Evrim, İktisat ve Sosyal Teori:

Aykırı Yol Arkadaşları?

Hüseyin Özel

Hacettepe Üniversitesi

İktisat Bölümü

ozel@hacettepe.edu.tr

Evrimsel İktisat Sempozyumu

Ankara. 19-20 Kasım2009

Hacettepe Üniversitesi İktisat Bölümü

Özet:

Bu sunuş, evrim düşüncesinin hem iktisat hem de giderek

sosyal teorideki rasgele kullanımının yaratabileceği sakıncalar

üzerinde durmaktadır. Genel olarak sosyal teoride evrim

düşüncesi, eğretileme (metafor) düzeyinde, varlık felsefesi

(ontoloji) düzeyinde ve nedensel mekanizmalar düzeyinde

kullanılmakta, ancak bu üç düzeyi birbirinden ayırmak

neredeyse olanaksız görünmektedir. Dolayısıyla sunuş

öncelikle bu düzeyler arasındaki ayrım ve ilişkiler üzerinde

odaklanmaktadır.

İkinci bir sorun da, gerçekten de biyolojide

belirlenebilecek kuram ya da nedensel

mekanizmaların, doğal dünya ile insan dünyası

arasındaki süreksizlik ilişkisi dikkate

alındığında, sorgulanmaksızın toplumsal ilişki

ve süreçlere uygulanmasının ne kadar doğru

olduğudur.

Eğretileme (Metafor)

(“Evrimci El”)

Varlık Felsefesi

(“Vizyon”) (“Being-

Becoming)

Nedensel Mekanizma

(“Doğal Seçilim”)

Evrim Düşüncesi

Temel Hipotez: Eğretilemeler, varlık felsefesi

görüşünden, o da nedensel mekanizma

görüşünden ayrı tutulmalıdır. Çünkü;

1.“Teşbihte Hata Vardır”: Eğretilemeler , kimi

zaman yararlı olsa da, “Duhem-Quine”

sorunundan kaçamaz. Yani gerçeklik, her türlü

eğretilemeyi destekler görünebilir (eğretilemeleri

birbirinden ayırmak mümkün değildir).

2. Varlık Felsefesi ≠ Nedensel Mekanizma: Farklı

varlık felsefesi görüşleri, farklı mekanizmalara yol

açabilir. “Yanlış” bir varlık felsefesi, “doğru” bir

mekanizmayı geçersiz kılabilir.

Örnek 1: Eğretileme: “Görünmez El” - “Evrimsel El”

1. Görünmez El (Invisible Hand): Uyumlu (harmonious)

düzen; sosyal kontrat yaklaşımı; bireyci ve liberal teori ;

1a. Senkronik Düzen: Adam Smith?; Walrascı Genel

Denge İktisadı;

1b. Diyakronik (Evrimsel) Düzen: Hayek; “Kendiliğinden

Düzen” Anlayışı.

2. “Evrimsel El” Dinamik Düzen): Sistem/yapı/kurum vs.

nin ortaya çıkma ve yeniden üretim sürecinde farklılık ve

değişimi öne çıkarır (Dosi). Kusurlu (dışsallıklar, periyodik

krizler vs.) ve etkin olmayan durumlara olanak verir

(Adam Smith? Keynes?? Marx, Veblen, Weber, Polanyi,

Schumpeter).

Örnek 2: Makina – Organizma Eğretilemeleri

(Özel 2009)

Sav:

İktisatta “Newtoncu” mekanik anlayıştan

“Darwinci”/organizmacı görüşe geçilmiştir (ya

da geçmek gerekir).

Gerçek:

“Organizma” eğretilemesi, arkasında pekala

mekanik bir varlık felsefesini benimsiyor olabilir.

“Mekanik-Organizmacı” varlık felsefesinin özellikleri:

1. “Parçacık” (corpuscularian) görüşü: Organizmayı

oluşturan temel birim “parçalardır” (gen, atom, birey);

2. İndirgemecilik (Yöntembilgisel bireycilik): Analiz,

bütünün parçalarına inmeyi gerektirir.

3. Parçalar arasındaki nedensellik ilişkisi mekanik ve

doğrusaldır (Humecu anlamda: “Her A olayı, arkasından

B olayını getirir”).

4. Parçalar, bütün içerisinde işlevsel bir biçimde ilişkilidir;

öyle ki, hepsi birlikte bir işlevi (ya da belirli işlevleri)

yerine getirir.

5. Organizma, uyarlanan bir bütündür; her zaman “en iyi”

sonucu yaratacak biçimde evrilir.

Sosyal Teoride Evrim Kavramının Kullanımında Sorunlar:

1.Belirsizlik: “Evrim” teriminden ne anlaşılması gerektiği

açık değildir. Genellikle eğretileme olarak kullanılır; ancak

nedensel mekanizma muamelesi görür.

“Charles Darwin gezegenimizdeki organik doğanın gelişme yasalarını keşfetti.

Marx, insanlık tarihinin ilerleme ve kendisini geliştirmesinin temel yasasısını

keşfetti” (Engels).

“’Biyolojik’ sıfatı kullanılsın ya da kullanılmasın, evrim ilkesinin canlı şeylerin

dünyası için geçerli olduğu sağlam bir biçimde temellenmiştir.... Organik evrim

ya da değişmenin bu türden temel kavramları olan seçilim, uyarlama,

farklılaşma ve bütünleşme, toplum ve kültür alanına yerinde bir biçimde

uyarlandıklarında, ilgi alanımızın temelinde yer almaktadırlar.” (Parsons)

“Evrim (hem doğal hem de toplumsal), kendi kendisini sürdüren, kendi

kendisini dönüştüren ve kendi kendisini aşan, zaman içinde belirli bir yöne

giden ve bu yüzden de tersinmez olan, ilerleyişinde daha taze yenilikler,

daha çok çeşitlilik, daha karmaşık örgütler, daha yüksek farkındalık düzeyi,

ve giderek artan bilinçli zihinsel etkinlik yaratan bir süreçtir.” (Huxley)

“Evrim, biçimlerin zamansal bir dizisi diye tanımlanabilir: bir biçim

diğerinden doğar; kültür bir aşamadan diğerine ilerler. Bu süreçte zaman,

biçimdeki değişme kadar tamamlayıcı bir etkendir. Evrimci süreç tersinmez

ve yinelenmez niteliktedir.... Evrimci süreç, hem zamansal, ve hem de bu

yüzden tersinmez ve yinelenmez olması bakımından tarihsel süreç ya da

yayılma sürecine benzer.” (White)

“Biyolojik ve kültürel alanların ikisinde birden evrim eşzamanlı olarak iki

yönde devinir. Bir yandan, uyarlayıcı ayarlamalarla çeşitlilik yaratır: yeni

biçimler eskilerden farklılaşır. Öte yandan, evrim ilerleme yaratır: daha

yüksek biçimler, daha düşüklerden doğar ve onları aşar. Bu yönlerden

ilki, Özgül Evrim ve ikincisi de Genel Evrimdir.... evrimin bu iki yönünü

incelemek için farklı bir sınıflama gerekmektedir. Aynı soydan gelenlerle

ilgilendiğinden, spesifik evrim incelemesi, filojenetik [bir organizma ya

da organizma grubunun evrimci gelişimi) sınıflama kullanır. Genel

evrimin bakış açısında vurgu, ilerlemenin kendisinin niteliği üzerine

kaydırılır ve biçimler, filojeniye herhangi bir gönderme olmadan gelişme

aşamaları ya da düzeylerine göre sınıflanırlar.” (Sahlins)

Örnek: Evrimsel Sosyal Teori (Bhaskar)

Soy (lineage) = tarih

Kopyalayıcı (replicator) = sosyal yapı

Etkileşimci1 (interactor1) = pratik /kurum

Etkileşimci2 (interactor2) = eyleyen (agent)

Çevre (environment) = biyosfere yerleşmiş olan

etkileşimciler topluluğu.

Schumpeterci “Gelişme”:

“Ekonomik sistemin bir normdan ötekine, aradaki

geçişin küçük küçük parçalara bölünemeyecek biçimde

olduğu biçimdeki geçişi” (Schumpeter 2005: 11).

Gelişme, “sonuçları bilinmeyen bir gelişen (emergent)

süreçtir”. (Foster 2000: 323).

Ancak, “Seçilim Birimi” ya da Evrilen Nedir?” (Araz –Takay ve Özel, 2008),

a. Tarih, Toplum (Marx), Kurumlar (Kurumsal İktisat), Kapitalizm

(Schumpeter)

b. Firmalar

c. Teknoloji, Bilgi

d. Hepsi?

Sosyal Teoride Evrimin Kullanımındaki Sorunlar:

2. İşlevselcilik / Uyarlamacılık (Optimizasyon): Bir

nedensel mekanizma olarak evrim süreci, seçilim

biriminin çıkarları (hedefleri, vs.) ile açıklanabilecek bir

optimizasyon süreci olarak anlaşılır.

“Bir tavuk yalnızca, bir yumurtanın başka yumurtalar

üretme yoludur” (Samuel Butler)

“Canlılar, genlerin varoluşlarını sonsuza kadar sürdürmesi

için geliştirilen hayatta kalma makineleridir” (Dawkins)

Evrimci “Açıklama” Aşamaları (Cohen):

(i) İşlevsel Tez: ineğin kuyruğu sinekleri kovmakta işlevseldir.

(ii) Sonuç Tezi : Bu yüzden, inekler kuyruk geliştirir;

(iii) (ii) içinde dile getirilen bağlantının kuramsal olarak

işlenmesi (Darwinci doğal seçilim);

(iv) Ele alınan durumun ayrıntılı doğal tarihi (kuyruksuz / kısa

kuyruklu inekler ortadan kalkar).

Örnek 1: “Tarihsel Materyalizm” (á la Cohen)

Örnek 2: “Kendiliğinden Düzen” (á la Hayek)

İşlev Biçimleri (Mahler ve Bunge, 2001):

İçsel (biyotik) Etkinlik (İşlev1): Bir organizma sistem ya da altsistemindeki (bir doku ya da

organ gibi) gerçekleşen bütün süreçler (örnek: karaciğerde gerçekleşen biyokimyasal

süreçler). Bu kavram hiçbir evrimsel, uyarlanmacı ya da teleolojik içerik taşımaz.

Dışsal (biyotik) Etkinlik (İşlev2): Organizma sistem/altsisteminin bir bütün olarak

organizmayla ya da organizmanın kendisinin çevresiyle ilişkisi içinde oynadığı rol.

Altsistemin parçası olduğu süpersistemin içinde yerine getirdiği işlevler. (örnek: karaciğerin

diğer organlarla etkileşimi) Bu haliyle çok geneldir; her türlü işleve göndermede bulunur.

Spesifik hale getirilmelidir.

Toplam İşlev (İşlev3): İçsel ve dışsal etkinlikler birbirine bağımlı olduğu için, bu ikisinin

birlikte, etkileşim içindeki durumları. (örnek: ayakların yerine getirdiği işlev, kasların

hareketini sağlayan fizyolojik süreçlere bağlıdır.) Bunların kimileri organizma için yararlıdır

(kalbin işleyişi gibi), kimi de yararsızdır (apandisit gibi);

Uygunluk (Aptation) (İşlev4): Organizma için yararlı olan işlevlerin herhangi birisi. [Eğer

işlev nötr ise bu durumda “uygun olmama” (nullaptation) “işlev görmeme” (dysfunction) adını

alır.]

Uyarlanma (Adaptasyon) (İşlev5): Uygunluğun tesadüfen ya da arızi olarak ortaya çıkması

değil, seçilimin ürünü olması durumu. Bütün uyarlanmalar uygunluk özelliğine sahiptir; ancak

tersi doğru değildir. Uyarlanma özelliğine sahip olmayan uygunluk durumları

“uyarlanamama” (malaptation) denir.

Adaptasyon (İşlev5)

Aptasyon (İşlev4)

Toplam Etkinlik (işlev3)

İçsel etkinlik (işlev1)

Dışsal etkinlik (işlev2)

İşlev Biçimleri Arasındaki Mantıksal İlişki

(Doğa Bilimleri)

Adaptasyon Teleoişlev5

Uygunluk (İşlev4)

Teleo(sosyo)işlev5

Toplam Etkinlik

Teleo(sosyo)işlev3

İçsel etkinlik

Teleo(sosyo)işlev1

Dışsal etkinlik

Teleo(sosyo)işlev2

İşlev Biçimleri Arasındaki Mantıksal İlişki

(Sosyal Teori)

Teleoişlev : İşlevin belirli bir hedefe (amaca) yönelmiş olması.

Bireysel düzeyde [“görünür” (manifest) işlev] ya da sistem düzeyinde

[“örtük” (latent) işlev] gerçekleşebilir.

Sosyal Teoride İşlevselcilik Biçimleri

1.“Biçimselci” (formalist): Birleşim bakımından farklı iki sistemin içsel

etkinliklerinin(işlevler) öz bakımından aynı olması. (teleoişlev1)

2.“Kara kutucu” (black boxist): Birleşim bakımından farklı iki sistemin,

aynı dışsal etkinlikleri gerçekleştirmesi. Bu durumda işlevselcilik, sözkonusu

sistemlerin iç işleyişlerini dikkate almaz. (teleoişlev2)

3.“Uyarlanmacı” (adaptationist): Belirli türden sistemler belirli işlevi

(“amacı”) yerine getiriyorsa sözkonusudur. (teleoişlev4-5).

4.“Erekselci” (teleological): Sosyal ya da teknolojik işlevler, teleoişlev

olduğunda geçerlidir. Bunlar kişi ya da gruplar için yararlı olan ya da yararlı

olması planlanan işlevlerdir. (teleoişlev5).

Sosyal Teoride Evrimin Yarattığı Sorunlar:

3. Niyetli İnsan Eyleyeni (Intentional Human

Agency): Evrim süreci insanın niyetlerine gönderme

yapmadan, tümüyle otomatik olarak anlaşılabilecek

bir süreç değildir.

3a. Sosyal “evrim” niyetli davranışlar tarafından da

etkilenebilir; yine de “Bir toplumun yalnızca insanların isteği ve

iradesiyle biçimlendirilebileceğini varsaymak, bir yanılsamadır.” (Polanyi)

3b. Sosyal “evrimin” ayırdedici özelliği, niyetler ve

özellikle onların “etik” (“iyi yaşam”) boyutudur.

Sosyal Teoride Kullanılan Evrim Biçimleri (Nedensel

Mekanizma)

1. Uyarlanmacı /Panglosscu Evrim (Gould ve Lewontin.

1979: 581-98; Lewontin. 1991: 145-46, Lewontin, 2007;

Dawkins, 1976): (Neoklasik & Avusturyacı İktisat )

Doğal Seçilim, optimizasyon peşinde koşan bir eyleyen (agent)

gibi davranır.

Temel Kabuller:

1. Organizma, atomize “özellikler”den (traits) oluşur; her bir

özellik doğal seçilim tarafından belirli işlevleri en iyi biçimde

yerine getirmek üzere tasarlanmıştır. Bu özelliklerin herbirisi

için ayrı bir çevresel koşullara uyarlanma öyküsü anlatılır.

2. Eğer organizmanın, birbiriyle rekabet içinde olan farklı

unsur ya da özellikleri, işlevlerini yerine getirirken öteki unsur

ya da özelliklerin işleyişini engelleyebiliyorsa, bütünün

uyarlanmasını bozmayacak biçimde, farklı unsurlar

arasındaki “uzlaşmaları” (trade off) dikkate almak

gerekmektedir. Başka deyişle parçalar düzeyinde optimal

olmayan durumlar olanaklıdır; ancak organizmalar bir bütün

olarak, farklı talepler arasında ulaşılabilecek en iyi

uzlaşmaları temsil etmektedir.

“Dünyamız soyut bir anlamda iyi olmayabilir; ancak, bizim

sahip olabileceğimiz en iyisidir. Her bir özellik kendi rolünü,

tam da üzerine düşen biçimde oynar”

(Gould ve Lewontin1979: 151).

2. “Kesintili Denge” (Punctuated Equilibrium) (Eldredge

and Gould, 972 ve1997; Lach 1999: 161). (Evrimsel İktisat

a la Foster & Co.)

Türlerin evrimi uzun ve istikrarlı dönemler içerisinde

sürerken, ani değişmeler ve yeni türler ortaya çıkabilir

(Fialho, Hasenclever and Alberto 2003: 311). İstikrar

dönemleri boyunca türlerin sayısı çok artmaz, ancak bu

denge birdenbire yeni türlerin oluşumu ile kesintiye

uğratılır. Bu tür sıçramalar sırasında çok sayıda yeni tür

ortaya çıkabilir.

SONUÇ: “EVRİMSEL” SOSYAL TEORİNİN

YÖNTEMBİLGİSEL İLKELERİ

1. VARLIK FELSEFESİ: “Evrim” terimi; eğer kullanılmak zorundaysa,

varlık felsefesi hipotezi olarak değerlendirilmelidir. Biyolojik evrim

kuramından alınan nedensel mekanizmalar, ancak yeterli neden varsa

(biyolojik alan ile sosyal alan arasındaki süreksizlik dikkate alındığında)

sosyal teoride yarar sağlayabilir.

2. TARİHSELLİK: Evrim sürecinin kendi tarihi vardır.

a. “Yol Bağımlılığı” (Path Dependence): “İnsanlar kendi tarihlerini

kendileri yaparlar; ne ki istedikleri gibi değil. Onlar tarihi kendi seçtikleri

koşullar altında değil, doğrudan karşılaştıkları, verili olan ve geçmişten

taşınan koşullar altında tarihi yaparlar.” (Marx 1963: 15)

b. “Sürdeterminasyon” (Overdetermination): “Birbirine çarpıcı

biçimde benzeyen ancak farklı tarihsel koşullar altında gerçekleşen

olaylar tümüyle farklı sonuçlara yol açarlar “ (Marx and Engels);

3. TELEOLOJİK OLMAYAN EVRİM / TARİH: “Kaderin herkes

üzerine koyduğu bir “tarihsel-felsefi marche générale

kuramı yoktur” (Marx and Engels); insan niyetliliği

(intentionality) önemlidir.

4. YAPININ İKİLİĞİ: Toplumun yeniden üretiminde /

dönüştürülmesinde insan etkinliği önemlidir; ancak

“niyetlenilmemiş sonuçlar” da mümkündür. Bu sonuçların

her zaman optimal olması gerekmez. (süreksizlik1)

5. “ARİSTOTELESCİ İNSAN DOĞASI ”: “Genel olarak insan

doğası” ile “ her bir çağda değişen insan doğası” (Marx

1976: 759n) farkı; insanların kendi olanaklarını

gerçekleştirmelerini etik bir sorundur bu yüzden evrimin etik

bir boyutu vardır. (süreksizlik2)

“UYARLANMACI”/ PANGLOSSCU EVRİM

“KESİNTİLİ” EVRİM

DEĞİŞME

“Nedensel” niceliksel: Fonksiyonel,

Doğrusal, tersinir (Reversible): Çok nedenden tek sonuca (Many-to-one-mapping)

Çizgisel Gelişim/determinizm

“Gelişme,” Yenilik” Uyarlanmacı, Doğrusal Olmayan,

Tersinemez (Irreversible) Tek nedenden çok sonuca (One-to-many-mapping) Dallanma (Bifurcation)

DENGE “Newtoncu”: Güçler arası denge

Denge ve Dengesizlik (Disequilibrium)

Termodinamik: Yapısal Değişme Yokluğu Kesintili Denge

(Punctuated Equilibrium) Dengedışılık (Nonequilibrium);

DÜZEN Kendiliğinden/İstikrarlı

(Optimizasyona dayanan; kesintisiz) Oluşan (Emergent)

İstikrarsız/Dağılan (Dissipative)

EVRİM SÜRECİ

Uyarlanmacı Doğal Seçilim: Belirli, deterministik ve etkin (niyetlenilmemiş) sonuçlar:

“Görünmez El”

Rasgele Mutasyon Oluşan, belirsiz ve

öngörülmeyen /niyetlenilmemiş sonuçlar

“Görünmez Ters El” /

“Evrimci El”

ALTERNATİF EVRİM ANLAYIŞLARI (VARLIK FELSEFESİ HİPOTEZİ) (Foster, 2000; Schumpeter , 2005