evropsko-pravo.info...Бр. 2/2014 Од содржината СТАТИИ Герит Ф....

Бр. 2/2014

Од содржинатаСТАТИИ

Герит Ф. ШломахЕвропскиот парламент како „движечка сила“ на Заедничката безбедносна и одбранбена политика 89

Проф. д-р Тања Каракамишева-ЈовановскаНовата иницијатива за владеењето на правото во Европската унија 100

Проф. д-р Татјана Петрушевска и м-р Марјан ПопескиСудовите на Република Македонија како европски судови 109

Проф. д-р Осман КадриуКривично-правното начело на законитост како фундаментално начело во правниот систем на Република Македонија 123

Проф. д-р Горан Коевски, доц. д-р Борка Тушевска и доц. д-р Дарко СпасевскиПредизвици при изработката на општите и посебните услови кај договорите за осигурување 130

OCTAHATOДоц. д-р Јулија Брсакоска БазеркоскаСтудија на случај од Судот на правдата на Европската унија-Случај 22/70 141

Година 3, том 5Декември 2014

страници 83–166

ISSN 1857- 842X

UDC 34

Издавачи:

Издавачки совет:

Д-р Мирјана Лазарова Трајковска (Македонија)Проф. д-р Драгољуб Поповиќ (Србија)Проф. д-р Удо Штајнер (Германија)Д-р Јенс Мејер Ладевиг (Германија)Проф. д-р Тони Дескоски (Македонија)Проф. д-р Тамара Чапета (Хрватска)Доц. д-р Златан Мешкиќ (Босна и Херцеговина)Доц. д-р Ненад Гавриловиќ (Македонија)Д-р Дарко Самарџиќ (Германија)

ИМПРЕС УМ

Главни и одговорни уредници:д-р Штефан Пирнер, адвокат м-р Александар Љ. Спасов

Редакција:Наташа Андреевска-Томовска, Драгана Радисављевиќ и Дана Трајчев-Божиќ

Превод од германски јазик:Наташа Андреевска-Томовска, дипломиран толкувач по германски и англиски јазик

Лектура на германската правна терминологија:м-р Александар Љ. Спасов, дипломиран правник (асистент на Правниот факултет „Јустинијан Први“, Универзитет „Св. Кирил и Методиј“, Скопје)

Дејан Василевски

Печатница:Пропоинт, Скопје

Контакт:Европско правоАдреса: Правен факултет „Јустинијан Први“бул. „Гоце Делчев 9Б“ (за м-р Александар Спасов)e-mail: [email protected]елефон: +389 70 268-293 (А. Спасов); +389 71 547-752 (Н. Андреевска)

Издавачи:

Јазична редакција:

Почитувани читатели и читателки, драги колеги и колешки правници,

Кога пред повеќе од три години потписниците на овој предговор го развија концептот на ова списание, тие пред сё имаа две цели: Со списанието Европско право (кратко: ЕП) требаше да се создаде цврст извор на информации на македонски јазик за Европската унија и за нејзиното право, но и за дејноста на Советот на Европа (а, особено ЕКЧП и нејзиното спроведување преку судската практика на ЕСЧП). Освен тоа, целта беше да се поттикнат македонските автори, а пред сё помладите кои сё уште не се етаблирале како стручни автори, да се занимаваат со европското право и со неговото влијание врз националното право.

Тој што ќе го земе во свои раце ова издание ќе заклучи дека и двете цели беа по-стигнати. Имено, во овој број на ЕП се наоѓаат прилози на македонски автори кои се однесуваат на иницијативата за владеењето на правото во Европската унија, за улогата на македонските судови како европски судови, како и за кривично-правното начело на законитост како фундаментално начело (не само) на македонскиот правен систем и за предизвиците при изработка на условите кај договорите за осигурување. Значи, во него е опфатен широк спектар на теми, што се протегаат од интерни теми за ЕУ, па сё до влијанието на европското право врз националното право уште во сегашниот стадиум на приближувањето кон ЕУ.

Во последната наведена област споменати се теми од судството, како и од мате-ријалното кривично и стопанско право. Toa покажува дека европското право може да се разгледува од многу аспекти. Оваа правна област честопати е присутна на правните факултети во областа на јавното право или на меѓународното право. Вистина, нејзините почетоци беа содржани во овие области, меѓутоа таа денес повеќе претставува мотор за развој на правото како во доменот на кривичното и особено на граѓанското право во државите на ЕУ, така и надвор од нив.

Исто така, вреди да се забележи и ориентираноста на придонесите кон практиката. Притоа, преку различните статии опфатени се различните правни професионални групи. Кога станува збор за улогата на македонските судови како европски судови, целна група се првенствено судиите. Наспроти тоа, прилогот во врска со изработката на општите услови кај договорите за осигурување примарно се однесува на адвокатите и на правниците од стопанството. (Покрај тоа, тој опфаќа договорно-правни аспекти, што спротивно од тука, многу ретко се оценуваат во правните публикации од регио-нот). Исто така, преку овие различни групи адресати станува јасно колку e опсежно влијанието на европското право.

Сепак, ЕП треба да фрли поглед на дискусијата во врска со европското право во земјите-членки на ЕУ. За таа цел служат преземените прилози, што веќе се објавени во признаени странски публикации и нивното ексклузивно објавување првпат на македонски јазик. Во оваа рубрика во ова издание на ЕП се појавува прилог за улогата на Европскиот парламент. Неговиот автор е најдобро запознаен со институцијата за којашто пишува. Имено, тој е парламентарен асистент на еден германски пратеник во

84 ЕВРОПСКО ПРАВО Број 2/2014

Европскиот парламент. Овој прилог првпат беше објавен на германски јазик во списанието „Информации од странство“ (герм. Auslandsinformationen) на Фондацијата „Конрад Аденауер“. Од таа причина, издавачот и редакцијата на ЕП сакаат да му се заблагодарат како на авторот така и на издавачката куќа и на издавачите на ова списание на Фондацијата „Конрад Аденауер“ за добиената дозвола овој прилог овде да биде објавен на македонски јазик. На внимателниот читател нема да му побегне информацијата дека според изворот на неговото прво објавување станува збор за публикација на фондација што е блиска до една политичка партија. Сепак, ова не смее да наведе на заклучокот дека ЕП или ИРЗ, како негов соиздавач, се блиски до одредена гер-манска политичка партија. Оние што внимателно ја следат дејноста на ИРЗ во Македонија знаат дека таму таа на друг проект (што, исто така, е документиран како публикација1) соработуваше со Фондацијата „Фридрих Еберт“, што е блиска до друга политичка партија во Германија. Од една страна, тоа покажува дека во Германија постои добра демократска традиција во интерес на општото добро да се соработува надвор од партиските граници, а од друга страна, тоа покажува и колку е широк консензусот во Германија во врска со прашањата на правната држава и на европската интеграција, и покрај постоењето на различни политички мислења.

Меѓутоа, ЕП нема цел да ги информира своите читатели само за актуелниот развој во европското право туку и да им овозможи на нивниот јазик да фрлат поглед на развојот на европското право. За таа цел служи новата рубрика со избрани пресуди на Европскиот суд на правдата и на ЕСЧП, што првпат ја воведовме во ова издание. Оваа рубрика ја отвораме со една пресуда од 1971 година. Од околноста дека една пресуда е зна-чајна и по повеќе од четириесет години од нејзиното донесување може да се согледа и значењето на судската практика во Европската унија (и онаа на судовите на земјите-членки). Судските одлуки и во традиционал-ната континентално-европска правна сфера се од големо значење за општиот развој на правото, а тоа често се занемарува во дискусијата за разликите меѓу континентално-европското право и судската практика на англо-американското право. Согласно со тоа, голема е одговорноста на судовите и на поединечните судии.

Сите овие придонеси се дополнети со информации од редот на редакцијата. Од една страна овде спаѓа извештајот од дејноста на ИРЗ. Во него се содржани активностите на ИРЗ во другите држави од регионот, што се спроведуваат во рамките на билатералните активности што се финансирани со средства на германските даночни обврзници, но и во рамките на твининг-програмата на ЕУ. Понатаму, овде може да се најдат и два извештаја од настани, што се однесуваат на латинскиот нотаријат, една класична европска правна институција, што дава значителен придонес кон правната сигурност, а со тоа и кон благосостојбата во западноевропските држави.

И ова издание на ЕП не би било можно без поддршката на цела низа личности и институции. Затоа, ние овде им се заблагодаруваме на сите автори, преведувачи, рецензенти и, пред сё, на читателите. Покрај тоа, посебна благодарност упатуваме до членовите на издавачкиот совет. Истото важи за Сојузното министер-ство за правда на Германија и за заштита на потрошувачите и за Министерството за надворешни работи, без чијашто поддршка на ИРЗ и на нејзината дејност во Македонија, што претставува дел од германските активности во рамките на Пактот за стабилност на Југоисточна Европа, не би постоело списанието што моментално го држите во своите раце. Ова првенствено важи и за германската амбасадорка д-р Кристине Алтхаузер и нејзините соработници, кои со интерес ги следат и конструктивно ги поддржуваат дејноста на ИРЗ, но и развојот на списанието ЕП.

Адвокат д-р Штефан ПирнерРегионален проектен раководител

при Фондацијата ИРЗ за „Југоисточна Европа- Централен регион“

(Босна и Херцеговина, Македонија, Црна Гора и Србија)

м-р Александар Љ. СпасовAсистент на теоретски правни науки

на Правниот факултет „Јустинијан Први“ во Скопје

1 Ова е во публикацијата „Односот помеѓу граѓанинот и државата во демократската правна држава“, Скопје 2011 год. / Das Rechtsverhältnis von Bürger und Staat im demokratischen Rechtsstaat, Skopje 2011.

ЕВРОПСКО ПРАВО Број 2/2014 85

Sehr geehrte Leserinnen und Leser, liebe juristische Kolleginnen und Kollegen,

аls die Unterzeichner dieses Vorwortes vor mehr als drei Jahren das Konzept dieser Zeitschrift entwickelten, hatten sie vor allem zwei Ziele: Mit der Zeitschrift Evropsko Pravo (Europä-isches Recht, kurz EP) sollte eine feste Informationsquelle in mazedonischer Sprache über die Europäische Union und ihr Recht, aber auch über die Tätigkeit des Europarats (und hier insbesondere die EMRK und deren Umsetzung durch die Rechtsprechung des EGMR) ge-schaffen werden. Darüber hinaus sollten mazedonische Autoren, vor allem jüngere, die sich noch nicht als Fachautoren etabliert haben, dazu bewegt werden, sich mit dem Europarecht und seinen Auswirkungen auf das nationale Recht auseinanderzusetzen.

Wer die vorliegende Ausgabe in Händen hält, wird feststellen, dass beide Ziele erreicht wurden. In dieser Nummer der EP finden sich nämlich Beiträge mazedonischer Autoren zur Initiative für die Rechtsstaatlichkeit in der EU, über die Rolle der Gerichte Mazedoniens als europäische Gerichte sowie über den strafrechtlichen Grundsatz der Gesetzmäßigkeit als fundamentalen Grundsatz (nicht nur) des mazedonischen Rechtssystems und über die Her-ausforderung bei der Erstellung von Geschäftsbedingungen für Versicherungsverträge. Die Spannweite reicht also von EU-internen Themen bis zu Auswirkungen des Europarechts auf das eigene nationale Recht bereits im jetzigen Stadium der EU-Annäherung.

Im letztgenannten Bereich werden Themen aus der Gerichtsbarkeit sowie aus dem materi-ellen Straf- und Wirtschaftsrecht angesprochen. Dies belegt, wie facettenreich das Europarecht ist. Dieses Rechtsgebiet wird an den juristischen Fakultäten häufig im Bereich des Öffentlichen Rechts oder des Völkerrechts angesiedelt. Tatsächlich lagen seine Ursprünge in diesen Bereichen, heute ist es jedoch mehr, nämlich Motor für zahlreiche Rechtsentwicklungen auch im Bereich des Straf- und insbesondere des Zivilrechts in den Staaten der EU, aber auch darüber hinaus.

Bemerkenswert ist auch die Praxisorientierung der Beiträge. Hierbei werden durch die unterschiedlichen Aufsätze verschiedene juristische Berufsgruppen angesprochen. Wenn es um die Rolle der mazedonischen Gerichte als europäische Gerichte geht, ist die Zielgruppe vor allem diejenige der Richter. Der Beitrag bezüglich der Erstellung von Allgemeinen Ver-sicherungsbedingungen richtet sich dagegen primär an Rechtsanwälte und Unternehmens-juristen. (Er spricht zudem kautelarjuristische Aspekte an, die ansonsten in den juristischen Publikationen der Region nur selten gewürdigt werden.) Auch durch diese verschiedenen Adressatengruppen wird deutlich, wie breit gefächert der Einfluss des Europarechts ist.

Die EP möchte jedoch auch ein Blick in die europarechtliche Diskussion in Mitgliedsstaaten der EU geben. Diesem Zweck dienen die Übernahmen von Beiträgen, die bereits in anerkann-ten ausländischen Publikationen erschienen sind, und ihre exklusive Erstveröffentlichung in mazedonischer Sprache. In dieser Rubrik erscheint in dieser Ausgabe ein Beitrag zur Rolle des Europäischen Parlaments. Sein Autor ist mit der Institution, über die er schreibt, bestens vertraut. Er ist nämlich parlamentarischer Assistent eines deutschen Abgeordneten im Europa-parlament. In deutscher Sprache ist dieser Beitrag zuerst in den „Auslandsinformationen“ der Konrad-Adenauer-Stiftung erschienen. Deshalb möchten die Herausgeber und die Redaktion der EP sowohl dem Autor als auch dem Verlag und den Herausgebern der Auslandsinforma-


tionen der Konrad-Adenauer-Stiftung dafür danken, diesen Beitrag hier in mazedonische Sprache veröffentlichen zu dürfen. Dem aufmerksamen Leser wird nicht entgangen sein, dass es sich bei der Quelle der Erstveröffentlichung um die Publikation einer parteinahen Stiftung handelt. Dies darf jedoch nicht zu dem Schluss verleiten, dass die EP oder ihr Mitherausgeber die IRZ einer bestimmten deutschen politischen Partei nahestehen. Diejenigen, die die Tätigkeit der IRZ in Mazedonien aufmerksam verfolgen, wissen, dass man dort bei einem anderen Projekt (das ebenfalls als Publikation dokumentiert ist1) mit der Friedrich- Ebert- Stiftung, die einer anderen politischen Partei in Deutschland nahesteht, zusammengearbeitet hat. Dies zeigt zum einen, dass es in Deutschland gute demokratische Tradition ist, im Interesse des Gemeinwohls über die Parteigrenzen hinweg zusammenzuarbeiten. Zum anderen zeigt es aber auch, wie breit, trotz politischer Meinungsverschiedenheiten, der Konsens in Deutschland bezüglich Rechtsstaatsfragen und der europäischen Integration ist.

Die EP möchte ihre Leser jedoch nicht nur über aktuelle Entwicklungen aus dem Europarecht informieren, sondern auch ihnen Gelegenheit geben, in ihrer eigenen Sprache einen Blick in die Entwicklung des Europarechts zu nehmen. Diesem Zweck dient die mit dieser Ausgabe begonnene neue Rubrik mit ausgewählten Urteilen des EuGH und des EGMR. Den Anfang macht eine Entscheidung aus dem Jahre 1971. Aus dem Umstand, dass ein Urteil auch noch mehr als vierzig Jahre nach seinem Erlass von Bedeutung ist, lässt sich auch der Stellenwert der Rechtsprechung in der Europäischen Union (und auch derjenigen der Gerichte der Mitgliedstaaten) ablesen. Gerichtsentscheidungen sind, das wird in der Diskussion über die Unterschiede zwischen dem kontinentaleuropäischen Recht und dem Case-Law des angloamerikanischen Rechts häufig übersehen, auch im traditionellen kontinentaleuropäischen Rechtskreis von erheblicher Bedeutung für die allgemeine Rechtsentwicklung. Dementsprechend groß ist die Verantwortung der Gerichte und der einzelnen Richter.

Ergänzt werden all diese Beiträge durch Informationen aus den Reihen der Redaktion. Dazu gehört zum einen der Bericht aus der Tätigkeit der IRZ. Dieser befasst sich mit Aktivitäten der IRZ in anderen Staaten der Region, die im Rahmen der aus deutschen Steuergeldern finanzierten bilateralen Tätigkeiten, aber auch im Rahmen des EU-Twinningprogramms durchgeführt wurden. Weiterhin findet man dort auch zwei Veranstaltungsberichte, die jeweils auch Bezug auf das lateinische Notariat, einer klassischen europäischen Rechtsinstitution, die einen erheblichen Beitrag zur Rechtssicherheit und damit auch zum Wohlstand in den westeuropäischen Staaten leistet, nehmen.

Auch diese Ausgabe der EP wäre ohne die Unterstützung einer ganzen Reihe von Personen und Institutionen nicht möglich gewesen. Deshalb soll an dieser Stelle allen Autoren, Übersetzern, Rezensenten und vor allem Lesern gedankt werden. Außerdem gilt es in besonderer Weise den Mitgliedern des Herausgeberrates zu danken. Gleiches gilt für das deutsche Bundesministerium der Justiz und für Verbraucherschutz und das Auswärtige Amt, ohne deren Unterstützung der IRZ und ihrer Tätigkeit in Mazedonien, die eine Teil der deutschen Aktivitäten im Rahmen des Stabilitätspakts für Südosteuropa darstellt, es die Zeitschrift, die sich gegenwärtig in Händen halten, nicht geben würde. Dies gilt vor allem auch für die deutsche Botschafterin Dr. Christine Althauser und ihre Mitarbeiter, die die Tätigkeit der IRZ, aber auch die Entwicklung der Zeitschrift EP, mit Interesse verfolgen und konstruktiv unterstützen.

Rechtsanwalt Dr. Stefan PürnerBereichsleiter der IRZ für „Südosteuropa Mitte“

(Bosnien und Herzegowina, Mazedonien, Montenegro und Serbien)

Aleksandar Spasov M.A.Assistent für Rechtstheorie an der Juristischen Fakultät

„Iustinianus Primus“ in Skopje

1 Dies in der Publikation „Правниот однос меѓу граѓанинот и државата во демократско-правната држава“/Das Rechtsverhältnis von Bürger und Staat im demokratischen Rechtsstaat, Скопје/Skopje 2011.


ПРЕДГОВОР Предговор на редакцијата . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 83

СТАТИИ Герит Ф. Шломах: Европскиот парламент како „движечка сила“ на Заедничката

безбедносна и одбранбена политика . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .89 Проф. д-р Тања Каракамишева-Јовановска: Новата иницијатива за владеењето

на правото во Европската унија . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .100 Проф. д-р Татјана Петрушевска и м-р Марјан Попески: Судовите на Република Македонија

како европски судови . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .109 Проф. д-р Осман Кадриу: Кривично-правното начело на законитост како

фундаментално начело во правниот систем на Република Македонија . . . . . . . . . . . . . . . .123 Проф. д-р Горан Коевски, доц. д-р Борка Тушевска и доц. д-р Дарко Спасевски:

Предизвици при изработката на општите и посебните услови кај договорите за осигурување . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .130

ВАЖНИ ОДЛУКИ НА ЕВРОПСКИОТ СУД НА ПРАВДАТА И НА ЕСЧП Доц. д-р Јулија Брсакоска Базеркоска: Студија на случај од Судот на правдата на

Европската унија-Случај 22/70 Европската комисија против Советот на ЕЗ (Случајот ЕРТА), [1971] ECR 263 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .141

ДЕЈНОСТА НА ИРЗ Д-р Штефан Пирнер: Актуелни проекти во Босна и Херцеговина и во Србија . . . . . . . . . . . . .147 Д-р Петер Бест: Твининг-проект за извршувањето на кривичните санкции

во Црна Гора . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .150

ИЗВЕШТАИ Д-р Штефан Пирнер: Работилница „Новиот предлог-закон за нотаријат

на Македонија: предности и недостатоци” . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .153 Д-р Штефан Пирнер: Извештај од настан: 6. Конгрес на правници од Европа и

од Медитеранот на тема „Правда и економски раст” во Белград од 25 до 26 септември 2014 година . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .155

ПОВИК ЗА ДОСТАВУВАЊЕ ТРУДОВИ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .161

СОДРЖИНА


INHALTSVERZEICHNIS

VORWORT Vorwort der Redaktion . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 85

AUFSÄTZE Gerrit F. Schlomach: Das Europäische Parlament als „treibende Kraft” der gemeinsamen

Sicherheits- und Verteidigungspolitik . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .89 Prof. Dr. Tanja Karakamiševa-Jovanovska: Die neue Initiative zur Rechtsstaatlichkeit

in der Europäischen Union . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .100 Prof. Dr. Tatjana Petruševska und Marjan Popeski, MA: Die mazedonischen Gerichte

als europäische Gerichte . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .109 Prof. Dr. Osman Kadriu: Der strafrechtliche Grundsatz der Gesetzmäßigkeit

als fundamentales Prinzip des Rechtssystems Mazedoniens . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .123 Prof. Dr. Goran Koevski, Ass.-Prof. Dr. Borka Tuševska und Ass.-Prof. Dr. Darko

Spasevski: Herausforderungen beim Verfassen von Allgemeinen und Besonderen Versicherungsbedingungen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .130

WICHTIGE ENTSCHEIDUNGEN DES EUGH UND DES EGMR Ass.-Prof. Dr. Julija Brsakoska Bazerkoska: Studie eines Falles des Europäischen

Gerichtshofs: Urteil 22/70 der Europäischen Kommission gegen den Rat der EG (Fall ERTA), [1971] ECR 263 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .141

AUS DER TÄTIGKEIT DER IRZ Dr. Stefan Pürner: Aktuelle Projekte in Bosnien und Herzegowina sowie Serbien . . . . . . . . . . . . . . .147 Dr. Peter Best: Twinning-Projekt zum Strafvollzug in Montenegro . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .150

BERICHTE Dr. Stefan Pürner: Workshop „Das neue mazedonische Gesetz über das Notariat:

Vorteile und Nachteile” . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .153 Dr. Stefan Pürner: Veranstaltungsbericht: 6. Kongress der europäischen und

mediterranen Juristen zum Thema „Recht und wirtschaftliches Wachstum” Belgrad 25./26.9.2014 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .155

AUSSCHREIBUNG . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .164


Герит Ф. Шломах*

Резултатот од европските избори од 22 до 25 мај исто така влијаеше на тоа во која насока ќе се движи Ев-ропскиот парламент (ЕП) во рамките на Заедничката безбедносна и одбранбена политика (ЗБОП). Во текот на седмиот законодавен период што изминува, од 2009 до 2014 година, Европскиот парламент ја зацврсти својата улога како „движечка сила“1 на безбедносната и одбранбената политика и успешно ја унапреди под-реденоста на ЗБОП под преговарачките, контролните и законодавните механизми на Парламентот. Тој даде значаен придонес во областите на креирањето агенда („Agenda Setting“), законодавниот процес, буџетското право, како и парламентарната контрола и политички-от надзор. Пратеничката група на демохристијаните играше централна улога во Парламентот во врска со овие теми, со цел да го отвори патот за „голема коалиција“ во однос на прашањата поврзани со без-бедноста и одбраната.

УЛОГАТА НА ЕВРОПСКИОТ ПАРЛАМЕНТ ВО ЗБОП

Во текот на седмиот законодавен период од 2009 до 2014 година, Европскиот парламент, врз основа на Договорот од Лисабон, ја зацврсти својата улога како надзорна и опоменувачка сила во рамките на ЗБОП, што е составен дел од Заедничката надворешна и безбедносна политика (ЗНБП). Во областа на ЗБОП, Европскиот парламент врши пет функции: функција на прибирање информации, политички надзор, буџет-

* Герит Ф. Шломах е парламентарен асистент на Михаел Галер, член на Европскиот парламент.

1 Hans-Gert Pöttering, „European Union Common Foreign, Security and Defence Policies: Contribution of the European Parliament“, во: Karl von Wogau und Guy Verhofstadt (Hrsg.), The path to European defence, Antwerpen, Maklu, 2004, 73-80, стр. 75.

СТАТИИ

Европскиот парламент како „движечка сила“ на Заедничката безбедносна и одбранбена политика UDC 341.171.075.1 (4-672ЕУ):355-027.511

1.04 Стручна статија

ска контрола, законодавна функција и надлежности во однос на креирањето агенда.

Пред воопшто да биде извршена контролата, европратениците мораат да добијат соодветни инфор-мации, за да можат да ја исполнат својата надзорна и опоменувачка задача.

Европратениците ја исполнија својата функција за прибирање информации уште есента 2009 година за време на сослушувањето на потпретседателот на Европската комисија и висок претставник на Унијата за надворешни работи и безбедносна политика, ба-ронесата Кетрин Ештон. Како кандидат за комесар, таа одговараше на прашања во врска со иднината на тогашната Европска безбедносна и одбранбена поли-тика (ЕБОП) и во врска со барањето на Европскиот парламент за „Европска бела книга за безбедност и одбрана“. Во таа смисла, стана јасно дека ЕБОП нема да биде една од областите на кои таа ќе се фокусира. Во текот на законодавниот период парламентарците го искористија своето право да ў поставуваат прашања на Ештон на пленарните седници. Таа се обврза најмалку двапати годишно да полага сметка пред пратениците во врска со ЗНБП и со ЗБОП.

Различните политички позиции на пратеничките групи во Европскиот парламент (погледни ја табелата 1) доведуваат до тоа меѓусебно да се разликуваат и ставовите во однос на ЗБОП. За време на редовните состаноци за размена на мислења стана јасно дека европратениците од пратеничките групи на ЕОЛ, ЕКР и ЕСД начелно се против постојните структури и постапки на ЗБОП. Пратеничката група на ЕОЛ обвинува дека во рамките на ЗБОП би настанала неприфатлива милитаризација на ЕУ. Пратениците на пратеничката група на ЕКР се сомневаа во тоа дека ЕУ воопшто би требало да презема воени задачи. При-тоа, овде не станува збор за пацифизам, како што е случај кај левичарите, туку за основниот сомнеж дека ЗБОП би ги удвоила мисиите на НАТО. Во принцип,


и пратеничката група на ЕСД под знак прашалник ги става воените задачи на ЕУ и бара овие прашања да бидат вратени на ниво на националните држави.

Спротивставена на ваквите ставови е една „голема коалиција“ околу пратеничката група на ЕНП, бидејќи таа за централните прашања во врска со ЗБОП соз-даде простор за компромис со пратеничката група на С&Д и на АЛДЕ.

Содржински, оваа „голема коалиција“2 ја поддржу-ва моменталната форма на ЗБОП со својот централен

пристап за мрежна безбедност. Овие три пратенички групи се согласни дека цивилниот и воениот прис-тап треба да се консолидираат со зајакнување на способностите, со донесување „Бела

книга за безбедност и одбрана“ и со посилно заедничко одговарање на безбедносно-политичките предизвици.

2 Досега, од вкупно 766 пратеници, оваа коалиција вклучу-ваше 274 европратеници од пратеничката група ЕНП, 195 европратеници од пратеничката група С&Д и 83 европра-теници од пратеничката група АЛДЕ.

Потребата од силна ЗБОП ја истакнува и прате-ничката група на „зелените“, која всушност не зазема единствен став за прашањата поврзани со воените работи, истражувањата и индустријата во контекст на ЗБОП.

БЕЗБЕДНОСНО-ПОЛИТИЧКИ ОГРАНОК НА ЕВРОПСКИОТ ПАРЛАМЕНТ: ПОТКОМИТЕТ ЗА БЕЗБЕДНОСТ И ОДБРАНА

Од 1984 година, поткомитетите на Парламентот се занимаваат со прашања во врска со безбедносната политика, политиката на разоружување и одбранбената политика. Само во законодавниот период од 1999 до 2004 година тоа не беше случај.3 Во текот на законодав-ниот период што изминува содржинската работа во оваа област ја вршеше Поткомитетот за безбедност и одбрана (Security and Defence, SEDE), кој му е подреден на Главниот комитет за надворешни работи, човекови права, заедничка безбедносна и одбранбена политика (скратено АФЕТ според францускиот поим Affaires étrangères). Поткомитетот за безбедност и одбрана произлезе од Поткомитетот за безбедност и разо-ружување.4 Тогашниот претседател ретроспективно

3 Спореди со Ричард Корбет, Франсис Јакобс и Мајкл Шаклтон, The European Parliament, London, Harper, 2007, 147.

4 SEDE беше воспоставен во 2004 година под претседа-телството на тогашниот европратеник Карл фон Вогау

Табела 1 Пратенички групи во седмиот Европски парламент (2009 до 2014 година)

Пратеничка група КратенкаБрој на пратенички места

(процентуален удел)

Европска народна партија (демохристијани) ЕНП 274 (35,8)

Прогресивна алијанса на социјалистите и демократите во Европскиот парламент (социјалдемократи) С&Д 196 (25,6)

Алијанса на либералите и демократите на Европа (либерали/центристи) АЛДЕ 83 (10,8)

Група на зелените/Европска слободна алијанса (зелени, регионални партии) Зелени/ ЕСА 57 (7,4)

Европски конзервативци и реформисти (конзервативци, ЕУ-скептици) ЕКР 57 (7,4)

Конфедерална група на Европската обединета левица/ Нордиски зелени левичари (социјалисти, комунисти) ЕОЛ/НЗЛ 35 (4,6)

Европа на слободата и демократијата (евроскептици, десничарски популисти) ЕСД 31 (4,1)

Независни пратеници 33 (4,3)

За време на седмиот законодавен период Европскиот парламент броеше 766 пратеници.Извор: Европски парламент, http://ergebnisse-wahlen2014. eu/de/election-results-2009.html [16.06.2014].

Пратеничките групи на ЕНП, С&Д и АЛДЕ се согласни дека цивилниот и воениот пристап треба да се зацврстува и дека заеднички треба да се одговори на безбедносно-политичките предизвици.


ја оцени неговата работа како „движечка сила зад дебатата во врска со надворешната, безбедносната и одбранбената политика“, што „секогаш даваше креати-вен придонес“5. Покрај тоа, пратениците го трасираа патот со цел државите-членки да ја прифатат идејата според која на „Европската заедница/Унијата“ треба да ў се припише улога во областите на безбедноста и одбраната. На европско ниво ЕП континуирано се занимаваше и со одбранбената политика, што може да се согледа и од промената на името на Поткомитетот во 2004 година.

Во текот на изминатиот законодавен период само во одредени случаи во Поткомитетот за безбедност

и одбрана може-ше да се забележи дека пратениците врз основа на на-ционалните пози-ции за определени релевантни пра-шања излегуваа од заедничката линија на прате-ничката група. Згора на тоа, во преден план беше

поставена конфронтацијата на пратеничките групи по должина на политичкиот спектар од десно кон лево. Како пример за конкуренцијата меѓу пратеничките групи може да се наведе контроверзното гласање во врска со контролата на извозот на оружје.6 Во овој случај, постојната „голема коалиција“ за фундамен-тални прашања беше отповикана од страна на со-цијалдемократите. Уште за време на подготовките на гласањето се покажа дека пратеничките групи С&Д, ЕОЛ и Зелените застапуваат заеднички позиции што можеа да го придобијат мнозинството, бидејќи имаа поддршка од дел од либералите. Помеѓу пратеничките групи на левицата и десницата постоеше несогласу-вање во однос на тоа во која мера земјите-членки треба да бидат повикани на одговорност на ниво на ЕУ ако не го почитуваат заедничкиот став во однос на контролата на извозот на оружје, како и до кој степен треба да се прошири контролниот режим.

(ЕНП/ЦДУ), а од 2009 до 2014 година со него раководеше францускиот европратеник Арно Данжен (ЕНП/УМП).

5 Петеринг, фусноти 1, 75.6 Дури и нацрт-извештајот беше предмет на контроверз-

на дискусија во SEDE. Спореди со Европски парламент (ЕП), „Нацрт на извештајот за извоз на оружје: Спро-ведување на заедничкиот став на Советот 2008/944/GASP (2012/2303(INI))“, http://europarl.europa.eu/meetdocs/2009_2014/documents/ afet/pr/927/927057/927057de.pdf [22.05.2014].

Пратеничката група на ЕНП, заедно со прате-ничката група на ЕКР, го застапуваше ставот дека спроведувањето на контролата на извозот на оружје треба да им се препушти на националните парламенти. За разлика од тоа, другите пратенички групи сакаа да изнудат обврска за полагање сметка пред ЕП и пред граѓанските организации. На крајот, пратеничката група на ЕНП, и покрај тоа што ў се закануваше изборен пораз, успеа да го запре нацрт-текстот на ниво на Комитетот.

Таа го доби мнозинството што беше потребно за одбивање на нацртот за време на завршното гласање во АФЕТ, што значеше дека тој веќе не можеше да биде поднесен за гласање на пленарна седница. Сите членови на пратеничката група на ЕНП, кои имаа право на глас, беа присутни на гласањето. За разлика од тоа, присутни беа малку пратеници на С&Д со право на глас, што доведе до изборен пораз на „левичарските“ пратенички групи. Покрај тоа, и дел од либералите гласаа на страната на ЕНП.

ПАРЛАМЕНТАРНАТА ФУНКЦИЈА НА ПОТКОМИТЕТОТ ЗА БЕЗБЕДНОСТ И ОДБРАНА ЗА ПРИБИРАЊЕ ИНФОРМАЦИИ И КОНТРОЛА

На ниво на Поткомитетот за безбедност и одбрана европратениците собираат информации поврзани со безбедносната и одбранбената политика преку сослушувања, испрашување на претставниците на европската извршна власт, како и преку посета на операции на ЗБОП.7 За време на овие седници, прате-ниците ја извршуваат својата функција на политички надзор, така што ги испитуваат тековните постапки и овозможуваат јавност во областа на ЗБОП, што вообичаено е доминирана од страна на извршната власт. За време на законодавниот период од 2009 до 2014 година дискусиите меѓу Поткомитетот за безбедност и одбрана и националните министри за одбрана, високите претставници од рангот на Ештон или претставниците на Комисијата, на Европската одбранбена агенција (ЕДА), на Сателитскиот центар на Европската унија (ЕУСЦ) или на Европската служ-ба за надворешно дејствување (ЕЕАС), претежно се одвиваа на јавни седници.

Со цел да се зголеми корпусот на знаење во Ев-ропскиот парламент, Поткомитетот за безбедност и одбрана редовно одржува седници на Комитетот со другите парламентарни институции, на пример со ко-митетите за надворешни работи, за развој или за буџет. Освен тоа, се одржаа заеднички седници на делегаци-

7 Secretariat of the Subcommittee on Security and Defence, European Parliament Subcommittee on Security and Defence 7th Legislative Period (2009-2014), Brüssel, 2011, 10.

Конкуренцијата меѓу пратеничките групи се согледува од контроверзното гласање во врска со контролата на извозот на оружје. „Големата коалиција” за фундаментални прашања беше раскината од страна на социјалдемократите.


ите на Комитетот со делегациите на другите регионал-ни организации или трети држави. На делегациските патувања во врска со операциите на ЗБОП европрате-

ниците стекнуваат прецизна претстава за соодвет-ните мисии и го оценуваат нивното спроведување. Посетите на областите каде што се одвиваат мисиите се надополнети со сослушувања во Поткомитетот за безбедност и одбрана на специјалните претставници на ЕУ, на челниците на Воениот штаб на Европската унија (ЕУМС), на директоратот за управување со кризи и планирање (Crisis Management and Planning Directorate, CMPD), на одделението на ЕУ за цивил-но планирање и способност за управување (Civilian Planning and Conduct Capability, CPCC), како и на цивилните и воените команданти на мисиите на ЗБОП.

Научните служби дополнително придонесуваат за зајакнување на основата на знаењето во рамките на Парламентот и за информирање на јавноста. Тие ги изработуваат студиите по налог на Поткомитетот за безбедност и одбрана или им ги доделуваат на трети истражувачки тела. Во поновото минато две студии наидоа на големо внимание: Од една страна студијата „Влијанието на финансиската криза на европската одбрана“8 ў служеше на германската фондација „Наука и политика” (SWP) како осно-ва за таканаречениот „извештај Лисек“. Се покажа дека резултатите од оваа студија влијаеја на сликата за ЗБОП, што доминираше во главните градови и доведоа до продлабочени понатамошни студии на Парламентот и на Европската агенција за одбрана. Од друга страна, студијата насловена „Трошоци на неевропа: Европската заедничка безбедносна и од-бранбена политика“9 доби внимание кај јавноста и доведе до дискусии на европско ниво за преземените и пропуштените дејства на земјите-членки во врска со ЗБОП.

ЗАКОНОДАВНИ И НЕЗАКОНОДАВНИ АКТИВНОСТИ ВО РАМКИТЕ НА ЗБОП

Поткомитетот за безбедност и одбрана ги користи работата на комитетите и делегациските патувања,

8 Christian Mölling und Sophie-Charlotte Brune, „The impact of the financial crisis on European defence, study for the European Parliament“, Brüssel, 2011.

9 Blanca Ballester, „Cost of Non-Europe Report European Com-mon Security and Defence Policy“, CoNE 4/2013, Europäisches Parlament, Brüssel, 2013.

со цел преку парламентарни мислења и извештаи да учествува во законодавните и незаконодавните активности на Парламентот, што се релевантни за безбедносната и одбранбената политика.

Во текот на сед миот законо давен период Пот ко ми-тетот за безбедност и одбрана, меѓу другото, советодав-но учествуваше во законодавството на ЕУ во врска со иднината на сателитско-нави-гациската програ-ма „Галилео“ или на програмата за набљудување на Земјата „Коперни-кус“. Покрај тоа, на Поткомитетот му успеа да учествува во обликувањето на законодавството во врска со наредната рамковна програма за истражување на ЕУ „Хоризонт 2020“. Во сите три случаи Европскиот парламент осигури вклучување на цивилно- воените аспекти во европските законодавни активности. Тоа вреди да се спомене, бидејќи ставовите на Поткоми-тетот за безбедност и одбрана, што ги одразуваат пар-ламентарните сознанија во областа на безбедносната и одбранбената политика, не мораат автоматски да бидат инкорпорирани во законодавството од страна на соодветниот надлежен комитет.

Примери за такви ставови што не ги земаат предвид законодавните постапки се законодавните активности за создавање на единствениот европски воздушен простор (Single European Sky, SES) и не-успешното делумно финансирање од страна на ЕУ на интеграцијата на военото воздухопловство. Во 2011 година, предвидените трошоци беа проценети на седум милијарди евра за техничка интеграција во идниот единствен европски воздушен простор.10 Како проблем се покажа тоа што ниту една земја-членка на ЕУ немаше или нема предвидено средства за тоа во одбранбениот буџет. Ако земјите-членки наскоро не ги создадат воено-технолошките предуслови за учество во реформираниот воздушен простор, тоа во иднина би можело да доведе до ограничувања на операциите на воено распоредување и снабдување.

Во врска со ова прашање избувна конфликт меѓу Советот и Парламентот: Советот се согласи за ци-вилно-воениот карактер на единствениот европски воздушен простор, но земјите-членки сепак одбиваат

10 Vgl. Blanca Ballester, „Cost of Non-Europe Report European Common Security and Defence Policy“, CoNE 4/2013, Europäisches Parlament, Brüssel, 2013, 58.

Во седмиот законодавен период SEDE советодавно

учествуваше во законодавството на ЕУ

во врска со иднината на сателитско-навигациската програма „Галилео” или на

програмата за набљудување на Земјата „Коперникус”.

На делегациските патувања во врска со операциите на ЗБОП, европратениците стекнуваат точна слика за мисиите и го оценуваат нивното спроведување.


да ги признаат последиците што ги предизвикува Комисијата при спроведувањето на правните прописи во согласност со Парламентот. Бидејќи единствениот воздушен простор цели кон зајакнување на цивилно-то воздухопловство преку заштеда на трошоците и на енергијата, во иднина би било многу тешко да се спроведат функционалните блокови на воздушниот простор за воени цели. Според европското законо-давство, соодветните национални воздушни сили не играат посебна улога што се однесува на учеството во општиот воздушен сообраќај. Земјите-членки задол-жително мораат да ја земат предвид оваа околност при идните планирања на нивните одбранбени буџети.

Комитетот за транспорт, што е надлежен за един-ствениот воздушен простор, го занемари предлогот на Поткомитетот за безбедност и одбрана за кофинан-сирање поради поддршка на националните воздушни сили при справување со интеграцијата. Поткомитетот за безбедност и одбрана, вистина, со големо мнозин-ство го донесе нацрт-мислењето.

Но, тоа веќе не играше улога во донесувањето на одлуките во Комитетот за транспорт. Овој пример не е единичен случај. Честопати, Поткомитетот за безбедност и одбрана иницира неопходни решенија поради зајакнување на Заедничката безбедносна и одбранбена политика. Бидејќи севкупната надлежност ја имаат други комитети, таквите иницијативи не мораат да бидат земени предвид. Покрај поделбата меѓу пратенички групи и националности, разлики-те и пречките на ниво на комитети на Европскиот парламент претставуваат трета конфликтна линија.

Покрај нивната вклученост во законодавните из-вештаи, пратениците во Поткомитетот за безбедност и одбрана составуваат незаконодавни извештаи, со цел да одговорат на мерките и/или извештаите на другите

институции на ЕУ или да ги почнат сопствените поли-тички иницијати-ви. Пратеничката група на ЕНП во Европскиот парла-мент на тој начин постигна поли-тички поени: Ци-вилната и воената

соработка на ниво на ЕУ беа зајакнати со извештајот „Соработка меѓу цивилните и воените учесници и раз-вој на цивилно-воените способности“.11 Иницијативата

11 ЕП, „Резолуција на Европскиот парламент од 23 ноем-ври 2010 година за соработка меѓу цивилните и воените учесници и за развој на цивилните и воените способ-ности (2010/2071[INI])“, http://europarl.europa.eu/ sides/

на ЕУ, што датира од 2011 година, за поделба на воените улоги и задачи (Pooling and Sharing), беше критикувана преку извештајот „Влијанието на финансиската криза врз одбранбениот сектор во земјите-членки на ЕУ“12 и беше придружена со предлози за подобрување. Со незаконодавниот извештај за „европската индустри-ска и технолошка база во областа на одбраната“13 Европскиот парламент реагираше на предлозите на Комисијата во врска со иднината на одбраната и даде суштински придонес кон Европскиот одбранбен совет (EVR) во декември 2013 година.14

Двапати годишно, кога потпретседателката на Европската комисија и висок претставник на ЕУ за надворешни работи и безбедносна политика, баро-несата Кетрин Ештон, полага сметка пред ЕП, го-дишните парламентарни извештаи за ЗНБП и ЗБОП се дебатираат на пленарна седница и се испитува спроведувањето на мерките што се однесуваат на надворешната и безбедносната политика. Главниот комитет за надворешни работи (АФЕТ) го изготвува годишниот извештај за ЗНБП, што, доколку е неоп-ходно, содржи пасуси за понатамошниот развој на ЗБОП. Членовите на Поткомитетот за безбедност и одбрана го составуваат годишниот извештај за ЗБОП, што се концентрира на политичко-стратешки прашања, на спроведувањето на мисиите поврзани со ЗБОП, на институционалните процеси, како и на дебатата за зајакнување на европските цивилни и воени способности.

Годишните извештаи, начелно, се донесуваат со големо мнозинство од страна на пратеничките групи ЕНП, С&Д и АЛДЕ. Од една страна, причина за тоа е фактот што двете големи пратенички групи се со-гласуваат за основните аргументи во врска со ЗБОП. Од друга страна, во Поткомитетот за безбедност и одбрана постои ротирачки систем за составување на годишните извештаи. Имено, изработката на из-вештаите се одвива наизменично меѓу пратеничката група што го назначува претседателот на Поткоми-

getDoc.do?type=TA&reference=P7-TA-2010-0419&lang uage=DE&ring=A7-2010-0308 [22.05.2014].

12 ЕП, „Резолуција на Европскиот парламент од 14 декем-ври 2011 година за влијанието на финансиската кри-за врз одбранбениот сектор во земјите-членки на ЕУ (2011/2177[INI])“, http://europarl.europa.eu/sides/getDoc. do?type=TA&reference=P7-TA-2011-0574&language=DE& ring=A7-2011-0428 [22.05.2014].

13 ЕП, „Резолуција на Европскиот парламент од 21 ноември 2013 година за Европската одбранбено технолошка и ин-дустриска база (2013/2125[INI])“, http://europarl.europa.eu/sides/getDoc.do?type=TA& reference=P7-TA-2013-0514&language=DE&ring=A7-2013-0358 [22.05.2014].

14 Спореди со Михаел Галер, „По самитот е пред самитот“, Eвропска безбедност и техника, 2014, 2, 10-12.

Цивилната и воената соработка на ниво на ЕУ беше зајакната со извештајот „Соработка меѓу цивилните и воените учесници и развој на цивилните и воените способности”


тетот и следната по големина пратеничка група.15 Во годишниот извештај за 2013 година во врска со ЗБОП Европскиот парламент се произнесе за политички-те и стратешките прашања за време на тогашните подготовки на самитот за одбрана. Во овој извештај европратениците побараа Европска бела книга на безбедноста и одбраната и свикување на формален совет на министрите за одбрана.

Овие заложби досега беа залудни, бидејќи ше-фовите на држави и влади не го зедоа предвид тоа на самитот за одбрана во 2013 година. Во таа смисла, конфликтот меѓу Парламентот и Советот се состои во тоа што земјите-членки донесуваат помпезни ди-пломатски декларации, што сепак се имплементираат многу бавно или, пак, воопшто не се имплементираат.

Досега, земјите-членки одбиваа меѓусебно и пред Европскиот парламент јасно да покажат кој какви воени способности има и каде постојат случаи на удвојувања. „Европска бела книга“ би била изготвена врз основа на сознанијата на еден заеднички европски преглед на моменталната ситуација, со цел развојот на способностите на тој начин да се поврзе со стратеш-киот развој. Земјите-членки досега покажуваат мал интерес за тоа, затоа што тоа би значело врзување на воениот национален суверенитет на европско ниво.

БУЏЕТСКИ НАДЗОР И КОНТРОЛА НА ПОВЕЌЕ НИВОА НА ЗНБП И ЗБОП

Во рамките на буџетскиот надзор на ЗБОП Парламен-тот редовно учествува на заедничките советодавни седници со Советот, со Европската служба за надво-решно дејствување (ЕЕАС) и со Европската комисија. Петпати годишно на овие седници – со исклучување на јавноста – доаѓа една мала делегација на Европ-скиот парламент, што се состои од претседателите на АФЕТ, на Поткомитетот за безбедност и одбрана и на Комитетот за буџет. На овие седници се разменуваат информации во врска со операциите на ЗБОП и се испитува спроведувањето на буџетскиот план за ЗН-БП.16 Како и да е, во минатото едвај беше искористена шансата за критичко испитување на спроведувањето на цивилните компоненти на ЗБОП во буџетот на ЗНБП и во институционалната постапка.

Како последица на распуштањето на парламен-тарното Собрание на Западноевропската унија (Ев-ропско собрание за безбедност и одбрана/Собрание на Западноевропската унија) во 2012 година настана

15 Во седмиот законодавен период пратеничката група на ЕНП го постави претседателот на Комитетот, францускиот пратеник Данжен, кој секоја втора година го поднесуваше нацртот. Во годините што следуваа нацртот на извештајот го изработуваше пратеничката група на социјалдемократите.

16 Спореди со фуснота 7, 11.

нова интерпарламентарна конференција за контрола на повеќе нивоа на ЗНБП и на ЗБОП. На досегашните седници во Варшава, Даблин и Вилнус се сретнуваа националните парламентарци и европратениците, со цел заедно да ги контролираат мисиите на ЗБОП и да советуваат за иднината на ЗБОП. При првичното одржување на конференцијата настана спор меѓу националното и европското ниво во врска со тоа, со колкав капацитет на персонал Европскиот парламент би можел да ги застапува своите интереси. ЕП ја зацврсти својата позиција во врска со ова прашање, а тоа значеше бројчено да не биде третиран како до-полнителна национална парламентарна делегација. Во крајна линија, тој е претставен со 16 претставници, а секоја од националните делегации со шест пратеници.

Основањето на интерпарламентарниот контро-лен орган треба да се оцени позитивно. Додадената вредност се согледува во тоа што Парламентот конти-нуирано ги спроведува контролите врз мисиите, кон-тролата врз Комисијата или врз Европската агенција за одбрана (ЕДА). Освен тоа, во завршниот документ на интерпарламентарната конференција во Вилнус во септември 2013 година, наспроти противењето на некои национални пратеници, делегацијата на ЕП формулираше заеднички парламентарни барања до Европскиот одбранбен совет.17 Содржински, кај мнозинството превладуваа мислењата и процените на Европскиот парламент во врска со ЗНБП.

Интересно е тоа што за време на овој спор очиг-ледна стана уште една конфликтна линија: меѓу ев-ропското ниво и нивото на националните држави.

Парламентот беше успешен што се однесува до содржинското обликување, бидејќи неговите позиции, наспроти оние на националните парламенти, ја имаа поддршката на широкото мнозинство на делегацијата на ЕП. Несомнено, следните седници ќе придонесат за понатамошно продлабочување на довербата на парламентарците меѓу двете нивоа. Тоа долгорочно би го зајакнало европскиот парламентаризам за кон-трола на ЗБОП.

ЕВРОПСКИОТ ПАРЛАМЕНТ КАКО КОЗАКОНОДАВЕЦ ВО РАМКИТЕ НА ЗБОП

Пред стапувањето на сила на Договорот од Лисабон во есента во 2009 година, законодавните надлежности на Парламентот во Стразбур и Брисел во областа на

17 Спореди со Lietuvos Respublikos Seimas, „Conclusions. Interparliamentary conference for the common foreign and security policy and the common security and defence policy, 4-6 September 2013“, http://europarl.europa.eu/webnp/webdav/ site/myjahiasite/shared/ICMs/2013/AFET-SEDE%205%20 November/CFSP-CSDP%20IPC%20Conclusions,%20Sep%20 2013,%20Vilnius.pdf [22.05.2014].


ЗБОП се проши-рија на внатреш-ниот пазар на ЕУ. Во седмиот зако-нодавен период европратеници-те на тој начин го контролираа спроведувањето и запазувањето на одбранбениот

пакет, што Советот и Парламентот заедно го усвоија летото 2009 година. Овој пакет се состои од два еле-мента: од Директивата за трансфер на производи од областа на одбраната во рамките на ЕУ18 и Директивата за набавка на производи од областа на одбраната.19

Во двете области Европската комисија во 2007 година мораше да го искористи своето право на иницијатива, бидејќи меѓувладините регулативи не доведоа до посакуваниот резултат или, всушност, не постоеја регулативи. Земјите-членки, вистина, воста-новија меѓувладин режим за набавки во одбраната и во 2006 година во рамките на ЕДА развија кодекс на однесување, меѓутоа тие речиси и не го променија својот национален модел на проценување и (ре)акција во врска со јавните набавки, бидејќи кодексот не беше правно обврзувачки.

Бидејќи некои земји-членки имаа големи забелеш-ки против пренесувањето на правилата на внатреш-ниот пазар врз одбранбениот пазар, тие се откажаа од тоа преку ЕДА сами да воспостават меѓувладини регулативи што немаат правно задолжително дејство. Комисијата реагираше на двата погрешни развојни текови со иницијатива за одбранбениот пакет, со цел да ги пренесе принципите на внатрешниот пазар врз одбранбениот пазар.

Советот и Европскиот парламент имаат спротив-ставено мислење за овие прашања, бидејќи земјите-членки инсистираат на задржување на своите исто-риски развиени национални практики во врска со

18 Спореди со ЕП и Совет на Европската унија (Совет на ЕУ), „Директива 2009/43/ЕЗ на Европскиот парламент и на Сове-тот од 6 мај 2009 година за поедноставување на условите за трансфер на производи од областа на одбраната во рамките на Заедницата“, http://eurlex.europa.eu/LexUriServ/LexUriServ.do?uri= OJ:L:2009:146:0001:0036:EN:PDF [22.05.2014].

19 Спореди со ЕП и Совет на ЕУ, „Директива 2009/81/ЕЗ на Европскиот парламент и на Советот од 13 јули 2009 година за координација на постапките за доделување на одредени дого-вори за јавни набавки на работи, договори за јавни набавки насоки и договори за јавни набавки на услуги од договорни органи или субјекти во областа на одбраната и безбедноста и за изменување на Директива 2004/17/ЕЗ и Директива 2004/18/ЕЗ“, http://eur-lex.europa.eu/LexUriServ/LexUriServ.do?uri=OJ: L:2009:216:0076:01:EN:HTML [17.03.2014].

јавните набавки. Покрај тоа, Комисијата бараше созда-вање на исти рамковни услови меѓу земјите-членки за зделки поврзани со вооружувањето и супстанцијално зајакнување на европската индустриска и технолошка база во областа на вооружувањето. И Парламентот се приклучи на ваквите барања. Сепак, земјите-членки поради националните ограничувања речиси и не беле-жат напредок во воспоставување на европска база во областа на вооружувањето. Европарламен-тарците им по-ставија прашања на комесарите за претприемаштво и индустрија, Мишел Барниер, односно Антонио Тајани, во врска со спроведувањето на директивите. Сознанијата се влеаја во политичките барања, што Парламентот ги упати до Европскиот одбранбен совет во декември 2013 година.

ЕВРОПСКИОТ ПАРЛАМЕНТ ГИ ПОСТАВУВА СОПСТВЕНИТЕ ИДЕИ НА АГЕНДАТА

За време на актуелниот законодавен период Парла-ментот учествуваше во поставувањето на иновативни идеи на агендата на безбедносната и одбранбената политика. Тој се изјасни по повод објавувањето на парламентарниот извештај за европската индустри-ска и технолошка база во областа на вооружувањето (EDTIB) од ноември 2013 година и го критикуваше начинот на кој се постапува со оваа база. Истовремено, тој претстави и две идеи за наднационална стандар-дизација и сертификација. Европскиот парламент исто така дава импулси и во поглед на цивилното и военото истражување во рамковната програма за истражување на ЕУ „Хоризонт 2020“.

Во својот извештај европратеникот Галер се концентрираше на зајакнувањето на европската индустриска и технолошка база во областа на во-оружувањето. Притоа, појдовна точка беше разми-слувањето дека за заеднички усвоените мисии на ЗБОП потребна е независна индустриска база, со цел постојано да се поддржува успешното спрове-дување на операциите или мисиите. Во извештајот европратениците го покажаа своето незадоволство од спроведувањето на меѓувладините иницијативи на ова поле и од големата настојчивост на минис-терствата за одбрана за строго почитување на пра-вилата на одбранбениот пакет. Наспроти тоа, тие јасно укажаа на тоа дека минатите мултилатерални иницијативи за зајакнување на одбранбениот пазар

Во седмиот законодавен период европратениците го контролираа спроведувањето и запазувањето на одбранбениот пакет, што заедно го усвоија Советот и Парламентот летото 2009 година. Земјите-членки поради

националните ограничувања речиси и не бележат напредок

во воспоставување на европска база во областа на

вооружувањето.


досега биле неуспешни поради егоизмот на земјите-членки. Ова гледиште ја има мнозинската поддршка од трите големи пратенички групи на ЕНП, С&Д и либералите. Иако земјите-членки во минатото се посветија на оваа цел во Советот, сепак тие речиси и не постигнаа практичен напредок во нејзиното спроведување.

Сите земји-членки се свесни за намалените тро-шоци за одбраната, за фрагментацијата на европскиот одбранбен пазар и за ерозијата на базата на воору-жувањето. Иако во минатото заедничките сознанија на земјите-членки и на Комисијата во справувањето со овие предизвици се рефлектираа во различните стратегии, врз основа на националните ограничувања сепак беа донесени само меѓудржавни договори, што поради недостигот од правно задолжително дејство речиси и не беа делотворни. Иако Парламентот и Советот во 2009 година го изработија одбранбени-от пакет и на тој начин во преден план го ставија наднационалниот актер, односно Комисијата, овие мерки исто така многу бавно развиваат ефективност.

Според Договорот од Лисабон, на Комисијата ў припаѓа задачата да ги контролира земјите-членки

во таа насока, да распишуваат тендери за од-бранбените до-говори ширум Европа.

Сепак, соод-ветниот член 346 им дава можност на земјите-член-ки во чувстви-

телните области на националната безбедност да го избегнат принципот на внатрешниот пазар во врска со распишувањето тендери за одбранбени договори. Во споредба со претходникот на овој член, националните министерства за правда сега мораат да ў образложат на Комисијата, зошто некој специфичен тендер би влијаел на националната безбедност на земјата.

Досега останува нејасно, на кој начин и во која мера Комисијата ќе го толкува овој член.

На четврти март 2014 година, комесарот Мишел Барниер во Брисел уверуваше дека Комисијата не би се противела на прагматично постапување. Дали таа во оваа точка попушти пред Советот и, на тој начин, пред настојувањето на земјите-членки да се изврши широко толкување? Во секој случај, неговата изјава противречи на насоките на Парламентот да се побара поблиско толкување на соодветниот член. Притоа, станува збор за суштинска спротивставеност на це-лите меѓу Европскиот парламент и Советот, бидејќи толкувањето на членот ќе одлучи за успехот на заед-

ничката база во областа на вооружувањето.Пратениците заземаат јасен став со своето ба-

рање да се организира стандардизација и сертифи-кација во областа на политиката на вооружување на наднационално ниво. Придобивките од европските стандарди се очигледни: Зајакнување на европската конкурентност, бидејќи тој што го има стандардот ќе владее со пазарот! Ова гледиште го поддржува „големата коалиција“ на пратеничките групи на ЕНП, С&Д и АЛДЕ. Пратеничката група на ЕКР се спротив-ставува на ваквото гледиште, укажувајќи на тоа дека во рамките на НАТО постојат аналогни постапки на стандардизација. Против тоа може да се аргументира со прашањето: Каде беа европските стандарди кога германските авиони за дотур на гориво за леталата во воздух не можеа да бидат употребени во фран-цуската воздушна операција над Мали на почетокот на 2012 година?

И покрај германско-француската соработка во и надвор од НАТО, грлата за полнење на резервоарите за гориво не беа компатибилни. Доколку ЕУ ус-пешно воспоста-ви стандард, тре-ба да се поаѓа од тоа дека другите регионални соју-зи и трети држа-ви не можат да го избегнат стандардот што е предложен од 28 држави. Како позитивен пример би требало да се наведе поставувањето стандарди од страна на Комисијата за софтверски управувани радио-уреди, со што би можела да успее нивната глобална распространетост.

Во поглед на сертифицирањата, Парламентот се залага за заемно признавање на воените процеси на сертификација на краток рок, што досега се одвиваа единствено на национално ниво и за нивна европе-изација на долг рок. Начелно, земјите-членки го делат ваквото гледиште, меѓутоа тие досега исто така го спречуваа унифицирањето на военото сертифицирање. Кај 28 воени процеси на сертификација станува збор за непотребни удвојувања, што чинат многу време и пари. Се проценува дека поради повеќекратните сертифицирања производите чинат до 20 проценти повеќе за крајните потрошувачи.20 Кога станува збор за постојните воени способности, логично е најпрвин да се почне со меѓусебно признавање. На пример, на тој начин би можело да се спречи хеликоптерот NH-

20 Спореди со Kangaroo Group, „Kangaroo Group Discussion Paper for the December Defence Summit“, http://www.kangaroogroup.eu/DB_beelden/DP_Dec_Sum.pdf [22.05.2014].

Член 346 им дозволува на земјите-членки да го занемарат принципот на внатрешниот пазар во врска со одбранбените договори во чувствителните области на националната безбедност.

Доколку ЕУ успешно воспостави стандард, други

регионални сојузи и трети држави тешко ќе можат да

го избегнат овој предлог на 28 држави.


90 сё уште да се сертифицира во Германија, додека Франција веќе го користи истиот тип за поддршка на борбените трупи во Авганистан. Кај новите техноло-гии, како што се дроновите, треба да се внимава на

тоа уште во фаза-та на планирање да се мисли на европските про-цеси на сертифи-кација. Исто како што цивилните дронови во ид-нина ќе мораат да бидат сертифи-цирани од страна

на Европската агенција за безбедност во воздухоплов-ството, така потребна ни е европска агенција за ли-ценцирање во воздухопловството за воени дронови. Во таа смисла, Европскиот парламент успеа со своите барања, кога со заклучоците на Одбранбениот совет во 2013 година беа начнати двете теми – сертификација и стандардизација.

ЕВРОПСКИОТ ПАРЛАМЕНТ ВОСПОСТАВУВА ЦИВИЛНО И ВОЕНО ИСТРАЖУВАЊЕ И ГО ПОСТАВУВА ВОЕНОТО ИСТРАЖУВАЊЕ НА АГЕНДАТА

Иако спроведувањето на ЗБОП е предмет на извршни овластувања, a на земјите-членки им е доделена цен-тралната улога при спроведувањето на операциите, „со стапувањето на сила на Договорот од Лисабон, индустриската, вселенската и истражувачката политика на ЕУ беа проширени со една одбранбено-политичка димензија“.21

Земјите-членки, вистина, договорно ја утврдија оваа правна основа, но тие не извлекоа никакви последици од тоа за време на обликувањето на фи-нансиската рамка за периодот од 2014 до 2020 година.На оваа правна основа во рамките на постапката на одлучување се разви учеството на Парламентот во прашањата поврзани со безбедносната и одбранбената политика, што треба да продолжи да се развива во текот на претстојниот законодавен период.

Уште пред Европскиот одбранбен совет во 2013 година парламентарците ги поддржаа операциите на ЗБОП на два начина: прво, преку својата улога на козаконодавци за прашања поврзани со цивилното и военото истражување, и второ, со развој и со лансирање на идејата за европско истражување во одбраната. Мнозинството од парламентарците претходно дојдоа до сознание дека целите што си ги поставиле владите

21 Фуснота 13.

не би можеле да се постигнат без понатамошни заеднички ев-ропски заложби. Уште во 2007 го-дина министри-те за одбрана на ЕУ меѓусебно си ветија дека ќе ги зголемат трошоците за истражување и технологија во одбраната на два процента од вкупните трошоци за одбраната и дека ќе ја зголемат европската со-работка во оваа област на 20 проценти.22 Меѓутоа, моментално расположливите бројки за 2012 година даваат поинаква слика и повеќе упатуваат на обична шпекулација: откако во 2011 година трошоците за оваа област благо се зголемија, во наредната година тие се намалија на 1,93 милијарди евра (1,02 проценти од вкупните трошоци). Изразено и во релативни и во апсолутни бројки, ова се најниските вредности од 2006 година. Освен тоа, во периодот меѓу 2011 и 2012 година трошоците за заедничките проекти и про-грами во областа на истражувањето и технологијата во одбраната се намалија за речиси 15 проценти.23 Во секој случај, актуелните податоци на Европската одбранбена агенција не покажуваат јасно дали биле постигнати посакуваните 20 проценти за заеднички истражувачки проекти и повеќе се упатува на посто-ење на недоволен број податоци, поради што тешко би било да се проценат показателите врз основа на постојните податоци од 2012 година. Од друга страна, во врска со ова прашање постои спротивставеност на целите помеѓу Советот и Парламентот.

Пратениците ги поддржуваат ваквите буџетски цели. Сепак, поинакво е прашањето околу тоа како земјите-членки и Советот можат да се поттикнат на придржување до договорите што самите ги дефи-нирале.

Во Поткомитетот за безбедност и одбрана „из-вештајот Елер“ го подготви патот за воспоставување на цивилно и воено истражување и развој во служба на операциите на ЗБОП. Институционалната инфра-структура за тоа ја сочинува рамковната програма на ЕУ за истражување „Хоризонт 2020”, што е вклучена во повеќегодишната финансиска рамка за периодот од 2014 до 2020 година. Овој вид на вмрежено без-бедносно-одбранбено истражување ќе го продлабочи

22 Спореди со Европска одбранбена агенција (EДА), „Research and Technology Strategy“, http://eda.europa.eu/Aboutus/What wedo/eda-strategies/ResearchandTechnology [22.05.2014].

23 Спореди со ЕДА, Defence data 2012, Брисел, 2013, http://eda.europa.eu/docs/default-source/eda-publications/defence-data-booklet-2012-web [22.05.2014].

Кај новите типови на технологии, како што се дроновите, треба да се внимава на тоа уште во фазата на планирање да се мисли на европските процеси на сертификација.

Уште во 2007 година министрите за одбрана на

ЕУ ветија дека ќе ги зголемат трошоците за истражување и технологија во одбраната

до два процента од вкупните трошоци за одбраната.


истражувањето во областа на безбедноста, што веќе беше спроведено во периодот од 2007 до 2013 година во Рамковната програма VII со буџет од 1,4 милијарди евра. Сепак, новина е тоа што ќе се стреми кон екс-плицитни цивилни и воени резултати од истражу-вањето поврзани со меѓународната безбедност. Овој компромис го поддржуваше мнозинството од трите најголеми пратенички групи, имено ЕНП, С&Д и ли-бералите. Пратеничката група на „зелените“ најсилно се спротивстави на оваа политичка идеја, бидејќи не беше заинтересирана со финансиски средства на ЕУ да финансира задачи, што би спаѓале во областа на надлежностите на земјите-членки. Понатаму, тие критикуваа дека на тој начин ЕУ ќе продолжи да ги зајакнува финансиски силните „големи“ европски воени претприемачи.

Претходно, максимата на надлежната комесарка за истражување, Мери Георган-Квин, беше поради недостиг од етичка оправданост да го одбие секој вид на финансирање на истражувањето и развојот од страна на ЕУ со воена конотација.

Меѓу земјите-членки Франција настапува како најголем приврзаник на европското истражување во

областа на одбра-ната. Во Парла-ментот тоа важи и за француски-те пратеници на ЕНП. Наспроти тоа, парламента-рците од земји-те како Финска, Австрија или Шведска од етич-

ки причини тенденциозно одбиваат истражување и развој во воената област. Меѓутоа, ова е мислење на малцинството во ЕП. Таму превладува гледиштето дека ЗБОП била дел од договорно уредените политики на ЕУ и дека секоја политика на ЕУ би требало да стои на солидна етичка база.24 Покрај тоа, се поставува прашањето за можна небрежност, доколку земјите-членки одлучат да испратат војници во опасните мисии на ЗБОП.

Двата законодавци на ЕУ – Парламентот и Сове-тот – би постапиле небрежно, доколку ЗБОП немаше солидна етичка основа. Овој тип на аргументација би можел персоналот кој е ангажиран во цивилно-воени мисии да го лиши од најдобрата и најмодерната оп-рема финансирана со средства на Европската унија.

Во текот на седмиот законодавен период во Потко-митетот за безбедност и одбрана беа потребни повеќе незаконодавни извештаи, за да се добие согласност


за истражување и развој финансирано од ЕУ поради поддршка на операциите на ЗБОП. Во парламентар-ните годишни извештаи во врска со ЗБОП за 2010 и 2011 година Парламентот се согласи само на тоа да дозволи цивилно и воено истражување во рамките на ЕУ. Пробивот кон истражувањето на ЕУ во областа на одбраната беше постигнат со еден незаконодавен парламентарен извештај што беше подготвен од страна на полскиот пратеник Лисек. Согласно со овој извештај, оваа цел требаше да се вклучи во следната рамковна програма за истражување на Европската унија, „со цел да се унапреди европската соработка во областа на истражувањето и да се придонесе за собирање на дисперзираните национални средства“.25 На овој компромис, пред сё, се спротивстави прате-ничката група на „зелените“. Нејзините пратеници аргументираа дека истражувањето финансирано од ЕУ во областа на одбраната било илегално, бидејќи тоа не било покриено со договорите на ЕУ. Оправданоста на оваа интерпретација не може да се одржи на тој начин, затоа што Договорот од Лисабон го уредува истражувањето на ЕУ за поддршка на сите договорно дефинирани политики.

Врз таа основа, Комисијата, во своето соопштение од јули 2013 година, му предложи на Европскиот од-бранбен совет, покрај Програмата „Хоризонт 2020“ да воспостави подготвителна мерка за истражување во областа на одбраната. Овој инструмент на Комисијата служи за воспоставување мерка надвор од повеќе-годишната финансиска рамка, со цел таа со повеќе финансиски средства да продолжи да се спроведува во следната финансиска рамка. На предлог на Комисијата и со согласност на Парламентот, Европскиот одбранбен совет во декември ја поздрави подготвителната мерка за истражување во областа на одбраната.

ИЗГЛЕДИ ЗА ИДНИНАТА НА НОВОИЗБРАНИОТ ПАРЛАМЕНТ

Во текот на изминатиот законодавен период европра-тениците успешно ја зајакнаа својата улога во инсти-туционалната структура на ЕУ. Тие тоа го сторија со своето заедничко учество во ЗБОП, со овозможување на јавен надзор врз мисиите на ЗБОП и со вршење на буџетски надзор врз цивилните мисии на ЗБОП. Исто така, европратениците опоменаа дека треба да се спроведат нови одредби на Договорот од Лисабон и постојните владини решенија.

Со својата интензивна соработка на полето на ЗБОП пратениците во Стразбур и Брисел значително го унапредија истражувањето и развојот на цивил-но-воените способности со финансиски средства


Меѓу земјите-членки Франција настапува како најголем приврзаник на европското истражување во областа на одбраната. Во Парламентот тоа важи и за француските пратеници на ЕНП.


содејство со различните комитети, пратениците на Поткомитетот за безбедност и одбрана и понатаму ќе мораат активно да се залагаат за постигнување на потребното мнозинство со цел да ги одбранат своите позиции во врска со безбедносната политика. Само на тој начин може да се обезбеди зголемување на улогата на Европскиот парламент како „движечка сила“ на ЗБОП. Сослушувањата на кандидатите за комесари кои се предвидени за есента 2014 година ја нудат следната шанса да му бидат поставени прашања на кандидатот за вршење на функцијата висок претстав-ник на Унијата за надворешни работи и безбедносна политика (кој истовремено е и потпретседател). Во таа смисла на парламентарците може да им успее да издејствуваат од Комисијата политички одобренија и засилено преземање одговорност за креирање на ЗБОП.

Ракописот беше завршен на 28 април 2014 година.

Gerrit F. Schlomach

Das europäische Parlament als “treibende Kraft” der gemeinsamen Sicherheits- und Verteidigungspolitik(Zusammenfassung)

Der vorliegende Beitrag ist in den „Auslandsin-formationen” der Konrad-Adenauer-Stiftung Ausga-be 2/2014 erschienen. Deutschsprachige Leser werden deshalb bezüglich des Inhalts auf diese Publikation verwiesen. Herausgeberrat, Redaktion und Verlag der EP danken dem Autor sowie der Redaktion und dem Verlag der „KAS Auslandsinformationen” herzlich für die Genehmigung, diesen Beitrag hier in mazedonischer Übersetzung veröffentlichen zu dürfen.

Со интензивна соработка на полето на ЗБОП, пратениците во Стразбур и Брисел значително го унапредија планираното истражување на ЕУ во областа на одбраната.

на ЕУ, како и пла-нираното истра-жување на ЕУ во областа на одбра-ната.

Може да се претпостави дека новоизбраните или реизбраните

пратеници во мај ќе ја продолжат конструктивната работа во Поткомитетот за безбедност и одбрана, со цел да го продолжат парламентаризирањето на ЗБОП на европско ниво. Парламентарниот ангажман веројатно ќе се концентрира на тоа, владите да бараат спроведување на сите безбедносно и одбранбено-по-литички опции на Договорот од Лисабон.26 Притоа, на прво место е поставено барањето за одлучно и постепено унапредување на воспоставувањето на заедничка безбедносна политика на ЕУ (член 42[2] од Договорот за ЕУ), што е договорно утврдено. Имајќи ја предвид улогата на Европскиот парламент како учес-ник во законодавната постапка, тој ќе работи на брзо воспоставување на посакуваната европска политика во областа на воените способности и вооружувањето (член 42[3] од Договорот за ЕУ). Во осмиот законодавен период на Поткомитетот за безбедност и одбрана ќе му припадне задачата да обезбеди кохерентност меѓу надворешната ЗБОП и внатрешните политики. Во рамките на ЕУ тоа опфаќа координација со полити-ката на воените способности и вооружувањето, како и со политиките што се однесуваат на индустријата, вселената и истражувањето.

Во следните пет години се очекува и понатаму да постои „големата коалиција“ на начелна усогласеност во врска со прашањата од областа на безбедноста и одбраната. Сепак, таа веројатно ќе наиде на „заси-лен фронт“ на национално одбивање на ЗБОП. Во рамките на „големата коалиција“ во Парламентот, националните погледи веројатно ќе бидат од мала релевантност, како што беше случај во минатото. Во

26 Vgl. Arnauld Danjean, Michael Gahler und Krzysztof Lisek, „Towards a stronger Union defence policy“, 03.09.2013, http://michael-gahler.de/fileadmin/media/presse/pdf/130903_position_paper.pdf [22.05.2014].


Новата иницијатива за владеењето на правото во Европската Унија

Проф. д-р Тања Каракамишева-Јовановска* UDC 340.141 (4-672 ЕУ)1.01 Изворна научна статија

Клучни зборови: владеење на правото, правна држава, уставен принцип/вредност, Суд на правдата на ЕУ, легалитет, правна сигурност

1. ВЛАДЕЕЊЕ НА ПРАВОТО, ПРАВНАТА ДРЖАВА И ETAT DE DROIT ВО КОНТЕКСТ НА ЕУ – ОСНОВНИ НАПОМЕНИ

Со крајот на Студената војна, меѓународните орга-низации, како и националните држави, без разлика на природата на нивните економски и политички системи, го зголемуваат интересот и поддршката за принципот „владеење на правото“. Постоеше речиси едногласно размислување дека владеењето на правото, што најчесто се изедначуваше со идејата за „владеење на законите, а не на луѓето“, е „добра работа“.1

И во ЕУ, во светлината на познатата одлука на Европскиот суд на правдата од случајот Les Verts2, каде што тогашната Европска заедница е опишана

* Редовен професор на Правниот факултет „Јустинијан Први“ при Универзитетот „Св. Кирил и Методиј“ во Скопје.

1 Иако коректно е да се наведат и поинаквите, дијаметрално спротивставени размислувања за т.н. „темна страна“ на владеењето на правото. Види поопширно во: Mattei, U. and Nader, L. (2008), Plunder: When the Rule of Law is Illegal, Blackwell Publication.

2 Case 294/83 Les Verts v. Parliament (1986) ECR 1339, para. 23. Треба да се наспомене дека Судот на правдата и пред овој случај, конкретно во случајот Granaria (1979), има ставено референција „принципот владеење на правото во контекст на Заедницата“. Понатаму, во одлуката се вели: „Од закон-скиот и од судскиот систем на Заедницата воспоставен со Договорот, следува дека почитувањето на принципот владеење на правото во контекст на Заедницата се однесува на лицата, кои согласно правото на Заедницата, имаат право да ја оспорат валидноста (законитоста) на правилата со правна акција...“ Интересно е што во германскиот превод на одлуката на Судот, принципот владеење на правото е преведен како Rechtsstaatlichkeit. Всушност, ова е објасну-вање зошто германските теоретичари ја гледаат одлуката на случајот Granaria како прва одлука што го применила

како „Заедница заснована на владеењето на правото“, овој принцип имаше клучна основа во рамките на севкупната организација и работа на Унијата, би-дејќи „сё што Унијата е, произлегува од договорите, договорени на доброволна и демократска основа од страна на сите земји-членки“.3

Иако наведената судска одлука не го објаснува прецизно потеклото и значењето на владеењето на правото на ниво на Заедница, сепак станува јасно дека Судот го разгледува овој принцип како позитивно добро, но и како фундаментален принцип врз кој се заснова целокупната уставна рамка на тогашната ЕЗ. На линија на ова размислување оди и мислењето на генералниот адвокат Манчини, кој смета дека Судот го изедначува владеењето на правото со суштината на судската заштита или на судската контрола.4

Како прв заклучок што произлегува од иницијал-ното разбирање на суштината на формулацијата, содржана во одлуката на Судот „Заедница заснована на владеење на правото“, е дека станува збор за лега-листичка и процедурална формулација што е тесно

концептот на правната држава. Види: Case 101/78 Granaria (1979) ECR 623, para. 5.

3 Види подетално на: http://europa.eu/abc/treaties/index_en.htm.4 Ова сфаќање може пошироко да биде разбрано или изед-

начено, особено во француската правна литература, како „право на одлука“ што, честопати, се сфаќа не само како право на ефикасен правен лек туку и како право на пристап до независен судски орган, правна помош, фер судење и, на крајот, право на судење во разумен рок. Иако Судот е преокупиран со индивидуалното право на ефективна судска заштита, општ принцип на правото на ЕЗ/ЕУ, што е утврден во член 6 и член 13 од ЕКЧП, сепак Судот го разгле-дува владеењето на правото на многу поширок начин. Со други зборови, се вели дека ЕЗ/ЕУ го почитува принципот владеење на правото, бидејќи нуди збир на правни средства и постапки со цел да обезбеди дека нивните институции (како и оние на земјите-членки) прифаќаат мерки што се во согласност со фундаменталните извори на правото на ЕУ и дека на физичките и на правните лица им е овозмо-жено да ја оспоруваат законитоста на кој било акт со кој се повредуваат нивните права и обврски во рамките на ЕЗ/ЕУ.

http://europa.eu/abc/treaties/index_en.htm


поврзана со традиционалните и меѓусебно поврзани правни принципи на законитост, на судска заштита и на контрола на уставноста и на законитоста, прин-ципи што, пред сё, се инферентни за сите модерни и демократски правни системи.

Интересно е што мнозинството од правните теоре-тичари и судии во Унијата застануваат во одбрана на тесниот и особено формален пристап на принципот владеење на правото, каде што „клучно за суштината на владеењето на правото е... можноста за преиспи-тување на одлуките донесени од органите на јавните власти од страна на независните судови“.5

Она што не смее да се заборави при анализата на т.н. „европски модел на владеењето на правото“ е фактот дека тој е под силно влијание на трите најреп-резентативни правни традиции во Европа – британ-ската, германската и француската.

Британската или поточно англиската правна традиција е најстарата традиција што го поима и го утврдува врз теоретски основи овој принцип. Во своето познато дело „Introduction to the Study of the Law of the Constitution (1885)“, во вториот дел посветен на владеењето на правото, Алберт Дајси (Albert Venn Dicey) идентификува три фундаментални значења на принципот. Прво, владеењето на правото значи дека „никој не може да биде казнет или да биде понижуван или на друг начин оставен да страда, без тоа да биде утврдено со закон, во рамките на воспоставениот пра-вен систем и без одлука донесена од Судот на земјата“.6 Тоа непосредно имплицира дека „секој човек, без разлика на неговата положба во заедницата, е предмет на законот и на надлежноста на судските органи“. На крајот, Дајси констатира дека британскиот „Устав е заснован на владеењето на правото, како негов општ принцип... но, и на судските одлуки (прецедентите) во кои се утврдени правата на физичките лица во конкретните случаи решавани од Судот“.7

Дајси го разгледува принципот на владеење на пра-вото преку почитување на традиционалните принципи на законитост (легалитет) и еднаквост пред законот. Но, она по што англо-американскиот концепт на владеењето на правото се разликува од францускиот или од германскиот, на пример, е неговото видливо дистанцирање од класичното француско или германско административно право, на сметка на значителната супериорност на прецедентното право кога станува збор за заштитата на човековите слободи и права. Подоцнежното доразвивање на размислувањата на

5 Види: Jacobs, F. (2007), The sovereignty of law: The European way, Cambridge University Press (стр. 35).

6 Види: Dicey, Venn, A. (1897), An Introduction to the Study of the Law of the Constitution, MacMillan, 5th Edition (стр. 179).

7 Види, исто (стр. 187).

Дајси одат во насока на понатамошно допрецизирање и разликување меѓу формално-процедуралниот, од една, и содржинскиот пристап, од друга страна.

Согласно „формалната школа“, владеењето на правото е збир на норми, на правила што се содржина на правниот систем. Тие норми мораат да бидат јасни, транспарентни, соодветно објавени во јавноста, рела-тивно стабилни, а процесот низ кои поминува нивното донесување мора да биде воден согласно општите правила на отвореност, стабилност и прецизност.

Од друга страна, содржинските аспекти на владе-ењето на правото укажуваат на потребата од „лесен“ пристап до судот, кој мора да биде независен и не-пристрасен, ограничување на дискрециската моќ на полицијата, на јавното обвинителство и на другите агенции и органи што го штитат системот од кри-вичните дејства.

Формалната школа не е само концентрирана на обележјата на правните норми туку и на нивното толкување, како и на примената на законите. Со дру-ги зборови, формалната концепција на владеењето на правото, честопати, имплицира усогласеност со одредени институционални барања (како што се принципот на поделба на власта и посебно посто-ењето на независно судство, контрола на уставноста и на законитоста од посебен орган и слично), како и со индивидуалните процедурални права (право на одбрана, право на ефикасен правен лек, право на слободен пристап до судот и слично).

Наспроти формалната школа, владеењето на правото е проучувано и од страна на материјалната школа, што е повеќе насочена на содржината, на супстантивните цели на законот, отколку на фор-мата. Согласно размислувањата на приврзаниците на оваа школа, владеењето на правото не бара само усогласеност со одредени формални барања туку исто-времено инсистира и на елементите што се поврзани со „политичкиот морал“, како што се демократијата и основните права на граѓаните. На пример, според Дворкин (Dworkin), владеењето на правото како концепција заснована на човековите права и слободи, ги засилува моралните и политичките индивидуални права, при што владеењето на правото и правдата се разгледуваат како одделени и како независни идеали.8

Интересно е да се наспомене дека во совреме-ни услови речиси и да не постои размислување за владеењето на правото што ги има предвид само формалните или само содржинските аспекти на принципот. Мнозинството од авторите стануваат мошне „прагматични“ кога пристапуваат со еднакво

8 Види: Dworkin, R. (1985), A Matter of Principle, Chapter 1, “Political Judges and Rule of Law”, Harvard University Press (стр. 11-12).


внимание кон формалното и кон содржинското. Така, на пример, лорд Бингам (Lord Bingham) зборува за осум „потправила“ што го сочинуваат владеењето на правото. Најголемиот дел од нив се однесуваат на формалните „квалитети“ на правниот систем и на правните норми, односно нивната пристапност и применливост, иако авторот не ги занемарува и супстанцијалните елементи на владеењето на правото во делот на адекватната заштита на фундаменталните човекови права. Едновремено, треба да се има предвид и судската заштита на уставноста и на законитоста како елемент што е срцевина на владеењето на правото. Токму преку судската заштита на законитоста и на уставноста, јавната власт станува предмет на контрола на граѓаните, ќе констатира авторот.

Инаку, Обединетото Кралство, во 2005 година, има донесено Уставен реформски акт, каде што во одделот 1 се вели дека, „Овој акт не влијае на постој-ниот уставен принцип на владеењето на правото или на постојната уставна улога на лордот Канцелар во однос на тој принцип“. Интересно е да се спомене дека овој акт не нуди нова дефиниција за принципот, но заклучува дека „владеењето на правото останува да биде комплексен, а во одредена смисла и мошне непрецизен концепт“.9

Наспроти британската правна традиција во која недостасува јасен уставен концепт на владеењето на правото, германскиот концепт на правната држава (Rechtsstaat) стана „централен уставен принцип“, со конкретни формални и содржински компоненти на кои се заснова целокупниот политичко-правен систем на Германија. Сепак, вредно е да се наспомене дека, за разлика од федерализмот, демократијата и социјалната држава, кои се експлицитно гарантирани како основни институционални принципи во срцето на германскиот уставен поредок, правната држава не е експлицитно наведена како задолжителен принцип за Сојузната Република, туку повеќе како задолжителен принцип за регионите (Länder) согласно член 28(1): „Уставниот поредок на државите (регионите) мора да биде во согласност со принципите на републикан-ската, демократската и социјалната држава заснована на правото, во рамките на значењето во овој Устав“.10

9 Види: House of Lords, supra n. 17, p. 12, para. 24.10 Друга одредба што е внесена во 1992 година се однесува на

принципот правна држава, но само во однос на релација-та со ЕУ. Така, во член 23, став 1, стои дека „Во насока на воспоставување на Обединета Европа, Сојузна Република Германија ќе учествува во развојот на ЕУ, што е заснована на демократските, социјалните и федералните принципи, на владеењето на правото и на принципот на супсидијарност, како и на гарантирањето на нивото на заштита на основ-ните слободи и права што се суштествено компарабилни со овој основен закон...“ Види: BVerfGE 23(1).

И кај концептот правна држава евидентна е раз-ликата меѓу формалните и содржинските елементи, на сличен начин како кај принципот на владеење на правото. Во формалните (процедурални) елементи влегуваат принципите на: законитост, правна сигур-ност, пропорционалност, забрана за ретроактивно дејство на законите и слично. Судската контрола на законитоста и на уставноста, а посебно контролата во случаи на повреда на уставно гарантираните слободи и права, е исто така, тесно поврзана со концептот правна држава.

Содржинските елементи на правната држава се главно поврзани со почитувањето и заштитата на чо-вековите слободи и права, бидејќи ултимативната цел на германскиот „слободен либерално-демократски“ правен поредок е да ги заштити фундаменталните слободи и права, со посебен акцент на почитување-то на вредноста на човековото достоинство. За ова прашање посебно значајна улога има германскиот Уставен суд, кој преку познатиот судски активизам многу често знае да ги „пополни“ правните празнини во системот со свои толкувања на принципите.

Во Франција, концептот Etat de Droit беше по-пуларизиран од познатите правни автори и теоре-тичари, како што се Диги (Duguit) и Де Малберг (de Malberg) со цел да ја промовираат идејата за судската контрола на „статутарното“ право.11 Од правниот дискурс на Франција, овој концепт едноставно исчезна во 1920 година, кога, меѓу другото, стана јасно дека ваквата реформа не може да биде усвоена, преку што практично се објаснува недостатокот од каква било формална референција на овој принцип во Уставот на Франција од 1958 година.

Интересно е да се наведе дека практичното зна-чење на овој принцип во Франција се засили со воведувањето на механизмот уставна контрола на законитоста на актите, реформа што формално беше внесена во 1958 година, при што терминот направи вистински „камбек“ во средината на седумдесеттите години на 20 век.

Франција долг временски период не можеше да најде термин сличен на англискиот принцип на вла-деење на правото, односно на германскиот принцип на правна држава. Оваа состојба директно се објасну-ваше преку постоењето на либералните дефиниции на трите антички поими присутни во францускиот правен речник: Etat, République и Constitution. Така, на пример, за Русо (Rousseau) „секоја држава што владее согласно правото“ може да се опише како република.12 Слично на ова, и терминот држава (Etat) што се упо-

11 Види поопширно: Peerenboom, R. (2004), Asian Discourses of Rule of Law, Routledge (стр. 79).

12 Види: Rousseau, J. J. (1762), Contrat social, Livre II, Chap. VI.


требуваше да се опише феноменот на подведување на политичката моќ и на власта под правото.

Според Монтескје (Montesquieu), државата, во својата основна суштина, може да биде опишана како „општество каде што постојат закони“. Оттука, не постои потреба од дополнителен концепт, како што е Etat de Droit, бидејќи постои концептуална тешкотија да се зборува за „Држава“ што, всушност, во тоа време и не беше држава владеена со помош на правото и предмет на правото.

Подоцнежното појавување на терминот Etat de Droit и неговата популарност, особено во 19 век, преку терминот Etat legal, што традиционално се смета за содржински контраст на терминот полициска држава (Etat de police), се објаснува преку неговата мошне блиска релација со германскиот концепт на правна држава, односно со сличната политичка состојба што постоела во Вајмарската република, од една (1919 – 1933) и во Франција во тој период, од друга страна.

Имено, тогашниот француски термин Etat legal беше „нераскинливо поврзан со парламентарната сувереност и со парламентарната демократија“. И во двете земји, уставната контрола на законитоста на актите имаше проблем ефективно да се импле-ментира, така што правните автори, како и судиите беа преокупирани со развивање на општи принципи во рамките на административното право за заштита на индивидуалните права и интереси на граѓаните против потенцијалните злоупотреби на моќта од страна на административните власти.

Токму затоа во Франција, Државниот совет, како Врховен административен суд, создаде и примени неколку „непишани“ општи принципи со кои се остваруваше судската контрола над администра-тивната власт. Иако во најголем дел овие „општи принципи на правото“ имаа процедурална природа, сепак тие служеле и како гаранција за заштита на многубројни фундаментални права, како што се, на пример, слободата на мислата или слободата на јавното изразување на мислата.

2. ОСНОВНИ НАПОМЕНИ ЗА ВЛАДЕЕЊЕТО НА ПРАВОТО ВО ООН, СОВЕТОТ НА ЕВРОПА, ОБСЕ...

Владеењето на правото е категорија што е исклучи-телно третирана во прецедентното право на Судот за човекови права во Стразбур. Овој Суд смета дека владеењето на правото е принцип инхерентен за сите членови содржани во Конвенцијата. Прецедентното право го применува владеењето на правото во повеќе случаи, главно имајќи ги предвид неговите формални аспекти: принципот на законитост, правната сигур-ност, поделбата на власта и еднаквоста пред законот.

Од друга страна, во Преамбулата на Универзалната декларација за човековите права на ООН, сушти-ната на владеењето на правото е употребена со цел да промовира многубројни содржински принципи што варираат во различен контекст. Така, на пример, споредбата меѓу два извештаја на ООН во 2002 и 2004 година најдобро ги покажува разликите во пристапот. Во првиот извештај се инсистира на независност на судството, на независни институции за човековите слободи и права, на дефинирани и ограничени власти, на фер и отворени избори, додека вториот извештај се фокусира на квалитетот на законодавството, су-прематијата на правото, еднаквоста пред законот, одговорноста пред законот, правната сигурност, проце-дуралната и правната транспарентност, одбегнувањето на арбитрарноста, поделбата на власта и сл.

Резолуцијата на Комисијата за човековите права на ООН од 2005 година беше фокусирана на подел-бата на власта, на супрематијата на правото и на еднаквоста во заштитата пред законот. Многу тесна дефиниција за владеење на правото понуди и Кофи Анан во 2004 година во неговиот извештај, каде што вели дека „владеењето на правото се однесува на принципот на владеење во кој сите лица, институции и субјекти, јавни и приватни, вклучувајќи ја и државата, се одговорни пред законите што се јавно објавени, еднакво применети и независно проценети и кои се во согласност со меѓународните норми за човековите права и стандарди. Исто така, принципот бара при-мена на соодветни мерки засновани на принципите на супрематија на правото, еднаквост пред законите, одговорност пред законите, фер судење, поделба на власта, учество во процесот на донесување закони, правна сигурност, одбегнување на арбитрарноста и процедурална и правна транспарентност. Според ООН, националната правна рамка на владеењето на правото треба да вклучи:

– „Постоење и примена на Устав, или негов екви-валент, како највисок правен акт на земјата;

– Јасна/прецизна и конзистентна правна рамка и нејзина примена;

– Силни институции на правдата, на владата, на заштитата на човековите слободи и права, што се добро структурирани;

– Развиено цивилно општество што го засилува владеењето на правото, политиките, институциите и процесите како срцевина на општеството во кое индивидуите се чувствуваат сигурно и безбедно, а институциите одговорно;

– Постоење правила и норми што правно го зашти-туваат системот и каде што споровите се решаваат на мирен начин, каде што секој што го повредил


законот, вклучувајќи ги и носителите на власта, ќе одговараат за тоа.

Од друга страна, во проектот Светска правда, владеењето на правото е дефинирано преку постоење на целосно функционален систем заснован на четири основни критериуми:

1. Владата и нејзините агенси, официјални претс-тавници и структури, како и поединците во неа, правните лица и слично се одговорни пред законот (правото);

2. Законите се јасни, објавени, стабилни и правич-ни; применливи кон сите и кон секого, кои ги заштитуваат фундаменталните слободи и права, вклучувајќи ја и безбедноста на луѓето и на соп-ственоста;

3. Процесот во кој законите се применуваат, адми-нистрираат и стапуваат во сила е достапен, фер и ефикасен;

4. Правдата се дава навремено од стручни, етички и независни претставници и неутрално/непри-страсно, на ефикасен начин, со адекватни извори, што ја рефлектираат заедницата во која се живее.

И ОБСЕ има своја доктрина за владеење на пра-вото содржана во заложбите на оваа организација поврзани со примената на владеењето на правото. Според Документот од Копенхаген од 1990 година, „владеење на правото... не значи едноставно само формална законитост со која се обезбедува регуларност и конзистентност во постигнувањето и примената на демократскиот поредок туку и правда заснована врз признавање и целосно прифаќање на врховната вредност на човековиот идентитет и негова гаранција преку институциите, обезбедувајќи притоа рамка за негово целосно изразување“. Како што се заклучува во документот, демократијата е инхерентен елемент на владеењето на правото.

3. ВЛАДЕЕЊЕТО НА ПРАВОТО ВО ЕУ И НОВАТА ИНИЦИЈАТИВА – ШТО СЕ ПРОМЕНИ?

Договорот од Амстердам од 1997 година внесе нова, многу значајна одредба во правото на Унијата со која се предвиде дека „Унијата е заснована на принципите на слобода, демократија, почитување на човековите права и фундаменталните слободи и на владеењето на правото, принципи што се заеднички за сите земји-членки“. Преку прецизното дефинирање дека ЕУ е заснована и дека е обврзана да ги почитува овие правила, всушност, Договорот конечно застанува во одбрана на фундаменталните или на дефинираните принципи со кои се „подвлекува нивното значење

и карактерот на правно-политичкиот систем како целина“.13

Друга значајна промена што беше внесена со До-говорот од Амстердам е одредбата со која на Унијата ў се овозможува да ги казни своите земји-членки доколку најде дека се виновни за сериозна и постојана повреда на наведените принципи. Од не сосема јасни причини, подготвувачите на пропаднатиот Уставен договор одлучија да ги преиспитаат одредбите во кои беа содржани клучните принципи на Унијата внесени во 1997 година. Притоа беше договорено Унијата да не ги прецизира принципите, туку да прифати поопшта формулација на заеднички принципи, преферирајќи го концептот на заеднички вредности.

И со Лисабонскиот договор од 2007 година, што влезе во сила на први декември 2009 година, речиси целосно се презеде оваа формулација претходно содржана во Уставниот договор, што значи дека До-говорот за ЕУ денес содржи одредба позната како член 2, во која стои дека:

„Унијата е заснована на вредности на почитување на човековото достоинство, слободата, демократијата, еднаквоста, владеењето на правото и почитувањето на човековите права, вклучувајќи ги и правата на малцинствата. Овие вредности се заеднички за земји-те-членки во општества во кои плурализмот, недис-криминацијата, толеранцијата, правдата, солидарноста и еднаквоста меѓу жената и мажот се доминантни“.

Она што сё уште не е докрај расчистено е зошто владеењето на правото, во член 2 се дефинира како вредност, а во неколку одредби подолу се појавува како принцип. Употребата на терминот вредност наместо терминот принцип во член 2 од Договорот не упатува на можна намера да се воведе нова содржинска по-делба меѓу, на пример, основните ЕУ-вредности, од една, и основните правни принципи на Унијата, од друга страна. Без разлика на оваа не докрај соодветна терминолошка промена, може да се констатира дека член 2 од Договорот за ЕУ претставува позитивен моментум во развојот на Унијата, во смисла што европските граѓани можат да ја поздрават експли-цитната поврзаност меѓу уставниот систем на ЕУ со клучните традиционални вредности на западниот конституционализам.

Од друга страна, со потенцирањето на овие ап-страктни „идеали“, договорите на ЕУ не се сметаат за посебно иновативни кога се споредуваат со на-ционалните устави.14 Интересно е што владеењето

13 Види поопширно во: Pech, L. (2010), ‘A Union Founded on the Rule of Law: Meaning and Reality of the Rule of Law as a Constitutional Principle of EU Law’, 6 European Constitutional Law Review, (стр. 359).

14 Така, на пример, во Шпанскиот устав, во член 1 стои дека: „Шпанија е социјална и демократска држава, водена од вла-


на правото дури не е ниту споменат како посебен принцип. Во најголем број од случаите, принципите на демократија и почитувањето на фундаменталните права се тесно поврзани со владеењето на правото.

Владеењето на правото е формално-правно содр-жан во Преамбулата, во член 2 од Договорот на ЕУ, но едновремено се појавува и како суштински прин-цип врз кој се заснова организацијата и работата на нововоспоставената, со Лисабонскиот договор, Европска служба за надворешна акција (ЕЕАС), како и во Преамбулата на Повелбата за фундаменталните права на ЕУ. Иако овој принцип е дел и содржина на сите позначајни документи на Унијата, сепак треба да се наспомене дека Унијата остава ширум отворен простор за нови размислувања во насока на негова доизградба, но и негово допрецизирање.

Така, во март оваа 2014 година, кога поранеш-ниот претседател на Европската комисија, господин Баросо (Jose Manuel Baroso) ја претстави новата рамка за зачувување на владеењето на правото во ЕУ, меѓу другото, кажа дека „владеењето на правото е еден од основните столба на ЕУ... столб врз кој се гради Унијата“, додека тогашниот комесар за ЕУ-правда, госпоѓа Вивиен Рединг (Viviane Reding) на ова додаде дека „почитувањето на владеењето на правото е пре-дуслов за заштитата на сите други фундаментални вредности врз кои Унијата е заснована или врз кои Унијата се базира“.

Евидентно е дека ЕУ даде примат не само на прашањето на примената на глобално прифатениот модел на владеење на правото туку, уште позначајно, тргна во допрецизирање на подобрениот, европски модел на владеење на правото.15

деењето на правото, која ги заштитува слободата, правдата, еднаквоста и политичкиот плурализам, како највисоки вредности на сопствениот правен систем“. Во член 3 од Хрватскиот устав стои дека: „Слободата, еднаквите права, националната еднаквост и еднаквоста меѓу половите, љубовта кон мирот, социјалната правда, почитувањето на човековите права, заштитата на сопственоста, заштитата на природата и на животната средина, владеењето на правото и демократскиот повеќепартиски систем се највисоките вредности на уставниот поредок на Република Хрватска и основа за толкување на Уставот“.

15 Од друга страна, треба да се нагласи дека одредени те-оретичари сметаат дека ЕУ сё уште нема утврдено јасна, прецизна дефиниција за владеењето на правото. Во оваа смисла, Nicoladis и Kleinfeld сметаат дека „при водењето на процесот на проширување, ЕУ мора да го дефинира ’владеењето на правото’ многу поексплицитно, нешто што досега не е направено“. Тие сметаат дека „ваквото прецизирање ќе бара усвојување на поширока дефиниција заснована на посакуваните цели, многу повеќе отколку на лесно мерливите средства, пристап што се смета како втора генерација во дефинирањето... ЕУ ќе треба да ја стави оваа нова дефинициска стратегија во практика, во корист на последните ’потрошувачи’ на правото“. Види подетално:

Овој модел, покрај елементите на принципот што се заеднички за сите дефиниции присутни во меѓународните организации, вклучувајќи ја секако и супрематијата на правото, како и фундаментал-ните слободи и права и нивната заштита, содржи и елементи својствени само за европскиот модел на владеење на правото, како што се фер примена на правото, ефективно користење на правата на Унијата, па сё до антикорупцијата, односно борбата против корупцијата во надворешните релации со Унијата.

Но, да одиме со ред.Што конкретно содржи оваа нова иницијатива

на ЕУ во делот на владеењето на правото?Новата иницијатива е замислена како рамка во

која се содржани сите други вредности на ЕУ. Или, кажано со зборовите на Баросо, „фундаменталните права се празна школка без владеењето на правото“.

Како ќе се применува оваа нова рамка во прак-тиката?

Предвидени се три нивоа и три принципа што најдобро можат да се опишат како постапка согласно член 7 од Договорот за ЕУ, што ги следи овие три нивоа.

Во рамките на првото ниво, Комисијата, врз основа на т.н. фактичка проверка на состојбата, ќе процени дали постои системска опасност или закана по вла-деењето на правото на Унијата создадена од некоја земја-членка. Ако Комисијата констатира дека постои таква опасност или закана, таа ќе иницира дијалог со засегнатата земја-членка преку испраќање на соп-ствено мислење, познато како т.н. „предупредување за владеењето на правото“, во кое ќе бидат објаснети сите детали поврзани со загриженоста. Комисијата ќе ў остави можност на засегнатата страна да одговори на мислењето.

Во втората фаза, освен во случаите кога работата е претходно решена, Комисијата ќе издаде „препорака за владеењето на правото“ адресирана до земјата-членка, во која земјата ќе биде замолена да ги реши идентификуваните проблеми во рамките на прецизно утврден временски период. Оваа препорака ќе биде јавно објавена.

Во третата фаза Комисијата ќе ја мониторира имплементацијата на препораката во земјата-членка, при што ако не се најде никакво решение за надми-нување на состојбата согласно новата рамка, тогаш член 7 останува да биде последниот механизам за решавање на кризите и последниот начин да се обез-беди примената на вредностите на ЕУ.

Nicolaidis, N., Kleinfeld, K., (2012), Rethinking Europe’s “Rule of Law” and Enlargement Agenda: The Fundamental Dilemma. Jean Monnet Working Papers 08/12, New York University, http://www.jeanmonnetprogram.org/papers/12/1208.html.

http://www.jeanmonnetprogram.org/papers/12/1208.html

http://www.jeanmonnetprogram.org/papers/12/1208.html


Важно е да се каже и тоа дека целиот процес е заснован на континуиран дијалог меѓу Комисијата и соодветната земја-членка, со обврска Европскиот парламент и Советот да бидат постојано информирани.

Новиот механизам на владеењето на правото е заснован на три фундаментални принципа што се клучни за неговата ефективност. Прво, тој ќе биде активиран единствено тогаш кога постои системска опасност што му се заканува на владеењето на правото во ЕУ. Механизмот нема да се активира доколку се работи за индивидуални повреди на фундаменталните права или кога не е постапено согласно принципот на правичност.

Второ, критериумите за активирање на новиот механизам за владеење на правото еднакво ќе се применуваат за сите земји-членки, независно дали станува збор за големи или за мали земји, дали се од северот, од западот, од истокот или од југот на Унијата.

И трето, Европската комисија игра централна улога во спроведувањето на овој нов механизам. Комисијата, како што е познато, е чувар на договорите, поради што Комисијата мора да биде чувар и на владеењето на правото. Комисијата е објективниот арбитер кој не смее да биде обоен со политички бои и мора да игра централна улога во новата рамка.

Член 7 од Договорот предвидува поведување на посебна постапка во рамките на Унијата кога се повредени основните вредности на Унијата. Во оваа смисла, заштитата на владеењето на правото во Унијата доведува до одбрана на сите вредности наведени во член 2 од договорите. Новата рамка за владеењето на правото е визија на Унијата за иднината на нејзината правда. Во рамките на само неколку години, полити-ката на правдата во ЕУ излезе од меѓувладината сенка и се втопи во светлината на активноста на Унијата. Преземени се повеќе чекори во насока на развој на вистински европски простор на правдата граден врз основите на заемната доверба, во полза на интересите на граѓаните и бизнис-активностите на ЕУ.

Што е следно? Визијата нема да биде визија ако не бидат посочени предизвиците што треба да бидат преземени. Во оваа смисла, идентификувани се три главни предизвика за иднината на политиката на правда на ЕУ: доверба, мобилност и развој.

Довербата не се стекнува со декрет. Таа бара акција. Унијата има поставено солидни основи за промоција на заемната доверба, но она што мора да биде направено е таа да се засили меѓу граѓаните, меѓу институциите и меѓу судиите, кои треба да носат судски одлуки на кои граѓаните целосно ќе им веруваат без разлика од која земја доаѓаат.

Мобилност: европските граѓани, како и економ-ската активност, засилено ги чувствуваат предностите од користењето на правата утврдени во Договорот,

иако се чувствуваат одредени проблеми и на овој план. Политиката на правда треба да биде употребена во насока на подобрување на слободното движење на европските граѓани и неговото поголемо интен-зивирање преку континуираното отстранување на пречките со кои се соочуваат тие.

Развој: активностите на полето на политиката на правда треба да продолжат во насока на економско закрепнување на Унијата, нејзин развој и борба против невработеноста. Мораат да се спроведуваат интензивни структурни реформи што ќе овозможат системот на правда да испорачува правда полна со доверба, како и поддршка на другите ЕУ-политики. За да се спра-ви со овие предизвици, ЕУ мора да преземе акција фокусирана на консолидирање на она што досега е постигнато, кодификување на правото и на практиката и, кога е неопходно, преземање на нови иницијативи. Амбицијата на ЕУ, кога станува збор за владеењето на правото и за политиките на правда, треба да има еднаква сила како онаа кога се воспоставуваа новите механизми за финансиска солидарност, заеднички фискални правила и заеднички правила во сферата на банкарството на Унијата.16

Неопходно е да се посочат неколку клучни кон-статации поврзани со владеењето на правото во ЕУ.

Прво и најзначајно, владеењето на правото стана доминантна организациска парадигма на модерното уставно право на сите земји-членки на ЕУ и се стекна со едногласна поддршка и признание, од крајот на сту-дената војна, како еден од фундаменталните принципи врз кој се засноваат сите европски уставни системи.

Втората констатација е дека владеењето на пра-вото никогаш прецизно и сеопфатно не е дефини-рано, ниту во националните устави, ниту од страна на судовите.

Третата констатација е дека од начинот како го разбираат мнозинството правници и судии, англис-киот концепт на владеење на правото, германската правна држава и францускиот Etat de droit, како три највлијателни правни традиции во Европа, се обезбедуваат слични одговори на слични прашања. Пошироко кажано, овие „мета-принципи“ обезбе-дуваат основа за независно и ефикасно судство со изразена моќ на судската контрола на уставноста и законитоста, опишувајќи ја и оправдувајќи ја преку гарантирањето на приматот на индивидуалноста и нејзината заштита од арбитрарната и неправната употреба на јавната власт.

Четвртата констатација е дека сите национални концепции имаат заедничка, динамична употреба на владеењето на правото. Со други зборови, прак-

16 Види: http://europa.eu/rapid/press-release_SPEECH-14-202_en.htm.

http://europa.eu/rapid/press-release_SPEECH-14-202_en.htm

http://europa.eu/rapid/press-release_SPEECH-14-202_en.htm


тичните разлики меѓу земјите-членки на ЕУ се во делот на тоа како „институционално“ го применуваат овој концепт. Прецизната листа на принципи, стан-дарди и вредности на владеењето на правото варира од земја до земја. Се смета дека разлики постојат дури и во европскиот правен систем, каде што се согледуваат разлики во употребата на формалните и на содржинските правни стандарди и вредности. Сепак, одредени формални аспекти на владеењето на правото се генерално прифатени во сите дефиниции на владеењето на правото, на пример: забраната на арбитрарноста, законитоста, правната сигурност, поделбата на власта, независноста и непристрасноста на судството, почитувањето на човековите слободи и права, хиерархијата на нормите, недискриминацијата и еднаквоста пред законот.

4. ЗАКЛУЧОК

Пред многу векови, Аристотел рекол дека „владеење-то на правото е подобро од владеењето на кој било човек“. Од тогаш до денес, суштината на овој прин-цип останува непроменета. Но, она што и понатаму останува непроменето е неможноста од комплетно формализирање на овој принцип во рамките на една дефиниција. Се смета дека тоа е задача што ниту една личност, ниту една институција не може да ја реализира, најмногу поради фактот што принципот варира и зависи од одделниот историски контекст на националниот правен, политички и социјален развој. Општоприфатено е дека модерниот концепт на владеењето на правото „се развил како концепт одделен од ’владеењето на човекот’, вклучувајќи го и системот на владеење заснован на неарбитрарни правила спротивни на оние што се засновани на моќта и на апсолутниот владетел“. Концептот владеење на правото во модерна смисла на зборот е „длабоко поврзан со принципите на правдата, идеалот на од-говорност и правичност во заштитата на правата на граѓаните и во заштитата и казнувањето на оние што ги повредиле правилата“.

Факт е дека ЕУ, во последниве неколку години, стави голем акцент на значењето и примената на владеењето на правото како европска вредност. На

11 март оваа година овој акцент беше јасно артику-лиран во комуникацијата што Комисијата ја имаше со другите институции во Унијата, во која не само што беа воспоставени јасни насоки за примената на владеењето на правото, имајќи ги предвид договорите на Унијата, како и судската практика на ЕСП, туку, едновремено, се најдоа и нови институционални механизми за заштита на владеењето на правото што се активираат кога постојат јасни индиции дека некоја земја-членка врши нивна систематска повреда.

Од друга страна, покрај позитивните моменти поврзани со оваа нова иницијатива, на ниво на ЕУ како да не стивнуваат и негативните забелешки кога станува збор за владеењето на правото. Нив посебно ги врзуваме со познатите автори Николадис и Клајнфилд, според кои станува јасно дека Европската комисија продолжува да го толкува „владеењето на правото“ во многу тесна смисла на зборот, иако Комисијата постојано ја истакнува потребата од „следење на ак-тивностите и одлуките на сите носители на функции што имаат авторитет, во јавниот и во приватниот сектор, вклучувајќи ги владините и јавните админи-страции, како и судската контрола на нивната работа од административните и уставно-судските системи“.

Дури и новите чекори преземени од Комисијата не можат да ги надминат сериозните забелешки по однос на функционирањето на владеењето на правото во системот на Унијата. Овие автори сметаат дека Комисијата „не успеала да признае дека ’владеењето на правото‘ не е само во правото, пред сё, туку и во волјата на субјектите да се почитува правото, што всушност, асоцира на еден социјален факт“. Според нивните размислувања, „во недостаток да се земат предвид социјалните извори (социјалните факти) на ’владеењето на правото‘, ЕУ не успева да стане ’шампион‘ во оваа сфера во однос на земјите-прис-тапнички на Унијата“.

Без разлика на присутниот критицизам, што секако има рационална основа, не може да се негира дека ЕУ, сепак, успеа да создаде систем на владеење на правото што се смета за идеал на супранационално ниво. Колку и како ќе успее во иднина да го подобри неговиот внатрешен капацитет и ефикасноста во рамките на Унијата останува да видиме.


Prof. Dr. Tanja Karakamiševa-Jovanovska Die neue Initiative zur Rechtsstaatlichkeit in der Europäischen Union(Zusammenfassung)

Der Beitrag behandelt die neue Initiative zur Rechtsstaatlichkeit in der Europäischen Union. Dabei wird festgestellt, dass das Prinzip der Rechtsstaatlichkeit, zusammen mit dem der Demokratie und den Menschenrechten, zu den drei Grundsäulen, auf denen der Europarat basiert, gehört. Gleichzeitig ist es aber auch als einer der Verfassungswerte der Europäischen Union verankert. Weiter werden internationale Dokumenten und anderen Instrumente, die dem Schutz der Grundrechte dienen, vorgestellt. Aufgeworfen wird auch die Frage des Verhältnisses zwischen den Konzepten Rechtstaat, Etat de droit und Rule of law. Ziel des Beitrages ist eine grundlegende Analyse der verschiedenen Standpunkte in der Literatur. Darüber hinaus werden die verschiedenen Auffassungen der Rechtsstaatlichkeit in der EU, den VN, der OSZE und des Europarates beleuchtet. Weiter werden die Inhalte der neuen Initiative vorgestellt und aufgezeigt, welche Ziele sie sich gesetzt hat und welche Herausforderungen sie zu bewältigen hat.


Судовите на Република Македонија како европски судови

Проф. д-р Татјана Петрушевска* UDC 347.962:340.137 (497.7:4-672 ЕУ)

М-р Марјан Попески** 1.01 Изворна научна статија

Клучни зборови: Европска унија; држави-членки; правен поредок на ЕУ; дејство на правото на ЕУ во државите-членки на ЕУ; судови на државите-член-ки; држави-кандидати за членство во ЕУ; нацио-налните судови како европски судови; национал-ните судови на државите-кандидати за членство како европски судови;националните судови на РМ како европски судови

1. ПРАВОТО НА ЕВРОПСКАТА УНИЈА КАКО НОВ ПРАВЕН ПОРЕДОК

1. Инсталирањето на правото на Европската унија како „нов правен поредок“1 било извршено преку по-ставување на следниве фундаментални принципи за важењето на правото на европските заедници/ЕУ во националните правни поредоци на државите-членки независно од нивните уставни одредби за правното дејство на меѓународното право на домашен план2:

– директна применливост на правото на ЕУ во националните поредоци на државите-членки3;

* РедовенпрофесорнаПравниотфакултет„ЈустинијанПрви“воСкопје.

** АдвокатидокторанднаЕвропскиотправенфакултетвоНоваГорица,Словенија.

1 Molkerei-Zentrale Case 28/67 (1968) ECR 143, pp. 152.2 Некои автори ги дефинираат како „принципи од првата

генерација“ со кои била воспоставена обврска на држа-вите-членки да го применуваат правото на ЕУ (види кај Chapeta T., „Sudovi Evropske unije: nacionalni sudovi kao europski sudovi“, IMO, Zagreb, 2002, pp. 25 et. seq.). Пооширно за принципите за директното дејство и за супрематијата на правото на ЕУ во државите-членки види кај Alter K., Establishing the Supremacy of European Law: the Making of an International Law in Europe, Oxford University Press, Oxford, 2001; Craig P. et. al., eds., The Evolution of EU Law, Oxford University Press, Oxford, 1999.

3 Во пресудата во Van Gend and Loos v. Netherlandese Administratie der Belastinge Case ([1963] ECR 1, para. 12), Европскиот суд на правдата констатирал дека субјекти на правото на то-

– надреденост на правото на ЕУ во однос на наци-оналните поредоци на државите-членки4; и

гашната ЕЗ биле „не само државите-членки туку и нивните државјани“ и понатаму, дека „независно од законодавствата на државите-членки, правото на ЕЗ не само што им намет-нува на поодделните правни субјекти туку и им доделува права што стануваат дел од нивното правно наследство...“ (Ibid.) На директно применливите норми на правото на ЕУ субјектите на националните законодавства може непо-средно да се повикуваат пред националните судови (види Van Duyn Case 41-74, ECR 1337, para. 12).

4 Принципот lex posterior derogat lex inferiori во контекстот на правото на ЕУ, Судот што „скриен во бајковидното војводство Луксембург го обликува федералниот ков на Европа“ го потврдил во Costa v. ENEL Case ([1964] ECR 585). Тогаш државите-членки на заедниците воопшто не сфатиле што им се случило. Постепено станувале свесни за неговото „наметнување“ врз нив од страна на тогашни-от Суд на правдата преку повикувањето на пресудата до-несена во овој случај од страна на Судот во неговата јури-спруденција што следувала во декадите што подоцна се одвивале. Треба ли да се подвлекува дека се одвивале и отпори кон него? Се разбира дека треба. Зошто? Затоа што, на пример, во Франција, преку потрагата по правната основа (дали во правото на заедниците или во национал-ниот Устав), при што и Касацискиот и највисокиот Упра-вен суд ја нашле во уставните одредбите за правното дејство на меѓународното право во Република Франција, а не во правото на тогашната Заедница (види детално кај Oliver P., „The French Constitution and the Treaty of Maastricht“, ICLQ, Vol. 43, 1994, pp. 1 et. seq.), под чијашто резерва, на крајот од минатиот век, биле направени и неопходните уставни измени. Во Германија, пак, отпорот бил многу подраматичен и течел преку напори за зачувување на примарното важење на базичните принципи на герман-скиот устав. Се одвивал во текот на седумдесеттите и осумдесеттите години од минатиот век, по повод пресуда-та на Судот на правдата во Internationale Handelsgesellchaft mbH v. Einfuhr-und Vorratsstelle fur Getreide und Futtermittel Case 11/70 (1970) ECR 1125, со која го потврдил принципот на супрематија на правото на ЕЗ и врз „фундаменталните уставни права на државите-членки и врз националните уставни структури“. Имено, во 1974 година, Уставниот суд на Сојузна Република Германија ја донел одлуката што станала позната под називот Solange I (со значење „сё до-дека“) (1974) CMLR 540, во која застанал на ставот дека


– индиректна применливост на правото на ЕУ

треба да ја оценува, односно дека ќе ја оценува согласнос-та на актите на секундарното европско законодавство со германскиот устав, „сё додека“ и Европската заедница не добие каталог на човекови права, што според својата содр-жина ќе му одговара на германскиот (со други зборови, „сё додека“ не постојат доволно гаранции на човековите права во правото на ЕЗ). Овде е упатено дури и по цена на мала дигресија да се потсети дека ЕЗ ја немала ратифику-вано Европската конвенција за човековите слободи и права, поради што логично е да се заклучи дека одлуката, всушност, била забелешка кон Заедницата дека субјект што не гарантирал повисоки стандарди за човековите права, не можел на Германија, која ја имало ратификувано Европ-ската конвенција за човековите права, да ў „наметнува“ ставови за тоа што било право, а што не. На овој начин, практично, на Европскиот суд на правдата му била испра-тена порака дека тој му бил подреден на Европскиот суд за човековите права, односно дека би требало да биде/тоа да стане преку ратификување на Европската конвенција за човековите права од страна на ЕЗ. Патем, дискусиите околу (не)можноста за ратификување на Конвенцијата од страна на ЕЗ се одвивале најмалку триесеттина години (European Commission Memorandum on Accession of the European Communities to the European Convention on Human Rights and Fundamental Freedoms, Supp. 2/79). Тие воделе кон Мислењето 2/94 на Судот на правдата во кое тој кон-статирал дека ЕЗ не располагала со надлежност за приста-пување кон Конвенцијата (Accession of the European Communities to the ECHR, Re [Opinion 2/94] ECR [1996] I – 1795). Но, мора да се земе предвид и фактот дека текстот на Конвенцијата ја отворал можноста само за државите да стануваат нејзини договорни страни, меѓународните ор-ганизации немале право на тоа, следствено, ниту тогаш-ната ЕЗ. Можеби е во ред, од оваа временска дистанција, да бидат издвоени барем две причини за ваквите одлуки/решенија/однос. Првата би можела да биде борбата за престиж помеѓу Европскиот суд на правдата и Европски-от суд за човекови права, а втората – последицата што би го следела процесот на ратификацијата – ЕЗ да има само еден судија во Европскиот суд за човековите права кој, по падот на Берлинскиот ѕид, иако можеби ретко кој во пе-риодов за кој во овој контекст станува збор тоа можел со леснотија да го предвиди, рамноправно би судел со суди-ите на државите од некогашниот Источен блок што имале комунистичко минато, уредено со комунистичко право. Дури Договорот од Лисабон, првпат предвидел пристапу-вање на новиот субјект на меѓународното право – ЕУ кон Европската конвенција за основните слободи и права. Имено, член 6(2) од Договорот за ЕУ предвидува обврска за ЕУ да пристапи кон Конвенцијата (Treaty on the EU and the Functioning of the EU [2010] OJ C 83/1 [consolidated version]). Ваквото решение овозможува ЕУ и нејзините институции да бидат повикувани на одговорност поради повреди на Европската конвенција пред Судот во Стразбур. Тие треба да се предмет на контрола од Стразбур, исто како и оние на државите-членки, затоа што последниве прене-суваат овластувања врз Унијата, поради кои таа мора да биде контролирана, во функција на сопствениот кредиби-литет. И обратно, директно повикување на правата од Европската конвенција пред европските судови во Луксем-бург. Генерално, по пристапувањето на ЕУ кон Европската конвенција, целокупното право на ЕУ ќе мора да биде толкувано од аспект на Европската конвенција, а не како претходно нејзините слободи и права да бидат третирани

сфатена во најширока смисла како процес на

како општ принцип на правото на ЕУ. Сето ова, ако е во-општо можно без доведување во прашање на надлежности-те на ЕУ, нејзините карактеристики и спецификите на правото на ЕУ. Од своја страна, Советот на Европа го от-ворил патот за членство на Унијата со член 17 од Прото-колот кон Конвенцијата, што стапил во сила на 1.06.2010 година во функција на мулти-левел правниот систем. За-ради сето ова биле направени првите чекори кон приста-пување на ЕУ кон Европската конвенција за човековите права и слободи прво во рамките на Советот на Европа, преку основање на Работен комитет во 2002 година (Technical and Legal Issues of a Possible EC/EU Accession to the ECHR, CDDH [2002], 010, Addendum 2). Потоа во ЕУ, преку распра-ва на експерти во Европскиот парламент, во мај 2010 го-дина (Hearing before the European parliament Committee on Constitutional affairs, March 18, 2010, http://www.europarl.e u r o p a . e u / a c t i v i t i e s / c o m m i t t e e s / h e a r i n g s C o m .do?language=EN&body=AFCO). Правно-технички опера-цијата на пристапување на Унијата кон Конвенцијата би требало да се изврши преку постигнување спогодба за пристапување подложна на мошне сложена процедура, поради сите специфики на преговарачките страни 47-те држави – високи страни договорнички (меѓу кои 27 држа-ви-членки на ЕУ, од една, и ЕУ, како специфичен субјект на меѓународното право, од друга страна). Постапката би се состоела од преговори што почнале во јули 2010 година (Council of Europe; press release 545 [2010] 7 July 2010), а првата нацрт-верзија Работниот комитет ја очекувал до 30 јуни 2011 година (Technical and Legal..., op. cit., para. 25), а пристапувањето некои го предвидувале за прославата на 60-годишнината на Конвенцијата (The Accession of the EU to the ECHR: a Gift for the ECHR‘s 60 Anniversary or an Unwelcome Intruder of the Party, amsterdamlawforum.org/article/download/240/428). Преговарачкиот процес бил долг, мачен и противречен (види опширно во ECHR and ECtHR Reform Process Correlatious, Statistics and Juridicial Politics Studies – A Multi Rights Morning Coffee Impromptu, http://logg-uio.no/jus/smr/multirights/category/echr-and-echtr-reform-process) дополнително и поради серијата комплекс-ни прашања – прво, кој/кои се вистинските носители на легитимација (ЕУ, државите-членки или и двата вида субјекти); второ, кои се домашните правни лекови кога е во прашање ЕУ; дали Судот во Луксембург треба да има можност за прелиминарно обраќање до Судот во Стразбур; дали да бидат исклучени тужбите меѓу членките на ЕУ поради заштита на автономијата на правото на ЕУ; петто, учеството на Унијата во органите во Стразбур (Судот – поради судиите, Комитетот на министрите – поради извр-шувањето на пресудите и Парламентарното собрание – поради изборот на судиите); шесто, дали постигнатите резултати со преговорите се во согласност со член 218 од Договорот за ЕУ што предвидува усвојување на спогодба-та за пристапување на ЕУ кон Конвенцијата едногласно од Советот, со согласност од Европскиот парламент и допол-нителна ратификација од државите-членки во согласност со националните уставни одредби и отворена можност секоја од нив да побара правно мислење од Судот во Луксем-бург дали спогодбата е во согласност со член 218 итн. (види детално во Disscussion Document of the Court of Justice of the EU on Certain Asspects of the Accession of the EU to the ECHR, <curia.europa.eu/jems/upload/docs/application/pdf/2011-02/cedh-cjue-francais.pdf>). Негова круна е нацрт-спогодбата за пристапување за која е расправано на петти и шести мај во Судот во Луксембург (што, патем, во текот


толкување на нормите на националните правни

на преговарачкиот процес се впуштил во преговори со Судот во Стразбур, на 05.05.2010 година преку Документот за дискусија за некои аспекти на пристапувањето на ЕУ кон Конвенцијата). Да не заборавиме дека процедурата бара и ратификација од страна на сите држави-членки, секоја од нив со право за обраќање до Судот на правдата. Меѓутоа, да се вратиме на германската јуриспруденција во „претходната ера“, оправдан бил приговорот што Германија го упатила кон Заедницата. Следувал случајот Solange II во 1986 година, со уште поконструктивен став во однос на првата одлука на германскиот Уставен суд. Во неа тој, поради констатиран напредок во гарантирањето на фун-даменталните права од страна на Заедницата, потенцирал дека нема да цени дали нејзиното секундарно право е во согласност со германскиот устав „сё додека“ европското право, а особено Европскиот суд, во начело, обезбедувал заштита на човековите права што е споредлива со герман-ската (Wunsche Handelsgesellschaft [Re] [Solange II] [1987] 3 CMLR 225). Меѓутоа, од статијата објавена во септември 2008 година во „Франкфуртер алгемајне цајтунг“, од стра-на на Роман Херцог, поранешен германски претседател, пред тоа претседател на германскиот Уставен суд и Лудер Гиркен, може да се заклучи дека Европскиот суд на пра-вдата станал многу „агресивен“. Насловот на текстот е илустративен и гласи: „Запрете го Судот на европските заедници“. Повод за ваквата реакција е колизијата помеѓу европското и германското нормирање на забраната на дискриминацијата врз основа на старост. Имено, Германија во 2002 година го променила своето законодавство со цел да го стимулира вработувањето постари работници – при-времено ја спуштила старосната граница за склучување договори за вработување на определено време од 58 на 52 години. Постарите работници уживале голема заштита од отпуштања од работа без вина, па работодавачите многу тешко се одлучувале на вработувања постари работници. Затоа, германскиот законодавец одлучил привремено да ја спушти старосната граница, бидејќи кога се работело за договори за работа на определено време не се применува-ле наведените ограничувања на отпуштањата, поради што се очекувало работодавачите полесно да одлучуваат да вработуваат постари работници, бидејќи полесно би мо-желе да ги отпуштаат. Меѓутоа, на ниво на ЕУ, претходно, во 2000 година била донесена директива (секундарно ев-ропско право), што, меѓу другото, изречно забранувала дискриминација врз основа на старост при вработување-то. Во 2003 година биле иницирани две судски постапки. Тужителите тврделе дека германското законодавство не било во согласност со европското. Во еден од тие предме-ти, преку постапка на претходно одлучување (Mangold Case C 144/04 [2004]), Европскиот суд го потврдил ставот на тужителот дека германското право не било во согласност со европското право, поради што погореопишаната за-конска измена ја поништил без одлагање, со што сите договори за работа склучени на определено време авто-матски станале договори за работа на неопределено време. Во другиот предмет, првите две судски инстанции одлу-чиле во корист на туженото претпријатие. Кога предметот стигнал пред третата инстанција, веќе била донесена пре-судата на Европскиот суд во случајот „Манголд“, поради што германскиот судот од трет степен ги поништил одлу-ките на првостепениот и второстепениот суд и предметот го вратил на повторно одлучување пред првостепениот суд. Против ваквата одлука на третостепениот орган ту-жениот вложил уставна жалба (кај нас ова правно средство

поредоци во согласност со оние од правото на ЕУ.5

2. Ефикасната примена на правото на ЕУ од страна на нејзините држави-членки барала дефинирање и консеквентна операционализација на неколку до-полнителни принципи6 што се релевантни не толку за примената на правото per se, колку за модусот на кој се прави тоа, односно за процесот на примена на правото на ЕУ од страна на националните судови:

– одговорност на државите-членки поради претр-пена штета од страна на конкретни физички и(ли)

не постои, но, на пример, во Република Словенија се вика „уставна жалба“, а во Република Хрватска „уставна тужба“). Херцог и Гиркен во цитираната статија му префрлувале на Судот на правдата поради неговата површност, заведувач-ката аргументација и ароганција, со која, според нивното наоѓање, не си правел услуга, ниту работел во функција на правниот ред што морал да го брани со авторитетот и убедливоста на своите пресуди. Тие му префрлувале што одлучувал за усогласеност со директивата, иако од момен-тот на донесувањето на пресудата на национално ниво сё уште не бил поминат рокот за усвојување на директивата во националното право. Исто така, го забележувале и тоа дека своето аргументирање Суд го потпирал на забраната на дискриминација врз основа на возраст како општо начело на правото на Заедницата што наводно произлегу-вало од „уставните обичаи заеднички за државите-членки и од различни меѓународни договори“, при што, според Херцог и Гиркен, вториве воопшто не постоеле, а според уредувањето на тогашните 25 држави-членки забраната на вршењето дискриминација врз основа на возраст ја познавале само законодавствата на Финска и Португалија. Матеј Ачети сметал дека критиката на Херцог и Гиркен била интересна поради фактот што звучела убедливо, иако на моменти била исто така заводлива, па дури и воопш-тувачка како и пресудата на Европскиот суд што била критикувана. Според него, веќе подолго време било јасно дека поради оцена на определено национално законодав-ство со конкретна директивата не е секогаш неопходно да поминал рокот за нејзиното воведување во националниот правен поредок, односно дека исто како и со однесување-то на државите во меѓународното право, кога се работи за дејството на потпишаните, а сё уште нератификувани меѓународни договори може делумно да се врши критика и тогаш кога не е само пасивен, туку одново активно на-ведува на акти што се во спротивност со веќе прифатени-те обврски. Меѓутоа, за волја на вистината, повеќе од критиките што ги упатил Херцог загрижува фактот што германскиот Уставен суд, до моментот на објавувањето на колумната на Ачети, на 17.09.2008 година, немал донесено одлука по повод уставната жалба од туженото претприја-тие, што очигледно значи јасно противење на, порака кон, па и притисок врз Судот.

5 Marleasing Case C-106/89 (1990) ECR I-4135, para. 8; Grimaldi Case C-322/88 (1989) ECR 4407, para. 18, 19.

6 Во систематизацијата на веќе цитираната Capeta T., op. cit. pp. 95, целината на овие принципи е дефинирана како група „принципи од втората генерација“ што ги определуваат обврските за државите-членки во процесот на примената на правото на ЕЗ/ЕУ.


правни лица поради непримена на правото на ЕУ (несторување)7;

– автономија на државите-членки во однос на организирањето на националните правосудни системи8;

– процесна автономија на државите-членки сфатена како примена на релевантните национални мате-ријални и процесни законодавства во споровите во кои се применува правото на ЕУ, во отсуство на соодветни правила на ниво на ЕУ9;

– ефикасна судска заштита како прашање на ефи-касна примена на правото на ЕУ во јавен интерес и во интерес на конкретни физички и правни лица10, но и како основно право на уставниот поредок на ЕУ11; и

– законодавна процесна хармонизација меѓу др-жавите-членки12.

2. ПОСТАВЕНОСТА НА СУДОВИТЕ НА ДРЖАВИТЕ-ЧЛЕНКИ НА ЕВРОПСКАТА УНИЈА ВО НЕЈЗИНИОТ ПРАВЕН ПОРЕДОК

1. Националните судови на државите-членки во рамките на правниот поредок на ЕУ дејствуваат како:

– судови од општа (и во содржинска и во персо-нална смисла мошне широка) надлежност13 што ги покрива сите спорови во кои се применуваат одредби од правото на ЕУ, со исклучок на оние резервирани за Судот на ЕУ;

– институции различни од Судот на ЕУ што функционираат како судови со многу потесна и поспецифична/специјална надлежност14, што

7 Francovich Case 6-9/90 (1991) ECR I-5357.8 Правото на ЕУ не поставува никакви услови ниту во од-

нос на бројот, ниту во однос на видот, ниту во однос на организациската поставеност на националните судови. Единственото барање се однесува на можноста во услови на каква било организациска структура секогаш да постојат судови надлежни за одлучување во врска со субјективните права што ги гарантира правото на ЕУ (види Salgoil Case 13/68 [1968] ECR 453).

9 Rewe – Zentralfinanz Case 33/76 (1976) ECR 1989; Comet Case 45/76 (1976) ECR 2043.

10 Simmenthal Case 106/77 (1978) ECR 643.11 Johnson Case 222/84 (1986) 1651.12 Поопширно за поимот и за суштината на процесот види

кај Тасковска Д., Сонцето..., op. cit. 189 et. seq.13 Lang T. J., „The Duties of National Courts under Community

Constitutional Law“, ELR, vol. 22, pp. 3.14 Опширно за овие институции (се разбира, со соодветни

огради поради староста на изданието) и мошне прегледно кај Lasok K. P. E., The European Court of Justice: Practice and Procedure, Butterworths, London/Dublin/Edinburgh, 1994; Brown N. et. al., The Court of Justice of the European Communities, Sweet & Maxwell, London, 2000.

се практикува само во споровите што изречно им се ставени во јуриздикција со основачките акти на заедниците15;

– европски судови, односно судови надлежни за примена на правото на ЕУ16;

– правосудни органи, т.е. органи со правосудна функција, значи органи на правораздавање, снабдени со надлежност да го применуваат пра-вото на ЕУ, иако се лишени од јуриздикцијата да одлучуваат дали некоја негова одредба е директно применлива на територијата на државите-членки, што секогаш е лоцирана кај Судот на ЕУ17;

– органи со сериозна творечка улога во однос на правото на ЕУ, т.е. правосудни институции на создавање на правото, односно органи со конкрет-но-специфична, никако занемарлива, улога во процесот на креирање на правниот поредок на ЕУ18;

– органи што, покрај европската, си ја задржуваат и националната димензија, при што националното право секогаш го применуваат како подредено во однос на правото на ЕУ19;

– судови со константна обврска за толкување на целокупното националното право20 во согласност со комплетното право на ЕУ21, во случаи кога надреденото/супериорното право не се применува директно;

– државни органи чијашто евентуална неприме-на на правото на ЕУ повлекува одговорност на конкретната држава-членка поради претрпена штета од страна на конкретни физички и(ли) правни лица22;

– органи воспоставени преку практикување авто-номија на државите-членки во однос на органи-зирањето на националниот правосуден систем со цел применување на правото на ЕУ, без оглед како се нарекуваат23;

– судови надлежни да го применуваат релевантното

15 Крајно симплифицирано, станува збор само за спорови во кои како пасивно легитимирани лица можат да се јават исклучиво институциите на Унијата (види опширно кај Lang T. J., op. cit.).

16 Op. cit.17 De Witte B., „Direct Effect Supremacy and the Nature of the

Legal Order“ во Craig P. et. al., eds., The Evolution of EU Law, Oxford University Press, Oxford, 1999, pp. 181.

18 Види поопширно кај Chapeta T., op. cit., pp. 177 et. seq.; Sweet A. S., Governing with Judges: Constitutional Politics in Europe, Oxford University Press, Oxford, 2003.

19 Види го претходно цитираниот Costa v. ENEL Case, op. cit.20 Види го претходно цитираниот Marleasing Case, op. cit.21 Види го претходно цитираниот Grimaldi Case, op. cit.22 Види го претходно цитираниот Francovich Case, op. cit.23 Види го претходно цитираниот Salgoil Case, op. cit.


национално материјално и процесно право, под услов домашните правила што се применуваат од страна на надлежните национални судови во постапки за заштита на субјективни права втемелени врз правото на ЕЗ да не се понеповол-ни од оние што се применуваат во постапките што се водат во спорови што се темелат иск-лучиво врз националното право (принцип на еквивалентност)24, ниту применетите национални правила да го оневозможуваат остварувањето на правата гарантирани со правото на ЕУ (принцип на минимална ефикасност)25; и

– органи што мораат да даваат најшироко сфатена ефикасна судска заштита26.

2. Неоспорен е заклучокот дека улогата на наци-оналните судови во примената на правото на ЕУ е огромна. Но, никако не смее да се занемарува ниту улогата на адвокатите. Имено, доколку тие го позна-ваат примарното и секундарното право на ЕУ можат да утврдуваат во кои ситуации конкретно национал-но право не е во согласност со правото на ЕУ и да издејствуваат примена на правото на ЕУ кога тоа е поповолно за странките. Овој ефект се постигнува со барање од националните судови тие да ја прекинат постапката што е во тек и предметот да го достават пред Судот на ЕУ за тој да утврди дали националното право е во согласност со правото на ЕУ.

3. Член 234 од Договорот за ЕЗ 97/ц 340/03 предвиду-ва предмет за кој тече постапка пред национален суд да му биде доставен на Судот на Заедницата/Унијата на претходно одлучување дали националното право што би требало да се примени во конкретниот случај е во согласност со нејзиното примарно и секундарно право.27 Кога такво прашање му се поставува на кој било суд на која било држава-членка и кога тој суд смета дека природата на прашањето е таква што Судот на ЕУ треба да донесе одлука што ќе му овозможи нему да изрече пресуда на национално рамниште, тој може тоа прашање да му го предложи на одлу-

24 Види ги претходно цитираните Rewe – Zentralfinanz Case, op. cit; Comet Case, op. cit.

25 Op. cit.26 Види ги претходно цитираните Simmenthal Case, op. cit.;

Johnson Case, op. cit.27 Член 234 гласи: „Судот е надлежен за претходно одлучување за прашања

што се однесуваат на: а) толкувањето на ова спогодба; б) толкувањето и важноста

на актите на институциите на Заедницата и Европската централна банка; и в) толкувањето на статутите на органите востановени со акти на Советот, доколку во тие статути тоа е предвидено“.

чување на Судот.

4. Според сознанијата на еден од потписниците на овој труд што се занимава и со практична и со теоретска (научна) дејност – адвокатот Марјан По-пески е првиот адвокат од Република Македонија, што сё уште е само држава-кандидатка за членство во Унијата, и еден од првите адвокати со право на извршување адвокатска дејност во Република Сло-венија – нова држава-членка што пристапила кон ЕУ во првиот бран на нејзиното проширување кон Истокот на континентов што, во Словенија, го иско-ристил правото да побара претходно одлучување на Судот на ЕУ. Во конкретниов случај тој се повикал на ставот 3 од погорецитираниот член 234, бидејќи бил ангажиран во фаза кога странката го загубила спорот со правосилна и извршна одлука на второ-степениот суд.

Во функција на полесно следење на случајот потребно е да се види како Република Словенија го има инкорпорирано примарното право на ЕУ за претходното одлучување и каде. Имено, Словенија го уредила ова прашање во своето национално право дури во 2004 година, односно во годината кога ста-нала членка на ЕУ. Тоа го направила со измените и дополнувањата на Законот за судовите, попрецизно, со неговиот член 113, што гласи:

„Кога одлуката на судот зависи од решавање на претходно прашање што се однесува на толкувањето, односно на важноста, или толкување на правото на Европската заедница, судот може да издаде реше-ние, со кое претходното прашање ќе му го отстапи на одлучување на Судот на европските заедници, во согласност со меѓународната спогодба, со која Република Словенија им пренесува извршување дел од суверените права на институциите на Европската унија.

Кога одлуката на Врховниот суд, или одлуката на друг суд, против која странките во постапката не можат да вложат редовно или вонредно правно средство зависи од претходно решавање прашање што се однесува на толкувањето, односно на ва-жењето, или толкувањето на правото на европските заедници, Врховниот суд, односно друг суд, е должен да издаде решение, во согласност со меѓународната спогодба од претходниот став, со кое претходното прашање ќе му го отстапи на одлучување на Судот на европските заедници.

Постапката во предметот во кој бил вложен пред-лог од првиот, или вториот став на овој член, судот со решение од првиот, или вториот став на овој член ќе го прекине до приемот на претходната одлука, со соодветна примена на одредбите на законот што го уредува прекинувањето на постапката во предметот


за што одлучува судот. Против решението за пре-кинување не е дозволено вложување ниту редовно ниту вонредно правно средство.

Доколку судот претходното прашање му го отста-пил на одлучување на Судот на европските заедници, судот со соодветна употреба на одредбите на законот што ја уредува постапката во предметот, за кој судот одлучува до приемот на одлуката за тоа прашање, смее да ги презема само оние процесни дејства и да донесува само такви одлуки што не дозволуваат ни-какво одлагање, доколку не се поврзани со прашања поради кои судот замолил претходно одлучување или доколку конечно не го уредуваат правниот однос.

Доколку судот веќе не смее веќе да ја употребува одредбата што била причина за негово отстапување на претходно одлучување и доколку претходната одлука на Судот на европските заедници сё уште не е донесена, мора отстапеното претходно прашање без одлагање да го повлече, освен доколку постојат законски причини за продолжување на постапката.

Претходната одлука на Судот на Европските заедници за судот е обврзувачка.

Судовите му последуваат на знаење на Врховниот суд, примерок од претходното прашање и од одлуката на Судот на европските заедници за претходното прашање без одлагање.“

5. Во додатокот кон овој текст приложуваме пре-зентирање на првиот или барем на еден од првите и сё уште еден од ретките случаи на претходно од-лучување во Република Словенија што адвокатот Марјан Попески го поднел пред Врховниот суд на оваа држава-членка на ЕУ. Се работи за граѓански предмет од областа на Земјишната книга (во Репу-блика Македонија позната како Катастар). Едната странка поднела „избрисна тожба“ (институт што не постои во правото на Република Македонија), со која се барало бришење на уписот во Земјишната книга, што, за разлика од оној во системот на тапии, има конститутивно дејство. Првостепената одлука била во корист на тужителот. По жалбата на тужениот, второ-степениот суд ја преиначил првостепената одлука и ја отфрлил тужбата. Авторите на овој труд сметаат дека е корисно во продолжение да ја поместат ревизијата на тужителот против правосилната одлука во која бил наведен и предлогот Врховниот суд за донесување решение за прекинување на постапката и доставување на предметот до Судот на европските заедници на одлучување за тоа дали оспорениот словенечки закон е во спротивност со правото на европските заедници. Заради веродостојност, ревизијата би морало да биде презентирана и на словенечки и на македонски, но во интерес на просторот ја претставуваме само на македонски. Бројот на предметот не е вистинскиот

поради анонимизирање, што е случај и со неколку други делови што го бараат тоа.

3. ДЕЈСТВОТО НА ПРАВОТО НА ЕВРОПСКАТА УНИЈА ВО ДРЖАВИТЕ-КАНДИДАТИ ЗА ЧЛЕНСТВО

1. Напорот за детерминирање на дејството на пра-вото на ЕУ во државите-кандидати за прием во член-ство во Унијата логично ја наметнува потребата од прејудициелно дефинирање на определбата „право на ЕУ“ во конкретниот контекст, имено, во однос на кандидатите за членство во ЕУ. Од своја страна, пак, претходно поставената дефиниција, во зависност од потребите, може да биде поставена stricto или lato sensu.

2. Во потесна смисла, правото на ЕУ што е најне-посредно (во временска смисла) релевантно во однос на конкретна држава-кандидат за членство во ЕУ го сочинуваат:

– одредбите содржани во спогодбите за асоција-ција, односно спогодбите за стабилизација и асоцијација што конкретни држави ги склучу-вале/склучуваат со ЕЗ и со државите-членки на ЕУ, односно

– до датумот на стапувањето во сила на спогодбите за асоцијација/ спогодбите за стабилизација и асоцијација одредбите содржани во привремените спогодби за трговија и трговски прашања, и

– сите правила што врз основа на спогодбите за асоцијација/спогодбите за стабилизација и асо-цијација ги утврдувале/утврдуваат советите за стабилизација и асоцијација формиран врз основа на овие спогодби.

3. Во поширока смисла, правото што, релативно размислувајќи, посредно е релевантно во однос на државите-кандидати за членство во ЕУ го сочинува делумното (на кус28 и среден рок)29, односно цело-

28 Заслужува одбележување фактот дека обврските за при-ближување на законодавството на конкретна држава со склучена спогодба за асоцијација/стабилизација и асоција-ција (на пример, оние што се однесуваат на внатрешниот пазар) почнуваат да течат од моментот на потпишување на таквата спогодба, не од датумот на нејзиното стапување во сила (види член 68 од Спогодбата за стабилизација и асоцијација на РМ [„Службен весник на РМ“, меѓународни договори, бр. 28/2001, од 13.4.2001]).

29 За илустрација, погледни како е структурирано излагањето на Европската комисија во однос на актуелната состојба во РМ и среднорочните планови за приближување во се-кој од одделните критериуми за членство, на пример, во Аналитичкиот извештај за Барањето на РМ за членство во ЕУ од 9.11.2005 (COM [2005] 562) final version.


купното (на долг рок, до конечното стапување во членство на Унијата) acquis communautaire на ЕУ за кое веќе стана збор погоре.

4. На нормативно рамниште, дејството на правото на ЕУ во потесна смисла во конкретна држава-кан-дидат за членство во ЕУ зависи од:

– содржината на релевантните уставни одредби што го уредуваат односот меѓу домашното и внатрешното право, односно од фактот дали соодветните уставни одредби инсталираат мо-нистички или дуалистички правен систем30;

– содржината на релевантните уставни одред-би што врз основа на принципот на монизам предвидуваат супрематија на правото содржано во меѓународните договори во насока дали таа се однесува само на законите и подзаконските акти или и на највисокиот и основен правен и политички акт – уставот;

– содржината на релевантните уставни одредби што ја дефинираат правната сила на меѓународ-ните договори и што се подложни на процес на ратификација (доколку постојат); и

– содржината на уставните одредби што ја регули-раат правната сила на актите што ги донесуваат реципрочно структурирани тела формирани врз основа на меѓународен договор подложен на постапка на ратификација (доколку постојат).

30 Начинот на внесување на меѓународните норми содржани во меѓународни договори, воопшто, зависи од уставниот поредок на конкретна држава-договорничка. Современите уставни решенија се движат меѓу едната крајност – онаа на монистичките системи во кои сите или некои одредби на меѓународното право имаат директна применливост, бидејќи имаат супремација врз одредбите на внатрешното право и другиот екстрем – дуалистичките решенија што не дозволуваат непосредна примена на меѓународните норми, без нивно внесувања во домашното законодавство во постапка пропишана со конститутивниот акт на држа-вата што е во прашање. Всушност, моноправните системи подразбираат целина/единство на внатрешното и меѓуна-родното право, т.е. извориштето на внатрешното право го наоѓаат во сите или само во некои од нормите на меѓуна-родното право што имаат повисока правна сила во однос на оние на внатрешното. Дуоправните системи го одвојуваат меѓународното од внатрешното право, т.е. подразбираат одвоеност на двата правни система, при што одредбите на меѓународното право обврзуваат само откако ќе бидат внесени во внатрешното право. Меѓу најоддалечените точки, во најголемиот број држави, всушност, функционираат комбинирани решенија, при што дуалистичките системи многу ретко ги прифаќаат изворите на меѓународното право што не се договори. Договорите добиваат форма на акт на внатрешното право или преку чинот на ратификација или преку постапка на целосна трансформација во форма на закон или законодавен акт со идентична содржина како онаа на конкретниот меѓународен договор.

5. На практично ниво, дејството на правото на ЕУ stricto sensu во определена држава-кандидат, пред сё, зависи од волјата на националните судови за:

– недвосмислено толкување на уставните одредби за односот на спогодбите за асоцијација/стабили-зација и асоцијација кон внатрешното право во насока на монизам, дури и во услови на постоење на дуалистички правен режим31;

– недвосмислено толкување на уставните одредби што го регулираат дејството на нератификува-ните договори на линија на монизам, дури и во услови на дуалистички систем или во услови на постоење на правна празнина; и

– недвосмислено толкување на националното право во согласност со правото на ЕУ дури и во услови на постоење на дуалистички правен режим;

6. Од формален аспект дејството на правото на ЕУ во поширока смисла во правниот поредок на државите-кандидати за членство е поврзано со пра-шањето за постепено преточување делови од acquis communautaire во националното законодавство до степен на негово целосно усвојување до моментот на стапувањето во членство на Унијата32.

7. Од de facto гледна точка, дејството на правото на ЕУ во правниот поредок на државите-кандидати за членство во најширока смисла зависи од ставот на националните судови за обврската за хармони-зирање делови од правото на ЕУ, не само на ниво на легислација туку и на ниво на нивно толкување, па и за обврската околу степенот на таквото хармонизи-рање (особено кога станува збор за европријателско толкување на веќе хармонизираните акти)33.

31 Одличен пример во оваа насока е Република Чешка, чиишто судови и пред 2002 година, кога бил усвоен монистички сис-тем, значи во услови на дуалистички систем, манифестирале волја за толкување на одредбите од националното право во согласност со одредбите од Спогодбата за асоцијација што имале директен ефект (види член 10а од Уставот на Република Чешка што произведувал правни последици од 1.6.2002 година; види пошироко и кај Георгиевски С., „Дејство на правилата на Европската унија во македон-скиот поредок: потреба од постепено приспособување на постојниот режим“, во зборникот трудови Континуирано образование за европски прашања: основање тренинг цен-тар за европска интеграција, преглед на трудови, Tempus Jep_17013-2002, Скопје, 2006, pp. 399 и литературата што ја цитира. За практиката на уставните судови на новите држави-членки на ЕУ види кај Sadurski W., „Solange Chapter III: Constitutional Courts in Central Europe – Democracy – European Union“, EUI Working Papers, 2006, No. 40).

32 Подетално кај Evans, „Voluntary Harmonisation in Integration between the European Community and Eastern Europe“, EL Rev. Vol. 22, pp. 201 et. seq.

33 Во оваа смисла особено инструктивен треба да биде ставот на полските судови што го следеле резонирањето на Врховниот


4. ПРИМЕНАТА НА ПРАВНИОТ ПОРЕДОК НА ЕВРОПСКАТА УНИЈА ОД СТРАНА НА СУДОВИТЕ НА ДРЖАВИТЕ-КАНДИДАТИ ЗА ЧЛЕНСТВО

1. Кога правото на ЕУ се разгледува во контекстот на нејзиното проширување, попрецизно, во односот кон државите-кандидати за идно членство, поимот примена треба да се разликува од поимот користење. Последниов е широк, во смисла посреден/индиректен и опфаќа широк спектар на аспекти на можните им-пликации на правото на ЕУ врз различните субјекти во процесот на создавање и примена на националното право, имено, служење:

– како модел за легислација; и– како аргумент за доследна интерпретација на

националното право34.Очигледно, поимот користење сам по себе е

многу широк. Како таков, тој далеку го надминува контекстот на овој текст. Токму поради овој факт, екстензивниот приод нема да биде применет на анализата што следува.

2. Од друга страна, кога станува збор за примена на правото на ЕУ во државите-кандидати за членство во Унијата упатено е:

– прво, да се прави разлика меѓу примената на одредбите од спогодбите за асоцијација/стаби-лизација и асоцијација35 и примената на сите

административен суд, што во пресудата од 13.3.2000 година констатирал дека обврската за хармонизација на домашното законодавство со правото на ЕУ била неправилно извршена, не само преку несоодветна/некоректна/неправилна/неточ-на хармонизација (што е проблем на легислативата) туку исто така и во случаи во кои толкувањето на домашните акти од страна на јавните власти било во спротивност на acquis communautaire (опширно кај Kuhn Z., „European Law in the Empires of Mechanical Jurisprudence: the Judicial Application of European Law in Central European Candidate Countries“, CYELP, Vol. 1, 2005, pp. 61-62).

34 Интересна е дефиницијата за употребата на правото на ЕУ во примената на домашното право како специфична употреба на споредбеното право во толкувањето на до-машното право во државите со асоцијативен статус (види кај Kuhn Z., op. cit., pp. 56).

35 Одредбите на овие договори се интегрален дел на правото на Унијата. Како интегрален дел на ова право тие уживаат супрематија над националното право (Bapuly B. et. al., Pravo EU pred slovenskimi sodišči, Ljubljana, 2005, pp. 30) државите-членки на ЕУ се должни да ги применуваат нив доколку нивните национални законодавства се во спротивност со нив. Темелот за вакво размислување е Виенската кон-венција за правото за договорите. Бидејќи секој договор склучен меѓу Република Македонија и ЕУ е меѓународен договор, тој мора да се применува на целата територија на двете страни, значи и на ЕУ. Член 31 од Конвенцијата предвидува обврска договорите да се толкуваат bona fides и во согласност со вообичаеното значење што може да им

други одредби од најшироко формулираните acquis communautaire;

– второ, да се издвојат одредбите од спогодбите за асоцијација/стабилизација и асоцијација што имаат директна применливост во државите-кандидати од оние што немаат такво дејство; и

– трето, да се анализира и дејството на одредбите што ги донесуваат советите за асоцијација/за стабилизација и асоцијација врз основа на спо-годбите како такви36.

се припише на неговите одредби во нивниот контекст, од гледна точка на предметот и целта на договорот. Меѓутоа, специфичната судска практика што ја развил Судот на ЕУ поврзана со меѓународните договори и фактот дека раз-лични договори имаат различни намери и цели бараат од судиите внимателни анализи, што често ќе налагаат потреби од интерпретирање на нивните одредби низ призмата на правото на ЕУ.

36 Бидејќи примерот, во смисла случајот во правото е она што е експериментот во природните науки, во продолжение се осврнуваме на еден пример од австриската судска прак-тика што го допира и правниот интерес на граѓаните на Република Македонија, кои поради најразлични причини се изложени на националните права на државите-членки на ЕУ. Ќе земеме за пример држава што ў е многу блиска на нашата – Турција, поради редица причини, а најзначајната е долгогодишниот кандидатски статус. На пример, член 7 во Одлуката на Советот за асоцијација на Турција број 1/80 бил внесен во функција на забрзување на спојувањето на семејствата на турските државјани во државите-членки на ЕУ како локации на нивниот прием. За да биде олес-нето вработувањето и престојот на турските работници кои не биле соодветно регистрирани како припадници на работната сила во државите-членки, на некои од чле-новите на нивните семејства им било дозволено да им се придружуваат на лицата кои уживале статус на работници, па подоцна да си остваруваат сопствена положба со тоа што ќе успеат да си обезбедат постојано вработување. Но, државите-членки не ја применувала ваквата одлука. На пример, на една сопруга на турски работник во Австрија не ў бил овозможен пристап до кое било платено работ-но место, како што тоа го предвидувал наведениот член од релевантната Одлука на Советот, иако, како таа, како роднина на работник во Австрија, легално престојувала во таа држава, значи во членка на ЕУ повеќе од пет години. Основа за таквиот однос бил фактот дека нејзиниот сопруг, во моментот кога таа побарала работна дозвола, веќе не бил вработен во смисла на редовниот пазар на работна сила. Таквата одлука не била во согласност со effet utile на правото на Заедницата. Судот на ЕУ констатирал дека оваа државјанка, по пет години законски престој, поради спојување на семејството на работникот стекнала право на вработување во државата на приемот, врз основа на вториот став на одлуката број 1/80. Непосредниот ефект од таа одлука значи дека таа стекнала индивидуално право на вработување што извирало непосредно од одлуката број 1/80 како право на Заедницата, дополнително на правото на престој што исто така било засновано врз правото на ЕЗ и било независно од понатамошното постоење услови за стекнување на вака наведените права. Таквиот став на Судот значел дека од датумот кога можело да се стекне правото, неговото стекнување не смеело понатаму да се


3. Јасно е дека целото право на ЕУ, односно сите негови одредби немаат директна применливост во државите-кандидати. Поинаку формулирано, стату-сот на кандидат/држава-кандидатка за членство во Унијата не повлекува правна обврска конкретната држава веќе во таа фаза од процесот на сопстве-ното приближување кон Унијата непосредно да го применува целокупното право на ЕУ, односно сите негови одредби што ги исполнуваат основните пре-тпоставки за тоа37.

4. Но, постои правна обврска за транспонирање на правото на ЕУ во внатрешното право на конкрет-ната држава-кандидат. Се работи за обврска што се спроведува(ла) во фази, постепено, во согласност со апсорпцискиот капацитет на државата или попре-цизно за обврски што се поделени на фази што те-челе/течат кусорочно, среднорочно и долгорочно38. Начинот и интензитетот на нејзиното одвивање во секоја држава-кандидат одделно бил/е questio facti. Смислата на ваквото постулирање на обврските за транспозиција била/е постепено навлегување на правото на ЕУ во внатрешниот правен поредок на конкретната држава-кандидат како елемент на неј-

врзува за постоење на дополнителни услови, на пример, за припадност на турскиот работник на редовниот пазар на работна сила. Секоја поинаква одлука на органите на власта во која било држава-членка на ЕЗ е рестриктивна и како таква ќе ја толкува и Судот на европските заедници (Bedanna B. et. al., op. cit.). Есенцијалното значење на оваа одлука на Судот во Луксембург може да има влијание и врз редица случаи на азиланти од просторите на поранешна Југославија. Под кој услов, на пример, би можела пресуда-та да биде земена предвид во добро познатиот случај со азилантите од Република Македонија? Под услов да биде точно она што го објавуваа медиумите во 2010 година, кога сродници на лица од државава коишто веќе подолго време имале уреден статус на работници во Белгија, побараа азил. Со повикување на цитираниот турски случај, членовите на нивните семејства можат да побараат престој врз основа на правото на Заедницата за поврзување на семејствата, а потоа и вработување врз основа на статусот на сродникот што го имаат со лица вработени во Белгија. Доколку државата може да ги вработи сродниците – во ред, во спротивно тие имаат право на надоместок во случај на невработеност. Вака, ем Македонија крива, ем недемократска држава (штом нејзини државјани бараат азил), ем семејствата остануваат разделени. Само Европа е во ред!

37 Станува збор за следниве елементарни претпоставки: 1) јасност и недвосмисленост; 2) неусловеност; и 3) незави-сност од преземање дополнителни мерки од страна на ЕЗ или државите-членки (види го веќе цитираниот Van Gend and Loos Case, op. cit.).

38 Токму во оваа смисла постои разлика меѓу сите претходни кругови на проширување на ЕЗ/ЕУ и оној што се случил во 2004 година, односно сите што следувале по него. Имено, претходните проширувања не познавале меѓуфази, преодни состојби или транзициски периоди во онаа смисла во која тие биле постулирани во следните кругови на проширување.

зиното претпристапно тренирање, подготвување за претстојното членство, но со однапред позната крајна цел – комплетно усвојување на acquis communautaire.

5. Правилната примена на усвоеното право на ЕУ во конкретна држава-кандидат подразбира(ла) не само донесен закон туку и негова доследна при-мена, проследена со толкување на неговата целина во согласност со толкувањето на Судот на ЕУ и со практиката на државите-членки.

6. Во принцип, компаративното искуство на новите држави-членки на ЕУ говори дека во претпристапниот период правото на ЕУ многу ретко било користено како средство за толкување на одредбите од нивното национално право39.

7. Дел од одредбите во спогодбите за асоцијација/стабилизација и асоцијација што биле/се буквално преземање на одредби од веќе постојното право на ЕУ имале/имаат директен ефект во државите-кандидати за членство и супрематија во однос на националните закони и прописи40.

8. Правото на ЕУ предвидува директно дејство и надреденост во однос на националните акти и на правилата содржани во правнообврзувачките акти на телата создадени со меѓународните договори што со трети држави ги склучува(ла) ЕЗ. Следствено, актите со правно дејство што биле/се овластени да ги донесуваат советите за асоцијација/стабилизација и асоцијација основани врз основа на спогодбите за асоцијација/стабилизација и асоцијација, доколку ги исполнувале/исполнуваат претходно наведените услови, исто така имале/имаат директно дејство во државите-кандидати и биле/се надредени врз актите на внатрешното право.

9. Дел од одредбите од овие спогодби барале/бараат дополнително имплементирање во правниот поре-док на конкретни држави, преку нивно прелевање, формулирање во одредби што содржани во домашни закони и(ли) прописи.

39 Kunz Z., op. cit., pp. 63 et. seq.40 На пример, станува збор за одредбите содржани во ос-

новачкиот акт на ЕЗ – Договорот за ЕЗ и истовремено во одделните спогодби за асоцијација/стабилизација и асоцијација (на пример, спореди ја содржината на член 10 од Договорот за основање на ЕЗ и кореспондентниот член 118 од Спогодбата за стабилизација и асоцијација на РМ).


5. ДЕЈСТВОТО НА ПРАВНИОТ ПОРЕДОК НА ЕВРОПСКАТА УНИЈА ВО РЕПУБЛИКА МАКЕДОНИЈА

1. Во однос на дејството на Спогодбата за стабили-зација и асоцијација во РМ пресудно релевантен е уставниот член 118 од Уставот на РМ41. Или поинаку формулирано, експлицитен одговор на прашањето дали Спогодбата има директно дејство и супрематија во однос на правото на РМ, дава веќе цитираниот ус-тавен член што единствено ја регулира оваа материја. Во него, правниот поредок на РМ е дефиниран како монистички. Значи, не е предвиден паралелизам на два симултано постојни правни поредока (внатре-шен и меѓународен), туку исклучиво функционира усогласена и релативно консеквентно заокружена единствена целина. Во рамките на единствено де-финираниот поредок сите меѓународни договори што РМ ги склучува со други меѓународно-прав-ни субјекти (без оглед на квалитетот на нивниот субјективитет) се, имено, составен дел на правниот поредок на РМ. Да ја извлечеме консеквенцијата што е предмет на наш интерес докрај, член 118 од Уставот на РМ е неопходната, елементарната правна основа за директен ефект (има ли потреба од повторување – клучен принцип на правото на ЕУ) на Спогодбата за стабилизација и асоцијација склучена меѓу РМ, од една и ЕЗ и државите-членки на ЕУ, од друга страна.

2. Немаат сите одредби од Спогодбата директно дејство во правниот поредок на РМ. Во оваа смисла, во целост важат општите забелешки што веќе ги изнесовме погоре во однос на:

– карактерот на одредбите содржани во Спогодбата (се мисли на оние што се директно преземање на одредбите од Договорот за ЕЗ); како и на

– претпоставките за директен ефект формулирани од страна на Европскиот суд на правдата.

3. Член 118 од Уставот на РМ, толкуван екстензивно, може да биде релевантна правна основа и за директна применливост на сите правни акти ставени во на-длежност на Советот за стабилизација и асоцијација. Дозволено, иако особено комплицирано толкување би било следново – Спогодбата е директно примен-лива во РМ. Односно, директно се применливи и одредбите што предвидуваат формирање совет, што е овластена да донесува правно-задолжителни акти. Бидејќи се директно-применливи одредбите со кои

41 Член 118 од Уставот на РМ гласи: Меѓународните договори што се ратификувани во согласност со Уставот се дел од внатрешниот правен поредок и не можат да се менуваат со закон.

Советот се основа, а тој е надлежен да донесува и одлуки за менување на содржината на Спогодбата, следствено и одлуките што ги донесува не се под-ложни на претходна ратификација, туку се директно применливи во РМ.

4. Уставниот член 118 е правно-релевантна ос-нова и на вториот клучен принцип на правото на ЕУ – супрематија на Спогодбата за стабилизација и асоцијација во однос на правото на РМ. Се разбира, со нагласка врз неговата релативност во контекстот на РМ. Имено, Спогодбата има супериорно правно дејство само во однос на законите и прописите, никако и во однос на конститутивниот акт на РМ. Ваквиот заклучок директно произлегува од дикцијата на формулацијата меѓународните договори можат да бидат менувани со закон42.

6. ПРИМЕНАТА НА ПРАВНИОТ ПОРЕДОК НА ЕВРОПСКАТА УНИЈА ОД СУДОВИТЕ НА РЕПУБЛИКА МАКЕДОНИЈА

1. Практиката на судовите во РМ околу примената на правото на ЕУ е извонредно скромна. Сепак, во споредба со другите држави од регионот, со оглед на статусот што извесно време го уживаа двете др-жави изгледа соодветно правењето споредба со РХ, во однос на чија јуриспруденција во извесен период македонската практика била дури и побогата и ох-рабрувачка во смисла на правецот што го навесту-вала. Кога изнесуваме ваква констатација, пред сё, мислиме на практиката на редовните судови. Што се однесува до Уставниот суд на РМ, неговата практика е неоправдано скромна.

2. Од практиката на редовните судови во РМ би можеле да бидат извлечени следниве несомнени позитивни тенденции за:

– доследна примена на член 118 од Уставот на РМ во однос на оние меѓународни договори што по склучувањето подлежат на постапка на ратифи-кација во Парламентот на РМ (и соодветното/соодветните органи/институции од спротивната/ите страна/и);

– квалифицирање на меѓународен договор склу-чен меѓу РМ и ЕЗ, што не поминал процедура на ратификација во Парламентот на РМ како ратификуван договор во смисла на уставниот член 118, односно толкување на релевантниот член во смисла на опфаќање и на овој договор43;

42 Види член 118 од Уставот на РМ.43 Станува збор за Привремената спогодба за трговија и

трговски прашања склучена меѓу РМ и ЕЗ, што, во крајна


што, крајно условно, како да дава надеж и за– можна подготвеност за признавање на директен

ефект и супремација и на правилата што ги носи Советот за стабилизација и асоцијација, иако во досегашната практика изречно манифестирање на евентуална таква подготвеност немало.

3. За жал, во досегашното функционирање, редов-ните судови во РМ ги немаат:

– усвоено неопходните претпоставки за конста-тирање основа за директно дејство, ниту на од-редбите од Привремената спогодба за трговија и трговски прашања (претходно), ниту на оние содржани во Спогодбата за стабилизација и асо-цијација (како актуелно релевантна);

– експлицитно изразено своите становишта во однос на дејството на актите на Советот за ста-билизација и асоцијација;

– толкувано целината на одредбите од правото на ЕУ во потесна смисла, во светлината на резонирањето на Европскиот суд на правдата во Луксембург и етаблираните практики на националните судови на државите-членки; ниту

– толкувано одредбите од Спогодбата што не се применуваат директно во правниот поредок на РМ во согласност со правото на ЕУ, неговата интерпретација од страна на Европскиот суд на правдата или резонирањата на националните судови како европски; ниту

– толкувано одредбите во националните закони и прописи вградени како дел од процесот на транспонирање/усвојување на правото на ЕУ во РМ во светлината на веќе споменатите одредби, толкувања, практики.

4. Што се однесува до Уставниот суд на РМ, неговиот најголем дострел е влегување во оцена на согласноста на конкретни подзаконски акти на РМ со определен меѓународен договор. Но, Уставниот суд на РМ:

– не влегува во оцена на согласноста на законите

линија, во моментов нема никаква релевантност, не пре-дизвикува никакви правни последици, но тоа го правела во периодот до стапувањето во сила на Спогодбата за стабилизација и асоцијација. Меѓутоа, извонредно значајно е резонирањето на Врховниот суд надлежен во случајот „Макпетрол“ дека е добро во контекст на одлучување за индивидуално право – право на надоместок на штета да ја примени Привремена спогодба како надредена во однос на релевантните владини акти. Логиката што ја повлекол судот била дека доколку главната/основната спогодба (онаа за стабилизација и асоцијација) е ратификуван меѓународен договор, тогаш од таквиот факт би можела да се извлече констатација за ратификуваност и на привремениот акт што регулира идентична материја само до моментот на стапување во сила на основниот акт (детално и мошне прегледно кај Георгиевски С., Примената..., op. cit.).

со меѓународните договори; ниту– дава чисти дефиниции на, евентуално, различните

видови меѓународни договори, во функција на определување на нивното правно дејство44.

5. За разлика од него, Уставниот суд на Република Полска, на пример, толкувајќи ги релевантните од-редби од Спогодбата за асоцијација меѓу Република Полска од една страна и ЕЗ и државите-членки на ЕУ од друга страна45, експлицитно констатирал об-врска за:

– осигурување компатибилност на националното законодавство со законодавството на ЕУ; и

– толкување на постојното законодавство во насо-ка на обезбедување на најголем можен степен на компатибилност46.

ПРИЛОГ КОН ГЛАВНИОТ ТЕКСТ

„П.1650/06МЕСЕН СУД ВО СЛОВЕЊ ГРАДЕЦ

ТУЖИТЕЛ: Т. К., преку адвокатот Марјан Попески од Охрид

ТУЖЕН: 1. А. В. 2. Н. В. 3. Б. В. 4. Б. В., коишто ги застапува адвокат-

ката Ј. К. од Словењ ГрадецВРЕДНОСТ: 7.928,56 евра

РЕВИЗИЈА

од тужителот против правосилното решение на Ви-шиот суд во Марибор I Цп 10048/2008 од 17.06.2008.

1.Со решение на Вишиот суд во Марибор I Цп

10048/2008 од 17.06.2008, како суд од втор степен, правосилно е заклучена постапката во ова правна работа, бидејќи второстепениот суд ја отфрли туж-бата од тужителот.

2.Против цитираното решение, тужителот вложува

ревизија поради следниве причини: а) кршење на одредбите на ЕКЧП, член 6, став 1, право на пристап до суд, право на образложена пресуда во комбинација со член 13, право на ефи-касно правно средство и

44 Повеќе кај Георгиевски С., Примената..., op. cit., pp. 481 et. seq.

45 Види член 68 и 69 од Спогодбата.46 Повеќе кај Kunh Z., op. cit. 62.


б) кршење на одредбите од парничната постапка по член 370, став 1, точка 1, 2 и 3 од ЗПП, во врска со член 384, став 4.

3.Кога второстепениот суд ја отфрли тужбата на ту-

жителот со тоа му го повреди на тужителот правото на пристап до суд.

Како што утврдува првостепениот суд, а второ-степениот суд така утврдената фактичка положба ја прифаќа, до ништавност на уписот дошло поради предлогот на тужената странка која се однесувала mala fide, што е во спротивност со прописите.

Одлучувачка причина за побиваното решение е рокот од 14 дена од Законот за застарување на по-барувањата што, според судот, бил од преклузивен карактер; на преклузивните рокови, пак, судот мора да внимава по службена должност (така смета вто-ростепениот суд).

ДОКАЗ: увид во побиваното решение, четврта страна, што се наоѓа во списот на тој суд 1650/2006 на тој суд.

На тврдењето дека се работи за преклузивен рок нема образложение. На тврдењето дека на преклу-зивниот рок судот внимава по службена должност нема образложение. Значи, се работи за petitio principi.

ДОКАЗ: увид во побиваното решение, што се наоѓа во списот 1650/2006 на тој суд.

Како последица, второстепениот суд на странката која тужи и го прекрши човековото право на ефикасно правно средство, бидејќи таа не може во ревизијата да го побива правниот силогизам.

4.Постои апсолутно битна повреда на одредбите на

парничната постапка по член 399, став 1, точка 6 од ЗПП, бидејќи судот, во спротивност со одредбите на тој закон, ја потпира својата одлука на недозволени располагања на тужената странка (член 3, став 3).

Првостепениот суд правилно го примени член 13 од ЗПП и сам го реши прејудициелното прашање за ништавност на управната одлука што беше основа за ништавниот упис. Тоа го направи бидејќи за ништавноста на управната одлука сё уште не одлу-чувал надлежниот орган, поради што решавањето на претходното прашање има правно дејство само во оваа парница. До таква одлука дојде бидејќи ту-жената странка се однесуваше во спротивност со моралните правила. Определени поединци станаа дел од таа управна одлука, подоцна, пак, беа впишани, без каква било основа.

Врз основа на тогаш важечкиот член 267 од Законот за општа управна постапка:

„За ништавна се прогласува одлуката:1) која била донесена во управна постапка во ра-

бота од судска надлежност или за ствар за која

воопшто не е можно да се одлучува во управна постапка;

2) која со своето извршување би предизвикала извесно дејство што е казниво според казнениот законик;

3) која воопшто не може да се изврши;4) која ја издал органот без барање на странката

(член 126), а странката подоцна изречно или молчешкум, не се согласила со тоа;

5) во која има таква неправилност што според изречна законска одредба е причина за ниш-тавност.“

Правилно утврдената фактичка положба на пр-востепениот суд е мала премиса за цитираната од-редба од Законот за општа управна постапка што е големата премиса за решението на првостепениот суд за прејудициелното прашање – ништавност на управната одлука.

(1) Одлуката може во секое време да се прогласи за ништавна по службена должност или по предлог на странката или на јавниот обвинител (член 268, став 1 од тогашниот Закон за општа управна постапка).

Цитираната процесно-правна норма одлично кореспондира со материјално-правната норма, од-носно член 110 од ЗОО (член 93 од ОЗ0: правото на повикување на ништавност не згаснува).

„На ништавноста на управниот акт судот внимава по службена должност“ (член 40, став 2 од Законот за управни спорови од 14 јануари 1977 година).

Значи, второстепениот суд би морал по службена должност, така како што тоа го направил првосте-пениот суд, да ја санкционира ништавноста на уп-равната одлука, што беше основа за спорниот упис.

ПРИМЕР: Врховниот странски суд на Словенија донесе пресуда 357/63 од 13 мај 1963 година: „Службата за општествено книговодство е апсолутно ненадлежна за поделба на имотот помеѓу работната организација и нејзините самостојни деловни единици, па затоа ништавен е актот со којшто Службата за општествено книговодство одлучува за тие прашања“.

„Овој суд утврди дека првостепениот суд, одлу-чувајќи за спорната работа, не внимавал на ниш-тавноста на оспоруваниот управен акт по службена должност, што беше должен да го направи во смисла на член 37, став 2 од Законот за управни спорови. Имено, во овој случај се работи за ништавен упра-вен акт, во смисла на член 268, точка 1 од Законот за општа управна постапка. Органите на Службата за општествено книговодство одлучувале во управна постапка во ствар од надлежност на судот, односно за ствар за која воопшто не може да се одлучува во управна постапка (Деветто издание на коментарот на Законот за општа управна постапка, на Поповиќ, страница 616 [преведел М. П.]).“


5.Постои битна повреда на одредбите на парничната

постапка, по член 339, став 1 од ЗПП во постапката пред второстепениот суд.

„Во парничната постапка, судот одлучува во грани-ците на поставените барања“ (член 2, став 1од ЗПП).

Тужената странка не приговараше на застареност.ЗОО9ОЗ член 335, став 3, во член 360, став 3 утвр-

дува: „(3) Судот не смее да се обѕира на застареност доколку должникот не се повика на неа“.

Второстепениот суд ја прекршил одредбата на член 357 од ЗПП (Трива смета дека се работи за апсолутно битна повреда).

6.Второстепениот суд погрешно го употребил ма-

теријалното право.Член 14 од Законот за застарување не е преклузивен

рок, туку застарен рок.Проф. д-р Борислав Т. Благоевиќ и други во Ко-

ментарот на Законот за облигационите односи (второ издание, 1983 година) тврди дека одредбите од Зако-нот за застарување на побарувањата се инкорпори-рани во подоцнежниот ЗОО – речиси непроменети. Суштинска промена наводно бил општиот застарен рок што е скратен од десет на пет години (член 371 од ЗОО).

Истиот автор апострофира дека сите застарени рокови се опфатени во поглавјето ЗАСТАРУВАЊЕ (ЗОО од член 360 до член 393).

Бидејќи општиот рок спаѓа во поглавјето ЗАСТА-РУВАЊЕ (од член 371 од ЗОО, поранешен член 14 од Законот за застарување на побарувањата), тој е застарен, а не преклузивен рок, како што тврди второстепениот суд.

Таксативно ги наведува уште и преклузивните рокови во ЗОО: член 59, 117, 120, 139, 140, 141, 233, 285, 481, 482, 483, 500, 507, 515, 528, 532, 616, 645, 674, 747, 748, 869, 908, 909, 1011 и 1060.

Истиот автор се повикува на словенечкиот експерт Цигој, кој смета дека судот не внимава по службена должност на преклузивните рокови.

Legis interpretatio legis vim obtinet – Толкувањето има сила на закон.

Законот не ги дефинира преклузивните рокови. Најсуштествено е тоа што течат календарски. Од определен датум до утврден датум, додека за заста-рените рокови познаваме прекин. Доколку би важел општиот застарен рок (член 371 од ЗОО, поранешен член 14 од Законот за застарување на побарувања-та) преклузивен рок, тогаш без оглед на навремено почнатата парница, ако парницата не е завршена во рок од пет (или, порано десет) години, настанува преклузија и парницата се прекинува, што во судска практика не е случај.

Проф. д-р Јанез Шинковец тврди дека доколку странката не се однесувала bona fide роковите не важат: „Доколку се вложи тужба против трето лице, што пред почнувањето на спорот е придобиена врз основа на укнижување на правото, но нема bona fide однесување, претходно споменатите рокови не важат. (Проф. д-р Јанез Шинковец и маг. Боштјан Тратар, ’Примери на тужби, предлози и други поднесоци во цивилното и стопанското право’, страница 253.)“

6.Заради тоа тужителот/странката која тужи

п р е д л а г а

ревизискиот суд да го укине побиваното решение и да ја потврди пресудата на првостепениот суд или да го укине во целост решението на второстепениот суд и предметот да му го врати на истиот совет на второстепениот суд, заради ново одлучување.

7.Доколку ревизискиот суд смета дека ревизиските

наводи се неосновани или недопуштени, тужителот/странката која тужи

п р е д л а г а

ревизискиот суд да донесе решение, со кое прет-ходното прашање ќе го достави на одлучување на Судот на европските заедници

о б р а з л о ж е н и е

Тужителот/странката која тужи смета дека едно од основните начела на ЕУ е принципот bona fide (добра верба). Првостепениот суд ја утврди, а вто-ростепениот суд ја прифати фактичката положба според која тужената странка стекнала ништавен управен акт врз основа на кој остварила ништавен упис. Постојат индиции дека се работи за инкрими-нирани дејства. Во секој случај, таквото дејство не е bona fide. Покрај тоа, тужителот претрпи материјална и нематеријална штета. Цело време се однесуваше bona fide и им беше лојална на националните судови.

Значи, тужителот смета дека одредбата од член 14 од Законот за застарување на побарувањата е во спротивност со правото и судската практика на ЕУ, односно начелото bona fide. На тоа предупредува словенечкото ново законодавство (новиот Закон за земјишна книга), што веќе не предвидува рок за „тужбата за бришење“. Според редот на нештата, тоа би требало да значи ускладување со правото на ЕУ. Правна основа за овој предлог е член 234 од Договорот за ЕЗ:


„Судот е надлежен за претходно одлучување за прашања што се однесуваат на:

а) толкувањето на овој договор;б) толкувањето е и важење на актите на институ-

циите на Заедницата и Европската централна банка; и

в) толкувањето на статутите на органите воспоста-вени со акти на Советот, доколку во тие статути тоа е предвидено.

Кога такво прашање ќе се постави пред кој било суд на која било држава-членка и доколку тој суд смета дека што се однесува до прашањето треба да се донесе одлука што ќе му овозможи да донесе пресуда, може тоа прашање да му го предложи на одлучување на судот.

Кога такво прашање е поставено во постапката, што тече пред држава-членка, против чија одлука според националното право не е дозволено правно средство, тој суд е должен на му го предложи предме-тот на Судот.“

Правна основа е исто така и член 113а, став 2 од Законот за судовите:

„Кога одлуката на Врховниот суд или одлуката на друг суд, против која странките во постапката не можат да вложат редовно или вонредно прав-но средство, е зависна од претходно решавање на прашање што се однесува на толкувањето, односно важноста или толкувањето на правото на европските заедници, Врховниот суд, односно друг суд, е дол-жен да издаде решение, во склад со меѓународната спогодба од претходниот став, со кое претходното прашање му го отстапува на одлучување на Судот на европските заедници“.

Во Охрид 16.09.2008 година За тужителот“

Prof. Dr. Tatjana PetruševskaMarjan Popeski, MA

Die mazedonischen Gerichte als europäische Gerichte(Zusammenfassung)

Die Autoren analysieren die Rolle der nationalen Gerichte bei der Anwendung des EU-Rechts. Dabei werden sowohl die Gerichte der EU-Mitgliedsstaaten als auch diejenigen von Ländern, die sich in unterschiedlichen Phasen des Prozesses zur Erlangung einer Vollmitgliedschaft in der EU befinden, behandelt. Dabei wird betont, dass die Harmonisierung der Rechtsetzung der EU-Beitrittskandidaten mit derjenigen der EU einer der wichtigsten Aspekte dieses Prozesses ist. Im ersten Teil der Arbeit analysieren die Autoren die Zuständigkeiten der nationalen Gerichte der Mitgliedstaaten für die Anwendung von EU-Rechtsnormen und schlussfolgern, dass die nationalen Gerichte auch als europäische Gerichte handeln, wenn sie das Recht der EU anwenden. Außerdem, so weiter, besteht bei der Auslegung und der Anwendung des Rechts der Europäischen Union eine aktive Zusammenarbeit zwischen den nationalen Gerichten und dem EUGH, insbesondere bei Vorabentscheidungsverfahren.

Im zweiten Teil analysieren die Autoren die Anwendung der Rechtsnormen der EU in den Kandidatenländern und kommen zum Schluss, dass bereits während des Beitrittsprozesses die Normen des nationalen Rechts, die schon mit der Rechtssetzung der EU harmonisiert sind, unter Berücksichtigung der einschlägigen Rechtsprechung des EUGH und der Gerichte der Mitgliedsstaaten auszulegen sind. Zuletzt analysieren die Autoren kritisch die Rechtsprechung der mazedonischen Gerichte bezüglich der Anwendung der Normen des Stabilisierungs- und Assoziierungsabkommens und bei der Auslegung und der Anwendung von Normen, die im Rahmen der Annäherung der mazedonischen Rechtsordnung an diejenige der EU übernommen wurden.


ВОВЕД

Кривичноправната област, како и секоја друга област, се уредува со конкретни правни норми. Станува збор, со други зборови, за конкретни односи и конкретни области, поточно конкретни сфери на односи. Во овој осврт го употребуваме општиот термин – „правна нор-ма“. Инаку, како што е познато, позначајните области односно сфери на општествени односи се уредуваат со законски норми. Впрочем се уредуваат со закон. Законот е, според тоа, репрезент на правните норми. Овие се правила на уредување на правните области. Овие правила важат и за кривичноправната област. И уште повеќе од тоа, за разлика од многуте области кои се уредуваат со закон и законски норми, во смисла на партикуларни правни прописи, за кривичното право на правниот систем на Република Македонија е извршена кодификација на кривичното право што значи дека кривичноправната материја е уредена со Кривичен Законик. Кога имаме кодификација за кон-кретна област и зборуваме за лествицата на правните прописи и правните норми, кодификацијата како извор на конкретни правни гранки се наоѓа на второ место што значи веднаш после уставот на земјата како највисок правен акт.

Врз основа на изложеното и во овој осврт треба да се прави разлика помеѓу поимот Законик и закон. Законикот претставува кодификација во смисла на збир на правни норми со чии одредби се уредува една цела правна област во правниот систем на една земја. Со законот и неговите одредби на партикуларен начин се уредуваат потесни сфери, потесни области на општествените односи. За секој правен систем од посебно е значење конкретните правни области да бидат кодифицирани со законици. Тоа важи и за правниот систем на Република Македонија.

Кривичното право во Република Македонија е кодифицирано уште во претходниот период, поточно во правниот систем на поранешна СРМ односно СФРЈ. После осамостојувањето на Република Македонија,

Кривичноправното начело на законитост како фундаментално начело на правниот систем на Република Македонија

Проф д-р Осман Кадриу* UDC 340.131.4:343 (497.7)

1.04 Стручна статија

како самостојна, суверена, демократска и социјал-на држава и по донесувањето на првиот Устав на Република Македонија во 1991 година се пристапи кон правното уредување и заокружување на сите области од правниот систем.1 Кривичниот законик се донесе 1996 година и како секој друг пропис и овој Законик после неговото донесување се објави во Службеното гласило на Републиката. Станува збор за „Службен весник на РМ“.2 Кривичниот законик, по неговото донесување повеќе пати е изменет и дополнет со закон. Измените и дополненијата на Кривичниот законик беа резултат на развојот на општествените односи како и резултат на потребите кривичноправната материја да се уреди што е можно пореално и посоодветно, од едната страна, како и врз тежнеењето кривичноправното законодавство да се хармонизира со меѓународното право, со посебен акцент на европското право и неговите стандарди. Измените и дополненијата на кривичниот законик посебно се однесуваат: прво, на санкционирањето на новите кривични дела; и второ, има сериозни интервенции во кривичните санкции, а од нив за видовите и висината на казните кои претставуваат посебен вид на кривичните санкции.

Се забележува дека се извршени во повеќе на-врати интервенции во Кривичниот законик со закон за измена и дополна на истиот.3 Од сите измени и

* Авторот е професор на Правниот факултет при Универ-зитетот ФОН во Скопје.

1 Уставот на Република Македонија е донесен од страна на Собранието на Републиката и неговиот прв состав избран на парламентарните избори 1990 година. Уставот е донесен на 17.11.1991 година и заедно со Уставниот закон за спро-ведување на Уставот на РМ е објавен во „Службен весник на РМ“, бр. 52/1991 година.

2 Кривичниот законик е објавен во „Службен весник на РМ“, бр. 37/96.

3 Во периодот од 1996 година кога се донесе Кривичниот законик па заклучно до 2014 година се извршени повеќе интервенции и тоа повеќе од 15 пати со конкретен закон се


дополненија на Кривичниот законик, измените и дополненијата извршени во 2014 година претста-вуваат суштествени измени во кривичноправната област. Од овие измени и дополненија се забележу-ваат два комплекси на прашања во чија регулатива се интервенира. Стнаува збор за кривичните дела, од едната страна, и од другата страна, за сторителите на кривичните дела. Низ комплексите на овие прашања се уредуваат прашањата на двете клучни кривич-ноправни институции: кривичните дела, од едната страна, и сторителите, од другата страна.

Во тој контекст, посебно треба да се апострофира и новелирањето на казнената политика. Именио, . се забележуваат новините со кои законодавецот предвидува да се донесе правилник за начинот на одмерување на казната, а Правилникот да се до-несе од страна на претседателот на Врховниот Суд на Република Македонија по претходно добиената согласност од Државниот обвинител на Република Македонија и Адвокатската комора на Република Македонија. Се разбира дека за прашањето на самиот Правилник треба една опсежна стручна и сеопфатна научна анализа за две клучни прашања, и тоа: прво, прашањето на неговата спроведливост во практика; и другото клучно прашање се однесува на прашањата кои се уредуваат со Правилникот и во таа конотација дилемата дали истите може да бидат негова материја или претставуваат материја која треба да се уреди со закон – materia legis.

Во овој труд се задржуваме на клучното прашање, а имено станува збор за начелото на законитоста во кривичното право како негово фундаментално начело. Преку елаборацијата на начелото на законитоста се прави обид да се појасни уредувањето на кривич-ните дела во нашиот правен систем и кривичните санкции, со посебен осврт на казните како вид на кривични санкции. За наведеното начело ќе стане збор во продолжението на овој труд.

1. НАЧЕЛОТО НА ЗАКОНИТОСТ (НАЧЕЛОТО НА ЛЕГАЛИТЕТ)

1.1 Појмовно одредување и дефиниција

Начелото на законитост во кривичното право, покрај другите важни начела, претставува фунда-ментално начело. Претставува најважно начело во

извршени измени и дополненија на Кривичниот законик. Измените и дополненијата на Кривичнот закон се извршени и објавени во „Службен весник на РМ“, бр. 80/99; 4/2002; 43/2003; 19/2004; 81/2005; 60/2006; 73/2006; 7/2008; 139/2008; 114/2009; 51/2011; 135/2011; 185/2011; 142/2012; 55/2013; 82/2013; 14/2014; 27/2014 и 28/2014.

ова гранка на правото. Како и секое друго начело во правото, начелото на законитост ги има своите атрибути, ги има своите елементи и обележја. На-челото во правото се дефинира како принцип, како регула на кое се базира, поточно, на кое се потпира целата материја која се проучува во рамките на една гранка на правото односно на една правна гранка. Во нашиот случај, впрочем станува збор за материјата на кривичното право. При фактот дека во битието на ова начело е содржан поимот законитост, како синоним на ова начело во правната терминологија се употребува и терминот – начело на легалитет.

Во својата изворна форма начелото на легалитет потекнува и се засновува врз основа на познатата максима во Кривичното право, nullum crimen sine lege – nulla poena sine lege. Врз основа на ова позната максима во правото (правна аксиома) јасно произле-гува дека нема кривично дело без закон, нема казна без закон.4 Изложеното се однесува кога наведената максима се преведува во негативна конотација за кривичните дела и казните. Во афирмативна коно-тација, тоа фактички значи дека кривично дело е само она дело кое како кривично дело е предвидено само со закон. По однос на казните, сторителот на кривичното дело може да одговара само за оној вид на кривична санкција поточно казна која е предвидена со закон. Значи и кривичните дела и казните треба да се одредуваат и уредуваат со закон. Формулацијата nullum crimen sine lege – nulla poena sine lege за прв пат се применува во германската правна литература и ја воведува и употребува германскиот научник Анселм Фојербах.5

Кога се анализира содржината на наведената формулација која фактички е во тесна врска со на-челото на законитоста, се забележуваат важните и конкретните барања кои ова начело ги поставува, од една страна, но, она што е уште поважно, со исполну-вањето на конкретните барања се постигнуваат важни цели, од друга страна. Целите се од општествено и правно значење.

Барањата кои се изведуваат и истите произле-гуваат од начелото на законитоста се однесуваат на: прво, nullum crimen sine lege scripta, што значи дека кривичните дела и кривичните санкции може да се пропишуваат само со закон; второ, nullum crimen sine lege stricta, кое има значење и се однесува на забрана на примена на аналогија како начин на утврдување

4 Поконкретно за ваквото појмовно одредување, м-р Силвија Пановиќ – Ѓуриќ, Речник кривичноправних појмова, Београд, 1995 година, стр. 85.

5 За изложеното поконкретно, проф д-р Јован Проевски: Кривичен законик (објаснение, коментари и судска практика), „Академик“ – Скопје, 1998 година, стр. 15 и м-р Силвија Пановиќ – Ѓуриќ, цитирано дело, стр. 85.


на кривичноправните правила; трето, nullum crimen sine lege praevia, кое правило се однесува на забрана на ретроактивност на кривичните закони, кое правило во буквална смисла на зборот значи дека спрема сто-рителот на делото се применува оној закон кој бил во правна сила во времето кога кривичното дело е сторено, освен ако новиот закон е поблаг за стори-телот; четврто, nullum crimen sine lege serta што во превод значи дека со законските одредби е неминовно на јасен и прецизен начин да се одредат елементите на кривичните дела; и петто, nulla poena sine lege, кое како важен атрибут на начелото на законитоста значи дека само со закон може да се пропишат системот на санкциите и распонот помеѓу нив.

Покрај наведените барања, кои претставуваа со-ставен дел и содржина на кривичноправното начело, на начелото на законитост односно на начелото на легалитет, во правната наука се подвлекуваат и други атрибути, други барања на наведеното кривично правно начело. Но изложените пет наведени „барања“ остануваат, без секое сомневање, фундаментални за кривичноправното начело кое во овој труд се елаборира.6

Кога се анализираат сите наведени барања кои претставуваат содржина и важни правила на начелото на законитост, две важни новини се забележуваат. Тоа се појмовите scripta и stricta. Овие новини означуваат одредување и прецизно утврдување на кривичните дела и елементите на битието на секое кривично дело, а сето тоа да биде пропишано и утврдено со закон, со законска норма. Според тоа, наведените појмови scripta и stricta не се обични зборови. Инкорпорирани во начелото на законитост тие означуваат важни институции во правото, во правната норма, поточно во законот како репрезент на правото.

Клучното прашање кое се поставува, а имено, зошто со таква содржина и во таков обем се нормира начелото на законитост. Нагласуваме дека значењето на ова начело е двоструко. Се подвлекува неговото општествено значење, од едната страна, а од другата страна, не помалку важно, се потенцира и неговото правно значење.

Општественото значење на начелото на зако-нитост во кривичното право произлегува од опре-делбата на правната наука, од едната страна, и од законодавецот, од другата страна, дека со вака и на ваков начин предвиденото начело се обезбедува на граѓаните правна сигурност. На секој човек и граѓа-нин му се обезбедува доволна и квалитетна гаранција

6 За другите важни атрибути на кривичноправното начело кое се однесува на начелото на законитост, поконкретно и поопширно во делото на проф д-р Јован Проевски, цитирано дело, стр. 15.

за заштита на неговата личност, со посебен акцент, правната заштита на неговата слобода. Слободата се штити од секаква арбитрерност, самоволие и од неодреденоста на казните.7 Да се штити слобода-та од секоја арбитрерност, самоволие значи да се штити една важна морална вредност на граѓанинот како поединец. Добро е познато дека слободата на индивидуата, после правото на живот, претставува друга важна човекова вредност. Ова нешто дотол-ку повеќе a fortiori, што граѓанинот без слобода, и правно и фактички се ограничуваат во остварување-то на другите со устав и закон гарантирани права и слободи.

Важно е и правното значење на начелото на лега-литет. Имено, определбата и дикцијата на начелото се јасни и од нив произлегува дека само со закон може да се одредуваат кривичните дела. Исто така, само со закон се определува видот и распонот на кривичните санкции. Тоа важи, mutatis mutandis, и на прво место, и за казните и нивниот распон како посебен вид на кривичните санкции. При фактот дека законот го донесува законодавниот дом на една земја, како натамошна правна консеквенца јасно произлегува дека со друг правен акт донесен од друг орган не може да се пропишат кривичните дела. Истото се однесува и за кривичните санкции. Од изложеното за правното значење на начелото на законитоста јасно и недвосмислено може да се утврди дека наведеното начело претставува цврс-та основа на која почива кривичното право.8 Гле-дано од кримонолошкоправната наука, начелото на законитоста бара во постапката за откривање, расветлување и спречување на кривични дела сите органи надлежни за тоа строго да се придржуваат на истото начело. Со други зборови, наведеното начело бара стриктно почитување на законските прописи. Поради изложеното произлегува дека начелото на законитоста во кривичното право едновремено претставува и основно начело на целиот правен систем на една земја, кај нас, на правниот систем на Република Македонија. Со повредата на начело-то на законитоста секогаш постои потенцијална можност да бидат повредени, а со тоа и загрозени најзначајните човекови права и слободи.9

7 За ваквата определба и во делото на проф д-р Милош Радовановиќ, Кривично право СФРЈ (Општи део), Београд, стр. 132.

8 На исто стојалиште, покрај другите автори, е и проф д-р Милош Радовановиќ, цитирано дело, стр. 132.

9 За значењето на начелото на законитоста и во другите области, д-р Живоин Алексиќ и д-р Зоран Миловановиќ, Лексикон криминалистике, Београд, 1993 година, стр. 163.


1.2 Историскиот развиток на кривичноправното начело на законитоста

Да се зборува за историскиот развиток на кривич-ноправното начело на законитоста е мошне сложена и одговорна задача. При фактот дека просторот на трудот во кој се елаборира е ограничен, што е сосема разбирливо, за едно посоодветно расветлување на прашањата поврзани со начелото на законитоста во кривичноправните и криминолошките науки, се задржуваме сосема накратко на две нивоа. Првото ниво се однесува на историскиот развиток на ова важна институција во меѓународното право, со акцент и на споредбеното право; и второто ниво е развојот на начелото на законитоста во правниот систем на Република Македонија. Со ваквиот приод сметаме дека истиот ќе ни помогне за да ја сфатиме позицијата на ова начело и во современото кривичноправно законодавство во Република Македонија.

1.2.1 Кривичноправното начело низ историјата на правото

Кривичноправното начело на законитоста во правото има долга историја. Меѓутоа, како што пра-вилно се подвлекува во еден дел од правната наука, посебно во Општата правна историја, начелото на законитоста со сите негови атрибути по правило е резултат на правната и филозофската мисла од втората половина на XVIII век. Со други зборови, се забележуваат правните мисли на познатите филозо-фи од XVIII век и нивната заложба за воведувањето и афирмацијата на кривичноправното начело на законитоста.

Во римското право, и во рамките на истото, кривичноправната област се уредуваше во оној дел на римското право кој се нарекуваше јавно право – ius publicum. Јавното право претставуваше важен столб на римското право и римската држава. Се до периодот на Република во Римската држава важеше правилото на неодреденост на кривичните дела. Во старото римско право, во прво време, се правеше разлика помеѓу кривичните дела против религијата и против боговите. За овие дела се применуваше боженственото право а не законите на Империјата. Значајна беше поделбата на кривичните дела на оние delicta private и delicta publica. Со првите дела беа повредени правата на поединците додека со другите интересите на општеството. На почетокот државата пружаше правна заштита само за delicta publica. За delicta private се применуваше системот на талијон. И она што е важно. Во старото римско право, по-конкретно за време на кралството, и самиот судија имал право да казнува за конкретни дела кои тој

ги квалификувал како такви, а налик на кривични дела санкционирани со закон – ad exemplum legis.10 Според тоа, кога станува збор за кривичното право во римското право, сеуште не можеме да зборуваме за начелото на легалитет во смисла на scripta и stricta, како елементи на конкретни кривични дела. Исто така не може да се зборува и за одмерување на казна, поточно за нејзина индивидуализација. Постоеше арбитрерно и самоволно одмерување на казната. Казната претставуваше одмазда.11 Извршувањето на казните претставуваше посебен проблем. Самото извршување имаше конкретни обележја. По правило, извршувањето на казните се одликуваше со нивното брутално извршување. Како важно обележје на санк-циите беше што во нивното изрекување повеќе се водеше сметка за намерата на сторителот на делото отколку за последиците од самото дело.12

Непостоењето на начелото на законитост во кри-вичноправната област беше присутно и во среднове-ковното право. Во средновековното право постоеше правна неодреденост на кривичните дела. Постоеше арбитрерност и самоволие во нивното предвидување и нивното определување. Така на пример, во Англија постои специфичен систем на правото. Постои систем на прецедентно право – common law. Како важни извори, покрај општиот систем на правото, се применуваат и законите кои ги донесува кралот односно парламентот под заеднички назив - statute law. Англискиот правен систем се одликува и со еден важен правен извор – системот на правда и правичност - equity law.

Деликтите во англискиот правен систем во средниот век се нарекуваат под заедничкиот на-зив Trespass. Претставуваат деликти со кои и преку кои се врши напад на имот или на личност. Тие, со други зборови, имале повеќеструко значење. Беа квалификувани како повреда на „кралскиот мир“, што континенталните правници би го „преведува-ле“ како повреда на јавниот поредок.13 Сметано од XIII век, деликтите trespass се делат на trespass crime (кривични дела) и trespass tort (граѓански деликти). За тешките злочини се предвидуваше смртна казна.

10 За изложеното поопширно и кај проф д-р Тома Живановиќ: Основи кривичног права (Општи део), Београд, 1922 година, стр. 148.

11 За ваквите новини на кривичните дела во римското право поопширно и поконкретно, м-р Олга Ѓуркова: Постапка за коруптивни кривични дела во римското право, Скопје, 2010 година, стр. 18.

12 Поконкретно во делото на проф д-р Сима Аврамовиќ: Општа правна историја (Стари и средњи век), Београд, 2003 година, стр. 175.

13 Проф д-р Сима Аврамовиќ, цитирано дело, стр. 176 и во продолжение.


Брутални беа начините на извршување на смртната казна. Имено, се до англиската револуција 1649 го-дина смртната казна се извршуваше со спалување на сторителот. Во конкретните периоди на средниот век смртната казна се извршуваше со отсекување на глава. Во подолг временски период во Англија начинот на извршување на смртната казна се извр-шувало со бесење.14

По однос на улогата на судијата при одмерување на кривичните санкции и одредувањето на кривич-ните дела, судијата во конкретни случаи се појавува како створител на правото. Во оваа смисла значи во средновековното право судијата има можност самиот да се определи и одредените дејствија да ги квали-фикува како кривични дела. Во Англија на пример, највисокиот суд имал право да казнува за кривични дела за кои тој смета дека треба да се казнува.15

2. НАЧЕЛОТО НА ЗАКОНИТОСТ НОВИНА НА СОВРЕМЕНОТО КРИВИЧНО ПРАВО

Начелото на законитост во кривичноправната наука и во кривичното законодавство, во смисла на неговите атрибути, е новина на современото право. Во тој контекст е важно да се нагласи, а со тоа и да се потсетиме, дека наведеното начело во изрази-та форма се санкционира и правно се уредува на најсоодветен начин и по прв пат во француската Декларација за правата на човекот и граѓанинот од 1789 година. Со одредбите од член 8 од наведената Декларација се потенцира дека никој не може да се казнува за дело ако истото претходно не е предвидено како кривично дело и во една постапка предвидена со закон.16 Одредбата за начелото на законитост и вградена во Декларацијата за правата на човекот и граѓанинот е резултат и дело на француските фи-лозофи на XVIII век посебно на Волтер, Бекариа и Монтеские.17 Покрај француската Декларација, нејзините начелни определби ќе бидат вградени и во кривичното законодавство на Франција. Во фран-

14 Овој начин на извршување на смртната казна во Англија беше во примена се до 1964 година кога во оваа земја де-финитивно се укина смртната казна.

15 Д-р Тома Живановиќ, цитирано дело, стр. 149.16 Декларацијата за правата на човекот и граѓанинот (на

француски јазик Declaratio des troit de l’homme et de citoyen) претставува прв уставноправен акт кој е донесен после познатата буржоаска револуција во Франција. Истата е усвоена од Националното уставотворно собрание на 26.08.1789 година.

17 Поконкретно за изложеното, д-р Милош Радовановиќ, цитирано дело, стр. 131.

цускиот Кривичен закон од 1810 година (le code penal de France), одредбите од Декларацијата прераснуваат во важно законско начело.18

Врз основа на изложеното се забележува дека од-реденоста на кривичните дела претставува законски елемент. Се смета, впрочем, како посебен елемент на кривичните дела (élèment légal). Ваквата определба на казненото законодавство има подлога и научна аргументација и во француската правна теорија.19

Во германската правна наука начелото на зако-нитост во изворна форма за прв пат се употребува 1813 година од погоре наведениот германски нау-чник Анселм фон Фоербах. Ваквата определба и со аргументирани факти и акти ќе биде вградена и во кривичноправното законодавство на оваа земја.

2.1 Начелото на законитоста и меѓународните документи

После Втората светска војна од страна на меѓуна-родната заедница и нејзините органи, како на ниво на регион, на ниво на Европа и на ниво на светската организација се донесуваат важни меѓународни акти. Од меѓународните акти важни се оние меѓународни документи (конвенции, пакти, резолуции и други) со кои се гарантираат човековите права и слободи.

Начелото на законитоста и одредувањето на кривичните дела со закон, а не со друг подзаконски акт, јасно може да се забележи дека ваквото начело се уредува и со конкретни норми се предвидува во важните меѓународни документи. Впрочем, станува збор за меѓународното право како наднационално право. Патем само ги набројуваме најважните доку-менти. Јасни се решениата содржани во одредбите од член 2 од Универзалната Декларација за правата на човекот, донесена од Генералното собрание на ООН во 1948 година; одредбите од член 2 од Европската Конвенција за човековите права, донесена од Советот на Европа во 1950 година како и одредбите од член 9 и 10 од Меѓународниот пакт за граѓанските и по-литичките права донесен од Генералното Собрание на ООН во 1966 година.

Начелото на легалитет е подвлечено и како такво е санкционирано и се инкорпорира и во другите меѓународни документи, додека докуметите под-влечени погоре за ова начело се од посебна важност.

18 Правни лексикон, Београд, 1970 година, стр. 568. 19 За ваквите определби и за конкретните аргументи за тоа

д-р Никола Срзентиќ и д-р Александар Стајиќ, Кривично право ФНРЈ (Општи део), Београд, 1953 година, стр. 188.


2.2 Накратко за кривичноправното начело на законитост во правниот систем на Република Македонија

Кривичноправното начело на легалитет има своја историја и во нашето право, поточно, и во нашиот правен систем. Кривичноправната теорија уште во Стара Југославија, што значи пред Втората Светска војна, имала позитивен став по ова прашање. Имено, залагајќи се за примената на принципот за личната слобода, заложбите беа да се применува начелото на законитост, начелото на легалитет и во кривичноправната област. Со санкционирање и доследна примена на ова начело се овозможу-ваше една посоодветна и квалитетна сигурност на граѓаните, впрочем правна сигурност на секоја индивидуа. Со други зборови, начелото на закони-тост се спротивставува и во старото југословенско право на арбитрерното и самоволно судење. Се определува за тезата дека кривичните дела можат да се пропишат само со закон. Законското одредување на кривичните дела претставува законски елемент за секое кривично дело. Со ваквата определба, и во кривичното право на Стара Југославија се забранува како извор на одреденост на кривичните дела да се користат обичаите и судската практика.20

Начелото на законитоста во одредувањето на кривичните дела свој израз добива и во повоени-от развиток на правниот и политичкиот систем на Република Македонија. Како клучни зборови и клучни институции ги подвлекуваме, како што следува. Во Општиот дел на Кривичниот законик од 1947 година на соодветен начин се санкционира примената на начелото на законитост. Но, истото начело беше во примена со едновремена примена на аналогијата при одредувањето на кривичните дела и кривичните санкции. Во 1951 година се напушта аналогијата и нејзината примена при одредувањето на кривичните дела. Важеше правилото, составен дел на начелото на законитост, дека Кривичниот закон нема да се примени за кривичните дела сторени пред неговото донесување. Постоеше и едно отста-пување по однос на мерките на безбедност. Имено, во одреден временски период постоеше можност да се применат мерките за безбедност и кога тие не биле пропишани во времето на извршување на кривичното дело.21

20 Поконкретно во делото на д-р Тома Живановиќ, цитирано дело, стр. 148 – 149.

21 За изложените новини и отстапувања од наведеното начело и во делото на проф д-р Јован Проевски, цитирано дело, стр. 14.

Од уставните акти важно е да се анализираат решениата на Уставот на поранешна СФРЈ од 1963 година. Со одредбите на член 49/2 се подвлекува дека кривичното дело и кривичните санкции може да се определат само со закон.22 По донесувањето на овој Устав, слична регулатива се забележува и во уставите на федералните единки на поранешна Југославија.

Во последниот Устав на Република Македонија донесен во 1974 година, третиот по ред, донесен во времето на важење на „социјалистичкото право“ наидуваме и ја читаме истата одредба со мошне јасна определба. Имено, станува збор за уставна определ-ба дека кривичните дела и кривичните санкции се определуваат само со закон.23

По осамостојувањето на Република Македонија се донесе и Уставот на Република Македонија од 1991 година. Во нормативниот дел на Уставот се подвлекува дека Република Македонија е суверена, самостојна, демократска и социјална држава. Исто така, во нор-мативниот дел и во посебна глава се утврдуваат и уставно право се уредуваат Основните права и слободи на граѓанинот и човекот. Одредбите на Уставот со кои се утрвдуваат граѓанските и политичките права се децидни и прецизни. Во контекст на темата која се елаборира во овој труд, а имено, за начелото на законитост, во Уставот се подвлекува дека никој не може да биде казнет за дело кое пред да биде сторено не било утврдено со закон или со друг пропис како казниво дело и за кое не било предвидено казна. Ова регулатива произлегува од одредбите на член 14 од Уставот на Република Македонија од 1991 година.24

Значењето на начелото на законитост во кривич-ното право произлегува од фактот што во сегашната казненоправна регулатива, цитираното начело се санкционира со решениата содржани во одредбите на член 1 од Кривичниот законик.25 Сето тоа изложено во овој труд упатува на еден неминовен правен зак-лучок. Имено, начелото на законитост претставува фундаментално начело во кривичното право како наука но и значајно начело и принцип во целиот правен систем на Република Македонија. Цитираното начело како такво се квалификува како гарантирано и општоприфатено цивилизациско право.

22 Поопширно и поконкретно за наведеното, во одредбите од член 49 од Уставот на СФРЈ од 1963 година. Уставот е објавен во „Службен лист на СФРЈ“, бр. 14/1963 година.

23 За изложеното, во одредбите од член 242/2 од Уставот на СРМ од 1974 година (Службен весник на СРМ, бр. 7/1974).

24 Поконкретно во одредбите од член 14 од Уставот на РМ, „Службен весник на РМ“, бр. 52/1991 година.

25 Поконкретно во одредбите на член 1 од КЗ, „Службен весник на РМ“, бр. 37/1996 година.


Prof. Dr. Osman Kadriu

Der strafrechtliche Grundsatz der Gesetzmäßigkeit als fundamentales Prinzip des Rechtssystems Mazedoniens(Zusammenfassung)

In dieser Arbeit wird die Bedeutung des strafrechtli-chen Grundsatzes der Gesetzmäßigkeit oder Legalität im mazedonischen Rechtssystem erörtert. Dabei werden die nationalen Regelungen und diejenigen von Vergleichsrech-ten analysiert. Hervorgehoben wird, dass der Grundsatz der Gesetzmäßigkeit im Strafrecht besondere Bedeutung genießt, weil eine strafrechtliche Verantwortung sich auch auf die Freiheit des Täters auswirkt. Dies ist jedoch, nach dem Recht auf Leben, das zweitwichtigste Recht jeder Person in jedem Staat, weil der Verlust der Freiheit zur Folge hat, dass es dem betroffenen Bürger unmöglich gemacht wird, weitere Rechte im Bereich der persönli-chen, politischen, wirtschaftlichen, sozialen, kulturellen und anderen Freiheiten wahrzunehmen. Deshalb darf ein Bürger nur für Taten strafrechtlich zur Verantwortung gezogen werden, die von Gesetzes wegen als Straftat definiert sind. Durch die richtige Anwendung und die Einhaltung des Grundsatzes der Gesetzmäßigkeit seitens der staatlichen Behörden, insbesondere der Gerichte, so weiter, wird ausgeschlossen, dass Strafgerichte bei der Entscheidung von konkreten Straftaten willkürlich ver-fahren. Außerdem trägt dieser Grundsatz dazu bei, dass die Unschuldsvermutung konsequent umgesetzt wird.


Клучни зборови: општи и посебни услови на договор за осигурување, нечесни договорни одреди

1. ВОВЕДНИ НАПОМЕНИ

Влегувањето во облигационо правен однос по кон-цептот земи или остави (take it or leave it) само по себе ја наметнува опасноста од повреда на едно од основните начела на кои се базира облигационото право: еднаквоста/рамноправноста на странките при уредувањето на содржината на договорот. Во деловниот свет, склучувањето на договорите преку концептот на „типски/атхезиони договори“ придо-несува кон брзо и симплифицирано уредување на односите на потенцијалните договорни страни. Ваквата концепција на склучување на договорите е во духот на брзиот и масовен промет и од аспект на заштита на интересите на понудувачот на услуги обезбедува голема предност.

Сепак, примената на овој концепт не претставува секогаш предност и за двете потенцијални страни на договорот. Имено, голем е бројот на потрошувачки договори што се склучуваат по принципот прифаќање на општите услови на работење на едната договорна страна, па другата многу лесно може да се јави во позиција на страна со нерамноправно наметнати обврски и права. Ваквата практика исто така може да се сретне и на теренот на трговските договори (B2B), иако опасноста од повреда на рамноправноста е уште

поголема кога станува збор за уредување на односите помеѓу страните кај потрошувачките договори (B2C).

Во основата, најголемиот предизвик за трговските друштва што работат по принципот на не/прифаќање на општите услови претставува создавањето на општи или посебни услови што ќе претставуваат правила за работење прифатливи за понудената страна, а соодвет-ни за заштита на интереси на понудувачот на услуги како нивен креатор. Во контекст на ова, речиси нема спорна одредба од општите или посебните услови за понудените лица кога тие се предмет на анализа само од нивна страна како потрошувачи, а во отсуство на стручно лице кое може да ја согледа основата за ништовност содржана во условите за работа. Оттука и оправданоста за предизвикот и степенот на внимание што трговските друштва/понудувачите на услови го посветуваат при изработка на општите/посебните услови за нивно работење.

Во суштината, секој договор што се склучува врз основа на општи и/или посебни услови на работење сам по себе содржи одредени предизвици, и тоа во поглед на: постигнување рамноправноста на стра-ните, балансирање на нивната преговарачката моќ, обезбедување механизми за заштитата на послабата договорна страна. Во контекст на ова е и договорот за осигурување што претставува неисцрпна тема за проучување од повеќе аспекти, меѓу кои посебно е местото на нечесните договорни одредби содржани во општите и/или посебните услови на работење на осигурителните трговски друштва. Во ова насока е елаборацијата на проблематика за посебните предиз-вици при креирањето на општите/посебните услови на работење во осигурувањето како продолжение на претходниот наш заеднички труд со наслов: „Општите услови за работење и нечесните договорни одредби кај договорот за осигурување“, објавен во списанието „Европско право“, број 2 од 2013 година.

Предизвици при изработката на општите и посебните услови кај договорите за осигурување

Проф. д-р Горан Коевски* UDC 368.022 (497.7)

Доц. д-р Борка Тушевска** 1.01 Изворна научна студија

Доц. д-р Дарко Спасевски***

* Редовен професор на Правниот факултет „Јустинијан Први“ од Скопје, Универзитет Св. „Кирил и Методиј“ од Скопје.

** Доцент на Правниот факултет од Штип, Универзитет „Гоце Делчев“ од Штип.

*** Доцент на Правниот „Јустинјан Први“ од Скопје, Универ-зитет Св. „Кирил и Методиј“ од Скопје.


Со цел да не го обременуваме претходниот труд што допира до оваа проблематика, истовремено да добиеме јасен и прецизен текст што следствено е поврзан со претходната проблематика, во овој труд продолжуваме со анализа на конкретни прашања поврзани со практицирањето на општите и/или посебните услови на работење кај договорите за осигурување во контекст на македонската практика и имплементацијата на нечесните клаузули кај дого-ворите за осигурување. Ваквата концепција во смисла на Unfair Terms in Consumer Contracts Regulations 1999 („the Regulations“) и Council Directive 93/13/EEC on Unfair terms in Consumer contracts1 значи склучување договори по концептот „contracts that haven’t been individually negotiated“) и креирање на општи услови на работење со јасен и прецизен јазик согласно правниот режим содржан во „the Directive“ и „the Regulations“,2

1 Првиот дел се состоеше од теориска анализа на релевантни прописи, а овој дел опфаќа анализа на конкретни одредби содржани во општи и посебни услови за осигурување. Со цел да може да се следи концептот на овој труд, препорачуваме претходно да се проследи првиот дел од овој труд. Во овој труд, а во рамките на достапноста, ќе бидат анализирани одреди од општи или посебни услови за осигурување содр-жани во: 1. Кроација осигурување а.д. друштво за неживотно осигурување Скопје, „Општи услови за осигурување на пратки во меѓународен копнен, речен, езерски и воздушен транспорт (основни ризици)“ (пречистен текст 01.03.2013), 2. Кроација осигурување а.д. друштво за неживотно оси-гурување Скопје, „Општи услови за осигурување на речно и езерско каско“ (пречистен текст 01.03.2013), 3. Кроација осигурување а.д. друштво за неживотно осигурување Скопје, „Општи услови за осигурување од одговорност“ (пречистен текст 01.03.2013), 4. Кроација осигурување а.д. друштво за неживотно осигурување Скопје, „Услови за ка-ско осигурување на патнички моторни возила“ (пречистен текст 28.03.2013), 5. Кроација осигурување а.д. друштво за неживотно осигурување Скопје, „Услови за осигурување на сопствениците на моторни возила од одговорност за штети предизвикани од трети лица“ (пречистен текст 01.03.2013), 6. Кроација осигурување а.д. друштво за неживотно осигу-рување Скопје, „Услови за осигурување на сопствениците на моторни возила од одговорност за штети предизвикани од трети лица“ (пречистен текст 01.03.2013), 7. Кроација осигурување а.д. друштво за неживотно осигурување Ско-пје, „Услови за осигурување од опасност од пожар и некои други опасности“ (пречистен текст 01.03.2013), 8. Кроација осигурување а.д. друштво за неживотно осигурување Ско-пје, „Услови и тарифи за осигурување авио каско и авио одговорност“ (пречистен текст 01.03.2013), 9. Уника ад за осигурување Скопје, „Општи услови за осигурување на имоти“, 2004, 10. Уника ад за осигурување Скопје, „Општи услови за осигурување од одговорност“, 2004, 11. Уника ад за осигурување Скопје, „Услови за осигурување од опас-ност од пожар и некои други опасности“, 2004, 12. Уника ад за осигурување Скопје, „Општи услови за осигурување животни“, 2004.

2 Council Directive 93/13/EEC and on Article 2: 304 of the Prin-ciples of European Insurance Contract Law. Во контекст на цитирањето на Директивата на ЕУ истакнуваме дека таа се

имплементиран преку „plain intelligible language“.3 Во делот на јазикот и прегледноста на одредби ни се чини доволно јасна содржината на општите услови, иако не е исклучена забелешката дека во одреден дел на одредби останува простор за толкување и дилеми. Од друга страна, нагласена е примената на директивата на договорите „што не се индивидуално преговарани“. Во насока на ова е и прашањето кои се тие општи услови на работење што се креираат од страна на понудувачот и понудениот во нивните преговарачки позиции?4

Идентичен е правниот режим и во македонското законодавство кога станува збор за утврдување на прашањето за не/фер клаузулите кај договорите за осигурување. Имено, во ситуација кога како спорно прашање пред надлежен македонски суд се јавува прашањето дали одредена одредба од конкретни општи или посебни правила за работење е ништовна, судот тргнува од: а) одредбите од главата Договор за осигурување од Законот за облигационите односи5 (во понатамошниот текст ЗОО), б) одредбите од Законот за супервизија на осигурувањето6 (во понатамош-ниот текст ЗСО), како и одредбите од в) Законот за задолжително осигурување во сообраќајот (во понатамошниот текст ЗЗОС),7 г) одредбите од член 130 и член 131 од ЗОО, и д) општите начела на ЗОО што се од императивен карактер и на коишто почива целокупното облигационо право. Во контекст на ова би ги издвоиле општите начела содржани во член 4 – рамноправност на учесниците во облигационите односи, член 5 – начело на совесност и чесност, член 7 – забрана за злоупотреба на монополската положба, член 8 – начело на еднаква вредност во давањето и член 10а – начело на справедливост, од ЗОО.

На почетокот на овој труд истакнуваме дека ис-тражувањето спроведено врз општите и посебните услови што беа предмет на анализа за потребите на овој труд и нё упатија на констатација дека ма-

применува исклучиво на договорите во кои една од страните е со статус на „потрошувач“.

3 Carse A., Padfield A., „Consumer insurance: the risks of contract-ing on unfair terms“, Journal of British Insurance Association, issue 125, 2012, p. 64.

4 Во суштина, и целта на општите услови е насочена кон брзото и масовно склучување на договорите, што во ус-лови на заедничко преговарање по принципот одредба по одредба е невозможно и спротивно на суштината на типските/атхезионите договори.

5 Види: „Службен весник на РМ“, бр. 18/01, 78/01, 04/02, 59/02, 05/03, 84/08, 161/09 и 123/13.

6 Види: „Службен весник на Република Македонија“ бр. 27/2002, 98/2002, 79/2007; 88/2008; 67/2010; 44/2011, 112/2011, 7/12, 30/12, 45/12, 60/12, 64/12, 23/13, 188/13 и 30/14.

7 Види: „Службен весник на РМ“, бр. 88/2005, 70/2006, 81/2008, 47/2011 и 135/2011, 112/2014.


кедонската судска практика по однос на нечесните договорни одредби кај договорот за осигурување е многу скромна.8 Во контекст на ова, би ја истакнале одлуката на Апелационен суд Скопје ТСЖ. бр. – 285/12 од 20.6.2012 година, во којашто Судот поништил одредба од општите услови за осигурување што биле предмет на спорот и наместо нив применува одредби од Законот за задолжително осигурување во сообраќајот и Законот за облигационите односи.

Имено, независно од решенијата содржани во посебните условите за каско осигурување на мотор-ни и шински возила: со промена на сопственоста на осигуреното возило, договорот за осигурување престанува во 24 часот од денот кога новиот соп-ственик го презел возилото, Апелациониот суд ос-танал на становиштето дека во овој случај соодветна е примената на член 18 од ЗЗОС, каде што јасно е утврдено: ако во текот на траењето на осигурување-то се промени сопственикот на моторното возило, правата и обврските од договорот за осигурување преминуваат врз новиот сопственик до истекот на тековниот период на осигурувањето.9

Ова дотолку повеќе што со односните општи услови in concreto се уредувало прашање за кое веќе постои законска одредба од императивен карактер (jus cogens), оттука, осигурителното друштво не сме-ело да си дозволи одредба со содржина спротивна на законот, дотолку повеќе првостепениот суд не смеел двапати да ги игнорира императивните одредби од ЗОО и ЗЗОС на сметка на примена на посебните услови за каско осигурување.

При оцената на одредби од општите услови за осигурување предвид треба да се земат и одредбите од законите што се lex specialis закони. Во оваа област,

8 Во фуснота 4 на трудот се наведени општите и посебните услови за работење на осигурителните акционерски друштва што ни беа на располагање при резимирањето на конкретни прашања предмет на анализа во трудот. Состојбата што ја наведуваме во текстот во поглед на судската практика во поглед на нечесните клаузули кај осигурувањето ја констатиравме и во претходното истражување, иако тоа не го наведовме поради теорискиот пристап на анализа карактеристичен за претходниот труд. Сепак, нагласуваме дека по една година состојбата на ова поле е идентична, иако европската и светската судска практика изобилува со пресуди во овој поглед.

9 Во прилог на мериторната одлука на Апелациониот суд да ја поништи одредбата од член 2, точка 1 на посебни усло-ви за каско осигурување стои теориското образложение прифатено и во практиката дека во најголем број случаи (иако каското е посебен вид осигурување) осигурителните полиси што покриваат обесштетување на стока што се пренесува во поморска транспортна маршрута се изда-ваат на доносител или по наредба. Во суштина, ова значи дека тие претставуваат хартија од вредност и секој пренос на полисата значи пренос на правата инкорпорирани во полисата/хартијата од вредност.

со оглед на обемот на задолжителното осигурување во сообраќајот, внимание треба да се посвети и на одредбите од Законот за задолжително осигурување во сообраќајот (понатаму ЗЗОС). Согласно ЗЗОС, сопствениците на превозни средства, пред да го пуштат превозното средство во сообраќај, должни се да склучат договор за задолжително осигурување со друштво за осигурување што има дозвола за вршење работи на задолжително осигурување.10 Со договорот за задолжително осигурување е опфатена и одговорноста на сите лица кои со согласност на сопственикот управуваат со превозното средство.11 Од особена важност е одредбата од член 9 на ЗЗОС, според која „за сё она што не е уредено со овој закон ќе се применуваат одредбите од ЗОО и ЗСО“, што укажува на примената на lex generalis законите и по-полнување на која било правна празнина во поглед на задолжителното осигурување.

2. ПРАШАЊА И ДИЛЕМИ ШТО ПРОИЗЛЕГУВААТ ОД ОДДЕЛНИ ОДРЕДБИ СОДРЖАНИ ВО ОПШТИТЕ ИЛИ ПОСЕБНИТЕ УСЛОВИ ЗА ОСИГУРУВАЊЕ

Генералниот заклучок од проучување на општите и посебните услови за осигурување е дека одредбите содржани во нив, според нивниот карактер и нив-ната содржина, можеме да ги поделиме на две групи: а) одредби што се преземени директно од законски пропис, и б) одредби што се креирани од друштвото за осигурување. Спроведените анализи нё упатија на констатацијата дека постојат општи и посебни услови чијшто текст во целост е преземен од ЗОО. Во некои од нив во заграда е ставан и членот од ЗОО, што е преземен. Ваквиот пристап не е спорен, иако преземањето на одредбите не е потребно и само го обременува текстот на условите за работа, бидејќи независно од тоа дали одредбите од ЗОО се директно инкорпорирани во текстот на општите или посебните услови за осигурување или, пак, се изоставени, тие ќе се применуваат како дел од ЗОО. Од друга страна, ваквата практика, анализирана во корелација со на-шата тема на истражувањето, покажува дека кај овие општи/посебни услови за работење нема опасност од злоупотреба на позицијата, бидејќи решенијата се, во суштина, законските решенија, оттука нема што да биде спротивно на законот за да повлече ништов-ност. Поконкретно, во ваквите ситуации во однос на прашањето за нечесни договорни одредби предвид треба да се земе член 131, став (4) од ЗОО, каде што е предвидено дека ништовноста не се применува

10 Член 3, став (1) од ЗЗОС.11 Член 3, став (3) од ЗЗОС.


на оние одредби од општите услови на договорот чијашто содржина е преземена од важечките пропи-си. Тоа значи дека не може да се бара поништување на одредбите од општите услови што се преземени директно од законскиот текст.

Во Република Македонија, во голем дел од општите услови, преземени се законски прописи во рамките на општите услови по кои осигурителните тргов-ски друштва го реализираат осигурувањето. Сепак, концептот и содржината на одредбите во општите услови за осигурување во најголем дел зависат од видот на осигурувањето. Оттука, осигурувањето од автоодговорност што подразбра одговорност за при-чинета штета на трето лице во најголем дел се базира на одредбите во ЗЗОС. Ваква е состојбата во речиси сите општи услови што ни беа предмет на анализа во делот на осигурувањето од автоодговорност.

Во однос на одредбите содржани во општите услови на договорите за осигурување креирани од друштвата за осигурување би сакале да нагласиме неколку работи. Имено, во основата, рамката во која се поставени одредбите од општите услови на работење на осигурувачите (друштвата за ризици) се базира на две одредби од ЗОО кои генерално ги воспоставуваат границите во кои можат да се движат друштвата за осигурување преку своите општи и посебни одредби на работење. Имено, базично е дека „учесниците можат својот облигационен однос да го уредат поинаку отколку што е определено со ЗОО, ако од одделна одредба на ЗОО или друг закон или од нејзината смисла не произлегува нешто друго“12 и второ „договорот што не е во согласност со Уставот, законите и добрите обичаи е ништовен, ако целта на повреденото правило не упатува на некоја друга санкција или ако со законот во определениот случај не е предвидено нешто друго“13.

Иако теориски јасно поставени рамки за одне-сување на осигурувачите (друштвата за ризици), во практиката најголемите дилеми се однесуваат на прашањето што претставува повреда на совесноста и чесноста, односно во кои случаи се смета дека осигурувачот ја злоупотребил својата позиција или предвидел правила на однесување што го ставаат осигуреникот во нерамноправна позиција. Од ана-лизата на македонските практики констатиравме дека најголемиот дел од споровите во осигурувањето настануваа во четири сегменти:

12 Види: Член 14 од ЗОО.13 Види: Член 95, став (1) од ЗОО.

а) Начин на опфат на ризикот

Проблематиката за опфатот на ризикот (покри-еноста на полисата) е од суштествено значење во заштитата на правата на договарачите на осигурување-то кон друштвото за ризици/осигурувачи. Оттука и потребата одредбите од општите или посебните услови да бидат максимално прецизни и јасни. Опфатот на ризикот влијае на опсегот на договорот. Ризикот мора точно и прецизно да биде дефиниран, без да создава заблуда за договарачот на осигурувањето во поглед на тоа од кои ризици е заштитен тој или неговата стока. Осигурувачот е должен да го предупреди договарачот на осигурувањето дека општите и посебните услови на осигурувањето се составен дел на договорот за осигурување и да му го предаде нивниот текст, ако тие услови не се печатени на полисата14. Оваа одредба сосема јасно и недвосмислено ја покажува обврската на осигурувачот со која на најдиректен начин му се овозможува на договарачот на осигурувањето да биде запознаен со содржината на договорот. Покрај тоа, посебни обврски за известување се содржани и во Законот за супервизија на осигурувањето. Имено, ако осигурувањето покрива ризици на територијата на Република Македонија, договорот за осигурување особено ќе ги содржи следниве податоци: 1) настани врз основа на кои настанува обврска на друштвото за осигурување за плаќања што произлегуваат од договорот за осигурување, како и настани поради кои обврската на друштвото за осигурување за плаќање престанува; 2) начин на извршување, обем и пристиг-нување на обврските на друштвото за осигурување; 3) износот и условите за плаќање премија, како и правни последици во случај на неплаќање; 4) период на важење на договорот за осигурување, во кој особено треба да се наведе: начин на автоматско обновување на договорот за осигурување; начин на кој договорот за осигурување може да се откаже, делумно или целосно да се прекине, како и обврски на друштвото за оси-гурување во тие случаи; 5) последици од побарувања што произлегуваат од договори за осигурување во случај на пропуштање на предвидените рокови; 6) името на застапникот во осигурувањето, називот на друштвото за застапување во осигурувањето, од-носно осигурително брокерското друштво, доколку договорот за осигурување е склучен преку застапник, друштво за застапување, односно осигурително бро-керско друштво; 7) потребни дејства што треба да ги преземе осигуреникот во случај на настанување на осигурениот случај во насока на реализација на оштетно побарување до друштвото за осигурување; 8) во однос на осигурување на живот, рокови и услови,

14 Види: Член 958, став (3) од ЗОО.


како и обем на авансни плаќања согласно полисите за осигурување, рокови и услови што се однесуваат на учество на осигурениците во добивката на друштвото за осигурување, како и критериуми за пресметка на нивното учество и услови и методи за пресметка и исплата на откупна вредност.15 Исто така, постои и обврската за информирање, што значи дека осигуру-вачот на осигуреникот во моментот на склучувањето на договорот треба да му направи достапни одредени информации. Имено, ако осигуреникот е физичко лице, друштвото за осигурување, осигурителното брокерско друштво, друштвото за застапување во осигурувањето или застапникот во осигурувањето се должни, при склучување на договорот за осигу-рување, во писмена форма да го известат лицето за следното: 1) назив, правен статус, седиште и адреса на друштвото за осигурување, како и филијалата преку која е склучен договорот за осигурување; 2) назив, правен статус, седиште, адреса и контакт-телефон на друштвото за застапување во осигурувањето или осигурителното брокерско друштво, во случај кога договорот за осигурување е склучен преку друштво за застапување во осигурувањето или осигурителното брокерско друштво; 3) општите и посебните услови на полиси што се применуваат на осигуреникот и осигурувачот и законот што го регулира договорот за осигурување; 4) случаи при кои општите и посебните услови на полисата не се применуваат на односот меѓу осигурувачот и осигуреникот, извршување, обемот и пристигнување на обврските на друштвото за осигурување; 5) период на важење на договорот за осигурување; 6) износот на премија, како и пресек на премијата по одделни ризици (доколку со договорот за осигурување се покриени ризици што произлегуваат од неколку класи на осигурување) и износите на да-ноци, такси и други трошоци по основа на премијата и вкупниот износ што треба да се плати; 7) право на одложување или прекинување на договорот за оси-гурување; 8) упатување на Агенцијата за супервизија на осигурување, како надлежен орган за супервизија на друштвото за осигурување до кое може да се дос-тави жалба во однос на друштвата за осигурување и осигурителните брокерски друштва, друштвата за застапување во осигурувањето и застапниците во осигурувањето; 9) начин на поднесување на оштетно побарување до друштвото за осигурување, а во слу-чај кога договорот за осигурување е склучен преку осигурителното брокерско друштво и известување на осигуреникот за неговата можност да побара помош од страна на осигурителното брокерското друштво во случај на настанување на осигурениот случај; 10) начин на поднесување приговор, односно

15 Види: Член 49 од ЗСО.

жалба против работењето на друштвото за осигуру-вање, друштвото за застапување во осигурувањето, односно осигурителното брокерско друштво и начин на вонсудско решавање спорови меѓу договорните страни, и 11) органот надлежен за супервизија врз работењето на друштвото за осигурување.

И покрај бројните обврските предвидени во де-лот на запознавање на осигуреникот со правилата за работење од страна на осигурувачот, ЗОО предви-дува обврска за посебно внимание на осигурувачот (друштвото за ризици) во однос на процената на ризикот. Имено, осигурувачот, кому во моментот на склучувањето на договорот му биле познати или не можеле да му останат непознати околностите што се од значење за оцена на ризикот, што договарачот на осигурувањето неточно ги пријавил или ги пре-молчил, не може да се повикува на неточноста на пријавата или на премолчувањето.16 Тоа важи во случај кога осигурувачот дознал за тие околности за време на траењето на осигурувањето, а не ги користел законските овластувања. Земајќи ја предвид послабата позиција на осигуреникот во однос на осигурувачот законодавецот ја предвидел ова обврска. Содржината на оваа одредба води кон заклучок дека совесен оси-гурувач кој истапува во својство на добар трговец (добар стопанственик) треба да покаже соодветно внимание, бидејќи на тој начин самиот тој најдиректно си ги обезбедува сопствените интереси.

Сепак, и покрај тоа, можни се ситуации на одре-дени отстапувања. Доколку договорот за осигурување е склучен во заблуда, а во овој случај би се работело за суштествена заблуда со оглед на значењето на ризикот како елемент на договорот за осигурување, тој може да биде поништен.17 Секако, има и одредени исклучоци на ризици, како што се недостатоци на осигурениот предмет18, воени операции и бунтови19, самоубиство на осигуреникот20, намерно убиство на осигуреникот21, намерно причинување на несреќен случај22 и слично.

Покрај законските категории на исклучување ризици, многу често се среќава и договорното иск-лучување или ограничувањето ризици. Ова особено доаѓа до израз во делот на осигурувањето на стока во транспортот. Практиката покажува дека многу често во општите услови на осигурување на стока што се транспортира не е наведено/или на осигуреникот е во

16 Види: Член 967, став (1) од ЗОО.17 Види: Член 53 од ЗОО.18 Види: Член 986 од ЗОО.19 Види: Член 987 од ЗОО.20 Види: Член 1005 од ЗОО.21 Види: Член 1006 од ЗОО.22 Види: Член 1007 од ЗОО.


заблуда на која стока се однесува осигурувањето, па стоката товарена во повеќе приколки повлекува про-блем во случај на остварување на осигурениот ризик.

Во практиката се познати случаи на злоупотреба на позицијата на осигурувачот во насока на неправилна примена на листата на покритие од осигурителна полиса. Во контекст на ова е пресудата од Основен суд Кавадарци,23 каде што судот на база на приговорот на осигуреникот констатирал дека во овој случај испол-нети се пропишаните законски услови и одредбите на општите услови за осигурување кај тужениот, според кои тужителот има право на надоместок на штета по основа на траен инвалидитет, процент што преку вештото лице ќе се утврди на шест пати повеќе во однос на процената на тужениот преку неговиот лекар-цензор и го усвои барањето согласно покри-тието од полисата.

Исклучоци можат да бидат содржани и во lex specialis законите. Така, Законот за задолжително осигурување во сообраќајот во член 15 предвидува дека правото на надоместок на штета по основа на осигурување од автомобилска одговорност има секое лице, освен: 1) лицето кое управувало со моторното возилото со чија употреба е предизвикана незгодата; 2) сопственикот, сосопственикот, договорувачот на осигурувањето и секој друг корисник на возилото кој во моментот на настанување на незгодата не управувал со моторното возило со чија употреба е предизвикана незгодата, но само за износот на штета поради униш-тување или оштетување на предмети; 3) лицето кое на нелегален начин присвоило моторно возило, како и соучесникот во нелегално присвојување на моторно возило, со чија употреба е предизвикана незгодата, без разлика дали истото управувало со моторното возило во моментот на настанување на незгодата, и 4) лицата кои штетата ја претрпеле како резултат на: употреба на моторно возило во спортски приредби за кои е добиена официјална согласност и на кои е потребно да се постигне максимална брзина и употреба на моторното возило во терористички акт или воени операции дефинирани согласно со Кривичниот закон.

Од номотехничка смисла, во овој дел би укажале дека попрактично и појасно е кога одредбите за опфа-тот и исклучувањето на ризиците би биле дадени во еден единствен член (клаузула) во договорот, наместо она што го видовме во некои од општите услови, каде што опфатот на ризикот е даден во еден член, а понатаму во текстот по неколку членови е дадена одредба за опфатот на исклучени ризици. Преглед-носта на структурата би значело и намалување на можноста за доведување во заблуда на договарачот на осигурувањето.

23 http://osvinica.mk/Odluki.aspx?odluka=1968.

б) Промена на ризикот за време на траењето на договорот и промена на договарачот на осигурувањето

Во сферата на осигурувањето и нечесните клаузули едно од најексплоатираните прашања од аспект на заштитата на правата на осигурениците се однесува на промена на сопственикот на полисата односно, договарачот на осигурувањето. Согласно општите правила на ЗОО, промената на договорната страна не влијае врз полноважност и дејството на дого-ворот, освен ако станува збор за пренос на лична облигација. Се разбира, во делот на осигурувањето постојат посебни правила што, барем според ЗОО, го предвидуваат концептот пренос на сопственост на полисата, значи пренос на правата од полисата. Сепак, преносот не значи само пренесување на правата туку во исто време и обврските од полисата.

Генерално, важи правилото дека промената на договарачот на осигурувањето може да има влијание врз договорот, односно може да доведе до промена на балансот помеѓу ризикот и премијата воспоставен при склучувањето на договорот. Ова значи дека треба да се даде можност за приспособување на премијата на новонастанатата ситуација. Општите правила се дека: а) во случај кога по склучувањето на договорот за осигурување настанало намалување на ризикот, договарачот на осигурувањето има право да бара со-одветно намалување на премијата, сметајќи од денот кога за намалувањето го известил осигурувачот,24 односно б) договарачот на осигурувањето е должен кога е во прашање осигурување на имот да го извести осигурувачот за секоја промена на околностите која може да биде од значење за оцена на ризикот, а кога е во прашање осигурување на лица, тогаш само ако ризикот е зголемен поради тоа што осигуреното лице ја променило професијата25.

Од особена важност во контекст на ова е и од-редбата од член 970, став (6) од ЗОО, според која „договорот останува во сила и осигурувачот веќе не може да ги користи овластувањата да му предложи на договарачот на осигурувањето нова стапка на премијата или да го раскине договорот, ако не ги искористи тие овластувања во рок од еден месец од кога на кој и да е начин дознал за зголемувањето на ризикот или ако уште пред истекот на тој рок покаже на некој начин дека се согласува со продолжување-то на договорот (ако ја прими премијата, исплати надоместок за осигурениот случај што настанал по тоа зголемување и слично)“.26 Ваквата одредба е на

24 Види: Член 972, став (1) од ЗОО.25 Види: Член 970, став (1) од ЗОО.26 Види: Член 970, став (6) од ЗОО.

http://osvinica.mk/Odluki.aspx?odluka=1968


линија со оние одредби од ЗОО што на друштвото за осигурување му наметнуваат обврска за посебно внимание при истапувањето во односите со дого-варачот на осигурувањето, а ваквото внимание е определено со стандардот на добар стопанственик под кој истапува друштвото за осигурување.

Дилемата е дали одредба во договорот со која се предвидува дека договорот за осигурување прес-танува со промени на страната на договарачот на осигурувањето доведува до престанок на договорот или, пак, би имала карактер на нечесна договорна одредба. Во овој дел ќе се осврнеме на претходно споменатата судска одлука. Имено, условите за каско осигурување на моторни и шински возила што биле оспорувани, во член 2, точка 1 предвидувале дека со промена на сопственоста на осигуреното возило, договорот за осигурување престанува во 24 часот од денот кога новиот сопственик го презел возилото и дека согласно со одредбите од член 3, точка 1 од За-конот за задолжително осигурување во сообраќајот, сопствениците на превозните средства пред да ги пуштат превозните средства во сообраќај треба да склучат договор за задолжително осигурување со друштвото за осигурување27. Меѓутоа, во оваа ситуација судот предност дава на одредбата од член 18 од Законот за задолжително осигурување во со-обраќајот, што има карактер на императивна одредба. Со ова се предвидува дека ако во текот на траењето на осигурувањето се промени сопственикот на мо-торното возило, правата и обврските од договорот за осигурување преминуваат врз новиот сопственик до истекот на тековниот период на осигурување. Слична на одредбата оспорувана погоре е одредбата до која дојдовме во истражувањето и која гласи: „Со промена на сопственоста на осигуреното возило, договорот за осигурување престанува во 00:00 часот од денот кога новиот сопственик го презел возилото. Кај осигуру-вањето од ризикот кршење на стакло на патнички возила, при промена на сопственоста на возилото, договорот за осигурување се пренесува на новиот сопственик. Доколку се промени сопственоста на возилото во кругот на потесното семејство, договорот за осигурување преминува на новиот сопственик. Поранешниот сопственик има право на враќање на премијата за неискористеното време, доколку во изминатиот период на траење на осигурувањето не се остварил осигурен случај. Поранешниот сопственик нема право на враќање на премијата ако неискорис-теното време е помалку од 30 дена. Ако возилото се одјави кај надлежен орган, осигурувањето може да се откаже и премијата се враќа на другиот дел на време-

27 Види: Арсениевска Љупка и други, „Билтен“, Апелациски суд Скопје, број 6, мај 2013 година, стр. 73.

траењето на осигурувањето, доколку осигурувачот до тоа време не платил надоместок по договорот за осигурување, премијата се враќа по писмено барање на договарачот на осигурувањето“.

Ваквите решенија ни го наметнуваат прашањето: Зошто се дозволува полноважност на договорот до-колку возилото се пренесе во рамките на семејството, а обратно, договорот не важи доколку возилото се пренесе на трето лице. Преносот на возилото на трето лице само по себе во сите ситуации не значи дека дошло и до зголемување на ризикот. Всушност, со пренесувањето на возилото на трето лице може да се случи и обратна ситуација во која доаѓа до намалување на ризикот, што би било во полза на друштвото за осигурување. Попрецизно, фактот што сопственоста на возилото е пренесено во рамките на семејството не значи дека нема промена на ризикот од остварувањето на осигуруваниот случај.

На сите видови осигурување на кои не се при-менува Законот за задолжително осигурувањево сообраќајот, по однос на ова прашање ќе се примени член 993 од ЗОО. Во случај на отуѓување на осигурен предмет, како и на предмет во врска со чија употреба е склучено осигурување од одговорност, правата и обврските на договарачот на осигурувањето пре-минуваат, според законот, врз снабдувачот, освен ако поинаку не е договорено. Ако е отуѓен само еден дел од осигурените предмети што во поглед на осигурувањето не сочинуваат посебна целина, дого-ворот за осигурување престанува според законот во поглед на отуѓените предмети. Во случај кога поради отуѓување на предмет ќе се зголеми или ќе се намали веројатноста за настапување на осигурениот случај, се применуваат општите одредби за зголемувањето или намалувањето на ризикот. Договарачот на оси-гурувањето кој нема да го извести осигурувачот дека осигурениот предмет е отуѓен, останува во обврска за плаќање на премиите што стасуваат и по денот на отуѓувањето. Осигурувачот и снабдувачот на осигурениот предмет можат да се откажат од оси-гурувањето со отказен рок од 15 дена, со тоа што се должни отказот да го поднесат најдоцна во рок од 30 дена од дознавањето за отуѓувањето. Договорот за осигурување не може да се раскине ако полисата на осигурувањето е издадена на доносител или по наредба. Ваквото решение се однесува на осигуру-вањето на стока и преносот на транспортната полиса во случај кога таа има својство на хартија од вредност и нејзиниот пренос, во суштината, значи пренос на правата од осигурувањето на новиот сопственик на стоката.

ЗОО, во поглед на правниот режим на преносот на сопственост, ќе се примени и кога не станува збор за задолжително осигурување во случај кога во


општите услови не е предвидено дека преносот ќе значи прекин на договорот за осигурување. Што, во основата, претставува поткрепа за концептот пред-виден во ЗЗОС.

в) Предвидување на дополнителни услови за остварување на одредено право

Трето прашање што побудува посебен интерес при анализа на општите и посебните услови за осигурување се одредбите содржани во нив, што предвидуваат одредени обврски што треба да би-дат исполнети за да може да се исплати сумата на осигурување. За илустрација, одредбите од таков тип гласат вака: „Ликвидацијата на штетите ќе се врши на образложено писмено барање на осигу-реникот. Со барањето осигуреникот е должен на осигурувачот да му ги достави сите податоци со коишто располага, а што се потребни или можат да придонесат за правилно утврдување на причините, обемот и висината на штетите и правото на регрес, ако постои. Осигурувачот може со надоместок на трошоците да бара осигуреникот да му обезбеди и други докази, ако смета дека тоа е потребно поради правилна процена на своите обврски“. Се работи за обврски од процедурален карактер што се изра-зени преку разни барања за давање информации, учество во обезбедување докази, процена и слично. Во основата, голем дел од овие обврски се на ли-нија со главните договорни обврски, но на некои од нив се забележува дека понекогаш тие се така формулирани што сами по себе бараат од лицето посебни професионални вештини или изложување на дополнителни трошоци. Се работи за обврски од процедурален карактер што се изразени преку разни барања за давање информации, учество во обезбедување докази, процена и слично.

Во основата, вообичаено е законските прописи да предвидуваат ваков тип обврски. Така, ЗОО пред-видува дека осигуреникот е должен да ги преземе пропишаните, договорените и сите други мерки потребни за да се спречи настапувањето на оси-гурениот случај, а ако осигурениот случај настапи, тогаш е должен да преземе сё што е во негова моќ да се ограничат неговите штетни последици.28 Осигуру-вачот е должен да ги надомести трошоците, загубите, како и другите штети причинети со разумен обид да се отстрани непосредната опасност од настапу-вањето на осигурениот случај, како и со обид да се ограничат неговите штетни последици, па и тогаш, ако тие обиди останале без успех. Осигурувачот е должен да го даде овој надоместок, па дури и ако

28 Види: Член 982, став (1) од ЗОО.

тој заедно со надоместокот на штетата од осигуре-ниот случај ја надминува сумата на осигурувањето. Ако осигуреникот не ја исполни својата обврска за спречување на осигурениот случај или обврската за спасување, а за тоа нема оправдување, обврската на осигурувачот се намалува за онолку за колку што настанала поголема штета поради тоа неисполнување. Исто така, Законот за задолжително осигурување во сообраќајот предвидува дека сопственикот на мо-торното возило е должен да го извести друштвото за осигурување со кое склучил договор за осигурување од автомобилска одговорност за настанување на со-обраќајната незгода и да достави пополнет Европски извештај за сообраќајна незгода, во рок од 30 дена од денот на настанувањето на незгодата,29 односно учесниците во сообраќајната незгода се должни, на барање на одговорното друштво за осигурување, да дадат опширно известување за околностите под кои се случила сообраќајната незгода, а во спротивно се должни да ја надоместат штетата настаната од неизвршување на обврската за известување30.

Меѓутоа, треба да се истакне дека овие обврски не значат губење на правото за добивање на сумата на осигурување, но можат да влијаат на нејзино намалување доколку непридржувањето кон овие обврски резултирало со настанување штета. Имено, според ЗОО, „Ништовни се одредбите на договорот што предвидуваат губење на правото на надоместок или сумата на осигурувањето, ако осигуреникот по настапувањето на осигурениот случај не изврши некоја од пропишаните или договорените обврски“31, како и според Законот за задолжително осигуру-вање во сообраќајот „непочитувањето на рокот за известување од член 22, став 1 од законот не влијае врз правото на оштетеното лице за надоместок на штета“32. Во корелација со ова е и решението од член 975, став (1) од ЗОО, според кое „кога ќе настане осигурен случај, осигурувачот е должен да го исплати надоместокот или сумата определена со договорот во договорениот рок што не може да биде подолг од 14 дена, сметајќи од кога осигурувачот добил известување дека настанал осигурениот случај“. Во ситуациите кога барањето не е утврдено во на-ведениот рок, осигурувачот е должен на барање од овластено лице да го исплати износот на неспорниот дел од својата обврска во име на аванс.33

29 Види: Член 22 од ЗЗОС.30 Види: Член 23 од ЗЗОС.31 Види: Член 974 од ЗОО.32 Види: Член 22, став 2 од 33ОС.33 Види: Член 975, став (3) од ЗОО.


г) Решавање на споровите што произлегуваат од договорот за осигурување

Прашањето за решавање на споровите кај дого-ворите за осигурување отвора многу дилеми. Исто така, од она што беше забележано при анализа на општите и посебните услови би истакнале дека во овој дел има голем број одредби што би требало да се модифицираат или да се преуредат. Практиката преку општите или посебните услови за осигурување наметнува формирање на разни тела во различни облици и со различни називи што имаат улога да ги решаваат споровите што настануваат од договорот за осигурување. Така, за илустрација наведуваме една одредба, според која „Комисијата (за решавање на споровите) од претходниот став се состои од два члена од кои едниот го именува осигурувачот, а другиот оси-гуреникот. Во случај на несогласување на членовите на комисијата, членовите на комисијата именуваат трет член, ако не можат да се согласат за третото лице, трет член ќе именува судот надлежен според местото на склучување на договорот за осигурување. Трошоците за работата на комисијата ги поднесуваат осигурувачот и осигуреникот за членовите што тие ги именувале, а трошоците за третиот член ги поднесуваат по пола“. Во ваквите ситуации се наметнуваат дополнителни трошоци за осигуреникот.

Трошоците настанати во ваквите ситуации по-себно можат да бидат изразени кога се работи за потрошувачки договори. Имено, кај потрошувачките договори уште во стартната позиција постои очиг-ледна разлика помеѓу двете договорни страни. Во таа смисла, предвидувањето на дополнителни процедури или дополнителни трошоци за потрошувачот можат да претставуваат сериозна бариера што го одвлекува од можноста да ги заштити своите права.

Еден од начините да се оневозможи адекватно остварување на правата на договорните страни е и преку одредбите во општите и/или посебните услови што се однесуваат на изборот на начинот на реша-вање спорови. Во таа смисла, одредбата од типот: „Во случај примената на овие услови дојде до спор, тој ќе се решава пред арбитража или во редовна судска постапка. Надлежност на судот се одредува според седиштето на осигурувачот“ сметаме дека е нејасна. Не може јасно да се утврди дали со оваа одредба се врши избор на арбитражно решавање на спорот или за судско решавање. Поради тоа, потребно е да се коригира, зашто постои можност да се појави потен-цијално нечесна договорна одредба. Друго прашање што се наметнува како спорно е дали предвидување на арбитражно решавање на спорот, кај потрошувач-ки договор за осигурување, само по себе е нечесна договорна одредба.

3. ЗАВРШНИ СОГЛЕДУВАЊА

Кај сите договори склучени по концептот на „атхе-зиски договори“ општите и/или посебните услови на работење го наметнуваа предизвикот за уредување на односите на балансиран начин. Овој пристап значи дека помеѓу правата и обврските на страните треба да постои еквиваленција, односно рамноправност во правата и обврските. Впрочем, такви се основните начела на договорното право.

Комплексноста на проблемот кај договорот за осигурување се огледува во тоа што во особено голем дел како договарач на осигурување се јавува физичко лице во својство на потрошувач. По дефиниција, потрошувачите се особено ранлива категорија, што најчесто не е во состојба да го процени корпусот права и обврски од осигурителната полиса, односно заштитата во случај на повреда на нејзините права.

Најчесто, простор за сомнеж кај договорите за осигурување, како што видовме во ова излагање се забележува во деловите на дефинирањето на опфа-тот на ризикот, пренесувањето, односно промената на договарачот на осигурувањето и прашањето за траење на договорот за осигурување, предвидување на дополнителни услови што го условуваат или го одолжуваат правото да се добие исплата на сумата на осигурувањето, како и одредбите што се однесуваат на начините на решавање на споровите што про-излегуваат од договорот за осигурување за коишто сметаме дека се многу сложени. Овие сегменти не се спорни само во делот на B2C туку и во B2B, особено во делот на покриеноста на ризиците.

Од тие причини посебно внимание треба да се посвети уште во фазата на креирање на општите или посебните услови за осигурување на овие посебно во делот кои предмети, во колкав обем и во кои случаи се покриени со осигурителната полиса.

Искуството од анализите на практиката и по-зитивните прописи нё наведе на констатација дека скромната практика во делот на нечесните клаузули не произлегува само од непознавањето на правото, умешноста на осигурителните компании да ги кре-ираат општите услови согласно законот според нив-ното толкување, неправилното оценување кој закон е применлив во конкретен случај туку и од поинакво толкување на духот на законот, неговата систематика и односот на lex specialis наспроти lex generalis про-писите. Ни се чини дека од големо значење за ова е анализата на европската судска практика, каде што многу поголем е бројот на пресуди во кои суд кон-статирал присуство на нечесни договорни одредби.


Prof. Dr. Goran KoevskiAss.-Prof. Dr. Borka TuševskaAss.-Prof. Dr. Darko Spasevski

Herausforderungen beim Verfassen von Allgemeinen und Besonderen Versicherungsbedingungen (Zusammenfassung)

Der Beitrag geht davon aus, dass beim Verfassen von Allgemeinen und Besonderen Bestimmungen für Versicherungsverträge immer die Herausforderung besteht, einen adäquaten Schutz des Versicherten zu gewährleisten, da Versicherungsverträge oft unange-messene Bestimmungen enthalten. Es wird betont, dass angesichts des Umstands, dass Allgemeine und Besondere Versicherungsbedingungen von dem Versicherer verfasst werden, besondere Sorge dafür getragen werden muss, dass das Gleichgewicht zwischen den Rechten und Pflich-ten beider Vertragsparteien gewährleistet wird. In dieser Arbeit beleuchten die Autoren darüber hinaus Inhalte von konkreten Allgemeinen und Besonderen Bestimmungen in Versicherungsverträgen und analysieren sie kritisch.


ВАЖНИ ОДЛУКИ НА ЕВРОПСКИОТ СУД НА ПРАВДАТА И НА ЕСЧП

I. ФАКТИЧКАТА ЗАДНИНА НА СЛУЧАЈОТ1

Во 1962 година, пет од тогашните шест држави-член-ки на Европската заедница го потпишаа Европскиот договор за превоз во патниот сообраќај, што се од-несува на начинот на работа на екипажот на возила ангажирани во меѓународниот патен транспорт со дел од европските држави што не биле членки на ЕЗ. Поради проблеми со ратификацијата на Договорот, тој не стапил во сила. Во 1967 година преговорите за ревизија на Договорот биле продолжени, првенствено во рамките на Европската конференција на министри-те за транспорт во Париз, а подоцна и во рамките на Економската комисија за Европа на ООН во Женева.

Слични активности во областа на стандардизи-рањето на возниот период и периодите за одмор на возачите во патниот сообраќај биле преземени и на ниво на Европската заедница и тие резултирале со усвојување на Регулативата на Советот на ЕЗ за хармо-низација на социјалните провизии што се однесуваат на превозот во патниот сообраќај 543/692. За време на

* Доцент на Правниот факултет „Јустинијан Први“, при Универзитетот „Св. Кирил и Методиј“ во Скопје. Случајот што се обработува во овој број е од областа на надвореш-ните односи на ЕУ и целта е да послужи како помагало на студентите на правните и политичките студии што ги изучуваат надворешните односи на Европската унија.

1 Кратенката ЕРТА доаѓа од Европскиот договор за превоз во патниот сообраќај, што на англиски јазик се нарекува European Road Transport Agreement. Од причини што ова е еден од случаите што се темел на дефинирањето на надворешните односи на ЕУ, поради препознатливост, ќе ја користиме кратенката од англискиот назив со македонска транскрипција.

2 Регулатива на Советот 543/69/ЕЕЗ од 25 март 1969 година, што се однесува на хармонизација на социјалните провизии што се однесуваат на превозот во патниот сообраќај, Сл. весник од 1969 L 77/49.

107. седница на Советот на ЕЗ, на 20 март 1970 година, на дневен ред било ставено прашањето околу ставот што ќе биде заземен од страна на државите-членки на ЕЗ во актуелните преговори за склучување на новиот Европски договор за превоз во патниот сообраќај што се однесува на начинот на работа на екипажот на возила ангажирани во меѓународниот патен транс-порт. Една година по усвојувањето на Регулативата 543/69, државите-членки ги завршиле преговорите за Договорот во контекст на насоките дефинирани на седницата на Советот на ЕЗ од 20 март 1970 година.

Како резултат на овие активности, Европската комисија, нa 19 мај 1970 година, поднесе тужба за оцена на легалноста (валидноста) на записниците на Советот на ЕЗ од 20 март 1970 година, околу прегово-рите со трети држави за склучување на Европскиот договор за превоз во патниот сообраќај. Тужбата пред Европскиот суд на правда, Комисијата ја базираше на аргументот дека со пренесување на надлежностите од страна на државите-членки врз ЕЗ за регулирање во областа на меѓународниот транспорт, државите-членки го губат правото да склучуваат меѓународни договори во таа област. Советот на ЕЗ приговараше пред Судот дека Договорот за ЕЗ не пренесува на-длежности на Заедницата да склучува транспортни договори со трети држави.

II. ПРЕСУДАТА НА ЕВРОПСКИОТ СУД НА ПРАВДА ВО СЛУЧАЈОТ ЕРТА

Покрај тоа што пресудата на Европскиот суд на правда во случајот ЕРТА ги поставува основите на надворешните односи на Заедницата, таа е клучна и од друг аспект. Имено, со пресудата во случајот ЕРТА се афирмира принципот што му дава надлежност на Судот да го утврдува вистинскиот карактер на актот чијашто валидност се оценува. Во случајот се

Студија на случај од Судот на правдата на Европската УнијаСлучај 22/70 Европската комисија против Советот на ЕЗ (Случајот ЕРТА1), [1971] ECR 263.

Доц. д-р Јулија Брсакоска Базеркоска* UDC 341.645.5.0961.04 Стручна статија


оспорени записниците на Советот од 1970 година, што по својата форма не влегуваат во категоријата на правно-обврзувачки акти. Како и да е, Судот ја при-фатил надлежноста да ја оценува нивната валидност и ги означува како акт што е sui generis, што според Судот значи дека е акт што е „наменет да има правно дејство“. Образложението на Судот е следново:

„Со оглед на тоа што единствената работа исклуче-на од предметот на тужбата за поништување што им стои на располагање на државите-членки и на институциите се ’препораките или мислењата‘ – за кои во последниот став на член 189 се наведува дека немаат обврзувачка сила – член 173 како акти отворени за оценка на легалноста од страна на Судот ги смета сите мерки усвоени од институ-циите што се наменети да имаат правна сила.“3

Во врска со прашањето за содржината на под-несената тужба, односно прашањето во врска со тврдењата на Комисијата дека дејствата преземени од страна на Советот на ден 20 март 1970 година ги прекршуваат член 75, член 228 и член 235 од Договорот за ЕЗ, Судот утврдил дека во отсуство на специфична одредба од Договорот за ЕЗ, што би се применила при преговарање и склучување на договорот во прашање, соодветните насоки ќе треба да следат од општата цел на одредбите од Договорот што се однесуваат на преговорите при склучувањето на ЕРТА-договорот4.

Дистрибуцијата на надлежности помеѓу инсти-туциите на Заедницата за водењето на преговорите за склучувањето на ЕРТА-договорот мора да биде утврдена со истовремено толкување на одредбите од Договорот за ЕЗ, што се однесуваат на заеднич-ката транспортна политика, како и одредбите што се однесуваат на склучување договори од страна на Заедницата. Во член 75(1) од Договорот за ЕЗ е предвидено Советот, по предлог на Комисијата, а по консултирање со Економскиот и социјалниот комитет и Парламентот, да ги утврди соодветните мерки за имплементирање на заедничката транспортна поли-тика. Согласно член 228(1) од Договорот за ЕЗ, кога треба да се склучи договор со една или повеќе трети држави или меѓународна организација, преговорите ги води Комисијата, а договорите ги склучува Советот. Дополнително, бидејќи преговорите за ЕРТА-догово-рот се воделе под закрила на Економската комисија за Европа на ООН, првиот став од член 116, што предвидува дека државите-членки ќе настапуваат „во меѓународните организации од економски карактер

3 Случај 22/70 Европската комисијата против Советот на ЕЗ (ЕРТА), ECR [1971] 263, параграф 39.

4 Ibid, параграф 72.

само со заеднички акции“, исто така треба да биде земен предвид. Имплементирањето на заедничките акции е во рацете на Советот, кој своите одлуки ги донесува на предлог на Европската комисија.5

Доколку сите овие одредби бидат прочитани за-едно, јасно е дека целта на творците на Договорот е секогаш кога станува збор за материја што ў припаѓа на заедничка политика, државите-членки да бидат обврзани во секој посебен случај да дејствуваат заед-нички во одбрана на интересите на Заедницата. Судот утврдил дека потребата за заедничка акција всушност била почитувана на 20 март 1970 година, па во оваа смисла таа не остава простор за критицизам.6

Земајќи го предвид фактот дека првичната верзија на ЕРТА-договорот била изработена во 1962 година, во време кога заедничката транспортна политика сё уште не била доволно развиена, надлежноста за склучување на ЕРТА-договорот им припаѓала на др-жавите-членки.7 Преговорите во 1970 година, немале цел склучување на нов договор, туку модифицирање на верзијата на договорот од 1962 година. Судот за-бележал дека во тој стадиум на преговорите да им се соопшти на државите со кои се воделе преговорите дека има нова распределба на надлежностите во рамките на Заедницата можело да има за последица загрозување на успешноста на преговорите.8

Од тие причини, Европскиот суд на правдата заклучил дека при преговарањето и склучувањето на ЕРТА-договорот државите-членки дејствувале во интерес на Заедницата и согласно нивните обврски што произлегуваат од член 5 од Договорот за ЕЗ. Според тоа, одлучувајќи во овие околности, за заедничките потфати на државите-членки, Советот не ги прекршил член 75 и 228 од Договорот, па од тие причини Судот ја одбил тужбата.9

При толкувањето на одредбите од основачките договори во овој случај, може да се забележи интен-цијата на Судот за проширување на надлежностите на Заедницата во области што вклучуваат односи со трети држави што не се членки на ЕЗ. Иако, при мериторното одлучување Судот ја одбил поднесената тужба, заклучоците што ги донел во врска со надлеж-носта за склучување договори со трети држави, како и во врска со неговата надлежност во оваа област само ја потврдуваат неговата интегрирачка функција. Според Судот прифаќањето на правила и мерки што го регулираат однесувањето на државите-членки во границите на Заедницата, всушност значи откажување

5 Ibid, параграф 74-76.6 Ibid, параграф 78.7 Ibid, параграф 82.8 Ibid, параграф 86.9 Ibid, параграф 92.


од сувереноста на државите-членки во тие области и пренесување на надлежноста за склучувањето догово-ри со трети држави врз институциите на Заедницата. Уште повеќе, Судот во случајот ЕРТА утврдил дека овие надлежности на Заедницата се ексклузивни и дека по донесувањето на интерните одредби во една област, државите го губат правото самостојно или колективно да преземаат обврски и да стапуваат во договорни односи со трети држави.

Секако, ова има влијание врз понатамошниот развиток на Заедницата, новите распределби на на-длежности во основачките договори што ќе следуваат и, секако, судската практика во оваа област.

III. ЗНАЧЕЊЕТО НА СЛУЧАЈОТ ЕРТА ВО ДЕФИНИРАЊЕТО НА НАДЛЕЖНОСТИТЕ НА ЗАЕДНИЦАТА ВО НАДВОРЕШНИТЕ ОДНОСИ

Дефинирањето на надлежностите на Европска-та заедница во надворешните односи беше многу фрагментирано. Во Третиот дел на Договорот за ЕЗ беа дефинирани неколку заеднички политики што можеа да имаат импликации во надворешните односи, како што се заедничката транспортна поли-тика, заедничката земјоделска политика, правилата поврзани со четирите слободи, како и правилата за конкуренција. Договорот за ЕЗ им даваше на ин-ституциите на Заедницата широки овластувања во процесот на регулирање на овие области, но остана нем по однос на надлежностите на Заедницата по овие прашања во надворешните односи. Што се однесува до надворешните односи на Заедницата, Договорот за ЕЗ имаше неколку членови кои ја регулираа оваа материја: член 228, што се однесуваше на постапката за склучување на меѓународни договори; член 238, што се однесуваше на Договорите за асоцијација; и член 113, што ја регулираше заедничката меѓународна трговска политика. Сепак, овие одредби не го покри-ваа целосниот опсег на внатрешните надлежности на Заедницата.

Во текот на седумдесеттите години на минатиот век, пред Европскиот суд на правда беа поднесени многу случаи што беа поврзани со надворешните односи на Заедницата, особено во областа на трговските односи. Откако царинската унија беше комплетирана, Заедницата беше дел од рундата на преговори во Токио, а во рамките на ГАТТ. По првиот бран на проширување во 1973 година10, Заедницата склучи договори за слободна трговија со другите

10 Со Данска, Ирска и Обединетото Кралство.

седум држави на ЕФТА11. Овие настани испровоцираа повеќе случаи пред Европскиот суд на правдата. Сепак, Европскиот договор за превоз во патниот сообраќај беше повод за пресудата на судот во случајот ЕРТА од 1971 година, со која ја прошири основата на надворешните односи на Заедницата и надлежноста на Заедницата да склучува договори и во случаите кога тоа не е експлицитно предвидено во некој конкретен член од договорот. Според Судот, ваквата надлежност на Заедницата произлегува од другите одредби на Договорот и од усвоените мерки од страна на институциите на Заедницата. Оттука, склучувањето на меѓународен договор за транспорт беше овозможено од надлежностите што се подразбираат и произлегуваат од член 75 од Договорот за ЕЗ, каде што се формулира заедничката транспортна политика. Според Судот, правната основа за Заедницата да го склучи овој меѓународен договор се наоѓа во член 75 од Договорот за ЕЗ, а не во член 113 од Договорот за ЕЗ, каде што се дефинирани експлицитните надлежности на Заедницата во областа на заедничката трговска политика.

Со случајот ЕРТА, Судот на правдата почна да ги дефинира границите и природата на надлежностите на Заедницата во надворешните односи. Ова беше дополнето со серија случаи што ги развиваа доктрините на паралелизам12 и ексклузивност. Случајот ЕРТА го воспостави принципот на надлежности што се подразбираат од одредбите на основачките договори. Судот ги поврза надлежностите што се подразбираат со постојните надлежности и правила во областа на патниот превоз што беа релевантни за овој случај. Според Судот, системот на внатрешни овластувања не може да биде разделен од овластувањата во надворешните односи. Според Европскиот суд на правда:

„Со цел да се определи дали Заедницата има надлежност да склучува меѓународни договори, мора да се земе предвид целосната слика што ја дава Договорот.

Таквото овластување на Заедницата произлегу-ва не само од таксативно наброените надлежности во Договорот, како што се член 113 и 114, што се однесуваат на трговските и договорите за тарифи; и член 238 за Договори за асоцијација, туку и од другите одредби на договорот, како и од мерките што ги усвојуваат институциите на Заедницата.“13

11 Австрија, Исланд, Норвешка, Португалија, Финска, Шведска и Швајцарија.

12 In foro interno in foro externo.13 Случај 22/70 Европската комисијата против Советот на

ЕЗ (ЕРТА), ECR [1971] 263, параграфи 15 и 16.


Случајот ЕРТА ги поставува основите за развој на принципот на надлежности што се подразбираат, како и можноста тие надлежности да ги исклучуваат надлежностите на државите-членки да дејствуваат во таа област. Според Европскиот суд на правда, во случаите кога Заедницата усвојува мерки што воспоставуваат правила за примена на заедничките политики, државите-членки немаат овластување да усвојуваат мерки со кои би ги повредила правилата на Заедницата. На таков начин, покрај надлежностите што се подразбираат, Судот го воспостави принципот на право на првенствено дејствување на Заедницата во надворешните односи.

Судот го прифаќа принципот на паралелизам како дел од правниот систем на Европската заедница:

„системот на внатрешни мерки на Заедницата не може да биде одделен од надворешните односи на Заедницата.“14

Преку овој, а и случаите што следуваат по него, неоспорна е улогата на Судот во промоција на Европската унија на меѓународен сцена.

IV. ПОНАТАМОШНАТА СУДСКА ПРАКТИКА ШТО ГО ДОПОЛНУВА ПРИНЦИПОТ НА НАДЛЕЖНОСТИ ШТО СЕ ПОДРАЗБИРААТ УТВРДЕН ВО ПРЕСУДАТА ВО СЛУЧАЈОТ ЕРТА

Случајот Крамер15 е исклучително значаен, пред сё, поради фактот што го проширува опсегот на примена на принципот на надлежности што се подразбираат, што беше воспоставена со случајот ЕРТА.

Во случајот ЕРТА, Судот го воспоставува принципот на надлежности на Заедницата што се подразбираат, во случаите кога постојат внатрешни надлежности што се јасно дефинирани и кои Заедницата веќе ги практикува. Неколку години подоцна, Судот уште еднаш потврди дека Договорите во дефинирањето на внатрешните надлежности на Заедницата ги претпоставуваат надлежностите на Заедницата во надворешните односи. Европскиот суд на правдата во случајот Крамер заклучи дека надлежноста на Заедницата да презема меѓународни обврски произлегува:

„не само од таксативното пренесување на тие надлежности во Договорот туку може да се под-

14 Ibid, параграф 19.15 Здружени случаи 3, 4 и 6/76 Корнелис Крамер и другите,

ECR [1976] 1279.

разбира и од одредбите на Договорот, Актите за пристапување и од мерките што се усвоени во рамките на тие одредби од страна на институциите на Заедницата“.16

Исто така, во рамките на случајот Крамер, Судот отиде малку подалеку и заклучи дека Заедницата може да има надлежности во надворешните односи и во случаите кога внатрешните надлежности се експлицитно предвидени, но сё уште не биле применети од страна на Заедницата.17

V. ПРИНЦИПОТ НА НАДЛЕЖНОСТИ ШТО СЕ ПОДРАЗБИРААТ ПО ДОГОВОРОТ ОД ЛИСАБОН

Со оглед на фактот што Договорот за ЕЗ предви-дуваше само мал дел на експлицитни надлежности на Заедницата во надворешните работи, беше неопходно нивно дополнување со надлежностите што се подраз-бираат во надворешните односи, а беа дефинирани низ судската практика на Европскиот суд на правдата.

Договорот од Лисабон, што стапи во сила на први декември 2009 година, додаде неколку нови експлицитни надлежности на Унијата во надворешните односи. Сепак, употребата на надлежностите што се подразбираат во надворешните односи на Унијата сё уште е значајна. Овие надлежности се на некој начин прифатени во Договорот со воведувањето на неспецифични надлежности за склучување на меѓународни договори.

Според член 216, параграф 1 од Договорот за функционирање на Европската унија, надлежностите за склучување на меѓународни договори постојат и во случаите кога Договорот не ў дава на Унијата експлицитни надлежности:

„Унијата може да склучи договор со една или со повеќе трети држави или меѓународни организации во случаите предвидени со Договорите или кога со склучувањето на меѓународниот договор е потребно да се постигне, во рамките на политиките на Унијата, некоја од целите што се содржани во Договорите, или е предвидено во правно задолжителните акти на Унијата или, пак, постои можност да влијае на заедничките правила или да го смени нивниот обем.“

Целта на овој член во Договорот е постигнување на поголема правна сигурност со тоа што појасно ќе се дефинираат надлежностите на Унијата.

16 Ibid, параграфи 19 и 20.17 Ibid, параграф 30-33.


Doz. Dr. Julija Brsakoska Bazerkoska

Studie eines Falles des Europäischen Gerichtshofs:Urteil 22/70 der Europäischen Kommission gegen den Rat der EG (Fall ЕRTA18), [1971] ECR 263(Zusammenfassung)

Der Beitrag stellt die erste Folge der neuen Rubrik mit bedeutenden Entscheidungen von EuGH und EGMR dar. Er behandelt die ERTA-Entscheidung des EuGH und zeigt auf, wie dieser begann den Umfang und die Grenzen der Zuständigkeiten der Gemeinschaft im Bereich der Außenbeziehungen zu definieren. Dies war erforderlich, da die Zuständigkeit der Europäischen Gemeinschaft im Bereich der Außenbeziehungen früher nur rudimentär definiert war. Es wird berichtet, dass dem EuGH in den siebziger Jahren des 20. Jahrhunderts insbesondere im Bereich der Handelsbeziehungen viele Fälle vorgelegt wurden, die die Außenbeziehungen der Gemeinschaft betrafen. Anhand dieser wurden die Lehren von der Par-allelität und der Exklusivität entwickelt. Darüber hinaus werden die wichtigsten Erkenntnisse aus diesem Urteil beschrieben. Dabei wird insbesondere hervorgehoben, dass der EuGH mit dem ERTA-Urteil die Grundlagen für die Entwicklung des Prinzips der ausschließlichen Zuständigkeit der Gemeinschaft und das Prinzip des vorrangigen Handelns gelegt hat.

18 European Road Transport Agreement


Покрај веќе традиционалната соработка на полето на редовната обука и стручно усовршување на сегашните и на идните правници што се одвива заедно со раз-личните институции за обука во правосудството и на факултетите, во фокусот на дејноста во проектната област „Југоисточна Европа – Централен регион (Босна и Херцеговина, Македонија, Црна Гора и Србија)“ и во текот на изминатите месеци првенствено беше поставено зајакнувањето на регионалната соработка и на регионалната стручна размена преку организирање настани и издавање публикации.

СРБИЈА – Регионална конференција на уставните судови: Пример за тоа е регионалната конференција „Заштита на правото на слобода и на безбедност и забрана на тортура“, што се одржа од 19 до 21 јуни 2014 година во српскиот Златибор во заедничка ор-ганизација на Уставниот суд на Србија и ИРЗ. На конференцијата, покрај судиите од српскиот уставен суд, кој беше нејзин домаќин, и неговата претседателка Весна Илиќ Прелиќ, учество зедоа и претседателките на уставните судови на Босна и Херцеговина, Вале-рија Галиќ, на Федерацијата Босна и Херцеговина, д-р Катја Сењак, на македонскиот уставен суд, Елена Гошева, како и на црногорскиот уставен суд, Десанка Лопичиќ. Освен тоа, присутни беа и други судии на споменатите судови и научни соработници на срп-скиот уставен суд. Посебен белег на конференцијата ў даде тоа што секој од учесниците вршеше интензивна

размена на искуства од судската практика на својот суд. Исто така, поранешниот судија на германскиот Сојузен уставен суд, д-р Дитер Хемиг, и актуелниот македонски судија во ЕСЧП, д-р Мирјана Лазарова Трајковска, дадоа вовед во соодветната практика на одлучување на својот суд. Тежиште на дискусијата претставуваше повредата на човековите права со из-давање на противправни налози за истражен притвор. Присутните уставни судии од југоисточна Европа едногласно критикуваа дека истражниот притвор во многу држави од регионот се одредува пребрзо и без да постои вистинска правна нужност за тоа и прем-ногу формално се образложува. Тие предупредија и за опасноста од релативизирање на апсолутната забрана на тортура како последица на некои ставови што се присутни во американската литература, според кои тортурата се допушта како превентивна мерка, на пример во борбата против меѓународниот „туризам“ со терористички цели. Во однос на Европскиот суд за човекови права беше утврдено дека уставните судови од регионот ја познаваат неговата судска практика, ги следат насоките што произлегуваат од таквата судска практика и ги цитираат во своите пресуди. Сепак, тоа не е доволно за ефикасна правна заштита на граѓаните во овие држави, бидејќи таквата правна заштита не зависи само од уставните судови. Затоа е многу важно и редовните судови да ги следат насоките на национал-ните уставни судови и на Европскиот суд за човекови права и, како што формулираше претседателката на српскиот уставен суд, Весна Илиќ Прелиќ, во своето резиме, „редовните судови да почнат да размислуваат како уставни судови“.

ДЕЈНОСТА НА ФОНДАЦИЈАТА ИРЗ

Актуелни проекти во Босна и Херцеговина и во Србија

Д-р Штефан Пирнер, адвокат* UDC 061.23:[341.232:34(430)]1.20 Предговор, придружен текст

* Авторот е регионален проектен раководител при ИРЗ во Бон.

Германската фондација за меѓународна правна соработка, регистрир. здруж. (ИРЗ), со својата дејност во ју-гоисточна Европа дава значаен придонес за трансформацијата на правото и за приближувањето на тамош-ните држави кон ЕУ. Информациите за ваквите богати активности се содржани во два прилога во овој број на ЕП: Најпрвин ќе биде даден преглед на некои активности во Босна и Херцеговина и во Србија, а потоа ќе биде прикажан извештај за еден партнерски проект (твининг) во областа на извршувањето на кривичните санкции во Црна Гора што заврши во летото во 2014 година.


СРБИЈА – Публикација за правото за осигурување: Продолжени беа и публикациските активности во регионот: Во таа смисла, ИРЗ веќе подолго време ја унапредува регионалната размена, но и познавањето на германското право во југоисточна Европа. Ова последново се случува, меѓу другото, преку низа публикации со преводи на коментари на германски закони и монографии и учебници, за кои исто така постои интерес во овие држави. Во тие рамки досега, меѓу другото, објавени се преводите на германскиот Закон за кривичната постапка (StPO), на директивите за кривичните и прекршочните постапки (RiStBV), во кои, меѓу другото, се уредува соработката меѓу јавното обвинителство и полицијата, и на десеттата книга од германскиот Закон за парничната постапка (ZPO), но и на покраинско-правните прописи, како што е Баварскиот закон за правосудниот испит (JAPO). Покрај тоа, од печат излегоа и учебници за европско право, еден том со излагања за управното право и уп-равното судство и една монографија на поранешната претседателка на Сојузниот уставен суд во пензија, проф. д-р Јута Лимбах, како и уште една уставно-правна монографија на проф. д-р Ханс Форлендер. Во рамките на овие активности неодамна излезе од печат преводот на германскиот Закон за договорите за осигурување (VVG) на босанско-хрватско-српски јазик (скратено: BKS). Со тоа, текстот на овој герман-ски закон стана достапен на јазик, што го разбираат повеќето правници во државите што произлегоа од поранешна Југославија. Покрај тоа, на читателите од регионот им се олеснува разбирањето на германскиот законски текст со подолг вовед, во кој се упатува и на правото од регионот. (Автори: Д-р Славко Ѓорѓе-виќ, професор на Правниот факултет во Крагуевац, Србија, кој го говори германскиот јазик, и д-р Дарко Самарџиќ, германски адвокат со српско потекло.) Тој е дополнет со прилог на поранешниот претседател на српското Здружение за правото на осигурување, проф. д-р Јован Славниќ, во кој тој дава некои предлози за идното регулирање на договорот за осигурување во српското право, што се темелат на германското право. На тој начин се дава значаен придонес за дискусијата во врска со законската регулатива во оваа правна област, што се води и во рамките на размислувањата за создавање на единствен граѓански законик во овие држави. На почетокот на публикацијата се наоѓаат предговорите на генералниот директор на Здружени-ето на друштвата за осигурување на Германија (Der Gesamtverband der Deutschen Versicherungswirtschaft e.V. [GDV]), д-р Јерг Фрајхер Франк фон Фирстенверт, и на актуелниот претседател на српското Здружение за правото на осигурување, проф. д-р Слободан Јовановиќ. Публикацијата е дел од повеќегодишната соработка на ИРЗ со споменатото српско здружение во областа на

правото на осигурување, што редовно се поддржува со предавачи од страна на Здружението на друштвата за осигурување на Германија.

БОСНА И ХЕРЦЕГОВИНА И СРБИЈА: Регионално стручно списание NPR 1/2014: Исто така, продолжи и издавањето на правни стручни списанија. Притоа, покрај списанието ЕП, што се објавува во Македонија, овде станува збор и за списанието Нова правна ревија – списание за домашно, германско и европско право (Nova Pravna Revija – Časopis za domaće, njemačko i evropsko pravo; скратено: NPR), што излегува од печат како заеднички босанско-херцеговски-германски-српски проект и им нуди форум и на авторите од другите држави на југоисточна Европа. Темата што се наоѓа во тежиштето на бројот 1/2014 е правото на Босна и Херцеговина, на која ў се посветени пет прилози. Темите во овој број се протегаат од проблемите со доставувањето на писмената во граѓанската постапка, преку прашањата поврзани со начелото на доверба во земјишните книги во судската практика на Врховниот суд на Федерацијата Босна и Херцеговина, па сё до можноста за претстечајно спогодување во национал-ното право. Меѓутоа, во овој број се разгледуваат и прашања од српското право, како што е признавањето и извршувањето на странските нотарски исправи и актуелностите од европското право. Покрај тоа, списанието содржи и практични информации. Така, на пример, во еден прилог детално е претставено кои европски правни прописи и други материјали, сега, по влезот на Хрватска во ЕУ, можат да се најдат на интернет во форма што е достапна за читателите од регионот и без да имаат познавања од странски јазик. Понатаму, како придонес кон актуелната дискусија во регионот на таа тема, преку превод претставени се управните прописи на сојузната покраина Северна Рајна Вестфалија во врска со евалуацијата на работата на судиите и тие се коментирани во однос на стан-дардите во регионот. Притоа, станува особено јасно дека во Германија, за разлика од регионот, помалку се оценуваат бројот на решени предмети и времетраењето на постапките, отколку таканаречените „soft skills“ на поединечните судии. Причина за тоа веројатно е фактот што сликата за судијата во југоисточна Европа очигледно и понатаму значително се разликува од онаа во Германија. Широкиот спектар на списанието и во овој број е заокружен со приказите на книги и извештаите од настани.

БОСНА И ХЕРЦЕГОВИНА – Заменик-министерот за правда и заменик-претседателката на Високиот совет на судии и јавни обвинители во посета на Берлин: Со добиените финансиски средства од трета страна (Drittmittel) беше организирана работна посета на


една висока делегација од Босна и Херцеговина под наслов „Соработка и координација на правосудните институции во државата со комплексна структура“ („Cooperation and Coordination of the Justice Sector Institutions in the State with a complex structure“). Овој проект што беше спроведен од 23 до 27 март беше составен дел од активностите на американска-та организација УСАИД во рамките на програмата „Развој на правосудството Проект II“ (Justice Sector Development Projekt II). УСАИД, по успешното учество на соодветен тендер, ё го довери на ИРЗ спроведу-вањето на овој проект. Целта на работната посета беше запознавањето со правосудната структура и со законодавните надлежности во федералниот систем на Сојузна Република Германија, со цел да се добие поттик за поефективно уредување на соп-ствениот правосуден систем. Сознанијата стекнати во Берлин треба да бидат дискутирани и понатаму да се следат во рамките на „Forum for Joint Policy“ (FJP), што претставува работна група за усогласу-вање на активностите на министерствата за правда на различни нивоа во Босна и Херцеговина, како и на Високиот совет на судии и јавни обвинители на Босна и Херцеговина. Учество во посетата зедоа заменик-министерот за правда на државата Босна и Херцеговина, Срѓан Радуљ, и заменик-претседателката на Високиот совет на судии и јавни обвинители на Босна и Херцеговина, Јадранка Локомиќ-Мисирача, заедно со други мултипликатори од различни области на босанско-херцеговското правосудство. Во рамките на сеопфатната програма, меѓу другото, се одржаа стручни разговори во Сојузното министерство за правда и за заштита на потрошувачите (BMJV), во Бундесратот, во Сојузот на германските судии, како и во Вишиот управен суд Берлин-Бранденбург. Програмата беше заокружена со прием од страна на државниот секретар во пензија Луц Дивел.

БОСНА И ХЕРЦЕГОВИНА – Конференција за но-вото стварно право во Федерацијата: Законодавните постапки во земјите во транзиција честопати траат многу долго. И дотолку повеќе за ефективно и брзо имплементирање на законите неопходно е тогаш кога конечно ќе биде донесен некој долгоочекуван

реформски закон, брзо да се одговори на настанатата потреба од советување. Тоа важи и за новиот закон за стварно право на Федерацијата Босна и Херцеговина што беше подготвуван со години. Содржински, од една страна, тој ги отстранува остатоците од соција-лизмот во оваа, економско значајна, правна област, а од друга страна се преземаат правните институти од германското и австриското право. ИРЗ заедно со своите соорганизатори, Правниот факултет при Уни-верзитетот во Сараево и Регионалната канцеларија за австриска соработка во науката и културата, успеа само два дена по стапувањето на сила на овој закон, имено на седми март 2014 година, да одржи една добро посетена конференција под наслов „Новото стварно право во Федерацијата Босна и Херцего-вина“. На конференцијата, пред сё, беа претставени германските, австриските и хрватските искуства со новите правни институти за Федерацијата Босна и Херцеговина. Меѓу странските излагачи се вбројуваа Андреас Лучков од Здружението на германските хипо-текарни банки (Verband Deutscher Pfandbriefbanken) во Берлин, проф. д-р Татјана Јосиповиќ од Правниот факултет при Универзитетот во Загреб и унив. проф. м-р фил. м-р д-р јур. Томислав Бориќ од Правниот фа-култет при Универзитетот „Карл-Франценс“ во Грац. Покрај тоа, Кристијан Атенштед, раководителот на отворениот регионален фонд за југоисточна Европа, правна реформа на ГИЦ, даде преглед на советувањето во врска со реформата на стопанското право, особено на стварното право, што неговата организација го спровела во Босна и Херцеговина. Претставникот на германската амбасада, Кристијан Рајсмилер, во своето излагање позитивно ја истакна добрата со-работка на различните германски организации и нивните австриски колеги. Пред сё, ова го потврдува големото значење што кај овие организации го има создавањето систем на правна држава во земјата. Сите излагачи ја нагласија важноста на законот, но истовремено укажаа на тоа дека овој закон требаше да биде донесен уште пред неколку години. Настанот, што исто така наиде и на голем интерес од страна на медиумите, претставува уште една значајна компо-нента на долгогодишната успешна соработка меѓу ИРЗ и Правниот факултет во Сараево.


ЦРНА ГОРА: Во периодот од јануари 2013 година до средината на јули 2014 година со буџет од 700.000 евра, ИРЗ, заедно со холандската пробациска служба (Reclassering Nederland/Dutch Probation Service) како помлад партнер спроведуваше еден осумнаесетме-сечен твининг-проект на тема: „Поддршка на ре-формата на системот за извршување на кривичните санкции во Црна Гора“ („Support Penitentiary Reform in Montenegro“). Криминолошко-политичкиот про-ект на ЕУ се занимаваше со реформата на системот за извршување на кривичните санкции, како и со воведувањето и спроведувањето на алтернативните мерки на казнување во областа на кривичното право и на кривично-процесното право.

Главна цел на проектот беше да се зајакне владе-ењето на правото во Црна Гора и да се придонесе во процесот на усвојувањето на „acquis communautaire“. Црна Гора, која својата независност ја стекна на тре-ти јуни 2006 година, сака да влезе во ЕУ и на крајот на 2008 година го поднесе официјалното барање за членство во ЕУ. Официјалното доделување на кан-дидатскиот статус се случи на Самитот на ЕУ на 17 декември 2010 година, а преговорите за членство почнаа во средината на 2012 година. Оттогаш, сите правни акти, што се обврзувачки за земјите-членки на Европската унија: на пример договори, регулативи и директиви на ЕУ или одлуки на Европскиот суд на правдата се усвојуваат чекор по чекор, а правната и правосудната практика соодветно се усогласуваат со стандардите на ЕУ.

Целите на акцискиот план, покрај правната по-мош, се однесуваа и на институционалната поддршка на Министерството за правда. Конкретно, со про-ектот требаше да се придонесе за подобрување на институционалниот капацитет и на структурниот начин на работа на Министерството за правда. Тви-нинг-проектот, во континуитет со стручна помош и помош со персонал, ги имплементираше сознанијата од два поранешни проекта на ЕУ во оваа област, што за време на нивното одвивање доведоа до целосно преструктуирање на правосудната управа. Новоос-нованата самостојна дирекција за извршување на кривичните санкции ја доби надлежноста за цело-купното извршување на кривичните санкции заедно

со одделот за извршување на кривичните санкции и одделот за пробација како два самостојни оддела. Исто толку голема беше и потребата од советување на нововработениот персонал при решавањето на најразлични вертикални и хоризонтални ор-ганизациски прашања, описи на работните места, објаснување на работните задачи и слично. Со им-плементирањето на твининг-проектот успешно беше зајакната функцијата и ефикасноста во работењето на новата дирекција за извршување на кривичните санкции во овие работни области.

За време на фазата на спроведување беа спрове-дени повеќе од 40 мисии, во кои, покрај постојаниот твининг-советник (RTA) и неговите двајца локални административни асистенти, експерти – т.н. кратко-рочни експерти (Short Term Experts) – најчесто една недела, но понекогаш и за период од неколку недели со совети им помагаа на колегите и колешките во Црна Гора во рамките на поединечните активности што се одвиваа во форма на семинари, тренинзи и обуки или со подучување (англ. Coaching) на работ-ното место. Пулот на експерти беше составен од еден меѓународен тим од стручни лица од Германија и Холандија и се состоеше од судии, јавни обвинители, службеници во министерствата, пробациски служ-беници и раководители на оддели за извршување на кривичните санкции и за доброволна помош на сторители на кривични дела. Покрај новите закони и управните акти за судовите, јавните обвинител-ства и за пробациските служби што се во фаза на воспоставување, беа подготвени и прирачници, практични водичи и акциски планови, што како дополнение на полето на новосоздадените односи со јавноста на Министерството треба да го гарантираат одржливото спроведување на целите што се следат со овој проект.

Во основата на твининг-проектот беа поста-вени вкупно три компоненти и сите беа успешно спроведени.

Компонента 1: Ефикасно спроведување на закон-ската и на правната рамка за извршување на кривичните санкции во согласност со стандардите на ЕУ од практиката во земјите-членки на ЕУ.

Компонента 2: Воспоставување на пробациски служби и на служби за помош/реинтеграција на

Твининг-проект за извршувањето на кривичните санкции во Црна Гора

Д-р Петер Бест* UDC 061.23:[341.232:34(430)]1.20 Предговор, придружен текст

* Авторот е предавач на Универзитетот „Лајбниц“ во Ха-новер и раководител на твининг-проект при ИРЗ.


сторителите на кривични дела, како и спрове-дување на алтернативните мерки на казнување.

Компонента 3: Подобрување на менаџментот во судските извршни институции.

Во рамките на првата компонента беа изготвени нови закони, прописи за имплементација и интерни директиви за успешно и ефикасно спроведување на задачите на Министерството за правда, на судските извршни институции и на канцелариите за пробација во рамките на надлежностите и на новата правна рамка што беше пропишана од законодавецот. Ста-нува збор за Законот за извршување на затворските казни, паричните казни и мерките за безбедност, како и за Законот за извршување на условната осуда и за замена на остатокот од казната со општокорисна ра-бота (Community service sentence). Двата нацрт-закона беа изработени и дискутирани заедно со работните групи, чиишто членови беа именувани од редовите на правосудството, адвокатската комора, судските извршни институции и непрофитни организации. Потоа на службениците во судските извршни ин-ституции и на пробациските службеници преку семинари и обуки им беа претставени прописите за спроведување на двата закона и „правилниците“ (Rulebooks). Особено продуктивни беа и тамошните разговори (round-table-discussions) со надлежните судии и јавни обвинители во нивните службени простории. Искуствата што беа стекнати со проектот покажаа дека тие се покорисни отколку учеството на семинари со нивната формалност. Отсега, сите судии и јавни обвинители се многу поотворени кон изрекувањето на алтернативните санкции. Сепак, тие долгорочно очекуваат нивно брзо извршување и подготвување извештаи од страна на професионално обучени службеници кои се добро координирани и брзо ги пренесуваат информациите.

Во рамките на втората компонента стручниот кадар на холандската пробациска служба (Reclassering Nederland/Dutch Probation Service) работеше на вос-поставувањето на пробацијата во Црна Гора и ја следеше фазата на спроведување на соодветните алтернативни мерки на казнување. Притисокот за преземање дејства во таа смисла произлезе од убедли-во највисоката стапка на затвореници на Црна Гора во регионот на западен Балкан и од првобитната енормна пренаселеност на затворите.

Широката работна област опфаќаше сосема раз-лични области. Така, во главниот град Подгорица беше отворена првата канцеларија за пробација. Исто така, откако беа склучени спогодби меѓу Министерството за правда и пет окружни града во врска со областите на примена можеше да се почне со изрекување мерка

на општокорисна работа како самостојна санкција. Понатамошни клучни точки беа новите инструмен-ти за процена на ризик на лицата кои се сторители на кривични дела, организацијата и внатрешното регулирање на работните задачи, подготвувањето на извештаите, поддршката на судот и на јавното обвинителство во подготвителната постапка за спречување на истражниот притвор, соработката при подготовката за пуштање на слобода (менаџирање на преодната фаза), вклучувајќи го и предвременото пуштање на слобода и слично. Исто така, на дневен ред беа и етичкиот кодекс и кодексот на однесување на службениците во пробациската служба.

Во средиштето на третата компонента беa по-ставени поддршката и обуката на вработените во судските извршни институции поради подобрување на целокупниот систем на извршување на санкциите.

За затворскиот персонал беа развиени и испро-бани програми за обука, кои во иднина ќе се спро-ведуваат во една посебна академија во Даниловград.

Подготвен беше прирачник за контрола на „ра-ботниот учинок“ врз основа на новиот закон за извршување на кривичните санкции. Податоците што треба да се приберат се потпираат на описот на работното место и содржат параметри со кои може да се мери работниот учинок во областа на менаџментот. Наместо досегашните статистички бројни вредности, податоците за извршените ра-ботни задачи опфаќаат посеопфатни податоци за: основен работен учинок (правни, административни, материјални и социјални услуги за затворениците), вработување, безбедност, ангажирање персонал, згрижување и третман, терапии, исплатливост и односи со јавноста.

Исто така, подготвен беше еден прирачник со совети за осудените лица, што ги содржи сите по-требни информации и совети за услугите во Црна Гора (вработување, образование, советување и услуги од областа на социјалната заштита и сл.), како и по-нуди на центрите за социјална работа, на агенциите за вработување и на невладините организации за подобра реинтеграција напуштените затвореници.

Еден проект на ЕУ, што почна пролетта во 2014 година, ќе ја продолжи работата на полето на реха-билитацијата и ресоцијализацијата на лицата кои се пуштени од затвор и понатаму ќе ги следи клучните точки „работа, образование и обука за време и по затворот“.

Директивите и практичните водичи кои беа изра-ботени во текот на проектот од страна на експертите заедно со подоцна сертифицираните вработени во институтот за менаџмент сега им стојат на распола-гање на институциите како документи при нивната секојдневна работа. Студиските посети во Холандија


и Германија дадоа значаен поттик, бидејќи основната цел на проектот беше да се придонесе за зајакну-вање на сопствената иницијатива на вработените со очекување дека резултатите според принципот „sustainable ownership“ трајно ќе бидат преземани во сопствена режија со цел нивно успешно спрове-дување. На крајот, може да се изведе заклучокот дека посакуваните цели на твининг-проектот се постиг-нати, но и дека во исто време и мора да продолжи и работењето на обуките и стручната надградба на засегнатите државни службеници во Црна Гора при спроведувањето на правосудната реформа. ИРЗ ќе продолжи и понатаму да се посветува на оваа задача.

AUS DER TÄTIGKEIT DER IRZ

Rechtsanwalt Dr. Stefan Pürner

Aktuelle Projekte in Bosnien und Herzegowina sowie Serbien

Dr. Peter Best

Twinning-Projekt zum Strafvollzug in Montenegro(Zusammenfassung)

Über die reichhaltigen Aktivitäten der IRZ in Südost-europa informieren in dieser Ausgabe der EP zwei Beiträge: Zum einen wird ein Überblick über einige Maßnahmen in Bosnien und Herzegowina sowie Serbien gegeben. Zum anderen wird über ein, im Sommer 2014 abgeschlossenes Twinning-Projekt im Bereich des Strafvollzugs in Monte-negro berichtet. Diese Berichte sind in deutscher Sprache in den Ausgaben 12/2014 und 8/2014 der Zeitschrift für Wirtschaft und Recht in Osteuropa (WiRO) erschienen und können im Download-Bereich des Internetauftritts der IRZ (http://irz.de/index.php/de/downloads/catego-ry/25-2014) als pdf heruntergeladen. Deutschsprechende Leser werden deshalb wegen des Inhalts der vorstehenden Beiträge auf diese Publikation verwiesen.


Д-р Штефан Пирнер*

Работилница „Новиот предлог-закон за нотаријат на Македонија: предности и недостатоци“

Иако насловот на овој настан „Новиот предлог-закон за нотаријат на Македонија: предности и недостатоци“, што се одржа на 20 ноември 2014 година во заедничка организација на Германското друштво за меѓународна соработка (ГИЦ) и Германската фондација за меѓу-народна правна соработка, регистрир. здруж. (ИРЗ), упатуваше исклучиво на Македонија, на него беа обработени теми што се значајни за целиот регион. Овој факт се потврдува и со учеството на проф. д-р Енес Бикиќ, декан на Правниот факултет во Зеница, кој, покрај проф. д-р Арсен Јаневски од Скопје, извес-туваше за нотаријатот во регионот. Потпретседателот на Сојузната нотарска комора на Германија, господин Рихард Бок, и почесниот претседател на Германското здружение на нотари, проф. д-р Штефан Цимерман, не само што ја претставија состојбата со нотаријатот во Германија туку во своите излагања воведоа и некои општи компаративно-правни аспекти. Со особен сензибилитет, но и со голема посветеност настанот беше модериран од страна на господин Сефедин Суље-виќ, поранешен претседател на Нотарската комора на Федерацијата Босна и Херцеговина.

Настанот беше отворен од страна на г-ѓа Вернеса Смајкан, ГИЦ, и од страна на авторот на овој из-вештај, од ИРЗ. Г-ѓа Смајкан ја истакна улогата на ГИЦ во воведувањето на нотаријатот во земјите од регионот, додека авторот на овој извештај ги опиша активностите на ИРЗ поврзани со обучувањето на новоименуваните нотари. Исто така, претставниците на ГИЦ и ИРЗ нагласија дека двете организации при спроведувањето на споменатите активности сорабо-туваат како со Сојузната нотарска комора, така и со Германското здружение на нотари.

Целта на настанот беше да се дискутира нацртот на новиот закон за нотаријатот на Македонија1, што беше подготвен уште во 2013 година и неодамнешните предлог-измени2 на овој нацрт закон, со цел да се дадат некои идеи и предлози за неговата конечна верзија. Учеството на експертите од регионот и од Германија обезбеди во доволна мера да бидат земени предвид како континентално-европските стандарди, така и состојбата во другите земји во транзиција.

Во своето воведно излагање проф. д-р Арсен Јанев-ски го претстави нацрт-законот во неговата првична форма од 2013 година. Со овој нацрт-закон се напра-вени повеќе редакциски подобрувања. Освен тоа, во меѓувреме законски се уредени некои новини, како што е електронското работење. Впрочем, во овој нацрт-закон без никакви промени задржани се принципите на актуелниот македонски Закон за нотаријатот, што датира од 2007 година (претходно важеше Законот за вршење на нотарските работи од 1996 година). Јаневски, како и голем дел од говорниците чиешто излагање следуваше по неговото, нагласи дека нотаријатот во Македонија го следи принципот на латинскиот или римскиот нотаријат: Тој се одликува со делумно отстапување на државниот суверенитет на приватни лица. Друг суштински белег на латинскиот нотаријат е јасното разграничување на задачите на нотарите од задачите на адвокатите. Нотарите се носители на јавни функции и се независни. Тие се контролирани од страна на Нотарската комора и државата, а во одредени случаи и од страна на судовите.

Со излагањата на другите експерти уште повеќе беше продлабочен описот на латинскиот нотаријат3.

1 Овој нацрт на закон може да се најде на интернет на веб-страницата на Министерството за правда на Република Македонија на следниот линк: http://www.pravda.gov.mk/resursi.asp?lang=mak&id=12 (состојба: 27.11.2014).

2 Извадок од нацрт-записникот од дваесет и седмата седница на Владата на Република Македонија, одржана на 7.10.2014 година „точка 226“.

3 Во врска со латинскиот нотаријат спореди со Christian Seger, Lex est quod notamus, O uvodjenju latinskog notarijata

ИЗВЕШТАИ


UDC 347.764:050 (497.1)(049.3)1.19 Рецензија, приказ на книга, критика

http://www.pravda.gov.mk/resursi.asp?lang=mak&id=12

http://www.pravda.gov.mk/resursi.asp?lang=mak&id=12


На тој начин, меѓу другото, стана јасно дека латинскиот нотаријат превладува во Европската унија. Гледано и на меѓународно ниво, тој претставува стандард затоа што 86 земји го имаат овој тип на нотаријат. Во континентална Европа, за разлика од северна Европа, тој претставува стандардна форма на нотаријат. (Од таа причина, според мислењето на авторот на овој извештај, би требало да се размисли, во зависност од областа каде што е распространет, да се зборува за „континентално европски“ или за „централно и источноевропски нотаријат“, доколку целта е да се појасни дека овој правен институт е значаен составен дел на тамошните држави.) Според зборовите на професорот Цимерман, оваа форма на нотаријатот би ја презеле речиси сите земји во транзиција. При-чината лежи во тоа што токму во овие земји многу е голема потребата од правна сигурност. Цимерман наведе четири суштински обележја на латинскиот нотаријат, а тие се:

1. Квалитативно избирање на најдобрите кан-дидати (само најдобрите правници можат да станат нотари).

2. Квантитативно ограничување на бројот на но-тарите (на тој начин се осигурува независноста на нотарите, бидејќи тие не мораат да се соочат со притисок од конкуренција предизвикан од големиот број кандидати за истата позиција).

3. Силни компетенции (на пример, исклучива надлежност за промет со недвижности).

4. Фиксни такси (тие ја осигуруваат финансиската независност на нотарите).

Сепак, во фокусот на настанот беше поставе-на дискусијата во врска со неодамна изработените предлог-измени, според кои во изготвувањето на нотарските исправи задолжително треба да бидат вклучени и адвокатите. Има различни предлози во врска со ова. Некои бараат тоа општо да важи, а други само за предмети чијашто вредност надминува не-која определена вредност. Во таа смисла, речиси сите учесници на овој настан едногласно се согласија дека таквата регулатива би значела збогување со прин-ципот на латинскиот нотаријат, што свесно беше избран пред неколку години и притоа се докажа како успешен. Од друга страна, таквата регулатива повеќе би наметнала прашања отколку што би одговорила. Само како пример овде би ги навеле следните:

• Нотарите се составен дел од јавната власт, а адвокатите не се. Затоа, таквата регулатива би

u tranziciskjim zemaljama Istocne i Jugoistocne Evrope, Nova Pravna Revija – Casopis za domace, njemacko i evropsko pravo (NPR), бр. 1-2/2010, стр. 19 и следна.

можела да го повреди начелото на поделба на власта.

• Начелно постои договорна слобода. Затоа за секое ограничување на оваа слобода потребна е издржана оправданост. Во врска со формалните барања на нотарите ваквата оправданост, меѓу другото, се состои во заштитата на потрошу-вачите. Сепак, не постојат показатели за ваква оправданост на дополнителното задолжително вклучување на адвокатите.

• Исто така, нејасно е прашањето во врска со трошоците што ќе бидат предизвикани со тоа и како би требало да биде регулирана одговор-носта кон договорните страни.

• И на крајот, регулативата, според која нотар-ските исправи мораат да содржат и „печат на адвокат“, би можела да доведе и до контрола на работењето на нотарите во државната сфера од страна на приватни лица, што е невообичаена за системот.

Моделот на задолжително учество на адвокатите при составувањето на нотарските акти како таков наводно не постои во други држави. Само во Грција неколку години имало таков систем. Меѓутоа, тој таму повторно бил укинат затоа што не биле стекна-ти добри искуства. Исто така, беше споменато дека латинскиот нотаријат претставува затворен систем. Беше предупредено од мешањето со други системи, бидејќи хибридните системи, во кои на нов начин се комбинираат елементи од различни модели, создаваат повеќе проблеми што се непознати, а би можеле да се избегнат. Како пример за тоа беа наведени законите за кривична постапка на различни земји во транзиција.

Потпретседателот на Сојузната нотарска комора на Германија, господин Рихард Бок, особено истакна дека во Германија, и покрај различните интереси, постои добро меѓусебно разбирање меѓу нотарите и адвокатите. Тоа може јасно да се согледа и од фактот што постои заеднички став на Сојузната адвокатска комора на Германија и на германската нотарска комора во однос на измените што моментално се предлагаат во Македонија, а се однесуваат на задолжителното учество на адвокатите при составувањето на нотар-ските исправи и на нацрт-законот што се дискутира во таа насока.

Учесниците повеќепати изразија жалење за тоа што на настанот не учествуваа адвокатите, иако беа изречно поканети. Учеството на адвокатите сигурно ќе придонесеше за пожива дискусија. (При што, сепак, би требало да се забележи дека меѓу учесниците на настанот имаше и такви чиишто мислења се разли-куваа, а кои исто така делумно беа претставени со голема жестина.)


UDC 342.721:343.26 (4) (036) (049-3)1.19 Рецензија, приказ на книга, критика

Dr. Stefan Pürner

Workshop „Das neue mazedonische Gesetz über das Notariat: Vorteile und Nachteile“(Zusammenfassung)

Der Bericht schildert die am 20. November 2014 unter dem Titel „Das neue mazedonische Gesetz über das Notariat: Vorteile und Nachteile“ gemeinsam von der Gesellschaft für internationale Zusammenarbeit (GIZ) und der Deutschen Stiftung für internationale rechtliche Zusammenarbeit e.V. (IRZ) ausgerichtete Veranstaltung, bei der auch Themen behandelt wurden, die für die gesamte Region von Bedeutung sind, da dort verschiedene Bestrebungen im Gange sind, die mit deutscher Unterstützung erfolgte Einführung des lateinischen Notariats systemwidrig zu modifizieren.

Dabei wurde von den Referenten (u.a. der stellvertre-tende Präsident der Bundesnotarkammer Richard Bock und der Ehrenpräsident des Deutschen Notarvereins Prof. Dr. Stefan Zimmermann) deutlich gemacht, dass (entgegen verschiedener, in der Region vertretener Meinungen) das lateinische Notariat in der Europäischen Union überwiegt. Auch international gesehen ist es Standard, da 86 Länder diesen Typ von Notariat besitzen. Insbesondere haben fast alle Transformationsstaaten diese Form des Notariats übernommen, da dort der Bedarf an Rechtssicherheit besonders sehr groß ist.

Der Schwerpunkt der Veranstaltung lag jedoch auf der Diskussion eines kürzlich ausgearbeiteten Änderungsvorschlages, nach dem bei der Erstellung notarieller Urkunden verpflichtend auch Rechtsanwälte einbezogen werden sollen. Hierzu war es fast einhellige Meinung der Teilnehmer dieser Veranstaltung, dass eine solche Regelung einen Abschied vom vor etlichen Jahren bewusst gewählten lateinischen Notariat, das sich auch bewährt hat, bedeuten würde. Zum anderen würde eine solche Regelung mehr Fragen aufwerfen, als sie beantworten würde. Berichtet wird auch, dass von den Teilnehmern der Veranstaltung mehrfach bedauert wurde, dass an der Veranstaltung, keine Rechtsanwälte teilnahmen, obwohl diese ausdrücklich eingeladen waren.

Д-р Штефан Пирнер*

Извештај од настан: 6. Конгрес на правници од Европа и од Медитеранот на тема „Правда и економски раст“ во Белград од 25 до 26 септември 2014 година

ОПШТО ЗА НАСТАНОТ

До последното место беше исполнет аудиториумот на Правниот факултет во Белград кога таму на 25 септември 2014 година беше отворен дводневниот 6. Kонгрес на правници од Европа и од Медитеранот на тема „Правда и економски раст“ во присуство на министерот за правда на Република Србија, Никола Селаковиќ, кој истовремено беше покровител на конгресот, како и на многумина други функционери од српскиот правен живот и на многу меѓународни гости. Тоа е потврда дека темата што беше избрана од страна на организаторите, француската Фондација за континентално право (Fondation pour le droit continental – Civil Law Initiative) и Правниот факултет во Белград, што го организираа конгресот во соработка со српска-та Правосудна академија и француската амбасада во Србија, беше од општ интерес. Таа првенствено беше од интерес за правото на Србија, како и на другите држави од регионот. Претходните години годишниот конгрес на француската фондација се одржуваше во Каиро (2009), Рим (2010), Алжир (2012) и Рабат (2013). Токму овие места на одржување на настанот, како и вклучувањето на правниците од Медитеранот во називот на конгресот, покажуваат дека влијанието на континентално-европското право („романско-гер-манската правна традиција“, како што беше наречена од страна на неколку учесници во нивните излагања за време на дискусијата, додека други потсетија на тоа дека овде спаѓа и скандинавскиот правен систем) не е ограничено само на европскиот континент. Настанот беше отворен (по следниот редослед) од страна на Жан-Франсоа Дибо, претседателот на Фондацијата, Патрик Санино, претседателот на организацијата Меѓународ-ни правни актери (Actuers du Droit a l`lnternational), Франсоа Боне од Француската амбасада во Србија, судијата во Европскиот суд на правдата, Жозе-Луис да Крус Вилача, деканот на Правниот факултет во



Белград, проф. д-р Сима Аврамовиќ, и министерот за правда, Никола Селаковиќ.

КОНТИНЕНТАЛНО ПРАВО И АНГЛОСАКСОНСКО ПРАВО

Уште во воведниот дел се дојде до многубројни општи заклучоци за значењето на континентално-европското право, но и за конкуренцијата на англосаксонското право. Меѓутоа, исто така беше споменато дека кон-тинентално-европското право и во државите што го сочинуваат неговото јадро сё повеќе е изложено на влијанијата од англосаксонскиот правен систем, што кај многумина наидоа на значителен отпор. Пред сё, тоа е од причина што континентално-европското право, според мислењето на многумина учесници на настанот, е многу посоодветно за создавање на сигурни и стабилни рамковни услови за економскиот раст, т.е. за потребното повторно заживување на економијата по финансиската криза.

Истовремено, португалскиот судија во Европски-от суд на правдата, Жозе-Луис да Крус Вилача, укажа на тоа дека во континентална Европа не би требало рефлексно негативно да се реагира на елементите на англоамериканското право. Континентална Европа би можела да учи од англосаксонското право, пред сё во врска со условите за вршење на судиската должност, затоа што таму човек најпрвин мора да работи во други правни области, пред да може да стане судија. Во таа смисла, како позитивен пример посебно беше издвоен германскиот приправнички систем, бидејќи тој со различните места што треба да се поминат доведува до тоа младите правници да го запознаат начинот на работа и размислување во другите правни професии. Понатаму, тој објасни дека за функционален правен систем важно е и специјализирањето на судовите. Сепак, португалските искуства покажале дека вове-дувањето на специјализираните судови нема да даде никаков резултат, доколку истовремено не стојат на располагање и судии кои се вистински квалифику-вани за соодветната специјализирана област. Не би било алтернативно решение тоа на судиите кои не се специјализирани да им се стават на располагање експерти во некоја стручна област, коишто потоа нив би ги советувале, затоа што токму судијата би морал да биде тој што треба да располага со соодветното специјализирано знаење.

Во врска со влијанието на различните правни традиции врз националното право, деканот на Прав-ниот факултет во Белград, Сима Аврамовиќ, укажа на тоа дека во Србија историски пример за тоа бил Граѓанскиот законик на Србија од 1844 година. Србија била една од првите земји, што си донела таква коди-фикација. Во тоа време, при неговото подготвување

подготвувачите биле исправен пред прашањето дали треба да се ориентира од францускиот Code Civile или од австриското право. Ова прашање најпрвин било решено на тој начин што примарно се применувало австриското право, а на некои места како пример се користело и француското право. Меѓутоа, со подо-цнежните измени се случиле понатамошни преземања од Code Civilе, и тоа пред сё на инсистирање на српските правници што студирале во Франција.

ТЕМИТЕ НА РАЗЛИЧНИТЕ ПАНЕЛИ И РАБОТИЛНИЦИ

Главниот дел на настанот се состоеше од низа панели и работилници, чијшто предмет беа следните теми:

– стручно образование на претставниците на пра-восудните професии;

– контрола на судските одлуки;– извршување на судските одлуки;– превентивно правосудство;– интелектуална сопственост: иновации и фалси-

фикати;– застапување на правосудните професии пред

европските институции;– борба против корупцијата и перењето пари;– нови технологии во правосудството;– независност и одговорност на правосудството.

Поради големата разновидност на темите, во овој извештај ќе бидат споменати само неколку избрани нешта, што би можеле да наидат на особен интерес кај читателите на ова списание.

ОДНОСОТ ПОМЕЃУ ТЕОРИЈАТА И ПРАКТИКАТА ВО ПРАВНОТО ОБРАЗОВАНИЕ

Во фокусот на панелот за образование првенствено беше поставен односот помеѓу теоријата и практи-ката. Во таа смисла, уште на почетокот беше изведен заклучокот дека правниците кои ги познаваат само законите и судската практика, но не ја познаваат стварноста, не се доволно подготвени за својата про-фесија. Од друга страна, беше укажано и дека може да се расправа околу тоа дали навистина е задача на правните факултети да „произведуваат“ правници кои се работоспособни во секој поглед.

На овој вовед се надоврза и цела низа извештаи од земјите, во кои се испитуваше односот помеѓу теоријата и практиката во правното образование во различните држави. (Исто како и кај сите други теми, поради немање на доволно простор, овде ќе бидат прикажани само неколку избрани извештаи.)

Во однос на состојбата со транзицијата вреди да се земе предвид заклучокот на директорот на српската


Правосудна академија, Ненад Вујиќ, дека за правните практичари, вистина, е лесно да научат нешто ново, но многу е потешко да го заборават тоа што го научиле порано (а исто така и: порано научениот начин на од-несување). Претседателот на „Mission de l`Ìnternational du Conseil supérieur du Notariat“, Жан-Пјер Фере, ука-жа на тоа дека во практичниот дел на обуката не би требало да се повторуваат теми што веќе биле об-работени за време на студиите. Во понатамошниот тек на панелот стана јасно дека честопати од многу практични причини на младите правници им е огра-ничен увидот во практиката. Ваквите ограничувања, меѓу другото, се должат на приемниот капацитет на институциите што ги спроведуваат обуките. Затоа, честопати студентската практика се состоела само во тоа што на студентите им се давало да читаат акти, за кои тие подоцна можеле да поставуваат прашања, при што практичарите кои ги обучувале честопати немале многу време за тоа.

Многу конкретни беа и излагањата на Ерве Де-ланоа, претседателот на француското Здружение на правниците од стопанството, кој ја истакна потребата од постојано самостојно стручно усовршување, велејќи „правото е ултра свеж производ, така што мораме секој ден да се ажурираме“ („pravo je ultrasvezi proizvod, tako da se svaki dan moramo da se update-ujemo“). Понатаму, тој изјави дека професионалната дејност во областа на правото бара многу компетенции од областа на економијата, што не се од правна природа и не можат да се научат на факултетите. Како пример тој ги наведе таканаречените „soft skills“ или „меки вештини“, како што се техниките на преговарање и застапувањето на интересите на другите.

На тоа се надоврза излагањето на претседателот на Сојузот на германските судии Кристоф Франк, кој на течен француски јазик го претстави германскиот образовен систем. Притоа, стана јасно дека неговата цел е правникот наречен „Einheitsjurist“. Тоа значи дека судиите, јавните обвинители, адвокатите и сите други правници начелно, и по завршувањето на студиите на факултет, минуваат низ истото образование. Висти-на е дека тоа е различно во различните германски сојузни држави (бидејќи правното образование е во нивна надлежност) и дека мора дополнително да се полагаат одредени изборни предмети, што можат да служат како подготовка за подоцнежната професио-нална специјализација. Меѓутоа, без оглед на тоа, сите правници повеќе или помалку го завршуваат истото образование. Пред сё, тоа важи и за образованието меѓу првиот државен испит (со кој завршуваат уни-верзитетските студии, а ознаката „државен испит“ [герм. „Staatsexamen“] доаѓа оттаму што овој испит е единствен во секоја германска сојузна држава, во таканаречените „Länder“, затоа што тој се подготвува

централно од страна на соодветниот министер за пра-вда за сите кандидати кои полагаат во ист термин во некоја сојузна држава) и вториот државен испит (со кој правникот се стекнува со апстрактно „оспособу-вање за вршење на судиската должност“). За време на овој приправнички стаж (герм. Referendarzeit) идните правници мораат едноподруго да работат во суд, кај адвокат, во администрација и на други правни работни места. Како дополнение на овие практични професии, секоја недела се одржува теоретска настава за правната област во која моментално работат приправниците. На тој начин приправниците стекнуваат практични искуства во многу правни работни области. Истовре-мено, практичното работно искуство е придружено и со теоретска настава. Сепак, во некои точки овој метод не успева секогаш целосно да се спроведе. Имено, Франк укажа на тоа дека во Германија постојат про-блеми поврзани со теоретското образование, што го придружува работењето кај адвокат. Заради големите трошоци, соодветната теоретска настава честопати не се спроведува од страна на адвокати, како што всуш-ност е пожелно, туку од страна на судии. На крајот тој заклучи дека во Германија постои општо задоволство од овој систем, бидејќи ваквиот систем, вистина, им по-ставува високи барања на идните правници, но токму на тој начин тој истовремено осигурува дека тие потоа ќе можат да ги исполнат потребите на практиката.

Трошоците за образованието и стручното усо-вршување на правниците беа споменати и од страна на Ненад Вујиќ, директорот на српската Правосудна академија. Ваквите трошоци тој ги изедначи со фи-нансиските загуби, што настануваат за државите и за економијата поради недоволно образованите правни-ци. Тука спаѓаат, на пример, казните што мора да ги плати земјата поради осудителни пресуди на европ-ските судови. На ова би се надоврзале и финансиските загуби, што ги претрпуваат претпријатијата поради предолгото времетраење на постапките. (Сигурно овде би можело да се даде уште пошироко набројување.)

При крајот на овој програмски дел, Жан-Пјер Фере ја начна точката што претходно во повеќе наврати беше спомената, а тоа е дека правниците мораат да бидат образовани за потребите на пазарот и критич-ки го испитуваше поимот за пазар. Бидејќи, според неговото мислење, дерегулацијата на пазарот довела до „пазар без морал“, честопати се заборавала етиката, кога човек премногу се раководел од пазарот.

Дури и овие неколку извадоци од овој програм-ски дел покажуваат колку беше широк спектарот на разменети информации и мислења. На тој начин се создадоа многу прашања што поттикнуваа на разми-слување за идни дискусии и расправи.

Како набљудувач на дискусијата за теоријата и практиката во правното образование човек поне-


когаш го стекнуваше впечатокот дека теоријата и практиката честопати се сметаат за две нешта што се меѓусебно спротивставени и дека премногу теорија би ги спречило младите правници да станат добри практичари. Меѓутоа, се чини дека ова гледиште е премногу површно. Имено, ако се погледне поблис-ку ќе се види дека многу нешта што се критикуваат во врска со практиката се условени од недоволното спроведување на теоријата. Пример за тоа е кога на-ционалните судови само формално и недоволно ќе ја образложат наредбата за истражен притвор1, кога судските одлуки се донесуваат арбитрарно или кога судовите не можат во разумен рок да ги спроведат постапките докрај: Во тоа секогаш се крие повреда на критериумите и барањата на теоријата. Затоа, по-некогаш со поширок обем на вистински спроведена теорија би можела да се подобри и практиката.

РАБОТИЛНИЦА ЗА ПРЕВЕНТИВНО ПРАВОСУДСТВО

Бидејќи во Србија нотарите почнаа со работа само три недели пред настанот, работилницата за превентивно правосудство се однесуваше на особено актуелни пра-шања. На почетокот беше образложено дека поимот „превентивно правосудство/примена на правото“ не претставува контрадикторност. Наводно, тој повеќе претставува еквивалент на поимот „превентивен лек“, што е наменет за некој што сё уште не е болен (а треба да остане здрав). Соодветно на тоа, превентивното правосудство спречува правните односи за особено тешки или далекосежни прашања да станат патолошки. На тој начин, превентивното правосудство ги штити странките од таквите правни работи. Покрај тоа, нота-ријатот го растоварува правосудството. Во таа смисла (со оглед на критиката што првенствено се вршеше и се врши од страна на адвокатурата и на одредени медиуми во врска со воведувањето на нотаријатот во Србија и претходно во други држави од регионот), од особен интерес беше изјавата на Жак Комбре, претсе-дателот на одделот за семејно и облигациско право при Институтот за правни студии на француската нотарска комора, според која во Франција годишно кај нотарите се склучуваат пет милиони договори, но само кај 4.000 од нив (односно кај помалку од еден

1 Во врска со тоа спореди со извештајот на Штефан Пир-нер и Драгана Радисављевиќ: „Од дејноста на Германската фондација за меѓународна правна соработка (ИРЗ): Кон-ференција „Заштита на правото на слобода и на безбедност и забрана на тортура“ (Iz aktivnosti Njemačke fondacije za međunarodnu pravnu saradnju (IRZ): Konferencija „Zaštita prava na slobodu i bezbednost i zabrana torture“) одржана од 19 до 21 јуни 2014 година на Златибор, Србија, објавен во „Нова правна ревија – Списание за домашно, германско и европско право“, НПР 1/2014, стр. 109 и следна.

промил) подоцна доаѓа до судски спор. Тоа е гледиште што наидува на премало внимание во моменталните дискусии во регионот. Значајни беа и неговите изја-ви дека нотарот не е пасивен актер, кој само бележи (zabiljesi) туку и информира, советува (savjetuje) при склучувањето на некоја правна работа – но и, спро-тивно на тоа, одвраќа од таквата намера (советува некој одреден договор да не се склучи односно да не се склучи на тој начин)2. Покрај тоа, тој работи и на извршување на склучените правни работи. Авторот на овој извештај смета дека ова е особено интересно, бидејќи во јавната дискусија за нотаријатот во реги-онот честопати се создава впечатокот дека дејноста на нотарот, пред сё, се состои од заверки и бележење (zabiljesiti). Затоа, веројатно не е среќна околност тоа што во некои земји од регионот се донесуваат закони со име: Закон за јавно бележништво (Zakon o javnom beleznistvu / bilježništvu), бидејќи на тој начин – за разлика од случаите во кои се употребува зборот нотаријат – кај лицата кои не се правници се потти-кнува впечатокот дека нотарите се само „бележници/писари“. Од друга страна, од тоа произлегува дека но-тарите мораат да бидат подготвени, надвор од својата работа на заверување и бележење, да работат пред сё на извршувањето на склучените правни работи, со цел јасно да им покажат на своите клиенти колку е опширна нивната дејност (и одговорност).

Историски гледано, нотаријатот не е новина во државите од поранешна Југославија, а тоа стана јасно од прегледот што го даде Ирена Мојовиќ, нотар во Бања Лука. Таа не само што го образложи денешниот нотаријат во Босна и Херцеговина, неговите сличности со нотаријатите во другите држави од регионот, како и некои разлики во врска со надлежностите (на при-мер, во областа на извршувањето) туку потсети и на Законот за јавни бележници на Кралството Југославија (Zakon o javnim bilježnicima Kraljevine Jugoslavije)3, што беше донесен во 1930 година.

2 Спореди во врска со задачите на латинскиот нотаријат: Christian Seeger, „Lex est quod notamus: O uvodjenju latinskog notarijata u tranzicjiskim zemljama“, Нова правна ревија – списание за домашно, германско и европско право, НПР 1-2/2010, стр. 21. Ова издание на НПР може да се преземе во ПДФ-верзија од веб-страницата на Високиот совет на судии и јавни обвинители на следниот линк http://pravosudje.ba/vstv/faces/vijesti.jsp?id=34307.

3 Спореди за тоа, на пример, со Mirela Krešić, „Javno bilježništvo na hrvatsko-slavonskom pravnom području 1859.–1941“, во Časopis za suvremenu povijest (ČSP) br.1, 91-126 (2010) (овој придонес може да се преземе во ПДФ-верзија од hrcak.srce.hr/file/90559) во Mirela Krešić, „Zakon o javnim bilježnicima Kraljevine Jugoslavije iz 1930: Sudjelovanje javnog bilježnika u ostavinskom postupku – Iskustva iz prošlosti“ во Zbornik Pravnog fakulteta u Zagrebu, 63, (2) 353-382(2013) (овој при-донес може да се преземе на интернет како ПДФ-верзија од hrcak.srce.hr/file/161628).

http://hrcak.srce.hr/file/90559




ДРУГО

Дел од програмата на конгресот беа и различни опш-тествени настани, меѓу кои и прием од страна на министерот за правда Селаковиќ во градското Собра-ние на Белград, на кои учесниците продолжија да ги разменуваат своите мислења.

Dr. Stefan Pürner

Veranstaltungsbericht: 6. Kongress der europäischen und mediterranen Juristen zum Thema „Recht und wirtschaftliches Wachstum“ Belgrad 25./26.9.2014(Zusammenfassung)

Der Beitrag berichtet über den 6. Kongress der europä-ischen und mediterranen Juristen, der das Thema „Recht und wirtschaftliches Wachstum“ behandelte und vom 25. bis 26. September 2014 in Belgrad stattfand. Veranstalter waren die französische Stiftung für das kontinentale Recht (Fondation pour le droit continental – Civil Law Initiative) und die Juristische Fakultät Belgrad, die den Kongress in Kooperation mit der serbischen Justizakademie und der französischen Botschaft in Serbien ausrichteten. Schirmherr war der Justizminister der Republik Serbi-en Nikola Selaković. Aus der Fülle der Themen, die im Plenum und in den Arbeitsgruppen behandelt wurden, wird im Hinblick auf die Leserschaft dieser Zeitschrift insbesondere über die Diskussion zum Wettbewerb des kontinentaleuropäischen Rechts mit dem anglosächsi-schen, sowie über die Veranstaltungen zum Verhältnis von Theorie und Praxis in der Juristenausbildung in verschieden europäischen Staaten und zur vorsorgende Rechtspflege berichtet.

Bezüglich der Juristenausbildung wird insbesondere auf das Referat des Vorsitzenden des Deutschen Rich-terbundes Christoph Frank eingegangen, der hervorhob,

dass in Deutschland, trotz Unterschieden zwischen den Bundesländern, Einheitsjuristen ausgebildet werden, die als Referendare praktische Erfahrungen in vielen juristischen Arbeitsfeldern sammeln, und so Einblicke erhalten, wie die jeweils anderen juristischen Berufe arbeiten und denken. Außerdem hob Frank hervor, dass diese praktische Arbeitserfahrung durch wöchentliche Arbeitsgemeinschaften auch theoretisch begleitet wird.

Bezogen auf die Weiterbildung bereits praktizierender Juristen in Transformationsstaaten erscheint die Feststel-lung des Direktors der serbischen Justizakademie Nenad Vujić bedenkenswert, dass es für juristische Praktiker zwar leicht sei, Neues zu lernen, es aber noch schwieriger wäre, früher Gelerntes (und wohl auch: früher erlernte Verhaltensweisen) zu vergessen.

Vujić sprach auch die Kosten der Aus- und Weiterbil-dung von Juristen an und stellte fest, dass man gegen diese die finanziellen Verluste, die Staaten und der Wirtschaft durch unzureichend ausgebildete Juristen entstehen, aufrechnen müsse.

Da in Serbien erst drei Wochen vor der Veranstaltung die Notare die Arbeit aufgenommen hatten, besaß der Workshop zur vorsorgenden Rechtspflege besonders aktuelle Bezüge. Hier erläuterte Jacques Combret, der Vorsitzende der Familien- und Schuldrechtsabteilung beim Institut für rechtliche Studien der französischen Notarkammer, dass es in seinem Heimatland bei weniger als einem Promille der vor Notaren abgeschlossenen Verträge zu gerichtlichen Streitigkeiten kommt. Dass das Notariat in den Staaten des ehemaligen Jugoslawiens kein Novum ist, wurde in dem Überblick den Irena Mojović, Notarin in Banja Luka, gab, deutlich. Sie erläuterte nicht nur das heutige Notariat in Bosnien und Herzegowina, seine Ähnlichkeiten mit den Notariaten in den anderen Staaten der Region sowie einige Unterschiede bezüglich der Kompetenzen (z.B. im Bereich Vollstreckung), son-dern erinnerte auch an das Notargesetz des Königreichs Jugoslawien, das im Jahr 1930 verabschiedet wurde.


„Европско право“ е правно списание основано од страна на Германската фондација за меѓународна правна соработка, регистрирано здружение (скратено: ИРЗ) во соработка со македонски правници. Целта на ова списание е да создаде форум за објавување на научни статии и информативни прилози од европ-ското право и неговото влијание врз националното право на земјите-членки, но и на оние земји што (сё уште) не се членки на Европската унија.

Особено пожелни се научните трудови за след-ните рубрики:

– Актуелности од европското право;– Актуелности од македонското право;– Актуелности за влијанието на европското право

врз правото на другите држави, особено на оние од југоисточна Европа.

Авторите можат слободно да ги изберат конкрет-ните теми на своите трудови. Особено добредојдени се трудовите што се релевантни за практиката, оние трудови што имаат придонес за развојот на право-то, како и трудовите на младите научници кои се на почетокот на својата академска кариера.

Со цел да се обезбеди високо ниво на сите научни трудови, тие ќе бидат рецензирани. Сите статии што позитивно ќе бидат оценети од страна на рецензентите, а поради ограничениот обем на списанието нема да можат да бидат објавени во следниот број, ќе бидат земени предвид за бројот што ќе следи по него.

Авторите се сами одговорни за содржината на своите трудови. Тие му ги отстапуваат на „Европско право“ правата за објавување на трудот во печатена и во електронска форма на Интернет, како и за евенту-ален превод на македонски јазик. Објавените трудови авторите можат да ги објавуваат во други публикации, во печатена или во електронска форма, по истекот на една година од нивното прво објавување во ревијата „Европско право“, со наведување на изворот каде што тие за првпат биле објавени.

Со поднесувањето на својот манускрипт, авторот ги прифаќа сите услови што се наведени во овој повик за доставување трудови и гарантира дека неговиот

труд во формата во која е предаден или во слична форма не бил објавен на друго место и оти не постојат права на трети лица.

СТАТИИ И НАУЧНИ ТРУДОВИ:

Можат да се доставуваат два вида на научни трудови1. Подолги статии (10-20 страници, фонт Times New

Roman, големина на фонтот 12, проред 1,5).2. Кратки научни трудови (3-9 страници, фонт Times

New Roman, големина на фонтот 12, проред 1,5).Една страница ја сочинуваат 1.500 карактери. Со секој труд треба да се достави и краток извадок/

резиме (до 200 збора), заедно со пет клучни збора на крајот од резимето, што од страна на редакцијата ќе бидат преведени на германски и/или на англиски јазик. Преведеното резиме ќе му биде испратено на увид на авторот. Со цел да се избегне дополнителна работа за авторите и редакцијата, ги молиме авторите при соста-вувањето на резимето да се ориентираат според содр-жината и стилот на останатите резимеа во списанието.

За да се обезбеди единствен начин на цитирање и наведување на изворите, потребно е авторите да се придржуваат до правилата за цитирање што се содржани во овој повик.

Трудовите можат да се предадат на македонски јазик или на германски јазик во електронска форма како документ во Word на следната е-пошта

[email protected]. Заедно со трудот треба да се предаде и кратка лична биографија (една стра-ница), што содржи податоци за образованието и професионалната кариера на авторот, како и список со евентуалните досегашни публикации.

Рокот за предавање на резиме е до 15.04.2015Известувањето за прифатено резиме е до 15.05.2015.Рокот за предавање на трудовите за следниот број

на списанието е до 15.06.2015 година.Известувањето за прифатените трудови ќе биде

објавено до 15.07.2015 година. Рок за предавање на евентуално доработените и

коригирани трудови: 31.07.2015 година.

ПОВИК ЗА ДОСТАВУВАЊЕ ТРУДОВИ

mailto:ep.redakcija%40t-home.mk?subject=


Вашите прашања можете да ги упатите на следната е-пошта: [email protected].

Или на телефонскиот број +389 70 268 293 (Алек-сандар Спасов) или +389 71 547 752 (Наташа Андре-евска-Томовска).

ЦИТИРАЊЕ И НАВЕДУВАЊЕ НА ИЗВОРИТЕ

Цитирање

„xxxx“ C Цитатите треба да бидат наведени под знак за наводници.

C Цитатите што се подолги од четири реда треба да бидат наведени како целина/во еден блок.

„xxxx.“ C Знакот за наводници секогаш треба да биде ставен по крајниот интерпункциски знак.

[xxxxxx] C Ако авторот сака да внесе личен коментар во цитатот, тогаш тој коментар треба да биде ставен во аглести загради.

[Подвлечено од страна на авторот]

C Ако цитатот содржи делови што се истакнати од страна на авторот со закосени букви/курзивно, тоа треба да биде наведено.

N.B. Доколку некој цитат е содржан во некоја фуснота, тогаш изворот треба да биде наведен веднаш по крајот на цитатот.

Наведување на изворите

По правило, референциите и изворите треба да бидат наведени во фусноти, а да се избегне нивното наведување во текстот. Бројот на фуснотата треба да биде ставен по крајниот интерпункциски знак, доколку се однесува на целата реченица, односно директно по зборот, ако се однесува само на тој збор.

1. Наведување во текстот

Ако изворите, како, на пример, законите или меѓу-народните спогодби, треба да се наведат во текстот, земете го предвид следното:

При првото наведување потребно е да се даде нивниот целосен назив.

Ако треба да се употреби кратенка, таа би требало да биде наведена при првото споменување на изворот.

Во случај да се наведуваат правни акти што не се донесени на македонски јазик, при првото наведу-вање потребно е покрај називот на македонски јазик во аглеста заграда да стои и оригиналниот назив.

На пример: Чл. 5 од Законот за нотарска заверка на исправите [Beurkundungsgesetz].

„Член“, „став“, „алинеја“ – доколку се наведуваат во текстот, тие не треба да бидат во скратена форма. Ако, пак, се стават во загради, тогаш, исто како и во фуснотите, се скратуваат (Чл. 34 ст. 2).

2. Наведување во фуснотите

2.1. Наведување на судски одлуки

При наведувањето на судските одлуки се пре-порачува цитирање на начин што е вообичаен за релевантната земја, на пример:

(а) BGH 4 October 1974, BGHZ 67,207; NJW 1977 S. 35.(б) Одлука на Европскиот суд на правдата од 3 јуни

2010 год., C-484/08, Caja de Ahorros y Monte de Piedad de Madrid vs. Asociación de Usuarios de Servicios Bancarios (Ausbanc).

(в) Одлука на Врховниот суд на Република Македонија ПССРУ, бр. 41/2011 од 06.11.2012 година, објавена на (последен пат пристапено на 15.12.2012 год.).

(г) Smith v. Lincoln, 205 US 423 (2001).

2.2. Наведување закони и меѓународни спогодби

Доколку се наведуваат правни акти што не се изворно донесени на македонски јазик, при првото наведување потребно е покрај називот на македонски јазик во аглеста заграда да се наведе и оригиналниот назив. На пример, Чл. 5 од Законот за нотарска заверка на исправите [Beurkundungsgesetz].

При првото наведување на правниот акт може да биде дадена и кратенката што ќе се употребува во понатамошниот текст.

При првото наведување на правниот акт потребно е да биде наведен и бројот на службениот весник каде што тој е објавен, вклучувајќи ги и сите дополнителни измени.

2.3. Наведување монографии

2.3.1. Прво наведувањеСпоред следниот редослед се наведуваат:1) Иницијалите од името на авторите или на изда-

вачите и нивните презимиња. Ако има повеќе од еден автор/издавач, треба да се наведе само името на првиот автор, со додавката „et al“.

2) Целосниот наслов на книгата (означен со закосени букви).

3) Изданието и/или волуменот, томот, секцијата.4) Место на издавање (ако има повеќе, само првос-

поменатото).



5) Издавач.6) Година на издавање.7) Број на страниците на кои се упатува.

Во поглед на интерпункцијата, треба да се следи следниот пример:

М. Ристова, Одговорноста на судиите во Република Македонија, 1. издание (Скопје, Фондација ИРЗ 2012) стр. 23;

А. Спасов, Државниот суверенитет и глобализа-цијата, 1. издание (Скопје, Фондација Фридрих Еберт, канцеларија во Скопје 2011) стр. 56.

Насловите што не се на македонски јазик не се преведуваат, но потребно е во аглести загради да се даде нивен превод на македонски. За авторите, кои своите трудови ги предаваат на странски јазик, пре-водот на насловите го прави преведувачот. Сепак, за насловите што изворно не се на германски, англиски или француски јазик, авторите сами треба да направат превод на англиски јазик во аглести загради.

2.3.2. Подоцнежно наведување

Подоцнежните наведувања се вршат така што се наведува името на авторот и кратенката „op. cit.“, со наведување на фуснотата во која за првпат е споме-нато делото, а потоа следи бројот на страницата на која се упатува.

Доколку во истата фуснота се наведени повеќе дела на истиот автор, потребно е да се наведат насловот на делото, бројот на фуснотата во која тоа за првпат е на-ведено, како и бројот на страниците на кои се упатува.

2.4. Наведување придонеси во зборници

2.4.1. Прво наведувањеСпоред следниот редослед се наведуваат:1) Иницијалите од имињата на авторите и прези-

мињата. Доколку се повеќе од два автора, треба да се наведе само првиот од нив, со додавката „et al.“.

2) Целосниот наслов на придонесот (меѓу единични наводници, на пример „xxxx“).

Името на издавачот (доколку го има), по кое следи „ed.“ или „eds“ (за англиската верзија) или „Hrsg.“ (за германската верзија).

3) Местото на издавање (ако има повеќе, само пр-воспоменатото).

4) Издавачот.5) Годината на издавање.

6) Бројот на првата страница на која почнува трудот и бројот на страницата на која се упатува.

На пример:Weiler, ‘European Citizenship and Human Rights’, in

J. A. Winter, et al., eds, Reforming the Treaty on European Union: The Legal Debate (The Hague, Kluwer 1996) стр. 21 на стр. 27.

Симичек, „Управното право во Република Чеш-ка – Развој и избрани проблеми“ во Излагања од управното право и управното судство, Придонеси од работата на Фондацијата за меѓународна правна соработка (ИРЗ) Македонија том III (Скопје, Магор и Фондација ИРЗ 2011) стр. 49 на стр. 55.

2.4.2. Подоцнежни наведувања

Исто како и при цитирањето на монографиите, само што наместо „op. cit.“ треба да се наведе „loc. cit.“.

2.5. Наведување статии од периодики

2.5.1. Прво наведување

Според следниот редослед се наведуваат:1) Иницијалите од имињата на авторите и прези-

мињата. Доколку се повеќе од два автора, треба да се наведе името само на првиот автор, со додавката „et al.“.

2) Насловот на трудот (меѓу единични наводници, на пример „xxxx“).

3) Бројот.4) Називот на списанието (курзивно/закосено; тре-

ба да се наведе полниот назив, а ако се работи за меѓународно познато списание, може да се користи и вообичаената кратенка).

5) Годината на издавање.6) Првата страница на трудот и бројот на страницата

на која се упатува.

На пример:A. Durakovic, “Jedinstvena pravila o imovinsko-prav-

nim aspektima registrirane zajednice u Evropskoj uniji” [Единствени правила за имотно-правните аспекти на регистрираната заедница во Европската унија], 1 Nova pravna revija (2012) стр. 18 на стр. 20.

2.5.2. Подоцнежно наведување

Исто како при цитирање на монографиите, само што наместо „op. cit.“ треба да се наведе „loc.cit.“.


Die „Evropsko pravo“ ist eine von der Deutschen Stiftung für internationale rechtliche Zusammenarbeit e.V. (kurz IRZ) in Zusammenarbeit mit mazedonischen Juristen gegründete Rechtszeitschrift. Ziel dieser Zeitschrift ist es, ein Forum für die Veröffentlichung von wissenschaftlichen Artikeln und informativen Beiträgen zum europäischen Recht und seinen Auswirkungen auf die nationalen Rechte der Mitgliedsstaaten, aber auch derjenigen Staaten, die (noch) nicht Mitglied der EU sind, zu schaffen.

Insbesondere sind Beiträge für die folgenden Rubriken erwünscht:

– Аktuelles aus dem europäischen Recht,– Aktuelles aus dem mazedonischen Recht,– Aktuelles zum Einfluss des europäischen Rechts auf

das Recht anderer Staaten, insbesondere solcher in Südoseuropa.

Die jeweiligen Themen der Beiträge können die Autoren frei wählen. Besonders willkommen sind praxisrelevante Beiträge, Beiträge, die zur Rechtsentwicklung beitragen, sowie Beiträge junger Wissenschaftler, die sich am Anfang ihrer akademischen Laufbahn befinden.

Um ein hohes Niveau aller Beiträge zu gewährleisen, werden die Beiträge rezensiert. Alle Artikel, die durch die Rezensenten positiv bewertet werden, aber wegen des begrenzten Umfangs der Zeitschrift nicht in der folgenden Ausgabe veröffentlicht werden können, können in der nachfolgenden Ausgabe berücksichtigt werden.

Für den Inhalt ihrer Beiträge sind die Autorinnen und Autoren selbst verantwortlich. Die Autorinnen und Autoren treten an die „Evropsko pravo” das Recht zur Veröffentlichung in Druckform und in elektronischer Form im Internet sowie einer eventueller Übersetzung in die mazedonische Sprache ab. Die veröffentlichten Bei-träge können die Autorinnen und Autoren nach Ablauf einer einjährigen Frist ab der Erstveröffentlichung in der “Evropsko pravo” in anderen Publikationen, in gedruck-ter oder elektronischer Form, mit Angabe der Quelle der Erstveröffentlichung veröffentlichen.

Die Autorin/der Autor akzeptiert durch die Einreichung des Manuskripts alle in dieser Ausschreibung aufgeführten Bedingungen und garantiert, dass der Beitrag in der abge-

gebenen oder einer ähnlichen Fassung nicht anderweitig veröffentlicht wurde und keine Drittrechte daran bestehen.

ARTIKEL UND BEITRÄGE:

Es können zwei Typen von Beiträgen eingereicht werden:1. Längere Artikel (10-20 Seiten, Times New Roman,

Schriftgröße 12, Absatz 1,5)2. Kurze Beiträge (3-9 Seiten, Times New Roman,

Schriftgröße 12, Absatz 1,5)1500 Zeichen gelten als eine Seite. Zu jedem Beitrag

sollte eine kurze Zusammenfassung (bis 200 Wörter) ab-gegeben werden, mit fünf Schlüsselwörtern am Ende der Zusammenfassung, die von der Redaktion nach deren in die deutsche und/oder englische Sprache übersetzt werden.

Den Autorinnen und Autoren werden die übersetzten Zusammenfassungen zur Einsicht geschickt. Zur Ver-meidung zusätzlicher Arbeit für Autoren und Redaktion werden die Autoren gebeten, sich bei der Erstellung dieser Zusammenfassungen an Inhalt und Stil anderer, in der Zeitschrift enthaltener Zusammenfassungen zu orientieren.

Um eine einheitliche Zitierweise und Anführung von Quellen zu gewährleisten, ist es notwendig, dass sich die Autorinnen und Autoren an die im Anschluss an diesen Ausschreibung angegebenen Zitierregeln halten.

Die Beiträge können in mazedonischer oder in deut-scher Sprache in elektronischer Form als Word Dokument an die email Adresse:

[email protected] angegeben werden.Zum Beitrag sollte ein kurzer Lebenslauf (1 Seite)

beigefügt werden, aus dem die Ausbildung und der beruf-liche Werdegang des Autors/der Autorin, sowie eine Liste der eventuellen bisherigen Publikationen ersichtlich sind.

Die Abgabefrist für die Zusammenfassung ist der 15.04.2015.

Die Benachrichtigung für die akzeptierte Zusam-menfassung ist der 15.05.2015.

Die Abgabefrist für die nächste Ausgabe der Zeitschrift ist der 15.06.2015.

AUSSCHREIBUNG



Die Benachrichtigung der Autorinnen/Autoren über die Annahme des Beitrags erfolgt bis 15.07.2015.

Die Frist für die Abgabe der eventuell nachbear-beitenden und korrigierten Beiträge ist der 31.07.2015.

Beiträge deutscher Autoren, die für die Veröffentlichung ausgewählt wurden, werden dann von der Redaktion in die mazedonische Sprache übersetzt.

Alle Fragen hinsichtlich der Zeitschrift können an die folgende email Adresse: [email protected] oder die Telefonnummer +389 70 268 293 (Aleksandar Spasov) oder +389 71 547 752 (Natasa Andreevska-Tomovska) gerichtet werden.

ZITIERREGELN UND QUELLENANGABEN

Zitieren

“xxxx” C Zitate sollten unter Anführungszeichen angegeben werden

C Zitate, die länger als vier Zeilen sind, sollten als Ganzes/in einem Block angeführt werden (Rahmenregel)

“xxxx.” C Anführungszeichen sollten immer hinter dem Enditerpunktionszeichen gesetzt werden.

[xxxxxx] C Möchte der Autor/die Autorin einen eigenen Kommentar in das Zitat einbringen, sollte dieser in eckigen Klammern erfolgen.

[Betonung des Autors]

C Enthält das Zitat Teile, welche im Kursiv seitens des Autors hervorgehoben werden, sollte angegeben werden.

N.B.Wenn das Zitat in einer Fussnote enthalten ist, sollte die Quellenangabe unmittelbar nach dem Zitat erfolgen.

Quellenangabe

In der Regel sollten Referenzen und Quellen in Fuss-noten angegeben und im eigentlichen Text vermieden werden. Die Nummer der Fußnote sollte nach dem Endin-terpunktionszeichen gesetzt werden, wenn sie sich auf den gesamten Satz bezieht, bzw. direkt nach dem Wort, wenn sie sich lediglich auf dieses Wort bezieht.

1. Angaben im Text

Werden die Quellen zB Gesetze oder internationalle Abkommen im Text angegeben, sollte Folgendes beachtet werden:

Bei der Erstangabe sollte die gesamte Bezeichnung angegeben werden.

Wenn eine Abkürzung verwendet werden möchte, sollte diese bei der Erstangabe angegeben werden.

Wenn Rechtsakte, welche nicht ursprünglich in ma-zedonischer Sprache verabschiedet wurden angegeben werden, sollte bei der Erstangabe neben der Bezeichnung in die mazedonische Sprache in eckiger Klammer auch die Ori-ginalbezeichnung angegeben werden. zB Чл. 5 од Законот за нотарска заверка на исправите [Beurkundungsgesetz].

“Artikel”, “Absatz“, “Ziffer“- wenn diese im Text angege-ben werden, sollte dies nicht in abgekürzter Form erfolgen.

Wenn sie in Klammern angegeben werden, werden sie wie in den Fussnoten abgekürzt (Art. 34 Abs. 2).

2. Angaben in Fußnoten

2.1. Angaben von Gerichtsentscheidungen

Bei Angaben von Gerichtsentscheidungen wird emp-fohlen, die Zitierweise, die für das entsprechende Land charakteristisch ist zu verwenden zB:

(a) BHG 4 October 1974, BGHZ 67,207; NJW 1977 S. 35(b) Entscheidung des Gerichtshofs der Europäischen Union

vom 3. Juni 2010, C-484/08, Caja de Ahorros y Monte de Piedad de Madrid vs. Asociacion de Usuarios de Servicios Bancarios (Ausblanc)

(c) Одлука на Врховниот суд на Република Македонија ПССРУ, бр. 41/2011 од 06.11.2012 година, објавена на (последен пат пристапено на 15.12.2012 година).

(d) Smith v. Lincoln, 205 US 423 (2001)

2.2. Angaben von Gesetzen und internationalen Abkommen

Wenn es sich um Rechtsakte handelt, die nicht ur-sprünglich in mazedonischer Sprache verabschiedet wur-den, ist es bei der Erstangabe notwendig, neben der Bezeich-nung in mazedonischer Sprache in eckiger Klammer auch die Originalbezeichnung anzugeben. zB Чл. 5 од Законот за нотарска заверка на исправите [Beurkundungsgesetz].

Bei der Erstangabe eines Rechtsaktes kann auch die Abkürzung, welche weiter im Text verwendet werden soll, angegeben werden.

Bei der Erstangabe des Rechtsaktes sollte auch die Nummer des Amtsblatts einschließlich aller späteren Änderungen angegeben werden.

2.3. Angaben von Monographien

2.3.1. Erste Angabe

Nach folgender Reihenfolge werden angegeben:



1) Die Initialen der Vornahmen der Autoren oder der Herausgeber und die Nachnahmen. Sind es mehr als zwei Autoren/Herausgeber, wird lediglich der erste mit dem Zusatz «et al.» angegeben

2) Voller Titel des Werkes (im Kursiv)3) Ausgabe und Volumen, Band, Heft4) Erscheinungsort (Wenn es mehrere gibt, nur den

erstgenannten)5) Verleger6) Erscheinungsjahr7) Seitenzahl auf die verwiesen wird

Hinsichtlich der Interpunktion sollte folgendem Bei-spiel gefolgt werden:

М. Ристова, Одговорноста на судиите во Република Македонија, 1. издание (Скопје, Фондација ИРЗ 2012) стр. 23.

А. Спасов, Државниот суверенитет и глоба ли-зацијата, 1. издание (Скопје, Фондација Фридрих Еберт, канцеларија во Скопје 2011) стр. 56.

Titel, die nicht in mazedonischer Sprache sind, werden nicht übersetzt, jedoch sollte in eckigen Klammern eine Übersetzung ins Mazedonische erfolgen. Fur Autoren, die ihre Beiträge in einer Fremdsprache einreichen, übersetzt ein Übersetzer die Titel. Für Titel, die im Original nicht in Deutscher, Englischer oder Französischer Sprache sind, sollten jedoch die Autoren selbst in eckigen Klammern eine Übersetzung ins Englische angeben.

2.3.2. Spätere Angaben

Spätere Angaben erfolgen mit Angabe des Namens des Autors mit der Abkürzung ‘op. cit.’ unter Angabe der Fussnote, in welcher das Werk zum ersten Mal zitiert wurde, darauf folgt die Seitenzahl auf die verwiesen wird.

Sollten in der selben Fussnote mehrere Werke des selben Autors genannt werden, sollte der Titel des Werks genannt werden, die Angabe der Fussnote in der es das erste Mal genannt wurde, sowie die Seitenzahl auf die verwiesen wird.

2.4. Angaben von Beiträgen in Sammelbänden

2.4.1. Erstangabe

Die Angaben erfolgen nach folgender Reihenfolge:1) Die Initialen der Vornamen der Autoren und die

Nachnamen. Sind es mehr als zwei Autoren, wird lediglich der erste mit dem Zusatz «et al.» angegeben.

2) Voller Titel des Werkes (unter einfachen Anführungs-zeichen zB ‘xxxx‘)

Name des Herausgebers (falls vorhanden) mit Zusatz: ‘ed.‘ oder ‘eds‘ (englische Version) oder ‘Hrsg.‘ (deutsche Version)

3) Erscheinungsort (Wenn es mehrere gibt, nur den erstgenannten)

4) Verleger5) Erscheinungsjahr6) Erste Seite auf der der Beitrag beginnt und Seitenzahl

auf die verwiesen wird.Beispiel:Weiler, ‘European Citizenship and Human Rights’, in

J.A.Winter, et al., eds, Reforming the Treaty on European Union: The Legal Debate (The Hague, Kluwer 1996) S. 21 auf S. 27.

Симичек, „Управното право во Република Чешка – Развој и избрани проблеми“ во Излагања од управното право и управното судство, Придонеси од работата на Фондацијата за меѓународна правна соработка (ИРЗ) Македонија том III (Скопје, Магор и Фондација ИРЗ 2011) стр. 49 на стр. 55.

2.4.2. Spätere AngabenWie beim Zitieren von Monographien, jedoch anstatt

von ‘op. cit.’ sollte ‘loc.cit’ angegeben werden.

2.5. Angaben von Beiträgen in Zeitschriften

2.5.1. Erstangabe

Nach folgender Reihenfolge werden angegeben:1) Die Initialen der Vornamen der Autoren und die

Nachnamen. Sind es mehr als zwei Autoren, wird lediglich der erste mit dem Zisatz «et al.» angegeben

2) Titel des Beitrags (unter einfachen Anführungszeichen zB ‘xxxx‘)

3) Nummer4) Bezeichnung der Zeitschrift (im Kursiv; es sollte die

volle Bezeichnung angegeben werden, wenn es sich um eine international bekannte Zeitschrift handelt, kann auch die übliche Abkürzung verwendet werden)

5) Erscheinungsjahr6) Seite auf der der Beitrag beginnt und Seitenzahl auf

die verwiesen wird.Beispiel:

A. Durakovic, “Jedinstvena pravila o imovinsko-prav-nim aspektima registrirane zajednice u Evropskoj uniji” [Единствени правила за имотно-правните аспекти на регистрираната заедница во Европската унија] 1 Nova pravna revija (2012) стр. 18 на стр. 20.

2.5.2. Spätere Angaben

Wie beim Zitieren von Monographien, jedoch anstatt von ‘op. cit.‘ sollte ‘loc. cit.‘ angegeben werden.

ИМПРЕС УМ

Главни и одговорни уредници:д-р Штефан Пирнер, адвокат м-р Александар Љ. Спасов

Редакција:Наташа Андреевска-Томовска, Драгана Радисављевиќ и Дана Трајчев-Божиќ

Превод од германски јазик:Наташа Андреевска-Томовска, дипломиран толкувач по германски и англиски јазик

Лектура на германската правна терминологија:м-р Александар Љ. Спасов, дипломиран правник (асистент на Правниот факултет „Јустинијан Први“, Универзитет „Св. Кирил и Методиј“, Скопје)

Јазична лектура:Дејан Василевски

Печатница:Пропоинт, Скопје

Контакт:Европско правоАдреса: Правен факултет „Јустинијан Први“бул. „Гоце Делчев 9Б“ (за м-р Александар Спасов)e-mail: [email protected]елефон: +389 70 268-293 (А. Спасов); +389 71 547-752 (Н. Андреевска)

Издавачи:

Бр. 2/2014

Од содржинатаСТАТИИ

Герит Ф. ШломахЕвропскиот парламент како „движечка сила“ на Заедничката безбедносна и одбранбена политика 89

Проф. д-р Тања Каракамишева-ЈовановскаНовата иницијатива за владеењето на правото во Европската унија 100

Проф. д-р Татјана Петрушевска и м-р Марјан ПопескиСудовите на Република Македонија како европски судови 109

Проф. д-р Осман КадриуКривично-правното начело на законитост како фундаментално начело во правниот систем на Република Македонија 123

Проф. д-р Горан Коевски, доц. д-р Борка Тушевска и доц. д-р Дарко СпасевскиПредизвици при изработката на општите и посебните услови кај договорите за осигурување 130

OCTAHATOДоц. д-р Јулија Брсакоска БазеркоскаСтудија на случај од Судот на правдата на Европската унија-Случај 22/70 141

Година 3, том 5Декември 2014

страници 83–166

ISSN 1857- 842X

UDC 34

Издавачи:

Издавачки совет:

Д-р Мирјана Лазарова Трајковска (Македонија)Проф. д-р Драгољуб Поповиќ (Србија)Проф. д-р Удо Штајнер (Германија)Д-р Јенс Мејер Ладевиг (Германија)Проф. д-р Тони Дескоски (Македонија)Проф. д-р Тамара Чапета (Хрватска)Доц. д-р Златан Мешкиќ (Босна и Херцеговина)Доц. д-р Ненад Гавриловиќ (Македонија)Д-р Дарко Самарџиќ (Германија)

evropsko-pravo.info...Бр. 2/2014 Од содржината СТАТИИ Герит Ф....

Documents

Transcript of evropsko-pravo.info...Бр. 2/2014 Од содржината СТАТИИ Герит Ф....