесе C және D санатты ӘК үшін 3,77 грдаусты қоса алғанда 4,5 градусқа дейінгі айқындалатын тік бейінмен аспаптар бойынша қонуға кіру, олар сондай-ақ төмендегі критерийлерге сәйкес келеді:

түпкілікті қондыру түзуі А және В санатты ӘК үшін 15 градустан артық емес немесе C және D санатты ӘК үшін 5 градустан артық емес жылжыған және FMS/RNAV немесе DME үшін қолданыла алатын FAF қонуға кірудың бастапқы сатысының нүктесі немесе төмендеудің басталуы мүмкін жерде белгіленген басқа да тиісті Fix нүктесі, немесе бұрылысты бастау нүктесіне дейінгі қашықтық (бұдан әрі - THR); және

егер екінші шеңберіне кету нүктесі (бұдан әрі - MAPt) уақыт бойынша айқындалса, FAF бастап THR дейінгі қашықтық 8 теңіз мильдерге тең немесе одан кем;

3) NDB, NDB/DME, VOR, VOR/DME, LLZ, LLZ/DME, VDF, SRA немесе RNAV/LNAV жабдығы бар аспаптар бойынша немесе MDH ≥ 366 м (1200 фут) болғандағы қонуға кірулар осы тармақтың 2) тармақшасында көрсетілген критерийлерді қанағаттандырмайды.

29. CDFA техникасын қолданып қонуға кірудан кейінгі екінші шеңберіне кету ШҚБ-ға (биіктікке) немесе MAPt нүктесіне жеткенде, бұлардың қайсысы жылдамырақ болуына қарай орындалады. Екінші шеңберіне кету ресімінің бүйірлік бөлігі, егер қонуға кіру сұлбасында басқасы көрсетілмесе, MAPt арқылы өтеді.7-параграф. Тік дәлдеумен қонуға кіру(APV) және дәл емес жүйелер бойынша қонуға

кіру САТ I үшін RVR/CMV/VIS бойынша минимумды айқындау30. Минимум RVR/CMV/VIS минимумы осы Қағидаларға 9-қосымшасының 5 немесе

6-кестесінен алынған ең үлкен мәндер бойынша белгіленеді, бірақ 6-кестесінде көрсетілген қолданылатын максимум мәнінен артық емес.

31. Осы Қағидаларға 9-қосымшасының 6-кестесіндегі мәндер төмендегі формуладан алынған:

талап етілген RVR/VIS (м)RVR/VIS (м) = [(DH/MDH(фут)×0,3048)/tanα] – бағдар беру шамдарының ұзындығы (м).қайда α – глиссада еңісінің есептеу бұрышы, мәні 3,00 градустан басталатын, сатылап

0,10 градусқа дейін еңіс бұрышына дейін 3,77 градусқа дейін ұлғаятын және кейін тұрақты болып қалады.

32. Формула қонуға кіру нақты глиссадасын немесе ҰҚЖ-ның бөлігі үшін бағдар беру шамдарының нақты ұзындығын қолданады.

33. Егер қонуға кіру көлбей ұшу учаскесінің үлесімен тең келсе немесе MDA/H жоғары болса, онда осы Қағидаларға 9-қосымшасының 5 және 6-кестесілерде көрсетілген RVR/CMV минималды мәндерге А және B санатты ұшақтары үшін және С және D санатты ұшақтары үшін 200 м қосылады.

34. Осы Қағидаларға 9-қосымшасының 6-кестесінде белгіленгендей 750 м-ден RVR кем болып келесі шартпен қолданылады:

1) (FALS) бағдар беру шамдары ҰҚЖ, (Runway Touchdown Zone Lights - RTZL) жерге қону аймағы шамдары ҰҚЖ және DH 60 м (200 фут) аспайтын (Centre line (RCLL) осьтік сызық шам-дары ҰҚЖ жүйелерімен толықтырылған CAT I бойынша қонуға кіру үшін немесе;

2) HUDLS мақұлданған жүйесі немесе эквивалентті мақұлданған жүйе қолданылғанда RTZL және RCLL-сіз ҰҚЖ-на CAT I бойынша қонуға кіру үшін немесе борттық және жер үсті құралдарын пайдаланып қонуға кіру орындалады немесе DH-ге тең немесе 60 м (200 фут) артық директорлық қонуға кіру.

ILS шектеулі құрал ретінде қабылданбауы тиіс; немесе 3) жел әйнегіндегі аспаптардың көрсеткіштер индикациясының мақұлданған индикаторы

қолданылғанда FALS, RTZL және RCLL мен қоса ҰҚЖ-на (APV) тік дәлдеп қонуға кіру үшін.35. Алдыңғы әйнектің (HUDLS) деңгейінде орналасқан басқарудың будандық қону жүйесі

(HUD/HUDLS) үшін және автоматтық қонуды орындау үшін осы Қағидаларға 9-қосымшасының 5-кестесінде келтірілген RVR мәнін төмен алуға рұқсат етіледі.

36. Визуалды құралдарға күндізгі жағдайларға арналған ҰҚЖ стандартты таңбалау және ҰҚЖ қонуға кіру шамдары жатады (ҰҚЖ қону шамдары, кіру шамдары, шектеу шамдары және кей жағдайларда сонымен қатар жерге қону шамдары немесе ҰҚЖ осьтік сызықтары).

Бағдар беру шамдарының қолайлы кескіндемелері осы Қағидаларға 9-қосымшасының 7-кестесінде сыныпталған және аталған.

37. ҰҚЖ-да (BALS) қону шамдарының кіші жүйесіне қолданылатын бағдар беру шамдарының ұзындығы көрініс немесе судың салдарынан 210 м аздау болса, бірақ бір жарық көкжиек болса, сол қолайлы RVR мәні мақұлданады.

38. Түнгі ұшулар немесе ҰҚЖ үшін бағдар беру шамдары талап етілетін кез келген ұшулар үшін, шамдар пайдалануға жарамды болуы тиіс, тек осы Қағидаларға 9-қосымшасының 8-кестесінде қарастырылғаннан басқа.

39. Егер төмендегі шарттардың біреуін ШҚБ (шешім қабылдау биіктігін) (DH) қолдану қарастырылған жағдайда, төмендеуі САТ І бойынша қонуға кіру үшін RVR 800 м кем қолданылады:

1) ILS немесе MLS, не болмаса GLS жүйесіне қосылған қолайлы автоұшқыш үшін шек-теу жарияланбаған;

2) EVS көзбен көру мүмкіндігі кең техникалық көру жүйесін немесе баламасы бар қуатталған жүйені қоса алғанда HUDLS жүйесі мақұлданған;

3) (RTZL) жерге қону аймағының шамдары немесе (RCLL) осьтік сызық шамдары бар жерде RVR/CMV 600 м кем қолданылмайды;

4) осы Қағидаларға 9-қосымшасының 5-кестесінде көрсетілген RVR 800 м кем(FALS) бағдар беру шамдарының толық жүйесі, (RTZL) қону аймағының шамдары және (RCLL) осьтік сызық шамдарымен ҰҚЖ-ға (APV) тігінен жетелеу арқылы қонуға кіру үшін, қуатталған HUDLS жүйесі немесе баламасы бар қуатталған жүйе қолданған жағдайда, не болмаса (DH) ҰҚЖ-ғына дейін түзу немесе 75 м ( 250 фут) артық қонуға кіру кезінде қолданылады.

8-параграф. САТ I (LTS CAT I) бойынша стандартты биіктіктентөмен жағдайда қонуға кіру

40. САТ I (LTS CAT I) бойынша стандартты биіктіктен төмен жағдайда қонуға ену төмендегі шарттар кезінде қолданылады:

ШҚБ (DH) САТ I (LTS CAT I) бойынша стандартты биіктіктен төмен болуы тиіс:1) минималды ШҚБ (DH), AFM айқындалған (шамалап алғанда);2) қонуға тура кіру минималды биіктік кезінде визуалды тұспалдарын қолданбауға болатын

жабдық қолданылса; 3) ӘК сыныптамасы үшін OCH жарияланған; 4) ұшу экипажы өзінің біліктілігіне сәйкес төмендеуге құқығы бар ШҚБ (DH) жөнінде; 5) 60 м (200 фут).41. ILS/MLS жүйелері, конуға кіру САТ I (LTS CAT I) төмен қамтамасыз етілсе төмендегідей

сертификатталады:1) ҰҚЖ-дағы (RVR) көрiну алыстығы кемiнде 450 м минимумы бойынша класы I/T/1; 2) ҰҚЖ-дағы (RVR) көрiну алыстығы кемiнде 450 м аз болса класы II/D/2.Егер екі деңгейлі сипаттаманы қамтамасыз ететін болса ILS жекеленген қызмет көрсету

құралдары жарамды.ILS сыныптамасы осы тараудың 9-параграфында көрсетілген.42. САТ I (LTS CAT I) бойынша стандартты биіктіктен төмен жағдайда қонуға кіру үшін

төмендегідей көзбен шолу құралдары қажет:1) стандартты күндізгі таңбалау, жақындап келу оттары, ҰҚЖ оттары, табалдырық және

ҰҚЖ соңының оттары;2) RVR 450 м кем емес ұшулар үшін қонудың қосымша аймақтарының оттары және (немесе)

ҰҚЖ осьтіқ сызығының оттары.43. RVR/CMV ҰҚЖ көру қашықтығының талап етілген мәні.Пайдаланушы қолданатын САТ I бойынша стандартты ұшу биіктігінен төмен ең кіші

минимумы осы Қағидаларға 9-қосымшасының 8-кестесінде көрсетілген.44. Көзбен шолу құралдары ҰҚЖ стандартты күдізгі таңбалаудан, жақындау оттарынан, кіру

ҰҚЖ оттарынан, шектеулі ҰҚЖ оттарынан тұрады, және 450 кем емес биіктікте RVR ұшуларды орындау үшін қону және/немесе белағаш сызығының оттары қосылады.

45. Ұшқыш жақындау оттарының орталықтізбегінің бірінен – бірі келетін үш оттан тұратын учаскені немесе қону оттары аймағын, немесе ҰҚЖ-ның белағаш сызығының оттары, немесе осы оттардың көзбен шолуды орнатып және жалғастырмайынша ШҚБ (DH) бойынша қонуға кіруді орындамайды.

9-параграф. САТ II бойынша дәлме-дәл қонуға кіру және стандартты емес ұшулар46. ILS/MLS жүйелері, CAT II бойынша қонуға кіру немесе САТ II (LTS CAT II) стандартты

емес ұшулар II/D/2класс болып жіктеледі.Егер екі деңгейлі сипаттамаларын қамтамасыз ететін болса ILS жекеленген қызмет көрсету

құралдары жарамды.47. CAT II үшін және САТ II (LTS CAT II) стандартты емес ұшулар ШҚБ (DH), төмен болмауы тиіс:1) минималды ШҚБ (DH), AFM айқындалған (шамалап алғанда);2) қонуға тура кіру минималды биіктік кезінде көзбен шолу тұспалдарын қолданбауға

болатын жабдық қолданылса;3) ӘК сыныптамасы үшін OCH жарияланған; 4) ұшу экипажы өзінің біліктілігіне сәйкес төмендеуге құқығы бар ШҚБ (DH) жөнінде;5) 30 м (100 фут).48. Төмендегі көзбен шолу құралдары қажет:1) стандарттык үдізгі таңба, жақындап келу оттары, ҰҚЖ оттары, табалдырық және ҰҚЖ

соңының оттары2) RVR 450 м кем емес ұшулар үшін қонудың қосымша аймақтарының оттары және (немесе)

ҰҚЖ осі сызығының оттары.3) RVR 400 м немесе одан аз ұшулар үшін ҰҚЖ қосымша белағаш сызығының оттары;4) келтірілген(RVR) ҰҚЖ минималды көру қашықтығы:CAT II үшін – осы Қағидалардың 9-қосымшаның 9-кестесінде;САТ II (LTS CAT II) бойынша стандартты емес ұшулар үшін – осы Қағидалардың

9-қосымшасының 10-кестесінде келтірілген;САТ II (LTS CAT II) бойынша стандартты емес ұшулар үшін ҰҚЖ табалдырығы алдындағы

жер бедері зерттеледі.49. ҰҚЖ қажетті көру қашықтығы. Пайдаланушы САТ бойынша стандартты емес қонуға кіру

кезінде қолданатын ең төмен минимумдар осы Қағидалардың 9-қосымшасының 10-кестесінде келтірілген.

10-параграф. САТ ІІІ бойынша дәл қонуға кіру 50. CAT III және RVR бойынша салыстырмалы ШҚБ (DH) бұл санаттарға кірмейтін болса,

RVR қандай санат бойынша қонуға кіруға болатындығын айқындайды. 51. ШҚБ (DH):1) AFM-да белгіленген (егер орнатылса) ең төменгi ШҚБ (DH);2) қонуға дәл кірген кезде оған дейін жабдық қажетті көзбен көру түспалдарсыз

қолданылатын ең төменгі биіктіктен;3) ұшу экипажы өзінің біліктілігіне сай төмендеуге құқығы бар салыстырмалы ШҚБ-нен

(DH) төмен емес.52. Белгіленген ШҚБ-мен (DH) ұшулар орындалатын жағдайлар:1) AFM-да белгіленген (егер орнатылса) ең төменгi ШҚБ (DH);2) қонуға кіру жабдық пен әуеайлақтын жабдығы ШҚБ-сыз (DH) ұшулардың орындауны

қолдайды;3) ұшу экипажының біліктілігі ШҚБ-сыз (DH) ұшуларды орындауға мүмкіндік береді.53. Белгіленген ШҚБ-сыз (DH) ұшулар орындалатын жағдайлар:ШҚБ-сыз қонуға кіру, егер: 1) ШҚБ-сыз қонуға кіру ҰПН-да (AFM-да) көзделсе;2) қонуға кіру құралдары және әуеайлақтың құралдар қонуға кіруді ШҚБ-сыз қолдай ала-

тын болса;3) пайдаланушыда ШҚБ-сыз САТ ІІІ бойынша қонуға кіруге уәкілетті органнан алған

рұқсаты бар.54. САТ ІІІ бойынша қонуға кіру үшін пайдаланушы қолданатын ең төменгі минимумдар

осы Қағидаларға 9-қосымшасының 11-кестесінде келтірілген.

Параграф 11. Көзбен шолудың кеңейтілген мүмкіншіліктері бар техникалық тұрғы жүйесі (EVS). Көру жүйесін жетілдіру

55. ҰПН (AFM) мақұлдаған рәсімдері мен шектеулерге сәйкес мақсаттар үшін сертифи-катталған және қолданылатын көзбен шолудың кеңейтілген жүйесін қолданатын ұшқыш:

1) CAT I бойынша қонуға кіру үшін және CDFA техникасын қолдана отырып, (NPA) қонуға дәл емес кіру үшін осы Қағидаларға 9-қосымшасының 12-кестесінде берілген RVR/CMV 1-бағанда көрсетілген 2-бағаның мәндерге дейін азайта алады;

2) CAT I бойынша қонуға кіру кезінде: бағдарларды көзбен көру EVS суретте бейнеленген және сәйкестендірілген жағдайда,

ШҚБ (DH) төмен қонуға кіруді ҰҚЖ табалдырығынан асатын 30 м (100 фут) дейін жалғастыруға болады

бағдарларды көзбен көру кезінде ұшқыш бағдарларды EVS қолдауынсыз анық көретін және сәйкестендіретін жағдайда, ШҚБ (DH) төмен қонуға кіруді ҰҚЖ табалдырығынан асатын 30 м (100 фут) дейін жалғастыруға болады;

3) CDFA техникасын қолдана отырып, (APV) тігінен бағыттаумен қонуға кіру және (NPA) қонуға дәл емес бағыттау кезінде:

бағдарларды көзбен көру EVS суретте бейнеленген және сәйкестендірілген жағдайда, DH/MDH төмен қонуға кіруді ҰҚЖ табалдырығынан асатын 60 м (200 фут) дейін жалғастыруға болады

бағдарларды көзбен көру кезінде ұшқыш бағдарларды EVS қолдауынсыз анық көретін және сәйкестендіретін жағдайда, қонуға кіруді ҰҚЖ табалдырығынан 30 м (100 фут) төмен жалғастыруға болады;

56. EVSжетілдірілген көзбен шолу жүйесін қолдана отырып қонуға кіру үшін пайдалану-шы қолданатын ең төменгі минимумдар осы Қағидаларға 9-қосымшасының 12-кестесінде келтірілген.

12-параграф. Жабдықтың істен шығуының немесе жұмысқа жарамдылығының төмендеуінің қону минимумдарына ықпалы

57. Бұл талаптар ұшу алдында да ұшу кезінде де пайдалануға арналған. Егер жердегі құралдардың істен шығуы немесе жұмысқа жарамдылығының төмендеуі

300 м (1000 фут) төмен биіктікте орын алса, қонуға кіру ӘКК қалауы бойынша жалғасады.Егер жердегі құралдардың істен шығуы немесе жұмысқа жарамдылығының төмендеуі

300 м (1000 фут) жоғары биіктікте орын алса, қонуға кіруге ықпалы осы Қағидаларға 9-қосымшасының 13 және 14-кестелерінде сипатталғандай қарастырылады, қонуға кіруден бас тартылуы да мүмкін.

58. Осы Қағидаларға 9-қосымшасының 13 және 14-кестелерінде жарияланған талаптар:1) ҰҚЖ/FATO оттарының көптеген істен шыққан саны қолайсыз болады;2) жақындату оттарының және ҰҚЖ/FATO оттарының болмауы жеке қарастырылады;3) ҰҚЖ оттары және RVR айқындау жабдығы істен шыққан жағдайда, САТ II және САТ III

бойынша қонуға кіруді орындауға рұқсат етілмейді;4) ILS және MLS істен шығуынан өзгеше істен шығу ШҚБ-те (DH) емес, RVR ғана ықпал етеді.59. Бір ұшқышпен ұшулар үшін пайдаланушы осы бөлімге сәйкес барлық қонуға кіру үшін

ең төменгі RVR/VIS есептейді.13-параграф. Шеңбер бойынша ұшу

60. MDH шеңбер бойынша ұшу үшін келесілерден жоғары белгіленеді:1) ӘК санатты үшін ОСН жарияланған;2) осы Қағидаларға 9-қосымшасының 15-кестесінде көрсетілген шеңбер бойынша ұшудың

минималды биіктігі;3) DH /MDH аспаптар бойынша қонуға кірудің алдынғы рәсімдері.61. Шеңбер бойынша ұшу үшін MDH осы қосымшасының 60-тармағында айқындалғандай

әуеайлақтың MDH дейін артуын жариялауда көбейту жолымен есептеледі.62. Шеңбер бойынша ұшудың ең төмен көріну келесілерден жоғары:1) ӘК санаттары үшін шеңбер бойынша ұшулар үшін көрінудің, егерде ол жарияланған

болса;2) осы Қағидаларға 9-қосымшасының 15-кестесінде көрсетілген ең төмен көрінудің.

14-параграф. Визуалды кіру63. Пайдаланушы визуалды қоңуға кіру үшін 800 м-ден кем болған RVR-ді пайдаланбайды.

15-параграф. RVR / CMV метеорологиялық көрімділікте жеткізілетін қайта есептеу 64. Пайдаланушы RVR/CMV көшуі ұшулар минимумын есептеу үшін пайдаланбайтынына

кепілдік береді, басқа талап етілген RVR минимумын есептеу үшін 800 м кем болмайды, не-месе ҰҚЖ алыстан көру бойынша мәліметтерді бар болған жағдайда.

Егер RVR әуеайлақтың пайдаланушы айқындаған мәнінен жоғары болса, мысалы «ҰҚЖ алыстан көріну 1500 м-ден артық», бұл хабарланған белгі болып келмейді.

65. VIS жайлы деректердің RVR түрленген кезде барлық басқа жағдайларда пайдаланушы осы Қағидаларға 9-қосымшасының 16-кестесі пайдаланатына кепілдік береді.

66. Пайдаланушы VIS аударымы RVR/ CMV ұшу үшін пайдалынбау керек, 800 м (1/2 статуттық миля) кем емес RVR талап етілген басқа да минимумдарды есептеу үшін немесе, RVR жайлы хабарламалар бар болған жағдайда қамтамасыз етеді.

67. Басқа жағдайларда VIS-ты RVR аударғанда, пайдаланушы осы Қағидаларға 9-қосым-шасының 15-кестесі пайдалану тиіс.

2-тарау. Ұшып-көтерілу мен қону үшін әуеайлақтардың пайдалану минимумдарын айқындау ерекшеліктері

68. Пайдаланушы ұшуды орындау болжанып отырған тiкұшақ айлақтарына (әуеайлақтарына) арналған тiкұшақтардың пайдаланатын үлгiлерi үшiн минимумдарды белгiлейдi.

69. Минимумдарды айқындау әдiсi уәкiлеттi органмен келiсiледi. Бұл минимумдар әрбiр нақты жағдайдағы бұл мемлекеттiң арнайы рұқсаттарын қоспағанда тiкұшақ айлағы орналасқан мемлекеттiң уәкiлеттi органы белгiлеген минимумдардан төмен емес.

Ұшуда жоспарланбаған қосалқы әуеайлақ үшiн бекiтiлген әдiс бойынша есеп жүргiзуге тыйым салынбайды.

70. Кез келген нақты ұшып көтерiлу/қону үшiн тiкұшақ айлақтың (әуеайлақтың) минимум-дарын айқындау кезiнде пайдаланушы мынадай факторларды:

1) тiкұшақтың үлгiсi ұшу сипаттамаларын;2) ұшу экипажының құрамы, оның даярлығын және ұшу тәжiрибесiн;3) пайдаланатын ҰҚЖ өлшемдерi мен сипаттамаларын;4) сәйкестiгi мен көзбен шолу және көзбен шолусыз жер үстi құралдарының сипаттама-

ларын;5) ұшып көтерiлу, қонуға кiру, теңестiру, iлiну, қону, жүрiп өту және екінші шеңберіне кету

кезiнде навигация және/немесе ұшуды басқару мақсаттары үшiн пайдаланылатын тiкұшақтың борттық жабдығын;

6) қажеттi шешiмдердi және оқыс рәсiмдердi орындауды талап ететiн қонуға кiру, екінші шеңберіне кету және ұшып шығу кезiнде биiктiк алу аймақтарындағы кедергiлердi;

7) АҰҚ бойынша кiру рәсiмдерiне арналған кедергiлерден ұшып өтудiң абсолюттiк/салыс-тырмалы биiктiгiн;

8) айқындау құралын және әуеайлақтың метеожағдайлар туралы ақпарат беру рәсiмiн ескередi.

1-параграф. Ұшып көтерiлу үшін тiкұшақ айлақтың пайдалану минимумдары71. Пайдаланушымен белгiлеген ұшып көтерiлуге арналған минимумдар ұшып көтерiлу

тiкұшақ айлақтың сипаттамалары және тiкұшақтың нақты үлгiсi (оның жабдығы) ескерiле отырып, VIS немесе RVR мәндерiнде көрсетiледi. Ұшып көтерiлуден және/немесе мәжбүрлi қонудан кейiн кедергiлердi айналып өту қажет болған жағдайда ұшып көтерiлуден соң ұшып көтерiлуге арналған қосымша шарттар – БТШБ орындалады.

72. Ұшып көтерiлуге арналған минимумдар қолайсыз жағдайларда ұшып көтерiлу тоқтатылған жағдайда және сындарлы қозғалтқыш iстен шыққан кезде ұшып көтерiлудi жалғастырған жағдайда тiкұшақты басқару мүмкiндiгiн қамтамасыз ету ескерiле отырып, белгiленедi.

73. Түнде ұшуларды орындаған кезде FATO/ҰҚЖ аймағын және түспалдар жарықтандыру үшiн жерүстi жарық-дабыл жабдығы орнатылады.

74. 1-сыныпты ҰТС бар тiкұшақтармен ұшуды орындау үшін пайдаланушы осы Қағидаларға 9-қосымшасының 17-кестеге сәйкес ұшып көтерiлуге арналған минимумдар кем дегенде тиiсiнше RVR мен VIS мәнiн белгiлейдi.

75. Тiкұшақ экипажы ұшып көтерiлу траекториясы түспалдардан бос екендiгiне көз жеткiзедi.76. 2-сыныпты ҰТС бар тiкұшақтармен құрлық тiкұшақ айлақтардан ұшуды орындау кезінде

тiкұшақ экипажы RVR/VIS 800 м ұшып көтерiлу үшін минимумына сәйкес әрекет етедi және 1-сыныпты ҰТС бар тiкұшақтармен маневрлiгiне қол жеткiзуге дейiн ұшып көтерiлу кезiнде бұлттылыққа кiрмейдi;

77. Теңiз тiкұшақ айлақтарынан 2-сыныпты ҰТС бар тiкұшақтармен ұшуды орындау кезiнде тiкұшақ экипажы 1-сыныпты тiкұшақтарға арналған минимумдардан төмен емес минимумдарға сәйкес әрекет етедi және 1-сыныпты ҰТС бар тiкұшақтармен маневрлiгiне қол жеткiзуге дейiн ұшып көтерiлу кезiнде бұлттылыққа кiрмейдi;

78. VIS RVR-да ұшу үшін минимумдарды есептеу үшін қолданылмайды.2-параграф. Дәлме-дәл емес қонуға кiру үшін тiкұшақ айлақтың пайдалану

минимумдарын айқындау79. Пайдаланушы глиссаданы (тек қана LLZ), VOR, NDB, SPA, VDF, ARA және GNSS

жасақтамай ILS пайдалануға негiзделетiн дәлме-дәл емес кiруге арналған жүйе минимумының осы Қағидаларға 9-қосымшасының 19-кестеде көрсетiлген ТЕБ (MDH) мәндерiнен төмен бол-мауын қамтамасыз етедi.

80. Пайдаланушы қонуға дәлме-дәл емес кiруге арналған МDH:1) тiкұшақтың осы санаты үшiн кедергiлерден ұшып өтудiң ең төменгi биiктiгi (OCH/OCL)

мәнiнен; немесе2) дәлме-дәл емес кiру жүйесi минимумы мәнiнен төмен болмауды қамтамасыз етедi.OCH/OCL есептеу ИКАО Doc. 8168-OPS/611 «ӘК-лерiнiң ұшуды жүргiзу» талаптарына

сәйкес жүргiзiледi.81. Егер FATO/ҰҚЖ аймағының мынадай визуалды түспалдарының бiрiн айқын көрмесе

және танымаса, ұшқыш ең MDA/MDH-нен төмен қонуға кiрудi жалғастырмайды:1) жақындаудың шырақтар жүйесiнiң элементтерi (бөлiгi);2) ҰҚЖ бастапқы табаны;3) ҰҚЖ бастапқы табанын таңбалау:4) ҰҚЖ бастапқы табаны шырақтары;5) ҰҚЖ бастапқы табанының кiрме шырақтары;6) көзбен шолу глиссадасы шырақтары;7) жерге қону аймағы немесе жерге қону аймағын таңбалау;8) жерге қону шырақтары (жарықтық кiлем);9) FATO/ҰҚЖ аймағының бүйiрлiк шырақтары;10) уәкілетті органмен осындай деп танылған басқа да визуалды түспалдар.82. 1 немесе 2-сыныпты ҰТС бар тiкұшақтармен қонуға дәлме-дәл емес кiрудi орындау

үшiн осы Қағидаларға 9-қосымшасының 20-кестеде көрсетiлген минимумдар қолданылады.Осы Қағидаларға 9-қосымшасының 20-кестеде көрсетiлген минимумдар келесі жағдаларда

қолданылады.1) толық ЖҚЖ – FATO/ҰҚЖ таңбалауды, ұзындығы 720 м және одан астам ОВИ, ALSF,

MALS түріндегі қарқындылығы жоғары/орташа жақындау жарықтары жүйесін, FATO/ҰҚЖ бүйірлік жарықтармен, FATO/ҰҚЖ аймағының кіру жарықтарын және FATO/ҰҚЖ соңындағы жарықтарды қамтиды. Жарықтар қосылып тұруға тиіс;

2) орташа ЖҚЖ – FATO/ҰҚЖ таңбалауды, ұзындығы 420-719 м ОВИ, ALSF, MALS түріндегі қарқындылығы жоғары/орташа жақындау жарықтар жүйесін, FATO/ҰҚЖ бүйірлік шырақтарын, FATO/ҰҚЖ аймағының кірме жарықтарын және FATO/ҰҚЖ соңындағы жарықтарды қамтиды. Жарықтар қосылып тұруға тиіс;

3) негізгі ЖҚЖ – FATO/ҰҚЖ таңбалауды, ұзындығы 420 м кем ОВИ, ALSF, MALS түріндегі қарқындылығы жоғары/орташа жақындау жарықтары жүйесін, кез келген ұзындықтағы қарқындылығы төмен жақындау жарықтары жүйесін, FATO/ҰҚЖ бүйірлік жарықтарын, FATO/ҰҚЖ аймағының кіру жарықтарын және FATO/ҰҚЖ соңындағы жарықтарды қамтиды. Жарықтар қосылып тұруға тиіс;

4) ЖҚЖ – жоқ болуы немесе жақындау жарықтары жүйесінің болуы, қарқындылығы 210 м төмен жақындау жарықтары жүйесінің болуы, FATO/ҰҚЖ таңбалауды, FATO/ҰҚЖ бастапқы табаны жарықтарын, бүйірлік шырақтарын, кіру жарықтарын және аяқталу жарықтарын немесе тек қана FATO/ҰҚЖ таңбалауды (жарықтарсыз) қамтиды;

5) барлық осы кестелер 4 градустан аспайтын глиссаданың еңiстiк бұрышы (бұдан әрі - ГЕБ) кезiнде қолданылады. Үлкен ГЕБ әдеттегiдей, көзбен шолу глиссадасы шырақтарының (PAPI немесе VASI) болуын және ТЕБ-те болған кезде олардың көрiну шарттарын талап етуге тиiс;

6) жоғарыда келтiрiлген сандар диспетчер берген ҰҚЖ-дағы көрiнудi немесе осы 18-па-раграфына сәйкес ҰҚЖ-дағы көрiнуде қайта есептелген метеорологиялық көрiнудi бiлдiредi;

7) осы Қағидаларға 9-қосымшасының 20-кестесінде пайдаланылатын ТЕБ, бұл минимумның тіқ элемент сияқты ҰҚЖ-дағы көрiну мәндерiн айқындау мақсатында жуық 3 м (10 фут) дейiн дөңгелектеуге жатпайтын есептелген мәндерi.

83. Егер екінші шеңберіне кету нүктесi қонудың бастапқы табанынан 926 м шеңберiнде болса, қолданыстағы қону шырақтары жүйесiнiң ұзындығына қарамастан толық ЖҚЖ үшiн кiру минимумын пайдалануға рұқсат етiледi. Бірақ, FATO/ҰҚЖ жаны шырақтар, ҰҚЖ шегінің кіру шырақтар, ҰҚЖ-ның соңғы шырақтары мен FATO/ҰҚЖ таңбалау болу керек.

84. Түнгi ұшулар үшiн FATO/ҰҚЖ және кез келген кедергiлер аймағын жарықтандыруға арналған жерүстi жарық-дабыл жабдығы орнатылады.

85. Мұндай ұшулар үшiн ҰҚЖ-дағы көрiну бойынша минимум 800 м құрайды немесе осы Қағидаларға 9-қосымшасының 20-кестесінде көрсетiлген минимумдарға сәйкес келедi, бұл ретте мәндердiң iшiнен үлкенi таңдалады.3-параграф. САТ I бойынша дәлме-дәл қонуға кiру үшін тiкұшақ айлақтың пайдалану

минимумдарды айқындау86. САТ I – аспаптық жүйелерiн ILS, MLS, дәлме-дәл қону радиолокаторын (бұдан әрі - PAR)

қолдану мен аспаптар бойынша дәлме-дәл қонуға кiру мен қону. Бұл ретте шешiм қабылдау биiктiгi 60 м (200 фут) төмен болмауға және ҰҚЖ-дағы көрiну 500 м-ден кем болмауға тиiс.

87. Пайдаланушы САТ I бойынша қонуға кiру кезiнде белгiленген ШҚБ мыналардан:1) егер ол ҰПН-да айқындалған болса, мұндай кiру үшiн тiкұшақ ҰПН-да шектелген ШҚБ-дан;2) оған дейiн талап етiлетiн визуалды байланысы жоқ дәлме-дәл қону жүйесi пайдаланы-

луы мүмкiн ең төменгi биiктiктен;3) тiкұшақтың осы санаты үшiн OCH/OCL мәнiнен; немесе4) 60 м (200 фут) төмен болмауын қамтамасыз етедi.88. Егер ҰҚЖ мынадай визуалды құралдарының бiрiмен сенiмдi визуалды байланысы

орнатылмаған болса, ұшқыш жоғарыдағы 87-тармағына сәйкес айқындалған ШҚБ-дан төмен САТ I бойынша қонуға кiрудi жалғастырмайды:

1) жақындаудың шырақтар жүйесiнiң элементтерi (бөлiгi);2) ҰҚЖ бастапқы табаны;3) ҰҚЖ бастапқы табанын таңбалау:4) ҰҚЖ бастапқы табаны шырақтары;5) ҰҚЖ бастапқы табанының кiрме шырақтары;6) көзбен шолу глиссадасы шырақтары;7) жерге қону аймағы немесе жерге қону аймағын таңбалау;8) жерге қону шырақтары;9) FATO/ҰҚЖ аймағының бүйiрлiк шырақтары.89. 1 және 2-сыныптағы ҰТС бар тiкұшақтармен САТ I бойынша қонуға кiру үшiн осы

Қағидаларға 9-қосымшасының 21-кестесінде көрсетілген минимумдар пайданалады.Осы Қағидаларға 9-қосымшасының 21-кестесінде көрсетiлген минимумдар пайдаланады:1) толық ЖҚЖ – FATO/ҰҚЖ таңбалауды, ұзындығы 720 м және ОВИ, ALSF, MALS түріндегі

қарқындылығы жоғары/орташа жақындау жарықтар жүйесін және одан жоғары FATO/ҰҚЖ бүйірлік жарықтарын, FATO/ҰҚЖ аймағының кіру жарықтарын және FATO/ҰҚЖ соңындағы жарықтарды қамтиды. Шырақтар қосылып тұруға тиіс.

2) орташа ЖҚЖ – FATO/ҰҚЖ таңбалауды, ұзындығы 420-719 м ОВИ, ALSF, MALS түріндегі қарқындылығы жоғары/орташа жақындау жарықтары жүйесін, FATO/ҰҚЖ бүйірлік шырақтарын, FATO/ҰҚЖ аймағының кірме шырақтарын және FATO/ҰҚЖ соңындағы жарықтарды қамтиды. Жарықтар қосылып тұруға тиіс.

3) негізгі ЖҚЖ – FATO/ҰҚЖ таңбалауды, ұзындығы 420 м кем ОВИ, ALSF, MALS түріндегі қарқындылығы жоғары/орташа жақындау жарықтар жүйесін, кез келген ұзындықтағы қарқындылығы төмен жақындау жарықтары жүйесін, FATO/ҰҚЖ бүйірлік жарықтарын, FATO/ҰҚЖ аймағының кіру жарықтарын және FATO/ҰҚЖ соңындағы жарықтарды қамтиды. Жарықтар қосылып тұруға тиіс.

4) ЖҚЖ – жоқ болуы немесе қарқындылығы 210 м төмен жақындау жарықтары жүйесінің болуы, FATO/ҰҚЖ таңбалауды, FATO/ҰҚЖ бастапқы табаны жарықтарын, бүйірлік жарықтарын, кіру жарықтарын және аяқталу жарықтарын немесе тек қана FATO/ҰҚЖ таңбалауды (жарықсыз) қамтиды.

5) жоғарыда келтiрiлген сандар диспетчер берген ҰҚЖ-дағы көрiнудi немесе осы Қағидаларға 9-қосымшасының 6-кестеге сәйкес ҰҚЖ-дағы көрiнуде қайта есептелген метеорологиялық көрiнудi бiлдiредi.

90. Кесте 4 градустан аспайтын глиссаданың еңiстiк бұрышы үшiн қолданылады.91. Осы Қағидаларға 9-қосымшасының 21-кестесіне енгiзiлген ШҚБ – бұл ҰҚЖ-дағы көрiну

мәндерiн айқындау мақсатында жуық 3 м (10 фут) дейiн дөңгелектеуге жатпайтын ШҚБ бастапқыда есептелген мәндерi. ШҚБ мәндерi минимумының тікшіл элементi ретiнде пайда-лану мақсатында дөңгелектенедi.

92. Егер уәкiлеттi органмен басқа келiсiм болмаса, түнгi ұшу үшiн FATO/ҰҚЖ және кез келген кедергiлер аймағын жарықтандыруға арналған жерүстi жарық-дабыл жабдығы орнатылу қажет.

93. Бiр ұшқышпен ұшуды орындау үшін пайдаланушы осы қосымшасына сәйкес барлық кiру жолдары үшiн ҰҚЖ-дағы көрiну бойынша минимумды есептейдi. Бұл ретте ҰҚЖ-дағы көрiну бойынша минимум ILS немесе MLS байланысты автоұшқышті пайдаланған жағдайларды қоспағанда кемiнде 800 м болып белгiленедi, бұл жағдайда ҰҚЖ-дағы көрiну бойынша әдеттегi минимумдар қолданылады.

Автоұшқышты пайдаланудың ең төменгi биiктiгiне көбейтілген 1,25 мәнінен кем емес ШҚБ болуы қажет.4-параграф. Құрлықтағы тiкұшақ айлақтарында САТ II бойынша дәл қонуға кiру үшiн

әуеайлақтардың пайдалану минимумдар айқындау94. САТ II бойынша қонуға кiру – мынадай шартпен аспаптық жүйелерiн ILS, MLS пайда-

лана отырып аспаптар бойынша дәлме-дәл қонуға кiру мен қону:1) ШҚБ 60 м (200 фут) төмен, бiрақ 30 м (100 фут) төмен емес;2) RVR 300 м-ден төмен емес.95. Пайдаланушы САТ II бойынша қонуға кiру кезiнде белгiленген ШҚБ мыналардан:1) егер ол ҰПН-да айқындалған болса, мұндай кiру үшiн тiкұшақ ҰПН-да шектелген ШҚБ-дан;2) оған дейiн талап етiлетiн визуалды байланысы жоқ дәлме-дәл қону жүйесi пайдаланы-

луы мүмкiн ең төменгi биiктiктен;

3) осы тiкұшақтың санаты үшiн ең төменгi OCH/OCL мәнiнен;4) оған дейiн ұшу экипажына ұшуды орындауға рұқсат етiлген ШҚБ-дан; немесе5) 30 м (100 фут) төмен болмауын қамтамасыз етедi.96. Егер мұндай байланыстың тұрақты сақталу шартымен ең кемiнде осьтiк желiдегi

жақындаудың тiзбектелген шырақтарымен немесе жерге қону аймағы шырақтарымен немесе FATO/ҰҚЖ осьтiк желiсi шырақтарымен немесе FATO/ҰҚЖ бүйiрлiк шырақтарымен визуалды байланысы немесе олардың құрамасы орнатылмаса, 95-тармағына сәйкес айқындалған ШҚБ-дан төмен қонуға кiрудi жалғастырмайды. Бұл визуалды байланысы жерүстi жүйесiнiң бойлай орналасқан элементтерiн, сондай-ақ, жақындаудың көлденең шырақтарын немесе ҰҚЖ бастапқы табаны шырақтарын немесе жерге қону аймағының жарық белгiсiн қамтиды.

97. 1-сыныпты ҰТС бар тiкұшақтармен САТ II бойынша қонуға дәлме-дәл кiру және қону үшiн мынадай минимумдары осы Қағидаларға 9-қосымшасының 22-кестесінің талаптарына сәйкес қолданылады.

Тиiстi ШҚБ-дан 80%-дан төмен емес биiктiкке дейiн ұшудың/қонуға кiрудiң автоматтық режимiн пайдалану болжанып отыр. Егер қонуға кiрудiң автоматтық режимiн пайдаланудың ең төменгi биiктiгi бойынша шектеулер болса, оның ұлғаю жағына ШҚБ мәнiне бұл талап әсер етуi мүмкiн.

5-параграф. Құрлықтағы тiкұшақ айлақта (әуеайлақта) «шеңберден қону»98. Шеңберден қону – ӘК тiкелей қонуға кiру үшiн сәйкес келмейтiндей орналасқан FATO/

ҰҚЖ аймағында қонуға арналған жағдайға келтiрiлген кезде аспаптар бойынша қонуға кiрудiң көзбен шолу кезеңiн белгiлеу үшiн пайдаланылатын термин.

99. Шеңберден қону үшiн 76 м (250 фут) төмен емес ТЕБ, 800 м кем емес метеорологиялық көрiну белгiленедi.

Алдын-ала ұйғарылған траекториямен визуалды маневр жасау (шеңберден қону) кезiнде көрiну және ТЕБ бойынша белгiленген минимумдар осы тармақта келтiрiлген мәндерден төмен болмайды.

100. Пайдаланушы егер ҰҚЖ-дағы көрiну 800 м-ден төмен болса, визуалды қонуға кiрудi орындалмауын қамтамасыз етедi.

6-параграф. Хабарланған метеорологиялық көрiнудi ҰҚЖ-дағыкөрiнуге қайта есептеу

101. Пайдаланушы ұшып көтерiлуге арналған минимумды және САТ II мен САТ III бой-ынша қонуға дәлме-дәл кiру минимумын есептеу кезiнде немесе ӘҚҚ органынан ҰҚЖ-дағы көрiну мәнi алынған кезде көрiнудi ҰҚЖ-дағы көрiнуге қайта есептеу рәсiмдерiн қолданбайды.

102. Осы қосымшасының 101-тармағымен көзделмеген қалған барлық жағдайларда пайдаланушы көрiнудi ҰҚЖ-дағы көрiнуге қайта есептеу осы Қағидаларға 9-қосымшасының 23-кестеге сәйкес жүргiзiлуiн қамтамасыз етедi.

7-параграф. ILS сыныптамасы және қосалқы операциялары103. ILS сыныптамасы осы Қағидаларға 9-қосымшасының 24-кестесінде көрсетілген.104. Егер екі сипаттамасының деңгейі қамтамасыз етілетін болса, қызмет көрсетудің дара

құралдар қолдануға жарайды.8-параграф. Су кеңiстiгi үстiнен ұшуға арналған борттық радиолокатор (ARA)

бойынша қонуға кiру105. Пайдаланушы, егер оның авиация саласындағы уәкiлеттi органнан рұқсаты болмаса,

борттық радиолокатор бойынша қонуға кiрудi орындамайды.106. Борттық радиолокатор бойынша тек қана мүшелерi көп экипаж тұжырымдамасы

қолданылған жағдайда қалқымалы бұрғылау платформаларына немесе жүрiп тұрған кемеге қонуға кiруге рұқсат етiледi.

107. Егер радиолокатор кедергiлерден ұшу кезiнде биiктiк қорын қамтамасыз ету үшiн бағдар бойынша дәлдеудi қамтамасыз ете алмаса, тiкұшақ экипажы борттық радиолокатор бойынша қонуға кiрудi орындамайды.

108. Қонуға кiрудiң соңғы кезеңiне кiргенге дейiн тiкұшақ экипажы радиолокатор экранында қонуға кiру және екінші шеңберіне кетудiң аяқталу учаскесiне арналған бос траектория бар екендiгiне көз жеткiзедi.

Егер қандай да болмасын кедергiге қатысты бүйiрлiк арақашықтық 1852 м (1,0 nm) төмен болса, тiкұшақ экипажы:

1) берiлген объектiге көршiлес алаңға кiрудi орындайды және одан кейiн белгiленген объектiге көзбен шолып ұшуды жалғастырады; немесе

2) шеңберден қонуды қолдана отырып, басқа бағыттан қонуға кiредi.109. Тiкұшақ экипажы БТШБ қауiпсiз қонуды орындауға мүмкiндiк беретiнiне көз жеткiзедi.110. Ең төменгi құлдилау биiктiгi (MDH)Осы қосымшасының 111 және 112-тармақтарында көрсетiлгендей белгiленген минимум-

дарды қоса алғанда, MDH тiкұшақ алаңынан асып түсуiнен 15 м (50 фут) төмен болуға тиiс.111. ЖӘК радио радио биiктiктi өлшегiш бойынша айқындалады. Борттық радиолокаторы

бойынша қонуға кіру үшін:1) күндiз 60 м (200 фут);2) түнде 91 м (300 фут) кем болмайды. 112. Шеңберден қону маневрiн пайдалана отырып, қонуға кiруге арналған ЖӘК:.1) күндiз 91 м (300 фут);2) түнде 152 м (500 фут) кем болмайды.113. MDA тек қана радио биiктiктi өлшегiш ақаулығы жағдайында қолданылады. Абсолюттiк

ең аз төмендеудің биiктiгi – бұл MDH + 60 м (200 фут) ең төменгi мәнi және белгiленген тiкұшақ айлағы QNH бөлiктеу барометрi көрсеткiштерiне және осы өңiр бойынша болжанатын QNH төменгi деңгейiне сүйенедi.

114. Шешiм қабылдау алыстығы.Егер пайдаланушы уәкiлеттi органға рұқсат етiлетiн қауiпсiздiк кезiнде шешiм қабылдаудың

төмен алыстығын қолдану мүмкiндiгiн бiлдiрмесе, шешiм қабылдау алыстығы (2-3 суреттердi қара) кемiнде 1390 м (0.75 nm) құрайды.

115. Визуалды байланысы.Егер ұшқыш межелi орынмен визуалды байланысын орнатпаса, шешiм қабылдау алыстығы

шеңберiнен тыс немесе MDH/MDA-тен төмен қонуға кiрудi жалғастырмайды.116. Бiр ұшқышпен ұшуды орындау.MDH/MDA борттық радиолокатор бойынша бiр ұшқышпен ұшуды орындау үшiн жоғарыдағы

111 және 112-тармақтарға сәйкес есептелетiн биiктiк мәнiнен 30 м (100 фут) асады, бұл ретте шешiм қабылдау алыстығы 1850 м (1,0 nm) төмен емес.

117. Тiкұшақтың борттық радиолокаторы (ARA) бойынша қонуға кiру рәсiмi бес жек сегмент-терден тұрады. Олар жақындау (Approach segment), бастапқы (Initial Approach segment), аралық жақындау (Intermediate Approach segment), аяқталу сегменттерi (Final Approach segment) және екінші шеңберіне кету сегментi (Missed Approach segment) болып табылады.

Қонуға кiру (ARA) рәсiмдердің мысалдары осы Қағидаларға 9-қосымшасының 1 – 5 су-реттерде көрсетiлген.

Қазақстан Республикасының азаматтық авиациясында ұшуды жүргізу қағидаларға 9-қосымшасы

ӘК ұшып-қөтерілу мен қону үшін әуеайлақтардың пайдалану минимумдарды айқындауна арналған кестесілері мен схемалары

1-кесте

Ұшып көтерілуге минимумдар – ұшақтар (көріну шектелген жағдайларда(LVTO) (RVR/VIS) ұшуларға рұқсат берілмеген)

Жабдық RVR/VIS 1 мБарабар визуалды бағдарлар 2(тек күндіз) 500Күн: ҰҚЖ қондыру жарықтары немесе ҰҚЖ осьтік сызығының таңбалануы.Түн: ҰҚЖ қондыру жарықтарыжәне ҰҚЖ соңының шектеу жарықтары немесе ҰҚЖ осьтік жарықтары мен ҰҚЖ соңының шектеу жарықтары

400

1. Екпін алудың бастапқы бөлігінде (TDZ) ұсынылатын RVR/VIS хабарлайтын мәндерді ұшқыш бағалай алады.2. Барабар визуалды түспалдар – ұшқыш ұшып көтерілу аймағында кедергілерді шектеу бетін үнемі айқындауға және жолдық басқарушылықты ұстай алу қабілетін білдіреді.

2-кесте

RVR/VIS ұшып көтерілуге минимумдар – ұшақтар (көріну шектелген жағдайларда(LVTO) ұшуларға рұқсат берілген)

Жабдық RVR/VIS 1

Күндіз: ҰҚЖ қондыру жарықтары мен ҰҚЖ осьтік сызығының таңбалануы2

Түнде: ҰҚЖ қондыру жарықтары мен ҰҚЖ соңын шектеу жарықтары немесе ҰҚЖ осьтік сызығының жарықтары мен ҰҚЖ соңын шектеу жарықтары 2

300 м

ҰҚЖ қондыру жарықтары мен ҰҚЖ осьтік сызығының жарықтары 200 мҰҚЖ қондыру жарықтары мен ҰҚЖ осьтік сызығының жарықтары және RVR туралы тиісті ақпарат 2

TDZ 150 мMID 150 мҰҚЖ соңы 150 м

ҰҚЖ қондыру жарықтары мен ҰҚЖ осьтік сызығының жоғары қарқынды жарықтары (аралығы 15 м немесе одан кем) және RVR туралы тиісті ақпарат 3

TDZ 125 мMID 125 м

ҰҚЖ соңы 125 мҰҚЖ жақындау жарықтары мен ҰҚЖ осьтік сызығының жоғары қарқынды жарықтары (аралығы 15 м немесе одан кем), бекітілген бүйірден бақылау жүйесі және RVR туралы тиісті ақпарат 3 немесе ұшып көтерілу үшін HUD/HUDLS маңдай шынысында индикация жүйесі мақұлдаған.

TDZ 75 мMID 75 м

ҰҚЖ алыстағы соңы 75 м

1. TDZ RVR/VIS ұшқыш бағалауы мүмкін.2. Түнгі уақытта ұшуларды орындау үшін ҰҚЖ қондыру жарықтары немесе ҰҚЖ осбтік сызығының жарықтары және ҰҚЖ шектеу жарықтары жұмыс істеуі қажет.3. RVR қажетті мәні барлық тиісті RVR нүктелері үшін алынған.

3-кесте RVR/VIS-қа қарай қозғалтқыш iстен шыққан кезде ҰҚЖ үстіндегі ұйғарынды биiктiк

Қозғалтқыш iстен шыққан кезде ҰҚЖ үстіндегі ұйғарынды биiктiк (OEI)

RVR/ CMV 2

< 15 м (50 фут) 400 (200 м - LVTO рұқсатымен)15-30 м (51-100 фут) 400 (300 м - LVTO рұқсатымен)30-45 м (101-150 фут) 400 м45-60 м (151-200 фут) 500 м60-90 м (201-300 фут) 1000 м

> 90 м (>300 фут) 1 1500 м1. 1500 м көріну сондай-ақ егер ұшып көтерілудің қауіпсіз бейінін құру мүмкін емес болған жағдайда қолданылады.2. Қону аймағындағы RVR/VIS қашықтығының хабарланған көрсеткіштері ұшқыштың көрінуді бағалауымен алмастырылады.

4-кестеҚұралдарға байланысты жүйелiк минимумдар

Аспаптар бойынша қонуға кіру ең төмен DH/MDHILS/MLS/GLS санаты 60 м (200 фут)1

GNSS/SBAS (LPV) 60 м (200 фут)GNSS (LNAV) 75 м (250 фут)GNSS/Baro-VNAV (LNAV/ VNAV) 75 м (250 фут)DME бар немесе жоқ локатор (LOC) 75 м (250 фут)Шолу радиолокаторы (SRA) бойынша қонуға кіру (½ м. миля қашықтықта аяқталатын)

75 м (250 фут)

SRA (1 м. миля қашықтықта аяқталатын) 90 м (300 фут)SRA (2 м. миля немесе одан астам қашықтықта аяқталатын) 105 м (350 фут)тік бағыттау орнатылмаған RNAV 90 м (300 фут)VOR 90 м (300 фут)VOR/DME 75 м (250 фут)NDB 105 м (350 фут)NDB/DME 90 м (300 фут)NDB (2 шамшырақ) 90 м (300 фут)VDF 105 м (350 фут)

5-кестеRVR/CMV мәні. Салыстырмалы ШҚБ (DH).

Төмендеудің ең төменгі салыстырмалы биіктігі (MDH) (11-кестені қараңыз)DH немесе MDH Жарық-техникалық жабдығы жүйесінің сыныбы

FALS IALS BALS NALSм/фут м

60/200 - 64/210 550 750 1000 120065/211 - 67/220 550 800 1000 120068/221 - 70/230 550 800 1000 120071/231 - 73/240 550 800 1000 120074/241 - 76/250 550 800 1000 130077/251 - 79/260 600 800 1000 130080/261 - 86/280 600 900 1100 130087/281 - 91/300 650 900 1200 140092/301 - 98/320 700 1000 1200 140098/321 - 104/340 800 1100 1300 1500104/341 - 110/360 900 1200 1400 1600110/361 - 116/380 1000 1300 1500 1700116/381 - 122/400 1100 1400 1600 1800123/401 - 128/420 1200 1500 1700 1900129/421 - 134/440 1300 1600 1800 2000135/441 - 140/460 1400 1700 1900 2100141/461 - 146/480 1500 1800 2000 2200147/481 - 152/500 1500 1800 2100 2300153/501 - 158/520 1600 1900 2100 2400159/521 - 165/540 1700 2000 2200 2400165/541 - 171/560 1800 2100 2300 2500171/561 - 176/580 1900 2200 2400 2600177/581 - 183/600 2000 2300 2500 2700183/601 - 189/620 2100 2400 2600 2800190/621 - 195/640 2200 2500 2700 2900196/641 - 201/660 2300 2600 2800 3000202/661 - 207/680 2400 2700 2900 3100208/681 - 213/700 2500 2800 3000 3200214/701 - 219/720 2600 2900 3100 3300220/721 - 226/740 2700 3000 3200 3400226/741 - 232/760 2700 3000 3300 3500232/761 - 244/800 2900 3200 3400 3600244/801 - 259/850 3100 3400 3600 3800259/851 - 274/900 3300 3600 3800 4000275/901 - 290/950 3600 3900 4100 4300290/951 - 305/1000 3800 4100 4300 4500305/1001 - 335/1100 4100 4400 4600 4900336/1101 - 366/1200 4600 4900 5000 5000

366/1201 және жоғары 5000 5000 5000 50006-кесте

САТ I дейін төмендейтін аспаптар бойынша қонуға кірудің барлық түрлері үшін RVR/CMV ең төменгі және ең жоғары мәні (11-кестені қараңыз) (ең төменгі және ең жоғары шегі)

Жабдық/жағдайлар RVR/CMV (м)

ӘК санатыA B C D

ILS, MLS, GLS, PAR и APV Мin В 5-кестеге сәйкесМах 1500 1500 2400 2400

NDB, NDB/DME, VOR, VOR/DME, LLZ, LLZ/DME, VDF, SRA, RNAV/LNAV 37-тармақтың 2) тармақшасындағы критерийлерге сәйкес келетін рәсімдерімен

Мin 750 750 750 750Мах 1500 1500 2400 2400

NDB, NDB/DME, VOR, VOR/DME, LLZ, LLZ/DME, VDF, SRA, RNAV/LNAV үшін:

Min 1000 1000 1200 1200

37-тармақтың 2) тармақшасындағы критерийлер-ге сәйкес келмейді, 366 метр ден (1200 футтан) жоғары немесе DH немесе MDH тең

Max 5-кестесіне сәйкес, CDFA техникасы қолданылған

болса, басқа жағдайларда 5-кестеде көрсетілген мәндерге 200/400 м

қосылады, бірақ 5000 м аспайтын.

7-кестеЖақындату шамдарының жүйелері

(OPS Class of Facility) жарықтехникалық жабдық жүйесінің класы

(Length, configuration and intensity of approach lights) жақындату шамдарының ұзындығы, кескіндемесі және қарқындылығы

FALS (full approach light system) бағдар беру шамдарының толық жүйесі

ИКАО: САТ I бойынша нақты қонуға кіру үшін жақындату шамдарының жүйесі (HIALS 720 м және одан аса жоғары қарқынды шамдар) аралық коды бар белағаштық сызық шамдары, белағаштық сызық шамдарының қатары. (ICAO: Precision approach CAT I Lighting System(HIALS 720 m ≥) distance coded center line, Barrette center line).

IALS (intermediate ap-proach light system) жақындату шамдарының аралық жүйесі

ИКАО: Жақындату шамдарының аралық жүйесі (HIALS 420-719 м жоғары қарқынды шамдар) қуаттың жеке көзі, осьтік сызық шамдарының қатары.(ICAO: Simple approach lighting system (HIALS 420-719 m) single source, Barrette).

BALS (basic approach light system) жақындату шамдарының кіші жүйесі

Жарық беру шамдарының басқа жүйелерінен үздік ( MIALS жо ғары/ орта қарқынды шамдар немесе ALS 210-419 м кіру шамдар жүйесі).Any other approach lighting System (HIALS, MIALS or ALS 210-419 m).

NALS (no approach light system)Жақындату шамдары жүйесінің болмауы

Жарық беру шамдарының басқа жүйелерінен үздік( MIALS жо-ғары/ орта қарқынды шамдар немесе ALS 210-419 м кіру шам-дар жүйесі) немесе жақындату шамдарының мүлдем болмауы Any other approach lighting system (HIALS, MIALS or ALS < 210 m) or no approach lights.

8-кесте

САТ I бойынша ұшудың стандартты биіктігінен төмен RVR/CMC ҰҚЖ-дағы көріну шамасының минимумы. Жүйелік жақындату шамдары

САТ I бойынша ұшудың стандартты биіктігінен төмен минимум DH м/фут Жарық беру жабдығының сыныбы

FALS IALS BALS NALSRVR/CMV (м)

60/200 - 64/210 400 500 600 75065/211 - 67/220 450 550 650 80068/221 - 70/230 500 600 700 90071/231 - 73/240 500 650 750 100074/241 - 76/249 550 700 800 1100

9-кестеСАТ II бойынша қонуға кіру минимумдары:

САТ II минимумыDH Автоматты режимде қонуға кіру / DH1 төмен HUDLS

RVRА, В, және С санатындағы ӘК

RVRD санатындағы ӘК

30-36 (100-120) 300 м 300/350 м2

37-42 (121-140) 400 м 400 м43-59 (141 - 199) 450 м 450 м

1. «ШҚБ (DH) бойынша автоматты төмен режимдегі кіру/HUDLS мақұлданған жүйе» сілтеме осы кестеде AFCS немесе HUDLS биіктікті 80 % DH төмендетеді. 2. Автоматты қону жүргізетін 300 м D санатты ӘК қолдануға болады.

10-кестеСАТ II бойынша стандартты ұшудың RVR минимумы.

Жүйелік жақындату оттары

Автоматты қондыру немесе жақындау аймағына дейін қолданылатын, мақұлданған HUDLS жүйесі

Жарық жүйесі жабдығының сыныбыFALS IALS BALS NALS

CATA-C CATD CATA-D CATA-D CATA-DDH, м (фут) RVR, м

30-36 (100-120) 350 400 450 600 70037-42 (121-140) 400 450 500 600 70043-49 (141-160) 400 500 500 600 75049-59 (161-199) 400 500 550 650 750

11-кесте

САТ III бойынша қонуға кіруға арналған RVR. ШҚБ (DH) және жүріп өткен қашықтықты бақылау/басқару жүйесі

САТ III минимумыСанаты ШБҚ (DH)1, м (фут) Жүріп өткен қашықтықты

бақылау/ басқару жүйесіҰҚЖ-дағы көз көрер-

лік қашықтық, мIII A 30 (100) кем Талап етілмейді 175 (200)III B 30 (100) кем Бір сатылы бас тарту 1502

III B 15 (50) кем Бір сатылы бас тарту 125III B 15 (50) кем немесе ШҚБ-сыз Істен шыққан кезде белсенді3 75

1. Ұшуды басқару жүйесі минимал сертификатталған ШҚБ (DH) бар ауа-райын талғамайтын ұшулар стандарттары (AWO) бойынша айқындалады.2. Ауа-райын талғамайтын ұшулар стандарттарына (AWO) немесе баламаларына сәйкес сертификатталған ӘК үшін.3. Істен шыққан кезде белсенді болатын (екі сатылы істен шығу) жүйе бір сатылы істен шығу гибридті қону жүйесінен құралады.

12-кестеEVS жетілдірілген көзбен шолу жүйесін қолдана отырып қонуға кіру

азайтылған RVR/CMV. Қалыпты RVR/CMV

Талап етілетін қалыпты RVR/CMV, м EVS қолдана отырып қонуға кіруRVR/CMV, м

550 350600 400650 450700 450750 500800 550900 6001000 6501100 7501200 8001300 9001400 9001500 10001600 11001700 11001800 12001900 13002000 13002100 14002200 15002300 15002400 16002500 17002600 17002700 18002800 19002900 19003000 20003100 20003200 21003300 22003400 22003500 23003600 24003700 24003800 25003900 26004000 26004100 27004200 2800

Талап етілетін қалыпты RVR/CMV, м EVS қолдана отырып, қонуға кіру үшін RVR/CMV, м

4300 28004400 29004500 30004600 30004700 31004800 32004900 32005000 3300

13-кесте

Жабдықтың істен шығуы немесе жұмысқа жарамдылығының төмендеуінің қону минимумдарына ықпалы (көріну шамасы шектеулі болған жағдайда ұшуға рұқсатсыз (LVO)

Жабдықтың істен шығуы немесе жұмысқа жарамдылығының төмендеуі

Қону минимумдарына ықпалы

CAT I APV, NPAILS/MLS резервтік берілгіші Ықпал етпейдіСыртқы маркер тексеру биіктігі 300 м (1000 фут)

ауыстырылған болса, ықпал етпейдіFAF бар NPA ; FAF ретінде қолданылмаса, ықпал етпейдіFAF айқындалмаса, қонуға дәл кірмеу орындалмайды.

APV – қолданылмайды

Ортаңғы маркер Ықпал етпейді Екінші шеңберіне кету нүктесі ретінде қолданылмаса, ықпал етпейді

ҰҚЖ көріну шамасын бағалау жүйесі (RVR)

Ықпал етпейді

Жақындату оттары Жабдық болмаған жағдайдағы минимум (NALS)

Соңғы 210 м оттарды қоспағанда, жақындату оттары

BALS жақындату оттарының шағын жүйесіне арналған минимум

Соңғы 420 м оттарды қоспағанда, жақындату оттары

IALS жақындату оттарының аралық жүйесіне арналған минимум

Жақындату оттары үшін ре-зерв жұмыс істейді

Ықпал етпейді

ҰҚЖ оттары, ҰҚЖ басындағы оттар, ҰҚЖ соңындағы шектеу оттары

Күндіз – жабдық болмаған жағдайдағы минимум Түнде – рұқсат етілмеген

ҰҚЖ осьтік оттары Flight director (F/D), HUDLS немесе auto-land RVR 750 м өзгеше болса, ықпал етпейді

Ықпал етпейді

Осьтік сызық оттары арасындағы арақашықтық 30 м дейін өскен

Ықпал етпейді

Қону аймағының оттары Flight director (F/D), HUDLS немесе auto-land RVR 750 м өзгеше болса, ықпал етпейді

Ықпал етпейді

Рульдеу жолдары оттарының жүйесі

Ықпал етпейді

14-кесте

Жабдықтың істен шығуы немесе жұмысқа жарамдылығының төмендеуінің қону минимумдарына ықпалы (көріну шамасы шектеулі болған жағдайда ұшуға рұқсат (LVO)

Жабдықтың істен шығуы не-месе жұмысқа жарамдылығының төмендеуі

Қону минимумдарына ықпалыCAT III В(DH-сыз)

CAT III B

CAT III A CAT II

ILS/MLS резервтік берілгіші

Рұқсат етілмеген RVR 200 м

Ықпал етпейді

Сыртқы маркер тексеру биіктігі 300 м (1000 фут) ауыстырылған болса, ықпал етпейді

Ортаңғы маркер Ықпал етпейдіҰҚЖ көріну шамасын бағалау жүйесі (RVR)

RVR бір мәні әуеайлақта қолжетімді болуға тиіс

ҰҚЖ ондағы көріну шамасын бағалаудың екі немесе одан көп жүйесімен жабдықталады (RVR). ҰҚЖ-дағы көріну шамасын бағалаудың бір жұмыс емес жүйесі

Жақындату оттары Ықпал етпейді H> 15 м (50 фут) қонуға кіруді орындау үшін рұқсат етілмеген

рұқсат етілмеген

Соңғы 210 м оттарды қоспағанда, жақындату оттары

Ықпал етпейді рұқсат етілмеген

Соңғы 420 м оттарды қоспағанда, жақындату оттары

Ықпал етпейді

Жақындату оттары үшін резерв жұмыс істейді

Ықпал етпейді

RESMI

14 16 СӘУІР 2018 ЖЫЛ

(Жалғасы. Басы 12-13-беттерде)

(Жалғасы бар)

ҰҚЖ оттары, ҰҚЖ басындағы оттар, ҰҚЖ соңындағы шектеу оттары

Рұқсат етілмегенТүнде – 550 м

Күндіз – ықпал етпейді Күндіз – ықпал етпейді

Түнде – рұқсат етілмеген

ҰҚЖ осьтік оттары Күндіз- RVR 200 м

Рұқсат етілмеген

Күндіз- RVR 300 м Күндіз – RVR 350 м

Түнде – рұқсат етілмеген

Түнде – RVR 400 м

Түнде – RVR 550 м (400 м – HUDLS немесе auto-land)

Жабдықтың істен шығуы неме се жұмысқа жарамды-лығының төмендеуі

Қону минимумдарына ықпалыCAT III B(DH-сыз)

CAT III B CAT III A CAT II

Осьтік сызық от-тары арасындағы арақашықтық 30 м дейін өскен

RVR 150м Ықпал етпейді

Қону аймағының оттары

Ықпал етпейдіТүнде – 300 м

Күндіз – RVR 200м

Күндіз – RVR 300м

Түнде: RVR 550 м, 350 м – HUDLS немесе auto-land

Рульдеу жолдары оттарының жүйесі

Ықпал етпейді

15-кесте

ӘК санатына байланысты шеңбер бойынша ұшу үшін MDH мен көрiнуін минимумы

ӘК санатыА В С D

MDH, м (фут) 120 (394) 152 (492) 183 (591) 210 (689)Метеорологиялық көрiнуін минимумы, м 1500 1600 2400 3600

16-кестеRVR / CMV қайта есептеу

Ұшуды орындау кезiндегi шырақ жүйелерi RVR/CMV = хабарланған метеорологиялық көрiну хкүндiз түн

Жақындау шырақтары және қарқындылығы жоғары ҰҚЖ шырақтары

1.5 2.0

Жоғарыда көрсетiлгендерден ерекшеленетiн кез келген басқа да шырақтар

1.0 1.5

Шырақтар болмауы 1.0 Қолданылмайды17-кесте

Ұшып көтерілу үшін минимумдар (шектелген көріну жағдайдарда(LVTO) (RVR/VIS) ұшуларға рұқсатымен)

Ұшып көтерілу үшін RVR/VIS Аспаптар бойынша ұшып шығу схемалары бар құрылықтағы тiкұшақ айлақтары

RVR/VIS

ҰҚЖ-ның шырақтары жоқ және таңбасы жоқ (күндiз ғана)

250 м немесе тоқтатылған ұшып көтерiлу ара қашықтығы (мәндердiң iшiнде үлкенiрек)

Таңбасы жоқ (түнде) 800 мҰҚЖ/FATO шырақтары және ҰҚЖ осьтiк желiсiнiң таңбасы бар

200м

ҰҚЖ/ FATO шырақтары, ҰҚЖ осьтiк желiсiнiң таңбасы бар және RVR ақпараты

150м

Теңiз тiкұшақ алаңыЕкi ұшқыштарымен ұшу 250 м (1*)Бiр ұшқышпен ұшу 500м (1*)

Ескерту: 1*. Ұшып көтерілу кейінгі ұшу алаңы және FATO кедергілерден бос.18-кесте

Ұшып көтерілу үшін минимумдар. Аспаптар бойынша ұшулар үшін әуеайлақтар(шектелген көріну жағдайдарда (LVTO) (RVR/VIS) ұшуларға рұқсатсыз)

RVR/VISАспаптар бойынша ұшып шығу схемалары бар құрылықтағы тiкұшақ айлақтары

RVR/VIS

ҰҚЖ-ның шырақтары жоқ және таңбасы жоқ (күндiз ғана)

400 м немесе тоқтатылған ұшып көтерiлу ара қашықтығы (мәндердiң iшiнде үлкенiрек)

Таңбасы жоқ (түнде) 800 мҰҚЖ/FATO шырақтары және ҰҚЖ осьтiк желiсiнiң таңбасы бар

400 м

ҰҚЖ/ FATO шырақтары, ҰҚЖ осьтiк желiсiнiң таңбасы бар және RVR ақпараты

400 м

Теңiз тiкұшақ алаңыЕкi ұшқыштарымен ұшу 400 м (1*)Бiр ұшқышпен ұшу 500 м (1*)

Ескерту: 1*. Ұшып көтерілу кейінгі ұшу траекториясы кедергілерден бос.19-кесте

Құралдарына байланысты жүйелік минимумдар

Аспаптар бойынша қонуға кіру Ең төмен DH/MDHILS/MLS/GLS санаты 60 м (200 фут)1

GNSS/SBAS (LPV) 60 м (200 фут)GNSS (LNAV) 75 м (250 фут)GNSS/Baro-VNAV (LNAV/ VNAV) 75 м (250 фут)DME бар немесе жоқ локатор (LOC) 75 м (250 фут)Шолу радиолокаторы (SRA) бойынша қонуға кіру (½ м. миля қашықтықта аяқталатын)

75 м (250 фут)

SRA (1 м. миля қашықтықта аяқталатын) 90 м (300 фут)SRA (2 м. миля немесе одан астам қашықтықта аяқталатын)

105 м (350 фут)

тік бағыттау орнатылмаған RNAV 90 м (300 фут)VOR 90 м (300 фут)VOR/DME 75 м (250 фут)NDB 105 м (350 фут)NDB/DME 90 м (300 фут)NDB (2 шамшырақ) 90 м (300 фут)VDF 105 м (350 фут)Борттық радиолокатор (ARA) теңiз тiкұшақ алаңы 90 м (300 фут)

20-кесте

Құрылықтағы тiкұшақ айлақтарында (әуеайлақтарда) қонуға дәлме-дәл емескiруге арналған минимумдар

Құрлықтағы тiкұшақ айлақтарында (әуеайлақтарда) қонуға дәлме-дәл емес кiруге арналған минимумдар

ТЕБ (МDH), м (фут) ҰҚЖ-дағы көрiну/ЖҚЖТолық Орташа Негiзгi Жоқ

75-89 (250-299) 600 800 1000 100090-134 (300-449) 800 1000 1000 1000

135 (450) және жоғары 1000 1000 1000 100021-кесте

Құрлықтағы тiкұшақ айлақтарында (әуеайлақтарда) дәлме-дәл қонуға кiрулер мен қонулар үшін минимумдар – САТ I

САТ IШҚБ, м (фут) ҰҚЖ-дағы көрiну/ЖҚЖ, м

Толық Орташа Негiзгi Жоқ60 (200) 500 600 700 100061-76 (201-250) 550 650 750 100077-91 (251-300) 600 700 800 100092 (301) және жоғары 750 800 900 1000

22-кестеҚұрылықтағы тiкұшақ айлақтарында (әуеайлақтарда) дәлме-дәл

қонуға кiруге және қонуға арналған минимумдар – САТ II

ШҚБ, м ШҚБ-дан төмен автоматтық режимдi пайдалану, ҰҚЖ-дағы көрiну, м30-36 (100-120) 30037-42 (121-140) 400

43 (141) және жоғары 450

23-кестеRVR-не VIS-ді қайта есептеу

Жарық жабдығы (ЖҚЖ) RVR =VIS-дi * (көбейту)күндiз түнде

жақындау мен ҰҚЖ қарқындылығы жоғары шырақтары 1.5 2.0кез келген басқа жабдығы 1.0 1.5ЖҚЖ жоқ 1.0 қолданылмайды

24-кестеILS сыныптамасы және қосалқы операциялары

ILS сыныптамасындағы уақытша өзгерістер Ұшулар схемасымен немесе жарияланған минимумдармен ILS

өзара байланыс сыныптамасыЖабдықтың

пайдаланушылық ерекшеліктерінің

санаты

Бағыт сұлбасын

шектеу

Қызмет көрсетудің үздіксіздігі және

бүтінділіктің ең аз деңгейі

Ең төмен пайдала-нушылық

САТ

RVR минималды мағынасы, басқасы

мақұлданбаған болса (м)(қолданылатынболса)

I A, B, C, T, Dнемесе E

1 I TDZ: 550; ортасы: 125; соңы: 75

II T, D немесе E

1 I TDZ: 550; ортасы: 125; соңы: 75

T 2 I1 TDZ: 550; ортасы: 125; соңы: 75

D немес E 2 II TDZ: 300; ортасы: 125; соңы: 75

III D 1 I TDZ: 550; ортасы: 125; соңы: 75

2 II TDZ: 300; ортасы: 125; соңы: 75

3 IIIB + DH TDZ: 75; ортасы: 125; соңы 754 IIIB DH-сыз

E 1 I TDZ: 550; ортасы: 125; соңы: 75

2 II TDZ: 300; ортасы: 125; соңы: 75

3 IIIB + DH TDZ: 75; ортасы: 75; конец: 75

4 IIIB DH- сыз TDZ: 75; ортасы: 75; соны: 75

Ескерту: II/T/2-4 сыныптама деңгейіне дейін төмендеген кезде, ұшулар тек қана САТ I бастапқы шектеумен ғана жүзеге асады. Автоматты қону жүйесіне бағыттық радиомаягы дабылының ауытқу әсерінің бағасынан кейін бағдар құжаттамасында тиісті түрде жарияланып САТ II дейін деңгейін одан ары арттыруды қажет етуі немесе қонуға автоматты түрде кіру бекітілмеді деген ақпарат көрсетілуі мүмкінет. Қажет болған жағдайда RVR ең жоғары көрсеткіші қолданылуы мүмкін. САТ II стандарты бойынша ұшуларданда артық.

1-сурет. Шеңбер бойымен борттық радиолокатор (ARA) бойынша қонуға кiру рәсiмi. Arcprocedure.

2-сурет. Есептiк бұрышқа немесе шеңберден қонуға бұрылған борттық радиолокатор (ARA) бойынша қонуға кiру рәсiмi.

3-сурет. Қонуға кiрудiң тiк бейiнi

4-сурет. Екінші шеңберіне кету аймағы (солға және оңға)Figure 5: Missed approach area left & right

5-сурет : Holding pattern & race track procedure

Қазақстан Республикасының азаматтық авиациясында ұшуды жүргізу қағидаларға 10-қосымшасы

Бағдардағы қосалқы әуеайлағына (EDTO) дейін ұзақтығы 60 минуттан астам ұшуды жүзеге асыруда пайдаланушыларға рұқсат беру талаптары

1. Қосалқы әуеайлағына кету уақыты шекті уақыттан асқан жағдайда ұшу қосалқы әуеайлағына кетудің ұзартылған уақытымен ұшу болып есептеледі.

EDTO газ турбиналы қозғалтқышы бар ұшақтардың ұшуын жүзеге асыру рәсімдер бағдардағы қосалқы әуеайлағына дейін ұшу уақыты 60 минуттан асатын нүктелері бар маршруттарда қолданылады.

2. Коммерциялық тасымалды жүзеге асыратын екі газ турбиналы қозғалтқышы бар ұшақтардың ұшуы маршруттың кез келген жерінде бір қозғалтқыштың істен шығуы жағдайында қосалқы әуеайлағына дейін бір қозғалтқыш қамтамасыз ететін жылдамдықпен ұшуы желсіз күні 60 минуттан аспады.

Коммерциялық ұшуларды жүзеге асыратын екі және одан да көп газ турбиналы қозғалтқышы бар ұшақтар үшін шекті уақыты 180 минуттан аспауы тиіс.

3. Екі газ турбиналы қозғалтқыштары бар ұшақтар үшін EDTO талаптары екі газ турбиналы қозғалтқыштары (ETOPS) бар ұшақтардың артқан қашықтығының ұшуын жүзеге асыру жөніндегі алдынғы талаптардан айырмашылығы жоқ. Сондықтан ҰПН-қа тиісті өзгерістер енгізгенге дейін екі газ турбиналы қозғалтқыштары бар ұшақтар үшін пайдаланушының құжаттарын дайындаған кезде EDTO орнына ETOPS аббревиатурасын қолдануға рұқсат беріледі.

4. EDTO ұшуын жүзеге асыруға рұқсат алу үшін пайдаланушы уәкілетті органға осы Қағидаларға 12-қосымшасының нысаны бойынша өтінішті және дәлелдеуші құжаттамасын EDTO-мен ұшудың болжамды уақытына дейін 30 күнтізбелік күн қалғанда ұсынады.

5. EDTO ұшуын жүзеге асыруға рұқсатты алу үшін дәлелдеуші құжаттама мыналарды қамтиды:

1) EDTO ұшуы үшін пайдаланушының ҰЖН-на толықтыру;2) Пайдаланушының EDTO ұшуы үшін Техникалық қызмет көрсету бағдарламасын және

Сенімділік бағдарламасын қамтитын EDTO ұшулары үшін ұшу жарамдылығын сақтауды басқаруын ұйымдастыруға толықтырулар;

3) AFM, FCOM-нан борттық жүйелерді резервтеудің EDTO деңгейлерінде қолайлы ұшуларды жүзеге асыру туралы мәліметтер және минималды жабдық тізімі (MEL);

4) EDTO типін (дизайнын) бекіту мәліметтері мыналарды қамтиды:«планер/қозғалтқыш» комбинациясымен пайдаланушының жұмыс тәжірибесі айлар/

жылдар саны;«планер/қозғалтқыш» нақты комбинациясымен пайдаланушы жүзеге асырған ұшулардың

жалпы саны;«қозғалтқыш/планер» комбинациясымен сағаттардың және циклдердің саны;пайдаланушы үшін ұшуда қозғалтқышты сөндіру саны;қозғалтқышты жоспардан тыс ауыстыру жиілігі;негізгі компоненттері үшін істен шыққанға дейін жұмыс істеудің орташа уақыты;5) EDTO ұшуларын пайдалануға болжамдалатын марштруттар тізімі және тиісті қосалқы

әуеайлақтардың тізімі;6) EDTO ұшуларына рұқсат беру үшін экипаж мүшелерін және инженерлік-техникалық

қызметкерлерді дайындау бағдарламасы;7) ұшақтар экипаждарының ұшу-диспетчерлік басқаруын және ұшу-диспетчерлік қызмет

көрсетуін жүзеге асыру әдістері мен ұйымдастыру рәсімдері;8) уәкілетті орган бекітуі үшін барлық ақаусыз қозғалтқыштармен (бұдан әрі - АЕО) және

бір істен шыққан қозғалтқышпен (бұдан әрі - ОЕІ) сұралып отырған жылдамдықтар ХСА желсіз ауасын есепке ала отырып, қосалқы әуеайлағына кетудің төменгі шектік қашықтығы мен ең көп қашықтығын есептеу үшін қолданылады.

Қозғалтқыштары екеуден артық ұшақтар үшін қосалқы әуеайлағына кетудің ең көп қашықтығын есептеу үшін қолданылатын АЕО жылдамдығы 60 минут уақытша шекті айқындау және EDTO үшін қолданылатын жылдамдықтан айырмашылығы болуы мүмкін.

Екі қозғалтқышы бар ұшақтар үшін қосалқы әуеайлағына кетудің ең көп қашықтығын есептеу үшін қолданылатын ОЕІ жылдамдығы ОЕІ-мен қосалқы әуеайлағына кету кезінде жанармайдың қорын айқындау үшін қолданылатын жылдамдықтан айырмашылығы болмауы тиіс. Бұл жылдамдық 60 минут уақытша шекті айқындау және EDTO үшін қолданылатын жылдамдықтан айырмашылығы болуы мүмкін.

6. Уәкілетті орган өтінішті 20 (жиырма) жұмыс күннен аспайтын мерзімде қарайды. Қосалқы әуеайлағына кетудің ұзартылған уақытымен ұшуларды жүзеге асыру үшін

пайдаланушыға ұшақтың нақты түріне рұқсат беру кезінде уәкілетті орган қосалқы әуеайлағына кетудің тиісті шекті уақыты мен ең көп уақытын белгілейді:

1) нақты пайдаланушылық рұқсатты беруін;2) пайдаланушыда алдынғы тәжірибесі мен талаптарды және рәсімдерді сақтаудың

қанағаттанарлық көрсеткіштері болуы тиіс және ол қосалқы ауеайлаққа кету уақытын ұзарта отырып, ұшуларды сәтті және сенімді жүзеге асыруы үшін қажет процестерді іске қосуы және де осы процестер осындай ұшуларды жүзеге асырған кезде қолданатынын көрсетуі тиіс;

3) ұшақтың сертификатталған ҰТС негізінде пайдаланушы қолданатын рәсімдерің қолайлылығы және ұшақ жүйесі сипаттамаларының нашарлауы кезінде қауіпсіз ұшуды қамтамасыз ету үшін олардың барабарлығы;

4) пайдаланушы экипажының дайындық бағдарламасының ұшуды жүзеге асырудың осы типіне сай келуі;

5) рұқсат берудің ілеспелі құжаттамасы осыған қатысты барлық аспектілерді қамтуы тиіс;6) ұшу жағдайының болжалды нашарлауы кезінде ұшу қауіпсіз болып аяқталуының

дәлелдері (EDTO-мен ұшу үшін ұшақты сертификаттау барысында), олар:EDTO-мен ұшқан кезде ұшақты ҰПН-да (тікелей немесе жанама) көрсетілген аса маңызды

жүйелері үшін ұшу уақытын шектеудің шектеу мәні, егер ондай болса;ұшу жарамдылығы мен ҰТС саласында тәуекелдің туындауы үшін пайдаланушының

мемлекеті ұқсас деп санайтын қандай да болсын жағдайлар.7. Уәкілетті органға пайдаланушымен жүргізілген және ұшу қауіпсіздігінің баламалы

деңгейі қандай жолмен ұсталатыны көрсетілген ұшу қауіпсіздігінің тәуекелін нақты бағалаудың нәтижелері негізінде, ұзақтығы – жұмысының уақыты ең шектеулі жүйенің ең аз жұмыс істеу уақытынан асатын ұшуларды бекітуге рұқсат етіледі.

Ұшу қауіпсіздігі үшін тәуекелді нақты бағалау келесілерді қамтиды:1) пайдаланушының мүмкіншіліктері;2) ұшақтың жалпы сенімділігі;3) жұмысының уақыты шектеулі әрбір жүйенің сенімділігі;4) ұшақ өндірушісінен алынған тиісті ақпарат;5) салдарын барынша азайту бойынша нақты шаралар.8. EDTO-мен ұшақтарды орындауға арналған рұқсатты уәкілетті орган ұшақтардың нақты

типтері үшін қосалқы әуеайлақта күтім жасаудың шектік және ең көп уақытының көрсетілуімен, пайдаланушы сертификатының пайдаланушылық айрықшаламаларының «В» бөлігінің он күндік мерзімінде рәсімдейді.

9. Бағдар бойынша жоспарланған қосалқы әуеайлақ үшін бағдарлық қосалқы әуеайлақ-тардың болжалды қонудың есептік уақытына дейін 1 сағат және одан кейін 1 сағат кезеңіне арналған метеожағдайлар болжамы келесі мәндерге сәйкес келеді:

дәл қоңуға кіру рәсімі үшін – рұқсат етілген DH/DA-ке 60 м (200 фут) қосу.10. IAP аспаптар бойынша қонуға жарамдылығын айқындау барысында, екпінінің

ескерілуімен желдің божамы – ҰҚЖ жағдайының (құрғақ, дымқыл немесе ластанған), сондай-ақ көрінудің төмендеуі жағдайындағы кез-келген шектеулердің ескерілуімен, ұшақтың осындай типінің ҰПН-лық пен пайдаланушы белгілеген шектерде болуы тиіс.

11. Пайдаланушылық минимумдарды қолдану шарттарына қатысты «TEMPO» мәндерінен немесе 40 % ықтималдығынан PROB басқа ауа-райы болжамының шартты элементтері қарастырылмайды.

MEL қағидаларына сәйкес жолға шыққан кезде, аспаптар бойынша қонуға кіруге арналған минимумдарды қозғайтын MEL шектеулері қосалқы әуеайлақтардың EDTO минимумдарын айқындау барысында ескерілуі тиіс.

12. Бағдар бойынша ұшуға арналған қосалқы әуеайлақта NON-EDTO қағидалары бойынша ұшуды орындау барысында іс жүзіндегі метеожағдайлар мен ауа-райы болжамы, я болмаса оған келудің есептік уақытына дейін 1 сағат және одан кейін 1 сағат ішіндегі олардың кез-келген комбинациясы кестеде белгіленген минималды метеожағдайларға тең немесе одан жоғары болады.

13. Осы Қағидаларға 11-қосымшасында көрсетілген бағдар бойынша қосалқы әуеайлақтар метеожағдайлардың мәндері CAT II/III бойынша қонуға кірген кезде қолданылмайды, егер де бұл – уәкілетті органмен мақұлданбаған болса.

14 Мақұлдау келесі критерийлерге негізделеді: 1) қозғалтқышы істен шыққан кезде ұшақ САТ II/III бойынша қонуды жүзеге асыруға

қабілетті болса; 2) пайдаланушы САТ II/III бойынша ұшуға мақұлдау алған болса. Мұндай өтінімді растау үшін уәкілетті орган қосымша деректерді талап етуі мүмкін (мысалы,

қызмет көрсету барысындағы жазбаларда немесе қуіпсіздік бағалары). Мысалы, ұшақтардың белгілі типі қосалқы әуеайлағына бағдардан ауытқу қажеттілігіне апарып соқтыратын, істен шыққан қозғалтқышпен байланысты, қозғалтқыштың және (немесе) планердің конструкциясы жүйелеріндегі ақаулықтарымен САТ II/III бойынша кіруді және қонуды қауіпсіз жүзеге асыру мүмкіндігін қолдай алатынын ол көрсетуі тиіс.

Ұшақ жүйелері бір қозғалтқыштың істен шығуы кезінде САТ II немесе САТ III бойынша қону мен қонуға кіру қабілетін қолдайды, егер жоспарлау кезеңінде САТ II немесе САТ III минимумдарын пайдалану қажет болса.

Қазақстан Республикасының азаматтық авиациясында ұшуды жүргізу қағидаларға 11-қосымшасы

EDTO ұшуларды орыдау үшін жоспарланған пайдалану минимумдар

Қонуға кіру рәсімі БТШБ (тігінен көріну),м (фут)

RVR)/(VIS), м

Дәл қонуға кіру рәсімі Рұқсат етілген DH/DAплюс 60 (200)

RVR/VIS 800 қосу

Дәл қонуға кіру немесе шеңбер бойынша ұшу сұлбасының қолданылуымен кіру

Рұқсат етілген МDH/МDA 120 (400) қосу

Рұқсат етілген көріну 1500 қосу

Ескертпе: Дәлме дәл қонуға кіруге арналған жоғарыдағы критерийлер САТ I бойынша қонуға кірулерге үшін ғана қолданылады.

Қазақстан Республикасының азаматтық авиациясында ұшуды жүргізу қағидаларға 12-қосымшасы

Нысан

Қосалқы әуеайлағына кетудің арттырылған уақытымен (EDTO) ұшудыорындауға рұқсат алуға өтінім

______________________ (өтініш берушінің толық атауы)EDTO ұшуды орындауға рұқсат алу мақсатында, инспекциялық тексеру жүргізуіңізді

сұрайды.Пайдаланушының мекенжайы:____________________________Телефоны:________________________________Факсы:___________________________________E-mail:__________________________________Пайдаланушының сертификаты___________________________1. EDTO ұшуды бастаудың жоспарланған күні: ______________;2. Қосалқы әуеайлағына кетудің арттырылған уақытымен (EDTO) ұшуды орындау үшін

өтінім берген ұшақтардың ұшу өңірлері (маршруттары) ____________________________________________________________;(Солтүстік (Оңтүстік) Атлантика, Тынық мұхитының өңірі, Белдеу маршруттары, Транссібір

маршруттары, Үнді мұхитының өңірі, жарамды қосалқы әуеайлағына дейін ұшу уақыты 60 минуттан асатын маршруттар)

ӘК үлгісі, сериясы

Тіркеу нөмірі

Орнатылған қозғалтқыштар

үлгісі

Планер атқарымы

Ұшақтың әрбір қозғалтқышының

атқарымы

Сұралатын бастапқы уақыт шамасы/ қосалқы әуеайлағына кетудің ең

көп уақыты

3. Өтінім беруші азаматтық авиация саласындғы уәкілетті органға қосалқы әуеайлағына кетудің арттырылған уақытымен (EDTO) ұшуды ұйымдастыруға, қамтамасыз етуге, орындауға бақылау жасауға мүмкіндік беруге міндеттенеді.

Басшы _______________________________________ МО (лауазымы / қолы / күні)

Қазақстан Республикасының азаматтық авиациясында ұшуды жүргізу қағидаларға 13-қосымшасы

1. Жерде ӘК-лерінің қозғалысын реттейтін сигналдар

ӘК сигнал берушісі беретін сигналдар қолмен беруге арналған. Егер ұшқыш сигналды түсінуін жеңілдетуіне қажет болатын болса оларға жарық түсірілуі мүмкін, және сигнал беруші ӘК бетінен қарап тұрса және ол:

қанаттары бекітілген ӘК-лер үшін – ұшқыштың көру өрісінде сол қанаттың алдында;тікұшақтар үшін ұшқыш оны жақсы көре алатын жерде тұрады.Тиісті дабылдардың мәні жарық беретін дабылды жалауларды (дөңгелек «күрек»)

таяқшалар мен электрлі қолшамдарды пайдалану барысында өзгерусіз қалады.ӘК-рінің қозғалтқышы дабыл берушінің ӘК алдына қарап тұрған жағдайда оңнан солға қарай

нөмірленеді (борттағы сол жақтан санағанда соңындағы № 1 қозғалтқыш).Жұлдызшамен белгіленген дабылдар аспанда тұрған тікұшақтар үшін арналған.Дабыл беруші төмендегі дабылдарды қолданар алдында ол онымен қақтығыс жасап

қалмаулары үшін ӘК маневр жасайтын алаңның объектілерден бос екендігіне көз жеткізеді.Көптеген ӘК-лерінің құрылымы ӘК жер бетінде маневр жасау барысында қанат ұшының,

қозғалтқыштың және басқа да бөліктердің қозғалыс траекториясын визуалды түрде бақылай алатындай жасалған.

Берілген дабылға сәйкес әрекет ету. Егер әуеайлақта қозғалыс талаптары талап етілсе, дабыл беруші ұшқыштың әрекетіне басшылық жасайды.

1) Сүйемелдеуші немесе бағыттаушыТаяқшаны оң қолына алып басынан тігінен көтеру, ал сол қолындағы таяқшаны дене бағыты бойынша қозғалту.Ескерпе: ӘК қанатының ұшында тұрған адам беретін, бұл кеменің сигнал ұшқышқа (ұшқышқа), перрон диспетчеріне, ӘК кеме басшысына ӘК тұрақ орнына/тұрақ орнынан кеменің артқы жағынан кедергісіз қозғалыс мүмкіндігін білдіреді.

2) Тұрақ орнын көрсетуТаяқшаларды тігінен ұстай отырып, алға созылған қолды бастан жоғары қарай көтеру керек.

3) Келесі дабыл берушіге немесе ӘҚҚ органының және (немесе) жерүсті қозғалыс тапсырмасына сәйкес жеткізу екі қолымен жоғары бағытты белгілеу; жазылған қолды денеге қарай бұру және таяқшалармен келесі дабыл берушінің немесе басқару аймағына қарай бағыт беруді көрсету.

4) Алға жылжуЕкі жаққа жазылған қол шынтақтарын бүгіп, кеуде деңгейінен басқа қарай бағытта таяқшамен жоғары төмен қарай қозғалыс жасайды.

5) Солға бұру (ӘК-нен көрініс)Кеудеге 90о бұрыш жаққа қарай жазылған оң қолды жазу арқылы таяқшамен сол қолмен «Алға жылжу» деген дабыл беруі, дабыл беру қолының қозғалысы қарқындылығы ұшқышқа ӘК бұру жылдамдығын көрсетеді.

6) Оңға бұру (ӘК-нен көрініс)Кеудеге 90о бұрыш жаққа қарай жазылған оң қолды жазу арқылы таяқшамен оң қолмен «Алға жылжу» деген сигнал беруі, дабыл беру қолының қозғалысы қарқындылығы ұшқышқа ӘК бұру жылдамдығын көрсетеді.

7) Әдеттегі аялдамаКеудеге 90о бұрышпен екі жаққа қарай таяқшалармен қолды созу және таяқшалардың қиылысуына дейін бастан жоғары көтеру керек.

8) Шұғыл аялдамаҚолды шұғыл бастан жоғары көтеру және таяқшаларды қиылыстыру.

9) Тежегішті қосуАшық алақанды иық деңгейінен сәл жоғары көтеру. Экипажпен визуалды байланысына көз жеткізгеннен кейін саусақтарын жұдырыққа жұмылдыру керек. ӘК экипажынан қолдың үлкен саусағын көтеру арқылы хабар алғанға дейін қозғалмау.

10) Тежегішті жіберуСаусақтары жұдырыққа жұмылдырылған қол буынын иық деңгейінен сәл жоғары көтеру. Экипажбен көзбе-көз байланысқа түскендігіне көз жеткізгеннен кейін жұдырығын ашады. ӘК экипажынан қолдың үлкен саусағын көтеру арқылы растау алғанға дейін қозғалмау.

11) Қалыптар орнатылғанІшке қарай бағытталған таяқшалармен созылған қолды бастан жоғары көтеру, таяқшаларды олардың жанасуына дейін шұғыл жылжыту. ӘК экипажының растау алғанына көз жеткізу.

12) Қалыптарды алып тастау Сыртқа бағытталған таяқшалармен бастан жоғары тік көтерілген таяқшаларды екі жаққа қарай шұғыл ажыратыңыз. ӘК экипажының рұқсатын алғанға дейін қалыптарды алмау.

13) Қозалтқышты от алдыруКөтеру, оң қолын бағытталған жоғары жезлмен дейін деңгейдегі бас және орындауға міндетті айналма қозғалыс осы қолмен, бұл ретте бір уақытта сол қолмен көтерілген аспан көрсетуге жататын қосуқозғалтқыш.

14) Қозғалтқышты өшіруТаяқша ұстаған қолды иық деңгейіне дейін алдыға созу, таяқшамен сол иыққа дейін, содан кейін оң иыққа дейін тамаққа қарай қимылдату.

15) Жылдамдықты азайтуТаяқшалармен белден тізеге дейін жоғары-төмен қимылдата отырып, «қаққылау» қимылымен созылған қолды төмен қарай түсіру.

16) Көрсетілген жақтағы қозғалтқыш айналымын азайтуҚол төмен түсірілген қол алақандары жерге қарайды, содан қозғалтқыш айналымын тиісінше оң не сол жаққа қарай азайту керектігін білдіретін оң не сол қолмен жоғары-төмен қимылдары жасалады.

17) Артқа жылжуҚолды кеуде алдында бел деңгейінде ұстап, қолдарын алға қарай айналдыру.Қозғалысты тоқтату үшін 7 немесе 8 дабылдары пайдаланылады.

18) Артқа қарай қозғалыс кезіндегі бұрылыстар (артымен оңға)Таяқшасы бар сол қол төмен қарай бағытталған; Басқа дейін көтерілген оң қол қөлденеңнен алға және тігінен артқа қарай қайталамалы қимылдар жасайды.

19) Артқа қарай қозғалыс кезіндегі бұрылыстар (артымен солға)Таяқшалар оң қол төмен бағытталған; бастан жоғары көтерілген оң қол қөлденеңнен алға және тігінен артқа қарай қайталамалы қимылдар жасайды.

20) Бекітілген жауап/жол ашық Жоғары қарай бағытталған таяқшалары бар оң қолды бастан жоғары көтеру, үлкен саусағы жоғары көтерілген қол буынын көрсету, бұл ретте сол қол төмен түсірілген және тізеге жапсырылған

21) ҚалықтауКеудеге қарай 90о бұрышта қолдарды жазу.

22) Жоғары көтерілуЖаюға қолды жезлами-жағына бұрышпен 90о к туловищу, алақандарын жоғары қаратып, және жүргізуге, оларжоғары қозғалыс. Қол қозғалысының қарқындылығы көрсетеді жылдамдығы биіктікті алу.

23) Төменге қарай түсіруКеудеге қарай 90о бұрышқа қолдарды жазу, алақандарды төмен түсіріп, олармен жоғарыға қарай қимылдар жасайды. Қолдардың қимыл қарқыны жоғары қарай жылдамдық алу қарқынын білдіреді.

24) Көлденеңнен солға қарай (ұшқыштың, ұшқыштың жағынан)Кеудеге қарай 90о бұрышқа оң қолды көлденеңнен жазады, келесі қолмен, осы бағытқа қарай қимыл жасайды.

25) Оңға қарай көлденеңнен қозғалту (ұшқыштың, ұшқыштың жағынан)Кеудеге қарай 90о бұрышқа сол қолды көлденеңнен жазады, келесі қолмен, осы бағытқа қарай қимыл жасайды.

26) ҚонуАлға қарай төмен түсірілген қолдарды айқастырады.

7. Ерекше жағдайларда қолмен берілетін стандартты сигналдарТөменде келтірілген қолмен берілетін сигналдар, инцидент болған авариялық-құтқару

мен өртке қарсы қызметтері және ӘК экипажы арасында төтенше жағдайлар кезінде өзара іс-қимылдар жасау үшін қажет.

Төтенше жағдайлар кезінде ұшу экипажымен өзара қарым-қатынас орнату үшін қол сигналдары авариялық-құтқару және өртке қарсы қызметімен ӘК алдыңғы жағының сол жағынан берілуі тиіс.

Ескертпе: Қол берілетін сигналдар төтенше жағдайларда ӘК экипажымен өзара тиімді іс-қимылдар жасаулары үшін авариялық-құтқару және өртке қарсы қызметтің персоналымен басқа орыннан берілуі мүмкін.

1) «Көшу» командасыАвариялық-құтқару мен өртке қарсы қызмет және жедел топтың басшы сыртқы жағдайға берілген берілген баға негізінде көшу ұсынылады.Шынтағы бүгілген қол алға қарай жазылған, қол саусақтары көз деңгейінде.Бүгілген қолмен артқа қарай қимылы жасалады, ал келесі қол кеуде бойына қарай тартылады.Түнгі уақытта: осы қимылдар таяқшалармен жасалынады.

2) «Тоқта» командасыКөшуді, ӘК қозғалысын немесе басқа да жүргізіліп жатқан басқа да іс-шараларды тоқтатуды ұсынады.Қол жоғары көтеріліп, бас алдында білекке дейін айқастырылған.Түнгі уақытта: осы қимылдар таяқшалармен жасалынады.

3) Төтенше жағдай оқшауландырылдыҚауіпті жағдайдың сыртқы белгілерінің болмауы немесе «тоқтату».Қол екі жаққа қарай созылады және 45о бұрышқа дейін түсірілген. Қолдар бір уақытта белден төмен деңгейде шынтаққа дейін айқастырылады, ал содан кейін бастапқы қалпындағы жағдайға келтіреді (бейсбол арбитрінің дабылы «база қалпында»).Түнгі уақытта: осы қимылдар таяқшалармен жасалынады.

4) ӨртОң қолмен иықтан тізеге дейін түрлі қимылдарды жасайды және бір уақытта сол қолымен өрт орнын көрсетеді.Түнгі уақытта: осы қимылдар таяқшалармен жасалынады.

Қазақстан Республикасының азаматтық авиациясында ұшуды жүргізу қағидаларға 14-қосымшасы

ВМЖ ұшулар кезінде бұлттарға дейін қашықтықтың және көрімділіктің минималды мағыналар

1 кесте

Абсолюттік биікттіктер ауқымы, м (фут) Әуе кеңістігінің клас

Ұшудағы көрімділік, км

Бұлттарға дейінгі қашықтық, м (фут)

3050 (10000) биіктікте AMSL және жоғары

А***ВСDEG 8 Көлденең 1500Тігінен 300 (1000)

3050 (10000) биіктіктен төмен AMSL және 900 (3000) AMSL жоғары немесе 300 (1000) жоғары қандай көлем үлкен соған қатысты жерде

А***BCDEG 5 Көлденең 1500Тігінен 300 (1000)

900 (3000) биіктікте AMSL және төмен немесе 300 (1000) қандай көлем үлкен соған қатысты жерде

А***BCDE 5 Көлденең 1500Тігінен 300 (1000)

G 5** Бұлттар болмаған кезде және жер немесе су беті көрінген кезде

Ескерту. * Егерде ауысудың абсолюттік биіктігі теңіздің орташа деңгейінен 3050 м (10000 фут)

биіктіктен төмен болса, онда 10000 фут биіктіктің орнына FL 100 пайдалану керек.** G класты әуе кеңістігінде және (немесе) диспетчерлік аймақта 1500 м дейін ұшуда

көрімділік нашарланған кезде КҰҚ бойынша ұшуларға рұқсат етілген (2 кестені қара):*** А класты әуе кеңістігіндегі ВМЖ минимумдары ұшқыштар мәліметіне енгізілген және А

класты әуе кеңістігіндегі КҰҚ бойынша ұшуларға рұқсат берілді деген сөз емес.2-кесте

G класты әуе кеңістігінде және (немесе) диспетчерлік аймақта КҰҚ бойынша ұшудың ең төмен метеорологиялық шарттары

Жер Ұшу (аспаптық) жылдамдығы,

км/сағ.

КҰҚ бойынша ұшудың ең төменгi шарттарыЖер бедерiнiң ең

жоғары нүктесi үстiндегi БТШБ, м

Көрiну, м

БТШ-на дейiнгi ӘК-лерiнен тiгiнен арақашықтық, м

Диспетчерлік аймағындаЖазық және қыратты

(су)300 және одан

төмен150 2000 50

301-450 300 5000 100Таулы 450 және одан

төмен300 5000 100

G сыныптағы әуе кеңестігіндеЖазық және қыратты

(су)300 және одан

да төмен150 2000 50

301-450 300 5000 100Таулы (биiктiгi 2000

м-ге дейін)450 и менее 400 5000 100

Таулы (биiктiгi 2000 м және одан жоғары)

450 және одан да төмен

700 8 000 100

Қазақстан Республикасының азаматтық авиациясында ұшуды жүргізу қағидаларға 15-қосымшасы

Күту аймағына үшін кіру мен шыгу рәсімдері

1. Күту аймағына кіру рәсімдері

1-сектор. Қосарлас кіру:1) күту нүктесіне шыққаннан кейін кіру бағытына кері курсқа бұрылуды орындау және күту

аймағы үшін белгіленген уақытқа қарау;2) күту нүктесіне шығу үшін бұрылуды (солға немесе оңға) орындау;3) күту нүктесіне екінші рет шыққаннан кейін күту аймағында ұшу үшін бұрылуды орын-

дау керек.2-сектор. Қайырмалы кіру:1) күту нүктесіне шыққаннан кейін күту аймағына кері бағыттан 30о-қа ерекшеленетін

бағытқа бұрылуды орындау;2) осы бағытпен ұшуды орындау:күту аймағы үшін көрсетілген уақыт ішінде;егер DME пайдаланылса, белгіленген арақашықтыққа дейін бару;егер аймақ VOR-дан радиалмен және DME бойынша арақашықтықпен шектелсе, дәлме-

дәлдігіне қарай көрсетілген шектеулерге дейін бару;3) күту нүктесіне кіру бағыты жағына бұрылуды орындау;4) күту нүктесіне екінші рет шыққаннан кейін күту аймағында ұшу үшін бұрылуды орын-

дау керек.3-сектор. Тура кіру.Күту нүктесіне шыққаннан кейін ұйғарылған жаққа бұрылуды орындау және күту аймағында

ұшуды жалғастыру керек.2. Күту аймағынан шығу

Күту аймағынан шығу күту аймағының (күту аймағына кіру нүктесі) бақылау нүктесі арқылы жүзеге асырылады.

Көрсетілген уақытта күту аймағын тастап шығуға рұқсат алынған кезде экипаж күту пунктін көрсетілген уақытта тастап шығып, күту аймағында ұшы схемасында белгілеген шектер шеңберінде схеманы түзетуі керек.

Радиолокациялық бақылау болған кезде ӘҚҚ диспетчері схеманың кез келген нүктесінен ӘК-ін күту аймағынан шығаруы мүмкін.

Қазақстан Республикасының азаматтық авиациясында ұшуды жүргізу қағидаларға 16-қосымшасы

Күту аймағында ұшу Биiктiгi, м/эшелон Қалыпты жағдайлар Турбуленттiлiк жағдайлары4250 метрге дейiн (FL 140) қоса алғанда

А және В санаттағы ӘК-лерi үшiн 320 км/сағ

А және В санаттағы ӘК-лерi үшiн 315 км/сағ

С және D санатындағы ӘК-лерi үшiн 430 км/сағ

520 км/сағ 1*

4250 жоғары (FL 140) - 6100 метрге дейiн (FL 200) қоса алғанда

450 км/сағ 2* 520 км/сағ немесе 1* төмендiгiне байланысты 0.8 М

6100 жоғары (FL 200) - 10350 мет-рге дейiн (FL 340) қоса алғанда

490 км/сағ 2*

10350 метрден жоғары (FL 340) 0.83 М (МАХ саны)1* турбуленттiлiк жағдайларынан есептелген 520 км/сағ немесе 0.8 М жылдамдық күту

аймағында ұшу үшiн тек қана ӘҚҚ органы алдын-ала рұқсат еткеннен кейiн пайдаланылады;2* бағыттар құрылымымен байланысты күту схемасы үшiн 520 км/сағ ұшу жылдамдығы

пайдаланылады.

Қазақстан Республикасының азаматтық авиациясында ұшуды жүргізу қағидаларға 17-қосымшасы

ӘК-лерін және пайдаланушыларды тік эшелондаудың минимумы 300 м (1000 фут) эшелон 290 (8850 м) және 410 (12500 м) қоса алғанда арасында болған жағдайда ұшуға

рұқсат ету

1. Осы қосымшасы ӘК мен пайдаланушыларды тік эшелондаудың минимумы (бұдан әрі - RVSM) 300 м (1000 фут) эшелон 290 (8850 м) мен 410 (12500 м) қоса алғанда арасында болған жағдайда ұшуға рұқсат тәртібі мен Қазақстан Республикасының әуе кеңісітігінде тік эшелондаудың аралықтары жағдайларында ұшатын ӘК-ның салыстырмалы биіктікті ұстап тұру сипаттамаларын бақылауды ұйымдастыруды айқындайды.

2. RVSM бекітуін берер алдында уәкілетті орган төмендегілерді тексереді:1) ұшақтың тік навигациялауды жүзеге асыру мүмкіндігін, осы қосымшасының 3 және

4-тармақтарында көрсетілген талаптарға жауап беретінін;2) пайдаланушының ұшуға жарамдылығын сақтау практикасы мен бағдарламасына

(техникалық қызмет көрсету және жөндеу) байланысты тиісті рәсімдерді енгізгенін;3) пайдаланушының эұшу экипаждары үшін RVSM қолданылатын әуе кеңістігінде тиісті

ұшуды орындау рәсімдерін енгізгенін.RVSM бекіту ғаламдық мәнінде осы өңірге тән кез келген пайдалану рәсімдер ҰЖН немесе

экипаждарға арналған тиісті нұсқаулық материалында болған жағдайда жарамды.3. ӘК кез келген ұшу кезеңінде жабдықтың бір элементі істен шыққан жағдайда, ӘК ұшуды

осы Қағидалар 10-тарауының 28-параграфындағы талаптарына сәйкес жалғастыруға мүмкіндік беретін навигациялық жабдықпен жеткілікті түрде жарақталады.

4. Техникалық сипаттамаларына қойылатын талаптар салыстырмалы биіктікті ұстап тұру тобына қатысты ұшақтардың номиналды бірдей конструкциясының тұрғысынан барлық элементтері жеке ӘК жиынтығы қателер салыстырмалы биіктікті ұстап тұру қолданылады және мынадай төрт шарттарына жауап береді:

1) TVE биіктігі бойынша жиынтық қатенің үлесі, бұлардың абсолюттік шамасы 90 м (300 фут) жоғары – 2,0 x 10 -3төмен;

RESMI

16 СӘУІР 2018 ЖЫЛ 15JARNAMA

«GALANZ bottlers» акционерлік қоғамы, 040705, Қазақстан Республикасы, Алматы обл., Іле ауданы, Байсерке ауылы, С.Бейбарыс к-сі., 27 уч. «Акционерлік қоғамдар жөніндегі» Қазақстан Республикасының Заңына сәйкес өз акционерлеріне Директорлар кеңесінің бастамасы бойынша 16.05.2018 жылы акционерлердің кезектен тыс ашық жалпы жиналысы мына мекенжай-да: Қазақстан Республикасы, Алматы қ., Сүйінбай д-лы, үй 239 б, 3 қабат, конференц-залда сағат 11.00-де өткізетіндігін хабарлайды. Акционерлерді тіркеу 16.05.2018 жылы 10.30-да мына мекенжайда: Қазақстан Республикасы, Алматы қ., Сүйінбай д-лы., үй 239 б., 3 қабат конференц-залда жүргізіледі. Егер бірінші жиналыс өтпейтін болса, акционерлердің қайталама жалпы жиналысы 21.05.2018 жылы сағат 11.00-де мына мекенжайда: Қазақстан Республикасы, Алматы қ., Сүйінбай д-лы., үй 239 б, 3 қабат конференц-залда өткізіледі. Қоғам акционерлерінің кезектен тыс жалпы жиналысына қатысу құқығы бар акционерлердің тізімі 15.05.2018 жылғы жағдай бойынша жасалады. Күн тәртібі: 1. Директорлар Кеңесінің жұмыс істеп тұрған құрамының өкілеттігін мерзімінен бұрын тоқтату; 2. Директорлар Кеңесінің жаңа құрамын сайлау; 3. Директорлар Кеңесі мүшелерінің өз міндеттерін орындау барысындағы шығындарын өтеудің және сыйақылар төлеудің шарттарын және мөлшерін анықтау; 4. Директорлар Кеңесі Төрағасын сайлау. Қоғам акционерлері акционерлердің кезектен тыс жалпы жиналысының күн тәртібіндегі мәселелер бойынша материалдармен жиналыстың өткізілу күніне кемінде 10 күн қалғанға дейін дайын болғанда мына мекенжайда: Қазақстан Республикасы, Алматы қ., Сүйінбай д-лы., үй 239 б әкімшілік корпусы, 3 қабат конференц-залда де-малыс күндерінен басқа күндері сағат 9.00-ден 18.00-ге дейін таныса алады. Акционерлердің жалпы жиналысын өткізу тәртібі Қазақстан Республикасының «Акционерлік қоғамдар жөніндегі» заңымен реттеледі.

В соответствии с Законом РК «Об акционерных обществах», Акционерное общество «GALANZ bottlers», 040705, Казахстан, Алматинская обл, Илийский р-н, с.Байсерке, ул. С. Бейбарс, уч. 27 извещает акционеров о предстоящем проведении внеочередного очного общего собрания акцио-неров, созываемого по инициативе Совета директоров, которое состоится 16.05.2018 г., по адресу: Казахстан, г. Алматы, пр. Суюнбая, д. 239 б, 3 этаж, конференц-зал в 11.00 часов. Регистрация акционеров начнется в 10.30 часов 16.05.2018 г. по адресу: Казахстан, г. Алматы, пр. Суюнбая, д. 239 б, 3 этаж, конференц-зал. Если первое собрание не состоится повторное общее собрание акционеров состоится 21.05.2018 г. в 11.00 часов по адресу: Казахстан, г. Алматы, пр. Суюнбая, д. 239 б, 3 этаж, конференц-зал. Список акционеров, имеющих право принимать участие во внеочередном общем собрании акционеров Общества, составляется по состоянию 15.05.2018 г. Повестка дня: 1. Досрочное прекращение полномочий действующего сос-тава Совета директоров; 2. Избрание нового состава Совета директоров; 3. Определение размера и условий выплаты вознаграждений и компенсации расходов членам Совета директоров за исполнение ими своих обязаннос-тей; 4. Избрание Председателя Совета директоров. Акционеры Общества могут ознакомиться с материалами по вопросу повестки дня внеочередного Общего собрания акционеров, которые будут готовы и доступны в срок не менее чем за 10 дней до даты проведения собрания по адресу: Республика Казахстан, г. Алматы, пр. Суюнбая, 239 Б административный корпус, 3 этаж, конференц-зал, с 9.00 до 18.00 часов, кроме выходных дней. Порядок проведения Общего собрания акционеров определен Законом Республики Казахстан «Об акционерных обществах».

Қазақстан Республикасы Денсаулық сақтау министрлігі Денсаулық сақтау вице-министрі Алексей Владимирович Цойға анасы

Алла Николаевна ЦОЙДЫҢқайтыс болуына байланысты орны толмас қайғысына ортақтасып көңіл айтады.

«Ұлттық ғылыми медициналық орталық» АҚ ұжымы Денсаулық сақтау вице-министрі Алексей Владимирович Цойға анасы

Алла Николаевна ЦОЙДЫҢ қайтыс болуына байланысты орны толмас қайғысына ортақтасып көңіл айтады.

Егер сіз «Егемен Қазақстан»

газетіне жарнама бергіңіз келсе,

мына телефондарға хабарласыңыз:

Астана 37-64-48, 37-60-49.

Электронды пошта: advert@egemen.kz

Алматы 273-74-39, ф. 341-08-11.

Электронды пошта: adv@egemen.kz

(Соңы. Басы 1-бетте)

Енді «Серпін» ұлттық жоба-лар басқармасының былтырғы мәліметіне қарасақ, қазір бағдар-лама аясында 10 289 студент 22 жоғары оқу орны мен 53 техни-калық және кәсіптік білім беру ұйымдарында 28 мамандық бо-йын ша білім алуда. «Серпін» әлеу меттік жобасы бойынша 2017 жылғы түлектер саны – 1070 адам. Олардың жұмысқа орналасқаны, жоғары оқу орнына түсетіні, әскерге баратыны жайлы нақты ақпарат келесі оқу жылының ба-сында белгілі болмақ.

Басқа да дерек көздері 2016-2017 оқу жылында «Серпін» әлеу меттік жобасы бойынша оқу бітірген түлектердің ең көбі Батыс және Шығыс Қазақстан облыста-рында білім алып шыққандығын айтады. БҚО-да түлектер саны 205 адам болса, ШҚО-да оқу бітіргендер саны – 198. Ал Астана қаласы бойынша жалпы түлек саны небәрі 93 адам. Солтүстік аймаққа жататын елордамыз үшін бұл көрсеткіштің бәсеңдігін кімнен көреміз?

«Жалпы, барлығымыз білетін-дей былтыр 1070 студент «Сер-пін» түлегі болса, оның 666-сы жұмысқа орналасты. 89-ы жоғары оқу орнына түсті, 86-сы әскер қатарына алынып, әртүрлі се-бептерге байланысты 202 бала кері қайтты. Оған басты себеп әу бастағы қағаз жұмысында тиянақ тылықтың болмауы, нәти-жесінде серпіндіктердің баспа-на жайы шешілмеген болып шықты. Бірақ сол 202 баланың арғы жағдайын Үкімет басшысы Б.Сағынтаевтың бастамасымен көші-қон бағдарламасына енгізу үстіндеміз. Ал олардың келесі тобын, яғни жоғары оқу орын-дарында білімін жалғастырғысы келетіндерін «Дипломмен – ауылға!» бағдарламасына қосуға кірістік. Онымен қоса, биылдан бастап «Серпін» бағдарламасын Болон процесіне ауыстырып жа-тырмыз», дейді «Серпін» ұлттық жобалар басқармасының басшы-сы Күлзия Қадырқызы.

Бұл мәселеге үн қатқан қоғам белсендісі Мұрат Әбе нов әлеу-меттік желідегі парақшасында «Қазіргі таңда жобаға 17 мыңға жуық жастар қатысуда. Биыл 2 мыңға жуық серпіндіктер оқуды тәмамдайды. Мамандық алып шыққан қыз-жігіттердің мәселесін бүгіннен бастап шешу жолдарын қарастыру қажет. Қазіргі кезде жоба аясында жастарды білім алуға барған аймақтарда жұмыс орнымен қамтып, тұрғын үй мәселесін шешу секілді тақы-рыптар ашық қалуда. Мұны тез арада шешпесе болмайды», дейді.

Мәселе шынымен де шиеле-нісіп кеткен. Бұл жайтқа қай тарап-тың болсын көңілі көншімейтіні белгілі болып отыр. Айталық «Сер пін» бағдарламасымен кол ледж ге оқуға түсіп, был-тыр тәмамдап шыққан Жасұлан Болат бекұлы есімді түлектің ай-туынша, «Серпін» жобасымен ауылдарына қайтқан жастардың саны сол өңірде қалып қойған жастардың санынан көп. Оған бір ғана Жасұлан Түсіповтің тобындағы 25 баланың 18-і қазіргі уақытта Шым кентке кетіп, ауылд-арында жүргендіктерінің өзі дәлел.

«Осы күндері «Серпін» бағдар-ламасына не болғанын түсіне ал-май қалдық. Басшылықтары ау-ысып кеткенге ұқсайды. Әлде қызығы басылды ма? Дипломын алып, жұмысқа кіріскелі отыр-ған дайын жастарға ие бола алмай жүргендері қалай? Біз, тіпті серпіндік жастардың шы-ғармашылық қабілеттерін артты-ру мақсатында «Серпін іскерлері» қоғамдық бірлестігін құрдық. Алайда Күлзия Тобатаева өз құрылтайшыларын жинап, бірлес-тіктің әрі қарайғы жұмы сына кедергі келтіргендей болды. Оның бер жағында қаншама қаражат шығындаған www.bolashak-serpin.kz сайты қазір жұмыс істемей тұр. Ақпарат ашық тығы мүлдем жоқ», дейді ол.

Әрине барлығымыз аталған бағдарламаның болашағының баянды болғанын қалаймыз. Себебі 2009 жылғы санақ бойын-ша Петропавлда этностық қа-зақтардың үлесі 28 пайызға толмаған, Лисаков қаласында – 25, Өскеменде – 40 пайыз. Бұл

көр сеткіштерге тоқсаныншы жыл дары көз жұмып қарауға болар еді, алайда тәуелсіздік алғанымызға ширек ғасырдан ас-там уақыт өтсе де қаракөздер саны қиыр аймақтарда әлі де аз шы-лық танытуда. «Серпін» осы си-ректіктің орнын толтыруы керек.

Мәселеге тереңдей беруге бо-лады. Шын мәнінде бүгінгі сту-дент ертеңгі тұлға екенін естен шығармағанымыз жөн. Олардың талаптарына таяныш, қолдау ке-рек. Ертеңгі екпінді қадамдарын есеп үшін цифрмен бүркемелей берсек, бағдарламамыз «бақсақ, бақа екеннің» кері болып шық-пасына кім кепіл? Айталық со-нау Аралдың құмынан Қоста-найдың қоңыр белдеуіне көшіп келген студентті бір мезгіл ғана тамақтандырып, баспанасын жатақ хананың жертөлесінен беріп, қиырдағы ауылдың 30-40 мыңдық жалақысына жұмыс істету қаншалықты әділетті? Одан бөлек «Серпіндегі» білім беру са-пасын сынға алып жатқан ешкім жоқ. Мәселен, техника саласы-нан сабақ беретін мұғалімдердің біліктілігін таразылап жатыр-мыз ба? Сол сияқты қордалы жайт тарды қозғай берсек, бір шетіне шығу қиын. Жоғарыда пікірін білдірген Ж.Жақыповтың алдағы жоспарының бірі де осы мәселелерді төңіректейді. Ол алдағы уақытта «Болашақ серпін» атты қоғамдық қор құруды мақсат тұтатынын айтады. Аталған қор арқылы Жасұлан республиканың барлық жоғары оқу орнындағы «Серпінге» қатысты мәліметтерге қол жеткізіп, қай студентке қанша қаражат бөлініп, мем-лекет қаржысының қаншасы игеріл гендігіне серпіндік ретін-де көз жеткізуді ойластыруда. Оған себеп қазіргі «Серпін» бағ дар ламасымен оқып жат-қан студенттердің тұрмыс-тір-шілігінің сын көтермейтіндігі. Байыпты бағдарламаның бастап-қыдағы уәделерінің бұзыла бас-тауының өзі көрер көзге ұят әрі заңсыздық болып есептеледі. Және бөтен аймақтан білім алуға келген бөгде студентті ұстаз-дардың тарапынан жергілікті студенттерден бөліп қарау, тіпті кемсітушілік те байқалатыны жа-сырын емес. «Ал серпіндіктерді өзінің ішінде көшбасшы топқа, белсенділігі төмен топқа жіктеп, алалау арқылы алдыңғы топтың бірінші жұмысқа орналасуы да теңсіздікті тудырып жатқаны айтпаса да белгілі», дейді Ж.Бо-латбекұлы. Сол себепті олар болашақ қор арқылы «Сер пін» бағдарламасымен оқу бітіріп бос жүрген, «Серпін» бағдар-лама сымен оқуға түскелі жүр-ген талапкерге бағыт-бағдар сіл-теуді көздесе керек. Сонымен қатар «Болашақ серпін» қо ры қа былдаушы аймақпен заңды қарым-қатынас жасап, «Сер-піннің» негізгі штабына көмекші тетік болуды мақсат тұтатыны байқалады. Бірақ өздері басын-да құрған «Серпін іскерлерін», қазіргі «Болашақ серпінді» қол дау шылар әзірге жоқ. Бұл жағдайға «Бала соққан кездіктің басы жарық» деп қарауға бола ма? «Жас келсе – іске» деген сөз бар емес пе еді? Олардың бастапқы жұмыстарына қарасақ та қадау-қадау ойларының ұшқыны байқалады.

«Мәселе өте көп. Біз жасаған сараптамаға сүйенсек, «Серпінге» келген студенттердің 70 пайызы мамандықтарын ата-анасының нұсқауымен еріксіз таңдаған. Мысалы дизайнға, шаш қиюға икемі бар жігіттер құрылыс са-ласында жүруі қаншалықты өміршең? Оларға біздің бірлестік өз жұмысын атқарып тұрған уақытта бағыт беріп тұрды», дейді Ж.Жақыпов.

Қысқасын айтқанда, төрт жылдан бергі «Серпін» жобасы жүргізіп жатқан жұмыстардың жай-жапсары осындай. Алдағы уақытта жоба жүйесіне қан жүгірт песе, грант бөліп отырған оқу орындарымен, жұмыс пен үй мәселесіне түбегейлі жауапты жергілікті атқарушы органдармен, жергілікті жастар саясаты және білім басқармаларымен ашық бай ланыс орнамаса, ағымдағы жылы осы бағдарламамен тү-леп ұш қалы отырған екі мың-ға жу ық студенттің ертеңгі күні бұ лыңғырланған үстіне бұлың-ғырлана бермек.

«Серпіндік» студенттер серпіле алмай тұр...

Темір ҚҰСАЙЫН,«Егемен Қазақстан»

Ақтөбе өзінің аумағы мен территориялық құрылымы жөнінен республика облыс-тары арасында ең ірілердің қатарында. Оған Еуропаның шағын 2-3 мемлекеті сыйы п кетеді . Өңірдегі ауылдық

округтердің де о шеті мен бұл шетіне көз жетпейді. Су жа-ңа, жол талғамайтын жүрдек автокөліктер болмаса, ауыл әкімдері өздеріне жүктелген міндеттерді атқаруға үлгере ал-май қалуы әбден мүмкін. Осыны ескерген Ақтөбе облысының әкімі Бердібек Сапарбаев жер гілікті бюджет есебінен

аймақтағы ауыл әкімдеріне «Нива» автокөлігін беру жөнінде шешім қабылдады. Өткен жұма күні оларға жеңіл әрі ауа райы-ның кез келген жағдайында пайдалануға ыңғайлы қызметтік автокөлік кілттері тапсырылды.

Аталған автомобильдер өз елімізде құрастырылған. Сондық тан да бұл игі қадамның

екіжақты тигізген шапағаты бар деген орынды. Яғни біріншіден, жоғарыда айтылғандай, осы арқылы облыстағы ауылдық округ тің әкімдері сенімді авто кө-лікке ие болса, екіншіден, мұ ның өзі отандық тауар өнді рушілерді қолдау болып табылады.

АҚТӨБЕ

Рауан ҚАЙДАР,«Егемен Қазақстан»

7-8 мамыр күндері Алма тыдағы халықаралық шаңғы трамплиндері кешенінің аренасында «Халық Барысы» республикалық турнирі

өтеді. Жарыс ресми түрде тіркелген белдесу ұлттық жекпе-жек түрі бойынша ұйымдастырылады. 7 мамыр күні ашылу салтанаты және мерекелік шоу концерт бол-са, 8 мамыр күні балуандар алаңға шығады.

«Халық Барысы» – Халық-аралық қазақ күресі федерация-сы, «Қазақстан Барысы» қазақ күре сін дамыту қоры және Ал-ма ты қаласы әкімдігінің бір лес-кен жобасы.

«Елбасы Нұрсұлтан Назарбаев өзінің «Болашаққа бағдар: рухани жаңғыру» атты мақаласында: «Жаңғыру атаулы бұрынғыдай тарихи тәжірибе мен ұлттық дәстүрлерге шекеден қарамауға тиіс. Керісінше, замана сынынан сүрінбей өткен озық дәстүрлерді табысты жаңғырудың маңызды алғышарттарына айналдыра

білу қажет. Егер жаңғыру елдің ұлттық-рухани тамырынан нәр ала алмаса, ол адасуға бастай-ды» деп айтқан болатын. Осыған сүйене отырып, біз ата-бабамыз-дан мұра болып қалған белдесуді заманға сай етіп халыққа ұсын -бақпыз», деді Халықаралық қазақ күресі федерациясының президенті Қанат Бозымбаев өз сөзінде.

Жарыстың жүлде қоры 20 миллион теңгеге жуық. Тур-нирге Қазақстанның барлық аймағынан әуесқой 1000-нан аса балуан қатысады деп күтілуде.

Бақытгүл БАБАШ,«Егемен Қазақстан»

Жыл сайын 1 сәуір мен 31 мамыр аралығында «Бекіре» кең ауқымды балық қорғау науқаны өтеді. Бағалы су маржан-дарын қорғауға бағытталған шараның алғашқы он күнінде облыс көлемінде құқық бұзушылардан 768 кг балық тәркіленіп, оның 32 кг бекіре тұқымдас түрлеріне 336 мың 800 теңге әкімшілік айыппұл салынды.

Атырау облыстық орман шаруашылығы және жануарлар дүниесі инспекциясының өкілі Олег Тушкановтың айтуынша, қоршаған ортаны қорғау заңнамасын бұзудың 47 дерегі тіркелген. 28 адам әкімшілік жауапкершілікке тартылып, 19

балық аулау және 5 бірлік жүзу және көлік құралдары тәркіленді.

Аталған инспекция нау қан уақытында 17 бекет ұйымдас тыруда. 9 бекет Жайық өзенінде, бесеуі Құрманғазы ауданында, үшеуі жылжымалы түрде қызмет етеді. Акция Атыраумен қатар Маңғыстау, Батыс Қазақ-стан облыстарының да аумағын қамтиды.

Алғашқы онкүндікте мем лекеттік тап-сырыс бойынша Атыраудағы екі бекіре зауытына салмағы 100 кг, ұзындығы 2 метр бекіре, салмағы 38 кг бекіре және екі шоқыр балығы ауланды. Биыл бекіре зау-ыттары қайта жаңғыртылады деген жоспар бар. «Жайық Каспий» және Атырау балық өсіру зауыттарының барлық жабдықтары жаңартылады. «Соның нәтижесінде екі нысан ның жалпы қуаты жылына 30 млн бекіре шабағын өсіруге жететін бола-ды» деп хабарлады Ауыл шаруашылығы министрлігі Орман және жануарлар әлемі комитетінің атқарушы төрағасы Марлен Айнабеков. Әзірге зауыттардың қуаты жылына 7 млн шабақ қана болып отыр.

АТЫРАУ

Ауыл әкімдеріне «Нива» берілді

new.serpin.kz

«Халық Барысы» өтеді––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––Орталық коммуникациялар қызметінде «Халық Барысы» жаңа спорттық жобасының басталуына байланысты баспасөз мәслихаты өтті. Жиынға Қазақстан Республикасының Мәдениет және спорт министрі Арыстанбек Мұхамедиұлы, Халықаралық қазақ күресі федерациясының президенті Қанат Бозымбаев, «Қазақстан Барысы» қазақ күресін дамыту қорының төрағасы Арман Шораев қатысты. ––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––

«Бекіре-2018»: алғашқы нәтижелер

fishretail.ru

16 16 СƏУІР 2018 ЖЫЛDIDAR

–––––––––––––––––––––––––Бұл жүзікті Ақтоқтының жиен немересі Орынбасар Т�кенова апай сақтап отыр. –––––––––––––––––––––––––

–––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––Ел ішінде Атымтай жомарт жігіттер аз емес. Олар ешқандай сауын айтуды күтпей-ақ қолынан келген жәрдемін береді. Жалағаш ауданының тұрғыны, «Құрманбай ата» шаруа қожалығының басшысы Еркін Бекжанов �зінің кіндік қаны тамған, бала кезінде шыбықты ат қылып шапқан ауылы – Т.Жүргенов елді мекеніне 13 мың түп алма ағашын сыйлады. –––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––

–––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––Жуырда Тараз қаласындағы қазақ драма театрында Шона Смаханұлы атындағы «Күлеміз бе?» атты облыстық әзіл-сықақ байқауы �тті. Аталған шараны Жамбыл облыстық мәдениет, архивтер және құжаттама басқармасының басшысы Дүйсенәлі Бықыбаев ашып, Шона шығармашылығына тоқталды. Бұдан кейін қаламгердің туысы Есенаман Бейсеуов с�з алып, перзентін еске алып отырған жұртқа алғысын білдірді.–––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––

–––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––Қазақ ұлттық аграрлық университетінде «Экология» ка фе-драсының аға оқытушысы, әуесқой суретші Жұмаділхан Керім-бектің «Туған елім» атты жеке шығармашылық к�рмесі �тті. –––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––

Жалпыұлттық республикалық газет. 1919 жылғы 17 желтоқсаннан шыға бастады

Басқарма төрағасыДархан ҚЫДЫРƏЛІ

Басқарма төрағасының орынбасары – бас редакторАйбын ШАҒАЛАҚ

Басқарма төрағасының орынбасарыЕрболат ҚАМЕН

Индекс 65392. Аптасына 5 рет шығады.«Егемен Қазақстан» республикалық газеті» АҚ компьютер орталығында теріліп, беттелді. Көлемі 8 баспа табақ. Нөмірдегі суреттердің сапасына редакция жауап береді. «Егемен Қазақстанда» жарияланған материалдарды сілтемесіз көшіріп басуға болмайды.

Газетті есепке қою туралы №01-Г куəлікті 2007 жылғы 5 қаңтарда Қазақстан Республи касының Мəдениет жəне ақпарат министрлігі берген. «Егемен Қа зақ стан» республикалық газеті» АҚ ҚР СТ ИСО 9001-2009 Сапа менеджменті жүйесі. Талаптар талаптарына сəйкес сертификатталған.

А Материалдың жариялану ақысы төленген. Жарнама, хабарландырудың мазмұны мен мəтініне тапсырыс беруші жауапты.Газеттің жеткізілуіне қатысты сұрақтар үшін байланыс телефоны: 1499 («Қазпошта» АҚ)ТАРАЛЫМЫ 206 459 дана

Нөмірдің кезекші редакторыМайгүл СҰЛТАН

MЕКЕНЖАЙЫМЫЗ: 010008 АСТАНА, «Егемен Қазақстан» газеті көшесі, 5/13 050010 АЛМАТЫ, Абылай хан даңғылы, 58аАНЫҚТАМА ҮШІН:Астанада: АТС 37-65-27, факс 8 (7172) 37-19-87; Электронды пошта: info@egemen.kz Интернет-редакция: portal@egemen.kz Алматыда: 8 (727) 273-07-87, факс 8 (727) 273-07-87; Электронды пошта: almaty@egemen.kz МАРКЕТИНГ БӨЛІМІ: Астанада – 8 (717 2) 37-60-49, 37-64-48, advert@egemen.kzАлматыда – 8 (727) 273-74-39, факс – 273-07-26, adv@egemen.kz

МЕНШІКТІ ТІЛШІЛЕР:Астана – astana@egemen.kz Ақтау – mangystau@egemen.kzАқтөбе – aqtobe@egemen.kzТалдықорған – 7su@egemen.kzАтырау – atyrau@egemen.kzКөкшетау – kokshe@egemen.kzҚарағанды – qaragandy@egemen.kzҚызылорда – qyzylorda@egemen.kzҚостанай – qostanai@egemen.kzОрал – bqo@egemen.kzӨскемен – shygys@egemen.kzПавлодар – pavlodar@egemen.kzТараз – taraz@egemen.kzШымкент – oqo@egemen.kzПетропавл – sqo@egemen.kz

Бас редактордың орынбасарларыҚамбар АХМЕТ Сейфолла ШАЙЫНҒАЗЫҒабит ІСКЕНДЕРҰЛЫ

Жауапты хатшы Самат МҰСА

Саясат жəне құқық бөліміЖолдыбай БАЗАР

Экономика бөліміАрнұр АСҚАР

Əлеумет жəне білім бөліміДуман АНАШ

Мəдениет жəне руханият бөлімі Талғат БАТЫРХАН

Спорт бөліміЕрмұхамед МƏУЛЕН

Интернет-редакция бөлімі Дархан ӨМІРБЕК

МЕНШІК ИЕСІ:«Егемен Қазақстан» республикалық газеті» акционерлік қоғамы

Ғалым СҮЛЕЙМЕН,«Егемен Қазақстан»

Бір ғажабы, Жұмаділхан бұл салада арнайы білім алма-ған. Бүкіл саналы ғұмырын

ғылымға арнады. Атап айтсақ, Қазақ ауылшаруашылық инсти-тутының агрономия факультетін үздік бітірген ол мамандығы бойынша біраз уақыт Жамбыл облысының Жуалы ауданында

жұмыс істеді. Қазіргі кезде Қа-зақ ұлттық аграрлық универ-ситетінде «Экология» кафе дра -сының аға оқытушысы. Керім бек Түркиядағы Сельжук универ си-те тінде білімін жетілдіріп, жа ра-тылыстану ғылымдарының фи-лософия докторы (PhD) атанды.

– Жас ұрпаққа аграрлық білім беру бағытында ұстаз дық жолды таңдап, ғылыммен айналысып

жүрген Жұмаділхан Сарыбайұлы – бойындағы суретшілік дары-нымен көпшілікті таңғалдырып келе жатқан қылқалам шебері. Шығармашылық жұмыстары кəсіби суретшілердің туын-дыларынан еш кем соқпайтын табиғи талант иесі университет қабырғасындағы жеке көрмесіне отыздан астам таңдаулы ең-бек терін қойған. Суретші

туындыларының тақырыбы əр алуан. Автордың «Ауылда», «Те резедегі таң», «Əкемнің пор-треті», «Бұлақ басында», «Ты-ныш тық», «Дала» сынды кар тина-лары зер салып қараған кез кел ген адамды сүйсіндірмей қой майды, – дейді ақын Алмат Исə діл.

100-ден астам көркемсурет т у ы н д ы л а р ы н ы ң а в т о р ы Жұмаділхан Керімбек бірнеше

республикалық жəне қалалық көрмелерге қатысты. Өнер иесінің бірнеше графикалық жұмыстары Түркия, Беларусь елдерінде танылып, майлы бояу-мен салынған суреттері еліміздегі өнерсүйер қауым мен жеке кол-лекционерлер тарапынан жоғары бағаланды.

АЛМАТЫ

КӨРМЕ

Өзіндік өнер өрнегі

Бақтияр ТАЙЖАН,«Егемен Қазақстан»

Өзінің жинап-терген қар жысынан 20 млн теңгені ауыл қажеті үшін берген кəсіпкер, «енді өздерің іс қылыңдар» деген жоқ, ауыл тұрғындарымен бірге көшеттерді отырғызу жұ мыс тарының басы-қасында болды.

Ауылда екі қолына бір күрек тап-пай жүрген азаматтар көп. 5 гектар жерге егілген 13 мың түп алма көшетін егуден бөлек, күтіп-баптау жұмыстары бар. Ауылдастарына жұмыс тауып бер-ген азамат туған жерінің ер те гі дегідей Иран баққа айнал ғанын қалайды.

Көшеттер егілер алдында тоқсан-нан асқан Əшен ата батасын берді. Алма ағашының бірін өзі еккен қарияның айтары көп. Кезінде осы ауылда алма бағы болыпты. Балапан басымен, тұрымтай тұсымен кет кен уақытта күтімсіз қалған сол бақтың ағаштары отын болып кеткен. Əшен ақсақал уақытында сол алма бағының бағбаны болған екен. Бірақ меншік иесі болмағандықтан, сақтап қалуға еш мүмкіндігі болмаған. Кеңес өкіметін шауып алардай екпіндеген жұрт тіс шұқыр ағаш қалдырмай отап кеткен.

Бүгінде заман жақсыға айналды. Ел

тоғайды. Жасалып жатқан игіліктердің өздері үшін екенін біледі. Сондықтан да жаңадан тігілген бау үшін бəрі қуанышты.

Осы ауылдан түлеп ұшып, талай асуларды бағындырған Еркін пер-зенттік парызын осылайша орындады.

Қызылорда облысы

Хамит ЕСАМАН,«Егемен Қазақстан»

Аталған байқауға Əулие атаның əрбір ауданынан қаты сушы ұжымдар талап бойынша екі қойылымнан сахналады. Қордай, Шу, Жуалы жəне Талас аудандарының қойған «Тақталас», «Соқырішектегі «Волга», «Əженің əлдиі», «Аран датқ ыштар» қойылымдары көп шілік көңілінен шықты. Аталған қойылымдар маз-мұнының те реңдігімен де, идеясының бе рік тігімен де көпшілік көз айы мы-на айналды. Мəселен, Талас ауда-нының өнерпаздары сахналаған «Аран датқыштар» қойылымындағы кейіпкерлер Сусын баба, Сүт ананың бей не лері мен олардан тараған Қы мыз, Шұбат, Саумал, Айран «батырлардың» образдары Арақ, Шарап, Темекі

бейнелерін тұтқындауы арқылы ұлттық дəс түрді насихаттауы, жастар-ды зиянды нəрселерден бас тартуға үндеу идеялары көпшілікке ой салды.

Нəтижесінде «Күлеміз бе?» атты облыстық əзіл-сықақ бай қауы-ның бас жүлдесін Талас ауданының өнерпаздары жеңіп алды. Сондай-ақ бірінші орынды М.Х.Дулати атындағы Тараз мемлекеттік университетінің студенттері иеленсе, екінші орын Жуалы ауданының өнер паздарына бұйырды. Ал шу лықтар үшінші орын-нан көрінсе, «Көрермендер көзайымы» аталымы Қордай ауданынан келген өнерпаздарға берілді. Сонымен қа-тар Шона Смаханұлы атын дағы ар-найы сыйлықты Меркі ауданының өнерпаздары ие ленді.

Жамбыл облысы

БӘРЕКЕЛДІ!

БАЙҚАУ

ЖӘДІГЕР

ФОТОЭТЮД

Перзенттік парызын орындады

Күлкіге қарық қылған кеш

Орынбасар апайдың айтуына қарағанда, 1972 жылы облыстық «Көк-шетау правдасы» газетінде қызмет істеп жүрген тұста елден «анаң ауырып жа-тыр» деген суыт хабар келген. Алып ұшып жетті. Шынында да сырқат меңдеп жатыр екен. Қырық күн қасында тап-жылмай күткен. Бір күні анасы:

– Ана сандықты ашшы, – дейді.Қос құлақты, қақпағына қошқар

мүйіз ді ою салынған, сүйекті, үлкен сан-дық ішінен анасының айтуымен шұбар сисаға оралған жүзікті алып шыққан.

– Бұл да бір өмір ғой, қарағым, – де-ген анасы, – есіңде болсын, бұл Ақан серінің Ақтоқты анамызға сыйға тартқан жүзігі. Пенде ғұмырда басыңа нелер келіп, не кетпейді? Қысылып тарықсаң да сата көрме, алтынға айырбастамайтын

зат. Əжеңнің көзі, əжеңнің ғана емес, Ақан серіден қалған жəдігер.

Одан өзге де əдемі моншақ, ақтаңдай күмістен соғылған жеп-жеңіл шолпы, əрқилы сақина-жүзіктер бар екен. Бірақ ең қымбаты – Ақтоқты əжесінің көзі. Анасы əлгі жүзікті қолымен сипап, аймалаған. Маңдайына тигізіп тəу етіп, содан соң елжірей құшырлана иіскеген.

Ақан серінің 150 жылдық тойына келген көрнекті жазушы Сəкен Жүнісов те бұл жайды естіп, Орынбасар апайды

əдейі шақыртыпты. Жүзікті ала барған. Қаламгер сүйсіне қараса керек, қолына тағып та көрген. Музейге қой деп ақыл қосқан.

–Үйіңде, сандықта жатқаннан не пай-да? – десе керек жазушы, – ал музейде тұрса тəмам жұрт көреді. Жалмұқан мен Ақан серінің арасындағы желауыздар ай-тып жүрген жаңсақ сөз тыйылады. Елдің игілігіне айналады.

Бергісі келгенімен, анасының аманаты жадында. Қаз ір облыс орталығындағы тарихи-өлкетану мұражайында Ақтоқтыға Ақан сері сыйлаған жүзіктің сəл кіші рейтілген көшірмесі тұр. Түпнұсқа сол қалпы, сызат түспеген. Уақыттың табы өшіре алмайтын айқын ажар мен сəруар салта натты паш етіп, жиен немересінің шаңырағында сақтаулы тұр.

Байқал БАЙ�ДІЛОВ

К�КШЕТАУ

Ақан сері Ақтоқтыға сыйлаған жүзік

Іле өзеніСуретті түсірген Ерболат ШАДРАХОВ