Esun jan 2016 full pdf

12
Edishon no.1 Pa aviso, sugerensia i remarke tuma kontakto ku redakshon di Esun na email: [email protected] Edishon Febrüari 2016 “Sea na buriku, na baka òf bisé, ta na Rincon karnaval a kuminsá’ Rincon é kuna di karnaval For di djasabra 23 di yanüari tabatin un tremendo kurso di fotografia básiko organisá pa Denise Rekwest i bou di direkshon di PITOPOLO, “un persona hopi konosí den ámbito di fotografia na Kòrsou. E kurso a bai hopi bon i a resaltá ku kada persona ku a partisipá tabatin un estilo di saka portrèt lokual a hasi e kurso mas positivo. Riba e foto nos por apresiá un foto di Olivia Hart kende a resaltá riba e enkargo di saka un foto relashoná ku bahada di solo. Kurso fotografia básiko

description

 

Transcript of Esun jan 2016 full pdf

Page 1: Esun jan 2016 full pdf

Edishon no.1

Pa aviso, sugerensia iremarke tuma kontakto ku

redakshon di Esunna email:

[email protected]

Edishon Febrüari 2016

“Sea na buriku, na baka òf bisé, ta na Rincon karnaval a kuminsá’

Rincon é kuna di karnaval

For di djasabra 23 di yanüari tabatin un tremendo kurso di fotografia básiko organisá pa Denise Rekwest i bou di direkshon di PITOPOLO, “unpersona hopi konosí den ámbito di fotografia na Kòrsou. E kurso a bai hopi bon i a resaltá ku kada persona ku a partisipá tabatin un estilo di sakaportrèt lokual a hasi e kurso mas positivo. Riba e foto nos por apresiá un foto di Olivia Hart kende a resaltá riba e enkargo di saka un fotorelashoná ku bahada di solo.

Kurso fotografia básiko

Page 2: Esun jan 2016 full pdf

2 Edishon febrüari 2016

Skirbí pa Bigalda deMarchena

Rincon ta konosí komokuna di kultura di Boneiru.Karnaval (krioyo) tambe akuminsá den Rincon. Denkasi mesun tempu kukarnaval a nase den Rincontabatin tambe selebrashonden karnaval den un sirkuitoserá na Playa, pero mas tantue estilo hulandes. CarmenGoeloe, mihó konosí komo‘Shon Ca di nort’, ta un granbaluarte di karnaval diRincon. Ta p’esei ta bon papara ketu un ratu na karnavalden Rincon i pa tur henderealisá ku ta den e bario akikarnaval a inisiá. Aunke ku eta bisa ku e no por memorisátur kos di e tempu ei, CarmenGoeloe ta konta kuentusiasmo kon karnavaltabata ántes i kon el akuminsá.

Kurá di DemetrioCarmen ta konta: “Ta

gewon nos a kuminsá ku bailai toka den kurá di DemetrioFrans. E tempu ei no tabatinsakamentu di premio. Ta na ekas ei karnaval a kuminsá.Nan a djis start pa nan a bailai toka. No tabatin sakamentudi premio. Mateo Winklaartabata e persona klave ku saduna nan e smak pa baila isòru pa e ambiente pa turhende por a baila.”

Despues di analisá ikomentá kon nan por baistrukturá e evento aki nan alanta un komishon huntu kuBanban Sint Jago ((†)) iBroertje Janga (†). Asina akinan a start ku e selebrashonden kaya dilanti dipòstkantor. Nan sa selebráesaki tres dia largu i djamarsnan ta kima momo. E tempuei ta keda inolvidabel pa ShonCa, kende tabata disfrutá di eevento aki i tambe kon bon ibishitá e tabata.

DisfrasKon hende nan tabata

disfrasá é tempu ei? Kasi turtabata disfrasá na diferenteanimal. Entre otro na baka,buriku, kachó. Nan tabatadisfrasá di un forma ku kasiningun hende no por arekonosé nan. Tambehendenan sa bisti na sùr i pas-tor.

“Nan tabata tapa nan karaasina bon i ta te di tres dia, kuta e djamars di kima momo,kisas por a rekonosé epersonanan aki. Nan por akeda baila i skonde pa ningunhende no rekonosé nan. Peroe lastu dia ora di saka premiota yama e persona nan dilanti,pa asina nan kita nan disfraspa e ora ei por rekonosé nan”,Carmen Goeloe a konta dene entrevista pa ESUN.

Despues nan a kuminsáselebrá karnaval denJeugdhuis Rincon, awendiasentro di bario. Kas di famiaW inklaar, situá pegá ei,tabata manera nan sede. Einan na sa traha shèrp i man-tel etc.

KontratempuE manera di organisá e

elekshon di reina i prens kupancho no ta manera awor. E

tempu ei nan tabata tene fi-esta i nan tabata bende karchipa10 sèn. Esun ku bende mastantu tíket ta gana. E sèn tabai pa e komishon i na final die elekshon ta saka e trespremionan i kada hende tahaña nan ènvelòp di sènmesora. E sumanan tabataalrededor di 250 i 100 florin.Despues di tempu nan akuminsá duna trofeo i plakatpa esun ganadó i esaki a kedatradishon te ku awor.

Manera den mayoria kostin sierto kontratempu, dene evenementu aki tambetabatin algun. Aunke ku ShonCa a pasa den hopi kos ku tamuchu pa e kòrda, a pasa alguku e no por a lubidá nunka. Eta splika: “Ora hende ta hasiun kos, ningun hende nomester bin stroba bo. E lokualku a pasa ta ku e sakamentudi premio durante esertámen di reina no a baisegun regla. E siguiente añanan a bolbe organisásertámen di reina di karnavalna Rincon i a saka nan reina.Manera kustumber, nan a baiku nan reina Playa pa karnaval. E komishon di karnaval etempu ei no kier a laga ereina di Rincon bai dilanti dene marcha. “

Shon Ca a para ariba kunan reina di Rincon mesterbai dilanti. “Mi a splika ku sinos reina no por bai dilanti,e lo bai bèk ku tur e gruponandi Rincon. Nan reina tabatarepresentá ‘Dia de losEnamorados’ i mi grupo a

traha un kurason mashábunita. Despues di a rebeldiáun tiki, e komishon a bin lagae grupo di Rincon ku e reinabai dilanti.”

Rincon a bai ku hopi prensku pancho. Esun ku aktua masmihó ta sali ganadó.Remarkabel ta ku shon Ca takòrda tur nòmber di e reina,prens ku panchonan ku agana e tempu ei.

Reina di tumbaCarmen Goeloe a yega di

sali tambe reina di tumba naBoneiru. E tabata e promépersona ku a gana e título aki.Tambe el a yega hala hopiatenshon pa su partisipashonkomo individual denparadanan di karnaval.

“Na aña 1982 mi a salireina di tumba komo esunpromé den historia difestivalnan di tumba. Mi mesno por a pensa ku e kansion‘Awor sí el a yega’ lo a sali. Eagrupashon musikal Cariñosoa kompaña mi”, Carmen akonta.

Na 1987 Shon Ca a disidí dipartisipá komo individual. Epromé bes ku el a partisipáCarmen a bisti na bandera diBoneiru. Tambe el a yega dibista na pouwis i diferentedisfras mas. Tur aña e tabatakai den premio di bunitesa,elegansia i otro premiashon.Awor ku e edat a subi e tahaña lástima ku e no porpartisipá mas, aunke e ganat’ei sí.

MúsikaE tipo di músika, ku na

kuminsamentu tabata tasteelband, a dominá denkarnaval di e tempu ei.Tabatin un agrupashon kutabata yama ‘Lasana Kids’.Despues a bini grupoKariñoso i Diagonales. Na1975 Antonio Trinidad tabatae promé ganadó di rei ditumba. Carmen Goeloe tahaña ku ta bale la pena kusteelband por bini bèk denkarnaval pa trese variashon.

Carmen (Shon Ca) Goeloeta duna su opinion: “Ekantidat di grupo di karnavalku kua a kuminsá tabatamasoménos 5 i despues nana bin yega riba 10. Esaki ta sinkonta individual. Awendia evestuario i disfrasnan ta otrokompará ku ántes. E refreskotabata awa di lamunchi òfdjus durante karnaval. Porpasa tambe ku tin grupo sabaila henter atardi te anochisin nada di bebe. Awor akinos tin e luho ku tin diferentesorto di alkohòl i snék.”

E gezaghebber di e tempuei a bisa ku tin ku selebrá ture tres dianan di karnaval naPlaya so. Shon Ca a rebeldiá ia puntra ku si Rincon no porhaña sikiera un dia. Ta debína e petishon aki a bin dunaRincon riba djasabra paselebrá esaki i esei a keda teku awe.

Shon Ca a konkluí eentrevista ku ESUN: “Sea naburiku, na baka òf bisé, ta naRincon karnaval a kuminsá’.

Hefe di redakshonMaideline Martijn

EskritornanRudsel Mercelina

Herbert DomacasséBigalda de MarchenaElsmarie Beukenboom

Esterline DavelaarJohaila Sint JagoLilianne de GeusKyshanna ThodéSharine Loozen

Freddy MercalinaJenny Ras

Jubella BalentienMisorgia van Langeveld

Indra MartisMartha Castillo

KorekshonPapiamentu

Rudy DomacasséBòi Antoin

ImprentaDrukkerij “De Stad” N.V.

LayoutEdward A. Reyes

E-mail:[email protected]

Carmen Goeloe, mihó konosí komo ‘Shon Ca di nort’ huntu ku Bigalda de Marchena

“Sea na buriku, na baka òf bisé, ta na Rincon karnaval a kuminsá’

Rincon é kuna di karnaval

Page 3: Esun jan 2016 full pdf

3Edishon febrüari 2016

Skirbí pa MaidelineMartijn

Na aña 2014 SharlonW illems i Daroul Croes adediká nan tempu i talentopa redaktá i produsí e korantESUN pa e pueblo boneriano.Nan pensamentu tabata pabini ku algu diferente,inovativo ku e bonerianosigur lo apresiá. Nan inisiativaa kuminsá den e periodo kunan a tuma parti na un kursopa siña skirbi pa korant. Du-rante e kurso e kandela paskirbi a sende i esaki a resultáden e korant konosí ESUN, kuta sali mensualmente grátisriba merkado.

Daroul for di hóben tin uninteres pa informá i investigátópikonan interesante i ku taimportante pa komunidat,periodismo investigativo. Supashon ta pa transformá einformashon aki i skirbié dimanera simpel pa e lesadópor komprondé.

Sharlon tambe ta un per-sona kritiko ku ta gusta tendei duna su opinion ribatemanan ku por trese kambioden e komunidat. Komoredaktor e mes a siña hopi fordi e tópikonan ku eskritornanta elaborá ariba. E taeksperenshá den su trabouku ta hopi importante pa kedaverifiká informashon ku borisibí. Su lemadi bida ta: “Bomester tin disiplina i no hasikos inhustu ku otro.”

Den un entrevista Sharloni Daroul ta duna tepnanbalioso ku a yuda nan pa hasie korant eksitoso. E tepnanaki ta aplikabel pa kualkeproyekto ku bo ta interesá painisiá.

Kere den bo mesPromé ku nan a kuminsá

ku e korant Sharlon ta dunadi konosé ku e no tabatin niunidea kon ta hinka layout idiseño di un korant den otro.Na dado momento el a disidípa tuma e reto i kere den sumes ku esaki mester ta alguku e tambe por hasi.Naturalmente no ta pasobrabo a disidí di kere den bo mese konosementu ta baha for dishelu i kai den bo mente,pero e ta enserá ku bo tin kubuska fuentenan konfiabelku por duna bo e formashonnesesario pa bo hasié. Du-rante e proseso bo tin ku sigui

“Dos hóben emprendedor dunando konseho di nan logronan”

Shete tep di oro pa ta eksitosokere ku bo ta bai logra i bo tinku sigui pusha pa bai dilanti.

Ta responsabelE tarea di hefe di

redakshon di e korant ESUNta unu di responsabilidat. Bota responsabel pa esponsòrnan, meskos ku nanta kumpli ku bo, bo tambe tinku kumpli ku nan. Bo taresponsabel pa e edishon salitur luna. E lesadó ku akustumbrá ku esaki ta speradi risibí e korant tur luna.

Bo kolega eskritornantambe ta ansioso pa mira eartíkulo ku nan a skirbi saliden e korant. Boresponsabilidat ta grandi i pakada edishon e ta mesun pisá.Pero despues ku bo kumpli kue responsabilidat bo poreksperensha e satisfakshondi bo logro.

Daroul ta komentá:“Responsabilidat di kadakolumnista ta importante paéksito di e korant. Den turárea di negoshi i bida per-sonal, responsabilidat tahunga un ròl hopi grandi.

Ora bo komprometé bomes, bo tin ku hasi. No taimportá kon bo ta hasié, perobo tin un kompromiso i bo tinku kumpli ku esaki pa ekontinuidat. I esaki ta sòru pae hendenan kere den eprodukto.

Diferenshá bo mesPa bo ta eksitoso bo

mester tin algu ku tadiferente for di bokompetidornan. E korantESUN ta distinguí su mes fordi e otro korantnan ribamerkado dor di su tonoedukativo, formativo i krítiko.

“Nos a skohe e ángulo akikomo ku e ta un niche riba emerkado. E korantnan kuaworakí ta optenibel grátis nota hasiendo esaki i e públikotin nesesidat di risibíinformashon pa nan eduká iforma nan mes. E parti krítikota nesesario pa konsientisá epueblo ku nos tin ku kedaanalisá i forma nos mes opin-ion riba tur lokual ta pasandorondó di nos. Di e manera akinos ke motivá e suidadano pae tambe keda krítiko riba loketa pasando, dunando krítikakonstruktivo. Dor di ofresé emerkado algu diferente i

interesante nos por a yegaasina leu ku e proyekto aki”,Daroul Croes a splika.

Kuminsá bonTa importante pa ora bo ta

kuminsá ku un proyekto nobopa for di e komienso bo startsali riba un bon pia. Planiabon ta mitar di e trabou hasíkaba. Den nos kaso ora nos tahasi entrevista, nos tainformá e persona ku nos taentrevista mesora di nosmeta pa keda kritiko. Nos noke krea impreshon robesserka hende di ken nos ta ikiko nos ke logra. Sharlon taenfatisá: “No tin miedu diduna bo opinión krítikotanten bo keda nèchi”. Pa bota eksitoso ta importante pabo laga sa ken bo ta i mantenée punto di salida aki. Tin biahata un chèns so bo ta haña paproba bo mes, dus hasi bonuso di e oportunidat ei ikuminsá bon mesora.

Den komienso nan a tumakomo redaktor tempu pastruktura i organisá eproyekto bon. E tasumamente importante pakrea un bon base i un bonstruktura pa bo drei boproyekto profeshonal. Bo notin ku balotá e balor di un bonfundeshi. Tres kos ku sigur botin ku start sali bon kunémesora ta strukturaorganisatorio, asuntufinansiero i logístika. Bomester por mustra bo kliente,relashonnan di trabou i

kolaboradónan ku bo tinkontinuidat i ku bo takumplidó.

Keda praktikáDaroul ta splika ku sem-

per e tabatin interes pa skirbii prinsipalmente e parti diinvestigá tópikonaninteresante, dor di esaki el adisidí di bai e kurso. Maneratur hende ku ta hasi kospromé bia denkuminsamentu bo takouteloso. Komo ku nan no kehasi fout nan no ta kuminsá.E tep balioso ku Daroul a risibídi e instruktornan di e kursotabata: “Skirbi, kuminsá skirbii keda skirbi, praktikando bota siña”.

Daroul: “Ta hasiendo sobo ta siña i yega naperfekshon, tuma un kurashii keda praktiká. Banda di mimes mi ta kere fiel pa dunaotronan espasio pa nandesaroyá nan mes. Konosé bomes i sigui mehorá bo meskomo persona ta mi prinsipiodi bida. No ta tur persona tariba e mesun nivel i nan tinku risibí e oportunidat payega na e nivel aki. Nan porhasi esaki dor di simplementepraktiká. Mi ke pasa e tep akipa otronan, pa asina nan porusa esaki den tur área di nanbida.”

PerseveranshaKomprometé bo mes i bai

pa e final. Esaki ta loke tantuSharlon komo Daroul ta para

p’e. Nan filosofia ta ku ora bobuta bo bista riba un meta,bo mester ta dispuesto pakeda perseverá te na final pabo ta eksitoso. Si bo no tin enivel nesesario pa hasi etrabou, esaki no mester ta unmotibu pa stòp. Al kontrario,e mester ta e empuhe pa bodisidí di hasi tur ku bo por payega na e nivel nesesario.

Sharlon ta duna unehèmpel di un kolega eskritorku na komienso nunka a skirbiun artíkulo, pero ku awordespues di nan diesinkuedishon ta un fiel kolumnistadi e korant. I e tin su propiolesadó ku ta lesa e kolumnaaki fielmente. E ta enfatisá kusi e persona en kuestion akino a sigui perseverá nunka lopor a mira e fruta di suprodukshon.

Daroul i Sharlon a pone estruktura bon pa kuminsá ekorant ESUN, pero ta dor dinan perseveransha nan alogra publiká diesinkuedishon konsekutivo.Despues di e promé dosedishonnan nan a sinti e wilkuminsá drei, i nan a siguipusha i perseverá pa e wilsigui drei supel.

Naturalmente pa taeksitoso no por limitá bo mesna e shete puntonan aki; tinmas punto ku bo por usa pata eksitoso den boproyektonan i den bo bida. Taimportante pa bo kere den bomes ku bo por ta eksitoso ituma un kurashi pa soña.

Daroul Croes i Sharlon Willems

Page 4: Esun jan 2016 full pdf

4 Edishon febrüari 2016

Rudsel Mercelina

SKUCHASKUCHA‘Amor `of stimashon’

Felis dia, un felis luna di febrüari i un felis aña tambe komo ku ta epromé korant di aña. Ku e aña aki lo ta un aña di gran bendishon pa bo kulo bo buska pa komprondé Dios su boluntat dor di lesa Su palabra, ku tae Beibel.

Komo ku nos ta den e luna ku tin un dia ku mundu di komersio taselebrá, alabes un dia di amor òf stimashon, lo mi skirbi tambe tokantedi esei. Amor ta loke e di dos mandamentu di mas grandi ku Jesus a duna.Di e dosnan di mas grandi Mateo22:37. “I Jesus a kontest’é: stima Señorbo Dios ku henter bo kurason, i ku henter bo alma, i ku henter bo mente.38. Esaki ta e gran mandamentu i e di promé. 39. I e di dos ta semehante:“Stima bo próhimo manera bo mes.”

Akinan nos ta mira ku stimashon no mester ta un eskoho, sino undeber, loke ku mester skapa humanidat di tur malisia. Pasobra si nos tastima nos próhimo nos no ta trata di hasié ningun sorto di daño. Pero misa ku loke nos ta selebrá dia 14 di febrüari ta un dia ku nos por regaláalgu na un persona ku nos ta kere ku nos ta stima òf ku ta stima nos.

Pero manera semper lo mi kier mustra for di e skritura ehèmpelnan distimashon humano. Den Genesis 29:16: “Awor Laban tabatin dos yu muhé;esun mayó tabata yama Lea. Esun mas chikitu tabata yama Raquel. 17.Lea su wowonan tabata suak, ma Raquel tabatin bunita kurpa i bunitakara. 18. Awor Jakob tabata stima Raquel. P’esei el a bisa: ‘Lo mi sirbibo7 aña pa Raquel bo yu mas chikitu.’ 19. I Laban a bisa: ’’Miho mi dun’é nabo ku mi dun’é na otro hòmber: keda serka mi.’’ 20. Asina Jakob a sirbi 7aña pa Raquel i nan tabata parse djis un par di dia p’e, pasobra e tabatastim’é.”

Aki nos lo bisa: “Mira kiko stimashon ta hasi ku hende aki!” Pero e talaga nos wak ku stimashon no ta kos di un dos dia so; e mester ta alguduradero, anto ku e no mester ta un peso pa bo. Si e mester bira un pesopa bo kuantu dia e lo dura? Ki ora algu ta bira un peso pa bo? Ta ora bota hasié forsá òf desgustá. Ma ora bo ta hasié ku amor e ta bai outomátiko.Ku plaser bo ta hasié ku dedikashon i alegria.

Akinan nos ta mira ku shete aña a parse manera shete dia, pasobratabatin amor den dje. Kuantu di nos ta traha por ehèmpel hopi tempu emesun kaminda sin haña strès òf depreshon. Despues kita bai otrokaminda, kasa despues di un par di aña nan ta bisa amor a kaba, mi nota stim’é mas manera ántes.

Amor berdadero tin sakrifisio den dje, anto esei no ta kos di un dia soòf un luna te un aña. E mester ta kontinuamente. Pa nos por hasi e kos einos mester tin e amor di Dios den nos. 1Juan 4:7 ta bisa: “Stima nan, laganos stima otro, pasobra amor ta bin di Dios; I tur ku ta stima ta nasí diDios i konosé Dios. 8. Esun ku no stima no konosé Dios, pasobra Dios taamor. “

Dios su amor ta eterno. Si nos tin e amor di Dios, nos tambe lo stimadi mesun manera. Pero Dios den su palabra ta duna nos bon instrukshontokante di Su amor.

Kolosensenan 3:14. ta bisa: “I ademas di tur kosnan aki bisti amor,kual ta e laso perfekto di unidat.” Ora ku Dios bisa pa bisti, e E kier men panos ta kubrí ku amor di paden i pafó.

1 Tesalonisensenan 3:12: “I ku Señor lo hasi boso oumentá i abundáden amor pa otro, i pa tur hende, meskos ku nos tin pa boso.” Akinan Diosta siña nos ku Su amor no ta kos ku nos ta haña un dia i ta keda sèmperasina so. Amor mester ta aktivo den tur momentu i sirkunstansia no orakos ta bon so, asta ora kos no ta manera nos ke. Amor no ta busku suinteres so.

1Korintionan 13 :3: “I si mi duna tur mi propiedat pa duna e pobernandi kome, i si mi entregá mi kurpa pa wòrdu kimá, ma mi no tin amor, eseino ta sirbimi di nada. 4.Amor tin pasenshi, amor ta kariñoso, i no tayalurs; amor no ta gaba. I no ta arogante, 5. e no ta komportá su mesindesente; e no ta buska su propio interes, e no ta wòrdu proboká, e no tawarda renkor, 6 .e no ta regosihá den inhustisia, ma ta regosihá denbèrdat; 7.tur kos e ta tapa, tur kos e ta kere, tur kos e ta spera, tur kos e tasoportá, 8a. Amor nunka ta faya.”

Mi ruman, e skrituranan aki ta mustra nos kon nos por midi nosamor, no trata di midi di otro, pasobra esei ta fásil, nos gusta hasié, mamidi di nos mes. Pasobra si nos hasi asina kos lo bai fásil pa tur hende.

Mi ruman, si nos hasi asina mi ta kere ku tur pakus lo bira bashí,pasobra nos lo haña i duna masha hopi regalu mes. Mi ta deseá ku lokebo a lesa aki lo animá bo pa buska i stima ku e amor di Dios i esei lo dunanos hopi mas pas i alegria. Ku Dios bendishoná bo ku komprendementupa komprondé i apliká Su stimashon.

Skirbí pa dr. Blou CedroKibrahacha

Ta djadumingu, “domingodi karnaval, shete di febrüari”preparando pa bai wakkarnaval, djùg di eis prepará,mirando e ora pa sali bai topakarnaval. Radio ta zona ekansionnan di e añanan an-terior, ta hinka stul den outo.Ata un wer spantoso a serapariba, pero e no ta stroba nosbai wak e karnaval tan deseá.

Riba kaminda bo ta topaboku outonan ku ta pita pa baipara kant’i kaminda pa mirae parada. Grandi i chikitu turta spera e momento pa ekarnaval pasa. Reina ku sutrahe bunita dekorá denkarosa, prens i pancho na piapa animá e Rei di tumba kusu kansion ganadó. Pero bosa ku karnaval tin su orígenku ora bo sa esaki bo ta pensados biaha promé boselebr’é?

For di mi diesinku aña mia batisá komo Atventista diShete Dia, ke men mirandomi edat mi tin kuarentisinkuaña komo atventista. For di etempu aki mi a kuminsá ku unhábito nobo. Mi a disidí pa nopartisipá mas na eselebrashon di karnaval.

Karnaval su definishon taen korto “duna satisfakshonna e karni”. Aunke ku tin hopikos artístiko i arte, e meta dikarnaval ta gosa i hasi kiko kubo ke i despues drenta untempu di ayuno.

Hopi hende ta para ketu nae goso so i e goso su resultadopor ta fatal. Esaki no ta dentur kaso, pero e tin sukonsekuenshanan ku taménos bon. Bo por hasikosnan ku ta duel bodespues, òf ku bo no ta hañaun di dos oportunidat padrecha, por ehèmpelembaraso komo tiner,malesanan venériko, tinbiaha dor di zonido muchuduru bo kousa daño na booido.

E orígen di karnaval taadorashon di diosnan falsu.Apesar ku ta konsiderá e fi-esta aki komo un fiestakatóliko su orígen ta pagano.E ta un tempu ku tur hende talaga lòs na nan karni padespues nan tuma un tempudi penitensha pa wardaPasku di Resurekshon yega.Den pasado tabata asta asinaku e shinishi di e kimamentu

di rei momo tabata ser usá pae djarason di shinishi.

Personalmente mi no takere ku Dios ta deseá pa noshiba un bida dòbel, kamindata pèrmisibel pa bai fo’i òrdu,kaba pidi pordon i hiba unbida ‘santu’ pa kuarenta dia.Mi ta kere ku Dios a yama nospa nos hiba un bida dediká nadjE hinter aña i no siertopartinan di aña so.

Mi ke animá bo pa studiae orígen di karnaval pa bomes i forma bo opiniontokante esaki. No djis

partisipá na pasobra turhende ta hasi esaki, peroformulá bo propiokonvikshon i biba esakimeskos ku ami a hasi.

Riba e dia ei nos ta bailaman, Slagbaai, dennaturalesa, kaminda nos talanda, piska, hasi wega i bono sa mes ku ta “domingo dikarnaval”. Nos ta gosa i nos tahasi e parti físiko, mental ispiritual. Ke men no tanesesario pa tin ku “lagakarni lòs” pa bo por gosa. Tinyen manera mas.

Selebrá karnaval si òf no?

NotaKanando tur dia riba Malekon pa ehersé e kurpa mi a

nota ku tin basta persona ku ta hasiuso di e bunita arsera ku gobièrnu apone kant’i awa.

T in persona ku ta sinta riba ebankinan i disfrutá di bahada di solo,otro ta tira un kabes lat den atardi.Tin grupo di persona ku ta tene nanfiesta na e partinan ku ta mas hanchudi e malekon.

Tabata impreshonante kon ungrupo di hulandes oropeo a disidí dipone nan bankete di fin di aña ku stul ku mesa largu estilobufèt. Por nota ku ta hasi uso frekuentemente di parkeTului. Kasi tur dia tin sea un fiesta di mucha, ‘happy hour’di hóbennan òf hende grandinan ku ta organisá un eventopa pasa un ratu ameno ku otro.

Ta bunita pa mira kon ta hasiendo bon uso di efasilidatnan aki, pero tin un preokupashon chikitu ku turdia ta krese den mi. E ta bini dor di e pregunta: “Ken takontrolando si e usuarionan ta laga e lugá limpi i ku nan nota stroba otro suidadano miéntras nan ta gosa?” No mesterta asina ku aki un par di aña nos tin ku lamentá ku e malekoni parke públiko ta sushi i deskuidá dor di e restonan dibarbekiú òf zeta ku por a kai riba e klenkunan. E ta bai masleu ku sin kontròl adekuá asta e trankilidat di kant’i awa kunos a lanta i ta kustumbrá kuné poko poko ta disparsé.

Algun siman pasá den oranan lat di anochi mi a baitrankilisá mi mente kant’i awa disfrutando di e brisa di ebientu i skucha e olanan ta pasa bai bini riba e piedranan.

Grandi tabata mi sorpresa ora mi a tuma nota ku algunpersona a bini ku nan spiker riba wil pa tene nan‘onderonsje’ den parke Tului. Nan a buta e volumen di espiker na un nivel di fiesta bailabel i bo por a tende ebachata i ‘reggeaton’ zona te na kas di regata.

Ora mi a pensa ku outo di polis ku a pasa dilanti di egrupito lo por ousiliá e situashon, mi a haña un desapuntoformal. Polis a sigui kore bai manera nada no a pasa.Aparentemente ta normal ku un grupito por skucha nanmúsika manera nan ke, na e ora ku nan ke, sin ku por kritikánan. Den e kaso aki ta trata te ainda di algun grupo chikituku ta hasiendo e aktividatnan aki. Pero mirando ku epoblashon ta kresiendo ku personanan di diferentekultura, mester paga mas tinu na kiko nos mes ke komoboneriano.

Kon nos ke pa nos pais sigui desaroyá. Si aworakí no biniku medida òf un maneho ku ta protehá nos isla, aki un pardi aña ta demasiado lat.

Editorial

Page 5: Esun jan 2016 full pdf

5Edishon febrüari 2016

Alzheimer ta un tópiko kuúltimo tempu ta hopi dennotisia. Ta bon pa tira un bistariba e enfermedat aki ku ta kuemas i mas tereno denkomunidat boneriano.

Na aña 1906 AloisAlzheimer, un neurólogo/patólogo i tambe sikiatra, adeskubrí ku tin kambionantípiko serka hende ku muri kudemensia, a base di outopsiahasí riba sesu di hende ku amuri ku demensia. El aenkontrá ku akumulashon disupstansia den sesunan denforma di un bòl di hilu ku tahasi daño na e sélulanan disesu. E sélulanan ku a hañadaño ta muri despues,kousando ku e volúmen di esesu ta bira ménos.

E forma di demensia ku ekarakterístika deskubrí aki ahaña e nòmber di Alzheimer.

DeskripshonAlzheimer ta e malesa na

unda sélulanan di sierto partidi sesu di un ser humano ta baiatras rápido i na un maneraprogresivo. Nan ta stòp difunshoná i ta muri despues.

Esaki ta kousa problema kumemoria, komportashon, i otroabilidat mental.

E malesa di Alzheimer pormanifestá su mes dendiferente forma i ta konsistí diun totalidat di defekto òfmalesa.

E malesa tin 3 fase:- Promé fase: pèrdida di

memoria- Di dos fase : bira

mentalmente inválido(hèndikèp)

- Di tres fase : biratotalmente dependiente

FrekuensiaE malesa aki ta kresiendo

rápidamente den mundu.Diferente profeshonal riba etereno di salubridat for di senodi medisina konvenshonal imedisina alternativo ta ilustráe tópiko aki frekuentementefor di tur ángulo. Si ántes adediká hopi atenshon ribatratamentu di e malesa, aworta pone hopi énfasis ribaprevenshon.

E organisashon mundial diAlzheimer, “ Alzheimer Dis-ease International”, a saka unrapòrt aña pasa ku ta indiká kumundialmente tin 46,8 mion dihende ku demensia. Etendensia ku e malesa aki tinpa sigui plama ta un pokospantoso. E rapòrt ta mustra kuden aña 2030 e kantidat di kaso

di demensia lo bira dòbel, esta74,7 mion.

Talbes ku nos aki na Boneiruta pensa ku tur esaki ta leu fordi nos. Pero aki tambeúltimamente bo ta tende aki iaya di diferente hende ku tinAlzheimer/demensia.

Ken por haña Alzheimer?Alzheimer ta un malesa ku tamas komun serka hende diedat di 65 aña i ariba. 10% Dihende ku Alzheimer ta masyòn.

E malesa ta aparesé masserka hende muhé.

KousaE kousa eksakto di

Alzheimer no ta konosí apesardi hopi investigashonnan hasi.

Remarkabel ta ku den kasodi Alzheimer ta formasupstansia manera bòl di hiluku ta ferstòp e sélulanan densierto parti di e sesunan. Tapensa ku e supstansia aki ta untipo di proteina yamá ‘amy-loid’ ku ta hasi daño na esélulanan di nervio den sesuku nos ta yama ‘neuron’. Esélulanan aki despues ta muri.

Sierto investigadó ta bisa kuinflamashon den e sesu por taun kousa importante. Dendiferente artíkulo ta papiatambe di e influensia dialuminio riba Alzheimer.

Boi Antoin e historiadókonosí aki na Boneiru for dientrevista hasi ku diferentegrandinan tin e siguienteopservashon: “For di aña 2000mi ta produsiendo e programaHerensia. Desde e tempu ei teawor (kasi 16 aña) mi tabatinentrevista ku riba 800 persona,entre kua un grupo grandi dihende hòmbernan ku a nabegáriba tènkernan di CSM (Shell) iLago Oil & Transport CompanyLtd.

Loke a hala mi atenshon tae echo ku spesialmente den egrupo di personanan ku anabegá pa Shell tin hopi ku ahaña Alzheimer despues. Mino tin sifra pa proba esaki, peroe ta remarkabel. Serkanabegantenan di Lago mi no akonstatá e fenómeno aki. Entodo kaso, e no a hala miatenshon.”

Un di e personanan aki asplika ku e ta kere kuAlzheimer a dal nabegantenandi Shell òf CSM asina duru pamotibu ku e kòkinan tabatakushiná kuminda den wea dialuminio. Na Lagoaparentemente, segun nan ta

splika, tabata usa otro tipo diwea (heru).

Antoin ta sigui splika: “Lokenan a bisa aki a lanta mikuriosidat. Na sierto momentumi a bai wak riba Internèt erelashon ku tin entre aluminioi Alzheimer. Mi a kedasorprendé kuantuinformashon tin tokantekushinamentu den wea dialuminio òf ‘aluminium foil’den relashon ku Alzheimer.Naturalmente mi no taeksperto òf dòkter pa sakaningun konklushon. Loke mi aduna aki ta mi eksperensia,basá loke mi informantenan abisa. Mi a yega di papia e asuntuaki ku un dòkter, pero e no amustra masha interes. Mi takere ku ta bale la pena painvestigá e asuntu aki masprofundo.”

Otro faktornan ku por yudakondusí na e malesa ta:

- Preshon haltu densanger

- Kolesteròl haltu- Diabetes

SíntomananSerka un hende ku e malesa

por opservá e siguientesíntomanan:

- Pèrdida rápido di me-moria, speshal loke nos tayama ‘short term memory’

Ta lubidá informashon osusesonan resien

- Pèrdida di abilidatnanku ta parti komun di ritmo didia: p.e. no por kushina mas,no por hasi yamada di telefon,etc.

- Difikultat pa hañapalabra apropiá pa por hiba unkombersashon.

- Pèrdida di abilidat papensa apstrakto; p.e. no porkontrolá balansa di sèn

- Kita opheto for di lugái pone na lugá straño; p.e. poneyabi di kas den frishidèr

- Desorientashon- Kambio di beis,

kambio di personalidatUn persona ku Alzheimer ta

biba 8 te 10 aña despues kudiagnostiká e enfermedat.

Fundashon AlzheimerAki na Boneiru tin e

Fundashon Alzheimer ku afunda na yüni 2011. Efundashon aki ta hopi aktivo idurante di henter aña ta teneaktividatnan manera charla,workshop i tambe aktividatnanden kuadro di prevenshon,manera kaminata, zumba etc.E meta ta pa konsientisá turgrupo di edat riba prevenshoni tambe kon pa trata ku unhende ku Alzheimer/demensia.

Un miembro di e fundashonaki, sra. Monica Clarinda, ku taun eskritor konosí aki naBoneiru, asta a skirbi un bukiku e titulo ‘Welo ta lubidá’ painformá i konsientisá nosmucha i hóbennan.

PrevenshonSientífikonan ta menshoná

diferente faktor pa prevení emalesa. Aunke hopi ta pensaku no tin kura pa e malesa tinotro ta menshoná ku usandosierto medionan tambe natu-ral ta mira kambio serkapersonanan ku ya tinA l z h e i m e r / d e m e n s i a ,dependiendo di e fase di emalesa.

Faktornan pa preveníAlzheimer ta dirigí riba unestilo di biba salú ku enfokeriba moveshon i nutrishon salu.

Ku moveshon por rekuperápèrdida leve di memoria pagran parti. Moveshon ta redusístrès i ta stimulá tantu salúfísiko komo salú mental. Moveminimal 3 bes pa siman i mihótur dia pa 30 minüt; kana,landa,traha den kurá di kas,baila, etc.

Un nutrishon salú ta yudabaha e riesgo pa hañaAlzheimer

Ta rekomendá pa :- Redusí uso di karni kòrá i

otro produkto animal maneralechi di baka

Remplasá karni ku piská,para di konsumo (p.e.. galiña),bonchi (blanku, pretu, wowopretu, ‘lentils’, ‘garbanzos’,bonchi di kunuku, etc.)

- Limitá uso di suku imoderá uso di fèt

- Usa ménos fèt di animal- Usa sufisiente fèt vegetal,

speshal e tipo omega 3 ku tahaña den piská fèt, manerasalmou i sardinchi, zeta dioleifi, nechi, pinda, simia,awakati.

- Usa zeta di koko ‘extra vir-gin’ (ta ménos refiná)

Tin hopi diskushon riba usodi zeta di koko pasobra e tin fètsaturá. Pero diferentesientífiko ta mustra ku e tipo difèt saturá den zeta di koko talokual nos ta yama di kadenamediano (medium chain) i nodi kadena largu (long chain). Ita konosí ku fèt di kadenamediano ta kibra mas fásil paduna energia i no ta kedaakumulá den kurpa i kousadaño. Ta indiká ku fèt di zeta dikoko por alimentá e sélulanandi sesu ku energia di forma kunan no ta muri.

- Usa fruta i bèrdura tur dia.Fruta i bèrdura ta kontenévitamina i mineral i tambe lokeku nos ta yama anti-oksidante.Sierto vitamina, maneravitamina C, E i A, riba nan mestambe ta fungi komo anti-oksidante.

“Anti-oksidante” taprotehá henter nos kurpa itambe nos sesu kontrasupstansianan ku por hasidaño.

- Usa produktonan ku ta rikuna fibre, manera fruta,bèrdura, nechi, bonchi, simia,sereal i produkto di sereal kuta ‘volkoren’

- Bebe sufisiente awa turdia

- Usa te bèrdè (green tea),loke ta kontené anti-oksidante

Medisina alternativoDen medisina alternativo ta

menshoná e siguientenutrientenan òf yerba ku portin influensia positivo paprevenshon i segun nan tambepa trata e malesa manera:

Vitamina:- Vitamina B-complex- Vitamina D3- Vitamia C i EMineral:- Mineral ‘magnesium’

i ‘zinc’- Mineral ‘lithium’ i ‘se-

lenium’Sierto yerba:

- ‘Kurkuma’ òf ‘tur-meric’ òf ‘geelwortel’

Skirbí pa Sharine Loozen

Alzheimer ; un malesa kresiendo rápidamente den mundu

Alois Alzheimer

Page 6: Esun jan 2016 full pdf

6 Edishon febrüari 2016

Awendia tin hopi hendeta pone nan mes disponibelpa tuma un yu bou di nankuido, komo ku e mayornandi e yu no por hasi esaki padiferente motibu. Tin bia emayornan mes ta pidi pa laganan yu bai biba serka un famiador ku nan no por kria e yumas. Esaki por ta pamotibunan finansiero òf pamalesa etc. Un otro motibu pae yu bai biba serka otro hendeta ku e desaroyo di e yu ta napeliger dor di maltrato na kas.Aki na Boneiru eorganisashon Kuido paHóben i Bienestar di Famia tahasi un bon trabou i ta dunayudansa tantu na mayorkomo na e famia di kriansa.ESUN a hasi un entrevista kuRosalba Figaroa, kende takonta su eksperensia komomama di kriansa di dos yumuhé.

“Na 2011 mi a kuminsákomo mama di kriansa. Mimester a bai hasi algu na eofisina di RCN ku tabata situáden e edifisio riba OMNI Elec-tronics. Mi a puntra nan kikonan tabata hasiendo i nan asplika mi un ke otro. Na emesun momentu m’a mira unlista di nòmber di hendenanku ke a bin na remarke pa taun mama di kriansa. Mi aripará ku mayoria di ehendenan ei tabata hulandesòf otro nashonalidat, mashapoko boneriano tabatin ribae lista. E ora ei mi a puntranan ku mi tambe por a skirbimi nòmber, pasobra mi tainteresá pa yuda muchanandi Boneiru. Mi mes ta mamadi dos yu hòmber i semper mitabatin e deseo di tin un yumuhé. Esaki tambe a lanta miinteres pa bira un mama dikriansa. Nan a bin skrin mi na

kas. E eksigensianan ku nanta pidi di bo ta ku bo mestertin espasio pa e muchanan nakas kaminda nan por hunga isinti nan mes liber. E kasmester ta adekuá pa emuchanan por lanta den unambiente sano i si bo tin mashende den e kas nan ta skrinnan tambe.”

GuiaNa kuminsamentu

Rosalba tabata haña guiaserka Kuido pa Hóben iBienestar di Famia i ta hañaguia ketu bai ora ku tanesesario. E tabata baianochinan di informashon,kursonan tokante kuido di unyu di kriansa etc. Namomentu ku e tin mester diyudansa e ta tuma kontaktoku nan i nan ta yud’é mesora.

Den komienso e muchamester di mas atenshon i Rosalba Figaroa: “ yuda un yu ku tin mester di yudansa”

Entrevista ku Rosalba Figaroa:

Yuda esunnan ku tin mester di yudansa

kuido spesial ku un otromucha.

“Mi ta hasi esaki pa gana emucha su konfiansa i mi tadun’é èkstra kariño, amor iatenshon”, segun Rosalba.

Mayoria di e muchanan kuno por biba mas serka nanmayornan ta yega na kas diun famia di kriansa ku nanpeso i dolónan. Riba epregunta kon el a atendé kuesaki, Rosalba a kontestá:“For di e promé dia ku epromé yu a bin biba serka mi,mi a bai mi dòkter di kas kunéi mesora el a kuminsá kutratamentu pa e yu. El a hañavitamina i remedi. Despuesmi a hiba e yu un sikólogo paevitá ku e por lanta ku kualketrouma.”

AseptashonRosalba su famia den kas

ta konsistí di 3 persona. Sufamia a aseptá ku el a tumados yu di kriansa. Nan a haña‘leuk’ ku e ta yuda. E ta kontatambe ku su bida a kambiaawor ku e tin dos yu di kriansaden kas.

Rosalba ta konsiente ku ekontakto entre mayor i yumester keda i di su banda eta hasi su máksimo esfuersopa esaki por bai bon. “Mi tasplika e yunan ku nan ta tem-poral serka mi i ku mi ta kuidanan pasobra nan mama nopor ku nan ainda. Ounke ku

mi stima e dos yunan ku mitin aworakí, mi ta prepará nanku un dia nan lo por bai bèkserka nan mes mayornan, pae no bini komo un sorpresapa nan. Pa mi sí mi sa ku e taduru, pasobra m’a pega hopina nan”, Rosalba ta bisa.

Por último Rosalba takonsehá tur hende ku tintempu i manera pa por yudaun yu ku tin mester diyudansa, hasié. Asina bo tayuda e mucha den sudesaroyo i pa e por mantenéi sigui ku nos kultura. Denkomienso ora ku e yu hari bota mira tòg un parti di tristesaden su wowo. Pero despuesora ku e yu hari pasobra el alogra algu bon na skol, esentimentu ei ta hopi grandi.

Skirbí pa: EsterlineDavelaar

Nunka mas mi por lubidáe fecha tan doloroso ku ta12 desèmber 2015. Kon pa7.10 mainta mi yu tayamami, i ta puntra ku mi saku Fransisco ta pèrdí. Mi abisé ku no por ta posibelloke e ta bisando mi ei.

Mi a bira pone mi radiopa skucha notisia i mi atende ku ta asina mes.Mesora mi a yama un primapa mi por sa mas, i mi tapuntra mi prima ku loke akaba skucha aki, ku bèrdatFransisco ta pèrdí? Na e otrobanda di telefon mi a tendemi prima bisa: “Si, Fransiscota pèrdí, pero na bida taotro. Fransisco ta morto,Indra.”

Manera un baño di awafriu mi a haña i no tabata pora kontené mi lágrimanan. Aranka sin previo aviso unhóben ku yen di bida i ku

E doló ku bo a laga atrasgana di biba for di su sernankerí. Na e momentunan eimi a sinti un doló fuerte nami kurason, pasobra nunkami por a spera un mortoasina pa un hóben ku sem-per bai tabata alegre,

korekto ku su trabou i kurèspèt pa tur hende.

P’esei mi ta bisa ku el abai i a laga nos ku un dolóatras. Ku bon Dios duna sualma sosiegu eterno i ku esosegá na pas.

Skirbí pa: Indra Martis

Page 7: Esun jan 2016 full pdf

7Edishon febrüari 2016

Hopi di nos ta kore ku outo pasaden naturalesa sin paga tinu. BuchiFrans ta un di nos grandinan, unhòmber, un kunukero ku ta biba kunaturalesa. Ta asina su tata a siò’é. Etin Boneiru na su pechu i e konosékiko ta biba den naturalesa diBoneiru. Ta p’esei e ta vigilá i taatento pa loke naturalesa di Boneiruta komuniká. Awor, loke tin Buchihopi preokupá últimamente ta e echoku komehein ta kabando ku nosmondinan. “Si sigui asina aki, aki unpar di tempu no tin mondi mas naBoneiru,” e ta atvertí. Epreokupashon aki a pone ku un diaBuchi a disidí di tuma kontakto ku mipa mi kompaò’é hasi un rekorido i pae mustra e problema. Di kon ami? Eseita un storia pa otro dia.

Kon grandi ta e problema?Ta bon pa sa ku Buchi ta yuda kuida

i tira bista den e áreanan di Bolivia iFòntein. Durante tres dia nos a pasaden Bolivia, Fòntein i Lima. Mi no pora kere mi wowonan. Kas di komeheinmasha grandi mes. Asta na kantu dikaminda. Tambe tantu na kaminda dibai Rincon komo esun ku ta krusa denLima.

Buchi ta splika kon bo por miradjaleu kaminda tin komehein a komei mata tur e palunan, hasi nan sekuseku. Asina bo mira hopi palu sekuseku, tin un kas di komehein denserkania. “Kòrda no, no ta sekura takousa esaki!” Buchi ta stòp direpentemi dilanti i drei wak mi ku un karahopi serio. Esaki pa mi komprendé kuta kos serio e ta papia. En bèrdat, mita mira hopi palu seku seku i meimeidi nan yen di blachi bèrdè. “Awó, dikon esei si ta bèrdè?” Buchi ta puntrami. E mes ta kontesta: “Ta pasókomehein no ta kome e palu ei.”Komehein ta gusta palu di watapana,mansania, hobada, bèshi yuana,kadushi i yatu. Loke nan no gusta tapalu di huku, wayaká, pal’í lechi i dikalbas.

No ta buriku ni kabritu!“Hendenan no sa kon dil ku buriku

i kabritu. Nan no ta e problema!” Nosa kore wak kaminda tin pos ku awa ikaminda tin awa ku e burikunan ta

bebe. Por ehèmpel, den Bolivia aboutin un pos ku awa pa Buriku. E tabatatapá ku watapana e ora ei. E tin bakikaba i sistema pa e awa kore yega ebaki. Ta mantenshon mester. DenLima tambe nos a bai na un pos yendi awa. Bo mester sa kón kana yegana dje. “Naturalesa tin su siklo, pero

awor tin e problema grandi dikomehein ku ta kome e palunan kuprikichi ta kome su baliòanan i lagakai abou pa kabritu. Si no tin esaki, ebestianan ta kome mata nobo kunase. E kousa di tur problema takomehein.

Kiko mester hasi?

“Mester kima e kas. Basha kerozini kima.” Buchi ta sigui splika ku loke eta hasi tambe ta pone shinishi riba ekasnan di komehein i esaki tambe takore ku nan. Ántes tur kunukerotabata mantené nan kunuku i kimatur palu seku ku frekuensia pa asinakomehein no haña chèns. Loke Buchita hasi, ya pa basta tempu kaba, talanta tempran bai sea den Bolivia òfFòntein i kima kasnan di komehein,kura palunan ku shinishi i snui nan.Den Bolivia tin algun persona tin kasi nan konosé Buchi bon i ta yud’étambe ku e trabou. Den Fòntein,Buchi ta yuda tira bista i hasi trabouchikí, manera drecha rant di e bakinandi awa, snui i limpia pa e doño ku tabiba na Aruba. Den Fòntein tin algunporko chikitu, yuana, i para e.o. lora iprikichi. Palunan di fruta ku tin taamandel i kenepa.

Koriendo den su vèn blankugrandi, Buchi ta konta mi hopi storiadi su infansia i kon el a siòa tur kos dinaturalesa i tambe su bida komonabegante. Buchi ta birando grandi.E ta fuerte ainda si, pero su kurasonta hasi hopi doló mirando kuantutrabou tin pa hasi den naturalesa naBoneiru i tambe e menasa dikomehein ku ta parse ta e so ta mira.Mi a primintí Buchi di hasi algu pa enotisia yega i ku ta bin akshon.

AkshonNa promé lugá mi a kòmbersá ku

Fernando Simal, sientífiko dinaturalesa bibá aki na Boneiru ku tahasi tur tipo di investigashon, pa hasiun investigashon profeshonal riba eproblema di komehein. El a mustrahopi interes i nos a keda pa bai huntuku Buchi pa Buchi mes mustra i paasina e por traha un plan kon hasi einvestigashon. E akshon aki tapendiente, pasó nos mester a wantaun ratu komo ku Buchi su esposa kerídi hopi aña a kuminsá bira hopi malui Buchi tabatin otro preokupashon nasu kabes. Na di dos lugá lo mi a skirbiun artíkulo pa korant pa kreakonsenshi den pueblo. Esei a sosodéawor.

Riba e fotonan por mira Buchi,dunando splikashon, i tambe imágennan deskribí den e artíkulo aki.

Tópiko:

Naturalesa

Buchi ta atvertí pa komehein

Trabou den Fontein No ta sekura

Kas di komehein den palu

Kas di komehein kant’i kaminda

Page 8: Esun jan 2016 full pdf

8 Edishon febrüari 2016

Tur mayor ke pa nan yudesaroyá, bai dilanti denbida, i ta un hende felis. Orabo lesa un buki huntu ku boyu, òf djis wak e plachinanden e buki, esaki ta trese unambiente dushi y kalmantepa mayor i yu. Lesamentu nota djis un pasa tempu, sino eta stimulá desaroyo di bo yu.E ta stimulá su fantasia, sudesaroyo sosial, kognitivo,emoshonal i su papiá. Ora bolesa un buki pa bo yu, e ta serakonosí ku e mundu den ebuki. Muchanan ku tineksperiensha ku buki ta mihóna skol, ta mas motivá pa siñalesa, ta papia i skirbi masmihó i nan komprondementudi teksto ta mas mihó.

BenefisionanTin hopi benefisio di

lesamentu promé ku baidrumi. Despues di un dia drùkku yen di aktividat na skol, kasòf sentro di mucha, mestertin un momento relahante.Lesamentu promé ku baidrumi ta krea un momentoplasentero i relahante pamayor i yu. Mayornan porhasié un rutina pa lesa pa nan

yu ora e ta den su kama. Elesamentu ta relahá su

mente i ta pon’é pega soño.Tene kuenta ku otro kos kupor kita su atenshon, p.e.televishon òf radio. Pagaesakinan. Lesa trankilo i usadiferente tono di bos.

EdatKi edat mi yu mester tin

pa mi por kuminsá lesa p’e?For di 3 luna por kuminsá,

asina un beibi kuminsá birakaweta pa wak su alrededor ipor tene algu den su man, porkuminsá lesa p’e. Mayornanpor usa buki di karton òfplèstik diki ku tin plachigrandi riba dje. Usa plachinanden buki ku bo baby porrekonosé den su alrededor.Mustra dede riba e plachi imenshoná e opheto. Tambepor lesa bukinan speshal paora e ta baña.

Muchanan entre dos patres aña gusta tende storiakòrtiko miéntras nan ta wak eplachi den buki. For di e edatdi tres pa kuater aña e storiapor bira mas difísil. Plachi takeda hunga un ròl importanteden e buki. Tekstonan simpelku ripitishon i rima ta hasi estoria interesante. Tekstonanasina ta yuda e muchapronostiká kiko lo por pasadespues. E ta stimulá bo yupa lesa duru i ripití rimanan.

Mayornan por kuminsálesa storianan mas largu ku un

Importansia di lesa promé ku bai drumi

mucha di sinku aña.Interakshon (papia tokante estoria) ta importante durantelesamentu.

Pa muchanan ku por lesakaba, no stòp di lesa p nan.Tin biaha un storia ta muchudifísil pa e mes lesa òfkomprondé. Sinembargo,mucha ta haña dushi pa lesahuntu ku su mayornan. Esakta mes dushi ku ora sinta wakun pelíkula.

Algun teps:· Ta importante pa

mayornan sa kiko ta pará dene buki promé. Esaki ta hasiémas fásil pa splika algu ku tapará den e buki i e ta lesa masfásil.

· Traha bo mes unrutina di lesamentu. Lesa ebuki na un lugá ketu i kómodo.Esaki no mester tuma lugásolamente promé ku baidrumi, sino durante diatambe.

· Wak e kaft huntu.Lesa e titulo di e buki i papiatokante esaki huntu ku bo yu.Hasié kurioso pa e kontenido.

· Duna bo yu chèns pakomentá riba e kontenido die buki, i papia kuné tokanteesaki.

· Ora tin momento kususpenso, laga bo yupronostiká loke ta bai pasa.Esaki ta stimulá su

pensamentu i por yud’é denmomentonan ku e tin kutuma desishon.

· Splika palabranandifísil. Bo yu lo siñapalabranan nobo.

· Tuma un dia pa papiatokante e buki.

· Hasi e storiainteresante. Miéntras ku bota lesa bo por hasi moveshonòf zonidonan ku ta hasi estoria interesante.

· Lesa e buki un otrobiaha atrobe. Por ta ku bo yuta puntra bo pa lesa e mesunbuki mas ku un biaha den emes un siman. Hasi esaki.Kada biaha bo yu ta siña algunobo.

Pues, sigui lesa pa bo yu, istimulá lesamentu,spesialmente si e gusta esaki.

Skirbí pa: Johaila Sint Jago

Reseta: Bèrlinda bòlKarnaval ta biniendo i pa evitá gastamentu di sènriba kaya, ata aki un reseta!Ingredientenan: 500 gr. di hariòa25 – 30 gr. di isS! liter di lechi (1 kùp)80 gr. di manteka100 gr. di suku2 webuUn tiki salu (1 telep)Djèm pa reyeno

Preparashon:Traha e mansa manera ta traha pan.Laga e mansa para reis mas o ménos 30 minüt.Ròl e mansa for di otro ku un ròlstòk I kòrt’é denalgun rondó di 7 – 8cm.Pone un plak di djèm riba un di e rondónan.hunta e rant di e rònchi ku awa.Despues ta plak un otro rònchi riba dje I primié bonpa e pega bon.

Por primié ku rant di un glas.Despues ta hasa nan den zeta kayente riba kandelaabou.Ora nan ta kla, por stroi suku riba nan.

Kyshanna Thodé

Page 9: Esun jan 2016 full pdf

9Edishon febrüari 2016

Nos ta atendiendokualidatnan importante, ku lopor yuda nos di ta un bon lider.Nos komunidat ta gritando palidernan ku nan por konfia,lidernan ku ta luchando pa unmihó komunidat. Ami ta kere kuBonaire mester invertí mas tantuden e ser humano, pasobra ta eser humano lo mester dunakontenido na kualkier strukturaku Bonaire skohe p’e. Pues baninvertí mas den e ser humano panos por tin bon lidernan den noskomunidat.

Awe e siguiente tema lo taSOLUSHONA PROBLEMA. Unsabio a yega di bisa ku bo no porlaga bo problemanan bira unproblema. Lidernan efektivosemper lo lanta para kontraretonan. Esaki ta algu ku tasepará ganadó for di kehadó.Unda ku un lider ta aktivo, e lotopa ku problema. Nos ta bibaden un mundu di kompleksidat idiversidat kresiente, nos tininterakshon ku e ser humano inos no por kontrolá tursituashon ku nos ta topa.

Nos por konstatá ku lidernanku abilidat pa solushonáproblema ta demostrá 5 kualidatimportante;

1. NAN POR ANTISIPAPROBLEMA; ya ku problema tainevitabel, bon lidernan taantisipá riba esaki. Siguresunnan ku ta kere ku e ruta dibida ta fásil lo topa ku problemakonstantemente isorpresivamente. E lider ku nota antisipá ku tin problema lotopa ku hopi problema nakaminda. Si bo mantené boaktitut positivo, pero ta planiapa ‘lo peor’, lo bo haña bo mesden un bon posishon pasolushoná problema ora nanpresentá.

2. NAN TA ASEPTA E BERDAT; eser humano por rospondé ribaproblema di e siguientemaneranan, por ehèmpel nan tanenga di aseptá esaki, nan loaseptá nan i despues atendé kunan, òf nan ta aseptá nan i lopurba pa hasi e kosnan masmihó. Bon lidernan semper lo tinku sigui hasi e último aki.

3. NAN TA SIGUI MIRA EKUADRO GRANDI (‘BIG PICTURE’);lidernan kontinuamente mestersigui mira e KUADRO GRANDI.Nan no por pèrmití nan mes paser kubrí ku emoshon. Tampokonan no por permití nan mes padrenta den detaye ku ta pone nan

pèrdè bista di loke ta importante.4. NAN TA ATENDE KU UN KOS

NA E MESUN MOMENTO; nunkanan lo no mester purbasolushoná tur problema na emesun ora. Mester atendé kuesaki un pa un. Ora bo topa kuvários problema na e mesuntempu, bo mester sigursolushoná esun ku bo tatrahando ariba promé ku bomove bai pa e siguiente.

5. LIDERNAN BERDADERONUNKA LO ENTREGA UN METAGRANDI ORA NAN TA NA SUELA;lidernan efektivo semper lokomprondé e prinsipio te na tòp.Nan lo tuma desishon grandi namomento ku nan ta eksperensiá

un kambio positivo den nanliderazgo i no durante ditempunan skur.

Un sabio a yega di bisa ku:“Loke bo ta pensa ta nifiká masku tur otro kos den bo bida. Masdi loke bo ta gana, mas di boposishon sosial i mas di loke eser humano ta pensa ariba bo.”Kada problema ku bo enfrentá,lo introdusí bo atrobe na bo mes.Esaki lo mustra bo kon bo tapensa i kon bo emoshonnan ta.Ora bo topa un problema karaku kara, kon bo ta reakshoná? Lobo ignorá esaki i spera ku e tadisparsé? Lo bo sinti boimpotente pa solushoná esaki?Bo tabatin mal eksperensia ku etipo di problemanan aki denpasado òf abo tabata purbasolushoná nan i kisas bo alegumai esakinan? Òf bo lo topaku esaki i solushoná nan? Eabilidat pa solushoná problemaefektivamente ta bini dieksperensia kon pa ataká isolushoná opstákulonan denkaminda. Kada bes di nobo orabo solushoná un problema , lobo mehorá e proseso aki den bobida. Pero si nunka bo no purba,faya i bolbe purba, nunka lo bosiña esaki.

Pa mehorá bo abilidat pasolushoná problema, nos lo kierrekomendá lo siguiente.

*IDENTIFIKA UN PROBLEMA; sibo ta un hende ku ta evitáproblema, sali bai i konfrontáesakinan. Lo bo bira mihósolamente ora bo ta enfrentá eproblema i gana maseksperensia.

*Desaroyá un método kon bota solushoná un problema; tinhende ku hopi problema paatendé, pasobra nan no takomprendé kon pa atendéesakinan.

Ami a yega di topa e siguienteproseso pa solushoná problemai mi kier kompartí esaki ku boso.

E ta titulá na ingles e prosesodi ‘TEACH’, esta ‘Time: spendtime to discover the real issue;Exposure: find out what othershave done; Assistance: have yourteam study all angles; Creativity:brainstorm multiple solutions;Hit it: implement the best solu-tion.”

Finalmente RONDONA BOMES KU HENDENAN KU TASOLUSHONA PROBLEMA; si abomes no ta un bon solushonadódi problema anto trese otronanden bo tim ku sí por hasi esaki.

Un lider berdadero tin siguidó

Skirbí pa Bigalda deMarchena

Ruta di Bara'i Karta takonsistí di tres trayekto: untrayekto pa outo, un pabaiskel i un pa kanadó. Etrayekto pa kanadó ta kedaden e área di Lagun iWashikemba. E persona ku apensa e ruta aki ta Bòi Antoin,kende djadumingu último papromé bia a kana esakidespues ku a stipulá e ruta.Antoin a kana ku un grupo diboluntario di FundashonHistóriko Kultural Boneriano(FuHiKuBo).

E ruta yamá Bara'i Karta taun proyekto di POB -Plattelandsontwikkelingprogramma.Banda di stimulá agrikulturae proyekto aki, finansiá paHulanda, ta trata na tresemoveshon turístiko denáreanan di kunuku. Den ekuadro aki a krea e Ruta Bara'iKarta.

E diferente trayektonan tabon marká ku piedranan kudiferente koló di fèrf.Djadumingu último BòiAntoin a kana e ruta aki,saliendo for di Lagun, huntuku e grupo di boluntario diFuHiKuBo ku ta tumando e

tarea di organisákaminatanan edukativo.

Antoin a splika ku e takontentu ku resultado final die ruta aki pa kanadó.Spesialmente e parti di e rutaku ta krusa den mondi paribadi e kas di Washikemba bai

Ruta Bar'i Karta ku trayekto pa kanadóLagun ta hopi bon hinká denotro.

Djadumingu dia 14 difebrüari e grupo di FuHiKuBota bai organisá e kaminata akipa públiko. Keda pendientepa mas detaye.

Algun tepAlgun tep pa stimulá lesamentu serka mucha ta:*Konta e yu un kuenta tur anochi promé ku e drumi.*Si e buki tin plachi, lag’é wak e plachinan miéntras bo

ta konta e kuenta.*Puntra e yu su opinion tokante un buki ku el a lesa i

papia kuné tokante esaki.*Laga e yu bishitá biblioteka.

Skirbí pa: Misorgia Van Langeveld

Lesa ta dushiLesamentu ta algu hopi importante. Lesa kier men haña

informashon pa medio di palabra skibi. Ta hopi bon si mayorpor kuminsá fo’i chikí ku un mucha pa e será konosí ku unbuki.

Lesando, bo ta amplia bo mundu, bo ta haña entradaden e bida riku di humanidat. Lesamentu ta stimuládesaroyo di fantasia. E persona ku lesa ta bira mas kritiko,e ta bira mas sabi i e ta amplia su vokabulario i su sentido.Lesando, e persona ta dibertí tambe na un manera sano.

Page 10: Esun jan 2016 full pdf

10 Edishon febrüari 2016

Ku mi dies aña mi a kuminsáskibi mi mes storianan di mucha.Mi tin mas ku binti kuenta dimucha ku m’a skibi. Apesar di ekuentanan di mucha ku midieskuater aña mi tabata skibikuenta di amor, pero pa hóben,(amor di hubentut) tambe. Sem-per mi tabata ker a saka mi mesbuki di kuenta pa mucha i tambeesun di amor di hubentut.

Mi a yega di partisipá na untayer ku tabatin un biaha di skibikuenta pa mucha ku fundashonUnion Sosial Kultural (Fusoku) ayega di organisá na aña 1999.For di e tayer ei a sali un buki kuyama ‘Un Simia’. Den e buki einos tur ku a partisipá na e tayera haña chèns pa a skibi storia itambe poesia. Mi mes a skibi treskuenta i sinku poesia. Despuesdi esei nunka mas mi no a tendeni sa di niun tayer asina.

Tempu a pasa i mi a sigui mistudio na Hulanda. Ora mi a binibek for di eksterior mi no a yegaòf kisas topa ku e personakonserní pa yuda mi riba e terenopa ku mi bukinan. Kisas mi mestambe ta asina okupá kudiferente kos den mi bida i mi noa para ketu pa yega na e hendeku por yuda mi ku mi storianan.Mi ta spera ku un dia lo mi yegana mi bukinan si.

Pero komo mi a haña e

Mi nòmber ta Gintriska Frans mihó konosí komo Geni Ras,siguiendo e kurso di skibi pa korant nos a haña e tarea di

skibi algu pa korant ‘Esun’. Den mi infansia mi tabata gusta lesa buki distoria na papiamentu , manera kompa nanzi etc, I asina mi interes paskibi mes a lanta.

oportunidat di skibi den e korantaki, mi ta bai laga bosnan lesaun di mi storia nan ku mi a skibipa mucha. E storia aki yama ‘Emata papiadó’, e ta un kuenta kuno ta basa riba realidat sinokompletamente un fantasia pamucha. Pero e tin un mensahetambe aden. Mi ta spera e lo tana bosnan agrado.

E mata papiadóDen un mondi yen di bestia i

mata,tin un mata hopi straño. Emata ta otro fo’i tur otro mata,paso e mata aki por a papia. Konpor ta? Ningun hende no tabatasa. E mata aki por a bisa bo, bofuturo i bo number di suerte.Semper e mata aki tabata bisabo e bèrdat i tur hende tabatabai bishita e mata aki.

Hendenan asta a duna e matae nòmber ‘E Mata di suerte’.Hendenan di tur parti di munduta bishita e mata di suerte aki. Emata aki semper tabata papiabèrdat. Tur hende ku bai serkadje tabata gana number i kosnantabata sosodé manera e matatabata bisa. I p’esei tur hendetabata kere den e mata aki.

Un dia un hòmber hopipober, a tende di e mata aki. Peroe hòmber tabata biba hopi leufor di e mondi kaminda e matatabata ta. Pero den e hòmber su

kabes ta ku e tin ku bai bishitá emata aki, pa e mata bisi’é si undia e lo sali fo’i e pobresa ku e taden aki. E ke pa e mata bisi’é kidia e ta bira riku, ki dia su bidalo bai drecha? Paso dia pa dia eta birando mas pober. “Wèl” ehòmber a pensa den su so,” Takana lo mi tin ku kana i yegakaminda e mata aki ta.

Awèl a pasa, ku Pedro, asinae hòmber tabata yama, akuminsá kana. Pedro a kanasinku

dia largu pa a yega serka emata di suerte aki. Ora ‘la yegatur kansa dilanti dje mata, emata a puntr’é,” Ta dikon mi shonta kansá asina? Pedro akontesta,”Ai mi mata bo no sa tafor di unda m’a kana bini pa yega

E mata papiadó

aki, no? For di hopi leu, m’a kanasinku dia largu sin stòp pa mipor yega serka bo. E mata abisi’é: “Ta kiko mi por yuda bokuné?” Pedro: “Ai mi dushi mata,bo por a bisa mi kiko mi futurotin pa mi? Si un dia lo mi sali fo’ie pobresa ku mi ta den aki?”

E mata a kontesta: “Wèl mishon. Bo futuro ta bisa, ku ribaun dia lo bo bira hopi riku, perolo bo pèrdè tur plaka bèk.”

Pedro a puntra mesora:“Dikon lo mi pèrdè tur kos bek? Emata a kontesta: “Pasá bo ta baibira un hende egoista. Lo bo nokompartí bo plaka ku ningunhende.”

Pedro a kontesta: “Awor aki kumi ta pober ningun hende no tayuda mi. Pa kiko ami tin ku yuda

nan ora ku ami tin?”E Mata a kontesta: “No mira

kiko otro hende ta hasi òf keda sinhasi. Tuma mi konseho. Dia ku botin, kompartí ku hende ku no tin ilo bo keda riku pa semper.”

“Ta bon mi mata,” Pedro akontestá. Despues, el a kuekaminda pa kas bèk.

Nèt un aña despues, Pedro abira un hòmber masha riku mes ipoderoso. Sigur sigur Pedro akòrda kiko e mata a bisi’é, pa ekompartí ku hende ku no tin. I AsinaPedro a keda riku i biba felis pasemper. Danki na e mata ku awora bira un bon konsehero tambe.

ALAFIN ALAFAN E KUENTA AKABA

Skibi pa Gintriska Frans(Geni ras)

Un dama ku tin hopi gana dibiaha ku su kasá a pensa unplan. Nan tin mas ku trinta añakasá i nunka nan no a biahahuntu, pasobra kada bes ehòmber tin otro kos di hasi. Edama sa bon bon ta kiko ta eproblema: su kasá ta superpichiri. E no tin nada di hasi. Orata bai pa saka plaka, esei no taden su tema.

Awèl, e dama a traha su plankaminda el a hinka un biahe denotro kaminda ningun sèn lo nosali di su saku. Tur gastu ta kubrí.

Anochi na kas el ta konta sukasá ku e tin di bai Hawai patrabou i e por hiba su pareha.Tur gastu lo ta pagá. Ansioso el akeda ketu un ratu warda sureakshon. E kasá a puntra; “Tur,tur gastu ta pagá?” “Si e takontestá. Solamente e transportedi èrpòrt pa hotèl nos tin di paga,pero nan ta duna nos e sèn bèk”.“Kuantu sèn nan ta duna?” e tapuntra. “Binti dòler. Bo por kohetaksi tambe, e hotèl tin shùtelbùs. Esei ta sali sinku dòler. Perobo no ke bai ku esei, pasobra eta pasa di hotèl pa hotèl i esundi nos ta último”. E ta splika. “Sie gastu ta ménos ku e binti dòler,mester duna nan sèn bèk?”. “No”,e kasá ta kontest’é. E hòmber tapensa un ratu i ta bisa: “E biahe

ta un bon idea. E ta un bon dil. Teasta mi por gana sèn en bes disaka”.

E kasá super kontentu a dun’éun sunchi. Ku e stèm di mas lifku e tin, e ta puntra su kasá: “Bono tin problema pa hiba mimaleta Hawai tog?. Mi tin di baiChicago pa duna unpresentashon. Mi lo sali di Chi-cago bai Hawai i abo di aki. Bobuelo lo yega promé ku esun dimi.”

“Mi por hasi esei. No taproblema” e kasá ta kontestá.

Un dia promé ku nan biahe, ekasá ta yama for di Chicago papidi su kasá pa bin ku algun kahadi buki, pasobra el a haña unpedido di un librería di Hawai.

Na Hawai e ta tuma un taksipa bai hotèl. E ta drenta e hotèl ita gosa kon luhoso e ta. E taansioso pa mira su kasá i tendekon el a haña su buelo.

E ta yega na resepshon i tabisa su nòmber i ta puntra si sukasá a yega kaba. E ta keda strañákon nòrs e empleado ta kontest’éku bos haltu; “Si, señor Robinsona kaba yega”. Tur strañá e tadrenta den left i e palabranan taresoná den su orea ainda; el akaba yega. Kon por ta? Su buelomester a yega kuater ora proméku esun di dje. E ta bati riba eporta di kamber i ta bisa su kasáku ta el a yega. Ora e kasa a habriporta el a spanta. E kasá tabatapapa sodá. Kabes kòrá kòrá dikansansio ku kuater maleta nasu pia. E hòmber ta kontestá:“Oh, nos a yega kasi huntuhuntu.” Kon por ta.

“Ta for di mainta bo mester ayega”, mi ta bis’é.

“Mi a bin ku transportepúbliko i mi a skapa diesnuebedòler. Ora di bai si nos tur dosbai èrpòrt ku transporte públiko,

Pichiri òf sabí?nos lo gana sinkuentinuebedòler total. E biahe aki ta un bonidea!”

“Un pregunta mi tin. Bo a tepe ‘bell boy?”

“Pa kiko? Mi mes a subi kumi maletanan. Ei tambe mi a sparplaka”.

Skirbí pa: ElsmarieBeukenboom

Page 11: Esun jan 2016 full pdf

11Edishon febrüari 2016

Mainta 5.15 mi telefon tazona pa lanta mi. Ya kabata ora pa lanta i kuminsáprepará pa bai skol.Mesora ta bini na mi memo-ria ku awe ta djarason i mitin “pleinwacht”. Esei tanifiká ku 7 or mi mester tana skol. Pues ban preparátur kos pa sali kas pa yegaskol na tempu.

Yega skolManera mi a yega skol

mi a notá ku ya kaba tinalumno na skol. Namomentu ku mi a parkernan ta aserka mi outo. “Bondia, yùfrou”. Mi ta kontesta“Bon dia, dushinan. Boso tahopi tempran.” “Si yùfrou,bùs ta baha nos for di mitardi 7.”

Mesora mi ta pèrdè denmi pensamentunan. Ta kiora e yunan aki ta lanta?Nan a drumi sufisiente?Diripiente un di e alumnonanta sakami fo’i mipensamentunan ku unpregunta ku ta trose mikurason. E la puntra:“Yùfrou tin un pida pan pami? Mi tin hamber. Mi no aduda i ta saka mi pan i dunae kriatura aki.”

Mayor rabiáSegun e otro alumnonan

ta sigui yega, diripiente mita mira un mayor rabia tasubi tereno di skol. Mi aaserká e mama aki, yam’ébon dia i puntr’é si mi poryud’é. E señora ta konta miku luho i detaye ku e la binipa dal un alumno ku a dalsu yu ayera. Bo mes porkomprondé ku mi mester apone mi pèchi di shon polis

riba mi kabes i kuminsábuska informashon pakomprondé kiko a pasa.Felis mi tabata ora mi a lograkonvensé e mayor ku e nopor dal niun mucha. Mesorami a splika e mama aki kuproblema di skol mesterinformá skol pa skol atendéi no hasi problema masgrandi ku e ta.

Bèl a zonaAté, ata bèl a zona. Ta

ora di kuminsá ku lès.Mesora nos ta kuminsá kunos orashon pa yama dankipa e anochi ku a transkurí ipidi guia pa e dia nobo. Djeinos ta hasi un rekorido denklas pa wak si tur kos ta ok.Tin dia ta na e momentu akiku tin un problema ta resaltái komo maestra bo tin kuskohe ta kua pèchi bo tabisti pa yega na unsolushon.

Despues lès ta sigui nor-mal. Djis aki tin matemátika.Awe ta dia di prueba. Nosta traha ku 3 grupo den klas,pues esei ta nifiká 3diferente prueba. Tatemporada di prueba esakita i komo maestra bomester tene kuenta kudiferente punto p.e. diferenteprueba, kua mucha tin kuhaña èkstra tempu pa kabana trabou, i kua mucha tindisleksia i mester hasi eprueba mas grandi p’e?

Asina tin mas punto kubo mester tene kuentakuné. No na ora ku e pruebata bai kuminsá, pero ya fo’iora bo ta planeá bo trabou.

Entrega di puntoDurante di dia un memo

di kabes di skol ta pasakaminda e ta informá ku tursiman mester entregápunto. Mesora mi ta habri miplanifikashon pa mi wak simi ta riba skema. Felis mipor a hala un rosea profundoora mi a konstatá ku tur kosta manera mi a planeá,pues mi ta kana pareu ku miskema.

Awe mèrdia ora skolkaba nos tin workshop te 3or. Mesora mi ta pensa, okpero awe mester wak eskrefnan aki si, pasobra diata pasa bai rápidamente i namomentu ku bo skep algu,bo ta kai den problema kubo planifikashon. Kasi bono ta kere, pero e dia a pasahopi lihé, pero naturalmentemi akumulá 2 stapel di skrefpa kontrolá.

Mi ta bai workshop imaske mi ta kansá i takòrdá mi stapelnan di skref,tòg mi ta partisipá yen dianimo. 3 or a bati i at’amiawor kan kan diinformashon nobo pa baiimplementá den klas.

Rumbo pa kasAnyway awor rumbo pa

kas. Mi no tin nodi di splikabo kuantu kos tin ku hasiora bo yega kas atardi fordi trabou.

Alrededor di 8 or anochiora ku tur kos ta kla preparápa e siguiente mainta mi tabira wak mi tas. Ta manerae tas ta yama mi: “Yùfrou kiora nos ta yega na bùrt?”

Mi ta kontesta tambe “eheh, mi no por keda sinkontrolá boso, pasó sino mita kai atras.”

Mesora ta bini na mi

mente ku otro siman turpunto mester ta entregáserka e kabes di skol. Notin awa pa laba ni sèrbètèpa seka, pues ta di dal adennuma. Mi a kuminsá nadòbel chèk si tur kos ta okpa e siguiente mainta, i djeimi a kuminsá kontrolá miskrefnan. Ahan no kontroláso sino traha unanalisashon tambe pa mi sakua sòm nan a traha malu imi mester bolbe repasá.

PèchinanAlrededor di 12or mi ta

kaba ku mi trabou. Mi a wakrònt i konstatá ku ya turhende a bai drumi. Mi takansa pero satisfechopasobra mi alumnonan a

Un dia den mi bida komo maestra di skolduna un bon resultado.

Mi a pensa pa mi mesdikon nunka bo no a kontabo pèchinan ku bo ta bisti?

Segun mi ta prepará pabai drumi mi a kuminsápensa: yùfrou, mama, tata,ruman, wela, welo, tanta, tio,primu, polis, abogado, hues,dòkter i zùster, sikólogo,ortopedagogo, logopedista,i asina mi por siguimenshoná.

Apesar di tur e ròlnan kumi mester tin diariamente, mita stima mi trabou. Mi kierdjis rekordá bo ku sin mitrabou, abo no por tin esundi bo. Pues bo mester apasa un dia den man di unmaestra.

Skirbí pa: Jubella Balentin

Tin biaha bo ta sinti bo unrehen. Tin algu ku bo tin ganadi hasi, ta pone bo mes pahasi esaki, pero tin algu tawantabo, stroba di hasi esaki.E algu aki tin bo rehen. Unrehen ta un pèrsona ku no tinsu libertat; ku no por disidí pasu mes òf tuma un desishon.Un hende por ta rehen di sumes tambe.

Si, kon por ta posibel?Masha simpel. Ku miedu pahasi òf puntra algu. Porehèmpel, bo tin un idea pa

hasi algu, pero bo no tinkurashi pa hasié. Bo ta kedabira bira i puntra bo mes ‘konmi por hasi e kos aki’? Bo takeda pensa i pensa, bira rònt,pero nunka bo no ta kuminsá.

Un otro ehèmpel ta, tinora bo tin un pregunta pa unhende, pero bo no ta hasiépasobra bo tin miedu pa ehende rechasá bo. Pero si nosno puntra, si nos no kohe ekurashi, nunka nos lo no sakiko e hende lo a kontestá.Nos mes no por disidí pa otro sin puntra e pèrsona su opin-

ion promé i skucha su opin-ion.

E motibu dikon mi ta usa epalabra rehen ta pasobra mitabata rehen di mi mes. Lagami splika: pa un par di lunakaba mi ta bai un kurso diskirbi pa korant. Mi mes tatraha na ofisina di Extrakaminda tur dia mi ta atendéku korant. Pero ora a yega pami skirbi un artíkulo komoevaluashon di e kurso, mimente a fris. Mi a ripara kumi tabata un rehen di mi mes

Ken tin bo komo rehen?pa motibu ku mi tabata tin turkos rondó di mi, liber di ekurashi. Mi ta’ tin idea kiko mipor skirbi, pero ora a yega unmomentu pa pone letra ribapapel, mi mente ta birablanku sin sa kon pa kuminsá.Mi ta skucha den lès kon emaestro ta bisa; “skirbi,skirbi”. Mi ta puntra mi meskiko mi ta bai skirbi. Te ora ayega e momento ku mi a disidídi skirbi. Esaki ta e proméartíkulo ku mi a skirbi. Lo mikeda rehen, òf lo tin mas?

Page 12: Esun jan 2016 full pdf

12 Edishon febrüari 2016

Door: Bòi AntoinDe mondelinge geschiedenis van

Bonaire bevat vele interessanteverhalen van mensen die in hetverleden op een mysterieuze maniervan dit eiland zijn verdwenen. Eenpaar van deze mensen zijnteruggevonden. Anderen zijn vooreeuwig verdwenen. Helaas ontbrekenvaak de officiële documenten omdeze verdwijningsgevallen binnen deBonairiaanse bevolking te staven.Echter, deze verhalen zijn voortblijven leven in het geheugen van deouderen van het eiland, die volgeestdrift over deze gevallen kunnenvertellen.

In de wijk Nort di Saliña is deverdwijning bekend van een mangenaamd Stefan Thodé. Zijn bijnaamwas Buchi Stil. Hij was eerstgetrouwd met een vrouw genaamdMathilda. Nadat Mathilda overledenwas, trouwde Buchi Stil met Regina.Buchi Stil en zijn halfbroer FerminMartijn waren gevreesde mensen inde wijk Nort di Saliña en daarnaastin heel Bonaire.

Het verhaal gaat dat elke keer alsBonaire een nieuwe gezaghebberkreeg, Buchi Stil zijn mooiste kostuumaantrok, echter met “sambarku”(soort sandaal, bestaande uit eenzool van leer of rubber vanautobanden, die met leren riempjesaan de voet wordt vastgemaakt) aande voet en ging naar Playa (decentrale wijk) om de nieuwebestuurder van het eiland tebegroeten.

In deze eerste ontmoeting weesBuchi Stil de gezaghebber op het feitdat het op Bonaire moest regenen,opdat er geoogst kon worden. Indienhet niet regende, moest degezaghebber zo spoedig mogelijk vanBonaire vertrekken, anders zou hetverkeerd met hem aflopen. Dit, omdathij met een “zware voet” op Bonairewas gekomen. En wanneer hetgedurende dat eerste jaar niet hadgeregend, ging Buchi Stil weer naarde gezaghebber om hem, op zijnzachtst gezegd, te “adviseren” tevertrekken.

De broer van Buchi Stil, Fermin,was bescheidener en rustiger. Maardit liet onverlet dat hij af en toesamen met zijn broer geiten gingstelen. Omdat men bang was van dezetwee broers, werden ze niet gauw bijde politie aangegeven.

Toch kwam er een dag dat deplantage-eigenaren hiervan genoegkregen, hetgeen ertoe heeft geleid datde politie de twee broers heeftaangehouden en ze in “Forti” (FortOranje) heeft opgesloten. Buchi Stilwist echter, op de een of anderemanier, te ontsnappen uit degevangenis.

Op een gegeven moment wist depolitie Buchi Stil weer te arresteren.Zijn broer Fermin die ook gevangenzat, kreeg na een paar dagen spijt en

Mysterieuze verdwijningenwerd ziek. Hij is naar het hospitaalgebracht, alwaar hij overleden is.

Het lukte Buchi Stil om voor detweede keer uit de gevangenis teontsnappen en hij werd nooit meerteruggevonden. Hij verdween op eenmysterieuze manier. Men zegt dat hijin een grot is gegaan, genaamd “PosSkur” (Donkere Put) in het gebied vande plaats Barcadera en dat hij nooitmeer daaruit is gekomen.

Zowel Tavio St. Jago als wijlenBroertje Janga hebben in de door hungeschreven boeken een interessanteverhaal geschreven, die geruime tijdgeleden in de wijk Rincon heeftplaatsgevonden. Meerderegeïnterviewde oudere mensen uitRincon hebben over deze gebeurtenisverteld.

Het is namelijk zo dat onder“Ser’i Diabel” (Duivels Berg) een huiswas waarin een gezin woonde. Daarwoonden drie hele mooie meisjes.Ze waren goed katholiek en zongenin het kerkelijke koor. Op de één ofandere manier verdween één vandeze meisjes. Niemand wist hoe zeverdwenen was. Nadat er voor haarwas gebeden en gerouwd, ervanuitgaande dat ze was gestorven,verdween de tweede zus op dezelfdemysterieuze manier. Rincon was inrep en roer. Iedereen was bang omalleen op pad te gaan of om s‘avonds uit hun huis te gaan.

In diezelfde dagen raakten ze eenjongen van twee jaar kwijt. Zijnouders woonden in het noordelijkedeel van de wijk Rincon. Het duurdeniet lang of een tweede kind van ditgezin, deze keer ging het om eendochter, die uit huis was weggegaanen nergens gevonden kon worden.Men is gaan zoeken en na het velezoeken, is dit meisje bij de baai “PlayaGrandi” (Grote Strand), aan hetstrand gevonden. Ze was aan hetronddwalen.

Het meisje vertelde dat een helegrote man, gekleed in een zwarte rok,haar uit huis had gehaald en meehad genomen. Ze was helemaal inde war. Ze zag dat de man haar meede zee in wou nemen. Op dat mo-ment bukte het meisje en een kruisaan haar ketting kwam uit haarboezem tevoorschijn en bleef aanhaar nek hangen. Toen de man hetkruis zag, gaf hij tweeverschrikkelijke gillen en verdween.

In Nort di Saliña woonde ook eenvisser genaamd Yanshi. Hij was eenvrome man, een kerkpilaar.Daarnaast was hij een arme ennederige man, altijd bereid zijnmedemens te helpen. Op een dagverdween Yanshi op een mysterieuzemanier.

Negen maanden voor zijnverdwijning vertelde Yanshi aan Ri-chard Boezem - van wie een manu-script van een boek dat nooit isgepubliceerd, bestaat - dat hij op eenvroege ochtend ging vissen, zoals hij

gewoon was te doen. Nadat hij eeneindje van zijn huis was, zag hij datiemand achter hem aanliep. Hijstopte om te zien wie achter hem liep,maar toen hij stilstond, stopte deman ook.

Yanshi werd toen een beetje bangen begon nog harder te lopen in derichting van de zee, alwaar zijn bootop het strand lag. Snel duwde hij zijnboot de zee op en sprong erin. Hijdraaide zijn gezicht om en keekrichting het strand. Daar zag hij eenman die op een rots stond.

“Wie ben je?” schreeuwde Yanshivragend naar de man op de rots. Inplaats van een antwoord aan Yanshite geven, ging de man de lucht in enviel later terug op de rots, eenexplosie veroorzakende, alsof erdynamiet ontplofte.

Yanshi was enorm geschrokkenen vanaf die dag ging hij nooit meer’s ochtends vroeg vissen. Hij wachttede zonsopgang af voordat hij zijnhuis uitging om naar zee te gaan. Hijhad de gewoonte om ongeveer twaalfuur ‘s middags huiswaarts te keren,met zijn ransel met vis, vislijnen envisnet.

Op een dag gebeurde het datYanshi niet op zijn gebruikelijke tijdhuiswaarts keerde. Zijn vrouw werdongerust en ging naar de plaats waarYanshi de gewoonte had zijn bootaan land te leggen. Zijn vrouw vondop die bewuste plaats alles datYanshi klaar had gezet om mee naarhuis te nemen, maar haarechtegenoot zelf was nergens tebekennen. De vrouw gaf een paarkreten, maar niemand antwoordde.Toen ging ze terug naar huis om hulpte vragen om Yanshi te zoeken.

“Ze duwden de boot van Yanshizelf de zee op om te zoeken. Men heeftook op het land gezocht, maar zekonden de verblijfplaats van Yanshiniet te weten gekomen. Ze hebbenongeveer twee à drie dagen gezocht,maar ze vonden geen enkel spoor vanzijn verdwijning”, zoals RichardBoezem later geschreven heeft.

Richard Boezem con cludeerde:“De vrienden van Yanshi hebbenhetgeen gebeurd is betreurd. Maarze hebben zich berust in het feit, indie zin dat misschien vanwege zijngoed hart, God Yanshi tot zich in dehemel heeft geroepen met ziel enlichaam, zoals gebeurd is met deProfeet Iliseo. Jullie moeten niet meerhuilen, doch je berusten. Dit was eenmooie troost voor zijn vrienden”.

Één van de verdwijningenwaarover de mensen van Bonairelange tijd nog hebben gesproken wasdie van Janchi. Janchi was in ditgeval geen man, doch een vrouw,namelijk Jannetje Provence. Haarbijnaam was Janchi Panchi.

Janchi was één van de velekinderen van Jules (Djidji) Provence,een prominente handelsman uit dewijk Antriol. Hij werd conform de

normen van die tijd beschouwd alseen rijk persoon, met verschillendeplantages en grote terreinen en zelfseen bakstenenfabriek.

Op een zondag is Janchi uit haarhuis vertrokken, heeft een paksigaretten van het merk “La Fama”bij een winkel in Antriol gekocht omlater in de richting van Nort di Saliñate gaan. Waar naartoe, weetniemand precies te zeggen. Het wasde laatste keer dat men Janchi inleven zag.

De mensen uit Antriol en Nort diSaliña hebben overal in deze wijkengezocht, zonder dat ze Janchi kondenvinden. Het was geruime tijd laterdat iemand die in de bossen van deplaats Barcadera liep, het gebiedwaar nu de luxe wijk Sabadecogesitueerd is, een “pargata” (soortschoeisel bestaande uit een plattezool van leer of van autoband en eenstoffen bovenstuk) vond die in eenrots vastzat. Niet ver daar vandaanvond men het levenloos lichaam vanJanchi tussen de cactussen.

Wat ook heel bekend was in hetvroegere Bonaire zijn de verhalen vanblinde of zieke mensen die van hunbed opstaan en weglopen om laterheel ver van hun huis teruggevondente worden.

Één van deze verhalen was dievan Zuliana, Djudju van Nort diSaliña. Deze vrouw was volkomenblind, maar dit belette haar niet omop een vroege ochtend uit haar huiste gaan en tot aan de plaats “PlayaLechi” (Melk Strand), alwaar zezittende aan de kust werdteruggevonden.

Niemand kon begrijpen hoe hetdeze persoon, blind zijnde, gelukt isom tussen al de struiken, bomen encactussen te lopen zonder eenschram op haar lichaam.

Djudju vertelde zelf dat een kleinmeisje haar kamer binnenkwam,haar hand vasthield en haar heeftuitgenodigd mee te gaan.

Shon Tila, een inwoner van dewijk Nort di Saliña – Kunuku Bieu(Oude Plantage) – werd heel ziek enlag thuis om het moment van haardood af te wachten. Ze had bijna geen

kracht meer om zich te bewegen. Mendopte een katoen in de soep of in eenandere vloeibare alimentatie omdeze vrouw te voeden, opdat haardagen op deze wereld kondenworden verlengd.

Het gebeurde dat op een avondShon Tila verdwenen was. KunukuBieu was in rep en roer. Men begoneen intensieve zoektocht. De mannenvan deze wijk gingen naar hetbosgebied om te kijken of ze ShonTila konden vinden. Niemandbegreep hoe deze vrouw van haarbed kon opstaan en vertrokken was,terwijl ze stervende was en geenenkele kracht meer in haar lichaamhad.

Wat iedereen ook verbaasdewas dat een paar “pargata’s “ vanShon Tila uit haar kamer warenverdwenen. Na een intensievezoektocht heeft een man die aan dekust is gaan zoeken, een levenlooslichaam dat vast zat op het rif,gevonden. Dit was ter hoogte van deplaats, die ze “Playa di laba” (Strandom te wassen) of “Playa di bati pana”(Strand om kleren te wassen)noemden; de plaats waar de mensenvan Nort di Saliña hun was in zeegingen doen. Het bleek het lichaamvan Shon Tila te zijn.

Het is altijd een raadsel geblevenhoe iemand die stervende was,zoveel kracht heeft gekregen om uithaar bed op te staan, haar“pargata’s” aan te doen en tot aan dezee te lopen, die zich zeker op driekilometer afstand van haar huisbevond. Één van haar “pargata’s” isteruggevonden in de buurt van “Posdi Plenchi” (Pleintjes Put).

Het is interessant om tevermelden dat de plaats waar hetlichaam van Shon Tila terug isgevonden, dezelfde plaats was waarde visser Yanshi verdwenen is. Dezeplaats werd als een mysterieuzeplaats beschouwd door de inwonersvan Nort di Saliña. Op deze plaats,waar momenteel het hotel CaptainDon’s Habitat gesitueerd is, kon altijdeen vreemd geluid worden gehoord.Niemand kon verklaren van waar ditgeluid kwam.

Buchi Stil wist twee keer te ontsnappen uit de gevangenis in FortOranje.