T.C. ANKARA NVERSTES

SOSYAL BLMLER ENSTTS KAMU YNETM VE SYASET BLM (SYASET BLM)

ANABLM DALI

SOUK SAVA SONRASINDA TRKYE AVRUPA BRL LKLER

1990-2005

Doktora Tezi

Mehmet Murat Erdoan

Ankara-2006

T.C. ANKARA NVERSTES

SOSYAL BLMLER ENSTTS KAMU YNETM VE SYASET BLM (SYASET BLM)

ANABLM DALI

SOUK SAVA SONRASINDA TRKYE AVRUPA BRL LKLER

1990-2005

Doktora Tezi

Mehmet Murat Erdoan

Tez Danman

Prof.Dr. Fsun Arsava

Ankara-2006

T.C. ANKARA NVERSTES

SOSYAL BLMLER ENSTTS KAMU YNETM VE SYASET BLM (SYASET BLM)

ANABLM DALI

SOUK SAVA SONRASINDA TRKYE AVRUPA BRL LKLER

1990-2005

Doktora Tezi

Tez Danman : Prof. Dr. Fsun Arsava

Tez Jrisi yeleri

Ad ve Soyad mzas

Prof. Dr. Fsun Arsava (Ankara niv.-Atlm niv.) ...

Prof. Dr. Hseyin Bac (ODT) ......................................

Prof. Dr. hsan D. Da (ODT) ......................................

Prof. Dr. Haydar akmak (Gazi niv.) ......................................

Prof. Dr. Ali alar (Hacettepe niv.) ......................................

Prof. Dr. Necati Polat (ODT) ......................................

Prof. Dr. Ali Karaosmanolu (Bilkent niv.) ......................................

Tez Snav Tarihi ..................................

Armaana

nsz-Teekkr Souk Sava Sonrasnda Trkiye-Avrupa Birlii likileri: 1990-2005

balkl bu almamda, bilginin g olduu gereinden hareketle ayn zamanda Trkiyenin AB konusundaki abalarna mtevaz bir katky da hedefledim.

lkemizin iinde bulunduu corafi, kltrel, siyasi ve insani zellikler, yani son dnemin moda kavramlar olan jeopolitik, jeostratejik, jeoekonomik ve

jeokltrel zellikler, kanlmaz biimde Trkiyenin hem kendisi hem de snrlarnn tesinde, blgesel hatta kresel misyonlar stlenmesini de gerektiriyor. Kreselleen dnyada Trkiyenin

karlar en iyi nasl korunur ve gelitirilir, bu balamda AB nasl bir seenektir, tabii ki tartlmas gereken ve tek cevab olmayan sorulardr. Ancak AB konusu, lkemizde herkesin zerinde

konutuu ama ok az insann bilgi sahibi olduu bir konu olduka, enerjimizi boa harcamak ve gerginlemekten, dolays ile de zaman kaybetmek ve baka stratejilerin arac-esiri haline

dmekten kurtulamayacaz gibi grnyor. Trkiyenin AB hedefine taraftar olmak ya da kar kmak, inanmak ya da gvenmemek herkesin kendi tercihi, yeter ki asgari dzeyde de olsa

grmz zerine bina ettiimiz, Trkiyeyi, blgemizi, dnyay, kresel gelimeleri de dikkate alacak bilgilerimiz olsun Daha mreffeh, daha ada, daha zengin, daha demokratik, daha

yaanr, daha gvenli, daha istikrarl bir Trkiye iin, duygularn egemen olduu endieler ya da sempatilerden ok, bilgi ile beslenen vizyona ihtiyacmz var.

*** Bu almamda bana bilgileri, grleri, gvenleri ve sevgileri ile

destek olan ok sayda insan var ilerinden bazlarn zellikle anmak istiyorum: gsterdii gven, fedakarlk ve katklar iin

A..Siyasal Bilgiler Fakltesi Uluslararas likiler Blm retim yesi Sayn Prof.Dr.Fsun Arsavaya;

Samimi bir gven ile en bandan beri almalarm takip eden;

destei ve heyecan ile ufkumu aan, almamn her aamasnda ok byk katklar olan Saygdeer Hocam

ODT retim yesi Sayn Prof.Dr. Hseyin Bacya;

Almanyada bulunduum sre iinde danmanlm stlenen ve Avrupay, Avrupa Birliini anlamam konusunda zerimde byk emei olan

Bonn niversitesi Avrupa Entegrasyon Aratrmalar Merkezi Yneticisi Sayn Prof. Dr. Ludger Khnhardta;

zor dnemlerimde yanmda olan, bana inanan ve beni srekli tevik eden H.. Siyaset Bilimi ve Kamu Ynetimi Blm Bakan Sayn Prof.Dr. Ali alara

ayrca Prof.Dr. Orhan Morgil, Prof.Dr. Mustafa Erdoan, Prof.Dr. hsan Da, Do.Dr.Zeynep Da,

Dr.Levent Korkut, Dr.Mehmet cal, Mahmut ener, Kemal Tzn, Ali Yeil, Helmut Lutz, Dr.Ernst Seidel, Berthold Gees, Heidi Blankensteina,

Doktora Bursu ile almalarmda bana destek veren Konrad Adenauer Vakfna, almam Avrupa Bilim-Kltr dl ile dllendiren Avrupa Kltr Vakf ve Knauf Ailesine,

Berlin Bykeliliindeki alma arkadalarma, Freiburg ve Bonn niversitesi Avrupa Entegrasyon Aratrmalar Merkezindeki (ZEI) arkadalarma,

H.. Siyaset Bilimi ve Kamu Ynetimi Blmndeki akademisyen ve rencilerime en samimi duygularla bana verdikleri destek ve katklardan dolay teekkrler ediyorum.

Bu zahmetli ve klfetli srete hep yanmda olan Erdoan, Akta ve Krm Ailelerinin btn fertlerine bana kar gsterdikleri dayanma, sevgi ve gvenden dolay teekkrler ediyorum

Kendisinden zaman, emek ve ilgi almak zorunda kaldm Rya kzma ama en ok,

hakkn asla deyemeyeceim, bunun iin yeterince kelime-kavram bile bulamayacam sevgili eim Armaana

sonsuz teekkrler ediyorum

M. Murat Erdoan Ankara, Kasm 2006

Ksaltmalar

AA Ankara Anlamas AB Avrupa Birlii ABGS Avrupa Birlii Genel Sekreterlii AET Avrupa Ekonomik Topluluu AGT Avrupa Gvenlik ve birlii Tekilat AGSK Avrupa Gvenlik ve Savunma Kimlii AGSP Avrupa Gvenlik ve Savunma Politikas AHM Avrupa nsan Haklar Mahkemesi AHS Avrupa nsan Haklar Szlemesi AKP Adalet ve Demokrasi Partisi ANAP Anavatan Partisi AOGSP Avrupa Ortak Gvenlik ve Savunma Politikas AODGP Avrupa Ortak D ve Gvenlik Politikas AP Adalet Partisi AT Avrupa Topluluu AYB Avrupa Yatrm Bankas BAB Bat AVrupa Birlii BM Birlemi Milletler BTC Bak-Tiflis-Ceyhan (Petrol Boru Hatt) Bulletin EG Avrupa Topluluu Resmi Gazetesi Bulletin EU Avrupa Birlii Resmi Gazetesi CDU Christlich-Demokratische Union Deutschlands (Almanya Hristiyan-Demokrat

Birlik (Partisi) CENTO Central Treaty Organisation CHP Cumhuriyet Halk Partisi CSIS Center for Strategic and International Studies CSU Christlich-Soziale Union Deutschlands (Almanya Hristiyan-Sosyal Birlik (Partisi) DGM Devlet Gvenlik Mahkemesi DSK Devrimci i Sendikalar DP Demokrat Parti DPT Devlet Planlama Tekilat DSP Demokratik Sol Parti DYP Doru Yol Partisi ECU European Currency Unit EFTA European Free Trade Association EG Europische Gemeinschaft (Avrupa Topluluu-AT) EP Europisches Parlament (Avrupa Parlamentosu-AP) ESVP Europische Sicherheits- und Verteidigungspolitik (AGSP) EU European Union EuGH Gerichtshof der Europischen Gemeinschaften (AHM) EVP Europische Volkspartei (Avrupa Halk Partileri AP) EWG Europische Wirtschaftsgemeinschaft FAZ Frankfurter Allgemeine Zeitung (Gnlk Gazete-Almanya) GAP Project Gneydou Anadolu Projesi GAP Gemeinsame Agrarpolitik (Ortak Tarm Politikas) GASP Gemeinsame Aussen und Sicherheitspolitik (Ortak D ve Gvenlik Politikas)

GATT General Agreement on Tariffs and Trade HADEP Halkn Demokrasisi Partisi HEP Halkn Emek Partisi HP Halk Parti IMF International Monetary Fund (Uluslararas Para Fonu) HD nsan Haklar Dernei K slam Konferans rgt KV ktisadi Kalknma Vakf KKTC Kuzey Kbrs Trk Cumhuriyeti Kbrs-RY Kbrs Rum Ynetimi KOB Katlm Ortakl Belgesi KP Katma Protokol MDP Milliyeti Demokrasi Partisi MGK Milli Gvenlik Kurulu MHP Milliyeti Hareket Partisi MNP Milli Nizam Partisi MP Millet Partisi MSP Milli Selamet Partisi NATO North Atlantic Treaty Organisation ODA Orta ve Dou Avrupa lkeleri ODGP Ortak D ve Gvenlik Politikas OECD Organisation of Economic Cooperation and Development OPEC Organisation of Petroleum Exporting Countries PASOK Panellinio Soialistiko Kinima (Siyasal Parti-Yunanistan) PKK Krdistan i Partisi RCD Regional Cooperation for Development RP Refah Partisi SDZ Sddeutsche Zeitung (Gnlk Gazete - Almanya) SEEBRIG Southeastern Europe Multinational Peacekeeping Brigade SFOR Stabilisation Force SHP Sosyaldemokrat Halkc Parti SODEP Sosyal Demokrasi Partisi SPD Sozialdemokratische Partei Deutschlands (Almanya Sosyal Demokrat Partisi) STB Serbest Ticaret Blgesi TBMM Trkiye Byk Millet Meclisi TL Trkische Lira TOBB Trkiye Ticaret, Sanayi, Deniz Ticaret Odalar ve Ticaret Borsalar Birlii TUSAD Trk Sanayicileri ve Adamlar Dernei UN United Nations UP Ulusal Program WEU Westeuropische Union WTA Welttextilabkommen YK Yksek retim Kurumu YTP Yeni Trkiye Partisi ZfT Zentrum fr Trkeistudien (Trkiye Aratrmalar Merkezi-Essen niversitesi-

Almanya)

v

NDEKLER

Sayfa No:

nsz-Teekkr ......................................................................................................................ii Ksaltmalar............................................................................................................................ iii indekiler ...............................................................................................................................v Giri ........................................................................................................................................1 I. .Avrupa Ekonomik Topluluu (AET) - Avrupa Topluluu (AT) Avrupa Birlii (AB) ile Trkiye Arasndaki likiler: 1959-1989 ..............................................................................17 A. Avrupa (Europa) ve Trkler: Genel Hatlar ile Tarihte likiler...........................17 B. Trkiyenin AET yelii Konusundaki lgisinin Temelleri........................................21 1. ........ Siyasi: Batllama-Avrupallama- Batl-Medeni Demokrasiler Ailesine Dahil Olma..............................................................................................................................22 2. Gvenlik: Stratejik-Askeri ........................................................................................23 3. Ekonomik: Kalknma ve Sanayileme ......................................................................23 4. Yunanistan: Siyasi-Psikolojik Faktr....................................................................25

C. AETnin Trkiyenin yelii Konusundaki lgisinin Temelleri .................................27 1. Gvenlik-Askeri Boyut.............................................................................................27 2. Siyasi Nedenler ve AETnin Prestij Mcadelesi Boyutu..........................................28 3. Ekonomik Boyut .......................................................................................................28

D. Trkiye ile Yeni Avrupa Arasndaki ilikilerde Kurumsal ve Yapsal Gelimeler: AET/AT ile Trkiye Arasnda Ortaklk (1959 - 1989) .................................29 1. Ortakln Gerekeleri ..............................................................................................30 2. Ortaklk Anlamasnn Hazrlk ve Sonulanma Aamalar .....................................31 3. Ankara Anlamas (AA) (Ortaklk Anlamas) ve Ortaklk Kavram...................36 4. Ortaklk Anlamasnn ve 23 Kasm 1970de mzalanan Katma Protokol n (KP) leyii ...........................................................................................................................42 5. Ortaklk Konusundaki Gelimeler ve Sorunlar: 1973-1987 .....................................51 a. Sorun Alanlar .......................................................................................................52 b. ki Hata ve ki Kez Uzaklama .............................................................................53 c. kinci Hata : Yetersiz zmler ve Ortaklk likilerinde Tkanklklar...........55 d. Askeri Rejime eyrek Kala...............................................................................59 e. 1980 Sonrasnda Ortaklktaki Gelimeler-Sorunlar ..............................................60 f. 12 Eyll 1980: Ortaklk Anlamasnn Dondurulmas ve Bat Avrupadan Gelen Youn Eletiri Dnemi .............................................................................................62 g. Rogers Plan ve Askeri Ynetim...........................................................................64 h. Yeniden Demokrasi- 1983 ....................................................................................72

E. Trkiyenin Tam yelik Bavurusu (1987) ve Komisyonun Cevab (1989) .............77 1. Tam yelik Bavurusuna Giden Yol.......................................................................77 2. Tam yelik Bavurusu ve Yntemi..........................................................................89 3. Bavurudan Sonraki Dnem .....................................................................................91 4. AT Komisyonunun Trkiyenin yelik Talebine Ynelik Verdii Gr (Avis): 18 Aralk 1989 ...................................................................................................................96 5. Karar Konusunda ki Taraftan Gelen Tepkiler .........................................................98

II. Souk Sava Sonrasnda Trkiye-AT/AB ilikilerinde lk nemli Test: Gmrk Birlii Sreci ..................................................................................................................................101 A. Souk Sava Sonrasndaki likilerin Platformu Olarak Gmrk Birlii ..................101

1. 1990-1995 arasnda AT inde Deiim ve Gelimelere Ksa Bak .................103 2. Trkiye-AT likilerinde 1990-1995 Dnemi.....................................................105 3. Avrupa Topluluundan Gelen Teklif: nlemler Paketi.................................107

vi

4. Krfez Krizi: 1990-1991.....................................................................................108 B. Gmrk Birliinde Politik Sre...........................................................................112

1. 21-22 Haziran 1993 Kopenhag Zirvesi ve Kopenhag Kriterleri.........................112 2. AP Onay Konusundaki Tartmalar...................................................................119 3. Gmrk Birlii (GB) (Ortaklk Konseyi-1/95) Karar Konusunda Trkiyedeki Ayrmalar ve Tartmalar ................................................................122 4. APnin ve ye lkelerin 6 Mart Sonras Yeni Talepleri ...................................124 5. AP ve GB Karar ncesindeki Tartmalar ........................................................128 6. APda Tarihi Oylama ......................................................................................131

C. Trkiye ile AB Arasnda Gmrk Birliini Tesis Eden 1/95 Sayl Ortaklk Konseyi Kararnn erii ............................................................................................................134 D. Gmrk Birlii Konusunda Ara Deerlendirme........................................................137

III-Gmrk Birliinden Kopenhag Zirvesine Trkiye-AB likileri: 1996-2002 .............146 A. GBin Ardndan Trkiye-AB ilikileri.......................................................................147 1. Umutlardan Karamsarla: Trkiyenin Zor Dnemi: Aralk 1995-Aralk 1997 147 a. Kardak-mnia Krizi .............................................................................................147 b. Trkiyede Politikada stikrarszlk ve Demokrasinin Zor Yllar..................150 c- Refah Partisi-Doruyol Partisi Koalisyonu: illerin ktidara Getirdii slamclar AB Yolunda........................................................................................162 d-Trkiyede Rejim Tartmalar: Sekinci Batcln Batllama Korkusu.....166

2. Gmrk Birliinden Lksemburga: AB Trkiye Konusunda Karar Vermeye alyor......................................................................................................................169 a. Hristiyan Demokratlarn ABsinde Trkiyeye Yer Yok ..................................169 b. Gndem (Agenda) 2000......................................................................................173 c. Ylmazn Yeni Hkmeti ve Almanya zelinde Trkiye-AB likileri............175

3. 1. Trkiye Zirvesi: AB Konseyi Lksemburg Zirvesi ........................................178 a. Lksemburg Zirve ncesinde Trkiyenin Teebbsleri ...................................178 b. AB Konseyi Lksemburg Zirvesi Kararlar........................................................179 c. Lksemburg Zirvesinde Trkiye Konusunda Alnan Kararlar ..........................179

4. Trkiye ABden Gelen Tepkiler: Lksemburg Travmas ...................................181 B. Lksemburgdan Helsinkiye Trkiye-AB likilerinin Yeniden Tanmlanmas Sreci: Aralk 1997-Aralk 1999 ....................................................................................185 1. Lksemburg Travmas ve Ylmazn Almanyaya Eletiri Merkezli AB Politikas .....................................................................................................................185 2. Almanya-Trkiye likilerinde H.Kohl Sonras Dnem .....................................188 3. Abdullah calann Suriyeden karlmas...........................................................189

C. Helsinki Zirvesi ncesi ve Sonras ............................................................................193 1. Trkiyede Erken Genel Seimler ve Ecevit-Schrder Arasndaki Mektup Teatisi ile Balayan Yeni Dnem ...............................................................................196 2. calann Yarglanmas ..........................................................................................198 3. 17 Austos Depremi Sonras Trkiye ve Deprem Diplomasisi ..........................203 a. AGT stanbul Zirvesi .........................................................................................206 b. Helsinki ncesinde Deprem ve ABD Destei....................................................208

IV. Lksemburgdan Helsinkiye, Helsinkiden Mzakerelere: 1997-2005 ......................217 A. 2. Trkiye ZirvesiAvrupa Birlii Helsinki Zirvesi - 11-12 Aralk 1999.............217 1. Helsinki Zirvesinde Trkiye Konusunda Alnan Kararlar......................................217 2. Helsinki: Avrupa Arabasnn Bagajnda Bir Yer mi yoksa tarihi bir karar m? 221

B. Aday lke Trkiye ve Katlm Ortakl................................................................230 1. Kbrs Sorunu Etrafnda Katlm Ortakl Belgesinin Hazrlan.........................231

vii

2. Katlm Ortakl Belgesi (KOB-2001) -8 Mart 2001 ............................................235 3. Nis Zirvesi: 7-9 Aralk 2000...................................................................................238

C. Avrupa Birlii Mktesebatnn stlenilmesine likin Trkiye Ulusal Program....242 1. Ulusal Program (UP-2001) .....................................................................................242 2. Trkiyenin zel Koullarnn Ulusal Program .................................................244

D. 11 Eyll 2001 (11/9) ve Trkiye-AB likileri.......................................................245 F. Trkiyede Byk Deiim Yl ve Kopenhag Zirvesi: 2002 ....................................250 1. Trkiyeden AB in Dev Admlar: Geliyoruz Avrupa! .....................................251 2. Kopenhaga Be Kala: 2002 Trkiye lerleme Raporu ve Strateji Belgesi ............253 3. 3 Kasm 2002 Seimleri ve Trkiyede Siyasal Deprem:.......................................254 a. Sandktan kan fke......................................................................................254 b. Seim Sonras Gndem: Erdoan, AB, Kbrs, Irak ...........................................258 c. Avrupa Konvansiyonu, Trkiye ve Valery Giscard dEstaing ...........................260 i. Avrupa Konvansiyonu .....................................................................................260 ii.Valery Giscard dEstaingin Trkiye Konusundaki Aklamalar ..................261

d. AB Srecinde Scak 30 Gn ve Kofi Annann Kbrs Plan..............................264 4. 3. Trkiye Zirvesi: AB-Kopenhag Zirvesi 12-13 Aralk 2002............................274

G. Kopenhag Zirvesi Sonrasndan Mzakerelere Trkiye AB likileri ........................282 1. ABD ile Zor Dnem................................................................................................283 2. Trkiyede Reform Sreci ve Kopenhag Kriterleri iin Drt Ayr Uyum Yasas Paketi...........................................................................................................................289 3. Katlm Ortakl Belgesi (KOB-2003) ve Ulusal Program (UP-2003) .................290 4. lerleme Raporu (R-2003) ve Strateji Belgesi (SB-2003) .....................................293 5. Trkiyenin 11 Eyll: stanbul: 15-20 Kasm 2003.............................................294 6. Loizidiu Davasnda Ara zm..............................................................................294 7. Kbrsta zm in Taktik Mcadele ..................................................................295 8. Trkiye-AB ilikilerinde Son Dnem: 2004-2006 .................................................298

V-Trkiye Avrupa Birlii likilerinde Kopenhag Siyasi Kriterleri..................................306 1. Trkiye Balamnda Kopenhag Kriterleri .................................................................315 a- stikrarl- Kurumsallam Kurumlar......................................................................316 aa- Anayasa.............................................................................................................317 ab-Hkmet.............................................................................................................319 ac- Seimler ve Partiler ...........................................................................................320 ad-Sivil Toplum ......................................................................................................325 ae-Silahl Kuvvetler ................................................................................................329

b-Hukuk Devleti..........................................................................................................335 c-nsan Haklar............................................................................................................336 ca- lm Cezas ......................................................................................................338 cb- Cezalarn nfaz ve kence...............................................................................339 cc- Dernek, Toplant zgrl ve Basn zgrl ............................................343 cd- Siyasal Partiler ve Partilerin Yasaklanmas ......................................................346

d-Aznlklarn Korunmas ...........................................................................................347 da- Gayri-Mslim Aznlklar ..................................................................................348 db- Krt Sorunu...................................................................................................349 dc- Aleviler .............................................................................................................352

VI. ........... Trkiyenin Yeni Jeopolitik-Jeostratejik Konumu: Eski likiler-Yeni Oluumlar............................................................................................................................................355 A. Kavram Olarak Jeopolitik-Jeostrateji ....................................................................359 B. Trkiyenin Yeni Jeopolitik-Jeostratejik Konumu ve Avrasyadaki Satran Tahtas.........................................................................................................................................362 C. 11 Eyll 2001 ve Trkiyenin Yeniden Tanmlanan Jeopolitik nemi .....................368

viii

D. kili ve Blgesel likiler erevesinde Trkiyenin D ve Gvenlik Politikas......374 1. Balkanlar .................................................................................................................374 2. Gney Kafkasya ve Orta Asya Cumhuriyetleri ve Enerji Merkezli Politikalar......376 3. Rusya Federasyonu .................................................................................................380 4. Orta Dou................................................................................................................382 5. Kbrs.......................................................................................................................383 7. Yunanistan ..............................................................................................................398 8. Amerika Birleik Devletleri ....................................................................................402

E. AB Ortak D ve Gvenlik Politikas (ODGP-ODGP) Avrupa Gvenlik ve Savunma Politikas (AGSP-ESVP) ve Trkiye ..............................................................408 1. Genel Olarak AGSK-AGSP-AOGSP .....................................................................408 2. Souk Sava Sonras Dnemde Ortak Avrupa Gvenlii Politikalar....................410 3. Avrupa (Ortak) Gvenlik ve Savunma Politikas ve Trkiye.................................414 4. Trkiye'nin Ortak Dileri ve Gvenlik Politikasna Uyumu................................417

Sonu ve ngrler ............................................................................................................422 Biblografya .....................................................................................................................427 zet .................................................................................................................................458 Summary.........................................................................................................................459

1

Giri Trkiye ile Bat arasndaki karmak ve ok ynl ilikilerin zellikle I. Dnya Sava sonrasnda en nemli balklarndan birisi, Trkiyenin zerinde bulunduu corafya ve tarihi-kltrel-politik zelliklerinden dolay gvenlik politikalar olmutur. Osmanlnn son dneminde ortaya koyduu politikay devralp daha da gelitiren ve bu balamda ciddi bir aba ile her alanda Batllamay kendisine hedef olarak belirleyen Trkiye Cumhuriyetinin bu ideolojik tercihi de Bat ile olan ilikilerin younlamasn kolaylatran nemli bir faktr olmutur.1 kinci Dnya Sava sonrasnda Sovyetler Birliinin rejim ihrac ve igal politikasnn yaratt tedirginlik, Batnn tehdit alglamalarn Almanyadan Trkiyenin kuzeyindeki Sovyetler Birliine evirmiti. Ayn dnemde Trkiyeyi Bat ittifakna yaknlatran ve ortak dman algsn yaratan nemli bir faktr daha ortaya kacak ve Sovyetler Birlii tarafndan Trkiyeden toprak talepleri ve Boazlar konusundaki hak iddialar (1945) gvenlik konusundaki endieleri daha da artracakt.2 Bu nedenle Amerika Birleik Devletlerinin nclnde nce Truman Doktrini (1947), ardndan da Marshall Plan (1948) ile gerekleen Batl ittifak iinde yer alma sreci hzlanarak devam edecek ve 4 Nisan 1949da on Bat Avrupa lkesi ile ABD ve Kanadann iinde yer ald Kuzey Atlantik Anlamas rgt (North Atlantic Treaty Organization-NATO) daha kurulma aamasndayken Trkiye bu rgtte de yer almak istediini dile getirecekti.3 nce Kasm 1948, sonra da Mays ve Austos 1950de kez NATOya yelik talebinde bulunan Trkiye, ngiltere ve skandinav lkelerin itiraz ile karlanmt.4 Trkiye ancak Ekim 1950de Koredeki savata Birlemi Milletlere salad askeri katk, mcadele ve kayp verdii 721 ehit ile ABDnin mutlak desteini alarak bu ittifakta yer almay baarabilmiti.5 18 ubat 1952de NATOya katlan Trkiye, Bat gvenlik sisteminin en nemli yap ta olacak,

1 Rainer Tetzlaff [1995] Die Dekolonisation und das neue System, Die neue Weltpolitik, Karl Kaiser / Hans Peter Schwarz (Ed.), Nomos, Baden-Baden, s.35. 2 Baskn Oran [2003] Trk D Politikas: 1919-1980 (I.Cilt), (Der.), 5. Bask, letiim Yay., stanbul, s.496 vd. 3 Trkiyenin Batl rgtlerde yer almas konusunda ortaya koyduu kararl ve istikrarl politika, ABDnin Sovyetler Birlii ile II. Dnya Savann hemen sonrasnda iine girdii rekabetle gvenlik boyutu daha n plana kan farkl bir boyut kazanmtr. ABD Bakan H.S.Truman tarafndan 12 Mart 1947de ABD Kongresinde okunan mesajla Sovyetler Birliinin birinci derecede tehdidi altna olduu dnlen Trkiye ile Yunanistana (100 milyon USD Trkiye, 300 milyon USD Yunanistan iin olmak zere) mali destek verilmesi, ayrca bu iki lkenin askeri ve sivil personelinin ABDde eitilmesi konusunda Kongreden yetki alnmt. Sovyetlerin etrafn ittifak zinciri ile sarmay hedefleyen evreleme Politikas bakmndan Trkiye ve Yunanistan son derece nemliydi. Yunanistan ve Trkiyeye Yardm Yasas sadece mali deil, askeri yardmlar verilmesi olanan da salyordu. Ancak bunun yeterli olmad anlalnca, Trkiyenin de talebi dikkate alnarak Trkiye, aslnda sadece ABDnin sava maduru Avrupal mttefikleri iin ngrd Marshall Planna da dahil edildi. Savatan yklm ve yorgun kan, yani yeni dman Sovyetler Birliine kar gsz olan Avrupann imar ve kalknmas iin ABDnin yardm yapmasn ngren ve 1947de ABD ile Avrupal lkeler arasnda esaslar belirlendikten sonra 1948den balayarak ncelikle drt yl iin uygulanmaya balanan Marshall Plan hem askeri hem mali bakmdan Trkiyenin de dikkatini ekmiti. Ancak plann uygulanabilmesi iin kurulan Avrupa Ekonomik birlii rgt ye olmak iin talepte bulunan Trkiyeye, plannn sava madurlarn kapsad gerekesi ile itiraz edilse, hatta olumsuz yant verilese de, lkenin Sovyetler Birlii balamnda hassas konumu nedeni ile karar deiecekti. Plann uygulanmaya balanmasndan sadece ay sonra 4 Temmuz 1948de Trkiye de plana dahil edilmiti. Bkz.: Mehmet Gnlbol / mer Krkolu (Der.) [1996] Olaylarla Trk D Politikas 1919-1995, Siyasal Kitabevi, Ankara, s. 211-222. 4 Hseyin Bac [1990] Demokrat Parti Dnemi D Politikas, Imge Kitabevi, Ankara, s.14 vd. ayrca George McGhee [1992] ABD-Trkiye-NATO-Ortadou, ev. Belks orak, Bilgi Yaynevi, stanbul s.134 vd. 5 aban H. al / Birol Akgn / nder Kutlu (Ed.) [2006] Uluslar aras rgtler ve Trkiye, izgi Kitabevi, Konya. 207 vd., ayrca Burcu Bostancolu [1999] Trkiye-ABD likilerinin Politikas, mge Kitabevi, Ankara, s. 338 vd.

2

rol ise NATOnun Gneydou Kanadnn savunmas olarak tanmlanacakt.6 Bylece Sovyetler Birliinin gney komusu Trkiye, Sovyetlerin Batya ynelik tehdidine kar ak biimde stratejik bir partner olarak kabul edilmiti. Bu durum NATOnun ardndan 1955de Varova Paktnn kurulmas ile daha da belirgin bir hal almt. Ancak hi kuku yok ki Trkiye iin NATO yelii ncelikli olarak gvenlik amal olsa da, daha sonrasnda AET iin de geerli olacak baka siyasi ve ekonomik amalarla da ilikili olacakt. 25 Mart 1957de imzalanan ve 1 Ocak 1958de yrrle giren Roma Anlamas ile kurulan Avrupa Ekonomik Topluluu (AET) da Souk Sava dneminin de etki ve koullar ile yaplanmt. Her ne kadar ncelikle ekonomik bamllk dolays ile bar koruma ve srekli hale getirme amac tasa da, AET ayn zamanda geni anlamda gvenlik amacn da iinde barndryordu. AETnin Trkiyenin dikkatini ekmesi, Yunanistann oynad rolden de anlalaca zere daha ok siyasi-ideolojik nedenlere dayanmt. Ancak hi kuku yok ki, Topluluun gvenlik alannda oynayaca potansiyel rol de Trkiye iin nemli bir ekim yaratmt. Topluluun Trkiyenin siyasi, ekonomik ve gvenlik karlar ile uyumlu bir yap olduu akt. AET ile Trkiye Cumhuriyeti arasnda 12 Eyll 1963de Ankara Anlamas (AA) ad verilen Ortaklk Anlamas ile balayan ilikilerde her iki taraf iin de pek ok gerekeden sz edilebilir. Ancak bu anlama ile balayan yeni iliki alannda zellikle AET iin beklentilerin en ok uzlat alann gvenlik politikalar olduu sylenebilir. II. Dnya Sava sonunda yorgun, tahrip olmu ve barn anlamn daha iyi kavram olan Bat Avrupallar, srdrlebilir bir bar iin karlarn uzlatrlaca, karlkl bamlln yaratlabilecei yeni modeller gelitirme abas iine girmiti. Kramerin de vurgulad gibi AETnin bu politikasnn kalc ve srdrlebilir olabilmesi iin yakn evre lkelerle ekonomik ve kalknma politikalar balamnda ilikiler gelitirmesi gerekiyordu. Bu ilikinin AET tarafndan tam yelik amal olmaktan daha ok ynl bir ortaklk amalad, Trkiye ile 1963de yaplan Ortaklk Anlamasnn da bunu ortaya koyduu sylenebilir.7 Trkiye ile AET arasndaki ilikilerde AET tarafnda gvenlik kayglar en nde gelen ama iken, 1952den beri NATO yesi olan Trkiye iin en az onun kadar nemli ikinci ama Avrupa-Bat kimlii ile ilgiliydi. Trkiye Cumhuriyetinin Osmanldan devrald Modernleme-Batllama-Avrupallama hedefi ve sreci iin AET zel bir nem tayacakt.8 Trkiyenin Batl-medeni toplumun bir yesi olmak hedefinde kendisine en ok katkda bulunan ara ise lkenin sahip olduu jeopolitik ve jeostratejik nem olacakt. Bu durum ok zaman Trkiyenin Avrupann Yunan-Roma-Hristiyan geleneklerinden gelen ortak kltr dnda (hatta bu kltre dman) bir kltre sahip

6 9 Nisan 1949da Washington Anlamas ile kurulan NATOnun kurucu yeleri ABD, Kanada, Norve, Danimarka, Hollanda, Belika, Lksemburg, ngiltere, Fransa, Portekiz, zlanda, talyadr. rgte Trkiye, Yunanistan (1952) F.Almanya, (1955) ve spanya (1982) daha sonra katlmtr. Varova Paktnn 1991de feshedilmesinden sonraki srete ise NATOya on lke daha katlm ve rgt 26 yeye ulamtr (1999da ek Cumhuriyeti, Macaristan ve Polonya, 2004de ise Bulgaristan, Estonya, Letonya, Litvanya, Romanya, Slovakya ve Slovenya rgte ye olmutur.) Arnavutluk, Makedonya ve Hrvatistan ise aday statsndedirler. 7 Heinz Kramer [1988a] Die Europaeische Gemeinschaft und die Trkei, Internationale Politik und Sicherheit-Stiftung Wissenschaft und Politik/ SWP, 21, Nomos Verlag, Baden Baden, s.29. 8 Standford Shaw [1985] Historical Foundation: Turkey from the Young Turk Revolution until Worl War II, in: Grothusen, Klaus-Detlev (Ed.) Trkei, Sdosteuropa-Handbuch, Band 5, Gttingen, s.27-56 sowie Ludger Khnhardt [2002b] Devrim Zamanlar (bersetzung.: Hseyin Bac-enay Plassman) Avrasya Aratrmalar Merkezi, Ankara (Org. Revolutionszeiten, Das Umbruchjahr 1989 im geschichtlichen Zusammenhang, Mnschen, 1994), s.220 ff.

3

olduu tartmalarn da Souk Savan yaratt gvenlik kayglar nedeniyle ounlukla arka planda brakacakt.9 AET Komisyonu Bakan Prof. W.Hallstein, Ortaklk (Ankara) Anlamas imza treninde gelecein Avrupasn kurarken tarihi, kltr ve corafyay deil, politik bir kararll ortaya koyduklarn gstererek yapt konumada Trkiye Avrupann bir parasdr! (Turkey is a part of Europa) szlerini n plana karmas da buna iaret ediyordu. Grothusenin deerlendirmesine gre bu szler ve yaplan anlama ile AET 107 yl nce, yani 1856da yaplan Paris Anlamasnda Osmanl Devletinin Avrupal olarak nitelenmesi son kez ve kesin olarak onaylanm oluyordu.10 Kramer de, her ne kadar iliki yelik deil ortaklk zerine bina edilmi olsa da, Komisyon Bakannn szlerinin yan sra AAnn Giri ve 28. maddelerinin de Trkiyeye ileride yelik yolunun kapatlmadnn iaretleri olduunu ifade etmektedir.11 Ancak Trkiyenin kendisini Avrupal olarak grmek konusundaki hevesi ve kararll yannda Avrupallarn tavrlar her zaman ayn netlikte olmayacakt. Temel olarak gvenlik politikalar ile balantl olarak Trkiye iin yaplan tanmlamalar ska deiecek, ya da lkeden lkeye fark edecekti. Bu durum Souk Sava koullarnn sona erdii 1990 sonrasnda daha da arpc bir hal alacakt. Yeni dnemde bir tarafta Trkiyenin ABye entegrasyonu kadar, hatta ondan daha ok ne kadar yabanc -teki olduu tartlacakt. Hatta Trkiye, yeniden yaplanan ve kendisine kimlik oluturan ABnin en nemli kimlik kriteri haline gelecekti. Trkiyenin AET/AT/AB ile yelik amal ilikilerinin rnein talyann, Macaristann, Yunanistann ya da Baltk lkelerininki kadar doal olduunu sylemek olduka zordur. Ancak hem Trkiyenin bilinli ve srarl abalar hem de Avrupann gvenlik kayglar bu ilikiyi zaman zaman atmalar, krlmalar yaansa da- sre iinde normal bir hale getirmitir. Trkiye ile AET/ATye entegrasyonunda Trkiyenin bazen Avrupallara ramen Avrupallk boyutuna varacak bir srarla srdrd kararl tutumun asl srkleyici g olduu sylenebilir. te tam da bu nedenle 1990 sonrasnda AT/AB iin en nde gelen sorgulamalardan birisi Trkiye konusunda yaanmtr. Trkiye konusu hem kltrel-tarihi nedenlerle hem de Trkiyenin ap ve yer ald blgenin zellikleri nedeniyle baka hibir lke ile karlatrlmayacak kadar ok unsuru bir arada bulundurmutur. Tam da bu nedenle rnein bir taraftan ABnin geleceinin, vizyonunun belirlenecei AB Anayasas hazrlanrken Trkiye Konvansiyona davet edilmi ve bu almalara katk salamken, ayn Konventin Bakan, Trkiyenin varlna srarla itiraz etmi, hatta Trkiyenin otomatik olarak dlanmas iin Anayasaya Avrupalln Yunan-Roma-Hristiyan geleneklere sahip bir kimlik olduuna dair cmleler yerletirmeye almtr. Trkiye, 1959da Roma Anlamasnn 238. maddesindeki Avrupal lke olma koulunu yerine getirdii varsaym ile AETye bavurmu, yine bu esas erevesinde 1963de bir ortaklk anlamas yapm olsa da, kimlik tartmas, her dnemde varln srdrmtr. Avrupal kimliinin ne olduu konusunda hala tam bir gr birlii olmasa da Trkiyenin bu kimlie tarihi, gelenekleri, dini, kltr ve corafyas ile en uzak yerde durduu, hatta tarihte ounlukla da teki olarak nitelendii gerei de gz ard edilemez.12 9 Nuri Yurdusev [1997] Avrupa Kimliinin Oluumu ve Trkiye, in: Trkiye ve Avrupa, Ed. Atila Eralp, mge Yaynevi, Ankara, s. 17-85; Burak Erdenir [2005] Avrupa Kimlii, mit Yaynevi, Ankara, s.208 vd. 10 K. Detlev Grothusen [1985] Aussenpolitik, in derselbe (Ed.) Trkei, Sdosteuropa-Handbuch, Band 5, Gttingen, s.92 f. 11 Kramer [1988a] EG und die Trkei, s.35. 12 Bu konuda Bkz.: Lars-Erik Cederman (Ed.) [2001] Constructing Europes Identity: The External Dimension, Lynne Reinner,London; , I.B. Neumann [1999] Uses of the Other: The East in European Identity Formation, Manchester University Press, Manchester; C. Shore [2000] Building Europe: The Cultural

4

Trkiyenin Bat Avrupa sistemi iinde yer almasnda, kendi bilinli abalar ve Batnn gvenlik ihtiyalar temel belirleyici faktrler oldular. Bu durum Trkiyenin souk sava boyunca nispeten rahat ve tek boyutlu bir d politika izlemesine de yardmc oldu. Ancak iki kutuplu sistemin sembol olan Berlin Duvarnn ykld 9 Kasm 1989da Timoty Garton Ashn bir yzyl reddedildi, sona erdirildi szleri ile ifadesini bulan yeni bir dnem balyordu.13 Duvar ile birlikte bilinenler de ykld.14 Souk Sava Sonras dnemde bilinenler ile alkanlklar deiecek, bunun en nemli muhataplarndan birisi de Trkiye olacakt. Duvarn ardndan Sovyetler Birlii ve Varova Pakt da knce Trkiye bir anda byk olanaklar ama ayn zamanda byk risklerin var olduu yeni bir dnyaya ald. Trkiye Cumhuriyetinin kurucusu olan M.K.Atatrkn Yurtta Sulh, Cihanda Sulh olarak zetlenen ve d ilikilerde son derece temkinlilii ngren politikas, d dinamiklerin de zorlamas ile artk deimek zorundayd. Deiim rzgarn fark edip 1987de ATye tam yelik iin bavuruda bulunan ve eski ABD Ankara Bykelisi Morton Abromowitzin tanmlad gibi15 Trk Glastnost ve Prestroikasnn mimar olan Turgut zaln kiiliinin de bu almda nemli bir faktr olduu zellikle belirtilmelidir. Trkiyenin, son derece zengin enerji kaynaklarna sahip olan Orta Asya ve Kafkaslardaki yeni bamsz lkelerle kardelik balar ve corafi yaknl yannda, siyasi zellikleri de Trkiyeye ynelik nemli bir ekim oluturdu. nk Trkiye halk Mslman olan ancak laik bir devlet yaps ile demokrasiyi ve kapitalist ekonomiyi yerletiren, dahas Bat ile son derece yakn siyasal ve kurumsal ilikileri olan tek lkeydi. Brzezinski, 1997de yazd kitabnda ABDnin tek sper g olarak kald yeni dnya dzeninde Avrasyann tad neme dikkat ektikten sonra, Trkiyenin ABDnin jeostratejik ihtiyalar iin en nde gelen lkelerden birisi olduunu vurguluyor ve Trkiyeyi hem jeopolitik mihver hem de belirli lde jeostratejik oyuncu olarak tanmlyordu.16 Ancak Brzezinski gerek model olma zellii ve gerekse de Batdan kopmas halinde sorun olabilecek bir potansiyel tayan Trkiyenin Avrupa balantsn son derece nemsemekteydi. Bu nedenle de ABDnin Orta Asya, Kafkaslar ve Orta Doudaki yeni iktidar yaplanmasn dikkate alarak Trkiyenin ABye alnmas konusundan Avrupallar zerinde bask uygulamasn, bylece Trkiyeye Avrupal bir lke olarak muamele yaplmas gerektiini tavsiye ediyordu.17 Ayrntlar daha sonraki blmlerde verilecek olan bu yaklam bata ABDli olmak zere pek ok stratejist tarafndan da dile getirilmekteydi: Trkiyenin nemi yeni dnemde Bat karlar iin daha da artmt ve AB iinde yer almas ya da o hedeften sapmamas son derece nemliydi. Ancak tam da bu noktada AB ile Trkiye arasnda A.Karaosmanolunun da dikkat ektii ok nemli bir vizyon farkllamas grlyordu.18 Souk Sava dneminde var olan stratejik ortak kltr 1990 sonrasnda atmaya neden olacak ekilde deimi, Trkiyenin jeopolitik-stratejik ufku geniler ve politikalarn bu alana ynlendirirken ABnin ncelii Politics of European Integration, Routldge, London; M. Wintle, (Ed.) [1996] Culture and Identity in Europe, Avebury, Aldershot; Zeynep Da [2005] Avrupa Kimliinin Snrlar ve Trkiyenin AB yelii, Avrasya Dosyas, ASAM, Ankara, s.53-71. 13 Timoty Garton Ash [1990] Ein Jahrhundert wird Abgewhl, Carl Hanser Verlag. 14 Ludger Khnhardt [1995] Mitten im Umbruch, Historisch-politische Annhrungen an Zeitfragen, Bouvier Verlag, Bonn, s.12. 15 Morton, I. Abromowitz [1993] Dateline Ankara: Turkey After zal, Foreign Policy, 91, pp. 164-181. 16 Zbigniew Brzezinski [1997] Die Einzige Weltmacht, Amerikas Strategie der Vorherrschaft, (bz. Angelika Beck), Beltz Quadriga Verlag, Wheinheim und Berlin. (Org.:The Grand Chessboard, American Primacy and Its Geostrategic Imperatives-1997), s.66 ff. 17 Brezezinski [1997] Die Einzige Weltmacht, s.291. 18 Ali Karaosmanolu [2001] Trkiye Asndan Avrupa Gvenlik Kimlii: Jeopolitik ve Demokratik Ufuk, in: al, H.aban/ Da, hsan, D./ Gzen, Ramazan,Trkiyenin D Politika Gndemi, Liberte Yaynlar, Ankara, s. 65-69.

5

demokratik ufku geniletmek oldu. Ayn dnemde Trkiyenin yaad bata blc terr olmak zere ar i politik sorunlarn etkisi ile demokrasi ve insan haklar pratiklerinden uzaklalrken, te tarafta Dou ve Orta Avrupada demokratik almn altn yllarnn yaand arpc bir farkllama dikkati ekiyordu. ki taraf arasnda stratejik kltrn yeniden yaknlat dnem 2000li yllarda balad. Bu dnemde, zellikle de PKK Lideri Abdullah calann yakalanmas sonrasnda Trkiyede yeniden demokrasi ve insan haklar alannda ilerlemeler kaydedildi. Daha da nemlisi 1999 sonunda Trkiyeye AB tarafndan verilen adaylk stats, reformlar ve uygulamalar ciddi bir biimde etkiledi. Tam da bu dnemde 11 Eyll 2001de yaanan kresel apl terr olaylar Avrupa ile Trkiye arasndaki stratejik kltrn biri birine yaknlamasnda son derece etkili oldu. Souk Sava sonrasnda Trkiye ile AB arasndaki ilikilerin modalitesi de deiti. Trkiyenin 1987de yapt tam yelik bavurusunu halen derinleme srecindeyiz ve genileme bu sreci olumsuz etkiler gerekesi ile reddeden AB, yeni durum karsnda politika deiikliine gitmek zorunda kald. Ancak ABnin yeni genileme stratejisi iinde kader birlii toplumunda19 bir arada bulunduu Trkiye yoktu. Trkiyenin olmamasnn temel nedeni, Trkiyenin 1963de kabul edilmesinde sz konusu olan politik-stratejik gereklerin byk lde ortadan kalkmasyd. AT/AB Souk Sava sonrasnda Trkiye konusunda tam bir politika belirleyemese de Trkiyenin ye olmasna scak bakmadn ve ilikilerin daha ok ekonomik ve sosyal alanda ve Gmrk Birlii erevesinde yrtlmesini tercih ettiini ortaya koydu. Yani AB Trkiyeyi yelik d bir formda ilikiler kurmak konusunda ikna etmeye alyordu. 1995 yl sonunda tamamlanan Gmrk Birlii bu bakmdan son derece arpcyd. Trkiye Gmrk Birliinin tam yelik iin bir basamak olarak dnerek ye olmad ve kararlarna katlamad bir toplulukla Gmrk Birliine girme riskine katlanyordu. Oysa AB iin Gmrk Birlii, Trkiye ile ilikilerde neredeyse son bir platform olarak dnlyordu. Byle de olunca entegrasyon sreci tersine ilemeye ve atmal bir hal almaya balad. Gndem (Agenda) 2000 ve Aralk 1997deki Lksemburg Zirvesi souk sava sonras ilikilerin taraflarca hangi platformlarda yrtlme iradesini ortaya koymutu. Aslnda bu karara AB iinde de eletiriler vard,20 ama genel yaklam deimeyecekti.21 Trkiyenin AB ile politik diyalogu kesmesi, Trkiyenin kendisinin kabul etmemesi halinde tam yelik perspektifi dnda bir alternatifin kolayca gerekleemeyeceini de ortaya koymutu. Daha da vahim olan ABnin souk sava sonrasnda bir Trkiye politikas gelitirememesiydi. Alan Makovskynin Trkler uzun vadede umut ve ksa vadede doruluk-drstlk bekliyorlar szleri son derece isabetliydi.22 Aralk 1999daki Helsinki Zirvesi, Trkiyenin d ve hatta i politik anlamda yeniden yaplanmasnda, 2002deki iktidar deiimi ile birlikte en nemli krlma noktalarndan

19 Almancas ile Shicksalgemeinschaft 20 rnein talyan Dileri Bakan Dininin 23.12.1997de Frankfurter Allgemeine Zeitungda yaynlanan makalesinde, Trkiyenin genileme stratejisine daha iyi ekilde entegre edilebileceini, zellikle Avrupa Ortak D ve Gvenlik Politikalar balamnda Trkiyenin vazgeilemez nemi olduunu sylyor ve karar eletiriyordu. Frankfurter Allgemeine Zeitung (Gnlk Gazete-Almanya): 23.12.1997. 21 AB Konseyi Dnem Bakan Lksemburg Babakan J.C. Juncker, eletirilerin Almanya Babakanna ynelmesi zerine yapt aklamada Zirvede btn liderlere Trkiye ile yelik mzakerelerine balanmasn isteyen var m diye sordum, kimse evet demedi, ama sonunda sadece Kohl suland diyecekti. Die Welt: 09.12.1999 (Die Welt, Junckerin bu aklamay Nisan 1998de yaptn kaydediyor.) 22 Alan Makovsky [1998a] Turkeys Faded European Dream, in: The Parameters of Partnership: Germany, The U.s. and Turkey: Challenges for German and American Foreign Policy, (Ed.), American Institute for Contemporary Geman Studies, The Johns Hopkins University, Washington, pp. 51-64.

6

birisi oldu. Almanyada Trkiyenin AB yeliine kimlik balamnda kar kan ve bu nedenle de 1997deki byk genileme dalgas iinde Trkiyenin yer almamasn salayan H.Kohl liderliindeki Muhafazakr Hristiyan Demokratlarn Eyll 1998de iktidar Sosyal Demokrat-Yeiller koalisyonuna brakmalar Helsinkiye giden yolu nemli lde belirleyen bir faktr oldu.23 Dnemin Babakan B. Ecevitin Almanya Babakan G.Schrdere gnderdii mektup, Trkiyenin de AB yolundan ayrlmak niyetinde olmadn gsteriyordu. Bu dnemde Abdullah calann Suriyeden ktktan sonra Avrupada yol at kriz ve son olarak da Yunanistann Kenyadaki Bykeliliinde ABDnin destei ile ele geirilmesi hem Yunanistan farkl bir politika izlemeye itecek hem de Trkiyeye ayr bir gven verecekti. Gelimelere Trkiyede yaanan byk deprem felaketinin yaratt atmosfer de nemli katkda bulundu.24 likilerin btn dnemlerinde olduu gibi bu dnemde de ABD yine devredeydi. Lksemburgda AByi yeterince etkilemeyi baaramayan, hatta bu bakmdan yenilgi ile sulanan B.Clinton liderliindeki ABD, yeni Alman Hkmetinin de scak yaklam ile Trkiyenin AB raynda kalmas iin Avrupallarn ikna edilmesinde ciddi katklar salad. AB Konseyinin Aralk 1999daki Helsinki Zirvesi Trkiyeyi btnyle tatmin edecek hkmler iermese ve hatta son ana kadar Trkiyenin bu neriyi kabul edip etmeyecei belli olmasa da, dourduu hukuki ve siyasi sonular ile tarihi olma niteliini kazanmtr. Helsinki, 1959dan bu yana ilk kez Trkiyenin gelecekte ABye ye olmas konusunda ak bir perspektifin verilmesi anlamna geliyordu. Davutolunun da vurgulad gibi AB ile ilikilerin nemli bir boyutu haline gelen, bazen ar karamsarlk, bazen ar iyimserlik halinde ortaya kan duygusallk, 1996 bandan beri son derece skntl dnemin yaand ilikilerde Helsinkinin de genelde ar bir iyimserlikle karlanmasna neden olmutur.25 Zirvede alnan Trkiye, dier aday devletlere uygulananlar ile ayn kriterler temelinde Birlie katlmaya ynelmi bir aday devlettir26 kararna ramen buradaki en ciddi sorun 2000li yllarda ok daha youn olarak yaanlacak olan Kbrs konusunda anlamazlklard. AB Konseyi Dnem Bakan sfat ile Paavo Lipponenin Trkiyeye verdii garanti mektubunda Kopenhag Kriterleri dnda baka bir koul getirilmeyecei ifade edilmi olsa da zellikle Kbrs-RYnin 2004de tam ye olmas ile ortaya kan fiili durumun yaratt sorunlar ilikileri birinci derecede etkileyecek biimde devam etmitir. 27

23 Eyll 1998de Babakanl devralan ve 2005e kadar grevde kalan G. Schrderin Trkiye konusundaki deiimin temellerini de anlatt kitab iin Bkz.: Gerhard Schrder, Entscheidungen. Mein Leben in der Politik, Hoffmann und Campe. 24 Bu konudaki gelimeler ve zellikle de Y.Papaendreunun Yunanistanda Dileri Bakan olmas sonrasnda gelien politika deiiklikleri iin dnemin T.C. Dileri Bakan smail Cemin yazdklar iin Bkz.: smail Cem [2004] Trkiye Avrupa Avrasya: Strateji, Yunanistan, Kbrs, Bilgi niv. Yaynlar, stanbul ve smail Cem [2005] Trkiye Avrupa Avrasya: Avrupann Birlii ve Trkiye, Bilgi niv. Yaynlar, stanbul. 25 Ahmet Davutolu [2001] Stratejik Derinlik, Trkiyenin Uluslararas Konumu, (Strategische Tiefe, Internationale Lage der Trkei), Kre Yaynlar, stanbul, s. 505 vd. 26 AB Konseyi Helsinki Zirve Bildirisi: Bulletin EU: 12-1999 Z: I.3.12 27 Kbrs Cumhuriyeti (Republic of Cyprus) 1959-60 Anlamalar ile kurulmutur. 1974de adann Yunanistana balanmas amacyla yaplan darbe giriimi sonrasnda garantrlk hakkna dayanarak Trkiyenin adaya mdahale etmesinin ardndan Kbrs ikiye blnm ve aradan geen bu srede srekli olarak adann yeniden birletirilmesi iin zm araylar devam ettirilmektedir. Adann Rum taraf Kbrs Cumhuriyetinin varln devam ettirdiini ve onun temsilcilerinin de kendileri olduu iddiasndadrlar. Trk tarafnda 1983de Kuzey Kbrs Trk Cumhuriyeti (KKTC) ilan edilmitir. Kbrs Rumlar 3 Temmuz 1990de Trkiyenin btn itirazlarna ramen AT/ABdaki Dosyalar Diplomasisinin verdii olanaklarla btn Kbrs adna ATye tam yelik bavurusunda bulunmulardr. Adadaki zm araylar aktif olarak devam etse de, Aralk 1999da Hesinki zirvesinde zm olmamas halinde de Kbrs Rum Ynetiminin un ABya ye olmasnn yolu almtr ve bu Mays 2004de gereklemitir. Kbrstaki bu karmak ve deiken durumu dikkate alarak bu almada Rum taraf Kbrs-RY, Trk taraf ise KKTC olarak yazlmtr.

7

Btn sorunlarna ve eksiklerine ramen Trkiye ile AET/AT/AB arasndaki ilikilerde kukusuz niteliksel hatta Alman Babakan Schrderin szleri ile tarihi28 bir deiimi ifade eden Helsinki Zirvesinde alnan kararlar, ayn zamanda Trkiyenin AB iin ne anlama geldiinin anlalmas bakmndan da nemliydi. AB Komisyonu Bakan Romana Prodi, alnan kararn sadece Trkiye iin deil AB iin de ne kadar nemli olduunu vurgulamak iin karar Avrupa tarihinin yeni sayfas olarak niteliyordu.29 Helsinki kararlar, ite tam da bu tarihi zellikle de AB bakmndan niteliksel deiimi nedeniyle AB iinde sadece vg deil, zellikle muhafazakr kanattan gelen ok sert eletirilere de neden oldu.30 rnein M.Ldersin jeopolitika ABnin Trkiyeye ynelik artc pozisyon deiikliinin temel kavram olsa gerek31 sz Trkiye ile AB arasndaki ilikilerin bir kez daha zerine oturduu zemini ortaya koyuyordu. Komisyonun Genilemeden Sorumlu Komiseri G.Verheugen de Trkiye ile ilgili adaylk statsnn stratejik bir karar olduunu sylyor ve AB ile Trkiye biri birlerine stratejik ortaklk ile ballar. ABnin d ve gvenlik politikalar iin bizim Trkiyeye ihtiyacmz var. Blgemizde bar ve gvenlik iin yapc bir rol oynamak bakmndan Trkiyenin oynayaca rol, en bata bizim karmzadr32diyordu. Trkiyenin genelde Batnn, zelde ise Avrupann jeostratejik ve jeopolitik karlar bakmndan ne kadar nemli olduu, 11 Eyll 2001de ABDye ynelik gerekletirilen terr eylemlerinin ardndan daha net biimde ortaya kmtr.33 Yeni gvenlik konseptinin geni ve karmak yaps iinde Batl bir Trkiye daha da nem kazand. Karaosmanolunun dile getirdii 1990larn banda AB ile Trkiye arasnda ortaya kan stratejik kltr farkllamas da yeniden yaknlama eilimine girdi.34 Ancak bu tek ynl bir sre deildi. Trkiyenin 2001den itibaren siyasal yapsnda demokrasi, insan haklar ve hukuk devleti ilkelerini temel alacak ok ciddi bir reform srecine girmesi de AB ile uzlamay kolaylatrd. Yani tam da Karaosmanolunun ifade ettii gibi, 2000li yllarda ABnin stratejik ufkunun, Trkiyenin de demokratik ufkunun geniledii sylenebilir. Ayn dnemde Trkiye-AB ilikilerini yakndan ilgilendiren nemli bir baka gelime de ABDnin 11 Eyll sonras stratejisinin temel ayaklarndan birisi haline gelen ve ABDnin Orta Doudaki (daha doru bir anlatmla slam lkelerindeki) klasik statkocu yaklamn terk ederek, demokrasinin ve insan haklarnn geliimini, iktisadi kalknmay desteklemeyi n plana ald politikasyd. nce inisiyatif olarak adlandrlan, 2003den itibaren de Byk Ortadou Projesi (BOP) olarak duyurulan bu proje, hem kendi iindeki elikileri (rnein Filistindeki Hamas iktidar), hem de Irakta ABD politikasnn beklenen sonular vermemesi ile ksa zamanda eskimi olsa da Trkiye bu politikada ska stelik model olarak gndeme gelen bir lke oldu. Trkiyede AK Parti Hkmeti BOP konusunda genelde olumlu bir yaklam sergilese de BOP konusundaki gelimelerin ok byk lde ABDnin politik tavr, tarz ve dier uluslararas gelimelere bal olmas, Trkiyenin de

28 G.Schrderin Alman Federal Meclisinde 16 Aralk 1999da yapt konuma iin Bkz.: http://www.bundestag.de/bp/1999/bp9912/9912017.html 29 Sddeutsche Zeitung (Gnlk Gazete-Almanya): 12 Aralk 1999. 30 rnein Bkz.: Die Welt: 07.11.2002 (Heinrich August Winkler: lmne Geniliyoruz); Avrupa Parlamentosu Avrupa Halk Partileri (EVP) Bakan Hans-Gert Ptteringin Sollte die Trkei in die EU aufgenommen werden ? balkl ve 12 Aralk 2002 tarihli yazs genel olarak Trkiyeye kar kn nedenlerini dile getiriyor ve Helsinki kararnn yanl olduunu dile getiriyordu: http://www.cdu-lkos.de/poettering/2/1039683496.php 31 Die Zeit: 09.12.1999 (Michael Lders: Wir gehren zur Familie) 32 Internationale Politik, 11/2000, s.73. 33 Hseyin Bac / aban Karda [2003] Turkeys Strategic Future: Post- 11 September Impact: The Strategic Importence of Turkey Revisited, IISS-European Security Forum-ESF Working Paper, No: 13, May 2003, s. 19-53. 34 Karaosmanolu [2001] Jeopolitik ve Demokratik Ufuk.

8

aktif rol stlenmesini engellemektedir.35 Ancak ad ister BOP olsun ister baka bir ey, Trkiyenin zellikle 11 Eyll sonrasnda Bat dnyas ile slam arasnda ortaya kan atma ortamnn giderilmesi iin neredeyse her kesimin zerinde uzlat bir model olarak grlmesi Trkiyenin AB nezdindeki gcn de artrmtr. Almanya eski Dileri Bakan Fischer, her geen gn ortaya kyor ki Avrupann gvenliinde asl nemli sorun Ortadoudan gelecektir, bu balamda Avrupann gvenliinin merkezinde Trkiye olacaktr szleriyle Trkiyenin hem gvenlik-stratejik hem de model ynn vurguladn grmekteyiz.36 Trkiye bakmndan Aralk 1999da Helsinki Zirvesinde tannan adaylk stats, ardndan 11 Eyll 2001de yaanan ve dnyadaki btn d politik ilikileri youn olarak etkileyen kresel terrn ardndan yaanan dier byk gelime ise 3 Kasm 2002deki iktidar deiiklii ile birlikte gerekleti. Dini-slami kesimleri, ama ayn zamanda .Mardinin kavramsallatrd gibi evreyi temsil eden37 ve Milli Gr geleneinin bir uzants olan Adalet ve Kalknma Partisinin nce geleneksel kadrodan kopmas, ardndan da liderleri olan Recep Tayip Erdoann seimlere girmesine yasak gelmesine ramen % 34,3 oy ile Anayasa deitirmeye yetecek kadar (363) milletvekili says ile TBMMye girmesi Trk siyasi tarihinde iz brakacak etkiler yaratacakt. Sandktan kan fke38, hem eski iktidar partilerini Meclis dnda brakm, hem de lkede kkl deiiklikler yapabilecek bir Meclis ounluunu iktidarn eline vermi, uzun sredir zlemi duyulan koalisyonsuz iktidar gereklemiti. Trkiyede i ve d politik anlamda son derece hassas bir dnemde yaanan bu iktidar deiiklii, etkileri uzun sre devam edecek yeni bir politik srece de iaret etmekteydi.39 R.T.Erdoan yasakl olduu iin Babakanl be ay sre ile Abdullah Gln stlendii 1. AK Parti Hkmetinin kar karya kald sorunlar son derece nemliydi. AK Partinin d politikada ve ekonomide tereddt etmeden bir nceki Hkmetin brakt yerden devam etme karar ald grld. Yani d politikada AB politikas hem de Aralk 2002deki AB Kopenhag Zirvesi hedeflenerek n plana karlacak, te taraftan ise ekonomide Kemal Derviin balatt IMF ile ortak srdrlen politikalara sk bir disiplinle devam edilecekti. Bu dnem ABDnin de byk sempatisini ve ilgisini gren AK Parti Hkmetinin en ok zorlanaca iki konu ise Kbrs ile ABDnin Iraka mdahalesi olacakt.40 AK Partinin gerek ilk dnemde gerekse de 14 Mart 2003de Babakanl stlenen R.T.Erdoan dneminde ortaya koyduu performans hem ieride hem de darda son derece artc olmutur. Aslnda AK Partinin geleneksel Milli Gr izgisinden ayrlp merkeze ynelmek durumunda kaldnn da nemli gstergesi olan yeni dnemde, AB hem partinin kendisini i ve d kamuoyunda modernlik, laiklik, Batllk konusunda 35 Hseyin Bac / Bayram Sinkaya [2006] Byk Ortadou Projesi ve Trkiye: AK Partinin Perspektifleri, Doudan Batya D Politika: AK Partili Yllar, Zeynep Da (Der.), Orion, Ankara, s.97-113. 36 Die Presse: 04.11.2006 (Thomas Seifert) Fischer Trkiyenin 11 Eyll sonrasnda AB iin artan nemini son yllarda her vesile ile dile getirmektedir. rnein Internationale Politik- Oktober 2003 ) 37 erif Mardin [1973] Center-Periphery Relations: A Key to Turkish Politics?, Dedalus, 102:1 38 Vatan Gazetesi (stanbul): 07.11.2002. ABD'nin etkin gazetelerinden New York Times da, Trkiye'deki seimlerin sonularna ilikin haberinde, ''kzgn semenin iktidarda bulunan herkesin grevine son verdiini ve marjinal bir seim yaptn'' yazacakt. New York Times (Gnlk Gazete-ABD) 4 Kasm 2002. 39 AK Partili Trkiyenin zellikle d politik konulardaki deiim ve zellikleri iin Bkz.: Zeynep Da (Der.) [2006] Doudan Batya D Politika: AK Partili Yllar, Orion, Ankara; Hakan Yavuz (Ed.) [2006] The Emergence of A New Turkey: Democracy and the AK Parti, Utah Series in Turkish and Islamic Stud. 40 Heinz Kramer [2003a] Zur Gefolgschaft verdammt: Ankaras Irak-Dilemma, SWP-Aktuell, 7, Febuar 2003.

9

merulatrmas, hem de zellikle ABnin taleplerinin verdii olanaklardan yararlanarak kalc, srekli bir zemin yaratlmasnda son derece hayati bir ara olarak deerlendirildii sylenebilir. Bu durum iki adan skntlar yaratt. Birincisi AB konusunda AK Parti kadrolarnn geleneksel siyasi izgilerinin krlmas gerekiyordu. Bu durum nemli bir siyasal kltr deiimini de gerektiriyordu. AET/AT/AB ile kurulan btn ilikileri Hristiyan Kulb gerekesi ile kategorik olarak reddeden ve AByi lkeyi smrgeletirme, Siyonizmin emrine verme, kklerinden koparma41 olarak gren siyasi bir mirasn temsilcilerinin AB konusunda aba gsteren ve ABye inanan bir kadroya dnmesi kolay olmayacakt. AB, AK Partili kadrolarn byk blm ve zellikle de taban iin sadece yabanc deil, neredeyse mutlaka yok edilmesi gereken bir dman olarak grlmt. Muhtemelen AK Parti, 3 Kasm 2002 seimlerinde iktidara tek bana gelmeseydi, ayn ideolojik yaklam byk lde srdrlecekti. Ama hem iktidara gelen hem de neredeyse zorunlu olarak merkeze yerleen AK Partinin kadrolarnn kendi meruiyetleri bakmndan AByi tanmalar, anlamalar hatta sevmeleri gerekecekti. AK Parti, son derece hzl ve baarl bir deiim gerekletirerek AB konusunu belirli lde iselletirmeyi baaracakt ancak bu durum AK Partinin AB politikalarndaki en nemli handikaplarndan birisi olmaya devam edecekti. AK Partinin ikinci nemli sorunu ise AB politikalarnda yaad arasallk konusuydu. AK Partinin AByi en ok da kendi meruluu ve srekliliinin bir arac olarak grd sylenebilir. Bu pragmatist yaklam kendi iinde hakl olsa da AB politikalarnda zaman zaman ortaya kan krizlerin de kayna oldu. Yani tek bana arasalln yetmedii, ABnin ayn zamanda bir samimiyet ve vizyon gerektirdii, politikalarn da bu balamda gelitirilmesi gerektii konusunda ciddi tkanklar yaand sylenebilir. Bu durum zellikle Mzakereler iin takvim alnan Aralk 2004 sonrasnda gzlenebilir. AK Parti Hkmetleri, ortaya konulan takvim hedefler iin olaanst aba gsterirken, ABnin Trkiyeyi nispeten kendi bana brakt dnemlerde kendiliinden politikalar retilmesinde skntlar yaad ynnde ska eletirilere maruz kald. Btn bunlara ramen zellikle Kbrs konusunda AK Partinin balangta tereddt gsterse de 2003 sonu 2004 banda ortaya koyduu zm hedefli srarl ve kararl politikalar Trkiyede bir ilk olarak tarihe geti. Annan Plannn grlmesi ve referandumu konusunda aka tavr alan ve hatta belirli lde KKTC zerinde de bask kuran AK Parti Hkmeti, Kbrs Trklerinin efsane lideri olan ve Trkiyede de son derece nemli prestiji olan Rauf Denkta bile karsna alacak bir politikay zaman zaman tereddtler ve elikilerle de olsa- uygulamakta tereddt etmedi. Gerek AB politikas gerekse de Kbrs konusundaki tavr, AK Partinin d dnyadaki prestijini artrrken, lke iindeki muhalefetin (ki bu kitlesel bir muhalefetten daha ok AK Partiyi laik rejime bir tehdit olarak gren asker-sivil brokrasiden kaynaklanyordu) Hkmetin AB ve ABDye teslim olduuna dair eletirilerinin dozunu artrmasna neden oluyordu. AK Parti iin AB ve Kbrsn yan sra en nemli d politik sorun ABDnin Iraka mdahale hazrlklaryla ilgiliydi. 3 Kasm 2002de seimlerden hemen sonra ABD Hkmeti AK Partiye olumlu mesajlar vermi, dahas milletvekili seimine girmesine izin verilmeyen AK Partinin lideri R.T.Erdoan 11 Aralk 2002de ABD Bakan G.W.Bush Beyaz Sarayda kabul ederek hem AB konusunda destek sz veriyor, hem de Irak konusunda Erdoandan destek istiyordu. Bushun Babakan gibi davrand Erdoana ''Aramzda ortak bir ba var. Siz de Allah'a inanyorsunuz, ben de inanyorum. Siz de bu inancnzdan dolay utanmyorsunuz, ben de utanmyorum'' szlerini sylemesi, ABD nezdinde Trkiyede dindar hatta slamc bir partinin merulatrlmas olarak kabul ediliyordu. Ancak AK Parti Hkmeti ile Iraka mutlaka mdahale etme ve Irakn 41 Bkz.: B.Esra ayhan [1997] Dnden Bugne Trkiye Avrupa Birlii likileri ve Siyasal Partilerin Konuya Bak, Boyut Kitaplar, stanbul.

10

kuzeyinden Trkiye zerinden de bir cephe ama konusunda kararl olan Bush Ynetimi arasnda ortaya kan bu hava, ksa bir sre sonra, Trk-Amerikan ilikilerinin yaad en derin krizlerden birinin yaanmasn engelleyemeyecek, bu da Trk d ve i politikasn derinden etkileyecekti. 12-13 Aralk 2002de Kopenhag Avrupa Konseyi Zirvesinde, AK Partinin btn abalar, hatta ABD Bakan Bushun AB liderleri nezdinde yapt giriimlere ramen Trkiyenin beklentileri karlanmyor ve mzakereler iin bir takvim verilmiyordu. Ancak Konseyin 2004 yl lerleme Raporu ve Komisyonun grleri nda, Aralk 2004 tarihli Zirvede Trkiyenin Kopenhag siyasi kriterlerini karlad kararn almas halinde mzakerelerin gecikmeden balatlaca belirtiyordu. Bu Trkiyenin en iyi ihtimalle 2005de mzakerelere balayabilecei anlamna geliyordu. Ayn zirvede ayrca aralarnda Kbrs-RYnin de bulunduu 10 aday lkenin 1 Mays 2004 itibariyle ye olmalar karar veriliyordu. Bu karar Kbrsta Kbrs-RYnin yelii ncesinde bir zm olasln da minimalize ediyordu.42 . Kopenhag Zirvesi sonrasnda gndeme yerleen ABDnin Irak mdahalesi ABDnin neo-con iktidarnn buyurgan tavr nedeniyle gz ard edilemeyecek bir kamuoyu tepkisinin domasna neden oldu.43 ABDnin Iraka mdahalesinin ne kadar meru ve doru olduu bir yana, bu politikasnda Trkiyeyi hem ara olarak grmesi, ama ayn zamanda Trkiyeye neredeyse hibir garanti sunmamas Hkmette de tereddtler yaratt. Ancak bu dnemde Hkmetin tedirgin, kararsz ve elikili tavr, rnein nce R.T.Erdoann Bushla yapt grmede sarf edilen szler, ardndan Hkmetin ABD glerinin Trkiye zerinden yapaca olas mdahale iin n hazrlklar yapmasna izin vermesi, ABD askerlerini tayan gemilerin Akdenize doru yola kmas, ABD slerinin yenilenmesi, limanlarn geniletilmesi hatta Trkiyeye konulanacak ABD askerleri iin yerlerin temin edilmesine izin verilmesi, ABD ile yaplan ve iinde ska mali konularn getii pazarlklar vs yaklaan krizin daha da bymesine neden oldu. A.Gl liderliindeki Hkmet neticede saylar 60 bini bulacak ABD askerinin Trkiyede konulanmasna ve Iraka Trkiye zerinde bir cephe almasna olanak salayan Hkmet Tezkeresini TBMMye gndermiti. Mecliste 363 milletvekili olan bir Hkmet iin bu tezkerenin gemesi beklenilirken, Hkmetin grup karar almamas ve milletvekillerini serbest brakmas neticesinde 1 Mart 2003de yaplan oylamada tezkere reddedilmi ve ABD tarafnda byk bir hayal krkl hatta fke yaanmt. ABD ile Trkiye arasnda yaanan en nemli krizlerden birisi olan bu karar, her ne kadar blnm AB iinde zellikle Almanya ve Fransadan takdir grm olsa da, ABDnin 20 Martta Krfezden Iraka saldrmas sonrasnda daha dramatik bir hal alacakt. Trkiye daha sonraki dnemde yeni bir tezkere ile ABDyi rahatlatacak baz kararlar alm olsa da ABDnin lider kadrosundan gelen sert aklamalar, zellikle PKK ve olas bir Krt devleti iin Blgede hayati karlar olan Trkiyenin Iraktaki denklemin dnda tutulacann iaretleri olarak yorumlanyordu. Temmuz ay banda Kuzey Irakta Sleymaniye'deki Trk zel Harekt timi brosunu basan Amerikan askerlerinin, 11 Trk askerini kafalarna uval geirerek

42 Kopenhag Zirvesinde, Avrupa Komisyonu tarafndan hazrlanan 9 Ekim 2002 tarihli genilemeye ilikin Strateji Belgesinde yer alan Trkiye iin Katlm Ortakl Belgesinin gzden geirilmesi ve Trkiyeye salanacak mali yardmn artrlmas ynndeki yaklam kabul edilerek, Komisyon, Trkiye iin yeni bir Katlm Ortakl Belgesi hazrlamaya davet edilmitir. Bu dorultuda, Avrupa Komisyon tarafndan hazrlanan yeni Katlm Ortakl Belgesi, 14 Nisan 2003 tarihinde AB Konseyi tarafndan kabul edilmitir. 9 Kasm 2005de ise AB Komisyonu tarafndan yeni bir KOB aklanmtr. (http://www.mfa.gov.tr/MFA_tr/DisPolitika/AnaKonular/Turkiye_AB/) 43 ABD eski Dileri Bakan Albright da Bush Ynetiminin bu tavrn eletirmektedir: Madeleine K. Albright [2006] Der Mchtige und der Allmchtige. Gott, Amerika und die Weltpolitik, Droemer/Knaur; Mnchen, s. 277-281.

11

msadere etmeleri ve serbest braklmalarnn zaman almas ABDnin intikam olarak nitelenecekti. Ancak Iraka mdahale ile genelde eletiri alan ABD konusunda Trkiyedeki hayal krkl ve fke de en yksek seviyeye kyordu. Trkiyedeki hayal krklnda ABDnin Irakta Krtlere verdii deer ve pozisyonun da nemli pay vard.44 Bamsz bir Krt Devletinin adm adm kurulduu, PKKnn tolre edildii, Trkmenlerin Krtler aracl ile sindirildii vb gelime ve dnceler Trk kamuoyunda, ABDye ynelik gvenirlik ve dostluk algsn dramatik biimde etkileyecekti. ABDnin 2004den itibaren Irakda kontrol elden karmas ve direniin her geen gn iddetlenerek artmas ile hem Trk Hkmeti ve Meclis 1 Mart 2003deki tezkere kararnn doru bir karar olduuna inand, hem de ABD Trkiyeye kar daha temkinli bir politik sylem retmeye balad. 2005 ve 2006da Trkiye ile ABD arasnda buzlarn eritilmesi konusunda abalar gsterilirken, randaki gelimeler ABDnin Trkiye politikasnda yeniden hassas davranmasna neden oldu. Jeopolitik, Trkiyenin yakn tarihinde Bat ile ilikilerinin en nemli anahtar olmutur. Bu durum 2000li yllarda da hem ABD hem de AB balamnda yaand. Ancak bir lkenin jeopolitik nemde olmas, jeopolitik gcn ne lde kullanldna paralel olarak farkl sonular verebilir. Yani jeopolitik nem iyi ynetilemezse, lke iin zarar verici, tehdit edici bir hal de alabilir. ABDnin Iraka mdahalesi konusunda Trkiye ile ABD arasnda yaanan krizi Trk Hkmeti eer daha farkl ynetebilseydi, bu Trkiyenin AB ile ilikilerine daha olumlu biimde yansyabilirdi. Ancak 1 Mart kararnn biraz da tesadfen red kmas ne ABD ne de AB iinde kararl bir politik tavr olarak algland. Her ne kadar Almanya ve Fransa Trkiyenin kendi politikalarn tercih ettiine dair aklamalar yapsalar da, bunun Trkiye tarafndan AB iin bir koz olarak kullanlmas ok da mmkn olamayacakt. Trkiye Aralk 2002deki karar erevesinde 2003 ve 2004de AB ile mzakerelere balamak iin reform paketlerini hazrlad ve bunlar beklenenin zerindeki bir hz ile kabul ederek uygulamaya soktu. AB iinde yaygn gr olan Trkiye bu kriterleri asla yerine getiremez, sonsuza kadar aday olarak kalr dncesi geerliliini yitirmi, hatta Trkiye, ABdeki baz evreleri rahatsz edecek bir kararllk ve hz ile siyasi kriterler balamnda ABye yaknlamt.45 Trkiyenin bu abalar, 11 Eyll sonras yeni dncelerin de desteklemesi ile 2004 yl lerleme Raporuna da yansd. AB Komisyonunun 6 Ekim 2004de aklad lerleme Raporu ve Tavsiye Metninde Trkiye ile mzakerelerin balamas iin gerekli olan kriterlerin karlandn ilan ediliyordu. Bu durum, 2002 Kopenhag Zirvesinde alnan karar gereince, raporun aklanmasndan yaklak be hafta sonra toplanacak AB Konseyi Brksel Zirvesinin Trkiye ile tam yelik mzakerelerine balanmas iin bir tarih verecei anlamna da geliyordu.46 Kbrs konusunda yaanan przler ve pazarlklara ramen 17 Aralk 2004deki AB Konseyi Brksel Zirvesinde Trkiye ile tam yelik iin 3 Ekim 2005de mzakerelere balanlmasna karar verildi. Ayn tarihlerde Avrupa Parlamentosu da, Hollandal Hristiyan demokrat parlamenter Camiel Eurlingsin hazrlad, ABnin Trkiye ile 3 Ekim 2005te

44 Mehmet ahin [2006] Irak Balamnda Trk-Amerikan likileri, Be Deniz Havzasnda Trkiye, Ed. Mustafa Aydn / ar Erhan, Siyasal Kitabevi, Ankara, s.191-218. 45 Bat basn 2001de aklanan Ulusal Programdaki tedirgin ve zellikle reformlardaki kstl ve ar tavr aknlkla karlyor ve Trkiyenin byle bir program ile Kopenhag Kriterlerini karlamasnn , dolays ile ABye yeliin de mmkn olamayacan, ama bunun ayn zamanda Trkiyenin bilinli bir tercihi olduunu dile getiriyorlard. rnein: Frankfurter Rundschau (Gnlk Gazete-Almanya): : 30.02.2001 (Gerd Hhler: Ewig Kandidat, niemals Mitglied?)(Sonsuza kadar aday, ama asla ye deil mi?) Der Tagesspiegel (Gnlk Gazete-Almanya): (Gnlk Gazete-Almanya): 20.03.2001 (Susanne Gsten: Die Trkei bleibt die ewige Kandidatin (Trkiye sonsuza kadar aday olarak kalyor)) 46 http://ekutup.dpt.gov.tr/ab/uyelik/ilerle04.pdf

12

tam yelik mzakerelerini balamasn tavsiye eden raporunu, 262ye 402 oyla kabul etti.47 Alnan kararda Mzakerelerin ortak hedefi Birlie yeliktir ibaresinden hemen sonra yer alan Sonular nceden garanti edilemeyen bu mzakereler ak uludur48 dzenlemesi mantken yanl olmasa da ilke ve motivasyon bakmndan ciddi bir sorunu da ortaya koyuyordu. Trkiye ile AB arasndaki ilikiler balamnda tarihi bir gelime olarak nitelenen bu kararlar, ncesinde ve sonrasnda zellikle de Kbrs konusunda yaanan sorunlara ramen gerekten de yeni bir dnemi iaret ediyordu. AB Dnem Bakan Hollanda'nn Babakan J.P.Balkenende "Bugn tarih yazdk, 21. yzyl Avrupas iin tarihi bir karar aldk, Avrupa'nn geleceine imza attk derken, Avrupa Komisyonu Bakan J.M.Barroso "AB, kaplarn Trkiye'ye at. Bugn Trkiye halk, Avrupal geleceklerini kucaklayacak. Bugn, Avrupa ve Trkiye tarihine nemli bir gn olarak yazld" diyordu. S.Baykaln isabetle vurgulad gibi ilikilerde bu ne ilk ne de son tarihi admd, zellikle AB tarafnda hala netlememi bir Trkiye karar olduu bu kararda da gzlenebiliyordu. 49 Ancak her eye ramen yarm yzyla varan ilikiler dikkate alndnda alnan kararn her iki taraf iin de tarihi olduunu sylemek de abartl olmayacaktr. 1 Mays 2004de Kbrs-RYnin Kbrs Cumhuriyeti adna ABye tam ye olmasnn ardndan Trkiye-AB ilikileri, tpk daha nce 1981de Yunanistann AETye ye olmas sonrasnda yaand gibi, daha farkl bir yapya brnmtr. Gerek 17 Aralk 2004 kararnda gerekse de 3 Ekim 2005de mzakerelere balanmasnda ve ardndan da mzakerelerin her aamasnda Kbrs sorunu en nemli sorun alan olarak Trkiyenin karsna kmtr. Buradaki sorun basit bir idari dzenlemenin tesinde Kbrs-RYnin mzakereleri frsat bilerek kendisinin Trkiye tarafndan Kbrs Cumhuriyeti olarak tannmasn salamak arzusundan kaynaklanmaktadr. 17 Aralk 2004 Zirvesinde "Gmrk Birlii'nin Kbrs Rum Ynetimi dahil 10 yeni yeye geniletilmesini ngren Ankara Anlamas'nn ek protokolnn imzalanmas (parafe edilmesi)" Trkiye tarafndan Kbrs-RYnin tannmasna neden olaca gerekesi ile reddedilince, ara zm olarak Trkiyenin bu konuda szl taahhd de bulunmas ama en ge Trkiye ile mzakerelerin balayaca 3 Ekim 2005e Trkiyenin protokol onaylamas gerektii belirtilmiti.50 2005 yl Trkiye ile yelik mzakerelerinin balamas iin hazrlk ve bata Kbrs olmak zere baz sorunlarn giderilmesi iin youn aba harcanan bir yl oldu. 13 Haziran 2005de Lksemburgda toplanan AB Dileri Bakanlar, Ankara Anlamasn Kbrs-RYni da kapsayacak ekilde genileten Protokol onayland. 30 Temmuz 2005de ise Trkiye, AB

47 Trkiye ile btn zamanlarda sorunlar yaayan APdeki bu oylamada belki de ilk kez Trkiyenin ABye yelii konusu izleri uzun sre aklda kalacak bir gsteriye dnyor ve AP iinde bir grup parlamenter oylarn zerinde AB ve Trk bayraklar ile Turkey-Yes, Trkei-Ja, Trkiye-Evet gibi ibarelerin bulunduu afilerle aklyorlard. 48 Zirve kararnda biraz yumuatlm olsa da 'gerektiinde kalc kstlamalarn getirilebilecei' ve ayrca aday lkenin yeliin tm gereklerini tam olarak stlenecek durumda olmamas halinde, aday lkenin Avrupa yaplarna en sk balarla balanmas temin edilmelidir ifadelerine de yer verilmitir. AB Konseyi Brksel Zirve Kararlar: Bulletin 12-2004, I.23. 49 Sanem Baykal [2006] 1999 Helsinkiden 2004 Brksele Mukadder yelikten Ucu Ak Mzakerelere: Trkiye-AB likileri , Be Deniz Havzasnda Trkiye, Ed. Mustafa Aydn / ar Erhan, Siyasal Kitabevi, Ankara, s.137-190. 50 Zirve Sonu Bildirgesi'nde bu konu aynen yle yer ald (I.19): Avrupa Konseyi, Trkiyenin, yeni AB yesi lkelerin katlmn dikkate alarak, Ankara Anlamasnn uyarlanmasna dair protokol imzalamak ynndeki kararn memnuniyetle karlamaktadr. Bunun nda, Trkiyenin, Trk hkmeti, Ankara Anlamasnn uyarlanmasna ilikin Protokol katlm mzakerelerinin fiilen balamasndan nce ve AB yeliinin mevcut durumu erevesinde gerekli olan uyarlamalarn zerinde anlamaya varlmas ve tamamlanmas ertesinde imzalamaya hazrdr ynndeki deklarasyonunu memnuniyetle karlamaktadr eklinde yer ald.

13

ile ilikilerinin hukuki temelini oluturan 1963 tarihli Ankara Antlamasn, 1 Mays 2004 tarihinde AB yesi olan 10 lkeyi kapsayacak ekilde genileten Ek Protokol imzalad. Trkiye bu imzay takiben, Ek Protokol imzalamasnn, Protokolde Kbrs Cumhuriyeti adyla ifade edilen Rum Kesimini tand anlamna gelmeyeceine ynelik deklarasyonu yaynlad. 29 Haziranda ise Avrupa Komisyonu, 2005 yl iinde Trkiyeye ynelik olarak hazrlanmas ngrlen belgelerden, Trkiye in Katlm Mzakereleri erevesi Tasla Kbrs konusundaki uzlamazlk nedeni ile birka farkl platformda ve zamanlarda gndeme gelse de en son ekli 2 3 Ekim 2005 tarihinde Lksemburgda dzenlenen AB Dileri Bakanlar toplantsnda verildi ve burada Trkiye ile Avrupa Birlii arasndaki katlm mzakerelerinin genel prensiplerini belirleyen Mzakere ereve Belgesi onayland.51 Sz konu belgenin kabul edilmesini takiben yine 3 Ekim 2005 tarihinde Lksemburgda yaplan hkmetler aras konferansla Trkiyenin ABne katlm mzakereleri resmi olarak balatlmtr. 3 Ekim 2005de nce tarama sreci ile balayan mzakerelerde ilk nemli aama 12 Haziran 2006da gerekleti ve taramas tamamlanan Bilim ve Aratrma faslnda fiili mzakereler Lksemburgda dzenlenen Hkmetler aras Konferansta gerekleti. Fasln alp kapanmasna ynelik Rum ynetiminin itirazlar AB Genel ler ve D likiler Konseyinde alarak, Trkiyenin gerekli kriterleri yerine getirdii belirtildi ve bu fasl ayn toplantda kapatld. Eyll 2006da ise btn balklarda taramalar tamamlanmtr. AB ile Trkiye arasndaki ilikilerin btn dnemlerde ciddi karmaa ve istikrarszlklarla yrd sylenebilir. Bu durum, AB ile Trkiye arasnda tam yelik mzakerelerine balanmasnn zerinden bir yl gemi olmasna ramen deimemitir. Ancak nedenleri, kayna ne olursa olsun, Trkiye ile AB arasnda gven zeminini btnyle zedeleyen bu istikrarsz ortam, zellikle Trkiyenin motive olmasnda son derece byk handikaplar yaratmaktadr. Trkiyenin AB yelii konusunda zaman zaman Trkiye iinde de tereddtler olsa da asl sorunun Trkiyeli bir AB ile Trkiyesiz bir AB kararn vermek durumunda olan ABnin tavrnda olduu sylenebilir. Souk Sava Sonrasnda Trkiye-Avrupa Birlii liikleri: 1990-2005 balkl bu almada, yukarda sz edilen gelimeler deerlendirilmeye allmtr. Bu almada, Trkiye ile AB (daha nce AET/AT) arasndaki ilikilerin belirleyici unsurunun Trkiyenin genelde Bat, zelde ise Avrupa gvenliine salayaca katkyla dorudan balantl olduu tezi snanacaktr. Baka bir anlatmla AET/AT/ABnin Trkiye ile ilikilerinde Trkiyenin jeopolitik ve jeostratejik neminin asl belirleyici olduu ve 1990 sonras ilikilerdeki tkanklk ve almlarn da bununla ilikili olduu, bununla balantl olarak AT/ABnin souk sava sonrasnda yeterli ve kapsaml bir Trkiye politikas gelitiremedii, bunun da ilikilerde tkanklklara neden olduu; gelecekteki ilikileri de kresel ya da blgesel bu jeostratejik gelimelerin belirleyecei tezi snanmaktadr. Bu ana tezle birlikte alt tezler olarak:

- ABnin Trkiye konusunda net bir politika belirleyemedii ve politikasn temel olarak zaman kazanma ve srece yayma zerine bina ettii; Trkiyeli bir AB ile Trkiyesiz bir AB arasndaki derin farkllk konusunda tercihin yaplamad, bu balamda da Trkiye konusundaki tartmalarn temel olarak ABnin kendi ii sorunu olduu; - AB iin Trkiye kararnn nemli avantajlar ve riskleri iinde barndran bir karar olduu, Anayasa da dahil olmak zere nemli politik konularda ortak politika

51 http://www.foreigntrade.gov.tr/ab/SonGelismeler/muzakerecerceve.doc

14

retme becerisine hala ulaamayan ABnin Trkiye konusunda net bir karar vermesinin kolay olmayaca; - ABnin kararszl ve jeopolitik ufuk darlnn Trkiyenin motivasyonunu dorudan etkiledii; - Trkiye ile AB arasnda Souk Savan sona ermesi ile birlikte Avrupa iin Trkiyenin yakn gvenlik-stratejik neminin azald dncesinin Avrupada egemen olduu; - Avrupada Trkiyeyi nereyse btnyle dnda brakan yeni bir kimlik heyecannn yaand ve Trkiyenin bu kimlik alan iinde yer almad iin ABye ye olamayaca eklindeki yaklamn nemli bir arlk kazand; bunun karsnda AByi daha kltrel-tarihi bir kimlikten daha ok hukuk devleti-insan haklar-demokrasi-piyasa ekonomisi gibi ilkelerden oluan ok kltrc bir yaklamn Trkiyenin yelik perspektifine destek verdii; -AB kimliinin tanmlanmasnda Trk kimliinin nemli bir rol oynad, bu roln dar tanm yapmak isteyenler iin kimliin snr, ya da tekisi, geni tanm yapmak isteyenler iin ise kimliin zenginlii, oulculuu olarak deerlendirilmekte olduu; - ABnin Trkiyeyi mmkn olan en az maliyetle, yani karar mekanizmalarna almayarak yannda tutabilmek iin aba gsterdii; -Trkiyenin AB iinde yer almasnn ABnin kresel gelimeler karsnda nasl bir politika izleyecei ve kendi srdrlebilirliini nasl temellendirdii ile ilikili olduu; - ABnin Trkiye politikasnn her geen gn daha ok duygusal temeller zerine oturdu, ama ayn dnemde Trkiyenin ok daha rasyonel gerekelerle AB ile ilikileri talep ettii; - Trkiyenin AB (AET/AT) ile ilikilerinin AB iindeki en nemli aktrnn Almanya olduu, Almanyadaki i ve d politik gelimelerin Trkiyenin AB ile ilikilerine dier btn AB yesi lkelerden daha ok etkide bulunduu, bu balamda Almanyadaki Hristiyan Demokrat (CDU/CSU) ve Hr Demokrat Parti (FDP) koalisyonu (1990-1998) ile Sosyal Demokrat Parti (SPD) ve Birlik-Yeiller Partileri koalisyonu (1998-2005) arasndaki AByi alglama baznda ortaya kan farklln Trkiyenin AB ile ilikilerine de byk lde yansd; - AB-Trkiye ilikilerinin Souk Sava dneminde olduu gibi sonrasnda da kresel ve blgesel gelimelere son derece duyarl olduu ve bu erevede de zellikle ABDnin ilikilerde nemli rol stlendii, baka bir anlatmla en nemli ve etkili d faktr olduu; - Trk politikaclarn zellikle Orta Asya ve Kafkaslarda yaanan deiimin rzgar ve ABDnin byk destei ile heyecanla ilgi gsterdii blgesel g olma abasnn 1993de artk yerini gerekilie brakt, Trkiyenin AB dnda herhangi bir ciddi alternatif bulamad, bunun iin de 1993 sonrasnda AB trenini yakalamak adna zaman zaman kesintiler ve elikilerle de olsa ciddi aba sarfettii; - AB ile Trkiye arasnda Souk Sava sonrasnda ortak jeopolitik kltrn ciddi bir sarslma geirdii ve ABnin demokratik ufkunun, Trkiyenin ise stratejik ufkunun n plana kt, bu durumun ilikilerde ciddi krizlere neden olduu; - 11 Eyll 2001 sonrasnda ortak jeopolitik kltrn farkl ncelikler ve ihtiyalar erevesinde olsa da yeniden olumaya baladn, bu nedenle de AB iinde Trkiyenin yeliine scak bakanlarn saylarnn artt; - AB kamuoyunda her ne kadar Trkiyeye yelik konusunda verilen destek en alt seviyede olsa da, 1994-2002 arasnda % 31.7 olan ortalama destein son derece yksek olduu, dahas genelde AB toplumlarnn yeni yelere souk bakt;

15

- Trk kamuoyunda AB iin verilen destein dorudan ABnin gvenirlii ile ilgili bir sorun olduu, yani AB kukuculuunun Trkiyede AByi istememek deil, ABnin Trkiyeyi son aamada almayacana olan inancn belirledii, - Btn olumsuzluklar ve atmalara ramen Trkiyenin 1990a gre ABye olmasa da Avrupaya daha ok yaknlam olduu; - Batc-lerlemeci Trk elitinin bu srete ciddi bir blnme yaad ve bu kesimin ulusal karlardan daha ok bamszlklk ve ulusal onur kavramlarnn n plana karld bir politika gelitirdikleri; - Trkiyede ayn zamanda evre olarak tanmlanabilecek muhafazakar-dindar kesimlerin Trkiyede politika ve ekonomide daha fazla pay alabilmek iin zellikle de 2000li yllarda AB projesine genel olarak arasallk balamnda yaklatklar ve ABye destek verdikleri; - AK Parti Hkmetinin de benzer biimde ABye bir ama ya da vizyon olarak deil, byk lde ara olarak baktklar; - Trkiye ile AB arasndaki ilikilerin ortak jeopolitik kltrn gelimesiyle yakndan ilikili olduu ve gelecekte de ilikileri temelde bunun belirleyecei; - Yunanistan, Kbrs-RY ya da bir baka unsurun Trkiye ile AB arasndaki ilikileri temelden etkileyecek kararlar uygulama yeteneine ancak AB iindeki byk glerin destek vermesi ile ulaabilecekleri, aksi halde varl ile yokluunun 450 milyonluk AByi btnyle farkl klaca Trkiye projesinin ABnin genel karar vericileri tarafndan bu tr ikili sorunlara teslim edilmeyecei; - Trkiyenin AB ile ilikilerinin i politikada son derece nemli etkileri olduu ve iktidarlarn AByi i politikada dnmn bir arac olarak da kullandklar tezleri snanmtr.

almada geliim, kronolojik, ampirik ve ounlukla da ABdeki yaklamlarn yanstlmas eklinde ele alnmaya allm, teorik yaklamlarla bu gelimeler arasndaki ilikiler snrl tutulmutur. Ancak burada temel olarak klasik realist uluslar aras yaklamlar yerine oulcu teoriler benimsenmi ve konuyu daha iyi aklayaca dnlmtr. almada birincil ve ikincil kaynaklardan youn biimde yararlanlm, hem konunun ar gncel olmas hem de ilikilerdeki kamuoyu etkisinin daha iyi anlalabilmesi iin bata Almanya olmak zere Bat yazl medyas ile Trk medyasnn yaklamlar aktarlmtr. Bu balamda almann I. Blmnde Osmanldan Cumhuriyete, Cumhuriyetten 1959a kadar Trklerin Avrupa ile etkileimi aktarlm, ayn blmde Trkiyenin AETye bavurusunun her iki taraf iin mant ve Ankara (Ortaklk) Anlamas temelinde bunun hukuki-kurumsal yaps ortaya konulmaya allmtr. Souk Sava Sonrasnda Trkiye-AT/AB ilikilerinde lk nemli Test: Gmrk Birlii Sreci balkl II. Blm, 1993den sonra Trkiyede AB dnda kalma endiesinin byk rol oynad ama ayn zamanda 1963 Ortaklk Anlamas ve 1973 Katma Protokol ile belirlenen bir srecin son aamas olan AB ile Trkiye arasnda gerekleen Gmrk Birlii konusu ele alnmaktadr. Gmrk Birlii sreci hem AB hem de Trkiyenin Souk Sava sonras ilikilerinin ipularn vermesi bakmndan ekonomik-mali bir konu olmaktan ok daha fazla siyasi bir konu olarak srete son derece etkili olmutur. almann III: Blm Gmrk Birliinden Kopenhag Zirvesine Trkiye-AB likileri: 1996-2002 bal ile son derece nemli bir dnemi ayrntlar ile ele almaktadr. Bu dnemde bir taraftan Trkiyenin yaad son derece ar ekonomik ve siyasi kriz ve terr,

16

hem de ABde yaanan tarihi gelimeler paralel biimde ele alnm, Kardak Krizi, Kopenhag Kriterleri, Gndem-2000 raporu, Lksemburg Kararlar ayrntl olarak incelenmitir. Bu blmde Gmrk Birlii konusunda ekonomik-mali ynleriyle ksa bir deerlendirme de yaplmtr. almann IV. Blm, Lksemburgdan Helsinkiye: Dlanmlktan Adayla: Aralk 1997-Aralk 1999 bal altnda Almanyadaki iktidar deiiklii, Abdullah calann Suriyeden ka ve Yunanistann Bykeliliinde ele geirilmesi, depremler ve deprem diplomasisi, AGT Zirvesi ve ABDnin ilikilere arln koymas, Trkiye ile Yunanistan arasnda ortaya kan artc olumlu hava, Helsinkide Trkiyeye adaylk statsnn verilmesi, Katlm Ortakl Belgesi, Ulusal Program, Trkiyede reform dnemi, Kbrsta Annan Plan ve dier gelimeler ele alnmtr. Trkiye Avrupa Birlii likilerinde Kopenhag Siyasi Kriterleri balkl V. Blm, Trkiyenin bu konulardaki sorunlarnn analizi ve gerekletirdii reformlar ele almaktadr. Trkiyenin Yeni Jeopolitik-Jeostratejik Konumu: Eski likiler-Yeni Oluumlar balkl VI. Blm, Trkiye ile AB arasndaki ilikilerin temel zemini olarak kabul edilen Trkiyenin jeopolitik-jeostratejik nemine ayrlmtr. Burada Trkiyenin Souk Sava sonras dnemde Bat iin ve zellikle de AB iin neminin artt, ama bunun alglanmasnn zaman ald, ABnin kendine zg ortak d ve savunma politikalar gelitirme ihtiyacnn ortaya kmas ile Trkiye konusundaki kimlik balamndaki dlayc politikalarn yerini yaknlamaya braktna dair deerlendirmeler ele alnmtr. Bu blmde ayrca Avrupa Ortak Gvenlik ve Savunma Politikalar ve Trkiyenin rol, bunun ilikilere yansmas incelenmitir. Sonu blmnde ise, genel olarak tezlerin ne lde doruland ve bu erevede Trkiye-AB ilikilerine ynelik ngrlere yer verilmitir.

17

I. Avrupa Ekonomik Topluluu (AET) - Avrupa Topluluu (AT) Avrupa

Birlii (AB) ile Trkiye Arasndaki likiler: 1959-1989 A. Avrupa (Europa) ve Trkler: Genel Hatlar ile Tarihte likiler Trkiye ile Avrupa, sonra da neredeyse Avrupa ile zde tutulan bir kurum haline gelen AB arasndaki ilikileri anlayabilmek ve analiz etmek iin, bu ilikilerin karmak gemiini de mutlaka gz nne almak gerekmektedir. Bu balamda Trkiye ile AB arasndaki ilikiler, dier AB yesi ya da aday olan lkelerin ilikilerinden olduka farkllamaktadr. Trklerin 1071de Anadoluya kalc olarak adm atmalar ile balayan ve gnmze kadar evrilen ilikiler, sadece Trkiye iin deil, Avrupa iin de her eyden daha ok kimlik-aidiyet balamnda kendini korumakta ve srdrmektedir. Yani hem Trkiye hem de Avrupa iin yzyllar aan atmalar ve etkilenmeler ile geen sre, ayn zamanda karlkl kimlik tanmlamasnn da ortaya kmasna neden olmutur denilebilir. Bugn bile genel olarak Avrupa kimliinin tekisi olarak nitelenen Trk kimliinin yzyllardan beri kendi iinde yaad dnm ve Trkiyenin Batl, Avrupal olma konusundaki kararll, ilikileri daha da karmak bir hale getirmektedir.52 nk modern Avrupann oluumunda en etkili harici gcn, yani Avrupa kimliinin tekisinin Osmanl mparatorluu olduu dncesi yaygn bir kabul grmektedir. Yani baat bileeni slam olarak kabul edilen Trk kimlii, genelde Avrupann kendi kimliini tanmlayabilmesi, birlik ve btnlne zemin hazrlayabilmesi iin tehdit olarak alglad ve olumsuz terimlerle resmettii bir tekidir.53 Avrupal olmann olumlu bir ey olduuna dair kannn yerlemesi, hatta toplumsal ve kurumsal anlamda her iyi, baarl, ada olann Avrupal olarak nitelendii ideolojik, sosyolojik ve hatta psikolojik bask, nce Osmanlda, ardnda da Cumhuriyet dneminde Avrupal olunduuna dair savn nemli bir deer olarak savunulmasna da neden olmutur. stelik bu durum, yzyllarca Avrupa iin dman, teki, igalci olarak nitelenen bir mirasn, dahas Kurtulu Savan Avrupal Emperyalist glerin igaline kar direnerek veren bir lkenin benimsedii bir hedef olarak durumu daha da karmaklatrmtr. Bu hedef neredeyse Avrupaya ramen Avrupal! (Batya ramen Batl!) olma iddiasnda bir nitelik de kazanmtr. Hem Osmanlnn son dneminde hem de Cumhuriyette Avrupal olmak toplumsal olandan daha ok devlete yaplan vurgu ile savunula gelmitir. Hakll ya da mant eletirilse de Trkiyenin Avrupal olup olmadna dair tartmalar hem Trkiyenin Avrupa ile ilikilerini hem de Avrupann kendi kimlik tanmlamasn yakndan ilgilendiren bir konu olmutur. Avrupay kurduk, imdi sra Avrupallar yaratmakta cmlesinin arpc biimde dile getirdii Avrupallk tartmalar, gnmzn en nemli kltr-politik konularndan birisi haline gelmitir.54 Peki Avrupa ve Avrupal nedir? Kltrel bir kavram m, dinsel mi, corafi mi, etnik mi, tarihi mi, hukuki mi, yoksa sosyolojik bir kavram mdr? Avrupal

52 Bu konuda ilgin bir alma iin Bkz.: Margret Spohn [1993] Alle Getrkt, 500 Jahre (Vor)Urteile der Deutschen ber die Trken, Bibliotheks- und Informationssystem der Universitt Oldenburg, BIS Verlag; 53 Nuri Yurdusev [1997] Avrupa Kimliinin Oluumu ve Trkiye, in: Trkiye ve Avrupa, Ed. Atila Eralp, mge Yaynevi, Ankara, s. 61 ve 68. 54 talyan Siyaseti Massimo dAzeglionun 1870de talyada gerekleen btnleme iin syledii talyay kurduk, imdi sra talyanlar yaratmaya geldi szlerinden B.Edenir tarafndan uyarlanan bu sz, aslnda nemli bir geree iaret etmektedir. Burak Edenir [2005] Avrupa Kimlii, mit Yay., Ankara, s. 13.

18

olmann herkesin zerinde uzlat genel bir tanm hala yoktur.55 Bir grup kimlii, bu anlamda da bir st kimlik olarak tanmlanabilen modern Avrupa kimliinin ekillenmesinde onbeinci yzyldan itibaren gerekleen ulus-devletlerin ykselii, Avrupa toplumlarnda yaanan ve Rnesans, Reformasyon ve Aydnlanma hareketlerinin itici g olduu byk dnm ya da laikleme; Avrupann denizar blgelere yaylmas ve nihayet tekilerin kurduu bask bu srete belirleyici faktrlerdir. Toplumsal ve kltrel anlamda bir Avrupa kimliinin oluumu ise Hristiyanln vesayetinden kurtulunan ondokuzuncu yzylda gerekleebilmitir.56 Avrupa kimlii konusundaki tartmalar ve tanmlama abalar yeni bir olmamakla birlikte, modern kimlik tanmlamalar balamnda kinci Dnya Savann ve zellikle de Souk Sava dneminin ideoloji arlkl kamplamalarnn tartmaya yeni bir boyut getirdii aktr. ki deolojik Bloklu dnemin yani Souk Sava dneminin sona erdii 1990 sonrasnda bu konudaki tartmalarn nitelii de ciddi lde farkllamtr. Her ne kadar, 1945e kadar olan dnemde de Avrupa halklarnn bar iinde bir arada yaadklar ok sylenemese de, 1945de Ruslarn Avrupada ideolojik-ekonomik ve askeri anlamda igal blgeleri oluturmalar, btnleme mitinin nndeki en nemli mazeret olarak sunuldu. 1950lerin banda Avrupadaki birliklerle ilgili olarak yaanan gelimelere damgasn vuran Jean Monnetnin Avrupa hibir zaman var olmad birilerinin onu gerekten yaratmas gerekir! szleri ile ortaya koyduu hedef erevesinde ortaya kan yeni Avrupaclk fikirleri nemli bir krlmaya da iaret eder.57 Ancak AETnin kurulmas ile balayan srecin en nde gelen belirleyici unsuru Avrupadaki ideolojik blnmlk idi. te 1989da Souk Savan atmal ve gvenlik merkezli politikalarn temsil eden Berlin Duvarnn yklmasnn ardndan yaanan gelimeler, yeni bir Avrupallk heyecann da beraberinde getirdi. Bylece Avrupa adeta yeniden kefedildi.58 n plana kan zellikler ise gvenlik ve dayanma, atmalardan uzak kalma yerine ortak kimlik tanmlamalar oldu. Bu dnem ayn zamanda baars kantlanm bir entegrasyon projesi olan AET-ATnin