Etnografia Nowa 2009nr1 Ewa Klekot.pdf

5/28/2018 Etnografia Nowa 2009nr1 Ewa Klekot.pdf

1/7

97etnografia nowa|[ 01|2009

JZYK WYSTAWY MUZEALNEJ

E W A K L E K O T

Wnowoczesnym systemie wartoci autentyczno peni bardzo

wan rol, stajc si gwarancj prawdziwoci, a nawet jej synonimem. Zwizane jest to z jej

niezmiernie wan rol w ksztatowaniu nowoczesnej podmiotowoci i jest zagadnieniem nie-

zwykle zoonym, rozwaanym zarwno na obszarze lozoi (np. Taylor 2001, 2002), jak i histo-

rii literatury czy historii idei (Trilling 1972), a take etnograi i antropologii (Clifford 2000, Bendix

1997). W sytuacji, gdy autentyczno jest jedn z naczelnych wartoci, nieautentyczno w najlep-

szym razie budzi rezerw, a przewanie dyskredytuje. Nieautentyczna rzecz, czowiek, wypowied,

czyn, uczucie, motywacja nie mog liczy na zaufanie, a zatem ich potencja perswazyjny jest stosun-

kowo niewielki. Autentyczno natomiast legitymizuje i nadaje pozytywn warto; to, co autentycz-

ne, ten, kto jest autentyczny przekonuje. Oczywicie warto autentycznoci nie sprowadza si

tylko do sfery perswazji, j jednak tutaj podkrelam, poniewa bd mwi o tworzeniu narracji

muzealnej i nadawaniu jej wiarygodnoci, opierajc si na materiale zebranym w dwch najwaniej-

szych polskich muzeach zabytkach dziedzictwa narodowego, czyli w Zamku Krlewskim na Wa-

welu i Zamku Krlewskim w Warszawie1.

Badania antropologiczne metod obserwacji uczestniczcej oraz wywiadu pogbionego ze

zwiedzajcymi prowadziam z szeciorgiem studentw etnologii; sama natomiast robiam wy-

wiady z pracownikami obu muzew oraz byam suchaczk kursu dla przewodnikw i oprowa-

dzaam po zamku warszawskim. Jednym z zagadnie, ktre mnie wwczas interesoway, bya

praktyka zwiedzania jako obszar dynamicznego ksztatowania si treci czonych przez zwie-

dzajcego z odwiedzanym muzeum czyli jego interpretacja. Do uwarunkowa tej interpreta-

cji, ktrych istnienie zakadaam, nalea przekaz wiedzy adresowany do zwiedzajcego przez

przewodnikw, tabliczki informacyjne na terenie ekspozycji oraz rnego rodzaju publikacje

i pamitki dostpne na terenie muzeum; innym wanym uwarunkowaniem bya kompetencja

kulturowa zwiedzajcego oraz posiadana przez niego wyjcio-

wa wizja zwiedzanego miejsca i wiedza na jego temat. Ponie-

wa w trakcie obserwacji uczestniczcej stao si jasne, e naj-

bardziej sugestywnym elementem przekazu muzealnego jest

narracja przewodnika, ktra w wypadku obu badanych przeze

mnie muzew niemal w ogle nie odnosi si do informacji

pisemnej umieszczonej na tabliczkach, a czasami jest z ni

wrcz sprzeczna, zdecydowaam si take na przeprowadze-

nie rozmw z samymi przewodnikami oraz na osobiste zaan-

gaowanie w praktyki przewodnickie. Przewodnicka interpre-

tacja zabytku jest, jak mi si wydaje, niezwykle istotnym,

a w zasadzie niebadanym elementem procesu ksztatowania

si jego odbioru w praktyce zwiedzania. Zadanie przewodni-

ka polega bowiem na przeoeniu fachowej, naukowo ustruk-

turyzowanej informacji na jzyk i struktury wiedzy potocznej,ktra, jeli przyjmiemy interpretacj Clifforda Geertza (2005),

tworzy w obrbie kultury odrbny, rzdzcy si wasnymi pra-

wami system symboliczny.

ZWIEDZAJCY W MUZEUM: STRATEGIE, TAKTYKI

I KATEGORIA AUTENTYCZNOCI

D R E W A K L E K O T |An tro po lo ka i t umaczka, ad iu nk t

w Instytucie Etnologii i Antropologii Kulturowej Uniwersytetu

Warszawskiego. Zajmuje si antropologi sztuk i,

a zwaszcza zagadnieniami rnicujcego potencjau sztuki

w spoeczestwie nowoczesnym (kicz, zabytki dziedzictwa

narodowego) oraz materialnoci rzeczy uzn awanych

za sz tu k. In teresu je si in terd ys cy pl in arn ym po dej ci em

do badania znacze materialnej rzeczywistoci, zwaszcza

tych jej eleme ntw, ktre prowokuj ludzi do podejmowania

dziaa wsptworzcych praktyki kulturowe, takie jak:

po si ad anie i kol ekcj onowa ni e pr zedmio t w, od daw an ie im

czci, emocjonalne reagowanie na kontakt z nimi etc.

Au tor ka li cz nych t um acze pra c z za kr es u an tro po lo gi i

i historii kultur y.

1 |Badania w latach 2002-2005nansowane byy ze rodkwInstytutu Etnologiii Antropologii KulturowejUniwersytetu Warszawskiego.


2/7

|E W A K L E K O T

98

Poza Geertzowskim istnieje w naukach spoecznych kilka innych wanych podej do po-

tocznoci jako obszaru ludzkiego dowiadczenia. Ze wzgldu na przejawy dziaania przemocy

symbolicznej, wyranie widoczne zarwno w wywiadach, jak i podczas obserwacji zachowania

zwiedzajcych, zdecydowaam si odwoa do podejcia Michela de Certeau (2008), ktry w swej

wizji praktykowania potocznoci pokazuje waciw jej dynamik relacji wadzy. Dla de Certeau,

obserwatora potocznych zachowa konsumpcyjnych (w tym take konsumpcji kultury), istotne

znaczenie ma po pierwsze zaoenie, e konsumpcja jest aktywnym, a nawet twrczym stosun-

kiem do konsumowanych treci symbolicznych, a po drugie rozrnienie midzy s t r a t e g i i

t a k t y k . Taktyk byaby jednorazowa, ograniczona w czasie,

a d h o c i na potrzeby chwili tworzona praktyka zwiedzania.Ta k t y k a w tym rozumieniu przeciwstawiana jest s t r a t e -

g i i. Strategi jest bowiem rachunek si zakadany przez pod-

miot woli i wadzy (w naszym wypadku chodzi o wadz sym-

boliczn i takiego rodzaju przemoc), ktry kontroluje przestrze

dokonywania wyborw. Strategia posiada okrelone, wasne

miejsce, w oparciu o ktre moe tworzy relacje z tym, co jest

poza ni; taktyka nigdy nie jest u siebie, lecz rozgrywa siw przestrzeni zorganizowanej wedle regu strategii. Podmiot

strategii waciciela, przedsibiorstwo, miasto, instytucj na-

ukow mona wyizolowa z otoczenia, zdeniowa w kategoriach niezalenych od reszty; pod-

miot taktyki jest zaleny, pozbawiony moliwoci samostanowienia i eby wybi si na niepodle-

go, musi dziaa po partyzancku w przestrzeni innego (de Certeau 2008: XLII).

Przyjam wic, e istnieje pewna ustalana przez muzeum strategia zwiedzania, ktrej istotn

cz stanowi przekaz nazwany przez mnie narracj muzealn. Strategi wsptworz program eks-

pozycyjny i edukacyjny muzeum realizowany na jego terenie oraz nagromadzone w czasie praktyki

przewodnickie, skadajce si na rodzaj przewodnickiegosensus communis. Obserwowane podczas ba-da praktyki zwiedzania nie s ani aktualizacj narracji, ani te jej odczytaniem: s taktyk sposobem,

w jaki konkretni zwiedzajcy wypeniaj zadanie zwiedzania Wawelu czy zwiedzania zamku, do-

konujc wyborw w przestrzeni, ktra naley do podmiotu woli i wadzy, jakimi s oba muzea.Rwnoczenie jednak z bada nad dowiadczeniem turystycznym wiadomo, e z perspektywy

zwiedzajcego atrakcyjno wycieczki mierzy si w duej mierze w kategoriach autentycznoci. Tom

Selwyn (1996), piszc o dowiadczeniu turystycznym i jego postulacie autentycznoci, zwrci uwa-

g na fakt, e cho tym, czego turysta oczekuje i za co gotw jest zapaci jest wanie autentyczno,

to wartociowanie opiera si na jej dwch rnych porzdkach. Selwyn nazywa je autentycznoci

zimn i ciep, a kada z nich odwouje si do innego sposobu legitymizacji. Autentyczno cie-

pa to upraszczajc nieco wywd Selwyna poszukiwanie autentycznego kontaktu z tym, co jest

przedmiotem dowiadczenia; autentyczno zimna to poszukiwanie kontaktu z autentycznym

przedmiotem. W pierwszym wypadku kryterium jest zatem autentyczno przeycia (np. poczucie

emocjonalnego zaangaowania); w drugim kontakt z przedmiotem (czowiekiem, wydarzeniem),

ktrego autentyczno potwierdzona jest przez autorytety.

Zadaniem przewodnika jest autentyzacja dowiadczenia zwiedzajcego. Przewodnik moe

wic z jednej strony siga do strategii autentyzacji poprzez gorc autentyczno dowiadczenia,

jakim jest kontakt z przeszoci czy odmiennoci, ktrego zwiedzajcy dowiadcza; z drugiej do

autentyzacji przez zimn autentyczno materii prezentowanych obiektw. W narracjach dobrych

przewodnikw obie strategie uzupeniaj si i dawkowane s w zalenoci od specyki grupy.

Wrc teraz do punktu wyjcia moich rozwaa, czyli do praktyki zwiedzania jako sposobu

tworzenia interpretacji zabytku. Badania empiryczne miay na celu ustalenie, do jakiej przestrzeni

zwiedzajcy ma dostp, czego dowiaduje si od przewodnikw oraz z innych rde, takich jak

podpisy, przewodniki ksikowe bd ulotki, oraz co wynosi ze zwiedzania zarwno w sensie

emocjonalnym i intelektualnym, jak i materialnym zabierajc ze sob pocztwki, gadety, pa-

mitki, a take wasne zdjcia. Niewtpliwie bardzo wanego materiau do interpretacji dostarcza

zwiedzajcym take organizacja przestrzeni zabytku oraz rytualizacja caego zwiedzania.

Jeeli chodzi o Wawel, to znaczna cz narracji muzealnej przekazywanej przez przewod-

nikw budowana jest wok kolekcji arrasw. Przewodnicy chtnie opowiadaj przedstawione nanich historie biblijne, czasem okraszajc opowie informacj o wojennych losach kolekcji oraz

o jej krlewskim fundatorze, podkrelajc przy tym oryginalno zabytku i jego dugotrway zwi-

zek z Wawelem. Skupiajc si na arrasach, przewodnicy z jednej strony unikaj niewygodnej ko-

Przewodnik moe wic z jednej strony siga

do strategii autentyzacji poprzez gorc

autentyczno dowiadczenia, jakim jest

kontakt z przeszoci czy odmiennoci,

ktrego zwiedzajcy dowiadcza; z drugiej

do autentyzacji przez zimn autentyczno

materii p rezentowanych obiektw.


3/7


niecznoci opowiadania o obiektach zwizanych z Wawelem dopiero od czasw rekonstrukcji

wntrz w latach dwudziestych i trzydziestych XX wieku (takich jak czsto budzce zachwyt piece

z Winiowca), a z drugiej strony skupiaj uwag zwiedzajcych na budzcej szacunek tematyce

biblijnej. Jeli chodzi o reszt wyposaenia i dekoracji wntrz na II pitrze, to wikszo przewod-

nikw do ogldnie podchodzi zarwno do kwestii XX-wiecznej rekonstrukcji samych wntrz,

jak i proweniencji zabytkw, o ktr zreszt zwiedzajcy pytaj rzadko, zadawalajc si informa-

cj, e maj przed sob oryginay z XVI czy XVII wieku. Niektrym przewodnikom zdarza si

nawet pomija trudno powiedzie, czy wiadomie fakt rekonstrukcji stropu w sali poselskiej,

podczas gdy rozwodz si nad staroytnoci umieszczonych w kasetonach gw. Opowieci bi-

blijne przed arrasami, krlewskie imiona i portrety oraz dawne, cenne sprzty i obrazy skadaj si

na opowie o chwale krlw polskich oraz sprawiedliwej i potnej Polsce zotego wieku.

Oczywicie tak prowadzona narracja, nawet jeli nie padn z ust przewodnika informacje

nieprawdziwe, pozostawia zwiedzajcego w przekonaniu o wielkiej staroytnoci i autentycznoci

wawelskich wntrz. Bardzo niewielu zwiedzajcych nawet zwiedzajcych bez przewodnika

czyta umieszczone w kadej sali do enigmatyczne podpisy; a jeli czyta i znajduje informacj,

e oto stoi wanie pod plafonem z lat dwudziestych XX wieku nie dowierza. Podobnie niedo-

wierzaniem zareagowao tych kilkoro respondentw, ktrym studenci w trakcie wywiadw zwra-cali uwag na to, e wspomniany przez nich samych chwil wczeniej fakt zdewastowania zamku

przez Austriakw powinien stawia autentyczno wntrz pod znakiem zapytania.

Na przekonanie o autentycznoci wawelskich wntrz duy wpyw ma oczywicie historia pol-

skich zabytkw w czasie II wojny wiatowej. Rekonstrukcja Wawelu przestaa by przedmiotem

pamici spoecznej nie tylko z powodw biologicznych, lecz take dlatego, e dokonano jej przed

cezur II wojny. Wawel, ktry wojn przetrwa bez wikszych szkd, sta si na tle odbudowywa -

nych po wojnie zabytkw autentyczny, zwaszcza z perspektywy zniszczenia Warszawy i jej zam-

ku, a take z perspektywy odbudowy, ktra do dzi peni wane funkcje symboliczne. W potocz-

nym rozumieniu niezniszczone w czasie II wojny znaczy autentyczne.

Wane jest te ssiedztwo katedry. Wawel dla wikszoci zwiedzajcych to rwnoczenie sie-

dziba krlw oraz ich groby; w tym drugim wypadku groby take krlw Ducha wieszczw

i bohaterw narodowych. Wawel to wielko (i mocarstwowo) Polski, Zamek Krlewski w War-

szawie jej martyrologia2. Dlatego te na Wawelu zamieszkiwa mia wedug jednego z naszych

rozmwcw nie tylko Wadysaw Jagieo, ale te Bolesaw Chrobry, a wedug innego to na wawel-

skim dziedzicu odby si mia hod pruski.

Sposb rekonstrukcji wntrz i aranacja ekspozycji podtrzymuj i utwierdzaj to silnie emocjonal-

ne przesanie narracji wawelskiej, stanowicde factojej konstytutywn cz. Zreszt zwiedzajcynierzadko wanie w poszukiwaniu tego przesania na Wawel si udaj. Cz z nich uwaa zwiedzenie

tego miejsca za obowizek kadego Polaka i chtnie bierze udzia

w wycieczkowo-muzealnym rytuale, czsto inicjujc we dzieci

lub wnuki. Oczywicie zrytualizowany charakter zwiedzania cha-

rakteryzuje sytuacj muzealn w ogle. Zmiana sytuacji codzien-

nej na obrzdow, zaczynajca si od uzyskania uprawniajcego

do wejcia biletu i pozostawienia w szatni plecaka (oraz wierzch-

niej odziey), wraz z ktrymi zwiedzajcy pozostawia na zewntrz

swoje profaniczne ja, wynika z charakteru instytucji (Duncan

1995). Nastpnie, jak w pielgrzymce, zwiedzajcy wyrusza wyty-

czon tras pod czujnym okiem stranikw witoci oraz dokonujcego inicjacji przewodnika; do tego

dodajmy jeszcze deprywacj sensoryczn (nie dotyka! nie haasowa! wyczy telefony komrkowe!

to take zerwa kontakt ze wiatem zewntrznym) oraz wykluczenie zjologii (brak toalet na terenie

ekspozycji, nie wolno je ani pi etc.). Trudno si dziwi, e po takim obrzdzie syszy si, e wrd

tych krlewskich prochw patrz na nas dzieje historii3.

Jzyk, jakim zwiedzajcy mwi o swoich wraeniach, jest najostrzejszym wiadectwem

przemocy symbolicznej. Wikszo z nich ma poczucie, e nie naley uywa jzyka sucego

opisowi codziennych dowiadcze i stara si nada wypowiedziom charakter odpowiadajcy w ich

przekonaniu randze miejsca. Wysiki, by sprosta temu zadaniu, nierzadko przyjmuj posta wy-

rae, ktre mona okreli mianem nikiformalnych4

. Nikiformy, czyli posugiwanie si formi stylem wypowiedzi, ktre s spoecznie obce mwicemu przewanie waciwe grupom stoj -

cym na drabinie spoecznej wyej od tego, kto mwi a co wicej, robienie tego w sposb, ktry

uprawnieni uytkownicy tych form postrzegaj jako niesprawny i nieporadny, wiadcz wyra-

2 | Taki potoczny wizerunekhistorii Polski przekazywanejprzez dwa najwaniejsze zabytkidziedzictwa narodowego wyania

si z bada porwnawczych (por.Klekot 2004 oraz Kapturkiewiczi in. 2004).

3 |Mczyzna, lat 53, wywiadz dnia 26.06.2003, prowadzca:Ewa Klekot.

4 | Od tytuowychNikiformEdwarda Redliskiego (1982).

Wawel, ktry wojn przetrwa bez wikszych

szkd, sta si na tle odbudowywanych po wojnie

za bytkw a utent yc zny, z w aszcza z perspek t y w y

zni szczen ia Wa rsza w y i jej z amk u, a ta ke

z perspekt y w y o dbudow y, kt ra do dzi pe niwane funkcje symboliczne.

Zwiedzajcy w muzeum: strategie, taktyki i kategoria autentycznoci |


4/7

|E W A K L E K O T

100

nie o istnieniu przemocy symbolicznej (Klekot 2005). Stereotypowe bd nikiformalne wypowie-

dzi mwi te o sabym uczestnictwie swych autorw w kulturze prawomocnej5. Jzyk, prawdo-

podobnie ze wzgldu na najsilniejsze sformalizowanie ze wszystkich uwikanych w praktyk

zwiedzania systemw symbolicznych, wydaje si miejscem, gdzie sami zwiedzajcy najbardziej

dostrzegaj wywrotowo wasnych taktyk i podporzdkowujc si zinternalizowanym relacjom

wadzy uznaj je za wasn nieporadno, ktrej si wstydz i z ktrej tumacz si przedstawi -

cielowi kultury prawomocnej, jakim jest dla nich prowadzcy wywiad antropolog.

Poza obszarem praktyk jzykowych zdarzaj si jednak zwiedzajcy prbujcy bez specjalnego

skrpowania i pod prd (jeli robi to w sensie dosownym, czsto zawracani s przez pilnuj -

cych), interesujcy si tym, jak krl zaatwia potrzeby zjologiczne, dopytujcy o skomplikowane

szczegy techniczne wykonania jakiego przedmiotu, albo ogldajcy zupenie nie to, o co chodzi

np. ozdobn balustrad, za ktr mieci si grzejnik. Autorami tych taktyk, ktre najbardziej pod-

minowuj strategi zwiedzania, s przewanie dzieci i modzie (czyli osoby z racji wieku dysponu -

jce nisk kompetencj kulturow) oraz zwiedzajcy o bardzo wysokiej kompetencji kulturowej (np.

jeden z respondentw, ktry okaza si studentem historii sztuki Uniwersytetu Jagielloskiego).

Jak ju wspomniaam, istotnym uwarunkowaniem narracji wawelskiej jest poza przekazem

sownym sama przestrze, w ktrej porusza si zwiedzajcy. Jej muzealna struktura owocuje rytualiza-cj zwiedzania, o czym bya ju mowa, za rytualizacja wprowadza dowiadczenie na wysze rejestry,

domagajc si chociaby bardziej wyszukanego jzyka. W rekonstrukcji wntrz wawelskich Adolfowi

Szyszko-Bohuszowi udao si przekaza ducha monumentalnoci w nich zawartego (Detloff 2005:

77). Uzyska ten efekt dziki stosowaniu szlachetnych i trwaych materiaw, wywoujcych zudzenie

bogactwa: marmury na posadzkach zamiast piaskowcw, rezygnacja ze stiukw i zoce, wprowadze-

nie uroczystych form architektonicznych, takich jak sklepienia zamiast stropw i sutw. Wawel

Szyszko-Bohusza mia w zaoeniu by respektujcym nasz wielko ubieg, mocarstwowo obec-

n i przysz gmachem chway narodowej (tame). Ta wizja, niezalenie od krytyki wspczesnych,

okazaa si niebywale nona, a wzbogacona o dodatkowy walor au-

tentycznoci dziki II wojnie wiatowej, jest dzisiaj najwaniejszym

elementem wawelskiej strategii.

Z perspektywy teorii konserwacji dziaania Szyszko-Bohu-

sza na Wawelu byy kontynuacj mylenia Eugnea Viollet-le-

Duca, ktremu ju na pocztku XX wieku sprzeciwia si

m.in. wanie w odniesieniu do Wawelu Alois Riegl. Polska

miaa wic tradycje leducowskiego mylenia, a sytuacja po

II wojnie wiatowej jeszcze mniej wydawaa si sprzyja rie-

glowskiemu myleniu w kategoriach ingerencji konserwator-

skiej ograniczonej do koniecznego minimum (za takim rozwi-

zaniem opowiedziano si np. w wypadku katedry w Coventry czy berliskiego kocioa Cesarza

Wilhelma). Warszawa nie moe by [...] miastem bez przeszoci [...]. Warszawa jest nie do po-

mylenia bez sylwety Zamku i Katedry, innej drogi ni rekonstrukcja naszych zabytkw nie

ma, pisa w 1946 roku Jan Zachwatowicz. Dodawa przy tym: Czy nie stworzymy falsykatw?

[...] Naley zebra maksimum elementw oryginalnych, stanowicych p o w i z a n i e z a u -

t e n t y c z n o c i . Mamy tyle elementw i wzorw dla rekonstrukcji, e wycofa nam si z tego

nie wolno. [...] Istnienie tych fragmentw pozwala o d t w o r z y , a n i e p r o j e k t o w a

n a n o w o symboliczne i polityczne znaczenie tej rekonstrukcji. Obca wola nie wykreli nam

naszego dorobku. Gdyby Zamek sam si spali [...] zagadnienie byoby inne. Teza: nasza ambicja

kae nam go odbudowa (Jan Zachwatowicz: w stulecie urodzin:85).Przyjcie takiej, a nie innej doktryny konserwatorskiej w odniesieniu do warszawskiego Zam-

ku Krlewskiego postawio przed nieatwym zadaniem przewodnikw, a take wszystkich innych

zaangaowanych w popularyzacj wiedzy, od nauczycieli poczynajc, a koczc na autorach

publikacji przewodnikowych, podrcznikowych i twrcach przekazu medialnego. Z jednej strony

odbudowa miaa bardzo siln legitymizacj polityczn jako symboliczne dziaanie tworzcego

wasn przeszo narodu. Taka sama motywacja przywiecaa take przedwojennym dziaaniom

na Wawelu, jednak zmieniona po II wojnie wiatowej sytuacja geopolityczna si rzeczy rozoya

nieco inaczej akcenty propagandowe odbudowy w zwizku z odmienn ni przedwojenna kon-cepcj przeszoci, ktra musiaa przecie legitymizowa pastwo o innym ustroju spoecznym

i lece w znacznie zmienionych granicach (videkontrowersje wok odbudowy Zamku Krlew-skiego w Warszawie, por. Kochanowski i in. 2003). Mechanizm pozostawa jednak podobny: od-

Istotnym uwarunkowaniem narracji wawelskiej

jest poza przekazem s ow nym s ama przest rze,

w ktrej porusza si zwiedzajcy.Jej muzea lna st ruk tura owo cuje r ytualiz acj

z w iedz ani a, z a r yt ua lizacja w prowa dza

dowiadczenie na wysze rejestry, domagajc si

ch o cia by ba rdz ie j w y sz uk a n e g o j z y k a .

5 |Kultura prawomocnai przemoc symboliczna to

terminy Pierrea Bourdieu.Bourdieu uywa pojcia

kultura inaczej ni Geertzi inni antropolodzy kultury,

rozumiejc przeze niecaociowy sposb ycia pewnej

grupy ludzi, lecz pewndziedzin (wedug jego wasnej

terminologii pole)rzeczywistoci spoecznej (por.

Bourdieu 2006, Bourdieu,Passeron 1990).


5/7


Zwiedzajcy w muzeum: strategie, taktyki i kategoria autentycznoci |

budowujc zabytki nard polski budowa swoj przeszo. Oczywicie nie byo obojtne, jak

i ktre odbudowywa, a wpyw wywieraa tutaj wcale nie tylko ideologia komunistyczna, lecz tak-

e a moe przede wszystkim narodowa (por. Zaremba 2005). Istniao zatem bardzo silne ide-

ologiczne uzasadnienie ingerencji konserwatorskiej, ktre uwaano w zasadzie za wystarczajce

i niewymagajce dodatkowej legitymizacji.

Z drugiej jednak strony pozostawao kryterium autentycznoci substancji, niezmiernie wa-

ne w wypadku dzie sztuki czy kultury materialnej. Z powodw przed chwil omwionych, dla

Polakw warszawskie zabytki posiaday i posiadaj bardzo siln autentyczno symbolu, w zwiz-

ku z tym kwestionowanie ich wartoci przez odwoanie si do nieautentycznoci substancji miao

i ma charakter subwersyjny. Najczciej pojawia si jako element dyskursu rywalizacji innych

miast z Warszaw (gwnie Krakowa) oraz charakterystycznego gwnie dla modziey dyskursu

podwaajcego oglnie przyjte wartoci.

Selwynowska autentyczno zimna, czyli autentyczno substancji, jest w wypadku zamku

warszawskiego atwa do zakwestionowania z powodu rozmiarw ingerencji konserwatorskiej. Jak

wobec tego radz sobie z tym problemem przewodnicy? Istnieje kilka sposobw, najczciej stoso-

wanych rwnoczenie, ktre jednak stanowi podstaw dla dwch rnych narracji autentyzacyj-

nych. Nacisk kadzie si na:1) Autentyczno elementw skadowych, na co wskazywa w przytoczonej wypowiedzi du-

chowy patron wszystkich warszawskich rekonstrukcji, Jan Zachwatowicz.

2) Autentyczno technik wykonania: przewodnicy zwracaj uwag na dawne techniki

i materiay wykonania, na zatrudnianie przy odbudowie wysoko wykwalikowanych rzemielni-

kw. Czsto powtarza si sformuowanie, e wszystko zostao odbudowane tak, jak byo; stosun-

kowo rzadko przewodnicy wspominaj o tym, e odbudowy nie przeprowadzano do stanu jak

byo przed II wojn wiatow, rzadko te maj wiadomo przywiecajcej rekonstrukcji dok-

tryny konserwatorskiej, ktra sprawia na przykad, e odbudowany zamek zgodnie z najlepsz

szko Viollet-le-Duca zaopatrzono w narone wieyczki, ktre istotnie ulegy zniszczeniu

w czasie wojny, ale wojny pnocnej.

3) Autentyczno odbudowy jako wydarzenia historycznego: ten wtek przewodnicy poru-

szaj ju na pocztku zwiedzania, na parterze, gdzie wisz wielkie fotogramy ukazujce stanobiektu w 1939 roku, w czasie wojny a do lotniczego zdjcia ruin. Autentyzacja opiera si na

wyjanieniu, skd pochodziy fundusze, jakie byy motywacje i historia odbudowy.

Sposoby te, jak wspomniaam, uywane s do tworzenia dwojakiego rodzaju narracji:

(1) zamek w dawnych czasach oraz (2) zamek w czasach II wojny wiatowej i pniej.

Narracja pierwsza koncentruje si na splendorze rezydencji krlewskiej oraz na wydarze-

niach historycznych z epoki stanisawowskiej, przede wszystkim Konstytucji 3 maja. Narracja

druga dotyczy wydarze II wojny i warszawskiej martyrologii. Przewodnik najczciej korzysta

z obu narracji, przeplatajc je ze sob w rnych miejscach.

Natomiast jeli chodzi o autentyczno gorc, to zawsze jest ona zwizana z opowie-

ciami o ludziach z przeszoci poczucie autentycznego kontaktu z przeszoci zwiedzaj-

cy zyskuje dziki kontaktowi z ludmi z tamtej epoki. Jeeli s to wielkie postacie historyczne

typu krl, musz mie ludzk twarz romanse, potrzeby zjologiczne (jedno z najczciej

zadawanych w sypialni krla pyta to: a gdzie bya ubikacja?), nawyki i przyzwyczajenia Sta-

nisawa Augusta s wanym tematem opowieci na zamku. Rwnie istotne s poruszajce hi -

storie o powiceniu pracownikw zamkowego muzeum ratujcych zabytki w 1939 roku oraz

posiadajce wielki potencja budzenia emocji dzieje haftowanego ora z tkaniny za tronem6.

Po tych wszystkich szczegach dotyczcych praktyk wspczesnych zwiedzajcych i przewod-

nikw chciaabym wrci do strategii i taktyk. Strategia, dysponujca przestrzeni, posiada wadz

forsowania wasnej interpretacji rzeczywistoci; taktyka jest jednorazow, ograniczon w czasie od-

powiedzi dawan tej wadzy na jej terytorium; odpowiedzi, w ktrej podmiot wyraa swj stosu-

nek do interpretacji. Taktyka z denicji ma charakter bricolageu, strategia charakter spjny i kon-sekwentny. W badanych przeze mnie muzeach, pomimo wywrotowoci niektrych taktyk

zwiedzajcych, ich interpretacja tego, co widzieli, pozostaje w zaskakujcej zgodnoci z gwnym

przesaniem muzealnych strategii. Sdz, e klucz do sukcesu tych strategii muzealnych ley w tym,

e koncentruj si one na stworzeniu narracji zawierajcej silne a przy tym bardzo rnie konstru -owane przesanie a u t e n t y c z n o c i. Albowiem to autentyczno legitymizuje kad narra-

cj muzealn.

6 |Wedug historii mwionejbrzmi one tak: po zdobyciuWarszawy na zamku odbya siuroczysta feta dla zdobywcw,

a sam gubernator Frank miaodrywa z tkaniny biae oryi wrcza na pamitkonierzom, ktrzy wyrnili siw walce. Kiedy zatem w kocuzaczto odbudow zamku,rozpoczy si poszukiwania,gdy aby zrekonstruowa haft,potrzebny by przynajmniej jedenorze na wzr. I oto znalaz sion dziki Andrew Nagorskiemu,korespondentowi Newsweeka,ktry zlokalizowa go w StanachZjednoczonych jako wasnostarszej pary polskichemigrantw. Opowiedzianaprzez nich historia brzmiaanastpujco: maonkowiepoznali si w oboziekoncentracyjnym, ktry zostawyzwolony przez Amerykanw.Na wie o sytuacji w Polscezdecydowali si na emigracj,przedtem jednak zawarli lub.Jako wieo zalubienimaonkowie przechadzali si poulicy, kiedy napotkali

niemieckiego onierza, ktryusiowa sprzeda jakiedrobiazgi. Wrd nich by polskiorze haftowany srebrn nici.Z tyu na aplikacji kto napisapirem: Warschauer Schloss,Oktober 1939. Kupili go, ebyzabra ze sob za ocean jakowspomnienie ojczyzny. Poodkryciu Nagorskiego przekazaliora jako dar do ZamkuKrlewskiego w Warszawie.


6/7

102

|E W A K L E K O T

B I B L I O G R A F I A

Pierre Bourdieu, 2006,Dystynkcja: spoeczna krytyka wadzy sdzenia, prze. P. Bios, Warszawa:Wydawnictwo Naukowe Scholar.

Pierre Bourdieu, Jean-Claude Passeron, 1990,Reprodukcja: elementy teorii systemunauczania, prze. E. Nejman, wstp i red. nauk. A. Koskowska, Warszawa: PWN.

Regina Bendix, 1997,In Search of Authenticity,Madison: The University of WisconsinPress.

Michel de Certeau, 2008,Wynale codzienno, prze. K. Thiel-Jaczuk, Krakw: WUJ.James Clifford, 2000,Kopoty z kultur: dwudziestowieczna etnograa, literatura i sztuka,prze.

E. Durak i in., Warszawa: KR.

Pawe Detloff, 2005,Lata 1916-1939, [w:] P. Detloff, M. Fabiaski, A. Fischinger,Zamek krlewski na Wawelu: sto lat odnowy (1905-2005),Krakw: Zamek Krlewski

na Wawelu.

Carol Duncan, 1995, Civilizing Rituals: Inside Public Art Museums,London, New York:Routledge.

Clifford Geertz, 2005, Wiedza lokalna: dalsze eseje z zakresu antropologii interpretatywnej,prze. D. Wolska, Krakw: WUJ.

Jan Zachwatowicz: w stulecie urodzin,2000, red. M. Pleskaczyska, P. Majewski, Warszawa:Zamek Krlewski w Warszawie.

Ewa Klekot, 2005,Etnograa rozumiejca krok po kroku, [w:]Horyzonty antropologii kultury:tom w darze dla profesor Zoi Sokolewicz,red. A. Bruczkowska, J. S. Wasilewski,A. Zadroyska, Warszawa: Wydawnictwo DiG.

Ewa Klekot, 2004, Zabytki dziedzictwa narodowego a problem stosunku do przeszoci,Konteksty. Polska Sztuka Ludowa, nr 3-4.

Jerzy Kochanowski i in., 2003, Zbudowa Warszaw pikn... O nowy krajobraz stolicy(1944-1956),Warszawa: Trio.

Edward Redliski, 1982,Nikiformy, Warszawa: Czytelnik.

Tom Selwyn, 1996,Introduction, [w:] The Tourist Image: Myths and Mythmaking in Tourism, red. T. Selwyn, Chichester, New York: John Wiley.Agata Kapturkiewicz i in., 2004, Zabytki dziedzictwa narodowego: midzy polityk

a turystyk, Konteksty. Polska Sztuka Ludowa, nr 3-4.Charles Taylor, 2002,Etyka autentycznoci, prze. A. Pawelec, Krakw: Znak.Charles Taylor, 2001, rda podmiotowoci: narodziny tosamoci nowoczesnej, prze.

M. Gruszczyski i in., opr. nauk. T. Gadacz, wstp A. Bielik-Robson, Warszawa: PWN.

Lionel Trilling, 1972, Sincerity and Authenticity,Cambridge: Harvard University Press.Marcin Zaremba, 2005,Komunizm, legitymizacja, nacjonalizm: nacjonalistyczna legitymizacja

wadzy komunistycznej w Polsce,Warszawa: Trio.


7/7

etnografia nowa|[ 01|2009

103

VISITORS IN A MUSEUM: STRATEGIES, TACTICSAND THE NOTION OF AUTHENTICITY

E W A K L E K O T

THE LANGUAGE OF A MUSEUM EXHIBITION

National Heritage Monument is a particular kind of museum,charged with messages that art, craft or museums of historical interiors do not pretend to transmit.

It plays an important part in symbolic re-enacting of national community by evoking the past in

the version which can be used for constructing positive emotions versus this community, espe-

cially the national pride.

During my eldwork at two main national historic monuments of Poland, namely royal castles ofWarsaw and Cracow (both ofcially declared Monuments of National Heritage and History, and

both enjoying the status of state-nanced national museums), I was able to observe variety of visitor

attitudes towards the task of castle sightseeing. The whole process appeared to be something between

a ritual celebration and cultural consumption. It seems that the experience of visiting a museum-heritage

monument can be analyzed in terms of Michel de Certeaus tactics vs. strategies. In the article I argue

that the exhibition structure and guiding strategy that intend to transmit the messages about

the Golden Age of Poland (Cracow) and the suffering and unity of the nation (Warsaw), have clear cut

national identity content, and have been deliberately designed as such.

However, the monument is perceived by the visitors through their individual tactics which may differ

substantially from the strategy. An important and undervalued role is the one of a guide who actually

works as a mediator, adapting strategies to the visitors tactical needs but apparently never missing the main

strategic message. The visitor seems to be longing for the experience of authenticity, and his/her tactics arebeing designed in order to fulll this desire. The idea of authenticity in the visitors experience I approach

using Tom Selwyns categories of warm and cool authenticity. The rst of them (warm authenticity)

means the search for a u t h e n t i c c o n t a c t with the object of experience, while the second one

(cool authenticity) is the quest for a contact with an a u t h e n t i c o b j e c t. The role of the guide,

I argue, is mainly to authenticate visitors experience, be it in terms of cool or warm authenticity (and usu-

ally in both of them).

My argument is that the two kinds of authenticity are differently engaged in the visiting strate-

gies of both monuments because of their most recent history, namely that relating to WWII. In Po -

land the common notion is that anything originating from the era before WWII is authentic in

sense of substance, corresponding to Selwyns cool authenticity. Obviously the notion is due to

the massive destruction of WWII, and the way it had been presented during the Peoples Republic

period in history teaching: dramatic WWII events and their devastating consequences used to be

presented as a real watershed in Polish history in order to underline both the arrival of a just

(i.e. the peoples) government, and its efforts in constructing new Poland from the scratch.

Therefore, the Cracow castle narrative is mainly based on the omission of the fact that its in-

teriors had to be fully reconstructed in the rst decades of the 20th century, after the building had

been used for half of a century as Austrian military barracks and handed over to the Polish authorities

only in 1905. The strategy has proved to be successful both because of the cool authenticity legiti -

mized by the pre-war origin of the monument, and the collection of 16th-century tapestries that

through the vernacular history (childrens books, primary school textbooks) had been turned into

a self-evident symbol of the castles authenticity.

In Warsaw, however, as the castle was blown up by the Nazis in 1944, the question of authenticity

has to be addressed in different way. The authentication process here takes place on two levels:

the cool authenticity is present in the way all the materially original elements are pointed up to

the visitor; the warm authenticity, apart from standard elements as stories about the royal in-habitants, is build up on the stories about almost miraculous salvation of certain pieces, and people

involved in it. In this way the fact of the castle having been reconstructed plays an important role

in its authentication, which is opposite to the Cracow strategy.

Etnografia Nowa 2009nr1 Ewa Klekot.pdf

Documents

Transcript of Etnografia Nowa 2009nr1 Ewa Klekot.pdf