Europa Juglindore Raporti i Rregullt Ekonomik...

3

Europa Juglindore Raporti i Rregullt Ekonomik Nr.9

Ribalancim për një Rritje më të Fortë

Pranverë, 2016

Falënderime

Ky Raport i Rregullt Ekonomik (RRrE) mbulon zhvillimet ekonomike, perspektivat dhe politikat

ekonomike në gjashtë shtete të Europës Juglindore (EJL6): Shqipëri, Bosnje dhe Hercegovinë,

Kosovë, IRJ të Maqedonisë, Malin e Zi dhe Serbi.

Ky raport hartohet dy herë në vit nga ekonomistët e Bankës Botërore, të cilët punojnë në vendet

e EJL6-ës. Ekipi i autorëve përfshin Gallina A. Vincelette (udhëheqëse e ekipit dhe autore

kryesore), Ekaterina Vostroknutova (udhëheqëse e ekipit dhe autore kryesore), Ashley Taylor

(autor kryesor), Barbara Cunha, Agim Demukaj, Faya Hayati, Sandra Hlivnjak, Sanja Madžarević-

Šujster, Suzana Petrović, Lazar Šestović, Hilda Shijaku, dhe Bojan Shimbov. Kontribut shtesë kanë

dhënë: Maria Davalos, Trang Van Nguyen, Cesar A. Cancho, Alexandru Cojocaru, William Hutchins

Seitz, dhe Monica Robayo (tendencat rajonale të varfërisë); Johanna Jaeger (sektori financiar);

Raymond Muhula dhe Tony Verheijen (pagat në sektorin publik). Anne Grant ka ndihmuar në

redaktimin e këtij raporti, dhe Budy Wirasmo në dizenjimin e tij. Valentina Martinovic, Pegi Ylli,

Helena Nejedla, Nejme Kotere, Samra Bajramovic, Ivana Bojic, Enkelejda Karaj, Hermina Vukovic

Tasic, Jasminka Sopova, Boba Vukoslavovic, dhe Dragana Varezić kanë ndihmuar ekipin me

logjistikë.

Shpërndarja e raportit, marrëdhëniet me jashtë dhe ato me median janë drejtuar nga ekipi për

Marrëdhëniet me Jashtë i përbërë nga Lundrim Aliu, Anita Božinovska, Paul A. Clare, Ana

Gjokutaj, Jasmina Hadžić, Elena Karaban, Artem Kolesnikov, Andrew Kircher, Vesna Kostić, John

Mackedon, Mirjana Popović, Sanja Tanić dhe Artem Kolesnikov.

Ekipi shpreh mirënjohjen e vet ndaj Ellen Goldstein (Drejtore për Shqipërinë, Europa Juglindore), Satu Kähkönen (Drejtor, Praktika Globale në Makroekonomi dhe Menaxhim Fiskal), Ivailo Izvorski (Menaxher i Praktikave, Praktika Globale në Makroekonomi dhe Menaxhim Fiskal) dhe për ekipin Menaxhues të Vendeve të Europës Juglindore për udhëzimet e tyre në përgatitjen e këtij raporti. Ekipi shpreh gjithashtu mirënjohje për komentet mbi draftet paraprake të këtij raporti, të dërguara nga Bankat Qendrore dhe Ministritë e Financave të vendeve të EJL6-ës.

Ky raport si dhe raportet e mëparshme të RRrE-së për Europën Juglindore mund të gjenden

në: www.worldbank.org/eca/seerer

http://www.worldbank.org/eca/seerer

5

Deklaratë Standarde për Kufizim të Përgjegjësisë: Ky volum është produkt i stafit të Bankës Ndërkombëtare për Rindërtim dhe Zhvillim/Banka Botërore. Gjetjet, interpretimet, dhe përfundimet e shprehura në këtë raport nuk reflektojnë domosdoshmërisht pikëpamjet e Drejtorëve Ekzekutivë të Bankës Botërore, ose të qeverive që ata përfaqësojnë. Banka Botërore nuk garanton saktësinë e të dhënave të përfshira në këtë raport. Kufijtë, ngjyrat, përcaktimet ose informacionet e tjera të përfshira në çdo njërën ndër hartat në këtë dokument nuk nënkuptojnë asnjë interpretim nga ana e Bankës Botërore lidhur me statusin ligjor të ndonjë territori, ose miratimin apo pranimin e këtyre kufijve.

Deklaratë mbi të Drejtat e Autorit:

Materiali në këtë botim është i mbrojtur nga e drejta e autorit. Kopjimi ose transmetimi pa leje i ndonjë pjese ose punimit në tërësi mund të përbëjë një shkelje të ligjit në fuqi. Banka Ndërkombëtare për Rindërtim dhe Zhvillim/Banka Botërore inkurajon shpërndarjen e punës së saj dhe normalisht jep leje menjëherë për riprodhimin e pjesëve të raportit. Për sigurimin e lejes për të fotokopjuar ose rishtypur ndonjë pjesë të këtij dokumenti, ju lutem dërgoni një kërkesë me informacion të plotë në Copyright Clearance Center, Inc., 222 Roseëood Drive, Danvers, MA 01923, USA, telefon 978-750-8400, fax 978-750-4470, http://www.copyright.com/. Të gjitha pyetjet e tjera lidhur me të drejtat dhe licencat, duke përfshirë të drejtat e riprodhimit, duhet të drejtohen në adresën, Office of the Publisher, The World Bank, 1818 H Street NW, Washington, DC 20433, USA, fax 202-522-2422, e-mail [email protected].

http://www.copyright.com/

mailto:[email protected]

Përmbajtja

1. Përmbledhje ........................................................................................................................... 1-1

2. Forcimi i Rimëkëmbjes Ekonomike ...................................................................................... 5 Rritja Ekonomike Merr Hov me Rigjallërimin e Investimeve ................................................. 6

Rritja e Punësimit dhe Ulja e Inflacionit Ndihmuan në Uljen e Nivelit të Varfërisë ............... 9

Ambienti i Jashtëm Favorizoi Eksportet ................................................................................ 11

Niveli i Lartë i Paqëndrueshmërisë së Jashtme Ndikoi në Disponueshmërinë e Financimit . 16

3. Reformat e Politikave Mbështetëse në Proces .................................................................... 18 Progresi i Rregullimeve Fiskale ............................................................................................. 19

Borxhi Publik po Rritet Gradualisht .................................................................................. 29

Politika Monetare Akomoduese ........................................................................................... 31

Disa Shqetësime në Lidhje me Cilësinë e Aseteve të Bankave ......................................... 34

4. Ruajtja e Ribalancimit të Rritjes së Ardhshme .................................................................. 38

Perspektivë Afat-Shkurtër Pozitive por me Rreziqe Negative ................................................ 39

Ribalancimi i Burimeve të Rritjes dhe Adresimi i Deficitit Binjak ........................................... 40

Përmirësimi i Produktivitetit Ka Rëndësi Jetike për Zgjerimin e Potencialit të Rritjes Ekonomike të EJL6-ës ........................................................................................................... 43

5. EJL6 Raportet e Shteteve ..................................................................................................... 48

Shqipëria ............................................................................................................................. 49

Bosnja dhe Hercegovina ....................................................................................................... 56

Kosova ................................................................................................................................. 63

I R J e Maqedonisë ............................................................................................................. 69

Mali i Zi .............................................................................................................................. 75

Serbia ................................................................................................................................... 82 Perspektiva ...................................................................................................................... 85

6. EJL6: Treguesit Kryesorë Ekonomikë ............................................................................ 89

RIBALANCIM PËR RRITJE MË TË FORTË

7

Lista e Figurave Figura 2.1: EJL6: Nga stanjacion në rritje ekonomike ..................................................................... 6 Figura 2.2: Rigjallërimi i investimeve në 2015 u vu re në shumicën e vendeve ........................ 7 Figura 2.3: Në vitet e mëparshme, konsumi ishte faktori dominant i rritjes .............................. 7 Figura 2.4: Kërkesa për investime private udhëhoqi rritjen në Serbi, Shqipëri dhe Kosovë .. 8 Figura 2.5: Rritja ekonomike në 2015 nxiti krijimin e vendeve të punës ................................... 10 Figura 2.6: Por niveli i papunësisë vazhdoi të jetë i lartë, pavarësisht rikthimit të rritjes ekonomike ........................................................................................................................................... 10 Figura 2.7: Inflacioni IÇK qëndroi në nivele të ulëta .................................................................... 11 Figura 2.8: Pjesa e eksporteve të EJL6-ës në tregun e BE-së u dyfishua midis 2005 dhe 2014 12 Figura 2.9: Serbia kryesoi zgjerimin e eksportve të EJL6-ës në BE ............................................. 12 Figura 2.10: Deficitet e llogarive korrente krysisht u ngushtuan ............................................... 15 Figura 2.11: Rezultate të ndryshme në sofistikimin e eksporteve ............................................. 15 Figura 2.12: Flukset hyrëse të IHD-ve nw EJL6 u rritën ndwrsa flusket e invetsimeve tw tjera u zvogwluan .............................................................................................................................. 17 Figura 3.1: Deficitet fiskale u zvogëluan Figura 3.2: Shkurtimi i shpenzimeve rezultoi në rregullime të mëdha fiskale në Shqipëri dhe Serbi ....................................................................... 19 Figura 3.3: Barra e shpenzimeve publike për paga dhe ndihmë sociale mbetet e lartë.......... 24 Figura 3.4: Eficenca në menaxhimin e investimeve publike duhet të përmirësohet ............... 24 Figura 3.5: Borxhi PPG i EJL6 është rritur shpejt që nga viti 2007 ............................................. 29 Figura 3.6. Prirja e qendrueshme rritëse e borxhit PPG të EJL6-ës kërcënon qëndrueshmërinë e borxhit .............................................................................................................. 29 Figura 3.7. Pjesa e borxhit të jashtëm PPG në dollarë është poshtë nivelit të shumicës së vendeve Europiane dhe të Azisë Qendrore ................................................................................... 31 Figura 3.8: Efektet e vlerësimit në borxhin public për shka të vlerësimit të dollarit në 2015 ishin të krahasueshme me deficitet fiskale në disa vende ........................................................... 31 Figura 3.9: Monedhat e EJL6-ës kryesisht ndoqën Euron, me disa shmangie kohët kohët e fundit .................................................................................................................................................... 32 Figura 3.10: Normat bazë të interesit në nivelet më të ulëta historike ...................................... 32 Figura 3.11: Rimëkëmbje e përkohshme e rritjes së kreditimit privat ....................................... 32 Figura 3.12: Mobilizimi idepozitave vendase është në rritje ....................................................... 34 Figura 3.13: Rreziqet e kreditimit janë përsëri në rritje pas rënies së tyre................................. 34 Figura 3.14: Bankat kanë mbulim të mirë me provigjone ........................................................... 36 Figura 3.15: Raportet e NPL-ve po zvogëlohen, por janë ende shumë më të larta se nivelet para krizës ........................................................................................................................................... 36 Figura 4.1: Disbalancat e llogarive korrente u zvogëluan disi, por janë ende të larta ............ 41 Figura 4.2: Strukturat e ekonomive po ribalancohen duke u zhvendosur nga kërkesa e brendshme në atë të jashtme ............................................................................................................ 41 Figura 4.3: Kostot e punës po fillojnë të bien në linjë me ecurinë e produktivitetit të punës 41 Figura 4.4: Proporcioni i Borxhit të Jashtëm është rritur ............................................................. 41 Figura 4.5: Rritja e dobët ekonomike, kostot në rritje të interesave dhe deficitet e larta kanë vendosur nën presion ruajtjen e qëndrueshmërisë së borxhit .................................................... 42 Figura 4.6: Deficitet binjake kufizojnë alternativat e politikës ekonomike në prani të përkeqësimit të kushteve të jashtme ............................................................................................... 42 Figura 4.7: Produktivitet ndikuan negativisht në rritjen ekonomike pas krizës ..................... 45 Figura 4.8: Nivelet e produktivitetit total të faktorëve maksimumi kanë qendruar në stanjacion, ............................................................................................................................................ 45

Lista e Figurave (vazhdim)

Shqipëria 47 Figura 1. PBB Reale, Normat e Rritjes Vjetore dhe Treguesi i Sentimentit Ekonomik, 2012–15 ............................................................................................................................................................... 47 Figura 2. Bilanci Fiskal dhe Borxhi Publik 2010–17 ...................................................................... 49 Figura 3. Papunësia dhe Punësimi, 2012–15 .................................................................................. 50 Figura 4. Bilanci i Llogarisë Korrente, IHD-të dhe Investimet e Tjera, 2013–15 ...................... 50 Figura 5. Rritja e GVA-së sipas Sektorëve, 2013–15 ...................................................................... 50 Figura 6. Të Ardhurat, Shpenzimet dhe Deficiti i Qeverisjes së Përgjithshme, 2009–17 ........ 50 Figura 7. Treguesit e Sondazhit të Besimit, 2010–15 ..................................................................... 51 Figura 8. Borxhi i Qeverisjes së Përgjithshme, 2010–15 ............................................................... 51 Figura 9. Agregatët Monetarë, Rritja Vjetore dhe NPL-të, 2009–15 ........................................... 51 Figura 10. Inflacioni IÇK, 2010–15 ................................................................................................... 51

Bosnja dhe Herzegovina 53 Figura 1. Rritja e PBB-së Reale, 2012–155 ....................................................................................... 53 Figura 2. Rritja në Prodhimin Industrial dhe Tregtinë me pakicë ............................................. 56 Figura 3. Rritja e PBB-së në anën e Prodhimit, 2012–15 .............................................................. 56 Figura 4. Inflacioni i çmimeve të Konsumit ................................................................................... 57 Figura 5. Të ardhurat Reale nga Taksat Indirekte ....................................................................... 57 Figura 6. Bilanci i Fiskal i Qeverisjes së Përgjithshme ................................................................. 57 Figura 7. Rritja në Eksportet dhe Importet, dhe Bilanci i Tregtisë së Mallrave ............................................................................................................ 57 Figura 8. Kurset Efektive Reale dhe Nominale të Këmbimit ...................................................... 57 Figura 9. Tregues të Performancës së Sektorit Bankar ................................................................. 57

Kosova 59 Figura 1. Normat e rritjes Vjetore të PBB-së Reale, Kosova, 2008–15 ........................................ 60 Figura 2. Rritja në Kërkesën Agregate, 2012–15 ........................................................................... 62 Figura 3. Rritja e Ekonomisë sipas Sektorëve, 2010–14 ................................................................ 62 Figura 4. Current Account Balance and FDI, 2011–15 ................................................................................................................................................. 62 Figura 5. Deficiti i Qeverisjes së Përgjithshsme, sipas Tremujorëve, 2013–15 .......................... 62 Figura 6. Rritja Vjetore e Kredive, 2012–15 .................................................................................... 62 Figura 7. Borxhi Qeverisjes së Përgjithshsme, 2008–15 ................................................................ 62 Figura 8. Kreditë me probleme, 2008–15 ....................................................................................... 62 Figura 9. CPI dhe PPI, 2011–14 ........................................................................................................ 62


9

Lista e Figurave (vazhdim)

IJR e Maqedonisë 64 Figura 1. Rritja e PBB-së sipas sektorëve ......................................................................................... 65 Figura 2. Tendencat e Biznesit në Prodhim .................................................................................... 67 Figura 3. Zhvillimet e Tregut të Punës, 2004–15 ............................................................................ 67 Figura 4. Komponentët Kryesorë të CPI, 2012–15 ......................................................................... 67 Figura 5. Bilanci i Llogarisë Korrente, Deficiti Tregtar dhe Tarnsfertat Private, 2006–15 ....... 67 Figura 6. Realizimi i Buxhetit të Qeverisë Qendrore, 2006–15 .................................................... 67 Figura 7. Borxhi Publik sipas Nivelit të Qeverisjes, 2006–15 ....................................................... 67 Figura 8. Rritja e kredive dhe Kontributi në Rritjen e Kredive, 2012-15 .................................... 68 Figura 9. Kreditë me probleme, 1/2012– 12/2015 ......................................................................... 68

Mali i Zi 70 Figura 1. Rritja e PBB_së Reale, 2011–15 ......................................................................................... 70 Figura 2. Bilanci fiskal dhe Borxhi publik, 2008–15 ................................................................................................................................................. 72 Figura 3. Të Dhëna Ditore , Tendenca e Ciklit të Serive të Rregulluara , 2009–15 .................. 73 Figura 4. Bilanci i Llogarisë Korrente .............................................................................................. 73 Figura 5. Tregu i Punës, Të dhëna Administrative ....................................................................... 74 Figura 6. Deficiti Qeverisjes së Përgjithshme ................................................................................. 74 Figura 7. Tregu i Punës, Të dhëna nga Sondazhet, 2012–15 ........................................................ 74 Figura 8. Borxhi i Qeverisjes së Përgjithshme, 2007–18 ................................................................ 74 Figura 9. Kreditë: Normat e Vjetore të Rritjes, 2010-15 ................................................................. 74 Figura 10. CPI dhe PPI, Normat Vjetore të Rritjes, 2009–15 ................................................................................................................................................. 74

Serbia 76 Figura 1. Rritja e PBB-sw Reale, 2011–15 ........................................................................................ 77 Figura 2. Reduktimi Netoi i Shpenzimeve të Qeverisjes së Përgjithshme sipas Ketaegorive, 2014–15 ................................................................................................................................................. 77 Figura 3. Rritja e fortë e prodhimit industrial ndihmoi daljen e ekonomisë Serbe nga recesioni…............................................................................................................................................ 79 Figura 4. …me reflektim të rimëkëmbjes në kushtet e tregut të punës ..................................... 79 Figura 5. Inflacioni ngelet i ulët, pavarësisht reduktimit të vazhdueshëm të normave bazë të interesit ................................................................................................................................................. 79 Figura 6. Eksportet ishin në rritje përgjatë gjithë vitit 2015, por edhe importet filluan të rriten ndërkohë .............................................................................................................................................. 79 Figura 7. Deficiti fiskal u zvogëlua ndjeshëm në 2015… .............................................................. 80 Figura 8. …megjithatë raporti i borxhit të qeverisjes së përgjithshme ndaj PBB-së u rrit konsiderueshëm, pjesërisht për shkak të ndryshimeve të kurseve të këmbimit ............................................................................................................................................................... 80

CONTENTs | Ix


1-1

Lista e Tabelave

Tabela 1: Rritja do të vazhdojë të përmirësohet deri në 2017 ................................................ 2 Tabela 2: Deficitet fiskale parashikohen të ngushtohen por raportet e borxhit do të mbeten të larta ............................................................................................................................. 3 Tabela 3. Tendenca e rritjes parashikohet të vazhdojë deri në 2017-ën ............................. 39

EJL6: Tregues Kryesorë Ekonomikë 85

Lista e Hapësirave informuese

Hapësire Informuese 2.1: Industria e Makinave: Motori i Rritjes Ekonomike dhe Eksporteve 14 Hapësire Informuese 3.1: Reforma e Serbisë në Sistemin e Pagave të Sektorit Publik .......... 22 Hapësire Informuese 3.2: Forcimi i Menaxhimit të Investimeve Publike ................................ 25 Hapësire Informuese 3.3. Shqipëria: Shlyerja e Detyrimeve të Prapambetura dhe Kontrollet e Angazhimeve Financiare ............................................................................................................... 27 Hapësire Informuese 3.4: Strukturat e Sistemeve Financiare të Ballkanit Perëndimor në vitin 2025: Skenarët ........................................................................................................................... 33 Figura B3.4.1: Strukturat e Sistemeve Financiare Skenarët ......................................................... 34

1-1

1. Përmbledhje

EUROPA JUGLINDORE RAPORT I RREGULLT EKONOMIK NR.9

Rritja ekonomike në gjashtë vendet e Europës Juglindore (EJL6) u rimëkëmb me 2.1 për qind në vitin 2015, ndërsa investimet u rigjallëruan (Tabela 1.1). Investimet vendase dhe të huaja ishin burimi kryesor i rritjes ekonomike në Serbi, Kosovë, Malin e Zi, dhe Shqipëri. Shtysa për rritjen e investimeve u mbështet në kontributin e qëndrueshëm dhe pozitiv të eksporteve neto. Mjedisi i jashtëm dhe reformat e mëparshme strukturore i dhanë mbështetje kryesisht eksporteve të produkteve industriale. Konsumi, i cili ka patur tradicionalisht kontribut të lartë në rritje, luajti rol dytësor në vitin 2015.

Tabela 1: Rritja do të vazhdojë të përmirësohet deri në 2017

Rritja e PBB-së reale, në përqindje

2014 2015e 2016f 2017f

Shqipëria 2.0 2.6 3.2 3.5

Bosnja dhe Hercegovina 1.1 2.8 2.6 3.1

Kosova 1.2 3.6 3.6 4.0

IRJ e Maqedonisë 3.5 3.7 3.7 4.0

Mali i Zi 1.8 3.4 3.7 3.1

Serbia -1.8 0.8 1.8 2.3

EJL6 0.3 2.1 2.6 3.0

Burimet: Të dhëna nga bankat qendrore dhe zyrat kombëtare të statisktikave, projeksione të stafit të Bankës Botërore

Rajoni i EJL6-ës jo vetëm që po përjeton rritje ekonomike, por gjithashtu po shkon drejt ribalancimit, duke u orientuar drejt burimeve më të qëndrueshme të rritjes. Si në shumë vende të tjera, shtrëngimi i kushteve të financimit të jashtëm gjatë krizës financiare globale çoi në rregullime të rëndësishme ekonomike në EJL6. Deficitet e llogarive korrente ranë ndjeshëm, nga 18.5 për qind e PBB-së në vitin 2007 në 6.5 për qind në vitin 2015, duke kontribuar në këtë mënyrë në ribalancimin e burimeve të rritjes ekonomike. Kontributi i konsumit në PBB në rajon ra me 6 pikë përqindje midis periudhës 2007-2015, ndërsa kontributi i eksporteve u rrit me 10 pikë përqindje. Përpjekje të mëtejshme drejt

ribalancimit u vërejtën në Serbi, Shqipëri dhe Kosovë në 2015, ku rritja ekonomike në këto vende u nxit në masë të konsiderueshme nga investimet private. Pagat në sektorin prodhues në të gjithë rajonin filluan të lëvizin në linjë me produktivitetin, një proces ky jetik për mbështetjen e rritjes përmes eksporteve. Me qëllim që të garantohet qëndrueshmëria e zgjerimit ekonomik nevojitet një zhvendosje e vazhdueshme e burimeve të rritjes nga modeli i konsumit të para-krizës, i nxitur kryesisht nga flukset hyrëse të kapitalit në investime private dhe eksporte.

Ndonëse rritja më e madhe ekonomike në vitin 2015 u shoqërua me krijimin e vendeve të reja të punës në sektorin privat, dhe ndihmoi në vazhdimin e uljes së varfërisë, papunësia mbetet ende e rrënjosur thellë. Me rimëkëmbjen e rritjes ekonomike në të gjithë rajonin gjatë 2015-ës, u rrit numri i vendeve të punës në sektorin privat. Gjenerimi i vendeve të reja të punës dhe niveli më i ulët i inflacionit i ka dhënë krahë dinamikave të të ardhurave reale, duke mundësuar kështu rifillimin e përpjekjeve për reduktimin e varfërisë. Niveli mesatar i varfërisë në Shqipëri, IRJ të Maqedonisë, Mal të Zi dhe Serbi, ra me 2 për qind ndërmjet viteve 2013 dhe 2015. Kjo do të thotë se rreth 140.000 njerëz në këto katër shtete (ose 1 për qind e popullsisë totale të tyre) kanë dalë nga varfëria, shifër kjo e matur kundrejt nivelit të standardizuar rajonal prej 5 dollarë në ditë (me kursin e vitit 2005 në PPP). Pavarësisht ekonomisë në rritje dhe punësimit, i cili më në fund po reagon ndaj rritjes ekonomike, papunësia në rajon mbetet mesatarisht 21.5 për qind.

Deficitet fiskale në 2015 vijuan të

ngushtohen në të gjitha vendet e EJL6-ës,

me përjashtim të Malit të Zi. Konsolidimi i

shpenzimeve ishte më i suksesshëm në Shqipëri

dhe Serbi, por rritjet në të ardhura ishin

inkurajuese në të gjithë rajonin. Përpjekjet

për konsolidim fiskal në rajon janë

përqendruar në reformimin e programeve të

3

ndihmës ekonomike, zvogëlimin e ndikimit

të sektorit publik në ekonomi, si dhe në

përmirësimin e performancës së tij. Sfidat

fiskale janë të dukshme: pagat e larta në

sektorin publik në Bosnjë dhe Hercegovinë

dhe Mal të Zi të cilat tejkalojnë 12 për qind

të PBB-së; shpenzime të konsiderueshme

dhe të keq-orientuara për përkrahje sociale

që arrijnë mesatarisht në rreth 13 për qind të

PBB-së; dhe investimet publike jo eficiente

në projekte me përfitime të ulta ekonomike

dhe sociale. Në mënyrë që masat e politikave

ekonomike të kenë një impakt sa më të

qëndrueshëm në deficitet fiskale, është e

domosdoshme që struktura e shpenzimeve

publike të zhvendoset drejt fushave më

produktive dhe të barabarta dhe të

mobilizohen më shumë të ardhura.

Pavarësisht progresit në shkurtimin e

shpenzimeve publike dhe rritjes së të

ardhurave, borxhi publik vazhdoi të rritet në

2015 në raport me PBB-në (Tabela 1.2).

Në kushtet e inflacionit në nivelet më të

ulëta historike të tij, politikat monetare

akomoduese mbështetën rritjen

ekonomike, dhe kreditimi i ekonomisë

filloi të rritej ngadalë. Normat e interesit të

kredive pësuan rënie në të gjitha vendet dhe

sasia e kredive për individët u rrit. Megjithatë,

kreditë me probleme, të cilat përbëjnë

mesatarisht 14.7 për qind të huave totale, janë

ende një barrë për bilancet e bankave dhe, së

bashku me shqetësimet rreth mbledhjes së

kolateralit, ngadalësojnë rritjen e kreditimit.

Politika kufizuese fiskale dhe reduktimi i

disbalancave të jashtme, së bashku me

ndërhyrjet selektive të bankës kombëtare, kanë

ndihmuar në ruajtjen e stabilitetit të kurseve të

këmbimit të monedhave vendase kundrejt

Euro-s.

Perspektiva bazë afatshkurtër për rajonin

duket pozitive. Rritja ekonomike pritet të

rritet nga 2.1 përqind në vitin 2015 në 3 për

qind në vitin 2017, si rezultat i rimëkëmbjes

së kërkesës së brendshme.

Tabela 2: Deficitet fiskale parashikohen të ngushtohen por raportet e borxhit do të mbeten të larta

Përqind e PBB-së, përvecse kur deklarohet ndryshe 2014 2015e 2016f 2017f

Rritja e PBB-së reale (përqind) 0.3 2.1 2.6 3.0

Inflacioni i çmimeve të konsumit (përqind, mesatare e

periudhës)

0.9 0.9 .. ..

Të ardhura publike 34.7 35.0 35.3 34.7

Shpenzime publike 38.8 38.8 38.5 37.5

Bilanci fiskal -4.1 -3.8 -3.2 -2.8

Borxhi publik dhe i garantuar 52.1 55.1 56.9 57.4

Eksportet e mallrave 24.2 25.0 .. ..

Bilanci tregtar -17.2 -15.9 .. ..

Bilanci i llogarisë korrente -7.2 -6.3 -6.6 -6.8

Borxhi i jashtëm 64.6 67.3 68.0 67.7

Kreditë me probleme (përqind e totalit të kredive) 15.8 14.7 .. ..

Norma e papunësisë (përqind, mesatare e periudhës) 22.5 21.7 .. ..



Rigjallërimi i investimeve në Europën

Juglindore pritet të vazhdojë, ndërsa

ekonomitë pritet të përfitojnë nga

kontributi i konsumit dhe eksporteve.

Vazhdimi i reformave strukturore në shumë

vende të EJL6-ës pritet që të sjellë përfitime,

të cilat do të mbështesin edhe rritjen

ekonomike në periudhë afatmesme.

Rreziqet negative kërcënojnë

rimëkëmbjen. Luhatjet e mwdha tw

mundshme në tregjet financiare botërore

përbëjnë kërcënim për sigurimin e

financimeve, sidomos për vendet me

politika të dobta dhe disekuilibra të mëdha.

Rritja në tregjet kryesore të eksportit,

veçanërisht të BE-së, si dhe luhatjet në

çmimet botërore të naftës përbëjnë rreziqe

pozitive dhe negative për perspektivën.

Gjithashtu, me zhvillimin e proceseve

zgjedhore në disa vende në vitin 2016, ka të

ngjarë të rriten rreziqet e shkaktuara nga

dinamikat e brendshme politike.

Me qëllim forcimin e rritjes ekonomike,

duhet që deficitet në llogaritë fiskale

dhe korrente të reduktohen më tej.

Kthimi i rritjes ekonomike në EJL dhe

përmirësimi i perspektivës së afërt është një

lajm i mirë. Por për të mbështetur rritjen

ekonomike në periudhë afatmesme

kërkohet reduktim i mëtejshëm i deficitit të

llogarisë fiskale dhe atij të llogarisë korente,

të cilët janë ende në nivel të lartë dhe rrisin

nevojën për financime të konsiderueshme,

sidomos me nivelet e larta të borxhit publik

dhe borxhit të jashtëm. Në rast se nuk

trajtohen, këto disbalanca mund të

zvogëlojnë investimet private, të dëmtojnë

mundësitë e financimit të jashtëm, dhe

ngushtojnë hapësirën politike për reagime

ndaj goditjeve ekonomike në të ardhmen.

Me qëllim që ribalancimi i sapokrijuar të jetë

i qëndrueshëm, nevojitet zhbllokimi i

potencialit për rritje ekonomike të

ekonomive të EJL6-ës nëpërmjet

përmbysjes së dinamikave të

produktivitetit të cilat kanë qenë duke u

përkeqësuar që nga 2008. Produktiviteti

total i faktorëve, d.m.th përdorimi eficient i

inputeve të punës dhe kapitalit në prodhim,

ofroi mbështetje të fortë për rritjen ekonomike

të vendeve gjatë periudhës 2000-2008. Me

fillimin e krizës financiare globale,

produktiviteti pësoi rënie në të gjithë rajonin,

shpesh me efekt negativ në rritje ekonomike.

Ndërsa kapitali fizik dhe njerëzor kanë rëndësi

jetike për rritjen ekonomike potenciale të

rajonit, rritja e produktivitetit ka rëndësi

parësore për shkak të ndikimeve të mundshme

negative në investime nga kostot e financimit,

faktorët demografikë dhe koha që duhet për të

përmirësuar kapitalin njerëzor.

Axhenda për reduktimin e ngurtësive

strukturore që pengojnë rritjen

ekonomike është me bazë të gjerë dhe

përqëndrohet në pesë shtylla: Eliminimi i

disavantazheve dhe barrierave në punësimin

formal; Përmirësimi i klimës së biznesit dhe

qeverisjes; Reduktimi i madhësisë së qeverisë

dhe përmirësimi i cilësisë së shërbimeve të

ofruara; Thellimi i integrimit tregtar dhe

financiar; dhe Përdorimi i qëndrueshëm i

burimeve natyrore.

5

2. Forcimi i Rimëkëmbjes Ekonomike


Rritja Ekonomike Merr Hov me Rigjallërimin e Investimeve Rritja ekonomike në gjashtë vendet e

Europës Juglindore (EJL6) për vitin 2015

ishte mesatarisht 2.1 përqind, e cila është

shumë më e lartë se rritja prej 0.3 përqind

e vitit 2014 që u ndikua negativisht nga

përmbytjet e atij viti.1 Vlerësimi i rritjes

ekonomike rajonale për vitin 2015 u rishikua

duke u rritur me 0.8 pikë përqindje (pp) nga

niveli prej 1.3 përqind i parashikuar në RRrE të

Janarit 2015, një nivel i cili është përgjithësisht

në linjë me përmirësimet në rritjen ekonomike

në mbarë Europën. Pas një tkurrjeje prej 1.8

përqind në vitin 2014, ekonomia e Serbisë u rrit

me 0.8 përqind në vitin 2015, pavarësisht

vazhdimit të programit të rregullimit fiskal dhe

thatësirës që pasoi përmbytjet e vitit 2014.

Edhe vendet e tjera të EJL6-ës patën gjithashtu

rritje të ndjeshme ekonomike krahasuar me

vitin 2014: IRJ e Maqedonisë me 3.7 përqind,

Kosova me 3.6 përqind, Mali i Zi me 3.4

përqind, Bosnja dhe Hercegovina me 2.8

përqind, dhe Shqipëria me 2.6 përqind (Figura

2.1)

Figura 2.1: EJL6: Nga stanjacion në rritje ekonomike

Rritja e PBB-së Reale, 2014 dhe 2015, Përqind

Burimi: Të dhëna nga zyrat kombëtare të statistikave dhe Eurostat (2015).

Shënim: Vlerat e rritjes ekonomike për vitin 2015 janë vlerësime.

1 Në EJL6 bëjnë pjesë: Shqipëria, Bosnje dhe Hercegovina, Kosova, IRJ e Maqedonisë, Mali i Zi dhe Serbia.

Rigjallërimi i ndjeshëm i investimeve së bashku me rritjen e vazhdueshme të eksporteve neto ishin kontribuesit kryesorë në rritjen ekonomike të vendeve të EJL6-ës gjatë vitit 2015. Në ndryshim nga Bashkimi Europian (BE) ku rritja e moderuar ekonomike gjatë vitit 2015 u bazua kryesisht në rritjen e konsumit, burimi kryesor i rritjes ekonomike të EJL6-ës ishin investimet private, si vendase dhe ato të huaja (Error! Reference source not found.). Kjo situatë u vu re në Serbi, Kosovë, Malin e Zi dhe Shqipëri, dhe përbën një ndryshim të mirëpritur nga vitet e kaluara, kur konsumi përbënte burimin kryesor të rritjes ekonomike në Europën Juglindore (Figura 2.3). Në vitin 2015 në Serbi, rritja me bazë të gjerë në prodhim u shoqërua me një rritje të theksuar të investimeve private, të mbështetura nga reformat rregullatore, kredi me norma më të ulëta interesi, dhe një rritje me 46 për qind të investimeve të huaja direkte (IHD). Në Kosovë, rigjallërimi i investimeve private u intensifikua nga rritja e kredive dhe IHD-ve. Në Shqipëri, burimi i rritjes së fortë të formimit të kapitalit ishin projektet e mëdha energjetike. Investimet si faktor i ri nxitës i rritjes ekonomike i’u shtuan kontributit të qëndrueshëm pozitiv të eksporteve neto; sidomos në Shqipëri, ku eksportet neto përbënin faktorin kryesor të rritjes ekonomike në vitin 2015. Rritjet më të dukshme të eksporteve ishin të lidhura me rritjen e eksporteve të prodhimit në Serbi dhe Maqedoni, dhe turizmit në Mal të Zi dhe Shqipëri. Kontributi i konsumit në rritjen ekonomike në vitin 2015 ishtë më i ulët se në vitet e mëparshme. Konsumi pati konributin më të madh vetëm në rritjen ekonomike të IRJ të Maqedonisë (i nxitur nga rritja e punësimit dhe pagave reale), ndërsa rritja e shëndetshme në sektorin e ndërtimit, tregtisë me pakicë dhe shërbimeve u nxit nga rritja e kreditimit dhe shpenzimeve të qeverisë të lidhura me ciklin politik. Në pjesën tjetër të rajonit, kontributi i

2.6

2.8

3.6

3.7

3.4

0.8

2.1

2.0

-2

-1

0

1

2

3

4

A L B B I H K O S M K D M N E S R B S E E 6 E U 2 8

2014 2015fPërqind

REBALANCIM PER RRITJE ME TE FORTE

7

konsumit në rritjen ekonomike ishte më i ulët se në vitet e mëparshme. Në Shqipëri dhe Serbi, konsumi pati ndikim negativ në rritjen ekonomike të tyre, për shkak të rregullimit fiskal i cili vuri në rrezik rritjen e pagave nominale në Serbi, dhe për shkak të pasigurive në tregun e punës dhe uljen e remitancave nga Greqia dhe Italia në Shqipëri. Konsumi pati ndikim pozitiv në rritjen ekonomike në Bosnjë dhe Hercegovinë, edhe pse në nivel shumë më të ulët krahasuar me vitet e fundit. Rritja e konsumit privat në Kosovë vazhdoi të mbetej e qëndrueshme pasi remitancat, pagat dhe pensionet vazhduan të rriten.

Ndryshimi i faktorëve kontribues në rritjen ekonomike të 2015-s tregon për një ribalancim më të gjerë në EJL6. Për të patur rritje ekonomike të fortë dhe të qëndrueshme nevojitet zhvendosje e vazhdueshme e burimeve të rritjes nga modeli i para-krizës, i orientuar në konsum të paqëndrueshëm të nxitur nga flukset hyrëse të kapitalit, në një model rritje të bazuar në investime private dhe eksporte. Gjatë

periudhës 2007-2015, pesha e konsumit në PBB-në e vendeve të rajonit është reduktuar mesatarisht me 6 pikë përqindje, ndërkohë që pesha e eksporteve është rritur me 10 pikë përqindje, gjë që dëshmon për një progres të ngadalshëm por të dukshëm në ribalancim. Defiçitet në llogaritë korrente kanë pësuar gjithashtu rënie të ndjeshme. Në 2015, ky proçes u reflektua në rritjen ekonomike të Serbisë, Shqipërisë dhe Kosovës e cila u nxit kryesisht nga investimet private (Figura 2.4). Kjo reflekton pjesërisht përpjekjet e vazhdueshme për konsolidim fiskal në Serbi dhe Shqipëri, ndërsa investimet publike në Malin e Zi dhe Maqedoni mbizotëruan ndaj investimeve private, duke rritur presionet fiskale tashmë të larta në vend. IRJ e Maqedonisë e ka nisur procesin e ribalancimit më herët se vendet e tjera të EJL-ës, një proces i nxitur kryesisht nga investimet publike dhe

përmirësimet në klimën e biznesit. Por kontributi i investimeve në rritjen ekonomike ra në zero, ku pasiguria e brendshme mund të jetë njëra nga arsyet e rënies. Pyetja kyçe, e cila trajtohet më hollësisht në Seksionin 3 të këtij raporti, është nëse këto shenja të para të ribalancimit do të jenë apo jo të qëndrueshme në periudhë afat-mesme dhe afat-gjatë

Figura 2.2: Rigjallërimi i investimeve në 2015 u vu re në shumicën e vendeve

Zbërthimi i PBB-së reale, 2015

Figura 2.3: Në vitet e mëparshme, konsumi ishte faktori dominant i rritjes

Zbërthimi i rritjes së PBB-së reale, 2012-14

Burimi: Të dhëna nga zyrat kombëtare të statistikave. Burimi: Të dhëna nga zyrat kombëtare të statistikave.

-3-2-10123456

KOS ALB SRB MNE MKD BIHKonsumi Investmet

Eksportet Neto Rritja e PBB reale (%)

-4-3-2-1012345

KOS ALB SRB MNE MKD BIHKonsumi Investmet

Eksportet Neto Rritja e PBB reale (%)


Figura 2.4: Kërkesa për investime private udhëhoqi rritjen në Serbi, Shqipëri dhe Kosovë

Kontributet në rritjen ekonomike, pp, 2015

Shënim: Ndarja e investimeve në publike/private është bërë me vlerësim për shumicën e vendeve. Burimi: Përllogaritjet e Bankës Botërore bazuar në të dhëna nga zyrat kombëtare të statistikave.

-4

-2

0

2

4

6

INV CON INV CON INV CON INV CON INV CON INV CON

KSV ALB SRB MKD BiH MNEPrivate Investment Public Investment

Private Consumption Public Consumption

Pikë përqindje të PBB


9

Rritja e Punësimit dhe Ulja e Inflacionit Ndihmuan në Uljen e Nivelit të Varfërisë

Rritja ekonomike dhe reformat në tregun

e punës në shumicën e vendeve të EJL6-

ës çuan në krijimin e vendeve të reja të

punës, veçanërisht në sektorin privat

(Error! Reference source not found.). Në

Serbi, reforma e Ligjit të Punës çoi në rritje të

fleksibilitetit në punësim, racionalizim të

pagesave për ndërprerje të marrëdhënieve të

punës (duke kufizuar përgjegjësinë e

punëdhënësit vetëm për vitet e punës me

punëdhënësin aktual), reformim të

përfitimeve dhe intensifikim të zbatimit të tij.

Megjithëse niveli i përgjithshëm i punësimit

në tremujorin e fundit ra me 1 për qind (v-m-

v), këto reforma të ndërmarra në kohën e

duhur çuan në krijimin e vendeve të reja të

punës në sektorin privat në një kohë kur

punësimi në sektorin publik ra me 5 për qind,

si pjesë e reformës në këtë sektor dhe

ristrukturimit të NSH-ve. Mali i Zi arriti të

reduktojë nivelin e papunësinë me 1 për qind

në Shtator (v-m-v); por vendet e reja të punës

u krijuan kryesisht në sektorin e shërbimeve.

Në Shqipëri, rritja e punësimit me 1.9 pikë

përqindjeje (pp) u shoqërua me një rritje të

forcës së punës, duke çuar në një rënie

modeste të papunësisë, dhe norma mesatare e

papunësisë për vitin 2015 arriti në 17.1 për

qind. Në IRJ të Maqedonisë, shtimi i vendeve

të reja të punës në sektorin e prodhimit dhe

administratës publike ishin faktorët kryesorë

për reduktimin e papunësisë nga 28.1 në 26.1

për qind në vitin 2015. Nga ana tjetër, rritja

më e shpejtë ekonomike në Bosnjë dhe

Hercegovinë nuk solli përfitime të

konsiderueshme në punësim, përkundrazi pati

një rritje të vogël të papunësisë me 0.2 pikë

përqindje.2 Pavarësisht krijimit të vendeve të

2 Bazuar në të dhënat e LFS-së. 3 Këtu e në vijim si kufiri i varfërisë përdoret niveli prej $5/ditë me kursin e këmbimit PPP 2005. 4 Vlerësimi për IRJ të Maqedonisë bazohet në agregatë të të ardhurave, ndërsa vlerësimet për tre vendet e tjera bazohen në

punës në vitin 2015, niveli i punësimit ishte më

i ulët krahasuar me atw para krizës (Figura 2.5).

Rritja e punësimit çoi në ulje të nivelit të

varfërisë. Rritja e ngadaltë ekonomike që pasoi

menjëherë pas krizës së vitit 2008 çoi në ulje të

punësimit dhe tkurrje të konsumit, duke

përmbysur kështu progresin e bërë në drejtim të

reduktimit të varfërisë. Me rikthimin e rritjes

ekonomike në të gjithë rajonin gjatë vitit 2015

dhe krijimin e vendeve të reja të punës, rinisën

edhe përpjekjet për uljen e varfërisë. Edhe pse të

ardhurat nga puna përbëjnë vetëm gjysmën e të

ardhurave për familje – një proporcion shumë i

ulët krahasuar me vendet e tjera me të ardhura

mesatare – përmirësimi i rezultateve të tregut të

punës inkurajoi ndjeshëm reduktimin e varfërisë.

Niveli mesatar i vlerësuar i varfërisë3 në Shqipëri,

IRJ të Maqedonisë, Mal të Zi dhe Serbi ra me 2

përqind gjatë periudhës 2013-2015. 4 E thënë

ndryshe, ka të ngjarë që rreth 140 000 njerëz në

këto katër shtete të kenë dalë nga niveli i

varfërisë, i matur kundrejt nivelit të standardizuar

rajonal. Gjatë kësaj periudhe, varfëria vlerësohet

të ketë rënë në të gjitha vendet e EJL6-ës,

megjithëse me norma të ndryshme reduktimi, në

varësi të ritmit të rimëkëmbjes ekonomike dhe

tregut të punës si dhe modelit të shpërndarjes së

mirëqenies, duke u reduktuar më shpejt në ato

vende ku përqendrimi rreth kufirit të varfërisë

është më i lartë. Varfëria pritet të vazhdojë të

bjerë në periudhën në vijim, por sfidat për uljen

e saj do të vazhdojnë të ekzistojnë për shkak të

paqëndrueshmërisë së lartë të rritjes ekonomike,

hapësirës fiskale të kufizuar për zbutjen e

goditjeve ekonomike negative, si dhe

pjesëmarrjes së ulët në forcën e punës dhe

normave e larta të papunësisë.

agregatë të konsumit. Për Bosnje dhe Hercegovinën dhe Kosovën nuk disponohen të dhëna për matjen varfërisë sipas kufijve standardë të varfërisë.


Figura 2.5: Rritja ekonomike në 2015 nxiti krijimin e vendeve të punës, por punësimi mbetet ende nën nivelet e para krizës ne shumicën e vendeve

Indeksi i Punësimit, T2 2008=100

Burimi: Të dhëna nga zyrat kombëtare të statistikave. Shënim: Në totalin e rajonit nuk përfshihet Kosova.

Figura 2.6: Niveli i papunësisë vazhdoi të jetë i lartë, pavarësisht rikthimit të rritjes ekonomike

2010-2015, pikë përqindje, përqind, norma

Burimi: Të dhëna nga zyrat kombëtare të statistikave. Shënim: Norma e papunësisë afat-gjatë paraqitet si përqindje e forcës së punës dhe jo në mënyrën tradicionale si përqindje e numrit të papunëve.

Gjatë pesë viteve të fundit, rritja ekonomike jo gjithmonë ka ndikuar në reduktimin e papunësisë, e cila vazhdon te mbetet e pandryshuar (Error! Reference source not

found.). Niveli mesatar i papunësisë në rajon mbetet ende 21.5 për qind. Norma mesatare e punësimit në rajonin e EJL6-ës ka mbetur praktikisht e pandryshuar që nga viti 2006, në

vetëm rreth 45 për qind përqind, krahasuar me 64 përqind në BE. Shkalla e papunësisë tek të

rinjtë është përgjithësisht rreth dy herë më e lartë se ajo e popullsisë në moshë pune, shiko shtojcën Temë e Veçantë të këtij raporti. Papunësia afatgjatë është veçanërisht e lartë: pothuajse 62 për qind

e të papunëve në IRJ të Maqedonisë dhe 82 përqind në Bosnjë dhe Hercegovinë kanë qenë të papunë për më shumë se një vit (Error! Reference source not found.). Papunësia e lartë afatgjatë, në kushtet e rritjes ekonomike pozitive, është një tregues i problemeve strukturore që kushtëzojnë rritjen e punësimit. Si shembuj të këtyre problemeve në rajon janë përmendur një sërë faktorësh, të tillë si tranzicioni i papërfunduar i tregut që krijon një ofertë jo elastike të punës, kosto të larta të fuqisë punëtore, dhe faktorë të tjerë ngurtësues. Rënia e qëndrueshme afatgjatë e papunësisë strukturore mund të arrihet vetëm

nëse ndërmerren reforma rrënjësore strukturore.

70

85

100

115

130

Sep

-08

Mar

-09

Sep

-09

Mar

-10

Sep

-10

Mar

-11

Sep

-11

Mar

-12

Sep

-12

Mar

-13

Sep

-13

Mar

-14

Sep

-14

Mar

-15

Sep

-15

Indeksi, T2 2008 = 100

ALB BIH MKD MNE SRB SEE6

-60

-40

-20

0

20

40

-6

-4

-2

0

2

4

ALB BIH SRB MNE KOS MKD

Ndryshimi në normën e Papunësisë (pps)

Rritja e PBB reale (mesatare vjetore)

Norma e Papunesise (RHS)

Norma e Papunesise Afatgjate (RHS)

Perqind Norma


11

Niveli i ulët i inflacionit ndihmoi në rritjen

e fuqisë blerëse të familjeve më të varfëra.

Në 2015, inflacioni në rajonin e EJL6-ës mbeti

në nivele të ulëta, pavarësisht rimëkëmbjes

ekonomike. Pas nivelit të inflacionit prej 0.9 për

qind në vitin 2014, rritja në indeksin e çmimeve

të konsumit në 2015 ishte mesatarisht vetëm 1

për qind, duke variuar nga -1 për qind në

Bosnjë dhe Hercegovinë në 1.9 për qind në

Shqipëri dhe Serbi (Figura 2.7). Ndërkohë,

deflacioni vazhdoi të mbizotëronte në IRJ të

Maqedonisë dhe Kosovë, një situatë e

ngjashme me atë të vendeve të BE-së në

Europën Qendrore dhe Lindore në vitin 2015,

ku çmimet ranë mesatarisht me 0.4 për qind.

Çmimet më të ulëta përgjithësisht ndikuan në

shtimin e të ardhurave reale të familjeve.

Megjithatë, çmimet e ushqimeve në rajonin e

EJL6-ës u rritën në gjysmën e parë të vitit 2015,

pas një niveli të ulët në vitin 2014, duke çuar në

inflacion të çmimeve të ushqimit. Ndikimin më

të madh në këtë rritje e patën çmimet më të

larta të produkteve sezonale bujqësore, në

mënyrë të veçantë të frutave dhe perimeve, por

edhe të vajrave. Vala më e madhe e rritjes së

çmimeve ndodhi në Malin e Zi; e cila e shtyu

ekonominë nga një gjendje deflacioni në vitin 2014

drejt inflacionit total prej 1.5 për qind në 2015-ën.

Megjithatë, inflacioni i produkteve ushqimore u

ngadalësua në mënyrë të ndjeshme nga fundi i vitit

2015.

Inflacioni IÇK Mesatare e Periudhës 15

10

5

0

-5

— ALB ▬ BIH ▬ KOS ▬ MKD ▬ MNE ▬ SRB ▬ SEE6

Burimi: Zyrat kombëtare të statistikave.

Shënim: Inflacioni i EJL6-ës është mesatraja e ponderuar me PBB-të.

Ambienti i Jashtëm Favorizoi Eksportet

Zgjerimi më i shpejtë ekonomik i BE-së ndihmoi vendet e EJL6-ës të rrisnin eksportet, të cilat ishin faktori kryesor kontribues i rritjes ekonomike në disa vende. Pas një tkurrje në vitin 2013, PBB-ja reale e BE-së u rrit me 0.9 për qind në vitin 2014 dhe me 1.5 për qind në vitin 2015. Ndërsa vëllimi i tregtisë botërore u rrit me 3.6 për qind në 2015-ën (me ritëm të njëjtë me vitin 2014), importet në BE u rritën me vetëm 1.6 për qind. Megjithatë, vendet e EJL6-ës kanë pasur progres të dukshëm dhe konsistent në rritjen e eksporteve të tyre drejt partnerit kryesor tregtar të rajonit..5 Pjesa e eksporteve të EJL6-ës në tregun e BE-së është dyfishuar gjatë dekadës së kaluar, edhe pse pa dyshim niveli fillestar ishte shumë i ulët (Figura 0.8 dhe Figura 0.9). Serbia ishte kontribuesi kryesor i

5 65 përqind e eksporteve të EJL6-ës kanë si destinacion BE-në, dhe më pak se 3 përqind e eksporteve të rajonit shkojnë në Kinë

kësaj rritje; në vitin 2015 u rritën të gjitha llojet e eksporteve, ku peshën kryesore e kishin eksportet e produkteve industriale: rritja e eksporteve nga eksportuesit e rinj të pjesëve të makinave dhe nga kompani të tjera të mesme kompensoi rënien e madhe prej 13.6 për qind të eksporteve të FIAT, i cili është një investitor i rëndësishëm në vend; në rritjen e eksporteve kontribuan gjithashtu edhe çeliku, duhani, produktet ushqimore, shërbimet profesionale dhe të udhëtimit (shiko Kutinë 2.1). Shërbimet ndikuan në rritjen e eksporteve të Malit të Zi në vitin 2015 me rritjen e turizmit si rezultat i largimit të turistëve nga destinacione të tjera turistike si Greqia dhe Turqia. Kontribuesit kryesorë për rritjen e eksporteve në Bosnje dhe Herzegovinë ishin produktet ushqimore, tekstilet dhe pajisjet mekanike.

dhe SHBA. Shumica e pjesës së mbetur të eksporteve ka si destinacion vendet e tjera të rajonit, konsiderohet tregti intra-rajonale, pra me destinacion vendet e tjera të rajonit.

Figura 2.7: Inflacioni IÇK qëndroi në nivele të ulëta


Figura 0.8: Pjesa e eksporteve të EJL6-ës në tregun e BE-së u dyfishua midis 2005 dhe 2014

Figura 0.9: Serbia kryesoi zgjerimin e eksportve të EJL6-ës në BE

Index 2005=100 Percent 400 0.55 0.30

350

300

250

200

150

100

50

0.50

0.45

0.40

0.35

0.30

0.25

0.20

0.15

0.10

0.05

0 0.25

2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013 2014

Pjesa e Eksportev të SEE6 në importet e EU,

djathtas

— SEE6 export në EU, djathtas

s

▬ Importet totale të EU ,

majtas

Burimi: Të dhëna nga zyrat kombëtare të

statistikave..

Burimi: Të dhëna nga zyrat kombëtare të statistikave.

0

2005

2006

2007

2008

2009

2010

2011

2012

2013

2014


13

Hapësira Informuese 2.1: Industria e Makinave: Motori i Rritjes Ekonomike dhe Eksporteve

Industria e makinave ka një histori të gjatë në Serbi, e cila filloi të eksportonte makina që prej vitit 1953 si rrjedhojë e bashkëpunimit midis FIAT-it dhe Zastav-ës me qendër në Kragujevac. Ky bashkëpunim vijoi me krijimin në vitin 2008 të Fiat Automobiles Serbia (FAS)), një sipërmarrje e përbashkët (joint-venture) me FIAT, i cili zotëron 67 për qind të kapitalit ndërsa 33 për qind zotërohet nga shteti Serb. Që prej atij viti, investimi total në FAS i ka tejkaluar 1 miliard Euro.

Ndoshta impakti më i rëndësishëm i këtij zhvillimi ishte lulëzimi i një industrie dinamike të pjesëve të këmbimit për makina, në të cilën bëjnë pjesë kompani vendase dhe të huaja. Investimet totale në këto kompani vlerësohen të jenë mbi 200 milionë Euro (1.2 për qind e investimeve totale të huaja në Serbi), ndërkohë që janë krijuar edhe rreth 3,000 vende pune (0.1 përqind e punësimit total, dhe 0.5 për qind e punësimit në industrinë prodhuese). Këto kompani kanë ndikuar pozitivisht edhe në rritjen e kërkesës në sektorë të tjerë, sidomos për shërbime: shërbime të transportit (në veçanti atij hekurudhor), si dhe të energjisë elektrike, etj. Disa nga kompanitë më të mëdha të huaja që bëjnë pjesë në këtë grup janë Magneti Marelli, Johnson Controls, Draxlmaier, Bosch, Lames, Yura, Leoni, Grundfos, Magna, Contitech, dhe Mecaplas. Në këtë industri funksionojnë edhe rreth 20 kompani vendase.

Si rrjedhojë, të ardhurat totale në sektorin e automjeteve në vitin 2015 ishin më shumë se 2.7 miliardë Euro, apo rreth 8 për qind e PBB-së, dhe katër herë më të larta se në vitin 2005. Të ardhurat nga prodhimi i automjeteve përbëjnë gati 60 për qind të të ardhurave totale të sektorit të automjeteve; gomat dhe sistemet e instalimeve elektrike përbëjnë rreth 10 për qind secili. Shumica e këtyre kompanive janë të orientuara drejt eksportit; eksportet e tyre përbënin 21 për qind të totalit të eksporteve Serbe në vitin 2015, ku eksportet e FAS përbënin 12 për qind të tyre. Të ardhurat bruto të FAS-it nga modeli Fiat 500L janë rreth 1.5 miliardë Euro, por FAS ka kapacitet për të prodhuar edhe modele të tjera. Eksportues të tjerë të mëdhenj, që prodhojnë pjesë këmbimi për makina, janë nga Franca, Korea, Gjermania dhe Danimarka.

IRJ e Maqedonisë gjithashtu ka një sektor dinamik të automjeteve, i mbështetur në përvojën e vendit si pjesë e Jugosllavisë në të shkuarën. Sektori është forcuar ndjeshëm gjatë pesë viteve të fundit kur në vend kanë nisur të operojnë një sërë kompanish, si Johnson Matthey, Johnson Controls, Van Hool, Key Safety Systems, Draexlmaier, dhe Kromberg & Schubert. Investimet e tyre të përgjithshme kapin vlerën e rreth 235 milionë Euro, rreth 5.5 për qind të investimeve të huaja në total, duke sjellë ndryshime të rëndësishme në strukturën e eksportit të IRJ të Maqedonisë. Në pesë vitet e fundit, eksportet e automjeteve janë rritur gati gjashtë herë në terma nominalë, duke arritur në 1.7 miliardë Euro në vitin 2015, ose 20 për qind të PBB-së. Vetëm eksportet e kompanisë Johnson Matthey përbëjnë më shumë se 40 për qind të eksporteve të kompanive të huaja dhe rreth 20 për qind të totalit të eksporteve. Së bashku, këto kompani kanë krijuar afërsisht 15,000 vende pune që nga viti 2011, rreth 20 për qind të numrit total të vendeve të reja të punës, nga të cilat një e treta kërkojnë krahë pune të kualifikuar dhe dy të tretat kualifikim të ulët (këto të fundit janë përqendruar në dy kompani që prodhojnë kabllo elektrike). Ndonëse ky segment i Investimeve të Huaja Direkte ka sjellë efekte pozitive në transport, logjistikë, vegla pune, dhe shërbime mbështetëse (përfshirë shërbimet e ndërtimit), të cilat vlerësohet të jenë 50 milionë Euro në vitin 2014, lidhjet me ekonominë lokale janë ende të kufizuara.

Në Bosnjë dhe Hercegovinë, Volkswagen ka një fabrikë pranë Sarajevës, dhe dy fabrika në Banja Luka dhe Mostar që prodhojnë autobuzë. Kompania Gjermane CAR TRIMM GmbH është një nga prodhuesit më të mëdhenj të tapicerive prej lëkure dhe veshjeve të sediljeve për industrinë e makinave në Zepce; MANN+HUMMEL BA me qendër në Tesanj, pjesëtar i


Grupit Gjerman MANN+HUMMEL, si dhe një nga 60 fabrikat që MANN+HUMMEL zotëron në mbarë globin, prodhon elemente për filtra për industrinë e automjeteve dhe atë të inxhinierisë mekanike; Investitori austriak “Remus Innovation” në Sanski Most, me aktivitet në 60 vende të botës, është lider në tregun botëror për prodhimin e marmitave sportive. Gjithashtu, këtu operon edhe Grupi mjaft i njohur Italian SIAC, fabrika e të cilit në BiH, Krupa kabine, prodhon kabina për makina bujqësore dhe përfaqëson qendrën e SIAC-së për të gjitha llojet e saldimeve të kompanisë; Kompania Italiane “Bosancar” prodhon automjete për sektorët e ndërtimit dhe të bujqësisë; ndërsa kompania Sllovene “Novi Most” prodhon struktura sigurie të salduara për prodhuesit Europianë të autobuzëve, kamionëve, pajisje mekanike dhe makineri të tjera. Vlen për t’u theksuar fakti se kompani të reja vendase po shndërrohen në furnizues kryesor për prodhues të njohur makinash, ku ndër ta mund të përmendim Prevent Group dhe Bekto Precisa. “Prevent”, e cila ka një aktivitet 17 vjeçar, zotëron aktualisht tre fabrika në industrinë e automjeteve. Ajo prodhon veshje sediljesh prej stofi dhe lëkure për Volkswagen, BMW, Citroen, Peugeot, Ford, e të tjerë. Çdo vit rreth dy milionë makina në mbarë botën pajisen me sedilje të prodhuara në Bosnjë dhe Hercegovinë. “Prevent” prodhon gjithashtu frena dhe pjesë të tjera metalike dhe plastike për makina. Edhe Bekto Precisa është rritur me shpejtësi gjatë historisë së saj 10-vjeçare. Aktualisht ajo ka rreth 500 të punësuar dhe furnizon me pjesë metalike dhe plastike prodhues të mëdhenj të makinave, si BMW, Porsche dhe Audi.

Burimi: SIEPA, Administrata Doganore Serbe, Drejtoria për Zonat Industriale Teknologjike e Republikës së Maqedonisë, Zyrat Kombëtare të Statistikave, dhe Agjencia e Statistikave të Bosnje dhe Hercegovinës.

Megjithëse përmirësimi i kërkesës së jashtme ishte përgjegjësi kryesor për rritjen e eksporteve në 2015-ën, performanca e tyre u ndikua edhe nga zhvlerësimi real i monedhës kundrejt partnerëve tregtarë. Gjatë vitit 2015, monedhat vendase patën një zhvlerësim real të moderuar, 1 deri 3 për qind, në raport me monedhat e vendeve partnere tregtare, duke mbështetur rritjen e eksporteve (shiko Seksionin 2). Megjithatë rolin kryesor në rritjen e performancës së eksporteve e luajti përmirësimi i kërkesës së jashtme. Adresimi i faktorëve të tjerë të konkurrueshmërisë, si tregu i punës dhe ngurtësitë në sistemin e pagave, sistemet arsimore, cilësia e shërbimeve publike, shpenzimet e logjistikës, si dhe klima e investimeve, do të jenë thelbësore për të mbështetur rritjen e mëtejshme dhe të vazhdueshme të eksporteve. Ndërkohë që eksportuesit e lëndëve të para u prekën nga rënia e çmimeve të tyre, rritja e investimeve tërhoqi importet. Çmimet e ulëta të naftës dhe metaleve bazë në tregjet ndërkombëtare ndikuan veçanërisht në eksportet e Shqipërisë, Bosnje dhe Hercegovinës, Malit të Zi, dhe Kosovës – pasi këto produkte përbëjnë një pjesë mjaft të madhe të eksporteve të tyre. Në Shqipëri, ku eksportet e naftës bruto dhe metaleve bazë

përbëjnë gati 40 për qind të totalit të eksporteve, prodhimi u përgjysmua pas rënies së çmimit të naftës. Në vitin 2015, eksportet e mallrave ranë me 7.2 për qind v-m-v, pavarësisht rritjes së qëndrueshme të eksportit të tekstileve dhe këpucëve. Eksportet e mallrave në Kosovë qëndruan pothuajse të pandryshuara duke u rritur vetëm me 0.2 për qind ndërsa eksportet e Malit të Zi ranë me 7.3 për qind si rezultat i rënies së eksporteve të metaleve bazë. E kundërta po ndodh në vendet, eksportet e të cilave bazohen në prodhim intensiv, si IRJ e Maqedonisë dhe Serbia, të cilat po nxjerrin përfitime nga situata aktuale (Figura2.10). Çmimi i ulët i naftës kufizoi rritjen e importeve në të gjitha vendet e EJL6-ës. Megjithatë, investimet e fuqishme në pothuajse të gjitha vendet e EJL6-ës u reflektuan në rritjen e importit të makinerive dhe pajisjeve. Ndërsa importi i mallrave pësoi rënie në shumë vende, rimëkëmbja e kërkesës së brendshme shpjegon disa nga përmirësimet e importeve, me 5.6 për qind (v-m-v) në Serbi. Në total, deficiti tregtar i EJL6-ës u ngushtua në 15.9 për qind të PBB-së në vitin 2015 ndërsa eksportet e mallrave u rritën mesatarisht me 0.7 për qind ndërsa importet ranë me 2.3 për qind. Megjithëse eksportet janë ende kryesisht produkte të teknologjisë të ulët, shkalla e sofistikimit të tyre po rritet. Në kuadër të


15

performancës afatmesme të rajonit në eksportin e mallrave, ka patur një përmirësim të sofistikimit të tyre kryesisht në vendet eksportuese të produkteve industriale, sidomos në marzhin intensiv (Figura2.11). Pavarësisht kësaj, shportat ekportuese të EJL6-ës vazhdojnë të mbizotërohen nga produkte të teknologjisë së ulët. Në mënyrë përmbledhëse, disbalancat e

jashtme vijuan të ngushtohen në shumicën

e vendeve të EJL6-ës. Në 2015, Shqipëria,

Bosnjë dhe Hercegovina, Mali i Zi dhe Serbia

reduktuan deficitet e llogarive të tyre korrente

në raport me PBB-në, ndërsa në Kosovë dhe

IRJ të Maqedonisë ato u zgjeruan. Faktorët që

ndikuan në zvogëlimin e deficiteve të jashtme në

EJL6 ishin të ndryshëm. Ndërsa importet pësuan

tkurrje në tërësi, pjesërisht për shkak të uljes së

çmimit të naftës, rënia e tyre nuk u ndie në disa

vende për shkak të rolit mbështetës të mallrave të

ndërmjetme dhe kapitale në investime dhe

prodhimet e eksportit. Rritja e eksporteve erdhi

kryesisht nga sektori i shërbimeve, si transporti

dhe udhëtimet si dhe nga dërgimi i mallrave

industrialë në Europë.

Figura2.10: Deficitet e llogarive korrente krysisht u ngushtuan

Figura2.11: Rezultate të ndryshme në sofistikimin e eksporteve

Kontributi në ndryshimin e deficitit të llogarisë korrente në 2015, në krahasim me 2014, përqind e PBB-së

4

3

2

1

0

-1

-2

-3

-4

-5

Pjesa e eksporteve të teknologjisë së lartë dhe të mesme (high- and medium-tech), përqindje e totalit

40

30

20

10

0

KOS MKD ALB BIH MNE SRB MKD SRB BIH ALB MNE

Goods exports Goods imports Net services exports 2001 2008 2014

Remittances Others Change in current account

Shënim: Klasifikimi bazohet në renditjen teknologjike të produkteve të prodhuara sipas Lall et al., .2006. ‘Sofistikimi’ i Eksporteve, Një Matës i Ri i Karakteristikave të Produkteve.

Burimi: Të dhëna nga bankat qendrore dhe zyrat kombëtare të statistikave. Burimi: Llogaritjet e stafit të Bankës Botërore bazuar në WDI, WITS, PWT8.0 dhe të dhënat e Agjencive Kombëtare të Statistikave.


Niveli i Lartë i Paqëndrueshmërisë së Jashtme Ndikoi në Disponueshmërinë e Financimit

Në 2015-ën, rritja e paqëndrueshmërisë në

flukset hyrëse të kapitalit influencoi

aftësinë e ekonomive të reja dhe në zhvillim

për të financuar disbalancat e jashtme.

Rajoni duket se ka përfituar më së shumti nga

rimëkëmbja graduale e ekonomisë në

Bashkimin Europian, rënia e çmimit të naftës

në botë, dhe dobësimi i euros kundrejt dollarit

amerikan. Por, nëse normat e interesit në

SHBA po shkojnë drejt normalizimit,

perspektiva e flukseve hyrëse të kapitalit drejt

tregjeve në zhvillim u dobësua gjatë vitit 2015,

ndërkohë që janë ulur edhe parashikimet për

flukset hyrëse në 2016-ën dhe 2017-ën.6

Kushtet e tregut botëror kanë qenë disi më të

trazuara në fillim të vitit 2016, duke bërë që

tregjet të reagojnë ndaj lajmeve ndërkombëtare

ekonomike dhe ndryshimeve të pritshmërive

për rritjen e normës së interesit të SHBA-ve në

të ardhmen. Kjo pasiguri ka kontribuar në

reduktimin e yield-ve referencë të bonove të

Thesarit të SHBA-së dhe bonove të qeverisë

Gjermane (kjo e fundit ka lëvizur drejt vlerave

negative), ndërsa spread-et e tregjeve në

zhvillim u rritën nga mesi i Shkurtit përpara se

të pësonin sërish rënie. Tregjet vazhdojnë të

mbeten të ndjeshme ndaj ndryshimeve të

mëtejshme në dëshirën për marrjen përsipër të

rrezikut duke ndikuar potencialisht në koston

dhe disponibilitetin e financimit në të ardhmen

të vendeve të EJL6-ës, si Serbia, Shqipëria dhe

Maqedonia të cilat kanë nevojë për financime

të konsiderueshme fiskale. Në rastin e Malit të

Zi, norma e interesit për Eurobondin e emetuar

në Mars 2016 (300 milionë Euro bono me afat

maturimi 5-vjeçar) ishte 200 pikë bazë mbi

emetimin e vitit të mëparshëm. Rritja reflekton

6 Për shembull, raporti i Bankës Botërore, Janar 2016, mbi “Perspektivat e Ekonomisë Globale” (GEP) parashikon që flukset e kapitalit drejt ECA-ve (Agjencive të Kreditimit të Eksporteve) në zhvillim të jenë 2.7 për qind të PBB-së në 2015, duke pësuar rënie nga niveli prej 4.6 për qind në

jo vetëm ndryshimet globale në lidhje me

shmangien e rrezikut nga ana e investitorëve, por

edhe rivlerësimin e tyre për bazamentin ekonomik

të Malit të Zi me rritjen e deficitit fiskal.

Edhe pse rajoni ka përjetuar rritje të IHD-ve,

konkurrenca për sigurimin e financimeve të

huaja po bëhet gjithnjë e më e vështirë si

rrjedhojë e ashpërsimit të kushteve

ndërkombëtare të likuiditetit. Parashikimi për

nivele të larta të deficitit të llogarisë korrente të

vendeve të rajonit, së bashku me ambientin e

pasigurt financiar ndërkombëtar, tregon se rreziqet

e financimit të huaj mbeten të larta. Investimet e

Huaja Direkte, në euro por edhe si përqindje e PBB-

së, janë rritur në disa shtete të rajonit (Figura 2.0.12).

Rritja e tyre në Malin e Zi u nxit nga projektet mbi

pasuritë e paluajtshme, rikapitalizimet bankare, dhe

hyrjes së bankave të reja; në Shqipëri nga ndërtimi i

gazsjellësit TAP dhe një hidrocentrali; dhe në Serbi

nga IHD-të në industrinë prodhuese (automjete),

tregti dhe sektorin bankar. Në kushtet e rrezikut të

përgjithshëm të financimit, bilanci bazë i jashtëm,

d.m.th., shuma e investimeve neto direkte dhe

bilanceve të llogarisë korrente, ishte pozitiv për IRJ

të Maqedonisë, Malin e Zi dhe Serbinë, ndërkohë që

investimet direkte gjithashtu mbuluan 61 për qind

të deficitit të llogarisë korrente të Shqipërisë. Situata

në Bosnjë dhe Hercegovinë përbën shqetësim përsa

u përket rreziqeve të financimit të jashtëm, për

shkak se në vitin 2015, IHD-të mbuluan vetëm 24

për qind të deficitit të parashikuar të llogarisë

korrente. Flukset hyrëse të investimeve të

portofolit, të cilat në rajon përbëhen kryesisht nga

bonot qeveritare, shënuan vlera pozitive vetëm në

Shqipëri dhe Mal të Zi (Error! Reference source

not found.). Flukset neto dalëse të investimeve të

2014, dhe me një rritje të lehtë në 3.1 për qind në vitin 2016. Gjithashtu, janë rishikuar parashikimet e raportit GEP të Qershorit 2015, duke i reduktuar ato me 2.3 pikë përqindje për vitin 2015, dhe 2.7 pikë përqindje për vitin 2016.


17

portofolit ishin më të larta në Serbi (0.9 për

qind e PBB-së), për shkak të rënies së

financimit të jashtëm të bonove qeveritare në

krahasim me vitin 2014. Flukset e tjera të

investimeve ishin të mëdha në sektorin bankar

në Mal të Zi dhe në sektorin jo-bankar në IRJ

të Maqedonisë.

Politikat ekonomike do të luajnë rol vendimtar në konkurrencën midis vendeve për mundësitë e pakta të financimit. Vendet me programe të besueshme të reformave do të jenë më atraktive për investitorët, dhe kanë më shumë mundësi për të ruajtur ose për të përfituar financime kur burimet e financimit janë të kufizuara. Seksionet e mëposhtme trajtojnë politikat ekonomike afatshkurtra dhe afatgjata që mund të jenë të rëndësishme për rritjen dhe për tërheqjen e kapitalit në perspektivën e afërt.

Figura 2.0.12: Flukset hyrëse të IHD-ve nw EJL6 u

rritën ndwrsa flusket e invetsimeve tw tjera u

zvogwluan

Shuma rrëshkitëse katër tremujoreshe, million euro

4,500

4,000

3,500

3,000

2,500

2,000

1,500

1,000

— FDI hyrëse ▬ Investime portofoli ▬ Flukse te tjera incvestimesh

Burimi: Të dhëna nga bankat qendrore dhe zyrat kombëtare të statistikave.

Shënim: Flukse hyrëse = detyrime në llogarinë financiare.

18 | 2. A sTRENGThENING ECONOMIC RECOvERy


3. Reformat e Politikave Mbështetëse në Proces

19


Progresi i Rregullimeve Fiskale

Konsolidimi i vazhdueshëm fiskal gjatë vitit 2015 çoi në ngushtimin e deficiteve në të gjitha vendet e EJL6-ës, me përjashtim të Malit të Zi. Nivelet më të larta të reduktimit në vitin 2015 u arritën në Serbi (nga 6.6 për qind e PBB-së në 3.7 për qind); e ndjekur nga Shqipëria (nga 5.9 në 4.8 për qind, ndërkohë që shlyerja e detyrimeve të prapambetura ndaj biznesit arriti në 1.3 për qind); IRJ e Maqedonisë (4.2 në 3.5 përqind); dhe Kosova (nga 2.6 në 1.9 për qind) (Figura 3.1). Vetëm deficiti fiskal i Malit të Zi u zgjerua në masë të konsiderueshme (nga 3.1 në 7.0 për qind të PBB-së), si pasojë e rritjes së fortë të shpenzimeve kapitale dhe mungesës së të ardhurave. Niveli mesatar i deficitit të rajonin në 2015-ën u reduktua në masë të papërfillshme në krahasim me vitin 2014, nga 4.1 në 3.8 përqind të PBB-së, ndërsa borxhi publik u rrit duke arritur mesatarisht në 55 për qind të PBB-së, duke nxjerrë në pah vështirësitë për kapërcimin e mangësive strukturore në financat publike. Pjesa më e madhe e rregullimeve fiskale gjatë 2015-ës erdhi si rezultat i rritjes së të ardhurave. Rritja e të ardhurave në të gjitha

vendet e rajonit lidhet me ndryshimin e politikave fiskale, të cilat në Shqipëri, Serbi dhe Kosovë u shoqëruan me përfitime të përkohshme me karakter jo-periodik (one-off). Në Serbi, të ardhurat e përkohshme (one-off) përbënin 1.1 për qind të PBB-së; ato përfshijnë dividentë dhe tarifa nga ndërmarrjet publike si dhe pagesa për marrjen e licencave për rrjetet celulare 4G. Ndër ndryshimet më të qëndrueshme në politikat fiskale ishin rritja e koeficientit të TVSH-së në Kosovë; akciza më të larta në Serbi dhe në Bosnje dhe Hercegovinë; si dhe rikthimi në IRJ të Maqedonisë i tatimit mbi fitimin për pjesën e fitimeve që nuk ri-investohen. Gjithashtu, progres u shënua në përpjekjet për të përmirësuar mbledhjen e taksave; sistemet e reja të TI tashmë mbështesin mbledhjen e 95 për qind të taksave personale dhe të biznesit në Serbi si dhe të gjitha pagesat e taksave të biznesit në IRJ të Maqedonisë. Efekti i këtyre përfitimeve u zvogëlua nga të ardhurat nga TVSH-ja dhe detyrimet e akcizave të cilat ishin më të ulëta se sa pritej pothuajse në të gjithë rajonin, pavarësisht konsumit të shëndetshëm gjatë gjithë vitit. Këto probleme mund t'i atribuohen proçeseve ende jo të përshtatshme të mbledhjes së taksave, koncesioneve dhe përjashtimeve tatimore për investitorët e huaj, dhe çmimeve më të ulëta të shitjes me pakicë të naftës.

.

Figura 3.1: Deficitet fiskale u zvogëluan Figura 3.2: Shkurtimi i shpenzimeve rezultoi në rregullime të mëdha fiskale në Shqipëri dhe Serbi

Deficiti fiskal ndaj PBB-s•, përqind Kontributi në ndryshimin vjetor të defiçitit fiskal në 2015, përqind e PBB-së 8 4

7 3

6 2

5 1

4 0

3 -1

2 -2

1 -3

0

MNE ALB SRB MKD KOS

BIH

SEE6

-4

MNE BIH MKD KOS ALB

SRB

SEE6

2014 2015 Shpenzimet Te ardhurat Ndryshimi I Deficitit fiskal

Burimi: Ministritë e Financave. Burimi: Ministritë e Financave.


21

Disa vende po shkojnë në drejtim të rritjes së të ardhurave. Përpjekjet për zgjerimin e bazës së të ardhurave, zvogëlimin e varësisë joproporcionale në taksat e punës (veçanërisht kontributet e sigurimeve shoqërore [SSC-të]), dhe rritjen profesionale të administratës tatimore janë të domosdoshme për të mbështetur përmirësimet strukturore në menaxhimin e financave publike në rajonin e EJL6-ës. Për këtë qëllim, Shqipëria ka ndërmarrë një fushatë anti-evazion që përfshin një fushatë ndërgjegjësimi të opinionit publik, dënime më të ashpra në Kodin e Procedurave Tatimore, dhe punësimin e një numri më të madh të inspektorëve tatimorë. Gjithashtu, janë duke u ndryshuar procedurat tatimore për mbylljen e boshllëqeve rregullatore në TVSH dhe akciza, dhe vendi po shkon gradualisht drejt monitorimit të bazuar në nivelin e rrezikut. Ndërkohë, administrata tatimore Serbe ka adoptuar me sukses Planin e Transformimit të miratuar nga qeveria në Qershor të vitit 2015.

Përpjekjet e vendeve për konsolidim

fiskal kanë filluar të prodhojnë rezultate

pozitive, ndërsa ato janë duke reformuar

programet e ndihmës ekonomike,

zvogëluar ndikimin e sektorit publik në

ekonomi, dhe mbështetur performancën

e sektorit publik. Disa nga problemet

strukturore të rrënjosura në të gjitha vendet e

EJL6-ës janë konsumi i lartë publik dhe

transfertat publike joproduktive. Ne vitin

2015, si Serbia ashtu edhe Shqipëria

reduktuan shpenzimet e tyre në raport me

PBB-në. Serbia arriti të shkurtojë shpenzimet

publike me 1.7 për qind të PBB-së gjatë vitit

2015 në sajë të kursimeve nga shpenzimet për

paga dhe pensione publike, duke ulur në

mënyrë të ndjeshme deficitin fiskal (Figura

3.2). Aktualisht, programi ambicioz i qeverisë

për konsolidim fiskal është përqëndruar në

reformën e pagave dhe pensioneve, e cila

pritet të realizojë tre të katërtat e reduktimit

të parashikuar të deficitit fiskal deri në fund

të vitit 2017 (shiko Kutinë 3.1). Edhe në

Shqipëri, kufizimi i shpenzimeve për paga,

shërbime sociale dhe interesa të borxhit ka

çuar në reduktim të disbalancave fiskale.


Hapësira Informuese 3.1. Reforma e Serbisë në Sistemin e Pagave të Sektorit Publik Reforma në sektorin publik ka qenë një nga prioritetet e para për qeverinë e Serbisë të zgjedhur në vitin 2014. Dobësitë fiskale të periudhës 2012-14 bënë që borxhi publik të zgjerohej me 26 pikë përqindje duke rritur në këtë mënyrë nevojën për rregullim fiskal. Gjatë kësaj periudhe, shpenzimet e përgjithshme të qeverisë arritën mesatarisht në 45.6 për qind të PBB-së, dhe kategoria më e madhe e shpenzimeve, pagat, përbënin 11 për qind të PBB-së në vitin 2013. Shpenzimet për paga jo vetëm që ishin të larta, por ato nuk ishin as transparente, duke përbërë kështu një problem për parashikueshmërinë fiskale. Sistemi i pagave përfshinte 5 nivele të ndryshme pagash bazë, 900 koeficientë të ndryshëm të punës, 2.200 tituj pune, 71 elemente të ndryshëm të shpërblimit, bazuar në 19 ligje dhe një numër të stërmadh aktesh nënligjore. Pagesa e shtesave mbi pagën sipas elementeve të ndryshëm të shpërblimit nuk ishte e bazuar në rregulla, duke çuar në deformime të konsiderueshme në sistemin e pagave. De facto, institucionet kanw stimulin e duhur për të maksimizuar përdorimin e shpenzimeve të pagave. Parimet tradicionale të kontrollit anashkaloheshin nëpërmjet punësimit të një numri të lartë dhe në mënyrë të pakontrolluar të punonjësve të përkohshëm. Që prej vitit 2014, qeveria është fokusuar në uljen e shpenzimeve për paga përmes një reforme gjithëpërfshirëse në administratën publike që synon rritjen e cilësisë dhe efikasitetit të shërbimeve publike; motivim dhe shpërblim sa më të mirë të nëpunësve publikë; si dhe rritjen e kapaciteteve të Administratës Publike të Serbisë për të menaxhuar proçesin e pranimit në Bashkimin Europian. Reforma mbështetet në dy dokumente strategjike, Strategjia për Reformën në Administratën Publike (RAP) dhe Planin e Veprimit për Zbatimin e Strategjisë RAP. Për arritjen e objektivave të reformave, qeveria është përqëndruar në dy fronte, atë legjislativ dhe atë administrativ. Ministria e Financave (MF) krijoi Regjistrin e Punonjësve të Sektorit bazë Publik (pa përfshirë ndërmarrjet shtetërore), i cili përmban të dhëna personale për rreth 465,000 të punësuar. Megjithëse regjistri bazohet në vetë-raportim, ç’ka përbën rrezik për ndotjen e të dhënave, ato verifikohen në mënyrë periodike me të dhënat e regjistrit të sigurimeve shoqërore të detyrueshme me qëllim reduktimin e mundësisë për gabime. Në aspektin e kontrollit të kostos, u reduktua shkallëzimi i formulës së indeksimit të pagave, e cila u pasua nga një reduktim nominal prej 10 për qind i pagave në Nëntor 2014, dhe vendosja e një tavani për pagat maksimale në sektorin publik. Përveç regjistrit të punonjësve, Ministria e Financave, në bashkëpunim me Ministrinë e Administratës Publike dhe Vetë-Qeverisjes Vendore (MPALSG), krijoi edhe Regjistrin e Institucioneve të Sektorit Publik. Kontrolli institucional u forcua nëpërmjet proçesit të ngrirjes së rekrutimeve të iniciuar në Janar 2014, i cili lejon kryerjen e zëvendësimeve në raportin 1:5. Ky proçes vazhdon ende të funksionojë, edhe pse po zëvendësohet gradualisht nga një sistem i rreptë tavanesh punësimi sipas institucioneve, të përcaktuar sipas Ligjit për Numrin Maksimal të të Punësuarve në sektorin publik, të miratuar në verën e vitit 2015. Në bazë të këtij ligji, tavanet për institucionet individuale propozohen dhe miratohen me dekret Qeverie çdo 6-muaj. Së fundi, numri i të punësuarve me kontratë që një ministri apo agjenci mund të rekrutojë u reduktua deri në 10 për qind të numrit total të punonjësve të saj, ndërsa ministritë kanë afat deri në 3 muaj të kryejnë bashkërendimin e shifrave me këtë tavan. Masa të tjera që garantojnë qëndrueshmërinë e kësaj reforme janë në proces zbatimi. Në veçanti, qeveria ka miratuar Ligjin e ri të Pagave në Sektorin Publik, i cili përcakton


23

parametrat e sistemit të shpërblimit dhe kategorizimit që zbatohen në të gjithë sektorin publik, me qëllim përmirësimin e transparencës dhe barazisë në strukturën e kompensimit. Ligji adreson padrejtësitë e shkaktuara nga një sërë legjislacionesh që ekzistojnë mbi kompensimin në sektorin publik dhe lirinë në përcaktimin e niveleve të pagave. Ai parashikon një normë bazë uniforme dhe koeficientet për secilin pozicion si dhe harmonizon rreth dhjetë norma të ndryshme bazë që kanë ekzistuar më parë. Ligji krijon një strukturë uniforme të pagave për të gjitha kategoritë e punësimit në sektorin publik, ofron një katalog të pozicioneve, parashtron metodologjinë për mënyrën e caktimit të pagës për pozicione dhe kategori të ndryshme, si dhe vendos kritere transparente për pagesat shtesë. Paralelisht, qeveria po kryen dhe një rishikim funksional gjithëpërfshirës të ministrive dhe agjencive për të përcaktuar mundësitë për optimizim, duke u fokusuar në ato ministri dhe agjenci që kanë numrin më të lartë të personelit dhe që ofrojnë shërbime me rëndësi jetësore, si dhe në riorganizimin e më shumë se 100 institucioneve shtetërore qendrore që ekzistojnë aktualisht. Burimi: Banka Botërore

Në mënyrë që masat e politikave

ekonomike të kenë një impakt sa më të

qëndrueshëm në deficitet fiskale, është e

domosdoshme që struktura e

shpenzimeve publike të zhvendoset drejt

fushave më produktive dhe të barabarta.

Edhe pse të gjitha vendet e EJL6-ës, me

përjashtim të Kosovës, kanë reduktuar

shpenzimet për pagat publike si përqindje e

PBB-së gjatë tre viteve të fundit, shpenzimet

për paga ende zënë një pjesë të

konsiderueshme në buxhetin e vendeve të

EJL6-ës. Për shembull, niveli i shpenzimeve

për paga për vitin 2015 në Bosnje dhe

Hercegovina dhe Malin e Zi ishte rreth 12

përqind e PBB-së. Shpenzimet për ndihmë

sociale, si përqindje e PBB-së, janë rritur në

Shqipëri, Kosovë dhe IRJ të Maqedonisë

ndërkohë që kanë mbetur të pandryshuara në

Bosnjë dhe Hercegovinë, Mal të Zi, dhe Serbi;

ekziston një shqetësim i përgjithshëm në

lidhje me targetimin dhe efikasitetin e këtyre

shpenzimeve. Për më tepër, disa politika të

ndërmarra së fundmi do të rrisin presionin

mbi buxhetet. Në Mal të Zi, ndryshimet në

Ligjin e Pensioneve i cili parashikon rritje të

pensioneve mesatarisht me 3 për qind dhe

pensionit minimal me 20 për qind, së bashku

me ndryshimet në Ligjin për Mbrojtjen

Sociale dhe të Fëmijëve, i cili përcakton

përfitime që zgjasin gjatë gjithë jetës për nënat

me tre ose më shumë fëmijë të cilat arrijnë në

70 për qind të pagës mesatare neto në vend –

do të rrisnin shpenzimet me 1.5 për qind të

PBB-së në terma vjetorë. Pensionet në IRJ të

Maqedonisë kanë vijuar të rriten gjatë katër

viteve të fundit, duke arritur në nivelin 9.0 për

qind të PBB-së në 2015. Reformimi i skemës

dhe targetimit të pensioneve, si dhe i

përfitimeve sociale që lidhen me to, është

vendimtar për konsolidimin efektiv fiskal në

periudhë afatmesme.

Projektet e mëdha të investimeve publike

sollën rritje të shpenzimeve publike në disa

vende gjatë vitit 2015. Pjesa që këto

shpenzime zinin në buxhet varionte nga 3 për

qind e PBB-së në Serbi në 7 për qind në

Kosovë dhe 8.5 për qind në Mal të Zi.

Shpenzimet kapitale u shkurtuan në të gjithë

rajonin si pjesë e rregullimeve fiskale që u

ndërmorrën menjëherë pas krizës financiare

globale të vitit 2008. Me rikthimin e rritjes

ekonomike, ky zë i buxhetit vazhdoi të rritet në

vendet me shpenzime kapitale tradicionalisht të

larta, ndonëse vazhdoi të ishte më i përmbajtur

në vendet me shpenzime kapitale

tradicionalisht të ulëta. Për shembull,

shpenzimet për ndërtimin e autostradave në

Kosovë u rritën në 2 për qind të PBB-së dhe në

Malin e Zi me 4.7 për qind, ndërsa pritet që ky

nivel të rritet më tej në periudhë afatmesme.

Ashtu si në të gjitha vendet, shpenzimet

publike kapitale në vendet e EJL6-ës duhet

të vlerësohen me rigorozitet në mënyrë që

fondet publike të përdoren për të

mbështetur ato projekte që sjellin përfitime

më të larta ekonomike dhe sociale. Bosnje

dhe Hercegovina ka bërë përparim të dukshëm

në hartimin e kritereve transparente të


vlerësimit për programet e investimeve

publike të qeverisë dhe enteve publike.

Shumica e vendeve të EJL6-ës po instalojnë

një sistem unik filtrimi për projektet e

investimeve publike. Masat rigoroze dhe

transparente në vlerësimin, përzgjedhjen dhe

miratimin e projekteve të investimeve, si dhe

forcimi i institucioneve në drejtim të

financimit, menaxhimit dhe monitorimit të

projekteve, do të ndihmonin në rritjen e

cilësisë së shërbimeve publike, do të lidhnin

qytetarët dhe firmat me mundësitë ekonomike,

si dhe do të shërbenin si katalizatorë kryesorë

të rritjes ekonomike (shiko Kutinë 3.2).

Përmirësimi i planifikimit fiskal afatmesëm dhe

vendimeve për investime publike në të gjitha

vendet e rajonit do të mbështesë gjithashtu

marrjen e vendimeve të mirëinformuara të cilat

në thelb do të fuqizojnë më tej konsolidimin

fiskal duke rritur përfitimet afatgjata në

shpenzimet publike.

Figura 3.3: Barra e shpenzimeve publike për paga dhe ndihmë sociale mbetet e lartë

Figura 3.4: Eficenca në menaxhimin e investimeve publike duhet të përmirësohet

Shpenzimet publike 2015e, perqind e PBB-së Shpenzimet kapitale (2012–15) dhe rezulatatet me te fundit PEFA ne

lidhje me Shpenzimet Kapitale, perqind e PBB (lhs) dhe rezultati PEFA (rhs) 60 A

10

50 B

8 40

C 6

30

D

20 4

10 2 E

0

MNE BIH SRB MKD ALB

KOS

SEE6

0

KOS MNE MKD ALB BIH SRB

Wage bill Social benefits P12(iii) Multi-year costing of recurrent & investment expenditure, rhs

Capital expenditures Total expenditures P12(iv) Linkages of investment budgets & expenditure estimates, rhs

Capital expenditures (2012–15 annual average), lhs

Burimi: Ministritë e Financave. Burimi: Ministritë e Financave, PEFA.


25

7 FMN, Rritja e Eficiencës së Investimeve Publike, 2015. Studimi përkufizon eficiencën e investimeve publike si marrëdhënien midis vlerës së stokut të kapitalit publik dhe cilësisë dhe mbulimit të matur të aseteve të infrastrukturës. Niveli i eficiencës për një vend të caktuar llogaritet si distanca nga kufiri i eficiencës, i cili përcaktohet nga vendet me mbulimin dhe cilësinë më të lartë të infrastrukturës (output) për një nivel të caktuar të stokut të kapitalit publik (input).

8 Shiko Rajaram etj (2010), Një Kuadër Diagnostifikues për Vlerësimin e Menaxhimit të Investimeve Publike, Dokument Punues (Working Paper) 5397, Kërkime mbi Politikat, Banka Botërore

Kutia 3.2: Forcimi i Menaxhimit të Investimeve Publike

Studimet tregojnë se përmirësimi në menaxhimin e investimeve publike (MIP) sjell përfitime të konsiderueshme. Vendet me sisteme më eficente të menaxhimit të investimeve publike kanë rritje më të madhe ekonomike për çdo dollar të shpenzuar në infrastrukturën publike krahasuar me vendet më pak eficente.7 Ndërsa pjesa më e madhe e literaturës ekonomike sugjeron se investimi publik rrit prodhimin e përgjithshëm, shkalla e shtrirjes së impakteve të vërejtura ndryshon për shkak të pasigurive rreth efektit të multiplikatorëve fiskalë në kërkesë dhe ineficiencave të ofertës (Easterly dhe Rebelo 1993; dhe Warner 2014). Gjetjet e studimit te FMN-së (2015) tregojnë se goditjet e investimeve publike, të përcaktuara si rritje e PBB-së me një pikë përqindje të paparashikuar në shpenzimet e investimeve, në vendet e zhvilluara rrisin prodhimin e përgjithshëm me rreth 0.4 për qind në të njëjtin vit dhe 1.5 për qind pas katër vitesh; ai gjithashtu konkludon se goditjet e investimeve kanë një ndikim edhe më të madh në rritjen ekonomike të vendeve me investime publike më eficente, duke rritur prodhimin me 2.6 për qind pas katër vitesh.

Mungesa e rregullave dhe udhëzimeve të qarta në vendet e EJL6-ës vë në rrezik cilësinë dhe eficiencën e funksioneve bazë të MIP-it. Aktualisht, nuk është e sigurt nëse projektet i nënshtrohen kontrollit efektiv, nëpërmjet përdorimit të instrumentave formal të vlerësimit dhe shqyrtimit të pavarur, për të parë përputhshmërinë e tyre me politikat dhe strategjitë e qeverisë. Përgjegjësitë e grupeve të interesit nuk janë të qarta, duke krijuar paqartësi në lidhje me nivelet e miratimit për shkak të mbivendosjes së disa funksioneve. Gjithashtu, ekzistojnë boshllëqe në formalizimin e kërkesave për menaxhimin dhe monitorimin e projekteve, sidomos për projektet e financuara nga buxheti i shtetit.

Një vlerësim krahasues me praktikat e mira ndërkombëtare tregon se disa faza të ciklit të MIP-së nuk po zbatohen nga vendet e rajonit. Metodologjia e hartuar nga Banka8 krijon mundësi për krahasimin e praktikave aktuale në rajonin e EJL6-ës me praktikat më të mira të MIP-ve në aspekte të ndryshme; ku ndër to mund të përmendim:

Drejtimi strategjik dhe kontrolli paraprak. Mungesa e një strategjie kombëtare që artikulon në mënyrë të qartë prioritetet e investimeve publike përbën pengesë për shqyrtimin paraprak efikas të projekt-ideve. Theksi duhet të vendoset tek filtrimi i projekt-ideve të këqija që në fazë të hershme, në mënyrë që t’u jepet e drejta për të vazhduar vetëm projekteve që bazohen qartësisht tek politikat dhe strategjitë qeveritare dhe të mos


Pa një menaxhim të suksesshëm të riskut, përmirësimi i situatës fiskale në vendet e EJL6-ës do të ishte i pamundur. Rritja e transparencës fiskale dhe forcimi i

menaxhimit të buxhetit nëpërmjet rregullave të besueshme fiskale, kornizave afatmesme të shpenzimeve, dhe menaxhimit më të rreptë të borxhit, garancive dhe detyrimeve të

shpërdorohen burimet për vlerësimin dhe hartimin e projekteve më pak efektive. Projektet priren gjithashtu të fitojnë impulsin e tyre të planifikimit, gjë që e bën më të vështirë ndërprerjen e tyre në një fazë të mëvonshme. Për të verifikuar përputhshmërinë e projekt-propozimeve fillestare me prioritetet e politikave kombëtare kërkohet një proces i centralizuar dhe udhëzime për formatimin dhe shqyrtimin e tyre.

Vlerësimi formal dhe rishikimi i pavarur. Aktualisht, nuk ka udhëzime për vlerësimin e projekteve të investimeve publike që duhet të financohen nga të ardhurat e brendshme. Megjithëse është e pranuar gjerësisht se instrumentet standarde të vlerësimit janë të rëndësishme për të garantuar realizimin dhe vlerën social-ekonomike të projekteve të zgjedhura, rregulloret e tanishme nuk parashikojnë kryerjen e studimeve të fizibilitetit. Gjithashtu, për projektet më të rëndësishme nuk parashikohet që të kete studime para-fizibiliteti që të përfshijnë analiza kosto-përfitim me një gamë më të gjerë opsionesh. Vendet me praktika të mira MIP zakonisht kanë procedura për kryerjen e kontrolleve të pavarura në dokumentacionin e projektit për favorizime të mundshme. Kjo është veçanërisht e rëndësishme për shkak se ministritë e linjës nuk ndjekin gjithmonë një model të rreptë për ndarjen së brendshmi të roleve të “propozuesit”, “vlerësuesit”, “rishikuesit”, dhe “aprovuesit” të projektit Për shembull, studimet e para-fizibilitetit dhe fizibilitetit shpesh bëhen nga burime të jashtme (outsourced), ku pala e kontraktuar i raporton të njëjtës njësi apo autoritet që ka propozuar projektin.

Përzgjedhja dhe buxheti. Vendosja e një lidhje të përshtatshme ndërmjet vlerësimit dhe përzgjedhjes së projekteve dhe ciklit të buxhetit përbën një nga aspektet themelore të një sistemi të mirë MIP. Karakteristika të dëshirueshme të një sistemi të tillë janë kriteret e transparencës në përzgjedhjen e projekteve; një proces i mirë-strukturuar në përgatitjen e buxhetit që merr parasysh jo vetëm investimet aktuale por edhe implikimet periodike të projektit në periudhë afatmesme dhe afatgjatë; kontroll efikas me qëllim që të financohen vetëm projektet e vlerësuara dhe të aprovuara; dhe që projektet e përzgjedhura të kenë financim të mjaftueshëm për të mbuluar jo vetëm kostot e ndërtimit, por edhe ato operacionale dhe të mirëmbajtjes pas përfundimit të tyre.

Zbatimi, finalizimi dhe vlerësimi i projektit. Procedurat për përgatitjen dhe ekzekutimin e buxhetit duket se kanë një ndikim të paqartë mbi efektivitetin e hartimit të projekteve. Nuk ka të dhëna se nivelet e alokimit të fondeve nuk janë të mjaftueshme për të garantuar përfundimin në kohë të projekteve, ndërkohë që ekzistojnë mekanizma që mundësojnë angazhime shumë-vjeçare në rastet kur shpenzimet shtrihen në vitet e tjera fiskale. Megjithatë, një model i deformuar i shpenzimeve vjetore, ku një pjesë e madhe e shpenzimeve kapitale kryhen në muajin e fundit të vitit fiskal ose nuk ekzekutohen fare, evidenton probleme që lidhen ose me fillimin në kohë të aktiviteteve të projektit apo mungesë të fleksibilitetit të mjaftueshëm gjatë vitit buxhetor. Gjithashtu, shumica e vendeve nuk kanë kërkesa formale specifike ose rregulla institucionale për realizimin e vlerësimeve ex-post të projekteve të investimeve publike, siç janë raportimet mbi përfundimin e punimeve. Zyrat kombëtare të auditimit kanë luajtur deri më sot një rol të kufizuar në vlerësimin e investimeve publike.

Burimi: Banka Botërore


27

kontingjencave, pritet që të zvogëlojnë rreziqet dhe të përmirësojnë pozitat fiskale. Të gjitha vendet e EJL6-ës do të përfitonin pa përjashtim nga një mbikëqyrje më e rreptë e partneritetit publik-privat (PPP) dhe integrimi më i mirë i planeve strategjike kombëtare me buxhetimin dhe financimin e kapitalit. Partneriteti publik-privat dhe koncesionet mund të jenë të dobishme për të mbështetur infrastrukturën si dhe shërbimet publike që

lidhen me të. Megjithatë, ato janë komplekse; ato nuk kërkojnë vetëm alokim të kujdesshëm dhe zbutje të riskut por edhe një strategji të mirë-menduar të prokurimit në mënyrë që sektori publik të sigurojë leverdi ekonomike. Shpesh, menaxhimi jo eficient i financave publike rezulton në akumulim të detyrimeve të prapambetura. Shlyerja e detyrimeve financiare të prapambetura dhe parandalimi i akumulimit të tyre përbën një sfidë serioze për qeveritë qendrore dhe vendore të vendeve të EJL6-ës. Megjithatë, Shqipëria arriti që brenda dy viteve të shlyejë jo vetëm detyrimet e prapambetura, të cilat arrinin në 5 për qind të PBB-së, por njëkohëisht edhe të realizojë forcimin e institucioneve të menaxhimit financiar për të parandaluar akumulimin e tyre (shiko Kutinë 3.3).

Kutia 3.3. Shqipëria: Shlyerja e Detyrimeve të Prapambetura dhe Kontrollet e Angazhimeve Financiare Ngadalësimi në rritjen e të ardhurave në periudhën pas-krize dhe niveli i lartë i angazhimeve fiananciare, të cilat shpesh i tejkalonin tavanet buxhetore çoi në akumulim të detyrimeve të prapambetura për Shqipërinë në periudhën 2008-2013. Edhe pse burimet financiare u tkurrën dhe shpenzimet sociale u rritën së tepërmi, qeveria vazhdoi investimet intensive në infrastrukturë. Tavanet e shpenzimeve të përcaktuara për njësitë buxhetore për periudhën afatmesme u trajtuan si nivele bazë referimi për planet e tyre, dhe jo si kufij të sipërm. Angazhimet e projekteve të reja të miratuara të investimeve shtriheshin përtej kufijve të buxhetit të një viti dhe shpesh reduktoheshin gjatë vitit për shkak të mungesës së burimeve. Detyrimet e prapambetura akumuloheshin atëherë kur zbatimi i projektit e tejkalonte buxhetin. Deri në fund të vitit 2013, borxhet e prapambetura në Shqipëri për investime publike, mallra dhe shërbime (faturat e shërbimeve), rimbursimin e TVSH-së dhe tatim fitimit, pagesa për personat me aftësi të kufizuar, dhe fondet speciale përbënin 5.3 për qind të PBB-së. Në vitin 2014, qeveria shqiptare miratoi Strategjinë për Parandalimin dhe Shlyerjen e Detyrimeve të Prapambetura. Ajo përcakton proçedurat për (1) shlyerjen në mënyrë transparente, të saktë dhe të drejtë të borxhit të prapambetur brenda një afati tre-vjeçar, dhe (2) forcimin e disiplinës financiare për të parandaluar krijimin e detyrimeve të prapambetura në të ardhmen. Radha e kryerjes së pagesave është bërë sipas parimit hyrje e parë-dalje e parë. Për menaxhimin e procesit u krijuan njësi të posaçme pranë Ministrisë së Financave. Raportet mbi ecurinë e procesit janë publikuar rregullisht. Gjithashtu, Ministria e financave kontraktoi një auditor të jashtëm për të verifikuar detyrimet financiare dhe procesin e shlyerjes së tyre. Shlyerja e detyrimeve të prapambetura përfundoi në fund të 2015-ës, pra pak më herët se afati i parashikuar.


Për parandalimin e krijimit të detyrimeve të reja u vendosën një sërë masash kontrolluese. Institucioneve buxhetore i’u vensdos detyrimi për të përcaktuar prioritetet e tyre brenda kufijve të caktuar dhe tavaneve të miratuara të buxhetit. Përcaktimi i kritereve të qarta në lidhje me prioritizimin krijon mundësi për identifikimin e projekteve të dobëta apo të konceptuara keq, duke bërë që burimet të mos përdoren për financimin e tyre por aty ku ato kanë efekt maksimal, për realizimin e objektivave fiskale dhe objektivave të tjera të qeverisë. Me qëllim shmangien e krijimit të angazhimeve të tepërta financiare, Ministria e Financave nxorri një Udhëzim në Mars 2014 i cili informon ministritë e linjës se angazhimet për vitin 2015-2017 nuk duhet të tejkalojnë nivelin 30 për qind të tavaneve fiskale afatmesme për shpenzime korrente dhe 50 për qind për shpenzime kapitale të brendshme. Parlamenti miratoi kufijtë 3-vjeçarë të shpenzimeve në Ligjin e Buxhetit të vitit 2015. Qeveria Shqiptare ka në plan të ndryshojë ligjin për Menaxhimin e Sistemit Buxhetor në vitin 2016, në mënyrë që ai të përfshijë, ndër të tjera, edhe ndryshimet në kornizën fiskale afatmesme. Këto ndryshime janë futur edhe në strategjinë e MFP-së të Shqipërisë, e cila u miratua nga Këshilli i Ministrave dhe është publikuar në Dhjetor 2014. Për një kontroll sa më të mirë të angazhimeve financiare, institucionet buxhetore duhet të marrin aprovimin e degës së Thesarit përpara fillimit të procesit të prokurimit. Sipas rregullores të nxjerrë nga Këshilli i Ministrave, në Janar 2014, të gjitha urdhrat e prokurimit për mallrat dhe shërbimet të njësive buxhetore duhet të vulosen nga dega e Thesarit. Ministria e Financave refuzon urdhrat për blerjen e mallrave, për të cilat nuk ka fonde në dispozicion. Kjo procedurë ka ndihmuar në reduktimin e praktikave të zakonshme të inicimit të prokurimit, veçanërisht të angazhimeve shumëvjeçare, pa patur burime të mjaftueshme në dispozicion, meqënëse sistemi aktual i Thesarit nuk ka mundësi të vendosë kontrolle të forta mbi angazhimet financiare. Gjithashtu, është forcuar edhe sistemi i Thesarit për të ushtruar kontroll më të madh mbi angazhimet financiare, përfshirë investimet shumëvjeçare. Njësitë buxhetore duhet të kryejnë regjistrimin e angazhimeve në Degën e Thesarit të Rrethit brenda tre ditëve nga nënshkrimi i kontratës. Me qëlim plotësimin e kërkesave, dega e Thesarit kryen verifikime periodike mbi përdoruesit e fondeve buxhetore me risk të lartë për mospërputhje me këto kërkesa. Burimi: Banka Botërore.


29

Borxhi Publik po Rritet Gradualisht

Pavarësisht konsolidimit fiskal dhe dhe reformave

tatimore që po zbatohen në disa vende të EJL6-ës,

borxhi publik u rrit edhe më shumë në vitin 2015.

Borxhi publik dhe borxhi i garantuar publikisht

(PPG) si pjesë e PBB-së u rrit në vitin 2015 në të gjitha

vendet e rajonit, me një rritje mesatare prej 3 pikë

përqindjeje të PBB-së krahasuar me vitin 2014. Mali i

Zi kishte rritjen më të madhe me 10 pikë përqindje të

borxhit publik në vitin 2015, duke arritur një rekord

të ri prej 78.8 për qind të PBB-së. Përveç deficiteve të

mëdha fiskale, efektet e zhvlerësimit të monedhave

vendase për shkak të vlerësimit të dollarit amerikan e

rritën akoma më shumë borxhin për ato vende që një

pjesë të madhe të borxhit e mbajnë në dollarë

amerikanë (Figura 3.5 dhe Figura 3.6). Në Serbi,

efektet e vlerësimit të PPG-së ishin më të ndjeshme se

sa në vendet e tjera për shkak se zhvlerësimi i dinarit

kundrejt dollarit ishte më i theksuar dhe pasi pjesa e

borxhit të Serbisë e mbajtur në dollarë ishte më e

madhe sesa në vendet e tjera (Figura 3.7). Si rezultat i

kësaj, efekti vlerësimit në vitin 2015 për Serbinë kishte

madhësi të ngajshme me deficitin e saj buxhetor,

ndërsa në vendet fqinje të saj efekti i vlerësimit ishte

më i dobët (Figura 3.8).

Për shkak të rritjes së pasigurive të jashtme,

ekspozimit ndaj katastrofave mjedisore, dhe cikleve të

paqëndrueshme politike, ekonomitë e EJL6-ës kanë

nevojë për amortizatorë të shëndetshëm fiskale për të

vepruar si absorbues të goditjeve të forta. Ngushtimi i

deficitit fiskal Ngushtimi i deficitit fiskal po përballet me

nivele të larta, dhe ende në rritje, të borxhit publik.

Megjithëse në vitin 2007 vendet e rajonit kishin nivele të

ndryshme të pjesës së borxhit PPG ndaj PBB-së, ky

raport u rrit së paku me 20 pp në fund të vitit 2015 në

Mal të Zi, Serbi, Shqipëri dhe IRJ të Maqedonisë. Për më

tepër, rritja në raportin e PPG-së ndaj PBB-së në vendet

e EJL6-ës është pothuajse sa dyfishi i këtij raporti në

tregjet në zhvillim me të ardhura mbi mesataren (Figura

3.5). Si rrjedhojë, hapësia për manovrim fiskal është

shumë e kufizuar. Të ballafaquar me rrezikun e një

mjedisi të ardhshëm ndërkombëtar më pak mbështetës,

si për rritjen ekonomike dhe për kostot e financimit,

masa të politikës për të trajtuar ngurtësitë strukturore

fiskale, duke përfshirë menaxhimin e borxhit publik,

mund të ndihmojnë të sigurojnë hapësirë shtesë fiskale

dhe mund të jenë të rëndësishme për të forcuar financat

publike për të kufizuar rregullimet e nevojshëm në rast

të goditjeve negative.

Figura 3.5: Borxhi PPG i EJL6 është rritur shpejt që nga viti 2007

Figura 3.6. Prirja e qendrueshme rritëse e borxhit PPG të EJL6-ës kërcënon qëndrueshmërinë e borxhit

Ndryshimi i raportit të borxhit PPG ndaj PBB në 2007-2015,

pikë përqindje

60

50

40

30

20

10

0

-10

-20

Raporti i borxhit PPG ndaj PBB, përqind

90

80 77 73

70

60

50 46

40

30

20 13

10

0

MNE BIH SRB MKD ALB

SEE6 Comparators ▬ Upper-middle income average 2015 2007 2011

KOS SEE6

Burimi: Ministritë e Financave.

Shënim: Vendet e krahasueshme janë tregje në të reja me atë ardhuar për frymë $2,900–$6,400, jo-eksportues nafte, shtete j0-ishullorë jashtë Afrikës.

Burimi: Ministritë e Financave.


28 | 3. sUPPORTIvE POLICy REFORMs ARE ONGOING


31

Figura 3.7. Pjesa e borxhit të jashtëm PPG në dollarë është poshtë nivelit të shumicës së vendeve Europiane dhe të Azisë Qendrore

Figura 3.8: Efektet e vlerësimit në borxhin public për shka të vlerësimit të dollarit në 2015 ishin të krahasueshme me deficitet fiskale në disa vende

Raporti i PPG së jashtme ndaj PBB, përqind, 2014 Përqind e PBB Raporti

100 11 100

90 10 90

80 9 80

70 8

70

60 7

60 6

50 50 5

40 4

40

30 3 30

20 2 20

10 1 10

0 0 0

SRB BIH KOS MKD ALB MNE

USD share of external debt — Europe and Central Asia average USD valuation effects Fiscal deficit

Change in total public debt Valuation effect as share of fiscal deficit, rhs

Burimi: Ministritë e Financave. Burimi: Ministritë e Financave dhe të dhëna nga ËDI.

Shënim: Vlerësimi i efeketev është llogaritur duke krahasuar borxhin publik të mbajtur në dollar amerikanë në 2014 me rritjen e

kursit të këmbimit të monedhave vendase me dollarin në 2015.

Politika Monetare Akomoduese Politikat kufizuese fiskale dhe zvogëlimi i disbalancave të jashtme, së bashku me ndërhyrjet e bankave kombëtare, ndihmuan në ruajtjen e qëndrueshmërisë së monedhave vendase të EJL6-ës kundrejt Euro-s (Error! Reference source not found.). Kurset e këmbimit të monedhave vendase ndaj euros nuk kishin ndryshime për pjesën më të madhe të vitit 2015, megjithëse leku Shqiptar pati një vlerësim të lehtë afër fundit të vitit, si pasojë e kërkesës së lartë sezonale që vjen nga emigrantët që kthehen në vend në këtë periudhë. Ndërkohë, dinari Serb u zhvlerësua lehtë ndaj Euro-s nga fundi i vitit 2015 deri në fillim të vitit 2016, si rezultat i faktorëve të tillë sezonalë, si pagesat e borxhit publik, kërkesa më e lartë nga kompanitë importuese, marrëveshjet për këmbimet valutore (swap) nga bankat komerciale për

9 Mali i Zi dhe Kosova janë ekonomi plotësisht të euroizuara

shkak të zvogëlimit të kursit referencë të Bankës Qendore, zhvillimet globale të tilla si rënia e flukseve drejt tregjeve të reja në zhvillim. Megjithatë, ndryshimet në politikat monetare të SHBA-së dhe Euro Zonës, që rezultuan në yield-e më të larta të bonove amerikane të thesarit, kontribuan në forcimin e dukshëm të dollarit kundrejt Euros në vitin 2014 dhe pjesën më të madhe të vitit 2015. Në periudhën nga fundi i vitit 2014 deri në Shkurt të vitit 2016, zhvlerësimi nominal kundrejt dollarit amerikan i monedhave të Shqipërisë, Bosnje dhe Hercegovinës, IRJ të Maqedonisë dhe Serbisë, që kanë kurse luhatëse të këmbimit apo norma këmbimi fiks me Euron, ishte midis 10 dhe 12 për qind, dhe pjesa më e madhe e rënies u shënua në fillim të vitit.9Ndërkohë, zhvlerësimi i kurseve efektive reale të këmbimit gjatë vitit ishte i vogël.


Inflacioni i ulët ka orientuar bankat qendrore drejt politikave monetare akomoduese. Në përgjithësi, normat bazë të interesit në vendet e EJL6-ës ishin në nivelet më të ulëta historike të tyre (Error! Reference source not found.). Bazuar në parashikimet për presione të ulëta inflacioniste në periudhën afatmesme, Banka e Shqipërisë në Nëntor të vitit 2015 uli normën bazë të interesit me 0.25 pikë përqindjeje, duke arritur në 1.75 për qind, niveli më i ulët historik. Për të njëjtën arsye, Banka Kombëtare e Serbisë në periudhën Mars 2015 – Shkurt 2016 ndërhyri shtatë herë për të ulur normën bazë të interesit, duke arritur në nivelin 4.25 për qind. Vetëm IRJ e Maqedonisë e mbajti të pandryshuar normën bazë të interesit; ajo kishte vlerësuar se duke pasur parasysh kushtet ekonomike dhe financiare, politika aktuale monetare ishte adekuate. Me normat bazë të interesit të vendeve të EJL6-ës në nivelet më të ulëta historike të

tyre, normat e interesave të kredive u zvogëluan, duke siguruar mbështetje për rritjen paraprake të kreditimit privat. Normat e interesave të kredive ranë në të gjitha vendet e EJL6-ës dhe në të gjithë rajonin, duke rritur kreditimin për individë. Rritja e kreditimit u vu re në IRJ të Maqedonisë, Kosovë, Mal të Zi dhe Bosnjë dhe Hercegovinë (Error! Reference source not found.). Rezultatet e një sondazhi10 të kohëve të fundit mbi bankat tregojnë se faktorët kontribues të kreditimit janë të lidhur si me kërkesën ashtu dhe me ofertën: Në Kosovë, pati lehtësim të kushteve të kreditimit, rritje të kërkesës për kredi dhe rënie të kredive me probleme. Në Serbi, kërkesa në rritje vazhdon të pengohet nga një përmirësim shumë më i ngadaltë i kushteve të kreditimit. Edhe në Shqipëri, si kërkesa dhe oferta janë apatike.

Figura 3.11: Rimëkëmbje e përkohshme e rritjes së kreditimit privat Rritja vjetore e kreditimit, mesatare lëvizëse tre-mujore, përqind

10 EIB CESEE, Sondazhi i Huave Bankare, GJ2 2015.

Figura 3.9: Monedhat e EJL6-ës kryesisht ndoqën Euron, me disa shmangie kohët kohët e fundit Dhjetor 2014 deri Shkurt 2016

Figura 3.10: Normat bazë të interesit në nivelet më të ulëta historike Përqind

Burimi: Të dhëna nga bankat qendrore dhe FMN. Shënim: Rritje = zhvlerësim.

Burimi: BQE, Bankat Kombëtare.

-5

0

5

10

15

ALB BiH

MK

D

SRB

EU ALB BiH

MK

D

SRB

BiH

KSV

MK

D

SRB

USD Euro REER

Percent

0

5

10

2012 2013 2014 2015 2016MKD ALB SRB Eurozone

Percent


33

Burimi: Të dhëna nga Bankat Qendrore dhe FMN. Shënim: Rritja në kredtimin real është llogaritur si rritja reale ex-post bazuar në inflacionin IÇK. Mesatarja lëvizëse tre-mujore është mesatarja e normave të rritjes në baza vjetore.

-10

-5

0

5

10

15

20

25

ALB - nominal ALB - real

-10

-5

0

5

10

BIH - nominal BIH - real

0

10

20

30KOS - nominal KOS - real

-10

0

10

20

30

40MKD - nominal MKD - real

-15

-10

-5

0

5

10MNE - nominal MNE - real

-20

-10

0

10

20

30

40SRB - nominal SRB - real


Disa Shqetësime në Lidhje me Cilësinë e Aseteve të Bankave

Bankat në vendet e EJL6-ës vazhduan të kenë përgjithësisht nivele të mira të kapitalizimit dhe likuiditetit, duke lëvizur drejt mobilizimit më të madh të depozitave vendase. Në kushtet kur financimi i jashtëm u kufizua dhe bankat mëmë filluan të reduktonin përdorimin e levës financiare në vendet e rajonit, bankat lokale u fokusuan në tërheqjen e burimeve të brendshme të financimit. Ritmi i fuqishëm i rritjes së raporteve depozita-PBB që nga koha e krizës reflekton gjithashtu rritjen e madhe në normat e kursimit agregat që mundësoi Bosnjë dhe Hercegovinën, Malin e Zi dhe Serbinë, të zvogëlonin ndjeshëm raportet hua-depozita (LTD) në krahasim me nivelet e larta të mëparshme të tyre (Error! Reference source not found.).

Figura 3.12: Mobilizimi idepozitave vendase është në rritje Raporti i Huave ndaj depozitave

Burimi: Autoritetet kombëtare.

Reduktimi i levës financiare në EJL6 u ngadalësua në vitin 2015. Shumica e vendeve në rajon vazhduan të kishin reduktime të financimit të bankave të huaja, megjithëse ritmi i reduktimeve tashmë është.më i ngadaltë. Reformat rregullatore dhe mbikëqyrja më e fortë nga Bashkimi Europian Bankar po krijojnë presione mbi disa banka

mëmë që të tkurrin më tej bilancet e tyre, të zvogëlojnë shumën e kapitalit të vet në filiale, apo edhe të shesin filialet. Megjithatë, për rajonin në tërësi, pretendimet ndaj huamarrësve jo-bankarë u zvogëluan më shumë se pretendimet ndaj bankave, që me shumë mundësi reflekton vazhdueshmërinë e bilanceve të dobëta financiare të korporatave. Nga ana tjetër, pas lehtësimit të kostove të financimit për gati dy vjet, ato filluan të rriten përsëri në Tremujorin 2 të 2015-ës, duke reflektuar pasiguritë rreth krizës Greke dhe faktorëve të tjerë të jashtëm, të tillë si ngadalësimi i flukseve të kapitalit në tregjet në zhvillim (Error! Reference source not found.).

Figura 3.13: Rreziqet e kreditimit janë përsëri në rritje pas rënies së tyre Niveli i Financimit dhe Kostove të Tij për rajonin e EJL6-ës

Burimi: Autoritetet kombëtare. Shënim: Mpread-i) i CDS-ve kombëtare të vendeve i referohet Shqipërisë, IJR të Maqedonisë, Malit të Zi dhe Serbisë.

Ndërsa sektori bankar i EJL6-ës në tërësi ka reduktuar numrin e kredive me probleme (NPL-të), në nivel individual bankat kanë asete me cilësi të ndryshme. Bankat komerciale të rajonit kryesisht janë financiarisht të shëndetshme, por provigjonet e larta për NPL-të mund të dëmtojnë një pjesë të fitimeve dhe amortizatorëve të kapitalit të

0

50

100

150

200

BIH SRB MKD MNE KOS ALB

42352 Peak level since 2006Loan-to-deposit ratio

0

200

400

600

800

1,000

-2,000

-1,500

-1,000

-500

0

500

1,000

1,500

2,000

Change in BIS reporting banks external position vis-à-vis SEE6 (LHS)

SEE6 sovereign CDS spread, bps (RHS)


35

bankave (Error! Reference source not found.). NPL-të ende të larta vazhdojnë të ushtrojë presion të lartë në sistemet bankare të EJL6-ës, edhe pse kohët e fundit të gjitha vendet e EJL6-ës, me përjashtim të Serbisë, kanë pasur përmirësim në këtë drejtim. Në vitin 2015, NPL-të u reduktuan me rreth 1 pikë përqindjeje mesatarisht në të gjithë rajonin, ku rëniet më të mëdha u shënuan në Mal të Zi, Shqipëri dhe Kosovë. Në Serbi, kreditë me probleme u rritën me 1 pikë përqindje, duke arritur në rreth 22 për qind; megjithatë sipas rishikimit të fundit të cilësisë së aseteve në 14 banka, ky nivel mund të jetë edhe më i madh në realitet për shkak të mënyrë së klasifikimit të kredive. Përveç kësaj, nevojë për adresim kanë edhe disa probleme vulnerabiliteti të bankave me kapital vendas në Bosnjë e Hercegovinë dhe Mal të Zi. Gjithashtu, një shqetësim i vazhdueshëm është edhe sasia e madhe e kredive të dhëna në monedhë të huaj huamarrësve të pambrojtur. Për shembull, në Shqipëri dhe Serbi kreditimi në monedhë të huaj përbën 60 për qind të totalit të kredive të dhëna. Nivelet e larta të NPL-ve rëndojnë bilancet e bankave, dëmtojnë fitimet dhe kapitalin, dhe zvogëlëjnë interesin e bankave për të dhënë kredi të reja—dhe kufizojnë mundësinë e përgjithshme të bankave për të nxitur veprimtarinë ekonomike (Error! Reference source not found.). Të gjitha vendet e EJL6-ës kanë ndërmarrë veprime për të gjetur zgjidhje për NPL-të, ose nëpërmjet iniciativave individuale të tyre ose nëpërmjet bashkëpunimit rajonal, të tilla si Nisma e Vjenës. Autoritetet mbikëqyrëse në Shqipëri, Mal të Zi, dhe Serbi kanë fillar të

zbatojnë programe të detajuara për të ofruar stimuj për bankat për të ndërmarrë veprime konkrete për rikuperimin në kohë të kredive që kanë mundësi kthimi dhe për mbledhjen me forcë të kredive nga huamarrësit që nuk kanë aftësi paguese. Autoritetet në Bosnjë dhe Hercegovinë, Kosovë dhe Serbi kanë nisur reformat për të përmirësuar regjimet e tyre të falimentimit. Në IRJ të Maqedonisë dhe Shqipëri, rregullatorët tashmë kërkojnë prej bankave që ato të fshijnë NPL-të që janë plotësisht të provigjonuara për më shumë se dy vjet dhe për më shumë se tre vjet në secilin vend respektivisht. Mali i Zi ka shkarkuar portofole të mëdha të NPL-ve në automjete për qëllime të veçanta që i përkasin bankave mëmë që operojnë në vend. Sektori financiar i EJL6-ës mund të ndikohet negativisht nga faktorë të tillë si: perspektiva e tregut ndërkombëtar, rreziqet e huamarrjes së jashtme, reformat rregullatore dhe mbikëqyrëse të BE-së, si dhe kufizimet e kapitalit të bankave mëmë. Duke marrë parasysh se perspektivat për rajonin varen në masë të konsiderueshme nga zhvillimet e jashtme, kohët e fundit u krye një analizë e skenarëve alternativë për të ndihmuar politikëbërësit dhe rregullatorët e sektorit financiar të përgatiten për një sërë alternativash të mundshme në të ardhmen (Kutia 3.4). Analiza, megjithëse hipotetike, demonstron se si goditjet e jashtme mund të kenë ndikim të menjëhershëm në sistemet financiare të EJL6-ës dhe se përmirësimi i shëndetit të sektorit financiar është një strategji e rëndësishme që vendet e rajonit duhet të zbatojnë për të zbutur rrezikun.


Kutia 3.4: Strukturat e Sistemeve Financiare të Ballkanit Perëndimor në vitin 2025: Skenarët111 Për shkak se perspektivat për rajonin varen në masë të madhe nga zhvillimet e jashtme, një analizë rajonale nëpërmjet skenarëve paraqet të ardhmen e mundshme për sektorët financiarë të vendeve të EJL6-ës. Objektivi i ndërtimit të skenarëve ishte ofrimi i mbështetjes për politikëbërësit dhe rregullatorët në diskutimin e sfidave strategjike dhe reagimet e politikave ekonomike, dhe rritjen e njohurive të tyre mbi pasiguritë e forta me të cilat do të përballen sektorët financiarë të EJL6-ës. Banka Botërore, përmes konsultimeve me grupet e interesit nga rajoni dhe partnerët ndërkombëtarë të zhvillimit, përgatiti blloqet bazë të skenarëve duke identifikuar 14 fusha të pasigurisë që mund të rezultojnë kontribuesit kryesorë të ndryshimit. Këto mbulojnë dinamikat globale ekonomike, gjeopolitikën, rregullimin dhe tregjet financiare, dhe inovacionin e mbështetur në teknologji, si dhe pasiguritë që lidhen në mënyrë më specifike me BE-në. Secili skenar paraqet një pamje të ndryshme se si mund të jetë bota në vitin 2025 (Figura B2.4.1). Dinamizmi i ekonomisë globale në skenarin Portokalli Dinamike paraqet inovacionin financiar në lulëzim, por edhe ngre pikëpyetje në lidhje me përshtatshmërinë e rregullimit financiar. Qendra gravitacionale ekonomike nuk është më në vendet tradicionale të zhvilluara, dhe ky skenar karakterizohet nga rritja e flukseve shumëdimensionale të kapitalit dhe lojtarë të rinj të rëndësishëm në skenën e IHD-ve bankare. Skenari Gri e Trazuar reflekton trazirat në ekonominë globale që krijojnë probleme për sistemin financiar, që lindin nga rritja e ulët ekonomike dhe brishtësia politike, përfshirë edhe atë të BE-së. Inovacioni në tregjet e kapitalit, shërbimet financiare dhe sistemet e pagesave është i ngadaltë. Evolucioni pozitiv i ekonomisë së BE-së dhe integrimi në BE të supozuara në skenarin Blu e Organizuar i ofron më shumë mundësi vendeve të rajonit për integrimin bankar dhe në tregjet e kapitalit. Një tipar i rëndësishëm i skenarit Blu e Organizuar është forcimi i

11 Skenarët 2025 dhe sugjerimet rajonale të tyre trajtohen në dokumentin e Bankës Botërore: Perspektiva e Sektorit Financiar të Ballkanit Perëndimor. 2016 (për publikim së shpejti)

Figura 3.14: Bankat kanë mbulim të mirë me provigjone Raporti i mjaftueshmërisë së kapitalit

Figura 3.15: Raportet e NPL-ve po zvogëlohen, por janë ende shumë më të larta se nivelet para krizës Kreditë me probleme, përqind ndaj totalit të kredive

Burimi: Autoritetet kombëtare. Burimi: Autoritetet kombëtare.

-1.5

-1.0

-0.5

0.0

0.5

1.0

1.5

0

5

10

15

20

25

SRB KOS MNE MKD ALB BIH

Dec-14 Q3/Q4 2015 Change Since Dec 2014 Average (2006-08)

Norma e mjaftueshmerise se kapitalit

Ndryshimi pike perqindje

0

5

10

15

20

25

30

SRB ALB BIH MNE MKD KOS

Dec-14 Dec-15 Peak since 2008 Pre crisis level (end 2007)

kredi me probleme (% e totalit te kredive)


37

rregullimit bankar dhe pasojat e tij. Megjithatë, kuadri rregullator i bazuar në marrveshjen e Bazelit do të ketë efekte të padëshiruara për shkak se kostot e pajtueshmërisë dhe kërkesat e kapitalit të tij kanë efekt dekurajues për bankat e vogla dhe për ekspozimin nëpërmjet filialeve të huaja, nga të cilat rajoni varet në masë të konsiderueshme. Figura B2.4.1 është një ilustrim se si disa pasiguri të caktuara të sektorit financiar (IHD-të bankare, inovacioni në shërbimet financiare, rregullimi bankar dhe thellësia e tregut të kapitalit) mund të kombinohen në disa skenarë koherent, si edhe të mundshëm dhe provokues njëkohësisht. Skenarët synojnë të lehtësojnë bisedimet rajonale dhe kombëtare për reagimet e mundshme politike ndaj sfidave dhe mundësive të sugjeruara. Si hap i parë, në Vjenë më 13 Nëntor 2015 u mbajt një seminar për aktorët rajonalë dhe partnerët ndërkombëtarë. Në qendër të diskutimeve ishin temat e integrimit rajonal, aftësitë e menaxhimit dhe qeverisja e korporatave, teknologjia, ndërtimi i sistemeve efikase dhe të qëndrueshëm financiare, dhe strukturimi e sektorëve të fuqishëm ekonomike dhe financiare. Harmonizimi me BE-në u pranua si një spirancë e rëndësishme e reformave në rajon. Harmonizimi midis vendeve do të vazhdojë të jetë me rëndësi jetike si për tërheqjen dhe lehtësimin e investimeve dhe për transferimin e njohurive. Analiza e skenarëve theksoi rëndësinë e të vepruarit tani për të siguruar që të gjitha vendet e rajonit të arrijnë vitin 2025 me sisteme financiare që janë të përgatitur për të dhënë kontributin më të mirë të mundshëm në rritjen ekonomike dhe prosperitetin.

Figura B2.4.1: Skenarët e Ambientit Financiar 2025

Shënim: Në shkallën nga 0 deri ne 5, 3 përfaqëson nivelin bazë 2015. Numrat më të lartë (4 dhe 5) paraqesin rritje në IHD-të bankare, thellim të tregjeve të kapitalit, rritjen e inovacionit financiar dhe forcim të rregullimit bankare në krahasim me nivelin bazë 2015; dhe anasjelltas për për vlerat më të ulëta (1 dhe 2). Metodologjia bazohet në identifikimin e pasigurive e pasuar me përcaktimin e pikave fundore për çdo pasiguri me qëllim përcaktimin e intervalit të vlerave për secilin skenarëve 2025. Të katër dimensioned klasifikohen bazuar në pasiguritë dhe në pikat fundore, të përfshira në skenarë koherente me supozime për të ardhmen. Burimi: Banka Botërore (2016). --------------

Burimi: Banka Botërore

012345

Bankingregulation

BankingFDI

Capitalmarketsdepth

Financialservice

Innovation

OrderlyBlueUnsettlingGrey


4. Ruajtja e Ribalancimit të Rritjes së Ardhshme


39

Perspektivë Afat-Shkurtër Pozitive por me Rreziqe Negative

Perspektivat e rritjes afat-shkurtër për

EJL6-ën janë pozitive. Norma e rritjes

ekonomike në rajon parashikohet të rritet

nga 2.1 për qind në vitin 2015 në 3.0 për qind

në vitin 2017 për shkak të rimëkëmbjes së

kërkesës së brendshme e nxitur nga

investimet (rritje e investimeve dhe me

mbështetjen e konsumit) dhe mbështetjen e

vazhdueshme të eksporteve. Përfitimet e

reformave të vazhdueshme strukturore në

shumë nga vendet e rajonit pritet që

gjithashtu të mbështesin rritjen në periudhën

afatmesme.

Midis vendeve të EJL6 ka diversitet të

dukshëm në rritjen ekonomike. Ekonomia Serbe po rritet më ngadalë se në vendet e tjera (me 2.3 për qind në vitin 2017 krahasuar me 3.1-4.0 për qind për vendet e tjera të EJL6-ws), por ajo ka përmirësimin më të madh të rritjes ekonomike në rajon në vitin 2016. Ngushtimi në bilancet fiskale pritet të vazhdojë, edhe pse borxhi publik do të vazhdojë të rritet deri në 57.4 për qind të PBB-së në 2017. Pas reduktimit të deficiteve të llogarive korrente në vitin 2015, që u mbështetën nga rënia e çmimit të naftës, mesatarisht deficitet nuk

parashikohet të zvogëlohen më shumë gjatë periudhës së parashikuar. Megjithëse përmirësimi gradual në rritjen ekonomike duhet të ndihmojë në rritjen e punësimit dhe rritjen e pagave, për të reduktuar në mënyrë të qëndrueshme varfërinë, vendet e EJL6-ës duhet të kapërcejnë dobësitë strukturore në tregjet e tyre të punës.

Megjithëse parashikimet e rritjes ekonomike u rishikuan me rritje të tyre, rreziqet për panoramën e përgjithshme pozitive i mëshojnë anës negative. Rritja ekonomike në rajonin e EJL6-ës për vitin 2015 u rishikua nga 1.8 për qind në edicionin e Shtatorit të RReE të EJL6-ës në 2.1 për qind duke bërë rishikime në rritje për të gjitha vendet. Rreziqet negative janë të dukshme. Ato përfshijnë tregjet ndërkombëtare financiare të paqëndrueshme, rritje më të ngadalshme se sa parashikimi në tregjet kryesore të eksportit, sidomos në BE, si dhe lëvizjen e çmimeve botërore të naftës, të cilat mund të sigurojnë mbështetje pozitive për bilancet tregtare dhe

Table 3. Tendenca e rritjes parashikohet të vazhdojë deri në 2017-ën

Përqind e PBB-së, përvecse kur deklarohet ndryshe 2014 2015e 2016f 2017f

Rritja e PBB-së reale (përqind) 0.3 2.1 2.6 3.0


periudhës)

0.9 0.9 .. ..

Të ardhura publike 34.7 35.0 35.3 34.7

Shpenzime publike 38.8 38.8 38.5 37.5

Bilanci fiskal -4.1 -3.8 -3.2 -2.8

Borxhi publik dhe i garantuar 52.1 55.1 56.9 57.4

Eksportet e mallrave 24.2 25.0 .. ..

Bilanci tregtar -17.2 -15.9 .. ..

Bilanci i llogarisë korrente -7.2 -6.3 -6.6 -6.8

Borxhi i jashtëm 64.6 67.3 68.0 67.7

Kreditë me probleme (përqind e totalit të kredive) 15.8 14.7 .. ..

Norma e papunësisë (përqind, mesatare e periudhës) 22.5 21.7 .. ..



konsumin nëse çmimet janë nën nivelin e parashikuar. Për sa i përket rreziqeve të tjera globale, vendet e rajonit kanë lidhje tregtare më të dobëta me pjesën tjetër të botës dhe për këtë arsye ato janë relativisht të izoluara nga përhapja e efekteve të ngadalësimit ekonomik të Kinës dhe problemet e tjera të BRICS, por ato mund të ndikohen nëpërmjet kanaleve dytësore, sidomos nga kushtet ndërkombëtare të financimit. Me rritjen e paqëndrueshmërisë të tregjeve financiare ndërkombëtare, janë rritur edhe rreziqet e financimit. Në fillim të vitit 2016, në shumë tregje të kapitalit, veçanërisht në Europë, u vunë re nivele të konsiderueshme të shitjeve të shpejta (sell-off), dhe në tregjet e reja të bonove pati një rritje të spread-it. Referendumi në mes të vitit për një dalje të mundshme të Britanisë nga BE-ja ("Brexit") dhe faktorët gjeopolitikë kanë rënduar gjithashtu sentimentin e tregut. Duke pasur parasysh nevojat e mëdha për financim të jashtëm dhe fiskal, paqëndrueshmëria e

tregut ndërkombëtar përkeqëson rreziqet e ri-financimit. Për më tepër, nëse ka mospërputhje të monedhës, në sektorin privat dhe publik, ekziston për shembull rreziku i efekteve negative të pasqyrës së bilancit që ndikojnë investimet. Përveç rreziqeve të jashtme, ka shumë mundësi që dinamikat e brendshme politike të mërrin rëndësi parësore pasi disa vende të rajonit kanë planifikuar zgjedhje në vitin 2016. Në IRJ të Maqedonisë dhe në Serbi do të ketë zgjedhje parlamentare në gjysmën e parë të vitit 2016 dhe më pas edhe në Mal të Zi, ndërsa në Bosnjë dhe Hercegovinë do të ketë zgjedhje lokale. Ndërsa konteksti politik ndryshon në mënyrë të qartë nga vendi në vend, në përgjithësi, dëshira për progres në reforma tenton të zbehet me afrimin e zgjedhjeve. Shkalla në të cilën qeveritë në detyrë ose ato të reja arrijnë të ruajnë progresin në reformat e nevojshme strukturore dhe fiskale do të jetë një faktor përcaktues i rëndësishëm i perspektivës së rritjes ekonomike.

Ribalancimi i Burimeve të Rritjes dhe Adresimi i Deficitit Binjak

Kriza globale financiare imponoi një rregullim në llogarinë korrente që përfundimisht u manifestua në një ribalancim të burimeve të rritjes ekonomike në vendet e EJL6-ës. Para krizës financiare globale, ekonomitë e EJL6-ës u rritën në mënyrë të paqëndrueshme: me rritjen e konsumit të nxitur nga shpenzimet publike, remitancat dhe flukset e larta hyrëse të kapitalit. Pas krizës, me reduktimin në mënyrë drastike të flukseve hyrëse të kapitalit dhe transfertave private nga jashtë, ekonomitë e EJL6-ës u detyruan të ndërmarrin përshtatjen e nevojave të tyre të financimit të jashtëm. Si rezultat, niveli mesatar i deficitit të llogarisë korente në rajon ra nga 18.5 përqind e PBB-së në vitin 2007 në 6.6 përqind në vitin 2013

(Error! Reference source not found.). Në linjë me këtë rregullim, ekonomitë e EJL6-ës përjetuan zhvendosje në burimet e rritjes ekonomike nga burime kryesisht të brendshme në ato të jashtme. Në vitet pas krizës së vitit 2008, me zvogëlimin e remitancave dhe tkurrjen e madhe të kreditimit të brendshëm, konsumi u reduktua nga 101 për qind e PBB-së në vitin 2007 në 95 për qind në vitin 2015. Mesatarisht, kërkesa e brendshme ra me 9 për qind të PBB-së në të njëjtën periudhë, ndërsa pjesa eksporteve neto në ekonomi u rrit me 10 për qind të PBB-së, duke çuar në një rritje të rolit të eksporteve neto në rritjen ekonomike (Error! Reference source not found.).


41

Figura 4.1: Disbalancat e llogarive korrente u zvogëluan disi, por janë ende të larta

Deficiti i llogarisë korrente, pëqind e PBB-së 2009–17

Figura 4.2: Strukturat e ekonomive po ribalancohen duke u zhvendosur nga kërkesa e brendshme në atë të jashtme

Zbërthimi i strukturës së PBB-së, ndryshimi midis vitit 2007 dhe 2015

Burimi: Të dhëna nga bankat qendrore dhe zyrat kombëtare të statistikave, projeksionet e stafit të Bankës Botërore.

Burimi: Përllogaritjet e stafit të Bankës Botërore bazuar

në të dhëna nga zyrat kombëtare të statistikave.

Figura 4.3: Kostot e punës po fillojnë të bien në linjë me ecurinë e produktivitetit të punës

Rritjet në vlerën e shtuar reale për punëtor dhe pagat reale në monedhën lokale, përqindje vjetore

Figura 4.4: Proporcioni i Borxhit të Jashtëm është rritur

Borxhi i jashtëm, përqind e PBB-së

Burimi: Të dhëna nga bankat qendroe dhe zyrat kombëtare të statistikave, parashikime të stafit të Bankës Botërore.

Burimi: Të dhëna nga bankat qendrore dhe zyrat kombëtare të statistikave, parashikime të stafit të Bankës Botërore .

-40

-30

-20

-10

0

MNE ALB KOS BIH SRB MKD SEE6

2007 2009 2014 2015f 2016f 2017f

Përqind e PBB-së -15

-10

-5

0

5

10

15

20

MNE SRB ALB BIH KSV MKD SEE6

Change in Domestic Demand 2007-15 (Share of GDP)

Change in Net Exports 2007-15 (Share of GDP)Përqind e PBB-së

-4

-2

0

2

4

6

8

10

12

14

200

4-0

9

201

0-1

5

200

4-0

9

201

0-1

5

200

4-0

9

201

0-1

5

200

4-0

9

201

0-1

5

200

4-0

9

201

0-1

4

MNE BiH MKD SRB ALB

VA/worker growth Real wages growth

Real wages growth (manufacturing)

0

20

40

60

80

100

120

140

160

MNE SRB ALB MKD BIH KOS SEE6

2007 2009 2015

Percent of GDP


Si rezultat i kësaj, ndryshimet në paga filluan të përafrohen më shumë me ndryshimet e produktivitetit. Para krizës globale financiare, pagat reale u rritën shumë më shpejt se produktiviteti i punës, duke krijuar shqetësime rreth konkurrueshmërisë së

ekonomive të EJL6-ës (Error! Reference

source not found.). Si pjesë e procesit të ribalancimit, pagat reale pothuajse nuk kanë ndryshuar gjatë periudhës 2010-15, ndërkohë që vlera e shtuar vazhdoi të rritej me një ritëm relativisht të ngadaltë. Kjo rënie e normës së ndryshimit relativ të kostove të punës në krahasim me produktivitetin, në kombinim me zhvlerësimin real të monedhës për disa vende gjatë viteve 2014 dhe 2015, ka lejuar vendet e EJL6-ës që të rrisin eksportet dhe kontributin e tyre në rritjen ekonomike. Për shkak të normave të ulëta të interesit pas vitit 2008, borxhi i jashtëm u rrit për të financuar deficitet ende të larta të llogarisë korrente dhe ato fiskale. Kur vendet kanë rritje të shpejtë ekonomike ose paguajnë norma të ulëta interesi mbi borxhin e tyre, ato mund të mbajnë nivele relativisht të larta të borxhit. Për shembull, norma e rritjes ekonomike nominale në vitin 2008 ishte 6 deri në 14 për qind më e lartë se norma efektive e interesit për borxhin publik, duke zvogëluar nivelet në përqindje të borxhit; megjithatë në vitin 2015 kjo diferencë ishte në intervalin 1.7 për qind deri në minus 2.3 për qind. 12 Ndërsa deficitet në bilancet primare janë ngushtuar që nga fillimi i krizës globale financiare, vendet e EJL6-ës kanë përfunduar me koeficentë shumë më të lartë të borxhit ndaj PBB-së (Error! Reference source not found.). Për më tepër, diferenca midis rritjes ekonomike të

EJL6-ës dhe normës efektive të interesit u përkeqësua ndjeshëm në krahasim me vitin

2007 (Error! Reference source not found.).

Vendet që kanë njëkohësisht disbalanca fiskale dhe të jashtme janë vecanërisht në disavantazh konkurrues për alternativat e kufizuara të financimit. Me rritjen e IHD-ve dhe remitancave, në vitet e fundit u rritën edhe flukset hyrëse të financimit të borxhit, pasi qeveritë dhe korporatat përfituan nga normat e ulëta të interesave të bonove. Si rezultat, në shumë vende borxhi i jashtëm u rrit paralelisht me borxhin publik duke i lënë këto vende të ekspozuara si nga rreziqet fiskale dhe nga rreziqet e financimit nga jashtë (Error! Reference source not found.). Nevoja për të gjetur burimet e nevojshme për të financuar këto deficite binjake po intensifikon presionin për reforma strukturore. Për sa i përket deficitit të jashtëm, nevojat e financimit neto të llogarisë korrente janë në nivelin 7 për qind të PBB-së përgjatë periudhës së parashikimit. Nevojat e financimit të jashtëm bruto janë edhe më të larta (për shembull, 26 për qind e PBB-së në Bosnjë dhe Hercegovinë dhe 13 për qind të PBB-së në Serbi në vitin 2016).13 Në mënyrë të ngjashme, kërkesat për amortizim fiskal janë rritur me rritjen e madhësisë së borxhit. Për shembull, nevojat e financimit fiskal bruto të Serbisë vlerësohet të jenë 17 për qind në vitin 2016 kundrejt një deficiti të parashikuar në afërsisht 4 për qind të PBB-së.

Figura 4.5: Rritja e dobët ekonomike, kostot në rritje të interesave dhe deficitet e larta kanë vendosur nën presion

12 Në kampionin e vitit 2008 nuk përfshihet Kosova.

ruajtjen e qëndrueshmërisë së borxhit

13 Shiko raportet e fundit të Nenit IV të FMN-së. Nevojat e financimit bruto përfshijnë amortizimin e borxhit.


43

07

Figura 4.6: Deficitet binjake kufizojnë alternativat e politikës ekonomike në

prani të përkeqësimit të kushteve të jashtme

Bilanci primar fiscal në përqindje ndaj PBB-së në 2015,

norma e rritjes nominale minus normën efektive të interest

të borxhit publik

4

Bilanci Fiskal, Përqind e PBB-së, 2007 dhe

2015

8

KOS 07

6 MNE 07

2 4

0 2

SEE6 07

BIHMKD

EMG 07

0

-2 -2

SRB 07

ALB 07

07

KOS 15

ECA 07

BIH 15

ECA 15 EMG 15

-4 -4

-6

-6 -8

ALB 15

MNE 15

SEE6 15

SRB 15

MKD 15

-5 0 5 10 15 -40 -35 -30 -25 -20 -15 -10 -5 0

Përqind Bilanci i llogarisë korrente, përqind e PBB 2007 dhe 2015

Burimi: Ministritë e Financave, Banka Botërore, FMN.

Shënim: Madhësia e Tullumbacit është Borxhi Total Publik (përqind e PBB-së) dhe norma e interest është norma nominale efektive e interest për borxhin public. Për një nivel të dhënë të bilancit primar, një normë më e lartë e rritjes nominale ekonomike dhe një normë më e ulët efektive e interesit do të zvogëlojë raportin e borxhit ndaj PBB-së..

Burimi: Përllogaritjet e stafit të Bankës Botërore bazuar në të dhëna nga bankat qendrore dhe zyrat kombëtare të statistikave.orld Bank calculations based on data from central banks and national statistical offices, IMF Ëorld Economic Outlook.

Shënim: EMG i referohet klasifikimit të vendeve nga FMN për ekonomitë e Reja dhe në Zhvillim ndërsa ECA i referohet klasifikimit të vendeve nga Banka Botërore për rajonin e Europës dhe Azisë Qendrore.

Disponueshmëria dhe kostoja e

financimit në të ardhmen mund të

ndikohet nga pasiguria që lind nga

cikli politik në disa vende dhe nga

ndonjë rënie e mundshme në kushtet

ndërkombëtare të financimit. Në këto

kushte, do të jetë e rëndësishme që

qëndrimet e politikave të brendshme të

mbështesin flukset hyrëse të financimit,

sidomos IHD-të më të qëndrueshme, të

cilat kanë pasur performancë relativisht

të mirë në vitin 2015. Përndryshe,

ekziston rreziku që një shtrëngim i

disponueshmërisë së

financimit mund të kërkojë një korrigjim më

të fortë të llogarisë korrente, ose nëpërmjet

një rregullimi në çmimet relative (d.m.th i

kursit të këmbimit) ose në vëllime (tkurrje në

absorbimin e brendshëm). E thënë ndryshe,

në mungesë të konsolidimit të mëtejshëm të

fortë fiskal, kjo situatë do të kërkonte një

rritje të dukshme në kursimet neto të sektorit

privat, që potencialisht do të çonte në

zvogëlim të investimeve dhe rritjes

ekonomike

Përmirësimi i Produktivitetit Ka Rëndësi Jetike për Zgjerimin e Potencialit të Rritjes Ekonomike të EJL6-ës


Ndërkohë që vendet e EJL6-ës arritwn të ribalanconin burimet e rritjes pas krizës, kontributi i produktivitetit në rritjen ekonomike ka rënë, shpesh në pjesën negative. Në periudhën para krizës, normat e rritjes së akumulimit të kapitalit u mbështetën nga flukset e mëdha hyrëse të kapitalit, zgjerimi i kreditimit të brendshëm dhe normat e ulëta të interesit, ndërsa me reduktimin e këtyre hyrjeve në periudhën pas-krizës, normat e rritjes u zvogëluan. Faktori punë, i matur nëpërmjet treguesit përafrues me bazë të gjerë të popullsisë në moshë pune, ka luajtur një rol të vogël por të qëndrueshëm, duke reflektuar dinamikën demografike në rajon me norma të ulëta të lindjeve dhe emigracion të lartë. Rritja e produktivitetit total të faktorëve (TFP) siguroi një mbështetje të fortë në periudhën para krize, sidomos në Serbi, por rritja ishte negative në periudhën pas krize (Figura 4.7)14. Dinamikat e tregjeve të punës dhe akumulimi i kapitalit njerëzor duket se kanë pasur kontribut të vogël në rritjen ekonomike të rajonit në 15 vitet e fundit. Niveli i ulët i pjesëmarrjes në forcën e punës me rreth 50 për qind të popullsisë dhe niveli vazhdimisht i ulët i punësimit, tregojnë se burimet njerëzore në vendet e EJL6-ës gjatë 15 viteve të fundit kanë qenë vazhdimisht të pashfrytëzuara. Shqipëria dhe Bosnje-Hercegovina kanë pasur nivele të qëndrueshme të punësimit, ndërkohë që niveli i punësimit në Serbi u zvogëlua në periudhën para vitit 2008; shkalla e

14 Metoda e përllogaritjes se kontributit të faktorëve në rritjen ekonomike është bazuar në modelin Soloë dhe përfshin të dhëna për periudhën 2000-2014. Pavarësisht kufizimeve të njohura të kësaj metode, ky ushtrim i thjeshtë vlerësimi mund të sigurojë disa parashikime intuitive për faktorët kryesorë nxitës të rritjes së PBB gjatë 15 viteve të fundit. PBB vjetore supozohet të jetë një funksion i stokut total të kapitalit fizike (K) dhe punës (L), sipas teknologjisë Cobb-Douglas. Në mungesë të të dhënave konsistente të punësimit për të gjitha vendet, popullsia në moshë pune (mosha 15-64) është përdorur si një variabël

punësimit u rrit vetëm në IRJ të Maqedonisë. Mos-shfrytëzimi i duhur i punës është përkeqësuar para krizës nëpërmjet rritjes së kostove të punës, pasi pagat reale u rritën më shpejt se produktiviteti në shumicën e vendeve të rajonit gjatë viteve të bumit ekonomik (Error! Reference source not found.). Megjithëse niveli i arsimimit është rritur, veçanërisht për arsimin e lartë, ku shkalla e regjistrimit është rritur më shumë se dy herë krahasuar me fillimin e viteve 2000, cilësia e arsimit mbetet e ulët duke çuar në zvogëlimin e përfitimeve nga arsimi dhe uljen e cilësisë së kapitalit njerëzor. Për shembull, në Mal të Zi dhe Shqipëri, më shumë se gjysma e studentëve nuk mund të arrinin aftësitë minimale në lexim dhe matematikë në testin PISA. Hendeku i aftësive është identifikuar si një problem veçanërisht i rëndë në rajon. Zgjerimi i potencialit të rritjes ekonomike në rajonin e EJL6-ës kërkon një përmbysje të dinamikave të përkeqësuara të produktivitetit. Dinamika e produktivitetit është përkeqësuar në mënyrë të konsiderueshme që nga kriza globale financiare (Figura 4.8). Është e qartë se inputet e kapitalit fizik dhe njerëzor do të jenë shumë të rëndësishme për të përmirësuar potencialin e rritjes ekonomike të rajonit (shiko për shembull, diskutimin për menaxhimin e investimeve publike në seksionin e mëparshëm). Megjithatë nevoja për të rritur performancën e produktivitetit është e një rëndësie të veçantë, për shkak të problemeve për dinamikën e investimeve që mund të shkaktohen nga kostot e financimit dhe sfazimi në kohë për përmirësimin e kapitalit njerëzor dhe aftësive. Rritja e produktivitetit në mënyrë të vazhdueshme dhe

përafrues (proxy) për faktorin punë. Në mungesë të të dhënave për skokun e kapitalit, kapitali fizik është vlerësuar nëpërmjet një metodë shumë të thjeshtuar të inventareve të vazhdueshme. Në këtë ushtrim të thjeshtë përllogaritjes se kontributit të faktorëve në rritjen ekonomike, TFP përfshin komponentin kryesor - eficensën me të cilën ekonomia përdor faktorët kryesorë të prodhimit - por ka gjasa që ai të fshehë ndikimin nga kombinime të faktorëve të prodhimit, përfshirë aftësitë dhe dinamikën e tregut të punës (d.m.th. konvertimin e popullsisë në moshë pune në kapital njerëzor të punësuar), faktorët që ndikojnë në eficensën e përgjithshme të ekonomisë, si dhe progresin teknologjik


45

më shpejt se konkurrentët do të sigurojë vazhdimësinë e burimeve të suksesshme të ribalancimit të rritjes ekonomike drejt

eksporteve dhe investimeve në vendet e EJL6-ës.

Figura 4.7: Produktivitet ndikuan negativisht në rritjen ekonomike pas krizës

Kontributi në rritjen vjetore të PBB-së reale

Figura 4.8: Nivelet e produktivitetit total të faktorëve maksimumi kanë qendruar në stanjacion,

Indeksi i vlerësuar i nivelit të TFP-së (2008=100)

Burimi: Përllogaritje të stafit të Bankës Botërore Burimi: Përllogaritje të stafit të Bankës Botërore

Adresimi i ngurtësive strukturore është shumë i rëndësishëm për rritjen e ndjeshme të performancës së produktivitetit të EJL6-ës dhe potencialin ekonomik si dhe për rritjen e standardeve të jetesës së popullsisë. Ndërkohë që faktorët ciklike si çmimet më të lira të naftës dhe rimëkëmbja e vendeve të tjera pritet të nxisin situatën ekonomike të EJL6-ës në periudhën afatmesme, adresimi i çështjeve strukturore në pesë drejtimet e mëposhtme të politikave ekonomike është i nevojshëm për të hequr pengesat kryesore për rritjen e produktivitetit dhe rritjen ekonomike të qëndrueshme të EJL6-ës:15

15 Ky seksion bazohet në disa raporte Diagnostikuese Sistematike të Vendit (Systematic Country Diagnostics - SCD) të përgatitura nga Banka Botërore. SCD për Shqipërinë mund të gjendet në http://www-wds.worldbank.org/external/default/WDSContentServer/WDSP/IB/2015/07/31/090224b083041523/2_0/Rendered/PDF/Next0generatio0m0country0diagnostic.pdf; SCD për Bosnje dhe

1. Eliminimi i pengesave dhe barrierave për punësimin formal. Tregjet e punës në të gjithë rajonin janë të dobëta. Ato vuajnë nga niveli i lartë i papunësisë kronike, pjesëmarrje e ulët në forcën e punës, nivele të e larta të informalitetit dhe krijimi i ngadaltë i vendeve formale të punës. Ngurtësia në kostot për njësi të punës kanë dëmtuar konkurrencën, duke kufizuar fushëveprimin e riekuilibrimit të jashtëm të ekonomive. Rezultatet e tregut të punës janë veçanërisht të dobëta për të disa grupe të popullsisë, si të rinjtë, komuniteti

Herzegovinën mund te gjendet në http://www-wds.worldbank.org/external/default/WDSContentServer/WDSP/IB/2015/11/16/090224b0831becfd/1_0/Rendered/PDF/Rebalancing0Bo0c0country0diagnostic.pdf; SCD për Serbinë mund të gjendet në http://documents.worldbank.org/curated/en/2015/06/24559780/serbia-systematic-country-diagnostic SCD-të për vendet e tjera të rajonit të Ballkanit Perëndimor janë në proces përgatitjeje.

-2

3

8

00-0

8

09-1

4

00-0

8

09-1

4

00-0

8

09-1

4

00-0

8

09-1

4

00-0

8

09-1

4

00-0

8

09-1

4ALB MKD MNE KOS SRB BiH

Capital stock Working age pop (15-64) TFP GDP

70

75

80

85

90

95

100

105

110

200

0

200

1

200

2

200

3

200

4

200

5

200

6

200

7

200

8

200

9

201

0

201

1

201

2

201

3

201

4

ALB BiH

KOS MKD

MNE SRB

http://www-wds.worldbank.org/external/default/WDSContentServer/WDSP/IB/2015/07/31/090224b083041523/2_0/Rendered/PDF/Next0generatio0m0country0diagnostic.pdf





http://www-wds.worldbank.org/external/default/WDSContentServer/WDSP/IB/2015/11/16/090224b0831becfd/1_0/Rendered/PDF/Rebalancing0Bo0c0country0diagnostic.pdf





http://documents.worldbank.org/curated/en/2015/06/24559780/serbia-systematic-country-diagnostic

http://documents.worldbank.org/curated/en/2015/06/24559780/serbia-systematic-country-diagnostic


Rom dhe gratë. Zvogëlimi i ngurtësisë së ligjit të punës do të ndihmonte për të aktivizuar grupet më të rrezikuara në tregjet kryesisht duale (me dy segmente) të punës në rajon; ligjet mbrojnë së tepërmi ata që janë të punësuar (brenda sistemit) dhe kryesisht përjashton të rinjtë, femrat, dhe të moshuarit nga forca e punës. Reformat në sistemin e arsimit për të lidhur më mirë atë me aftësitë e kërkuara nga tregu i punës dhe për të eliminuar faktorët dekurajues dhe barrierat për angazhimin në tregun formal të punës kanë treguar se kanë efekte të rëndësishme në rritjen ekonomike. Për të nxitur perspektivat e rritjes ekonomike dhe për të rritur standardet e jetesës në të gjitha vendet e EJL6-ës, është shumë e rëndësishme që të rriten mundësitë që gjenerojnë të ardhura në tregun e punës, duke përfshirë personat në situatë më të dis-favorshme dhe të përjashtuarit nga tregu i punës.

2. Përmirësimi i klimës së biznesit dhe qeverisjes. Megjithëse për lehtësimin e problemeve të klimës së investimeve, përfshirë thjeshtëzimin rregullator, ka patur një farë progresi (p.sh., në IJR të Maqedonisë dhe Mal të Zi), ka ende vend për përmirësim. Zbatimi i ligjit në mënyrë jo-diskrecionale dhe të qëndrueshme dhe mbrojtja e të drejtave të pronësisë (përfshirë tokën) dhe kontratave janë themelore për të siguruar kushte të barabarta për të gjithë lojtarët. Reformat rregullatore që thjeshtojnë legjislacionin, promovojnë qeverisjen elektronike, dhe krijojnë zyra regjistrimi me një ndalesë (one-stop shop), kanë treguar se ulin kostot për biznesin dhe inkurajojnë zhvillimin e sektorit privat në mbarë botën. Përmirësimi i qeverisjes së NSH-ve dhe reduktimi i barrës së tyre për shtetin është gjithashtu një prioritet për reformën e politikave të EJL6-ës.

3. Rritja e barazisë, cilësisë dhe efikasitetit të shërbimeve publike

dhe sistemeve të mbrojtjes sociale, duke reduktuar në të njëjtën kohë rolin e qeverisë. Në shumicën e vendeve të EJL6-ës, sektori publik ka tendencë të ofrojë shërbime publike të cilat janë shumë të shtrenjta dhe që kanë nevojë për rritje të cilësisë së tyre. Adresimi i ngurtësive strukturore në lidhje me efikasitetin, madhësinë, barazinë dhe cilësinë e ofrimit të shërbimeve publike, duke ruajtur njëherësh edhe qëndrueshmërinë fiskale është pjesë e axhendës së politikës ekonomike. Për shembull, përmirësimi i ofrimit të shërbimeve shëndetësore është veçanërisht i rëndësishëm, sepse ai ka ndikim të mundshëm pozitiv në kapitalin njerëzor dhe produktivitetin e punëtorëve. Në të njëjtën kohë, garantimi i mbrojtjes në mënyrë efektive dhe efikase i grupeve vulnerabël do të jetë objektiv shumë i rëndësishëm në adresimin e çështjeve të varfërisë dhe përfshirjes në rajon. Përpjekjet për forcimin e sistemeve të pensioneve, duke përmirësuar targetimin dhe mbulimin e sistemeve të mbrojtjes sociale, modernizimin e administratës së ndihmës sociale, dhe për të bërë më efektive programet aktive të tregut të punës do të kenë ndikime të rëndësishme sociale, duke kontribuar njëkohësisht në konsolidimin e nevojshëm fiskal.

4. Thellimi i integrimit global. Përmirësimi i lidhjes fizike dhe institucionale të EJL6-ës, midis vendeve dhe në të gjithë rajonin, dhe me pjesën tjetër të botës do të ndihmojë këto vende për t’u bërë më konkurruese, duke mbështetur firmat vendase dhe të huaja të arrijnë përtej tregjeve dhe produkteve tradicionale. Avancimi në procesin e pranimit në BE paraqet një mundësi për vendet e EJL6-ës për të ndjekur një axhendë integrimi në BE që do të ketë ndikim pozitiv në rritjen e mundshme ekonomike përmes përmirësimit të performancës së tregtisë dhe


47

eksportit. Përmirësimi strategjik i infrastrukturës së vjetëruar do të nxisë potencialin ekonomik në të gjitha vendet e EJL6-ës—me kushtin që këto investime të fokusohen në projekte me kthime të larta ekonomike dhe të mos kërcënojnë qëndrueshmërinë e borxhit publik.

5. Përdorimi i qëndrueshëm i energjisë dhe burimeve natyrore si dhe ruajtja e mjedisit. Sektorët e energjisë në vendet e EJL6-ës janë ineficientë. Humbjet e vazhdueshme në shpërndarje, tarifat e rregulluara që janë nën nivelin e nevojshëm për mbulimin e kostos, si dhe nivelet e ulta të arkëtimeve çojnë në mungesa të përsëritura të energjisë (veçanërisht në ekonomitë që mbështeten kryesisht në prodhimin e energjisë nga

hidrocentrale), si dhe ose në kosto të larta për sektorin privat ose në një barrë shtesë për financat publike, ose të dyja. Adresimi i këtyre çështjeve do t’i bënte sektorët e energjisë financiarisht të qëndrueshëm, do të garantonte furnizim të pandërprerë të energjisë, dhe do të mbështeste rritjen ekonomike. Vendet e EJL6-ës zotërojnë bukuri natyrore, trashëgimi kulturore, dhe burime natyrore që, nëse përdoren mirë, mund të zgjerojnë potencialin e rritjes kombëtare afatgjatë. Megjithatë, vendet e EJL6-ës janë edhe ndër vendet më të ekspozuara ndaj rreziqeve natyrore dhe ndryshimeve të motit, dhe kjo bën të nevojshme ndërmarrjen e veprimeve për t’u mbrojtur ndaj tyre.


5. EJL6 Raportet e Vendeve


49

Shqipëria

Ekonomia e Shqipërisë vazhdoi të rimëkëmbej gjatë vitit 2015, e mbështetur edhe nga investimet e fuqishme private. PBB-ja reale u rrit me 3 për qind në tremujorinn e tretë, duke ruajtur një trend pozitiv, ndërsa vlerësohet të ketë arritur në 2.6 për qind për të gjithë vitin. Rritja ekonomike erdhi si rezultat i rimëkëmbjes së investimeve private; formimi i kapitaleve bruto u rrit me 12.6 për qind (v.m.v) gjatë tremujorit të tretë. Importi i makinerive dhe pajisjeve u rrit me 13.6 për qind (v.m.v) në tremujorin e fundit, që tregon për rritje të fuqishme të investimeve. Konsumi familjar shënoi një rritje me 1.9 për qind (v.m.v) në tremujorin e tretë, pas një rënie për tre tremujorë rresht. Rritja e kredive konsumatore, tregtisë, besimit konsumator, dhe faturat e TVSH-së ndikuan në forcimin e trendit pozitiv të konsumit gjatë tremujorit të fundit. Eksportet reale pësuan një rënie prej 2 për qind (v.m.v), për shkak të çmimeve të disfavorshme të naftës dhe mineraleve në tregun ndërkombëtar, por meqënëse importet reale pësuan gjithashtu rënie, eksportet neto kontribuan pozitivisht në rritjen ekonomike të Shqipërisë.

Rritja ekonomike gjatë tre tremujorëve të parë të vitit 2015 erdhi kryesisht nga sektori i ndërtimit (14.2 për qind në vit) dhe

shërbimet (2.8 për qind), veçanërisht shërbimet shëndetësore dhe administrative. Besimi i bizneseve në sektorin e industrisë, ndërtimit dhe tregtisë, u përmirësua gjatë tremujorit të fundit, por pësoi rënie në shërbime të tjera. Bizneset në sektorin e industrisë rritën shfrytëzimin e kapaciteteve si dhe raportuan për një numër më të lartë të kontratave të eksportit.. Në tremujorin e tretë u rrit numri i lejeve të reja të ndërtimit për ndërtesa jorezidenciale si dhe investimet në hidrocentrale dhe telekomunikacione. Shpenzimet kapitale publike u përqëndruan në tremujorin e fundit, duke mbështetur zgjerimin e këtij sektori.

Figura 1. PBB Reale, Normat e Rritjes Vjetore dhe Treguesi i Sentimentit Ekonomik, 2012–15

Ekonomia shqiptare u rrit me 2.6 për qind në 2015-ën, e mbështetur nga investimet

e fuqishme private. Ritmi i rritjes pritet të vazhdojë të rritet gradualisht në 3.2 për

qind në 2016, dhe 3.5 për qind në 2017. Investimet për Gazsjellësin Trans-Adriatik

dhe një hidrocentral në Shqipërinë e Jugut do të ndikojnë në rritjen e kërkesës së

brendshme. Ndërsa konsolidimi fiskal vijon rrugën e tij, shpenzimet qeveritare

priten të reduktohen. Borxhi publik pritet të fillojë të ulet në 2016 si rezultat i

masave fiskale të aprovuara në ligjin e buxhetit për vitin 2016. Perspektiva

afatmesme varet nga ritmi dhe thellësia e reformave të tjera strukturore në

sektorin e energjisë dhe sektorin financiar si dhe përmirësimi i menaxhimit të

investimeve publike në infrastrukturë. Reforma në sistemin e Drejtësisë është

thelbësore për klimën e investimeve dhe rigjallërimin e kreditimit


Burimi: Banka e Shqipërisë, INSTAT

Norma e inflacionit ishte poshtë nivelit të synuar. Në vitin 2015, norma mesatare vjetore e inflacionit arriti në nivelin 1.9 për qind, poshtë nivelit të synuar 3±1 për qind të Bankës së Shqipërisë. Për shkak se niveli i ulët i inflacionit të jashtëm dhe hendeku negativ i prodhimit vazhdojnë të ushtrojnë presion për uljen e çmimeve, Banka e Shqipërisë mbajti një politikë monetare akomoduese, duke e ulur normën kryesore në një minimum historik prej 1¾ për qind në Nëntor 2015. Megjithëse yield-et e bonove të thesarit dhe normat e interesit të depozitave reaguan me shpejtësi, normat e interesit të huave po bien me ritëm më të ngadaltë. Në tremujorin e katërt, leku Shqiptar pati një vlerësim të lehtë kundrejt Euros, deri në 1.4 për qind (v-m-v). Nga fundi i vitit, kursi real i këmbimit u vlerësua me 2.5 për qind.

Për shkak të kredive me probleme, cilësisë së projekteve, dhe vështirësive në zbatimin e kontratave, bankat u treguan hezituese në rritjen e kreditimit. Sektori bankar vazhdoi të ishte fitimprurës. Norma e mjaftueshmërisë së kapitalit në nivelin 15.7 për qind në tremujorin e katërt është dukshëm më e lartë se minimumi prej 12% i kërkuar nga kuadri rregullator. Shmangia e rrezikut nga bankat që ende vuajnë nga niveli i lartë i kredive me probleme, vazhdon të mbajë të ndrydhur rritjen e kreditimit, ndonëse nisma të tilla si fshirja e kredive të vjetra kanë ndikuar në uljen e nivelit të kredive me probleme nga kulmi prej 25 për qind në Shtator 2014 në 18.2 për qind. Megjithëse në pjesën e dytë të vitit u zbutën kushtet e huadhënies për individët, kreditimi i bizneseve vazhdon të jetë i shtrënguar, pjesërisht për shkak të vështirësive në zbatimin e kontratave dhe ekzekutimit të kolateralit përmes sistemit gjyqësor.

Rritja e qëndrueshme ekonomike stimuloi rritjen modeste të vendeve të punës në vitin 2015. Vendet e punës u rritën në sektorin e shërbimeve jo-tregtare, dhe bujqësi, i cili është edhe sektori me numrin më të madh të të punësuarve. Rritja e punësimit, me 1.9 pikë përqindje (pp) u shoqërua me rritjen e pjesëmarrjes në forcën e punës (1.9 pp), duke çuar në një rënie modeste të papunësisë prej 0.4 pp dhe një mesatare prej 17.1 për qind për

vitin 2015. Papunësia tek të rinjtë (të grupmoshës 15–29 vjeç) ra me 1.7 pp krahasuar me një vit më parë por mbeti ende e lartë në nivelin 32.2 për qind. Niveli i pabarazisë në pjesëmarrjen e burrave dhe grave në krahun e punës qëndroi në nivele të larta, rreth 20 pikë përqindje.

Deficiti i llogarisë korrente (CAD) vlerësohet të jetë ngushtuar në 2015. Pas rënies që pësoi në dy tremujorët e parë, deficiti i llogarisë korrente u zgjerua me 10.1 për qind në terma vjetorë gjatë tremujorit të tretë. Rezultati neto për këtë vit është 11.4 për qind më i ulët se në vitin 2014. Ky përkeqësim erdhi për shkak të bilancit më të ulët dhe të përkeqësuar në tregtinë e mallrave dhe shërbimeve dhe një rënie prej 18.1 për qind në dërgesat e emigrantëve. Pavarësisht një rritje të madhe të eksporteve të turizmit, eksportet e mallrave dhe shërbimeve ranë me 3.4 për qind, për shkak të çmimeve më të ulëta të naftës dhe mineraleve. Importet totale u tkurrën me 1.9 për qind si rezultat i rënies së importit të mallrave. Kontrollet mbi lëvizjet e kapitalit në bankat Greke në tremujorin e tretë kufizuan sasinë e transfertave drejt familjeve shqiptare, duke kontribuar kështu në rënien e remitancave. Megjithatë, flukset e larta në të njëjtin tremujor të cilat identifikohen si “gabime dhe harresa” tregojnë se këto transferta mund të jenë kryer me anë të mjeteve të tjera. Pavarësisht rënies në tremujorin e tretë me 4.5 për qind, flukset neto të IHD-ve financuan rreth 70 për qind të deficitit korrent. Emetimi i Eurobond-it me vlerë 450 milionë Euro në fillim të Nëntorit plotësoi financimet e jashtme dhe ndihmoi në krijimin e rezervave ndërkombëtare, të cilat në fund të vitit tejkaluan vlerën e pesë muajve të importeve të mallrave dhe shërbimeve.


51

Figura 2. Bilanci Fiskal dhe Borxhi Publik 2010–17

Burimi: Të dhena të MF-ve dhe INSTAT

Deficiti buxhetor qëndroi brenda kufijve të parashikuar pavarësisht mosrealizimit të të ardhurave. Deficiti buxhetor vlerësohet të ketë arritur në 4.8 për qind të PBB-së në 2015, nga 5.9 për qind që ishte në vitin 2014. Në këtë rezultat ndikoi shlyerja e detyrimeve të prapambetura të cilat arritën në 1.3 për qind të PBB-së. Realizimi i të ardhurave vlerësohet të jetë afërsisht 4.2 për qind më pak se niveli i planifikuar në buxhetin e rishikuar. Mosrealizimi ishte më i lartë në mbledhjen e detyrimeve të TVSH-së dhe akcizave, duke reflektuar në këtë mënyrë probleme si në administrimin e të ardhurave dhe në kryerjen e parashikimeve, të tilla si nën-vlerësimi i rimbursimit të tatimit dhe rritja më e ulët se niveli i pritur i PBB-së, normave të interesit dhe çmimit të naftës. Megjithatë, rritja e beftë e të ardhurave jo-tatimore nga shitja e licensave të telefonisë celulare me vlerë 0.4 për qind e PBB-së, ulja e shpenzimeve për shlyerjen e interesave të kredive, si dhe reduktimi i shpenzimeve me 1.2 për qind të PBB-së në të gjithë sektorët, çoi në ruajtjen e buxhetit brenda pritshmërive. Borxhi publik vijoi të rritet dhe vlerësohet të ketë arritur në 72.2 për qind të PBB-së në fund të vitit 2015. Në Dhjetor, Parlamenti Shqiptar miratoi buxhetin e vitit 2016, i cili synon një deficit total prej 2.5 për qind të PBB-së dhe një tepricë primare prej 0.3 për qind – një hap i duhur drejt konsolidimit. Buxheti propozon kontroll më të rreptë të shpenzimeve dhe rritje të të ardhurave përmes administrimit efikas. Rregullimet në sistemin tatimor, të cilat

synojnë zgjerimin e bazës tatimore, do të luajnë vetëm një rol të vogël në këtë drejtim.

Më 5 Shkurt, 2016, “Standard & Poor’s” rriti vlerësimin e saj për kreditimin afatgjatë në monedhë vendase dhe të huaj të Republikën e Shqipërisë nga B në B + dhe konfirmoi vlerësimin në B për kreditimin afatshkurtër në monedhë vendase dhe të huaj, i cili është ende poshtë shkallës së investimeve, njësoj si pjesa tjetër e rajonit. Sipas vlerësimit të “S &P”, perspektiva ekonomike pritet të jetë e qëndrueshme, me besimin se performanca fiskale deri në vitin 2019 do të jetë e fortë ndërsa autoritetet shqiptare po bëjnë progres nën programin e bashkëpunimit me Fondin Monetar Ndërkombëtar (FMN), i cili synon kryerjen e reformave fiskale dhe strukturore. Përmirësimi i mëtejshëm i renditjes kërkon reforma të vazhdueshme strukturore, institucione fiskale më të fuqishme, si dhe perspektiva ekonomike inkurajuese. Megjithatë, ky vlerësim mund të ulet në rast të përkeqësimit të financave publike, kryesisht për shkaqe që lidhen me mosplotësimin e kushteve të marrëveshjes me FMN-në.

Rritja ekonomike e Shqipërisë pritet të përshpejtohet gradualisht. Rritja pritet të vijë përmes një përmirësimi në investime në projekte të mëdha infrastrukturore të financuara nga IHD-të, si Gazsjellësi Trans-Adriatik dhe një hidrocentral në jug të Shqipërisë, si dhe përmes rimëkëmbjes graduale të konsumit. Gjithashtu, me rimëkëmbjen ekonomike të BE-së pritet që të rriten edhe eksportet neto. Përmirësimi i klimës së biznesit dhe kryerja e reformave për trajtimin e kredive me probleme mund të çojnë në forcimin e mëtejshëm të investimeve private dhe konsumit në periudhë afatmesme. Konsolidimi fiskal, i mbështetur nga ushtrimi i buxhetit të vitit 2016, kufizon ndërhyrjet e qeverisë. Rritja parashikohet të arrijë në 3.2 për qind në vitin 2016 dhe 3.5 për qind në vitin 2017. Perspektivat e rritjes ekonomike për Shqipërinë varen nga realizimi i axhendës së reformave strukturore në sektorin e energjisë, menaxhimin e investimeve publike dhe


pensioneve. Reformat që janë tashmë në proces pritet të promovojnë rritjen ekonomike dhe të kenë efekte pozitive shpërndarëse. Prej këtij momenti, ruajtja e ritmit të reformave dhe përpjekjeve për konsolidim fiskal do të ketë rëndësi kritike për Shqipërinë. Prioritet mbetet trajtimi i numrit të lartë të kredive me probleme, forcimi i administratës tatimore dhe

mbushja e boshllëqeve, ndërmarrja e reformave të tjera në sektorin e energjisë, përmirësimi në menaxhimin e investimeve publike, dhe zbutja e rreziqeve fiskale që lidhen me borxhet e prapambetura të qeverisjes vendore, partneritetet publik-privat, dhe pretendimet për kompensim.

Figura 3. Papunësia dhe Punësimi, 2012–15

Në përqindje

60

50

40

30

20

10

0

Figura 4. Bilanci i Llogarisë Korrente, IHD-të dhe Investimet e Tjera, 2013–15

Në milard Euro

400 300

200 100

0 -100 -200 -300 -400

— Punësimi ▬ Papunësia

Burimi: Të dhëna të INSTAT

Llogaria korrente Investimet Direkte Investime të Tjera

Burimi: Të dhëna BoA dhe INSTAT.

Figura 5. Rritja e GVA-së sipas Sektorëve, 2013–15

Në përqindje

6

4

2

0

-2

-4

-6

Figura 6. Të Ardhurat, Shpenzimet dhe Deficiti i Qeverisjes së Përgjithshme, 2009–17

Përqind e PBB Përqind e PBB

35 0

30 -1

25 -2

20 -3

15 -4

10 -5

5 -6

0 -7

2009 2010 2011 2012 2013 2014 2015 2016 2017

Bujqësi Industri nxjerrëse Prodhim

Ndërtim Tregti, hoteleri dhe restorante, transport

Komunikime Shërbime të tjera


.

Bilanci i përgjithshëm, lhs ▬ Të ardhurat dhe grantet totale, rhs

— Shpenzimet, rhs

Burimi: Të dhena të MF dhe INSTAT.

Figura 7. Treguesit e Sondazhit të Besimit, 2010–15

Diferencat në bilance

20

10

0

-10

-20

-30

-40

Figura 8. Borxhi i Qeverisjes së Përgjithshme, 2010–15

Përqind e PBB

80 70 60 50 40

30 20 10 0

— Tregti ▬ Konsum ▬ Sherbime ▬ Industri ▬ Ndërtime



53

2010 2011 2012 2013 2014 2015 2016 2017

— Borxhi total PPG

Burimi: Të dhena të MF dhe INSTAT.


Figura 9. Agregatët Monetarë, Rritja Vjetore dhe NPL-të, 2009–15

Në përqindje

35 30

25 20 15 10

5 0

-5

Figura 10. Inflacioni IÇK, 2010–15

Në Përqindje, v.m.v

5

4

3

2

1

0

— Rritja e parasë së gjerë ▬ Raporti i NPL-ve ▬ Rritja e kredive

Burimi: Të dhëna nga BSH.

Burimi: Të dhëna të INSTAT.


55

SHQIPËRIA 2012 2013 2014 2015e 2016f

Rritja e PBB-së reale (përqind) 1.6 1.1 2.0 2.6 3.2

Përbërja (pikë përqindje):

Konsumi 0.3 1.2 3.0 -2.3 2.2

Investime -2.3 -0.8 0.9 2.2 3.2

Eksporte neto 3.7 0.7 -1.8 2.7 -2.2

Eksporte -0.3 3.5 -6.0 1.1

Importe (-) 4.0 -2.8 4.4 1.7


periudhës)

2.0 1.9 1.6 1.9 2.3

Të ardhura publike (përqind e PBB-së)

24.7

23.7

26.2

26.3

27.4

Shpenzimet publike (përqind e PBB-së)) 28.2 29.2 32.1 31.1 29.6

Prej të cilave:

Shpenzime për paga (përqind e PBB-së) 5.2 5.2 5.1 5.0 4.7

Asistence sociale (përqind e PBB-së) 9.0 9.5 9.9 9.9 10.0

Shpenzime kapitale (përqind e PBB-së) 4.6 4.8 4.3 4.3 3.9

Bilanci fiskal (përqind e PBB-së) -3.5 -5.5 -5.9 -4.8 -2.5

Bilanci primar fiskal (përqind e PBB-së) -0.3 -1.7 -3.1 -2.2 0.3

Borxhi publik (përqind e PBB-së) 62.0 70.4 71.8 71.9 70.7

Borxhi public dhe borxhi i garantuar (përqind e PBB-së) 26.9 26.6 29.6 33.5 34.6

Prej të cilit: I Jashtëm (përqind e PBB-së)

15.9

18.2

9.3

8.0

7.5

Eksportet e mallrave (përqind e PBB-së) 36.8 36.1 30.8 28.7 29.1

Importi i mallrave (përqind e PBB-së) 2.2 -0.2 2.7 3.8 3.5

Eksportet neto të shërbimeve (përqind e PBB-së) -18.7 -18.0 -18.8 -16.9 -18.1

Bilanci tregtar (përqind e PBB-së) 9.2 7.1 7.2 6.9 6.7

Fluksi hyrës i remitancave (përqind e PBB-së) -10.1 -10.7 -12.9 -11.4 -13.1

Bilanci i llogarisë korrente (përqind e PBB-së) 6.8 9.6 8.1 7 7.9

Flukset hyrëse të Investimeve të huaja direkte (përqind e

PBB-së)

35.7 34.7 36.9 42.3 42.9

Borxhi i jashtëm (përqind e PBB-së)

4.6

-3.5

-1.4

0.6

0.9

Rritja reale e kredimit privat (përqind, mesatare e

periudhës) 24 24.1 22.4 18.2 17.5

Kreditë me probleme (përqind e totalit të kredive, fundi i periudhës)

13.4

16

17.5

17.1

16.8

Norma e papunësisë (përqind, mesatare e periudhës) 28.5 29.7 35.6 32.3 32

Norma e papunësisë e të rinjve (përqind, mesatare e

periudhës)

57.3 52.5 53.7 55.7 56

PBB-ja për frymë, PPP (dollarë aktualë ndërkombëtarë $) 10,517.94 10,947.65 11,390.71 11,872.41 12,484.42

Norma e varfërisë në kufirin US$5/ditë, PPP (përqind e popullsisë)

47.5 47.2 46.7 46.2 45.5

Burimi: Autoritetet e vendit, Vlerësime dhe projeksione të Bankës Botërore.

Shënime: Të dhënat e sektorit financiar për vitin 2015 reflektojnë mesataret vjetore lëvizëse YTD. Norma e papunësisë te të rinjtë është për forcën e punës me

moshë 15-29 vjeç.


Bosnja dhe Hercegovina

Zhvillimet e fundit Rritja ekonomike ka qenë më e mirë nga sa besohej në vitin 2015, e nxitur kryesisht nga një rimëkëmbje e fuqishme pas pasojave të përmbytjeve të një viti më parë. Faktori kryesor kontribues i kësaj rritje ishin eksportet neto, të mbështetura gjtihashtu nga konsumi ndërkohë që investimet ndikuan në ngadalësimin e ritmit të rritjes. PBB-ja reale u rrit me 4.3 përqind nga viti në vit (v-m-v) në T2 – duke arritur normën më të lartë në pesë vitet e fundit – dhe me 3.1 për qind në T3. Në aspektin e prodhimit, kontributi i industrisë prodhuese dhe tregtisë me pakicë ishte rreth gjysma e rritjes së vlerës reale të shtuar në tre tremujorët e parë të vitit 2015. Të dhënat e shpeshta sugjerojnë për një zbutje të dinamikës së PBB-së në fund të vitit 2015, ndërkohë që projeksioni ynë për rritjen ekonomike ishte 2.8 për qind për të gjithë vitin 2015. Përmirësimi i rritjes ekonomike nuk është reflektuar në performancën e tregut të punës. Niveli i papunësisë mbetet i lartë, në 27.7 për qind, ndërkohë që numri i të punësuarve u rrit me vetëm 1.9 për qind

në terma vjetorë në Nëntor 2015. Të ardhurat neto gjatë 2015 mbetën të pandryshuara në shumicën e sektorëve (duke u rritur me vetëm 0.5 për qind në terma nominalë).

Figura 1. Rritja e PBB-së Reale, 2012–15

Burimi: Zyrat e Statiskave Ulja e çmimeve të mallrave, veçanërisht të naftës, vazhdoi të ndikojë në ekonominë e BeH-së përmes një numri kanalesh, kryesisht bilancit tregtar dhe impaktit mbi çmimet e brendshme. Impakti neto duket se ka qenë pozitiv për ekonominë në tërësi pasi çmimet e ulëta

Rritja ekonomike në Bosnjë dhe Hercegovinë (BeH) ka të ngjarë të ketë arritur

në 2.8 për qind në vitin 2015. Rritja ekonomike ishte më e lartë nga sa pritej më

herët falë ndikimit të mjedisit të jashtëm favorizues në rritjen e eksporteve neto

dhe rimëkëmbjes së aktivitetit të brendshëm ekonomik pas pasojave

shkatërrimtare të përmbytjeve të vitit 2014. Reformat e ndërmarra në një sërë

fushash të rëndësishme po shënojnë progres, mbështetur edhe nga Axhenda

afatmesme e Reformave e miratuar nga autoritetet Boshnjake në mesin e 2015-

ës. Ndër to mund të përmendim ndryshimet e mëdha në ligjin e punës, ligjin e ri

të falimentimit të miratuar së fundi në një nga njësitë e saj përbërëse, Republika

Srpska (RS), si dhe vazhdimin e reformës së pensioneve dhe përkrahjes sociale

në Federatën e Bosnje dhe Hercegovinës (FBeH). Miratimi i Axhendës së

Reformave dhe progresi për realizimin e saj përbën gjithashtu thelbin e kërkesës

së vendit për anëtarësim në Bashkimin Europian, e cila u dorëzua zyrtarisht në

mes-Shkurti, 2016. Megjithatë, perspektiva për përmirësimin e rritjes ekonomike

në periudhë afatmesme mbështetet në zbatimin e qëndrueshëm të reformave të

tejzgjatura.


57

mbështetën të ardhurat reale të disponueshme, reduktuan kostot reale të inputeve dhe importet neto. Megjithatë, deflacioni i çmimeve dhe rritja e të ardhurave minimale e rriti më tej barrën reale të borxhit, duke patur në këtë mënyrë një ndikim potencial mbi shëndetin financiar të korporatave dhe familjeve. Deflacioni i çmimeve të konsumit vazhdon, i nxitur edhe nga çmimet e ulëta për mallrat e importuar. Indeksi i çmimeve të konsumit (IÇK) ra me 1.3 për qind v.m.v në Dhjetor, për të 13-in muaj radhazi, ndërkohë që është rritur vetëm me 3 për qind nga mesatarja e vitit 2010. Faktorët kryesorë ishin rënia e çmimeve të mallrave të importit dhe mallrave të lidhura me rënien e çmimit të naftës të shprehur në Euro në gjysmën e dytë të vitit 2015, kryesisht ushqime (nën 1.5 për qind në terma vjetorë), veshje dhe këpucë (nën 8.3 për qind), dhe transportit (nën 6.1 për qind). Ndërkohë u rrit ndjeshëm çmimi i alkoolit dhe duhanit, dhe më pak tarifat për arsim, shëndetësi, strehim dhe shërbime publike. Duke pasur parasysh rritjen e kufizuar të pagave nominale, ulja e çmimeve të konsumit i dha shtysë rritjes së të ardhurave reale. Paga neto mujore në Dhjetor 2015 ishte mesatarisht 421 €, me një ulje prej 0.1 për qind në terma nominalë. Deficiti tregtar vijoi të përmirësohet, edhe pse mbetet ende i lartë, nën 30 për qind të PBB-së. Çmimi i ulët i naftës ndikoi në uljen e nivelit të importit të produkteve të lidhura me të, ndërsa përmirësimi i kërkesës së jashtme ndihmoi në rritjen e eksporteve. Të dhënat mujore tregojnë se importet ranë me 2.1 për qind v.m.v në vitin 2015 ndërsa eksportet, kryesisht drejt vendeve fqinjëve dhe BE-së, u rritën me 3.5 për qind, megjithëse pësuan rënie në fund të vitit. Deficiti tregtar, i vlerësuar në Euro, ra me 8.7 për qind, në 3.5 miliardë Euro. Reduktimi i deficitit të llogarisë korrente (CAD) në vitin 2015 erdhi kryesisht si rezultat i deficitit tregtar në rënie. Deficiti

i llogarisë korrente vlerësohet të jetë ngushtuar nga 7.8 për qind në vitin 2014 në 6.3 për qind të PBB-së në vitin 2015. Kjo u nxit nga reduktimi i deficitit tregtar të mallrave; në terma nominale në dollarë amerikanë, ndërsa suficiti i shërbimeve dhe dërgesave të emigrantëve ishte relativisht i qëndrueshëm. Në terma të financimit të jashtëm neto, flukset neto të IHD-ve vlerësohet të kenë pësuar rënie nga 3 për qind e PBB-së në vitin 2014 në rreth 1.5 për qind, duke rritur varësinë nga hyrjet borxh-krijuese. Niveli aktual i IHD-ve nuk ofron shumë mbështetje për normën e investimeve vendase (rreth 18 për qind të PBB-së) apo efekte potenciale pozitive për rritjen ekonomike. Të ardhurat bruto nga taksat indirekte u rritën në 2015. Mbledhja e të ardhurave u rrit me 1.7 për qind në vitin 2015, ku vendin kryesor e zinin të ardhurat nga mbledhja e akcizave, duke kontribuar me 1.1 pikë përqindje (pp) në rritjen e të ardhurave nga taksat indirekte; 0.6 pp e këtij kontributi erdhi nga akciza për karburantet dhe 0.4 pp nga akciza për duhanin. Deficiti fiskal në vitin 2016 pritet të ketë shumë pak ndryshim, duke arritur në 2 për qind të PBB-së. Megjithatë, ka disa sinjale pozitive drejt përmirësimit të proceseve buxhetore si dhe hapa drejt përmirësimeve tepër të nevojshme në cilësinë dhe strukturën e shpenzimeve. Për shembull, u prezantua moratoriumi për punësimin në sektorin publik për vitin 2016, ndërkohë që vazhdojnë edhe reformat e pensioneve në Federatën e BeH-së. Duke pasur parasysh vonesat e mëparshme në miratimin e buxhetit, sidomos pas nevojës për formimin e qeverive të Federatës së BeH-së dhe institucioneve të BeH-së në vitin 2015, miratimi në fund të 2015-ës i të tre buxheteve të vitit 2016, është një sinjal fillestar pozitiv që tregon se si do të zbatohet politika fiskale këtë vit. Megjithatë, alokimet buxhetore për vitin 2016 janë shumë më të larta krahasuar


me vitin 2015. Buxheti i Shtetit 2016 u aprovua pa ndryshime nga të dyja Dhomat e Parlamentit të BeH-së. Ky buxhet arrin në rreth 880 milionë Euro (rreth 6 për qind të PBB-së së përllogaritur për 2016-ën), nga të cilat 486 milionë Euro do të shkojnë për financimin e institucioneve shtetërore dhe 394 milionë Euro për shlyerjen e borxhit të jashtëm. Ndërsa shuma e parë është në të njëjtin nivel me katër vitet e kaluara, shërbimi ndaj borxhit të jashtëm është rreth 29 për qind më i lartë se ai i përcaktuar në buxhetin e 2015-ës. Për më tepër, buxheti i miratuar nga parlamenti i Federatës së Bosnjës e Hercegovinës kap shifrën e 800 milionë Eurove (5.5 për qind të PBB-së së vlerësuar për 2016), 11 për qind më i lartë se buxheti i vitit 2015, ku shpenzimet për huadhënien neto janë 155 milionë Euro (ose 1 për qind e PBB-së së vlerësuar për 2016). Buxheti i përgjithshëm në njësinë administrative të Republikës Serbe (RS) u rrit në 1.6 miliardë Euro (11 për qind e PBB-së së përgjithshme), ose 40 për qind më shumë se në vitin 2015. Dallimi kryesor qëndron në përfshirjen për herë të parë në Buxhetin dhe Sistemin e Thesarit të RS-së të Fondit të Pensioneve dhe Pagesave të Invaliditetit. Huadhënia neto, në masën 31 milionë Euro, mbetet e pandryshuar nga viti 2015. Buxhetet e pushteteve qendrore nuk mbulojnë shpenzimet në nivelet e ulëta të qeverisjes; shpenzimet e përgjithshme të qeverisë për vitin 2016 parashikohen të jenë rreth 46 për qind e PBB-së). Politika monetare në Bosnjë e Hercegovinë vazhdon të drejtohet përmes bordit të monedhës me Euron si monedhë referimi (spirancë). Rezervat ndërkombëtare në vitin 2015 qëndruan në një nivel komod, të barabarta me 6 muaj apo më shumë të vlerës së importeve. Duke pasur parasysh lidhjen e saj me Euron, marka e konvertueshme e BeH-së (BAM) ka përjetuar zhvlerësim të vazhdueshëm kundrejt dollarit amerikan, por një vlerësim nominal gjatë kohëve të fundit kundrejt monedhave të disa partnerëve tregtarë. Kjo kontribuoi në një vlerësim të monedhës në kursin nominal dhe real efektiv të këmbimit në fund të 2015-ës, edhe pse ky i fundit ka qenë i limituar gjatë viteve të fundit për

shkak të rritjes së dobët të çmimeve. Mbështetja e sektorit financiar ndaj aktivitetit ekonomik ka qenë e kushtëzuar nga reduktimi i aktivitetit kreditues si dhe nga shqetësimet në rritje rreth cilësisë së aseteve. Ndonëse sektori bankar mbetet i qëndrueshëm dhe më pak i varur nga financimet e huaja, shumë prej bankave të huaja që dominojnë sistemin bankar kanë reduktuar gradualisht aktivitetin kreditues. Kjo ka ndikuar në rënien e normës së rritjes së kreditimit, e cila ishte mesatarisht vetëm 3.0 për qind në terma vjetorë nga viti 2009 deri në Dhjetor 2015; kreditimi u rrit me 24 për qind në vit për periudhën 2003-2008. Përveç kësaj, kreditë me probleme (NPL-të) kanë zënë një pjesë të konsiderueshme në portofolet e bankave tregtare, duke arritur në 13.7 për qind në fund të vitit 2015. Niveli i lartë i provigjioneve për kreditë me probleme ka shkaktuar përkeqësimin e rentabilitetit të bankave. Shqetësimet rreth cilësisë së aseteve kanë vështirësuar rivendosjen e rentabilitetit bankar, kryesisht për shkak se ligjet mbi falimentimin dhe likujdimin e shoqërive tregtare nuk janë të përshtatshme. Megjithatë, një zhvillim pozitiv përbën edhe miratimi së fundmi i kuadrit të ri ligjor për falimentimin në RS. Njësitë shtetërore në BeH kanë iniciuar një sërë reformash, si pjesë e Axhendës së Reformave të aprovuar në 2015. Të dyja njësitë e BeH-së, RS dhe FBeH, kanë adoptuar ligje të reja të punës për të adresuar ngurtësitë e tejzgjatura në tregjet e tyre të punës dhe për të mbështetur krijimin e vendeve të punës. Megjithatë, gjykata kushtetuese e FBeH-së vendosi para pak kohësh për rikthimin e ligjit në Parlament me qëllim zgjidhjen e shkeljeve procedurale dhe ky ligj pritet të kthehet në Parlament në Mars. Reforma të tjera në proces janë forcimi i sistemit të pagesave të papunësisë dhe reforma e pensioneve në FBeH. Prioritet përbën gjithashtu edhe shlyerja e detyrimeve të prapambetura të sektorit publik dhe reformimi i NSH-ve. BeH dorëzoi aplikimin e saj për anëtarësim në Bashkimin Europian në Shkurt, 2016. Perspektiva


59

Rritja ekonomike afatmesme pritet të forcohet mbi 3 për qind, e mbështetur kryesisht nga rritja e konsumit. Ndonëse përmirësimi i kërkesës së BE-së për importe do të çojë në një rritje modeste të eksporteve, duke pasur parasysh fuqinë relative të kërkesës së importit, kërkesa e jashtme neto do të vazhdojë të ngadalësojë ritmet e rritjes ekonomike. Megjithatë, kushtet e jashtme do të favorizojnë prurjet e qëndrueshme të remitancave, të cilat, në kombinim me çmime më të ulëta të naftës, do të nxisin përmirësimin gradual të konsumit, duke e kthyer atë në faktor kyç të rritjes ekonomike. Investimet në sektorin e energjisë dhe turizmit do të mbështesin rritjen e investimeve në përgjithësi. Si rezultat i këtyre dinamikave, rritja reale e PBB-së parashikohet të forcohet gradualisht nga 2.8 për qind në vitin 2015 në 3.5 përqind në vitin 2018. Megjithatë, ky parashikim varet nga reforma të qëndrueshme dhe

mungesa e goditjeve negative në tregtinë e jashtme dhe kushtet financiare. Në qendër të axhendës shumë-dimensionale të reformave në BeH qëndron realizimi i një politike fiskale të kujdesshme, eficiente dhe efikase brenda një sistemi tepër të decentralizuar fiskal. Edhe pse deficitet mbeten relativisht të ulta, sektori fiskal karakterizohet ende nga një barrë e lartë tatimore dhe modele jo eficiente të shpenzimeve. Konsolidimi fiskal nuk do të ketë efikasitet nëse nuk adresohen problemet strukturore në shpenzime, veçanërisht shpenzimet e larta për paga në sektorin publik dhe pagesat e larta dhe të keq-targetuara të përkrahjes sociale. Programi i propozuar nga FMN, dhe mbështetja e partnerëve të tjerë si Banka Botërore, mund t’i ndihmojë autoritetet të realizojnë axhendën e tyre të vështirë.

Figura 2. Rritja në Prodhimin Industrial dhe Tregtinë me pakicë

Në Përqindje, v.m.v

20

15

10

5

0

-5

-10

Figura 3. Rritja e PBB-së në anën e Prodhimit

Ndryshimi real në përqindje v.m.v 3.5 3.0 2.5 2.0 1.5 1.0 0.5

0 -0.5 -1.0 -1.5 -2.0

— Prodhimi industrial ▬ Qarkullimi monetary i tregtisë me

pakicë

Burimi: Agjensia e Statistikave të BH-ës

2012 2013 2014 2015f

Vlera e shtuar e prodhimit bujqësor Vlera e shtuar e prodhimit industrial

Vlera e shtuar e shërbimeve Rritja e përgjithshsme e PBB-së

Burimi: Agjensia e Statistikave të BH-ës, Banka Botërore.


Figura 4. Inflacioni i çmimeve të Konsumit

Në përqindje, v.m.v Euro

Figura 5. Të ardhurat Reale nga Taksat Indirekte

Në përqindje, v.m.v

8 6 4 2 0

-2 -4 -6 -8

-10

40 30 20 10

0 -10 -20 -30 -40 -50

15

10

5

0

-5

-10

Inflacioni i përgjithshëm CPI i BH ▬ Inflacioni i transportit CPI i

BH

— Ndryshimi në cmimin e naftës bruto, rhs

Burimi: Agjensia e Statistikave të BH-ës.

— Rritja në të ardhurat totale indirekte me cmimet e 2010, 3mma vmv

Rritja në të ardhurat neto indirekte me cmimet e 2010, 3mma vmv

Burimi: Zyra e Taksave Indirekte, Banka Botërore.

Figura 6. Bilanci i Fiskal i Qeverisjes së Përgjithshme

Përqind e PBB-së

Figura 7. Rritja në Eksportet dhe Importet, dhe

Bilanci i Tregtisë së Mallrave

3mma në përqindje, v.m.v Në milliard KM

0

-1

-2

-3

-4

-5

2009

2010

2011

2012

2013

2014

2015f

20 8

10 4

0 0

-10 -4

-20 -8

Burimi: Autoritett fiskale, vlerësime të stafity të

BB.

Shënim: f=parashikim.

Bilanci Tregtar ▬ Eksportet, rhs ▬ Importet, rhs

Burimi: Agjensia e Statistikave të BH-ës, Ëorld Bank.

Figura 8. Kurset Efektive Reale dhe Nominale të Këmbimit

2009=100, ‘+’ shënon vlerësim

110

105

100

95

90

Burimi: Banka Qendrore e BH-së, llogaritje të stafit të Bankës

Botërore

Figura 9. Tregues të Performancës së Sektorit Bankar

Në përqindje, v.m.v

20

15

10

5

0

-5

-10

— NEER ▬ REER

. Mjaftueshmëria e kapitalit, kapitali tier 1 i lidhur me asete me risk të

poneruar

— Cilësia e Aseteve, NPL-të ndaj totalit të kredive ▬ Norma e

fitimit, kthimi mbi kapitalin e vet (RoE)

Burimi: Banka Qendrore e BH-së, llogaritje të stafit të Bankës Botërore

.


61


BOSNJE DHE HERCEGOVINA 2012 2013 2014 2015e 2016f

Rritja e PBB-së reale (përqind) -0.9 2.4 1.2 2.8 2.6


Konsumi 0.7 2.0

Investime 0.1 1.0

Eksporte neto 2.0 -0.4

Eksporte 1.0 0.7

Importe (-) 0.9 -1.1


periudhës)

2.0 -0.1 -0.9 -1.0 -0.5


44.5

43.4

43.8

44.5

43.2


Prej të cilave:





Bilanci primar fiskal (përqind e PBB-së) -1.5 -1.2 -1.3 -0.7 -1.0


Borxhi public dhe borxhi i garantuar (përqind e PBB-

së)

44.3 40.8 43.0 43.8 45.2

Prej të cilit: I Jashtëm (përqind e PBB-së) 27.8 28.2 30.1 30.6 31.3

Eksportet e mallrave (përqind e PBB-së)

22.6

24.3

24.2

23.9

23.6

Importi i mallrave (përqind e PBB-së) 53.5 52.0 53.9 51.6 51.0

Eksportet neto të shërbimeve (përqind e PBB-së) 7.0 6.8 6.8 7.3 7.5

Bilanci tregtar (përqind e PBB-së) -24.0 -20.8 -22.9 -20.4 -19.9

Fluksi hyrës i remitancave (përqind e PBB-së) 8.1 8.1 8.5 8.4 8.3

Bilanci i llogarisë korrente (përqind e PBB-së) -8.8 -5.7 -7.8 -6.3 -6.4

Flukset hyrëse të Investimeve të huaja direkte (përqind

e PBB-së)

2.0 1.7 2.6 1.4 1.7

Borxhi i jashtëm (përqind e PBB-së) 52.8 53.9 50.8 54.0 55.1


periudhës)

1.0

1.9

4.0

2.2

2.5


13.5 15.1 14.2 14.1 14.0

Norma e papunësisë (përqind, mesatare e periudhës)

28.1

27.5

27.5

27.7

27.5


periudhës)

63.3 58.8 62.9 62.3 62.1

Shkalla e pjesmarrjes në forcën e punës (përqind, mesatare e periudhës)

44.0 43.6 43.7 44.1 44.3

PBB-ja për frymë, PPP (dollarë aktualë ndërkombëtarë

$)

9,214.0 9,562.8 9,808.0 10,359.6 10,500.0



Shënime: Treguesit e tregut të punës për vitin 2015 janë paraparake. Rritja e kredive për vitin 2015 reflekton mesataret vjetore lëvizëse YTD. Kreditë me probleme

i referohen vlerës së aktualizuar të tyre, YTD


63

Kosova

Zhvillimet e fundit Pavarësisht destabilitetit politik në Kosovë, ecuria e ekonomisë në 2015 ishte e kënaqshme. Rritja ekonomike, e nxitur kryesisht nga kërkesa e brendshme, vlerësohet të jetë në 3.6 për qind. Kontributi i investimeve në rritjen ekonomike të vendit ishte 4.1 pikë përqindjeje (pp). Niveli i investimeve private u rrit si rezultat i shtimit të investimeve të huaja direkte (IHD) dhe rritjes së aksesit në kreditë hipotekare; investimet publike u intensifikuan gjithashtu në fund të vitit. Konsumi privat u rrit me 0.9 pp, i nxitur nga një rritje prej 9 për qind të remitancave si dhe paga dhe pensione më të larta që prej vitit 2014. Eksportet neto patën një kontribut negativ prej 1.3 pp në rritjen ekonomike si rezultat i rënies së eksporteve në tremujorin e fundit. Eksportet e mallrave kanë kontribuar vetëm 0.1 pp në rritje ndërsa importet patën kontribut negativ me 1.4 pp. Në aspektin e prodhimit, kontribuesi kryesor në rritjen ekonomike ishin shërbimet, kryesisht nga investimet private dhe ndërtimi i autostradave, me 1.3 pikë përqindje. Bujqësia, pylltaria dhe peshkimi kontribuan në total me 0.7 pp, ndërsa industria me 0.4 pp, kryesisht, ashtu siç pritej, nga rritja e ndjeshme e prodhimit të energjisë elektrike

në 2015 – një efekt kompensues pas ndërprerjes së prodhimit në vitin 2014 si rezultat i shpërthimit që ndodhi në afërsi të termocentralit Kosova A. Administrata publike vijoi të ketë një efekt negativ në rritjen ekonomike të vendit. Disbalancat e jashtme u zgjeruan gjatë vitit 2015. Deficiti i llogarisë korrente shkoi nga 7.9 për qind e PBB-së në vitin 2014 në 9.4 për qind si rezultat i fitimeve të larta të kompanive të huaja, dhe përshpejtimit të punimeve për ndërtimin e autostradës me Ish Republikën Jugosllave të Maqedonisë (për të cilën u alokuan më shumë fonde gjatë vitit fiskal) të cilat rritën kërkesën për mallra të importuar, si dhe për shërbime të transportit të cilat u rritën me 47.3 për qind. Gjitjashtu, u rrit numri i Kosovarëve që udhëtojnë jashtë shtetit, edhe pse liberalizimi i vizave me vendet e Shengenit nuk është realizuar ende, duke çuar kështu në rritjen e shërbimeve të udhëtimit me 7 për qind. Eksportet e mallrave dhe shërbimeve e humbën ritmin e tyre fillestar (duke shënuar në Qershor 11.3 për qind të rritjes ekonomike në terma vjetorë) duke qëndruar të pandryshuara deri në fund të vitit krahasuar me një vit më parë. Ngadalësimi

E nxitur nga kërkesa e brendshme, rritja reale ekonomike në Kosovë arriti një 3.6 për qind në vitin 2015 dhe parashikohet të ketë shumë pak ndryshim në vitin 2016. Në këtë rritje kontribuan pozitivisht konsumi dhe investimet, ndërsa eksportet neto patën kontribut negativ për shkak të rënies së të ardhurave nga tregtia në tremujorin e fundit nxitur nga rënia e eksportit të metaleve bazë, të cilat janë edhe produktet kryesore të Kosovës. Investimet e huaja direkte e u rritën me 150 për qind në vitin 2015, ku pjesa më e madhe vijnë nga Bashkimi Europian, pas nënshkrimit të Marrëveshjes së Stabilizim-Asocimit. Pavarësisht rritjes solide të të ardhurave prej 9.4 për qind, rregullimi fiskal është i nevojshëm në mënyrë që Kosova të mund të ketë rregullin e vet fiskal që, me disa përjashtime, i mban deficitet buxhetore në 2 për qind të PBB-së. Në 29 Korrik, 2015, FMN-ja aprovoi Programin 22-mujor të ndihmës për Kosovën (SBA) me vlerë prej 184 milionë Euro. Rishikimi i parë i SBA-së u mbyll pozitivisht në Janar të vitit 2016. Ecuria ekonomike e vendit pritet të jetë e pandryshuar në 2016, e kushtëzuar nga stabiliteti politik dhe investimit të suksesshëm në Rezortin e Skive në Brezovicë.


ekonomik në Kinë solli ulje të çmimeve të metaleve bazë, të cilat përbëjnë edhe produktet kryesore të eksportit në Kosovë, dhe reduktim të eksportit të mallrave në fund të vitit. Eksporti i shërbimeve të telekomunikacionit ra me 30 për qind si rezultat i përhapjes së teknologjive të reja.

Figura 1. Normat e rritjes Vjetore të PBB-së Reale, Kosova, 2008–15

Bilancet e llogarive financiare u rritën me 180 për qind në vitin 2015, si rezultat i rikuperimit të prurjeve të IHD-ve. Prurjet neto të IHD-ve në vitin 2015 u rritën më shumë se dy herë, në rreth 5.3 për qind, gjë që tregon se kompanitë e huaja kanë investuar një pjesë të konsiderueshme të fitimeve të tyre (kjo është pjesë e shumës negative të regjistruar në deficitin e llogarisë korrente). Pjesa më e madhe e Investimeve të Huaja Direkte vijnë kryesisht nga BE, edhe pse një pjesë e konsiderueshme e tyre në vitin 2015 erdhën nga Turqia. Ky është një zhvillim shumë pozitiv që plotëson progresin e bërë drejt anëtarësimit të vendit në BE me nënshkrimin e Marrëveshjes së Stabilizim-Asocimit në 2015. Pasuritë e paluajtshme, qiratë dhe aktivitetet e biznesit vijuan të tërheqin pjesën më të madhe të IHD-ve. Deficiti fiskal në 2015 ishte 1.9 për qind e PBB-së (poshtë kufirit maksimal prej 2 përqind të parashikuar në rregullin fiskal), falë të ardhurave të shëndetshme dhe rregullimit fiskal në kohën e duhur. Buxheti fillestar, i cili bazohej në parashikime tejet optimiste të të ardhurave, u korrigjua përmes konsolidimit fiskal në buxhetin e

rishikuar në mes të vitit. Disa nga masat e marra në këtë drejtim ishin rritja e normës së TVSH-së nga 16 në 18 për qind dhe përmirësimet e bëra në mbledhjen e taksave, të cilat sollën një rritje me 0.8 pp të PBB-së. Gjithashtu, ekzekutimi i ulët i buxhetit fillestar (shkurtimet në mallra dhe shërbime, faturën e pagave, dhe përfitimet e veteranëve të luftës) kontribuoi me rreth 1 pikë përqindje të PBB-së. Faktori kryesor në gjenerimin e 9.4 për qind të ardhurave më shumë se në vitin 2014 ishte përmirësimi në mbledhjen e taksave. Të ardhurat e rastësishme, prej 1.1 për qind të PBB-së, nga likujdimi i pjesshëm i fondit të privatizimit ndikuan në rritjen e bilanceve bankare të Kosovës në fund të vitit. Shpenzimet u rritën me 8.5 për qind, kryesisht për shkak të pagave dhe pensioneve më të larta. Pothuajse gjysma e shpenzimeve për investime publike u ekzekutua në tremujorin e fundit. Në fund të vitit, Kosova arriti të alokojë më shumë fonde nga sa ishte parashikuar në buxhetin fillestar për autostradën me Maqedoninë, përmes transferimit të burimeve të planifikuara për projekte të investimeve kapitale me performancë të ulët. Kjo do të ndikojë gjithashtu në zvogëlimin e barrës së financimit të autostradës në vitet e ardhshme. Niveli i deflacionit në vitin 2015 ishte 0.5 për qind. Kosova, një çmim pranues, përfitoi nga rënia e çmimit të karburanteve në botë. Rënia e çmimit të karburanteve në tregjet botërore që filloi në gjysmën e dytë të vitit 2014 çoi në krijimin e një situate deflacioniste në Kosovë gjatë vitit 2015. Kostot e larta për arsim dhe shërbime akomodimi pësuan gjithashtu tkurrje. Një rënie e lehtë në çmimet e ushqimeve në gjysmën e dytë të vitit ndikoi sadopak në zbutjen e varfërisë në vend. Sektori financiar i Kosovës rezultoi mjaft fitimprurës në vitin 2015 dhe kreditimi u rrit me 7.3 për qind. Fitimet e bankave tregtare u rritën me 56.5 për qind në terma vjetorë, shtyrë nga shkurtimet në shpenzime. Edhe pse është përmirësuar, ndërmjetësimi financiar në Kosovë është ende i pazhvilluar. Me rënien e normave, spread-et e normave të interesit përhapet u ngushtuan mesatarisht


65

nga 2.9 pikë përqindje në 7.1 për qind. Normat e ulëta të interesit ndikuan në rritjen e kreditimit për sektorin privat me 7.3 përqind (v.m.v), ku kreditë për individë u rritën më shpejt (10.6 për qind, v.m.v) se kreditë për bizneset (5.7 për qind). Ndërkohë, depozitat u rritën me 6.4 për qind. Por rritjen më të madhe (23 për qind) e patën depozitat e transferueshme, të cilat përbëjnë 60 për qind të totalit; depozitat me afat ranë me 8.4 për qind për familjet, por u rritën me 8.1 për qind për shoqëritë tregtare. Numri i huave me probleme (NPL) po zvogëlohet. Pasi arritën kulmin prej 8.8 për qind në Shkurt, 2014, kreditë me probleme u reduktuan në 6.2 për qind të totalit të kredive në Janar 2016, ndërsa trendi vazhdon në drejtimin e duhur. Numri i kredive me probleme në Kosovë është më i ulët krahasuar me vendet e tjera të EJL6-ës. Kreditë me probleme, si për individë edhe për biznese, po reduktohen kryesisht falë punës së suksesshme të agjencive private të përmbarimit. Perspektiva Rritja ekonomike në Kosovë nuk pritet të ketë ndryshime të mëdha në 2016 dhe 2017, nëse marrim të mirëqenë rritjen e qëndrueshme të konsumit, rritjen e eksporteve, dhe investimet në Rezortin e Skive në Brezovicë. Kërkesa e brendshme pritet të nxisë rritjen pozitive, por eksportet neto do vazhdojnë të jenë negative. Konsumi

pritet të kontribuojë me 2.4 pp në rritjen ekonomike të vendit; konsumi privat pritet të shkojë në 2.6 pp, ndërsa konsumi publik të zbresë me 0.2 pikë përqindje. Investimet do të kontribuojnë me 1.4 pikë përqindje. Investimet në sektorin privat do të vazhdojnë të nxiten nga Investimet e Huaja Direkte, si ato në Brezovicë. Investimet publike do të përfitojnë nga rritja e shpenzimeve për ndërtimin e autostradës me Maqedoninë. Eksportet neto do të vazhdojnë të kenë një kontribut negativ me 0.3 pikë përqindje në rritjen ekonomike të vendit, megjithëse të dyja do të rriten, për shkak se importet do të kenë një bazë më të gjerë se eksportet. Perspektiva e afërt nuk parashikon trazira të tjera politike dhe ruajtjen e trendit pozitiv të IHD-ve në vitin 2015. Performanca ekonomike e vendit do të jetë e ngjashme me 2016-ën, në varësi të stabilitetit politik dhe fillimit të suksesshëm të IHD-ve në Rezortin e Skive në Brezovicë. Stabiliteti fiskal i arritur nga përpjekjet e konsolidimit në mes të vitit 2015, pritet të ruhen në të ardhmen e afërt. Projekt-buxheti i vitit 2016 është në përputhje me programin e FMN-së, dhe kjo duhet të përforcojë stabilitetin fiskal. Miratimi i fundit i ndryshimit të investimeve për përshtatje me rregullin aktual fiskal do të krijojë hapësirë fiskale shtesë për investime produktive në sektorët strategjikë dhe do të rrisë investimet publike dhe rritjen ekonomike në vitet e ardhshme.

EUROPA JUGLINDORE RAPORT I RREGULLT EKONOMIK NR.9 Figura 2. Rritja në Kërkesën Agregate, 2012–15 Figura 3. Rritja e Ekonomisë sipas Sektorëve,

2010–14

Në

përqindje

8

6

4

2

0

-2

-4

-6

2012 2013 2014 2015

Në përqindje

5

4

3

2

1

0

-1

-2

2011 2012 2013 2014 2015

Konsumi Investimet Exporte Neto ▬ Rritje e PBB

reale

Burimi: Agjensia e Statistikave të Kosovës dhe Banka Botërore.

A Bujqësi Industri Sherbime

Taksat minus subvencionet ▬ Rritje e PBB reale

Burimi: Agjensia e Statistikave të Kosovës dhe Banka Botërore.

Figura 4. Current Account Balance and FDI,

2011–15

Përqind e PBB-së

Figura 5. Deficiti i Qeverisjes së Përgjithshsme, sipas Tremujorëve, 2013–15

Në euro Përqind e PBB

4 2 0

-2 -4 -6 -8

-10 -12

-20 I II III IV 2012

I II III IV 2013

I II III IV 2014

I II III IV 2015

0

Q1-14 Q2-14 Q3-14 Q4-14 Q1-15 Q2-15 Q3-15 Q4-15

-14

CAD IHD neto

Burimi: Banka Qendore e Republikës së Kosovës dhe Banka

Botërore.

Të ardhura Shpenzime ▬ Deficiti Fiskal, rhs

Burimi: Ministria e Financave dhe Banka Botërore.

Figura 6. Rritja Vjetore e Kredive, 2012–15 Figura 7. Borxhi Qeverisjes së Përgjithshsme, 2008–15

Në përqindje

20 18 16 14 12 10 8 6 4 2 0

Përqind e PBB-së

14

12

10 8

6 6.1 6.3 5.9

4

2

0

8.6

10.6

2009 2010 2011 2012 2013 2014 2015

— Totali i kredive ▬ Kredi për biznese ▬ Kredi për indiviidë

Burimi: Banka Qendore e Republikës së Kosovës.

Burimi: Ministria e Financave.

Figura 8. Kreditë me probleme, 2008–15

Përqind e totalit të kredive 10 9 8 7 6 5 4 3 2

1 0

9.3

11.9

10 600

5 500

0 400

-5 300

-10 200

-15 100


67

Figura 9. CPI dhe PPI, 2011–14

Përqind e rritjes

12

10

8

6

4

2

0

-2

Burimi: Banka Qendore e Republikës së Kosovës.

— CPI ▬ PPI

Burimi: Agjensia e Statistikave të Kosovës.


Rritja e PBB-së reale (përqind) 2.8 3.4 1.2 3.6 3.6


Konsumi 2.7 2.3 3.8 0.9 2.4

Investime -4.4 -0.1 -1.4 4.1 1.4

Eksporte neto 4.5 1.2 -1.2 -1.3 -0.3

Eksporte 0.1 0.4 3.0 0.1 0.3

Importe (-) 4.4 0.8 -4.2 -1.4 -0.7


periudhës)

2.5 1.8 0.4 -0.5 0.5


25.9

25.2

24.4

25.4

26.6


Prej të cilave:







Prej t ë cilit: I Jashtëwm (përqind e PBB-së) 6.7 6.1 6.0 6.4 7.5


5.6

5.5

5.9

5.6

5.7






Flukset hyrëse të Investimeve të huaja direkte

(përqind e PBB-së)

4.2 4.7 2.8 5.2 5.5



periudhës)

5.8

1.9

3.0

7.3


7.5 8.7 8.5 6.2


30.9

30.0

35.3

33.3


periudhës)

55.3 55.9 61.0 60.0


36.9 40.5 41.6 42.6

PBB për frymë (US$) 3,600.7 3,877.2 4,052.7 3,551.0 3,629.0


Shënime: Rritja e kredive për vitin 2015 reflekton mesataret vjetore lëvizëse YTD. Kreditë me probleme i referohen vlerës së aktualizuar të tyre, YTD.

KOSOVA 2012 2013 2014 2015e 2016f


69

I R J e Maqedonisë

Rritja e PBB-së mbeti e fuqishme në vitin 2015, pavarësisht trazirave politike. Të dhënat paraprake tregojnë se ekonomia e IRJ të Maqedonisë u zgjerua me 3.7 për qind në vitin 2015. Rritja është nxitur kryesisht nga ndërtimet (16.8 përqind), tregtia me shumicë dhe pakicë (7.3 për qind) dhe shërbimet (3.4 për qind), sidomos pasuritë e paluajtshme, të nxitur nga rritja e suksesshme e kreditimit. Prodhimi industrial u tkurr me 2 për qind ndërsa rimëkëmbja në gjysmën e dytë të vitit 2015, kompensoi pjesërisht ngadalësimin në gjysmën e parë të vitit. Së fundi, prodhimi bujqësor është ngadalësuar, pavarësisht përfitimit të më shumë subvencioneve.

Në aspektin e kërkesës, rritja u nxit kryesisht nga konsumi, si privat dhe publik. Rritja e punësimit e kombinuar me nivele më të larta në terma realë të pagave, pensioneve dhe transfertave sociale, çoi në një rritje me 3.2 për qind të konsumit privat në 2015. Shpenzimet qeveritare të konsumit gjithashtu u rritën ndjeshëm në 2015 (4.6 për qind), sidomos në gjysmën e dytë të vitit. Investimet bruto u rritën në tremujorin e tretë, të stimuluara nga rritja e shpenzimeve publike për ndërtimin e autostradës. Rritja në kreditë afatgjata për shoqëritë e biznesit sugjeron se investimet private gjithashtu u përmirësuan nga fundi i vitit 2015. Eksportet (kryesisht të lidhura me IHD-të) vazhduan të kenë performancë të mirë duke u rritur me

4.6 për qind v-m-v. Rritja e importeve ishte pothuajse e papërfillshme në tre tremujorët e parë, por një rritje e konsiderueshme e importeve të lidhura me IHD-të në tremujorin e fundit çoi në rritjen e importeve në 2.4 për qind për të gjithë vitin. Kërkesa e jashtme neto pati kontribut pozitiv (edhe pse modest) në rritjen e PBB-së (0.7 për qind v-m-v).

Deflacioni ishte i qëndrueshëm në vitin 2015. Rënia çmimet ndërkombëtare të ushqimeve dhe të naftës ndikoi lëvizjet e çmimeve të brendshme dhe çoi në një rënie të përgjithshme të çmimeve prej 0.3 për qind. Ndërkohë, inflacioni bazë u rrit pak, me 0.5 për qind, i ndikuar nga çmimet më të larta për produktet farmaceutike dhe pajisjet e TI-së. Krijimi i numrit të madh të vendeve të reja të punës çoi në uljen e mëtejshme të papunësisë në vitin 2015. Punësimi u rrit me gati 1 për qind në vitin 2015, për shkak të punësimeve të reja në sektorin e industrisë, në administratën publike dhe shërbime (sidomos strehim, shërbime financiare dhe pasuri të paluajtshme). Pjesëmarrja në forcën e punës vazhdoi të jetë e qëndrueshme në nivelin 57.2 për qind. Niveli i papunësisë ra në një mesatare prej 26.1 për qind në vitin 2015, krahasuar me 28.1 për qind në vitin 2014. Norma e papunësisë tek të rinjtë u zvogëua ndjeshëm, nga 53.1 për qind në vitin 2014 në 47.3 për

Rritja ekonomike e IRJ të Maqedonisë vazhdoi të jetë e fuqishme duke arritur 3.7 përqind në vitin 2015,

pavarësisht trazirave politike. Rritja ekonomike u nxit nga rritja e konsumit privat dhe shpenzimet e larta

publike. Eksportet neto dhanë një kontribut të vogël në rritjen ekonomike. Deficiti tregtar u ngushtua në

vitin 2015, por hyrjet neto të IHD-ve u zvogëluan. Deficiti fiskal ishte pak më i ulët se parashimi i buxhetit,

por ende më i lartë se niveli i parashikuar në Strategjinë Fiskale Afatmesme. Rritja pritet të përshpejtohet

gradualisht në një periudhë afatmesme, por trazirat e zgjatura politike do të ndikojnë negativisht në këtë

perspektivë.


qind në vitin 2015, e ndihmuar nga programet e kushtueshme të punësimit të të rinjve. Megjithatë, papunësia afatgjatë mbetet problem: 61 për qind e të papunëve të regjistruar raportojnë se kane qenë pa punë për më shumë se një vit.

Figura 1. Rritja e PBB-së sipas sektorëve

Në përqindje

14

12

10

8

6

4

2

0

-2

-4

Prodhimi Ndërtimi Tregti me shumicë&pakixë, transp., akom.

Shërbime të tjera Miniera, electricitet, furniziim me gas Bujqësi

— Rritje e PBB-së reale

Burimi: Të dhëna nga Zyra e Statistikave Shtetërore.

Eksportet u rritën më shpejt se importet në 2015, duke ngushtuar deficitin tregtar. Eksportet të shprehuara në Euro u rritën me 9.0 për qind (v-m-v) në 2015, ndërsa të shprehura në dollarë amerikanë ato u zvogëuan në të njëjtën masë pasi dinari, i cili ka kurs këmbimi fiks me Euron, pësoi zhvlerësim kundrejt dollarit. Pjesa më e madhe e rritjes është nxitur nga eksportet e lidhura me IHD-të, të cilat përbëjnë gati 40 për qind të totalit të eksporteve. Eksportet nga segmente tradicionale, të tilla si hekuri dhe çeliku, mineralet dhe skorjet, dhe duhani u zvogëluan. Destinacionet e eksportit u bënë më të përqendruara: 44 për qind e eksporteve (kryesisht pjesë dhe komponentë që kanë të bëjnë me sektorin e automjeteve), shkuan në Gjermani, krahasuar me 41 përqind në vitin 2014. Pas rënies në tremujorin e tretë, importet u ngritën përsëri gjatë fundit të vitit, duke e çuar rritjen vjetore të 2015-ës në 5.5 për qind. Si rezultat, deficiti tregtar u ngushtua me 19 për qind (v-m-v), duke arritur në rreth 17 për qind të PBB-së. Deficiti i llogarisë korrente u zgjerua pak, dhe flukset hyrëse të IHD-ve u reduktuan.

Megjithëse transfertat private ishin më të ulëta se sa në vitin 2014, ato ishin ende të mjaftueshme për të mbuluar deficitin tregtar, duke ulur presionin e financimit të jashtëm. Deficiti i llogarisë korente u zgjerua në nivelin 1.4 për qind të PBB-së, nga 0.8 për qind në vitin 2014. Deficiti financohet kryesisht nga investimet e huaja direkte. IHD-të neto u ulën me 14 për qind (në terma vjetorë) në vitin 2015, duke rënë në 1.9 për qind të PBB-së nga 2.3 për qind në vitin 2014. Kjo ndodhi kryesisht për shkak të flukseve dalëse të kapitalit në Maj 2015 (kulmi i pasigurive politike në vend dhe krizës Greke) dhe më vonë në Shtator dhe Nëntor. Ashtu si në vitin 2014, rezervat mbuluan vlerën e 4.6 muajve importe. Kreditimi vazhdoi të zgjerohet dhe sektori financiar është i shëndetshëm. Kreditë me probleme (NPL-të) ranë në 10.6 për qind në Dhjetor, për shkak të rënies së kredive me probleme të korporatave. Sektori bankar vazhdon të ketë likuiditet të lartë (mesatarisht 28.5 për qind në peiudhën Janar-Shtator 2015). Fitimet u rritën në tre tremujorët e parë të vitit 2015, dhe norma e mjaftueshmërisë së kapitalit ishte 16 për qind, shumë më e lartë se niveli i mandatuar prej 8 për qind. Rritja e kreditimit arriti në 9.5 për qind (v-m-v) në vitin 2015, pak më poshtë se rritja prej 9.8 për qind në vitin 2014; kreditë për familjet përbënin 57 për qind të zgjerimit.

Deficiti fiskal u reduktua në vitin 2015, pjesërisht për shkak të shtyrjes së disa pagesave në vitin 2016. Totali i të ardhurave arriti në 28.8 për qind të PBB-së në vitin 2015, me rritje nga niveli 27.8 për qind në vitin 2014. Rritja u nxit nga rikthimi i zbatimit të tatimit mbi fitimin për pjesen e fitimeve që nuk ri-investohen (e mbledhur që nga viti 2009), dhe nga kontributet më të larta sociale të lidhura me tregun e përmirësuar të punës. Të ardhurat nga TVSH-ja, që përbëjnë gati një të tretën e të ardhurave tatimore, patën performancë të dobët pavarësisht rritjes së lartë ekonomike dhe konsumit. Ky rezultat vlerësohet se ka ardhur për shkak të një kombinimi faktorësh, të tillë si rënia e çmimeve të naftës, problemet në mbledhjen e të ardhurave, si dhe prirja në rritje e segmentit të IHD-ve të përjashtuara nga TVSH-ja. Shpenzimet në vitin 2015 u


71

rritën më pak se të ardhurat, por ato janë në nivelin 32.3 për qind të PBB-së dhe u rritën me 32 për qind në krahasim me vitin 2014. Kjo rritje kryesisht reflekton nivelet më të larta të pagave të sektorit publik, pensioneve, transfertave sociale dhe shpenzimeve për mallra dhe shërbime, veçanërisht në pjesën e dytë të vitit 2015. Qeveria qendrore nuk realizoi plotësisht shpenzimet e planifikuara kapitale, pavarësisht rritjeve të parashikuara në rishikimin e buxhetit në mes të vitit. Megjithatë, shpenzimet kapitale nga agjencitë publike joqeveritare kompensuan performancën e dobët të qeverisë. Deficiti i qeverisë qendrore në vitin 2015 arriti në 3.5 për qind të PBB-së, që është nivel më i ulët se parashikimi në buxhetin e rishikuar (3.7 për qind) dhe se rezultati në vitin 2014 (4.2 përqind). Diferenca midis deficiteve aktuale dhe të projektuara kryesisht reflekton transferimin e kontributeve nga fondi i pensioneve me financim shtetëror në fondet private (rreth 0.1 për qind e PBB-së), që ishin të lidhura me vitin 2015, poru shtynë deri në Janar 2016. Pas rënies në gjysmën e parë të vitit, borxhi publik u rrit në pjesën e dytën të vitit duke arritur një nivel më të lartë se në vitin e mëparshëm. Pas parapagimit të borxhit ndaj FMN-së (154 milionë Euro), borxhi publik në Korrik 2015 ra në 43.7 për qind të PBB-së krahasuar me 46 për qind në Dhjetor 2014. Emetimi nga Qeveria i Eurobondit 270 milionë Euro dhe rritja e huamarrjes neto të brendshme me 94 milionë Euro shkaktuan rritjen e borxhit në vitin 2015. Garancitë shtetërore të lidhura me projekte të mëdha investuese, përfshirë ndërtimin e dy autostradave, e rriti borxhin publik edhe me 0.8 për qind të PBB-së, duke e çuar borxhin publik në fund të vitit në 46.4 për qind të PBB-

së. Borxhi pritet të vazhdojë të zgjerohet edhe në vitin 2016, i nxitur nga nevojat financiare në rritje për nivelin ende të lartë të deficitit dhe portofolit të madh të investimeve të Ndërmarrjeve Shtetërore; në dy muajt e parë u emetuan 57 milionë Euro në borxh të ri të brendshëm. Perspektiva Rritja ekonomike pritet të vazhdojë të jetë e fortë në nivelin 3.7 përqind në vitin 2016, për të arritur në 4 për qind në vitin 2017. Investimet publike do të vazhdojnë të jenë një faktor drejtues i rëndësishëm i rritjes, pasi ndërtimi i dy autostradave është planifikuar të përfundojë deri në vitin 2018. Konsumi privat duhet të vazhdojë të jetë i fortë, i mbështetur nga rritja e punësimit dhe ndoshta nivelet më të larta të pagave në sektorin publik, pensioneve dhe transfertave sociale. Eksportet e IHD-ve pritet të vazhdojnë të rriten me rimëkëmbjen graduale të tregut të BE-së, por kontributi i kërkesës së huaj neto do të vazhdojë të jetë modest. Pasiguria politike dhe kriza e refugjatëve janë rreziqet kryesore për ekonominë gjatë vitit të ardhshëm. Zgjedhjet e përgjithshme janë planifikuar për në 5 Qershor 2016, në varësi të zgjidhjes së kënaqshme të çështjeve që lidhen me regjistrin e votuesve, si dhe ligjin për mediat. Pasiguritë e zgjatura politike mund të ndikojnë vendimet për investime dhe ngadalsojnë aktivitetin ekonomik. Përshkallëzimi i krizës aktuale të refugjatëve mund të jetë gjithashtu një rrezik, veçanërisht në qoftë se BE-ja vendos të mbyllë kufijtë e saj, ose të kufizojë hyrjen në masë të konsiderueshme.

Figura 2. Tendencat e Biznesit në Prodhim

Indeksi Përqind


Figura 3. Zhvillimet e Tregut të Punës, 2004–15

Përqindje

25 65 70 64

20 63 60 62

15 61 50

10 60 40 59

5 58 30 57

0 56 20

Niveli mesatar i përdorimit të kapaciteteve nga bizneset, rhs

— Vlerësimi i situatës aktuale të njësive të biznesit

— Treguesi i Besimit

Burimi: Të dhëna të Zyrës së Statistikave Shtetërore.

— Norma e papunësisë ▬ Niveli i punësimit

— Shkalla e pjesëmarrjes ▬Papunësia te të rinjtë

Burimi: Zyra e Statistikave Shtetërore (Sondazh i Forcës së Punës).

Figura 4. Komponentët Kryesorë të CPI, 2012–15

Mesatare e periudhës vmv, ndryshimi në përqindje 20 15 10 5 0

-5 -10 -15 -20 -25 -30 -35

Figura 5. Bilanci i Llogarisë Korrente, Deficiti Tregtar dhe Tarnsfertat Private, 2006–15

Përqind e PBB-së

30 25 20 15 10 5 0

-5 -10 -15

2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013 2014 2015

— CPI total ▬ Ushqim & pije

— Electricitet, gas & të tjera ▬ karburante&vajra

Burimi: Të dhëna të Zyrës së Statistikave Shtetërore.

Deficiti Tregtar Transferta Private ▬ Bilanci i Llogarisë Korrente

Burimi: Të dhëna të Bankës Kombëtare.

Figura 6. Realizimi i Buxhetit të Qeverisë Qendrore, 2006–15

Përqind e PBB-së

Figura 7. Borxhi Publik sipas Nivelit të Qeverisjes, 2006–15

Përqind e PBB-së

36 1

34 0

32 -1

30 -2

28 -3

26 -4

24 -5

2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013 2014 2015

50 45 40 35 30 25 20 15 10 5 0

2006 2007

2008

2009

2010

2011

2012 2013

2014 2015

Bilanci i Buxhetit, rhs Rishikimet për rritje të buxhetit

budget balance revisions

— Të ardhura, lhs ▬ Shpenzime, lhs

Source: Ministry of Finance and ËB staff estimates.

Qeveria Qendrore Fonde

Bashkitë Borxhi i garantuar i NSH-ve

Burimi: Të dhëna të Bankës Kombëtare


73

Figura 8. Rritja e kredive dhe Kontributi në Rritjen e Kredive, 2012-15

Në përqindje v.m.v Ndryshimi në përqimndje v.m.v

Figura 9. Kreditë me probleme, 1/2012– 12/2015

Përqind e totalit sipas kategorisë

100 90 80 70 60 50 40 30 20 10

0

12 20 18

10 16

8 14 12

6 10 8

4 6

2 4 2

0 0

Kontributi i kredive për individët, lhs Kontributi i kredive për bizneset, lhs

— Rritja e kredive, rhs


— NPL-të e biznesit ▬ NPL-të e individëve ▬ Totali i NPL-ve





Konsumi 1.4 1.4 1.6 3.0 1.7

Investime 3.0 0.1 3.8 0.0 1.7

Eksporte neto -4.2 1.3 -1.7 0.7 0.3

Eksporte 0.9 2.6 8.0 2.3 2.2

Importe (-) -5.1 -1.3 -9.7 -1.6 -1.9


periudhës)

3.3 2.8 -0.3 -0.3 0.9


32.1

30.2

29.8

30.9

31.1


Prej të cilave:








së)

38.3 40.5 45.9 46.4 48.9



30.4

29.1

32.5

33.5

34.4






Flukset hyrëse të Investimeve të huaja direkte (përqind

e PBB-së)

1.7 2.8 2.3 1.9 2.1



periudhës)

3.7

1.0

8.5

9.4

9.6


10.3 11.3 11.1 10.6 10.3


31.0

29.0

28.0

26.1

25.2


periudhës)

54.0 51.9 53.1 47.3 46.0


56.5 57.3 57.5 57.2 57.4

PBB-ja për frymë, PPP (dollarë aktualë ndërkombëtarë

$)

11,874 12,468 12,938 13,330 13,797


19.2 19.1 18.7 17.3 16.4


Shënime: Treguesit e tregut të punës dhe rritjes së kredive për vitin 2015 reflektojnë mesataret vjetore lëvizëse YTD. Kreditë me probleme i referohen vlerës së

aktualizuar të tyre, YTD. Norma e varfërisë bazohet në vrojtimin e IRJ të Maqedonisë për të ardhurat dhe kushtet e jetesës (SILC)

IRJ E MAQEDONISË 2012 2013 2014 2015e 2016f


75

Mali i Zi

Rimëkëmbja ekonomike në vitin 2015 në

Mal të Zi u mbështet nga ndërtimi i

autostradës dhe turizmi. Pas rritjes me 1.8 për

qind në vitin 2014, PBB-ja reale në vitin 2015

vlerësohet të jetë zgjeruar me 3.4 për qind

(metodologjia ESA2010). Rritja u mbështet nga

investimet, si publike dhe private, sidomos në

gjysmën e dytë të vitit, me fillimin e projekteve

të turizmit dhe ndërtimit të një autostrade

prioritare. Rritja e shëndetshme në eksportet e

shërbimeve, veçanërisht turizëm, mbështetën

zgjerimin e ekonomisë: hyrjet e turistëve u rritën

me 12.9 për qind dhe qëndrimet në hotel me

15.7 për qind. Konsumi i qeverisë gjithashtu u

rrit, dhe konsumi i lartë familjar çoi në zgjerimin

e tregtisë me pakicë, e cila u rrit me 2 për qind

në vitin 2015.

Rimëkëmbja e kërkesës së brendshme

nxiti rritjen e inflacionit në vitin 2015. Pas

rritjes përgjatë gjithë vitit 2015, çmimet e

konsumit në muajin Dhjetor u rritën me 1.4

për qind krahasuar me 12 muaj më parë.

Mesatarisht, edhe pse çmimet e naftës

vazhduan të bien, inflacioni vjetor arriti në 1.5

për qind, me rritje nga niveli negativ prej 0.7

për qind në vitin 2014, dhe kontribuesit

kryesor të rritjes ishin çmimet më të larta për

ushqim dhe veshje.

Megjithë rimëkëmbjen ekonomike, reagimi

i tregut të punës ishte i ngadaltë. Të dhëna

nga anketimi evidentuan një rënie me 1 për qind

të numrit të të papunëve në Shtator 2015 në

krahasim me të njëjtën periudhë të vitit 2014;

bujqësia dhe aktivitetet e lidhura me shërbimet

ndihmuan në rritjen e punësimit me 2.7 për qind

(v-m-v). Si rezultat i kësaj, norma e papunësisë

në bazë katër-tremujorësh ra në 17.6 për qind,

edhe pse mbetet ende e lartë. Të dhënat

administrative të punësimit në tremujorin e

fundit të vitit 2015 treguan një rënie të

punësimit dhe papunësia u rrit sërish, duke e

shtyrë normën e papunësisë në fund të vitit në

18.8 pikë për qind - 1.9 për qind më shumë se

në Dhjetor të vitit 2014.

Figura 1. Rritja e PBB_së Reale, 2011–15

Në përqindje

8

6

4

2

0

-2

-4

-6

Burimi: MONSTAT.

Rritja ekonomike në vitin 2015 me shumë mundësi është pothuajse dyfishuar në

3.4 për qind, e nxitur nga investimi, sidomos në autostradën Bar-Boljare - dhe

eksportet e shërbimeve turistike. Edhe pse nivelet e aktivitetit dhe punësimit

arritën vlerat më të larta historike, papunësia ishte gjithashtu e lartë në 17.6

përqind. Të ardhurat më të mëdha nga turizmi gjithashtu ndihmuan në

ngushtimin disbalancave të jashtme, pavarësisht vështirësive në eksportet e

mallrave, çmimeve më të ulëta të metaleve dhe sanksioneve të tregtisë Ruse. Pasi

masat konsoliduese reduktuan deficitin fiskal në 3.1 për qind të PBB-së në vitin

2014, një rritje në shpenzimet kapitale - të lidhura me autostradën, dhe

performance e dobët në mbledhjen e të ardhurave në vitin 2015 e riktheu deficitin

e përgjithshëm qeveritar në 7 për qind. Si rezultat, borxhi publik u rrit në 68 për

qind të PBB-së.

EUROPA JUGLINDORE RAPORT I RREGULLT EKONOMIK NR.9 Pasiviteti i punës mbetet i lartë. Shkalla e

aktivitetit u rrit në 53.5 për qind dhe norma e

punësimit në 44.1 për qind, por të dyja janë

shumë të ulëta në krahasim me vendet e BE-

së. Një ligj i ri vendosi një kuotë të kufizuar të

lejeve të punës për punëtorët e huaj, me

detyrimin e rreptë për të punësuar personat që

janë të regjistruar në zyrat lokale të papunësisë.

Gjithashtu, ndryshimet në Ligjin për Kujdesin

Social dhe ndaj Fëmijëve vendosën që gratë që

lindin tre ose më shumë fëmijë të marrin

përfitim në vlerën e 70 për qind të pagës

mesatare neto. Gratë që marrin këtë përfitim

kanë të drejtë edhe për sigurim shëndetësor

(me kusht që nënat e tre fëmijëve të kenë 25

vite punë ndërsa nënat e katër apo më shumë

fëmijëve të kenë 15 vite punë). Kjo e drejtë nuk

mund të ushtrohet gjatë punësimit aktiv ose

gjatë ushtrimit të të drejtave të pensionit;

Zhvillimet e para sugjerojnë se rreth 15,000 gra

kanë aplikuar për këtë të drejtë, duke rezultuar

në tërheqje nga tregu i punës.

Turizmi kontribuoi në zvogëlimin e

disekuilibrit të jashtëm në vitin 2015.

Deficiti i llogarisë korrente ra në 13.4 për qind

të PBB-së në vitin 2015, krahasuar me 15.2 për

qind për të njëjtën periudhë në vitin 2014.

Rënia u udhëhoq nga një tepricë historikisht e

lartë e llogarisë korrente, e rritur nga flukset e

mëdha të të ardhurave nga turizmi (19.1 për

qind në terma vjetorë). Një tjetër kontribut

pozitiv erdhi nga bilanci i përmirësuar i të

ardhurave, të mbeshtetura nga rritja e

remitancave të emigrantëve, normat e

reduktuara të interesit dhe pagesat e

dividentëve. Nga ana tjetër, eksportet e

mallrave patën përsëri vështirësi, veçanërisht

eksportet e mishit u tkurrën nga sanksionet

tregtare ruse, dhe këto çuan në një rritje të

deficitit tregtar në 40.6 për qind të PBB-së.

IHD-të neto u rritën ndjeshëm në vitin

2015. IHD-të neto arritë në 17.2 për qind të

PBB-së kryesisht për shkak të një fluksi të

madh investimesh në kompani dhe banka,

kryesisht nga Austria dhe Ukraina. Gjatë vitit

2015 u licensuan edhe 2 banka të tjera, ndërsa

një tjetër filloi aktivitetin në fillim të vitit 2016,

duke rezultuar në një total prej 15 bankash për

një treg të vogël prej 620 mijë banorësh.

Kreditimi u rimwkwmb gradualisht në

vitin 2015. Pas rënies me 1.9 për qind në vitin

2014, kreditimi total u rrit me 0.8 për qind në

vitin 2015. Ndërsa huamarrja për korporata

dhe individë u rrit me 3 për qind, qeveria dhe

institucionet financiare zvogëuan huamarrjen e

tyre nga sektori bankar. Me rritjen e madhe

prej 13.7 përqind të depozitave totale, e nxitur

kryesisht nga kursimet e korporatave, raporti

hua-depozita arriti në 90.9 për qind në fund te

vitit 2015, që përbën nivelin më të ulët që nga

viti 2007. Me rritjen e kreditimit, pjesa e

kredive me probleme ra nga 15.9 përqind në

fund të 2014 në 12.5 përqind në 2015.

Në vitin 2015, deficiti i përgjithshëm i

qeverisë u rrit në nivelin paraprak prej 7

për qind të PBB-së. Deficiti i qeverisë

qendore për para fizike (cash) arriti në 8 për

qind të PBB-së, kundrejt nivelit të buxhetuar

prej 6.7 për qind. Rritja e shpenzimeve kapitale

(paradhënie për ndërtimin e autostradës Bar-

Boljare) dhe shlyerja e borxheve të

prapambetura që arrijnë në 2.2 përqind të

PBB-së (borxhi i pensioneve, zgjidhjen e

rasteve gjyqësore, dhe shërbimet publike) çoi

në një rritje të madhe në shpenzime (10.9

përqind në vit). Ndërkohë, të ardhurat ranë me

1.9 për qind në vit, sidomos nga TVSH-ja, pasi

lehtësimi tatimor i autorizuar për investime të

reja tkurri bazën tatimore.

Borxhi publik në vitin 2015 vlerësohet të

arrijë deri në 68 për qind të PBB-së. Deri në

Shtator të vitit 2015, borxhi publik tashmë

kishte arritur në 67.9 për qind të PBB-së, që

përbën një rritje me 18 për qind në terma

nominalë nga fundi i vitit 2014. Duke përfshirë

dhe garancitë, ai arriti në 78.8 për qind të PBB-

së. Shtysa kryesore për rritjen e borxhit publik

ishte borxhi i jashtëm: emetimi i Eurobondit

500 milionë Euro dhe disbursimi i 169 milionë

Euro i Bankës Kineze Exim.


77

Në Nëntor, “Standard & Poor’s” (S&P)

konfirmoi vlerësimin për borxhin afat-

gjatë dhe afat shkurtër B+/B me

perspektivë të qëndrueshme. “S&P”

vlerësoi rritjen mesatare vjetore ekonomike

për periudhën 2015-18 në nivelin 3.1 përqind,

e mbështetur nga investimet më të larta,

kryesisht në turizëm dhe energji. Megjithatë,

vlerësimi ishte i përkohëshëm për shkak se

niveli i lartë i deficitit dhe borxhit publik dhe

të jashtëm, sidomos për ndërtimin e

autostradës, rrisin rreziqet për financat

publike.

Figura 2. Bilanci fiskal dhe Borxhi publik,

2008–15

Politika fiskale do të vazhdojë të jetë

ekspansioniste në periudhën 2016-18.

Deficiti i përgjithshëm i qeverisë në 2016 i

parashikuar në buxhet është 6.2 përqind e

PBB-së, me shpresën se rritja do të arrijë 4.1

për qind. Qeveria planifikon të alokojë 334.9

milion Euro për investime kapitale, ndërsa

borxhi publik pritet të arrijë në 72,3 për qind

të PBB-së. Nevoja për huamarrje në vitin 2016

do të jetë rreth 18 për qind e PBB-së për të

shlyer 390 milionë Euro në Eurobond-e, për

alokimin e 255 milionë Eurove për

autostradën, për financimin e deficitit

buxhetor, dhe shlyerjen e pagesave të

prapambetura për fondin shëndetësor. Në

fillim të Marsit, qeveria emetoi një Eurobond

prej 300 milionë Euro me afat 5-vjeçar dhe me

një kupon prej 5.75 për qind - rreth dy pikë

përqindje më lart se emetimi i vitit të kaluar.

Autoritetet kanë rishikuar deficitet fiskale

të parashikuara për 2017-18 duke i rritur

vlerësimet e paraqitura në Udhëzimet

Fiskale të Shtator 2015. Udhëzimi braktisi

planet për të eliminuar deficitin primar në vitin

2018. Në nëntor të vitit 2015, Shqipëria dhe

Mali i Zi nënshkruan një memorandum

mirëkuptimi me një kompani private kineze,

Pacific, për të filluar përgatitjen e projektit të

ndërtimit të Autostradës Adriatiko-Joniane,

për të lidhur dy vendet përgjatë bregdetit.

Kostoja e vlerësuar për Malin të Zi është 550

milionë Euro, ose 14.5 për qind e PBB-së, e

cila do të tendosë edhe më tej financat publike.

Ndryshimet në Janar 2016 të Ligjit për

Pensionet dhe Sigurimin për Paaftësinë në

Punë do të rrisin të gjitha pensionet me të

paktën 3 për qind në muajin Korrik 2016, dhe

pensionet më të ulëta do të rriten me 20 për

qind. Nëse këto i shtohen shpenzimeve të reja

sociale për përfitimet përgjatë gjithë jetës për

nënat e tre ose më shumë fëmijëve, ato

përbëjnë 1.5 për qind të PBB-së vetëm në vitin

2016. Rritja e pagave që pritet nga Ligji i ri për

pagat në sektorin e shërbimit civil, vështirë se

do kompensohet nëpërmjet kursimeve nga

shkurtimi i planifikuar i stafit, për shkak të

pagesave për shkurtim nga puna që do të

shtojnë kostot në të ardhmen e afërt.

Negociatat e BE-së me Malin e Zi për

anëtarësimin e saj kanë përparuar. Në vitin

2015, BE-ja hapi gjashtë kapituj të rinj; deri më

tani janë hapur 22 nga 35 kapitujt negociues.

Megjithatë, sipas Raportit të vitit 2015 të KE-

së për Malin e Zi dhe Strategjinë për Zgjerim,

në mënyrë që procesi i negociatave të avancojë

më tej, i gjithë sistemi i drejtësisë i Malit të Zi

duhet të prodhojë rezultate, sidomos të krijojë

një histori të rasteve të luftës kundër


I II III IV I II III IV I II III IV I II III IV I II III IV I II III IV

15

5

korrupsionit dhe krimit të organizuar dhe të

përfundojë zbatimin e legjislacionit të ri

zgjedhor. Për sa i përket kritereve ekonomike,

Mali i Zi vlerësohet si i përgatitur në nivel të

moderuar për zhvillimin e një ekonomie

funksionale të tregut. Ai duhet të reduktojë

borxhin publik dhe të përmirësojë

konkurrueshmërinë e prodhimit industrial dhe

bujqësisë.

Në Janar të vitit 2016, parlamenti i Malit të

Zi i dha votëbesimin e tij qeverisë. Qeveria

u mbështet nga anëtarët e partisë kryesuese

DPS, partitë e pakicave etnike, Mali i Zi

Pozitiv, dhe Social Demokratët e Malit të Zi.

Votimi erdhi pasi Kryeministri Gjukanoviç i

ftoi të gjitha partitë opozitare t'i bashkoheshin

qeverisë së tij, duke ofruar postet e ministrave

apo zëvendës ministrave të ministrit të

brendshëm, financave, mirëqenies sociale dhe

bujqësisë.

Rritja ekonomike parashikohet të

vazhdojë me të njëjtin ritëm në vitin 2016

dhe 2017, me investime në infrastrukturën

publike dhe turizëm, si faktorët kryesorë

nxitës të aktivitetit ekonomik. Megjithatë,

rreziqet për perspektivën kanë përsëri

tendencë për ndikim negativ. Rreziqet

kryesore të jashtme për financimin e buxhetit

dhe perspektivat e rritjes të Malit të Zi janë

ngadalësimi apo stanjacioni i rritjes ekonomike

në zonën e Euros dhe në botë si dhe

paqëndrueshmëritë në tregjet financiare të

prekura nga shtrëngimi gradual monetar.

Ekspozimi i borxhit Malit të Zi ndaj dollarit

amerikan (një kredi për autostradën kapi vlerën

e 688 milionë Eurove në vitin 2014) dhe

nevojat për huamarrje në periudhë afatmesme

që tejkalojnë 17 për qind të PBB-së, përbëjnë

rreziqe të konsiderueshme për financat

publike. Rreziqet në anën e brendshme

përfshijnë jo vetëm nivelin ende të lartë të

kredive me probleme dhe vonesat në reformat

strukturore të nevojshme për të stabilizuar

financat dhe për të rritur konkurrueshmërinë,

por edhe paqëndrueshmërinë në politikën e

brendshme, e cila mund të zvogëlojë besimin

e investitorëve të huaj dhe t’i çojë ata në

tërheqjen e investimeve të tyre nga Mali i Zi .

Figura 3. Të Dhëna Ditore, Tendenca e Ciklit të Serive të Rregulluara , 2009–15

Indeksi, 2011=100 140 130 120 110 100

Figura 4. Bilanci i Llogarisë Korrente

Miliard US$ Përqind e PBB-së 350 20 300 250 200 10 150 100

50 0 0

-50 -100

80 -150 -200 -250

-5 -10 -15 -20

60 last obs: 12/15

50

-300 -350 -400 -30

2010 2011 2012 2013 2014 2015

— Total industri_tc ▬ Tregti me pakicë_tc ▬ Turizmi_tc

Burimi: MONSTAT dhe llogaritje të stafit të BB.

Bilanci i llogarisë korrente, lhs ▬ Bilanci i llogarisë korrente, rhs

Burimi: CBCG dhe të dhëna të MONSTAT.

c

eal

anc

:

C

BC

G an

Figura 5. Tregu i Punës, Të dhëna Administrative

mijë mijë 200 42

90

70 -25


79

50

30

Figura 6. Deficiti Qeverisjes së Përgjithshme

Përqind e PBB-së Përqind e PBB-së 60 1

195 190 185

40 0 38 36

180 175 170 165

34 40 -2 32 -3 30 -4 28 20 -5 26

160 24 10 -6

155 last obs: 12/15 22 -7

150 20 0 -8

2008 2009 2010 2011 2012 2013 2014 2015

— Punësimi, lhs ▬ Punësimi_tc, lhs

— Papunësia ▬ Papunësia_tc

Burimi: MONSTAT dhe llogaritje të stafit të BB.

Total i i të ardhurave dhe granteve Total i i shpenzimeve dhe huadhënies netog

— Deficit i Cash-it, rhs ▬ Deficit i akumuluar, rhs

Burimi: Të dhëna të MF-ve dhe MONSTAT.

Figura 7. Tregu i Punës, Të dhëna nga Sondazhet, 2012–15

Përqind Përqind

Figura 8. Borxhi i Qeverisjes së Përgjithshme, 2007–18

Miliard euro Përqind e PBB-së

60 25

50 20

40 15

30

20 10

10 5

0 0

3.5

3.0

2.5

2.0

1.5

1.0

0.5

0

90 80 70 60 50 40 30 20 10

0

2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013 2014

Shkall e pjesëmarrjes Niveli i punësimit

— Norma e papunësisë, rhs

Burimi: Të dhëna të MONSTAT

Borxhi publik i jashtëm Borxhi public i brendshëm

— Public debt, rhs


Figura 9. Kreditë: Normat e Vjetore të Rritjes, 2010-15

Figura 10. CPI dhe PPI, Normat Vjetore të Rritjes,

2009–15

Përqind 15

Përqind 5

4.1

10 5

0 -5

-10 -15 -20 -25

last obs: 12/15

4 3.4

3 2 1 0

-1 -2 -3 -4 -5

-3.8

0.5

-0.7

3.1 3.2 1.9

2.2 1.7

-0.7

0.2

1.5

0.3

2009 2010 2011 2012 2013 2014 2015

— Total i i kredive bankare ▬ Kredi për biznese ▬ Kredi për individë

-1

EUROPA JUGLINDORE RAPORT I RREGULLT EKONOMIK NR.9 Burimi: Të dhëna të CBCG. CPI PPI



81



Konsumi -2.7 1.6 2.6 0.6 1.5

Investime 0.5 0.5 0.5 1.6 3.0

Eksporte neto -0.5 1.5 -1.2 1.2 -0.8

Eksporte -0.1 -0.5 -0.3 2.4 0.6

Importe (-) -0.4 2.0 -1.0 -1.2 -1.4


periudhës)

4.1 2.2 -0.7 1.5 1.9


40.9

42.3

44.6

42.4

43.7


Prej të cilave:








së)

65.4 66.8 68.8 78.8 82.6



12.3

11.8

10.3

9.0

8.8








14.5 9.6 10.2 17.2 11.0



periudhës)

-9.3

2.6

-2.5

1.2

1.4


16.5 17.5 15.9 12.5 11.8


19.8

19.5

18.0

17.6

17.3


periudhës)

42.6 41.7 36.3 38.5 38.1


49.8 50.1 52.7 53.5 54.0

PBB-ja për frymë, PPP (dollarë aktualë

ndërkombëtarë $)

13,729.7 14,286.0 14,338.0 14,395.4 14,524.9


19.3 18.7 13.3 11.9 11.1


Shënime: Treguesit e tregut të punës dhe rritjes së kredive për vitin 2015 reflektojnë mesataret vjetore lëvizëse YTD. Kreditë me probleme i referohen vlerës së

aktualizuar të tyre, YTD

MALI I ZI 2012 2013 2014 2015e 2016f


Serbia

Rritja ekonomike në vitin 2015 rezultoi të

ishte shumë më e fortë se sa ishte

parashikuar. Pas rikthimit të rritjes në T3 në

nivelin 2.3 për qind v-m-v, vlerësimet fillestare

të PBB-së reale në T4 ishin për rritje 1.2 përqind

v-m-v. Rritja ekonomike për të gjithë vitin 2015

vlerësohet të ketë qenë 0.8 për qind, shumë më

e lartë se parashikimi në fillim të vitit për tkurrje

me 0.5 për qind. Rritja mund të ishte edhe më e

madhe nëse nuk do të kishte thatësira.

Prodhimi bujqësor (që përbën 8 përqind të

PBB-së) ra me një normë të vlerësuar vjetore

prej 8 për qind në terma reale në vitin 2015. Në

kushtet kur vlera e shtuar e shërbimeve shënoi

një rënie të vogël (0.2 për qind në terma

vjetorë), kontribuesi kryesor i rimëkëmbjes së

rritjes ishte sektori i industrisë, ku vlera e shtuar

u rrit me 5.8 për qind v-m-v, e mbështetur nga

përmirësimi i kushteve të jashtme dhe

rimëkëmbja pas përmbytjeve. Konsumi ra më

pak se sa ishte parashikuar ndërsa pagat e

sektorit privat filluan të rriten. Investimet

gjithashtu patën ecuri të mirë, duke u rritur me

8.4 për qind dhe kontribuar me 1.6 pikë

përqindjeje (pp) në rritjen ekonomike e vendit,

ndërkohë që u stimulua edhe ndërtimi si

rezultat i reformave në procedurën e dhënies së

lejeve të ndërtimit. Rritja vjetore e eksporteve

arriti në 8.2 për qind në terma realë.

Me rikthimin e rritjes, papunësia ra por

filloi të rritet pak sërish nga fundi i vitit

2015. Papunësia ka qenë në rënie që prej vitit

2012 kur arriti kulmin në 24 për qind.

Mesatarisht, numri i të punësuarve në vitin 2015

u rrit me 0.6 për qind krahasuar me vitin 2014,

me normë rritje pak më të vogël se rritja e PBB-

së reale për vitin përkatës. Çfarë ka më shumë

rëndësi është fakti që rritja neto e numrit të të

punësuarve ka ardhur nga sektori formal privat;

ngrirja e punësimit nga qeveria vazhdoi dhe

ndërmarrjet shtetërore (NSH-të) pushuan nga

puna rreth 15,000 persona. Si rezultat, punësimi

mesatar në vitin 2015 ishte 42.2 për qind, niveli

më i lartë që nga Tremujori i 3-të i vitit 2008.

Gjatë vitit, përmirësimi më i rëndësishëm në

tregun e punës ndodhi gjatw T3, kur papunësia

arriti 16.7 për qind. Megjithatë, në T4 ajo u rrit

dhe arriti në 17.9 për qind (në T4 2014, ajo ishte

17.3 për qind). Pagat reale vazhduan të bien

edhe në vitin 2015, në masën 2 për qind, pas

rënieve me 1.5 për qind në vitin 2013 dhe 0.8

për qind në vitin 2014. Megjithatë, sipas të

dhënave të fundit të agreguara, rritja vjetore e

pagës reale ishte 1.5 për qind në muajin Dhjetor

2015 dhe 0.6 për qind në Janar 2016. Të dhënat

e fundit për pagat në sektorin publik dhe privat

sugjerojnë se pagat nominale të sektorit publik

në 2015 u ulën me 5.5 për qind v.m.v, ndërsa

pagat e sektorit privat u rritën me 3 për qind.

Figura 1. Rritja e PBB-sw Reale, 2011–15

Përqind

4

Në vitin 2015 ekonomia e Serbisë iu rikthye rritjes dhe papunësia u zvogëlua,

pavarësisht konsolidimit fiskal që reduktoi deficitin fiskal më shumë se sa

pritshmëritë. Reformat fiskale dhe strukturore vazhduan të bëjnë progres,

programi i FMN-së qëndroi në rrugën e duhur, dhe pati një përparim të madh

në procesin e pranimit në BE me hapjen e kapitujve të parë të negociatave në

fillim të vitit 2016. Puna e vazhdueshme për reformat strukturore dhe

disiplinën fiskale gjatë kësaj periudhe do të jenë vendimtare për të mbështetur

rritjen ekonomike dhe për të siguruar qëndrueshmërinë e borxhit publik.


83

3

2

1

0

-1

-2

-3

-4

-5

Burimi: Zyra e Statistikave.

Inflacioni vazhdon të jetë poshtë intervalit

të synuar për shkak të çmimit të ulët të

naftës dhe mungesës së kërkesës së

brendshme. Pavarësisht lehtësimit të

konsiderueshëm monetar, inflacioni i çmimeve

të konsumit për vitin 2015 ishte mesatarisht 1.9

për qind, poshtë objektivit prej 4 ± 1.5 për qind

të Bankës Kombëtare të Serbisë (BKS). Pas një

rritjeje në Gusht në nivelin 2.1 për qind v.m.v,

kryesisht si rezultat i rritjes së çmimit të

energjisë elektrike, inflacioni qëndroi në rreth

1.4 për qind për pjesën tjetër të vitit. Në kushtet

e inflacionit të ulët që nga Maji 2013, BKS ka

ulur normën bazë të interesit në mënyrë të

vazhdueshme, duke shkurtuar normat shtatë

herë vetëm në vitin 2015, nga 8.0 për qind në

Janar në 4.5 për qind në Tetor. Në Shkurt 2016,

në një lëvizje të papritur, norma bazë e interesit

u shkurtua përsëri me 0.25 pikë përqindje, për

shkak të presioneve minimale të inflacionit, si

nga zhvillimet e brendshme dhe ato globale. Në

Janar inflacioni vjetor arriti në 2.4 për qind, i

shtyrë nga rritja e çmimeve të ushqimit, por

zbriti në 1.5 për qind në muajin Shkurt.

Aktivitetet e konsolidimit fiskal, së bashku

me të ardhuart nga pagesat e përkohshme

(one-off), arritën të shkurtojnë deficitin

fiskal qeveritar të përgjithshëm nga 6.7 për

qind e PBB-së në vitin 2014 në 3.7 për qind

në vitin 2015. Në planin fiskal të qeverisë, të

mbështetur nga programi i FMN-së, tre të

katërtat e rregullimeve të nevojshme

strukturore deri në vitin 2017 vijnë nga

reformat e pagave dhe pensioneve dhe pjesa

tjetër nga subvencione më të ulëta dhe të

ardhurat shtesë. Deficiti në 2015 është ulur për

shkak të shpenzimeve më të kufizuara (rënie me

1.9 për qind v.m.v në terma nominalë) si edhe

të ardhurave më të larta (rritje me 4.6 për qind).

Të ardhurat nga taksat u rritën me 1.7 për qind,

dhe shtesa ishte pothuajse tërësisht si rezultat i

të ardhurave më të larta nga akciza, një taksë

akcize mbi energjinë elektrike që filloi të

zbatohet në Gusht të vitit 2015. Shpenzimet

nominale u zvogëluan për shkak të kursimeve

të mëdha nga shpenzimet për paga dhe

reformat e pensioneve. Këto kursime u

netralizuan pjesërisht (shiko Figurën 2), nga

rritja e shpenzimeve për disa kategori të tilla si

asistencë sociale, investime dhe pagesa të

normave të interesit. Pavarësisht nevojave

financiare neto më të ulëta gjatë vitit 2015,

borxhi i përgjithshëm i qeverisë, përfshirë

garancitë, u rrit nga 72,3 për qind i PBB-së në

fund të vitit 2014 në 76.8 për qind në fund të

2015, pjesërisht për shkak të efekteve të

vlerësimit të dollarit amerikan kundrejt dinarit

serb.

Figura 2. Reduktimi Netoi i Shpenzimeve të Qeverisjes së Përgjithshme sipas Ketaegorive, 2014–15

Pikë përqindje të PBB-së

1.5

1.0

0.5

0

-0.5

-1.0

-1.5

-2.0

-2.5

-3.0

-3.5

Burimi: Ministria e Financave.


Eksportet e Serbisë në vitin 2015, të

shprehura në Euro, u rritën me 6.6 për qind

v.m.v ndërsa importet u rritën me 4.1 për

qind. Deficiti tregtar i mallrave arriti në 4

miliardë Euro, një rënie e vogël në krahasim me

vitin 2014, dhe ky nivel përbën 12.1 për qind të

PBB-së. Deficiti i llogarisë korrente prej 1.6

miliardë Euro, 4.8 për qind e PBB-së, ishte 21

për qind më i ulët se në vitin 2014, kryesisht për

shkak të një bilanci të përmirësuar të

shërbimeve, por edhe për shkak të transfertave

më të larta neto. Për të njëjtën periudhë

investimet e huaja direkte neto (IHD-të) të

shprehura në Euro u rritën me 46 për qind.

IHD-të neto arritën në 1.6 miliardë Euro, të

cilat tejkaluan deficitin e llogarisë korrente. Një

e treta e IHD-ve totale shkoi në industrinë e

automjeteve dhe industritë e lidhura me të. Deri

në fund të Shtatorit 2015, borxhi i jashtëm ishte

26.3 miliardë Euro (79.5 për qind e PBB-së).

Bankat dhe bizneset vazhduan të reduktojnë

borxhin e tyre të jashtëm, ndërsa borxhi i

qeverisë u rrit me 728 milionë Euro gjatë vitit

deri në Shtator.

Pas një periudhe stabiliteti në gjysmën e

dytë të vitit 2015, kursi i këmbimit ishte nën

presion në fillim të vitit 2016, pasi tregjet

ndërkombëtare u bënë më të

paqëndrueshme. Gjatë vitit 2015, përmirësimi

në llogarinë korrente mbështeti dinarin

kundrejt Euros, dhe Banka Kombëtare e

Serbisë (NBS) u bë një blerës neto i Euros për

të parandaluar vlerësimin e dinarit. Ndërsa

dinari ishte i qëndrueshëm kundrejt Euros, në

vitin 2015 dinari u zhvlerësua ndjeshëm ndaj

dollarit amerikan, sidomos në fillim të vitit, dhe

në Dhjetor zhvlerësimi arriti në 11.8 për qind.

Në Janar 2016 dinari u zhvlerësua sërish me 1.3

për qind kundrejt Euros, pavarësisht

ndërhyrjeve të forta dhe të shpeshta të NBS-së

në tregun e këmbimit valutor. Kursi i këmbimit

në Shkurt dhe në fillim të muajit Mars ka

qëndruar relativisht i sheshtë kundrejt Euros.

Rezervat zyrtare ishin 9.9 miliardë Euro në fund

të Shkurtit 2015, duke pësuar një rënie me 526

milionë Euro nga muaji Dhjetor.

Sistemi financiar duket se është i

qëndrueshëm, edhe pse cilësia e aseteve

mbetet një shqetësim dhe disa banka

shtetërore janë problematike. Sistemi

financiar Serb përballoi relativisht mirë krizën

financiare globale dhe recesionet e

njëpasnjëshme globale, por jo pa pasoja për

sektorin bankar: kreditë me probleme (NPL-të)

u rritën nga 11.3 përqind në 2008 në 22.3

përqind në Nëntor 2015 dhe normat e fitimeve

të bankave u reduktuan. Niveli i vërtetë i

kredive me probleme mund të jetë edhe më i

lartë: Analiza e Cilësisë së Aseteve e kryer kohët

e fundit nga NBS për 14 bankat më të mëdha

çoi në rishikimin në rritje të nivelit të vlerësuar

të kredive të tyre me probleme nga 22,6 në 27.4

për qind në T1 2015. NBS ka lëvizur edhe për

të intensifikuar mbikëqyrjen e bankave dhe ka

qenë më aktive në zgjidhjen e problemit të

zgjatur të NPL-ve në sajë të Planit të Veprimit

për Rezolutën e NPL-ve, i miratuar në Gusht

2015.

Aktiviteti i kreditimit, edhe pse po

rikuperohet, është ende i paqëndrueshëm.

Normat e interesit të kredive kanë rënë, duke

ndjekur prirjen rënëse të ndryshimeve të

normës bazë të interesit, por me një ritëm më

të ngadaltë. Normat e interesit për kreditë e reja

për biznesin ranë mesatarisht me 192 bps në

vitin 2015, ndërsa për kreditë e reja për

individët ato ranë me 224 bps. Në fund të vitit

2015 kreditë për sektorin privat u rritën me 3

për qind në bazë vjetore (të pa-përshtatura për

lëvizjet e kursit të këmbimit). Kreditë për

ndërmarrjet, si private dhe shtetërore, u rritën

me 2 për qind, të mbështetura nga rigjallërimi i

investimeve, si dhe normat më të ulëta të

interesit. Ndërkohë që rritja në kreditë për

ndërmarrjet private rezultoi pozitive nga fundi i

vitit, për pjesën më të madhe të vitit ata ishin në

rënie. Kreditë për individët u rritën me 4.7 për

qind në muajin Dhjetor (v-m-v), edhe pse rritja

është ngadalësuar në muajt e fundit.


85

Perspektiva

Rritja ekonomike e Serbisë është

parashikuar të rritet nga 0.8 për qind në

vitin 2015 në 1.8 për qind në vitin 2016 dhe

3.5 për qind deri në vitin 2017, bazuar në

investimet në rritje, rimëkëmbjen graduale

të konsumit, si dhe rritja e kërkesës së

jashtme. Konsolidimi fiskal do të vazhdojë të

tkurrë kërkesën e brendshme afat-shkurtër, por

do të sjellë përfitime për Serbinë në periudhë

afat-mesme nëpërmjet mbështetjes së

investimeve dhe përmirësimit të klimës së

biznesit. Rreziku kryesor i brendshëm për

rritjen ekonomike janë vonesat në reformat

strukturore, për shembull për shkak të ndikimit

të zgjedhjeve të parakohshme, të cilat mund të

frenojnë investitorët e huaj. Një tjetër rrezik

përbëjnë pasojat e përmbytjeve të fundit;

impakti që ato do të kenë në ekonomi nuk është

vlerësuar ende. Inflacioni pritet të kthehet

brenda objektivit vetëm nga mesi i vitit 2016,

për shkak të rimëkëmbjes së ngadaltë të

kërkesës së brendshme dhe çmimeve të ulëta të

importit.

Programi aktual i konsolidimit fiskal pritet

të çojë raportin e borxhit publik ndaj PBB-

së drejt një trajektore rënëse në vitin 2017.,

Shpenzimet qeveritare në periudhë afatmesme

pritet të tkurren nga 46 për qind e PBB-së në

vitin 2014 në 42 për qind deri në vitin 2017,

kryesisht si rezultat i shkurtimit të shpenzimeve

korrente. Buxheti i miratuar i vitit 2016 synon

të konsolidojë më tej rregullimet e rëndësishme

fiskale të bëra në 2015-ën. Analiza e

qëndrueshmërisë së borxhit, në një skenar bazë,

parashikon që raporti i borxhit publik-ndaj-

PBB-së të arrijë kulmin në nivelin 78.6 për qind

në vitin 2016, pas të cilit do të fillojë të

zvogëlohet gradualisht. Zgjedhjet e

parakohshme, vonesat e mundshme në

zgjidhjen e problemeve të NSH-ve, dhe

shkurtimi i numrit të punonjësve të sektorit

publik mund të ushtrojë presion shtesë mbi

buxhetin e vitit 2016. Një zhvlerësim më i madh

i dinarit mund të rrisë rreziqet në lidhje me

qëndrueshmërinë e borxhit.


Figura 3. rritja e fortë e prodhimit industrial ndihmoi daljen e ekonomisë Serbe nga recesioni…

Rritja v.m.v e prodhimit industrial, Përqind

35

25

15

5

-5

-15

-25

Figura 4. …me reflektim të rimëkëmbjes në kushtet e tregut të punës

Norma e Papunësisë dhe Niveli i punësimit, Përqind

50

40

30

20

10

-35 0 H1 H2 H1 H2 H1 H2 H1 H2 H1 H2 H1 H2 H1 H2

2009 2010 2011 2012 2013 2014 2015

3m/3m, SA, ann ▬ v.m.v, 3m

MA


Niveli i punësimit Norma e papunësisë

Burimi: LFS, Zyra e Statistikave.

Figura 5. Inflacioni ngelet i ulët, pavarësisht reduktimit të vazhdueshëm të normave bazë të interesit

v.m.v, përqind; përqind në vit

Figura 6. Eksportet ishin në rritje përgjatë gjithë

vitit 2015, por edhe importet filluan të rriten ndërkohë

Miliard euro, shuma 12m Rritja e shumës 3m, vmv, përqind 14 10 12 9

8 10 7

8 6 5

6 4 4 3

2 2 1 0 0

50 40 30 20 10 0

-10 -20 -30 -40 -50

— CPI total ▬ Key policy rate

Burimi: National Bank of Serbia.

Deficiti Tregtar, lhs ▬ Eksportet, rhs ▬ Importet, rhs



87

Figura 7. Deficiti fiskal u zvogëlua ndjeshëm në 2015…

Fiscal balance as percent of annual GDP, 12-month sum

2 1 0

-1 -2 -3 -4 -5 -6 -7 -8

Figura 8. …megjithatë raporti i borxhit të qeverisjes së përgjithshme ndaj PBB-së u rrit konsiderueshëm, pjesërisht për shkak të ndryshimeve të kurseve të këmbimit

Borxhi i Qeverisë ndaj PBB-së, përqind 80

70 60

50 40

30

20

10

0

2009 2010 2011 2012 2013 2014 2015 Jan-16

Burimi: Ministria e Financave. Borxhi i jashtëm direkt Borxhi i brendshëm direkt ▬ Garancitë

Burimi: Ministria e Financave – Adminsitrata e Borxhit Publik.


Rritja e PBB-së reale (përqind) -1.0 2.6 -1.8 0.8 1.8


Konsumi -1.2 -0.6 -1.1 -0.9 0.3

Investime 0.6 -1.5 -0.1 1.7 1.5

Eksporte neto -0.4 4.8 -0.6 0.1 0.0

Eksporte 0.3 7.4 2.3 3.6 3.7

Importe (-) -0.7 -2.6 -3.0 -3.5 -3.6


periudhës)

7.3 7.7 2.1 1.9 2.2

Të ardhura publike (përqind e PBB-së) 39.4 37.9 39.7 40.9 40.0


Prej të cilave:








së)

57.4 60.9 72.3 76.8 78.6


Eksportet e mallrave (përqind e PBB-së) 26.5 30.7 31.9 34.3 36.0








2.4 3.8 3.7 4.8 4.7



peridudhës)

6.3

-9.2

-4.0

-2.2

-0.7


18.6 21.4 23.0 22.8 22.0

Norma e papunësisë (përqind, mesatare e peridudhës) 24.0 22.1 19.4 17.9 17.5


peridudhës)

51.0 49.4 47.0 42.9 42.0

Shkalla e pjesmarrjes në forcën e punës (përqind, mesatare e peridudhës)

47.7 48.4 51.8 51.4 52.0

PBB-ja për frymë, PPP (dollarë aktualë

ndërkombëtarë $)

12,790.8 13,404.8 13,378.0 13,576.8 13,944.3


14.8 14.5 14.7 14.4 14.0


Shënime: Treguesit e tregut të punës dhe rritjes së kredive për vitin 2015 reflektojnë mesataret vjetore lëvizëse YTD. Kreditë me probleme I referohen vlerës së

aktualizuar të tyre, YTD.

SERBIA 2012 2013 2014 2015e 2016f

89

6. EJL6: Treguesit Kryesorë Ekonomikë


EJL6: Tregues Kryesorë Ekonomikë

2012 2013 2014 2015e 2016f 2017f

Rritja e PBB-së reale (përqind)

Shqipëria 1.6 1.1 2.0 2.6 3.2 3.5

Bosnja dhe Herzegovina -0.9 2.4 1.1 2.8 2.6 3.1

Kosova 2.8 3.4 1.2 3.6 3.6 4.0

IJR e Maqedonisë -0.5 2.9 3.5 3.7 3.7 4.0

Mali i Zi -2.7 3.5 1.8 3.4 3.7 3.1

Serbia -1.0 2.6 -1.8 0.8 1.8 2.3

EJL6 -0.3 2.5 0.3 2.1 2.6 3.0

Inflacioni i Çmimeve të Konsumit (përqind, fundi i periudhës)

Shqipëria 2.4 1.9 0.7 1.9

Bosnja dhe Herzegovina 1.7 -1.4 -0.5 -1.2

Kosova 3.7 0.5 -0.4 -0.3

IJR e Maqedonisë 4.7 1.4 -0.3 -0.3

Mali i Zi 5.1 0.3 -0.3 1.4

Serbia 12.2 2.2 1.7 1.5

EJL6 7.0 1.2 0.7 0.7

Shpenzimet Publike (përqind e PBB-së)

Shqipëria 28.2 29.2 32.1 31.1 29.6 28.4

Bosnja dhe Herzegovina 46.6 45.6 45.8 46.3 45.2 44.1

Kosova 28.5 28.1 27.0 27.3 28.4 28.2

IJR e Maqedonisë 36.0 34.2 34.0 34.4 34.5 34.0

Mali i Zi 46.8 46.9 47.7 49.4 49.9 48.4

Serbia 46.6 43.5 46.3 44.6 43.6 41.8

EJL6 38.8 37.9 38.8 38.8 38.5 37.5

Të Ardhurat Publike (përqind e PBB-së)

Shqipëria 24.7 23.7 26.2 26.3 27.4 27.3


Kosova 25.9 25.2 24.4 25.4 26.6 26.3

IJR e Maqedonisë 32.1 30.2 29.8 30.9 31.1 31.2

Mali i Zi 40.9 42.3 44.6 42.4 43.7 42.1

Serbia 39.4 37.9 39.7 40.9 40.0 39.1

EJL6 34.6 33.8 34.7 35.0 35.3 34.7

91


2012 2013 2014 2015e 2016f 2017f

Bilanci Fiskal (përqind e PBB-së)

Shqipëria -3.5 -5.5 -5.9 -4.8 -2.2 -1.1

Bosnja dhe Herzegovina -2.0 -2.2 -2.1 -1.8 -2.0 -2.0

Kosova -2.6 -2.9 -2.6 -1.9 -1.8 -1.9

IJR e Maqedonisë -3.8 -3.9 -4.2 -3.5 -3.4 -3.0

Mali i Zi -5.8 -4.6 -3.1 -7.0 -6.2 -6.4

Serbia -7.2 -5.6 -6.6 -3.7 -3.6 -2.6

EJL6 -4.2 -4.1 -4.1 -3.8 -3.2 -2.8

Borxhi Publik (përqind e PBB-së)

Shqipëria 58.0 66.6 67.7 67.8 65.8 62.9


Kosova 8.2 9.0 10.6 13.0 14.9 16.3

IJR e Maqedonisë 33.7 34.2 38.3 37.9 39.5 40.3

Mali i Zi 53.4 57.5 59.9 68.0 72.3 76.4

Serbia 49.2 52.6 64.6 69.5 73.2 73.3

EJL6 40.3 42.7 46.7 49.3 51.2 51.9

Borxhi publik dhe i garantuar nga shteti (përqind e PBB-së)

Shqipëria 62.0 70.4 71.8 71.9 70.7 68.1


Kosova 8.2 9.0 10.6 13.0 15.2 16.7

IJR e Maqedonisë 38.3 40.5 46.0 46.4 48.9 50.3

Mali i Zi 65.4 66.8 68.8 78.8 82.6 86.3

Serbia 57.4 60.9 72.3 76.8 78.6 77.6

EJL6 45.9 48.1 52.1 55.1 56.9 57.4

Eksporti i Mallrave (përqind e PBB-së)

)

Shqipëria 15.9 18.2 9.3 8.0

Bosnja dhe Herzegovina 22.6 24.3 24.2 23.9

Kosova 5.6 5.5 5.8 5.6

IJR e Maqedonisë 30.4 29.2 32.5 34.4

Mali i Zi 12.3 11.8 10.3 9.0

Serbia 26.5 30.7 31.9 34.3

EJL6 22.5 24.7 24.2 25.0



2012 2013 2014 2015e 2016f 2017f

Bilanci Tregtar (përqind e PBB-së)

Shqipëria -18.7 -18.0 -18.8 -16.9

Bosnja dhe Herzegovina -24.0 -20.8 -22.9 -20.4

Kosova -34.1 -31.6 -31.0 -31.1

IJR e Maqedonisë -22.5 -18.5 -17.6 -16.8

Mali i Zi -24.4 -20.1 -19.8 -18.7

Serbia -17.5 -11.2 -10.9 -9.9

SEE6 -21.1 -16.9 -17.2 -15.9

Bilanci i Llogarisë Korrente (përqind e PBB-së)

Shqipëria -10.1 -10.7 -12.9 -11.4 -13.1 -12.6

Bosnja dhe Herzegovina -8.8 -5.7 -7.8 -6.3 -6.4 -7.1

Kosova -7.5 -6.9 -7.9 -9.4 -9.6 -9.8

IJR e Maqedonisë -3.3 -1.6 -0.9 -1.4 -1.7 -2.2

Mali i Zi -18.5 -14.5 -15.2 -13.4 -14.2 -14.9

Serbia -11.6 -6.1 -6.0 -4.8 -4.6 -4.5

EJL6 -9.8 -6.6 -7.2 -6.3 -6.6 -6.8

Borxhi i Jashtëm (përqind e PBB-së)

Shqipëria 35.7 34.7 36.9 42.3 42.9 42.2


Kosova 7.3 6.5 6.4 6.5 7.4 7.3

IJR e Maqedonisë 66.1 64.0 69.8 69.7 70.1 69.8

Mali i Zi 144.8 142.3 145.2 147.7 149.2 149.6

Serbia 81.2 75.1 78.4 83.4 83.3 82.9

EJL6 64.6 62.8 64.6 67.3 68.0 67.7

Norma e Papunësisë (mesatare e periudhës, përqind)

Shqipëria 13.4 16.0 17.5 17.1

Bosnja dhe Herzegovina 28.1 27.4 27.5 27.7

Kosova 30.9 30.0 35.3 35.3

IJR e Maqedonisë 31.0 29.0 28.0 27.4

Mali i Zi 19.8 19.5 18.0 17.6

Serbia 24.0 22.1 19.4 17.9

EJL6 23.9 23.3 22.5 21.7

Burimi: Përllogaritjet dhe parashikime të Bankës Botërore bazuar në të dhenat e autoriteteve kombëtare.

93

WORLD BANK GROUP

Ky Raport mund të lexohet

online në: www.worldbank.orgk.org/eca/seerer

http://www/

Europa Juglindore Raporti i Rregullt Ekonomik...

Documents

Transcript of Europa Juglindore Raporti i Rregullt Ekonomik...