T.C. DOKUZ EYLL NVERSTES SOSYAL BLMLER ENSTTS ALIMA EKONOMS VE ENDSTR LKLER ANABLM DALI YKSEK LSANS TEZ

ESNEK ALIMA VE ESNEK ALIANLARIN SOSYAL GVENL

Ylmaz TOPCUK

Danman Do. Dr. Sevda DEMRBLEK

2006

YEMN METNYksek Lisans Tezi / Doktora Tezi / Tezsiz Yksek Lisans Projesi olarak sunduum Esnek alma ve Esnek alanlarn Sosyal Gvenlii adl almann, tarafmdan, bilimsel ahlak ve geleneklere aykr decek bir yardma bavurmakszn yazldn ve yararlandm eserlerin bibliyografyada gsterilenlerden olutuunu, bunlara atf yaplarak yararlanlm olduunu belirtir ve bunu onurumla dorularm.

..../..../....... Ylmaz TOPCUK

I

YKSEK LSANS TEZ SINAV TUTANAIrencinin Ad ve Soyad Anabilim Dal Program Tez/Proje Konusu Snav Tarihi ve Saati : : : : : Ylmaz TOPCUK alma Ekonomisi ve Endstri ilikileri alma Ekonomisi ve Endstri ilikileri Esnek alma ve Esnek alanlarn Sosyal Gvenlii

Yukarda kimlik bilgileri belirtilen renci Sosyal Bilimler Enstitsnn .. tarih ve . Sayl toplantsnda oluturulan jrimiz tarafndan Lisansst Ynetmeliinin 18.maddesi gereince yksek lisans tez/proje snavna alnmtr. Adayn kiisel almaya dayanan tezini/projesini . dakikalk sre iinde savunmasndan sonra jri yelerince gerek tez/proje konusu gerekse tezin/projenin dayana olan Anabilim dallarndan sorulan sorulara verdii cevaplar deerlendirilerek tezin, BAARILI DZELTME RED edilmesine * ** OY BRL ile OY OKLUU ile karar verilmitir.

Jri tekil edilmedii iin snav yaplamamtr. renci snava gelmemitir. * Bu halde adaya 3 ay sre verilir. ** Bu halde adayn kayd silinir. *** Bu halde snav iin yeni bir tarih belirlenir.

*** **

Tez burs, dl veya tevik programlarna (Tba, Fullbrightht vb.) aday olabilir. Tez mevcut hali ile baslabilir. Tez gzden geirildikten sonra baslabilir. Tezin basm gereklilii yoktur.

Evet

JR YELER Baarl Baarl Baarl Dzeltme Dzeltme Dzeltme Red Red Red

MZA .. .......... .

II

Y..K. Dokmantasyon Merkezi Tez Veri FormuYKSEKRETM KURULU DOKMANTASYON MERKEZ TEZ/PROJE VER FORMU Tez/Proje No: Konu Kodu: niv. Kodu

Not: Bu blm merkezimiz tarafndan doldurulacaktr. Ad: Ylmaz

Tez/Proje Yazarnn Soyad: TOPCUK

Tezin/Projenin Trke Ad: Esnek alma ve Esnek alanlarn Sosyal Gvenlii Tezin/Projenin Yabanc Dildeki Ad: Flexible Working and Social Security of Workers Working Flexible Tezin/Projenin Yapld niversitesi: Dokuz Eyll niversitesi Yl: 2006 Dier Kurulular: Tezin/Projenin Tr: Sosyal Gvenlik Yksek Lisans Tezsiz Yksek Lisans Doktora Referans Says: Tez/Proje Danmanlarnn nvan: Do. Dr. Ad: Sevda Soyad : DEMRBLEK : : : Sayfa Says: X Dili: Trke Enstit:Sosyal Bilimler Enstits

Trke Anahtar Kelimeler 1 Esnek alma 2 Sosyal gvenlik 3 Sigortal 4 Sigorta primi Tarih: imza :

ngilizce Anahtar kelimeler 1 Flexible working 2 Social security 3 The insured 4 Insurence premium

Tezimin Eriim Sayfasnda Yaynlanmasn stiyorum

Evet

Hayr

X

III

ZET Yksek Lisans Tezi Esnek alma ve Esnek alanlarn Sosyal Gvenlii Ylmaz TOPCUK Dokuz Eyll niversitesi Sosyal Bilimleri Enstits alma Ekonomisi ve Endstri likileri Anabilim Dal alma Ekonomisi ve Endstri likileri Program

Esnek alma ekillerinin, esasen 1970li yllardaki ekonomide yaanan deiimlerin bir sonucu olduu sylenilebilir. Esneklik ise, arz ve talepte meydana gelen deiimlerden iletmenin etkilenmemesi ya da daha az dzeyde etkilenmesi, rekabet koullarna uyum salayabilmesi amacyla retim sisteminin ve alma ilikilerinin genellikle iveren lehine ve/veya szleme hkmlerine gre deitirilebilmesi ve kurallara bal kalmakszn ani deiime uyum salanabilmesi olarak tanmlanlabilir. te yandan, esnekliin, isizliin yksek oranlara ulat durumlarda yasalarla ve sosyal gvenlik kurumlaryla yeterince korunmam dourduu da grlebilir. lkemizde de esnek alma, mevzuat alt yaps oluturulmadan uygulamada yerini almtr. retide, uygulayclar arasnda ve hatta yarg alannda ciddi tartmalar yaanmtr. Yasal dayana olmakszn Yargtay kararlar dorultusunda uygulanmaya balanlan esnek alma, nihayetinde ilk olarak 2003 ylnda 4857 sayl Yasas ile lkemiz mevzuatnda yerini almtr. retide, esnek alanlarn durumlar erevesinde -genellikle Hukuku kadar sorgulanmtr. Esasen alma hayatn, Hukuku iiler asndan belirsiz bir sreci

ilgilendiren dier bir alan da sosyal gvenlik alandr. alma hayatn yakndan ilgilendiren Yasas ve Sosyal Sigortalar Yasalar bir btnn paralar gibidirler.

IV

almada, esnek alanlarn sosyal gvenlik haklar, sosyal gvenlik edimlerinden yararlanma koullar irdelenmi ve esnek almann, retime, istihdama ve sosyal gvenlik kurumlarna etkileri aratrlmtr. Bu balamda, almann birinci blmnde, esnek almann tanm, esnek almay etkileyen faktrler, esnek almann trleri ve alma hayat zerine etkileri irdelenmitir. kinci blmde ise, esnek alanlarn sosyal gvenlii zerinde durulmutur. Esnek almann yaygn olduu bat lkelerinden rnekler verilmitir. ve Sosyal Gvenlik Yasalar karlatrlm, lkemizdeki esnek alanlarn sosyal gvenlik uygulamalarndaki sorunlar belirlenmitir. Sonu ve Deerlendirme ksmnda, saptanan sorunlara ynelik zm nerilerinde bulunulmutur.

V

ABSTRACT Masters Thesis Flexible Working and Social Security of Workers Working Flexible Ylmaz TOPCUK

Dokuz Eylul University Institute Of Social Sciences Department of Labour Economics and Industrial Relations It can be said that the types of flexible working are the result of the changes occured in the economy at the end of the 1970s. Flexiblity can be defined as the shift of production system and the labour relations generally in favour of employer and/or the according to the rule of the contract for the intention to prevent the company to be affected from the changes occured in the supply and demand or to decrease the degree of being affected and to adapt to the competition requariments. Flexibility can also be defined as the adaptation of the company to the abrupt changes without obeying the rules. On the other hand, it can be seen that flexibility is creating an uncertain process when the unemployment reachs to its highs for the workers who are not protected by the rules and the social security foundations. In our country, flexible working took its place in practice before the adequate legislative studies been done. In the doctrine, between the appliers and in the juridical area serious arguements have been done. The flexible working, which began to be applied without any legal support and so, was applied by the directions of decisions of supreme court, finally has taken its place in the regulations as being regulated in the Turkish Labour Law no. 4857 which is in force since 2003. In the doctrine, the situation of the flexible working workers has been -generally- questioned in the frame of labour law. But essentially the social security is also another area which interests the working life as much as

VI

labour law. The labour law and the social security law, which are connected to the working life with strong bonds are like a parts of a whole. In the study, the social security rights of the flexible working workers and the conditions for these workers to take the advantage of the social security benefits have been examined, and the effects of flexible working to the producing, employment and the foundations of social security have been studied. In this context, in the first part of the study, the definition of flexible working, the factors affecting the flexible working, types of flexible working and its affects on the working life have been investigated. In the second part, the social security rights of flexible workers has been examined and some examples from the western countries where the flexible working is common have been given. In this part, also the labour and the social security laws have been compared and the problems which the flexible working workers are encountring in social security in our country have been defined. Finallay in the conculusion and appreciation, some suggestions for the solution have been made for the defined problems.

VII

NDEKLER

YEMN METN ..........................................................................................................I YKSEK LSANS TEZ SINAV TUTANAI ....................................................... II Y..K. DOKMANTASYON MERKEZ TEZ VER FORMU........................III ZET.........................................................................................................................IV ABSTRACT..............................................................................................................VI NDEKLER .....................................................................................................VIII KISALTMALAR ................................................................................................... XII TABLOLAR LSTES..........................................................................................XIII GR .....................................................................................................................XIV

BRNC BLM ESNEK ALIMA KAVRAMI, NTEL VE ETKLER 1.1. TANIMI................................................................................................................ 1 1.2. ESNEK ALIMAYI ETKLEYEN FAKTRLER...................................... 3 1.2.1. Ekonomik Deiim ve Artan Rekabet .................................................... 3 1.2.2. Teknolojik Deiim ve gc Talebinin Azalmas.............................. 6 1.2.3. gc Piyasasndaki Deiim ................................................................. 8 1.2.4. gc Politikas Olarak Esnek alma............................................. 11 1.3. ESNEK ALIMANIN TRLER, BMLER VE ALIMA HAYATI ZERNE ETKLER.................................................................... 14 1.3.1.gc Esneklii Trleri ......................................................................... 14

VIII

1.3.1.1. Saysal Esneklik............................................................................. 16 1.3.1.2. Fonksiyonel Esneklik ................................................................... 19 1.3.1.3. cret Esneklii .............................................................................. 20 1.3.1.4. alma Sreleri Esneklii .......................................................... 21 1.3.2. Esnek alma Biimleri ....................................................................... 24 1.3.2.1. Ksmi alma ............................................................................... 24 1.3.2.1.1. Tanm .................................................................................. 25 1.3.2.1.2. Unsurlar .............................................................................. 27 1.3.2.2. ar zerine alma.................................................................. 28 1.3.2.2.1. Tanm .................................................................................. 29 1.3.2.2.2. Trleri .................................................................................. 29 1.3.2.3. dn likisi............................................................................. 31 1.3.2.3.1. Tanm .................................................................................. 31 1.3.2.3.2. Taraflar ............................................................................... 32 1.3.2.4. Evde alma ................................................................................. 33 1.3.2.4.1. Tanm ................................................................................. 34 1.3.2.4.2. Trleri ................................................................................. 35 1.3.2.4.2.1. Geleneksel Evde alma......................................... 36 1.3.2.4.2.2. Evde Tele alma.................................................... 38 1.3.2.5. Dier Esnek alma Trleri ...................................................... 39 1.3.2.5.1. Fazla alma ve Fazla Srelerde alma....................... 39 1.3.2.5.2. Younlatrlm Haftada alma ................................... 43 1.3.2.5.3. Telafi almas ................................................................... 45 1.3.2.5.4. Alt verenlik (Taeronluk) ................................................ 48 1.3.3. Esnek almann alma Hayat zerine Etkileri........................... 52 1.3.3.1. stihdam zerine Etkisi ................................................................ 52 1.3.3.2. retime Etkisi................................................................................ 55 1.3.3.3. Sosyal Gvenlie Etkisi ................................................................ 57

IX

KNC BLM ESNEK ALIANLARIN SOSYAL GVENL 2.1. GENEL OLARAK SOSYAL GVENLK .................................................... 67 2.1.1. Uluslararas Dzeyde Sosyal Gvenlik ............................................... 69 2.1.2. Avrupa Birlii lkelerinde Sosyal Gvenlik ....................................... 70 2.2. BAZI LKELERDE ESNEK ALIANLARIN SOSYAL GVENL : ALMANYA, HOLLANDA VE SPANYA........................... 74 2.2.1. Almanyada Esnek alanlarn Sosyal Gvenlii ............................. 74 2.2.2. Hollandada Esnek alanlarn Sosyal Gvenlii ............................. 77 2.2.3. spanyada Esnek alanlarn Sosyal Gvenlii ............................... 81 2.3. TRKYEDE ESNEK ALIANLARIN SOSYAL GVENL............ 84 2.3.1. Sigortal Olmann Koullar .................................................................. 87 2.3.1.1. Hizmet Akdine Dayanarak alma............................................ 88 2.3.1.1.1. Zaman Unsuru..................................................................... 89 2.3.1.1.2. Bamllk Unsuru .............................................................. 91 2.3.1.1.3. cret Unsuru ....................................................................... 92 2.3.1.2. verene Ait yerinde alma .................................................... 94 2.3.1.3. Fiilen alma............................................................................... 96 2.3.1.4. SSY 3.Maddesindeki stisnalar Arasnda Bulunmama ............. 98 2.3.2. Esnek alanlarn Sosyal Gvenlii.................................................... 99 2.3.2.1. Genel Olarak ................................................................................. 99 2.3.2.2. Ksmi alanlarn Sosyal Gvenlii......................................... 103 2.3.2.2.1. Prim deme Gn Saylar (Sigortal Gnleri) ............... 105 2.3.2.2.2. Sigorta Primine Esas Kazan Tutarlar (Matrah) ......... 112 2.3.2.2.3. Sigorta Kollarndan Yararlanma Koullar .................. 115 2.3.2.2.4. Birden Fazla yerinde alma....................................... 119 2.3.2.3. ar zerine alanlarn Sosyal Gvenlii ........................... 122 2.3.2.3.1. Prim deme Gn Saylar ............................................... 122 2.3.2.3.2. Sigorta Primine Esas Kazan Tutarlar.......................... 124 2.3.2.4. dn i Olarak alanlarn Sosyal Gvenlii ................... 125

X

2.3.2.4.1. Prim Belgeleri ve Sigorta Primleri .................................. 125 2.3.2.4.2. cret deme Ykmll ............................................. 127 2.3.2.4.3. Dier Sigorta Ykmllkleri ....................................... 129 2.3.2.5. Evde alanlarn Sosyal Gvenlii .......................................... 130 2.3.2.5.1. Prim deme Gn Saylar ................................................ 132 2.3.2.5.2. Sigorta Primine Esas Kazan Tutarlar.......................... 133 2.3.2.6. Dier Esnek alanlarn Sosyal Gvenlii .............................. 134 2.3.2.6.1. Fazla alanlar ve Fazla Sreli alanlar ................... 134 2.3.2.6.2. Younlatrlm (Sktrlm) Haftada alanlar ..... 135 2.3.2.6.3. Telafi almas Yapanlar................................................ 139 2.3.2.6.4. Alt veren (Taeron) isi Olarak alanlar .............. 141 SONU VE DEERLENDRME........................................................................ 143 KAYNAKA .......................................................................................................... 147

XI

KISALTMALAR

AB ABD Bkz. C. H.D. YSY SMMO BS KHK MESS OPEC R.G. Sa: SSY SGK SGKY SSGSSY SSK TSK THS TK Trk U

Avrupa Birlii Amerika Birleik Devletleri Baknz Cilt Hukuk Dairesi Yasasna likin alma Sreleri Ynetmelii stanbul Serbest Muhasebeciler Mali Mavirler Odas stee Bal Sigorta Kanun Hkmnde Kararname Trkiye Metal Sanayicileri Sendikas Petrol hra Eden lkeler rgt Resmi Gazete Say Sosyal Sigortalar Kurumu Sosyal Sigorta lemleri Ynetmelii Sosyal Gvenlik Kurumu Sosyal Gvenlik Kurumu Yasas Sosyal Sigortalar ve Genel Salk Sigortas Yasas Sosyal Sigortalar Kurumu Trkiye veren Sendikalar Konfederasyonu Trk Ar Sanayi Ve Hizmet Sektr Kamu letmeleri Sendikas Trkiye statistik Kurumu Trkiye i Sendikalar Konfederasyonu Uluslararas alma rgt

XII

TABLOLAR LSTES TABLO ADI Tablo 1 : Tablo 2 : Tablo 3 : Tablo 4 : Tablo 5 : Evde alanlarn Sosyal Gvenlik Kurumlar le liii Evde alanlarn Cinsiyetlerine Gre Dalm alma Srelerine Gre Sosyal Gvenlik Kapsamna Girme Oranlar SSK Sigorta Gnleri Aylk 30 Gnden Az Bildirilenler SSKya Ksmi stihdam ve Puantaj Kaytlar Nedeniyle 30 Gnden Eksik Bildirilenler ile Zorunlu Sigortal Saysnn Karlatrlmas 57 111 SAYFA NO 34 37

112

XIII

GR Kreselleme, endstri toplumundan bilgi toplumuna geii iinde

barndrmaktadr. Sosyal politikalarn, igc piyasasnn temellerinin oluturulduu, siyasi istikrar, ekonomik byme, tam istihdam, gl sosyal gvenceler ve sosyal gvenlik kurumlarnn kurulmasyla ile zdeleen altn an 1970li yllarda sona ermesiyle alma hayatnda yerini alan esneklik, beraberinde tartmalarn balamasna yol amtr. Tartmalarn odanda, esnek almann; alma ilikilerine, i ve sosyal gvenlik yasalarna, igcne, isizlie ve istihdama etkileri ile rekabet yaratmadaki baars bulunmaktadr. Gnmzdeki istihdam yapsna bakldnda, isizliin hzla artt, esnek alanlarn saylarnn standart / tam sreli alanlara gre oransal olarak fazlalat grlmektedir. lerleyen srete, esnek alanlarn belirgin bir ekilde artmas sonucu standart sreli alanlarn aznlkta kalacaklar tahmin edilmektedir. Standart sreli almadan, esnek almaya geilmesiyle alma ilikilerinde kkl deiiklikler olmaktadr. Yalnzca bir iverene, bir iyerine bal olarak iin yrtlmesi dneminin kapanmas, alma ilikilerinin yeniden tanmlanmasn gerektirmitir. Standart alma ilikisindeki ereve deimekte, daha karmak bir yap ile karlalmaktadr. Esnek alma ve sosyal gvenlik sistemleri, alma srelerinin

esnekletirilmesinin alanlarn sosyal gvenlik haklarnn ve bu deiimden sosyal gvenlik kurumlarnn ne ynde etkileyecei nemli tartma alanlarndan birisini oluturmaktadr. Tartma, ncelikle endstri ilikilerinde balam, i hukuku alanna yansm, son dnemde sosyal gvenlik alannda odaklanmtr. Esasen szkonusu alanda, etkileim ok fazladr ve biri dierinin ayrlmaz parasdr. Esnek almann, yalnzca endstri ilikileri alannda veya yalnzca i hukuku alannda veyahut yalnzca sosyal gvenlik hukuku alannda tartlmas konunun irdelenmesinde eksiklik oluturabilecektir. Esnek almada, iverenin ve iinin memnuniyeti ve iletmenin rekabet koullarna uyum salama baars kadar alann sosyal korumas ve bu balamda sosyal gvenlik hakknn salanmas da nem arzetmektedir.

XIV

almadaki ama, esnek almann tm modellerini ve esnek almann tm yansmalarn irdelemek deildir. Ama, esnek alanlarn sosyal gvenlik haklarnn aratrlmas ve bu haklardan yararlanma koullarnn sorgulanmasdr. Bu balamda hazrlanan alma iki blmden olumaktadr. almann birinci blmnde, esnek alma kavramsal boyutta irdelenmitir. Esnek almay etkileyen faktrler, esnek alma trleri ve esnek almann istihdama, retime ve sosyal gvenlie etkileri aratrlmtr. kinci blmde ise, esnek alanlarn sosyal gvenlii irdelenmitir. Esnek almann yaygn olduu bat lkelerinden rnekler verilmitir. ve Sosyal Gvenlik mevzuatlar karlatrlm, esnek alanlarn sosyal gvenlik sorunlar tespit edilmeye allmtr. Sonu ve Deerlendirme blmnde de tespit edilen sorunlara ynelik zm nerilerinde bulunulmutur.

XV

BRNC BLM ESNEK ALIMA KAVRAMI, NTEL VE ETKLER

1.1. TANIMI

Esneklik kavramn tek bir tanmla aklamak olanakszdr. Esneklik, genel olarak kuralszlatrma (deregulation), yasal dzenlemelerin etkisiz hale getirilmesi olarak deerlendirilmektedir 1. Dier taraftan ise, esnekliin kuralszlatrma ile e anlaml olmadn belirten ve yasa, tzk ve ynetmelik hkmlerinin yerini bireysel ve/veya toplu i szlemeleri hkmlerinin alaca ve bu surette kural koyma ilevinin devlet ve sosyal taraflar arasnda devlete nazaran taraflarn yetki alanlarn daha ok genileten bir durum yaratlmas olarak grenler de vardr 2.

Kuralszlatrma;

emredici kurallarn ortadan kaldrlmas, szleme ekonomik, sosyal ve siyasal kural koymasdr. Bu kamu mdahalesinin

zgrlnn tam olarak kurulmas anlamna gelir. Kuralszlatrma dzenlemelerin tmnn ortadan kaldrlmas anlamnda olmayp, alanda herhangi bir ilikinin taraflarnn balamda, herhangi bir piyasadaki dorudan

ilemlere ilikin

hafifletilmesi ve giderek ortadan kaldrlmas szkonusudur. Kuralszlatrmann argmanlar, zelletirme ve uluslararas tahkim uygulamalardr 3. Esneklikte ise snrsz bir zgrlk szkonusu deildir. Dolaysyla, esneklik ii ve iveren arndrma olarak dnlmemelidir 4. Esneklik, alma ilikisinin temelini oluturan i ilikilerini tamamen kuraldan

kuralszlatrma olmamakla birlikte;1

Sabahattin en, Esnek retim ve Esnek alma , Trk Ar Sanayii ve hizmet Sektr Kamu verenleri Sendikas (THS) Hukuku ve ktisat Dergisi, C.15, 16, Sa:6, 1, Kasm 1999 ubat 2000, s.29. 2 Mnir Ekonomi, Hukukunda Esnekleme Gerei,(Esnekleme Gerei), imento Mstahsilleri verenleri Sendikas (MS), alma Hayatnda Yeni Gelimeler (Esneklik) konulu toplantda sunulan tebli, (Antalya 27-30 Nisan 1995), Ankara, 1995, s.23. 3 Zeki Erdut, Uluslararas Sosyal Politika ve Trkiye, Dokuz Eyll Yaynlar, zmir, 2002, s. 14 15. 4 A.Can Tuncay, alma Sreleri ve stihdam Trlerinde Esnekletirme, (alma Sreleri), MS, alma Hayatnda Yeni Gelimeler (Esneklik) konulu toplantda sunulan tebli, (Antalya 2730 Nisan 1995), Ankara, 1995, s. 58.

1

,szlemesinin ihdasnda devlet ve sendika gibi genel koruyucu aktrlerden uzaklap, ii ve iletme dzeyine kay da ifade etmektedir. siz kalma ya da iverenin belirttii koullarda alma arasnda tercih yapma zorunda kalan ii, her trl alma koulunu kabul etmek zorunda kalmaktadr 5. Yasal dzenlemelerle, ar koruma yerine yeteri kadar korumann benimsenmesi/getirilmesi gerei 6 savunulmaktadr. Korumann boyutunu, uygulanan ekonomik ve sosyal politikalar belirlemektedir.

Bu aklamalar nda, esneklik en yaln ifadeyle, gemite i sresi, i ilikileri, sosyal gvenlik dzenlemeleri gibi standart dzenlemelerden uzaklatrlmas ve bylelikle i organizasyonunda esnek uzmanlamay ve toplumu etkileyen deimelerin yansmasdr. Dier bir anlatmla esneklik, farkllatrmann ortadan kaldrlmas veya endstri ilikilerinin ekonomik performanstan ayr deerlendirilmesine yol aan kurumsal engellerin azaltlmas olarak deerlendirilmektedir 7.

Esneklii,

arz

ve

talepte

meydana

gelen

deiimden

iletmenin

etkilenmemesi, rekabet koullarna uyum salayabilmesi amacyla retim sisteminin ve alma ilikilerinin genellikle iveren tarafl ve/veya szleme hkmlerine gre deitirebilme; kurallara bal kalmakszn ani deiime uyum salayabilme ekli olarak da tanmlamak mmkndr. Bu balamda esneklik, isizliin yksek oranlara ulat durumlarda yasalarla ve sosyal gvenlik kurumlaryla yeterince

Richard B. Freeman, Emek, Sermaye ve Sosyal Gvenlik: 21.Yzyla Hazrlanrken (eviren: Baak al), Avrupada Sosyal Koruma Deiim ve Sorunlar ETUC ETUI Konferans, Brksel, 78 Kasm 1996, Trk Harp- Sendikas, Ankara, 1998, s.45. .. otomasyonun inanlmaz oranda hzlanmas.. insanlar igc piyasasnn dna atan felaket bir sreci oluturdu. Akla iki zm yolu geliyor: lki siz kalmaktr. .. gc piyasasndan dlanm isiz stats tamayan insan piyasada tutunabilmek iin ok dk cretli almak zorunda kalr. Genellikle hizmet sektrnde bulunabilen bu ilerde alabilmek iin makinelerle karlatrldnda bile daha az olan cret seviyelerini kabul etmek gerekiyordu. Amerikan igc piyasasnda nerilen cretlerin altda biri her eyaletin yasalar ile tanmlanm olan resmi yoksulluk izgisinin altndadr 6 Arif Yavuz, Esnek alma ve Endstri likilerine Etkisi, (Esnek alma), Filiz Kitapevi, stanbul, 1995, s.1. 7 Tijen Erdut, nsan Kaynaklar Ynetimi ve Endstri likilerinde Deiim, THS, Yayn No:40, zmir, 2002, s.21.

5

2

korunmam - iiler iin belirsiz bir sre, iverenler asndan da keyfilie yol aabilecek bir zellie sahiptir.

Tanmda da grld gibi, esneklik iletme eksenlidir ve iletmenin kar n plandadr. stihdamn korunmas, iletmenin devam edebilirliine balandndan, etin rekabet koullarndan iletmenin olumsuz ynde etkilenmemesinin esnek alma ile mmkn olduu kabul edilmektedir. Buna gre, esnek alma, isizliin azaltlmasnda ve istihdam gvencesinin salanmasnda asli unsur olarak deerlendirilmektedir 8. 1.2. ESNEK ALIMAYI ETKLEYEN FAKTRLER 1970li yllarn sonlarnda ekonomide yaanan deiimler, esneklik ve esnek alma ekillerini ortaya karmtr. hukukunda esneklemenin vardiya almasyla ok eskilere dayand belirtilmektedir 9. Bununla birlikte, esneklik kavram ilk defa 1967 ylnda Almanyada kullanlmtr. Trafik skkl nedeniyle ie ge gelme sorunun zmne ynelik iki temel zamana dayal esnek alma uygulamas gndeme getirilmitir 10. Esnek almann meydana gelmesinde bir ok faktr etkili olmutur. Szkonusu faktrler, ekonomik deiim, artan rekabet, teknolojik deiim, igcne olan talebin azalmas, igc piyasasndaki deiim ve esnek almann igc politikas olarak uygulanmas olarak saylabilir. Szkonusu faktrlerin irdelenmesi gerei vardr.

1.2.1. Ekonomik Deiim ve Artan Rekabet

Bilindii zere, arz ynl klasik ekonomi 1929 ylnda krize girmitir. i cretlerinin ykseltilmesiyle canlandrlan taleple arz fazlas emilmeye allmtr.Bkz., A.Nurhan Sral, Esnek alma Sreleri ve Modelleri zerine Gelecee Dair Baz Deerlendirmeler, Trkiye veren Sendikalar Konfederasyonu (TSK) veren Dergisi, C.42, Sa :9, Haziran 2004. s.21. 9 Ekonomi, Esnekleme Gerei s.19. 10 smail Durak Ataay, letme Ynetimi Asndan Esnek Zaman ve Sreleri ile Alternatif Zaman ve Sreleri, MS, alma Hayatnda Yeni Gelimeler (Esneklik) konulu toplantda sunulan tebli, (Antalya 27-30 Nisan 1995),Ankara, 1995, s.95.8

3

kinci Dnya Sava sonras devletin, ii tarafn destekledii, sosyal ve ekonomik alanda mdahaleci olduu bir sre yaanmtr. Kapitalizmin altn a olarak nitelendirilen 1945-1973 dnemini kapsayan bu sre, ii hareketlerinde mcadeleci ve ii sendikalarnn g kazand bir dnemdir.

Bu dnemde, retimde egemen olan Fordist retim organizasyonunda, ayrntl i blm esasna gre rgtlenmi, her iinin dar anlamda tanmlanm, rutin bir ii srekli olarak yapt i ile verimlilik art salanmaya allmtr. Son derece zel, tek amal makineler, yar nitelikli ve/veya niteliksiz igc kullanarak retimin srekli kayan bir retim hatt zerinden yaplmas szkonusudur. Makine ile ii arasnda sabit bir ilikinin kurulduu hat, farkl ritim ve farkl ilemleri koordine ederek ktnn standartlamasna elvermekte, bu da kitle retimin teknik koullarn salamaktadr. Verimlilik art, organizasyon yaps ile de pekitirilmeye allm, dikey haberleme, merkezi denetim ve kontrol esasna oturtulmutur. Bylece, karar alma tamamen atlyenin dna tanm, iinin retim zerindeki kontrol tamamen yok edilmeye allmtr 11. Dier bir anlatmla, klasik bantl retim sisteminde, iinin yapt i sabit ve basittir. inin sorumluluu kstldr; yalnzca yapt iten, makinesinden sorumlu bir ii profili gze arpar.

Yukarda belirtildii gibi, sava sonras, istikrar dnemi sresince hakim olan, kitlesel retim esasna dayal, temel zellikleri yukarda belirtilen Fordist retim sistemi, 1970li yllarda krize girerek etkinliini kaybetmitir. Buna karlk gelimi lkelerde esnek uzmanlama, yaln retim, Toyatizm gibi isimlerle anlan ve esneklik temeline dayanan Post Fordist retim sistemlerinin, etkinlii arttrmtr. PostFordist retim sistemi, retimin rgtlenmesinden, tketim kalplarna, iletmeler aras ilikilerden, retimin mekansal dalmna, bilginin kullanlmasndan snfsal yaplanmalara kadar hemen her alanda, Fordist yapdan ayrlmaktadr 12. 1960l yllarn sonlarndan itibaren srekli byme ve refah art srecinin istikrarnNurhan Yentrk, retim ve Organizasyon Sisteminde Deimeler ve Trkiye Uygulamas, Trkiye Petrol, Kimya, Lastik ileri Sendikas (Petrol ) 1993-1994 Yll, stanbul, 1995, s.803. 12 Faruk Sapancal 1980 Sonras Ekonomik Gelimelerin gc ve stihdama Etkisi, Kamu letmeleri verenleri Sendikas (Kamu ), Hukuku ve ktisat Dergisi, C.4, Sa:3, Ocak 1998, s.142.11

4

koruyamayacana ilikin ilk belirtiler ortaya kmaya balam ve 1973 ylnda petrol fiyatlarnn Petrol hra Eden lkeler rgt (OPEC) tarafndan drt misli arttrlmas Altn aa noktay koyan gelime olmutur 13. Kr oranndaki azalma nedeniyle sermayenin yeni stratejisi, cretlerin drlmesi, i gvencesinin ortadan kaldrlmas, sosyal devlet harcamalarn azaltlmas ve kr oranlarnn artmasn salayacak koullar salamak olmutur. Neo-liberalizme gre, iiler daha az cretlere, ksa sreli ve dier esnek istihdama ve alma koullarnn deimesine raz olsalar, bunalm ksa mrl olabilir 14.

Neo-liberalizmin

yapsal isizlie

neden olduunu ileriye srd

dzenleme ve kurumlarn banda asgari cret uygulamas, kdem tazminat, sosyal gvenlik katklar, kat alma sreleri, belirsiz sreli hizmet szlemeleri, isizlik sigortas denei ile iiyi koruyan sendika, sosyal gvenlik kurumlar gibi birimler gelmektedir. Bu durum, asgari cretten15 daha dk cret karlnda almaya gnll iilerin istihdam edilmesini zorlatrarak isizliin artna neden olmaktadr. Koruyucu unsurlarn varln savunanlarn banda sendikalar gelmektedir. Sendikalar, kat dzenlemeleri savunarak, yelerini ve dolaysyla kendi varlklarn korumak uruna ounluu oluturan sendikasz iilere zarar vermektedir 16. Ancak ilerleyen srete bu tezin gerei yanstmad; kreselleme

Sapancal, s.132. Serkan Odaman ve Erdem Erdek, Kreselleme ve Rekabet Asndan Toplu alma likileri, THS Hukuku ve ktisat Dergisi, C.17, Sa.3, ubat 2002, s.49. 15 Asgari cret Tespit Komisyonu Kararna kar i Temsilcisinin Kar Oy Gerekesinde T.C. Anayasas'nn crette Adalet Salanmas balkl 55'inci maddesinde cret emein karldr denilmekte ve devlete alanlarn yaptklar ie uygun adaletli bir cret elde etmeleri ve dier sosyal yardmlardan yararlanmalar iin gerekli tedbirleri alma grevi vermektedir. Ayrca, asgari cretin tespitinde alanlarn geim artlar ile lkenin ekonomik durumu da gz nnde bulundurulur denilerek; insann yaamas, varln srdrmesi iin gerekli asgari gelirin salanmas gerei vurgulanmaktadr. Asgari cret Ynetmelii, asgari creti ilere normal bir alma gn karl olarak denen ve iinin gda, konut, giyim, salk, ulam ve kltr gibi zorunlu ihtiyalarn gnn fiyatlar zerinden asgari dzeyde karlamaya yetecek cret biiminde tanmlamaktadr ibaresi yer almtr ( Bkz. R.G. 30.12.2004 25686). Trkiyede asgari cret, iinin bakmakla ykml olduu ailesi dikkate alnmakszn salt iinin kendi temel ihtiyalar baz alnarak belirlenilen crettir. Asgari cretin altnda ii altrlmak istenilmesi rekabet ve kr uruna iinin kendi temel ihtiyalar dahi dikkate almakszn tm sosyal deerlerinin dlanmas olarak da deerlendirilebilir. 16 Odaman, Erdek, s. 48-49.14

13

5

ile birlikte sendikal ii saysnn azald, sendikalarn etkinsizletirildii ve fakat isizliin azalmad, aksine artt grlmtr 17.

Ekonomik yapdaki bu deiimler, ekonomik gce paralel olarak alm gcndeki artlarla birlikte gelimi lkelerde kitlesel retimle elde edilen trde rnlere olan talebin azalmas, istihdam ve retim yaplarnda yeni araylar gndeme getirmitir. Ayn alan iinde ve ayn maldan ok miktarda retilerek, fiyat mekanizmasyla salanlmaya allan rekabet kavram deimitir. Salt fiyatlarn drlmesiyle deil, rnn kalitesi, eidi ve yenilii rekabeti belirleyen etmenler olmutur. Fordist sistemde yn ve trde retimde satlamayan mal ileri bir dnemde satlmak zere stoklama yerine, Post Fordist sistemde, stoksuz, tam zamannda, sfr hatal bir retim amalanmaktadr. Stoksuz retim sisteminde talebin ortaya kt an karlanmas iin retimi gerekletirilecek iilerin potansiyel gcnn stoklanmas ve bylelikle rekabet koullarn uyum salamay amalayan iletmenin, maliyetlerini dsallatrmas, igcnn belirsiz zamanda oluacak talep ktnda kullanabilme gcne sahip olmas gerekir. Bu ise, alma ilikisinin esneklemesi anlamndadr. 1.2.2. Teknolojik Deiim ve gc Talebinin Azalmas Bilgi-ilem teknolojisindeki gelimeler, 1970li yllardan itibaren

bilgisayarlarn retim tasarmlarnn gerekletirilmesinde kullanlmasna yol amtr. Bilgisayar yardmyla tasarm sisteminin gelitirilmesi, otomobil, uak, mhendislik v.s. bir ok alanda retilecek karmak mekanik paralarn desenlerinin izilmesini salamtr. Bu sistemde, bilgisayar operatrleri, etkileimli bir grafik

Gkhan Atlgan,sizlik:Devlet ve Sermaye in Hem Tehdit Hem Frsat Petrol 2000-2003 Yll, s.127. .. Uluslararas alma rgt (U)nn raporuna gre 2000 ile 2003 ba arasnda 20 milyon kii daha isizler ordusuna katlmtr. 2002 yl sonu itibariyle dnyadaki toplam isiz says 180 milyondu. Yoksulluk snrnda dolaysyla gnde 1 dolarn altnda alanlarn says 550 milyon kii de bu rakama eklediimizde saynn kabark olduu grlecektir. Dier yandan, isizlik salt az gelimi lkelerde deil, gelimi lkelerde de sorun olmaya devam etmektedir. Sanayilemi lkelerde 2000 ylnda %6,1 olan ak isizlik oran 2002 ylnda %6,9a ykselmitir. Avrupa Birliinde 2002 ylnda isizlik %7,6ya kt. Ayn yl ABDde, %5,6, Kanadada ise %7,6 olarak gerekleti.

17

6

kayt organ kullanarak

annda desenler izme ve desenler zerinde gerekli

deiikleri annda yapabilme olanana ulamlardr 18 . Teknolojilerin hzla deimesi, en bata alanlar, alma koullarn ve alma ekillerini etkilemektedir. Otomasyon, birok iinin iini yitirmesine yol aarken, ayn zamanda iyerindeki alma koullarn byk lde etkilemektedir. Endstride otomasyon olay, hizmet kesiminde bilgisayarn kullanlmas, kanlmaz olarak emek talebinin ve bu balamda ii saysnn azaltlmasna yol amaktadr. Yaplan aratrmalar, endstride her bir robotun iki ile be iinin iini yaptn gstermitir. A.B.Dde otomobil endstrisinde bir igc/saatinin maliyetinin 23 dolar olmasna karlk, bir robot/saatin maliyetinin yalnzca hesaplanmtr 19. Teknolojik gelimeler, sadece imalat sanayinde rn ve retim srecinde kalmam, toplumsal yap, yerleim ve yaam biimlerini de nemli lde deitirmitir. Ayn ekilde, teknolojik geliim eitim, evre ve ehircilik gibi alt yap alanlarnda ve hatta ynetim biimlerinde kkl deiimler meydana getirmitir. Bilgi-iletiim teknolojilerindeki gelimeler sonucu, 1870lerde Endstri Devriminin insanla getirdii kkl deiim ve dnmlere benzer bir sre, 1980 sonrasnda da yaanmaya balanlm, endstri toplumundan sanayi tesi topluma (bilgi toplumu) geilmesine yol amtr 20. Teknolojik gelimeler, bilgiye dayal mesleklerin nemini arttrarak istihdamn yapsn deitirmektedir. i-iveren ilikilerinin klasik yapsn ve kurumlarn da alt st etmektedir. rnein, klasik i hukukunda ii, iverenin emir ve direktifleri altnda (baml) alan bir kii olarak tanmlanrken, yeni teknolojiler sayesinde ivereni ve iyerini hi tanmayan, evinde alp emeini uzaktan sunan yeni bir ii zmresi ortaya kmaktadr. Bylece iiiveren ilikilerinin sregeldii iyeri kavram da, klsik anlamn yitirmektedir 21. 1990larda iyeri dzeyindeki dzenleyici sistem endstri ilikilerini belirlemektedir.Hsn Erkan, Bilgi Toplumu ve Ekonomik Gelime, 2.Bask, Trkiye Bankas Kltr Yaynlar, zmir, 1993, s.75. 19 Meryem Koray, Endstri likileri, (Endstri likileri), Doruluk Matbaaclk, zmir, 1996, s.135136. 20 Sapancal, s.141. 21 Metin Kutal ve Toker Dereli, Ekonomik Kriz ve Dnyada Sendika Hareketi, Petrol , 19931994 Yll, 1995, s.567.18

6 dolar olduu

7

Bu erevede, yeni teknolojilerin benimsenmesi ve uygulanmas temel problemdir. Yeni teknolojiler, zellikle de mikro elektronik teknolojisi, esneklemeye doru olan ynelmeyi kuvvetlendirmektedir. Teknolojik gelime ile birlikte ekonomik yap post endstriyel yapya dntke, sendikalarn rolleri ve alma hayatndaki etkileri azalmaktadr 22. 1.2.3. gc Piyasasndaki Deiim

Ekonomik deiim srecine paralel olarak istihdamda sektrel dalmn deitii ve hizmetler sektrnde younlamann artt grlmektedir. retim sistemindeki deiim ile birlikte demir-elik, otomotiv ve petro-kimya gibi geleneksel sektrlerde istihdam daralrken; hizmet sektrnde istihdam art grlmekte ve sanayi tesi topluma geilmektedir 23. Hizmet sektrnn bymesi ve istihdam yapsnda arlk kazanmas, igcnde mavi yakal iilerin says azalmasna yol aarken beyaz yakal iilerin artmasna neden olmutur. 1970 yl sonlarnda sanayi tesi toplumunun doduu; ABD igc piyasasnda bilgi iilerinin %53 paya sahip olduu iddia edilmektedir 24. malat sanayisinin neminin azalmas ve hizmet kesiminde yeni i ilikilerinin ortaya kmas sendikalar etkilemitir. Baz lkelerde sendikalar ciddi ye kaybna uramlardr. i sendikalarnn en belirgin bir ekilde ye kaybettii lkeler arasnda A.B.D. ve Fransa bulunmaktadr. Gerekten A.B.D.de 1945 ylnda tarm d kesimde sendikalama oran %35,5 iken bu oran 1965de %28,4e, 1975de, %25,5e, 1985de %18e, 1990da %16.1e dmtr. Fransada 1970lerde %23.1 olan sendikalama oran, 1990da %12ye inmitir 25. Uluslarars alma rgtnn (U), 1997 1998 Yl stihdam Raporuna gre, 1995 ylnda ABDdeki sendikalama oran %12,7ye Fransada ise %6ya kadar dmtr 26.

Abdlkadir enkal, Sendikasz Endstri likileri (Genel Olarak Dnyada ve Trkiyede), Kamu , Ankara, 1999, s.56. 23 Ycel Uyank, gc Piyasasnda Esneklik ve Blnme, Kamu Hukuku ve ktisat Dergisi, (Kamil Turana Armaan) C.7, Sa:2, 2003, s.538. 24 Erkan, s.71. 25 Kutal ve Dereli, s.568. 26 ILO, World Labaur Report 1997 1998, Eriim: http://www.ilo.org/public/english/dialogue/ifpdial/publ/wlr97/annex/tab12.htm (12.12.2005).

22

8

Sanayi tesi toplumlarda, igc piyasasnda niteliksiz veya yar-nitelikli i gcnn nemi azalrken stn nitelikli igcnn nemi artmaktadr. Endstri toplumumun mekanik teknolojisi fiziksel emei ikame ederken, sanayi tesi toplum bileim teknolojileri zihinsel emei ikame etmektedir. Bu yeni sosyo-ekonomik yap, yksek bilgi ve beceri isteyen mesleklerin nemini arttrmaktadr 27. Mal retiminden hizmet retimine doru kayan ekonomik faaliyet szkonusudur. Mal retiminin hizmet sektrne baml hale geldii grlmektedir. stihdam yapsnda, hizmet sektrnn arlk kazanmasna paralel bir ekilde, kadn igcnn istihdamdaki arlnn artt grlmektedir. En gelimi sekiz lkedeki (G8) toplam igcnn %40n kadnlar oluturmaktadr. Kadn nfusun en fazla igcne katld lkelerin banda Rusya (%72) ve Birleik Krallk (%71) gelmektedir 28. Avrupa Birlii (AB) genelinde kadnn igcne katlm oran %39,9 dolaynda iken, kadnlarn sektrel dalmna bakldnda %72isinin hizmet sektrnde yer ald grlmektedir 29. Ar sanayi iyerleri ekonomik kriz yznden tenkisata gidip ii kardka ve gelien bilgisayar teknolojisi hizmet sektrne ivme kazandrdka, zellikle kadnlara ynelik -esnekliin bir alt tanm olanksmi alma, i imkanlarn arttrmaktadr. Son yllarda, ekonomik durgunluk yznden erkek istihdamda dnyada nemli bir azalma grlrken kadn igcnde az da olsa bir artma szkonusudur 30. Trkiyede 1998 ylnda yaplan bir aratrmada, bro, zel sigortaclk gibi hizmet sektrlerinde esnek alma, ev hanmlar ve renciler tarafndan tercih edildii, maaza tr iyerlerinde yaplan bir aratrmada ise ksmi alanlarn %92,1inin yann 18-25, %83,3nn kadn ve %92sinin bekarlardan olutuu, %84,3nn sosyal gvenliinin bulunduu, %15,7sinin sosyal gvenlik kapsamnda

Sapancal, s.140. A. Can Tuncay, Hizmet Akdinin Trleri ve Sona Ermesi Asndan Araylar, (Hizmet Akdinin Trleri), THS, Hukuku ve ktisat Dergisi, , Mays 2001-Austos 2001, C.16-17, Sa:6-1 s.14-15. 29 Koray, Endstri likileri, s.134 30 Can Tuncay, Hizmet Akitlerinin Trleri, s.15.28

27

9

olmad, %41,6snn sendikaya yelii var iken %58,4nn ise sendikaya ye olmad 31 belirlenmitir.

ABde ksmi alan kadnlar arasnda yaplan bir aratrmada %64nn isteyerek ve bu ekilde alt belirlenmitir. Bu istein arka planna bakldnda, toplumsal i blmnn tarihsel izgisinin uzants olarak ocuk bakm, analk, ebeveynlik, aile sorumluluklar gibi ykmllklerin halen kadnlarn omuzlarnda olduu gerei vardr. Yapsal nedenlere, iyerlerindeki kre yokluu ve dier standart d alma koruyucu yaplarn yeterli olmamas da eklendiinde,

eiliminin kadnlar arasnda yaylma nedeni belirginlemektedir 32.

1980lerde istihdam biimleri, tahmin edilenden ok daha hzl bir biimde deiime uramtr. Bu deiim, alma hayatnn hemen her alannda grlmtr. zellikle, alma srelerinde, i szlemelerinde, alanlarn nitelik yaplarnda, alma yerlerinde ve organizasyonun yapsnda deiim olmutur. Ayrca, bu dnemde hizmet arlkl ok sayda yeni i ortaya kmtr 33. Mal ve hizmet retiminin eitlenmesi, iyerinin uzun sreli faaliyette bulunma gereini ortaya karm, artan mteri talepleri 24 saat hi durmadan alma dzeninin kurulmasn gerektirmitir (turizm, tama, telekomnikasyon, medya, bankaclk, gda, tamirbakm v.s.). Buna bal olarak esnekletirme, iilerin de tercih ettikleri yeni/esnek istihdam trleri ile birlikte n planda yer almaya balamtr 34. Ne var ki, bu talep sosyal koruma olmadan salt i bulma talebi deildir. alanlarn talebi, adil ve insanca bir cretle almaktr 35. Esnek alma ekilleriyle, srekli / standart alma dzenin kurulduu iyerlerinde vardiyal alma ya da fazla almadan kaynaklanan maliyet arttrc giderlerden (rnein fazla mesai creti gibi) kanlmaktadr.Semiha Kaya, alma Srelerinde Esneklik ve Ksmi alma, (Yaymlanmam Yksek Lisans Tezi), Gazi niversitesi Sosyal Bilimler Enstits Uluslararas ktisat Anabilim Dal, Ankara, 1998, s.208, 209 ve 220. 32 Seyhan Erdodu, Trk ileri Asndan Hukukunda Esneklik alma Hayatnda Esneklik, Yaar Eitim ve Kltr Vakf, (eme Altn Yunus, 27 31 Ekim 1993), zmir, 1994, s. 335. 33 enkal, s.67. 34 en, s.29. 35 Erdodu, s.335.31

10

1.2.4. gc Politikas Olarak Esnek alma

1980den sonra giderek tm lkeleri yakndan ilgilendirmeye balayan ve fakat gelimi lkelerde etkileri daha fazla grlen kreselleme, ekonomilerin da akl lsnde, lkelerin endstri ilikileri sistemlerinde deiiklere yol amtr. Kreselleme sreci zellikle retimde esneklii salamak, emek maliyetini drp rekabet ansn artrabilmek iin beraberinde ksmi sreli alma, ar zerine alma, evde alma gibi yeni istihdam trlerini getirmitir 36. Esnek almann fikri altyapsn oluturan neo-liberalizmin kuramsal anlamdaki ykseliinin ncln Von Hayek yapmtr. Hayek, kinci Dnya Savann hemen ardndan yaynlanan Esarete Giden Yol isimli kitabnda, devletin ekonomik ve sosyal yaamdaki arlnn artmasnnn, demokrasi ve zgrlklerin sonu olacan savunmutur. Bylece, sosyal devlete kar mdahale balatlmtr. Hayekin rencisi Milton Friedman, Seme zgrl isimli kitabnda, Adam Smithin grnmeyen el grlerini geri getirmitir. Bu grlerin siyasi alanda ilk uygulayclar ngiltere Babakan Thatcher ile Amerika bakan Reagandr 37. 1970 sonras, Friedman ve ayn grteki iktisatlar tarafndan kullanlan monetarisme gre, devlet konjoktrel dalgalanmalar gidermek iin yalnzca belirli miktarlarda para basmaldr. Bylelikle, Keynesin grleri dorultusunda balatlan talep yanls ve devletin ekonomi iinde olduu sistemden ayrlarak, arz ynl bir ekonomi modeli ortaya kmtr. Bu modelde, askeri harcamalarn dnda kalan alanlarda devletin ekonomideki rol azaltlmakta, uluslararas kredi kurumlar yoluyla, bu uygulama yeni gelien lkelere de uygulanmakta; brakn yapsnlar ideolojisi geri gelmektedir. Bu uygulamalar, vergileri drerek ve kamusal denetimi azaltarak bireyleri daha fazla almaya, irketleri daha fazla tasarruf ve yatrm yapmaya tevik ederken, yaygn sosyal refah harcamalar da azalmakta,

36 37

Adnan Mahiroullar, 1980 Sonras Trk ve Fransz Sendikacl, Kamu , Ankara, 2000, s.2. Alpaslan Ikl, Gerek rgtlenme :Sendikaclk, mge Kitabevi, Ankara, 2003, s.44.

11

bylelikle gnll! isizlerin cari creti kabul edip almas gerekmektedir 38. Neo-liberalizmin nc Dnyadaki trman ok daha baka yntemlerle salanmtr. Sendika kart politikalarn baarya ulamasnda, demokratik haklarn rafa kaldrlmas bavurulan yollardan yalnzca birisi olmutur. Liberalizm, 19. yzylda, emeinden baka satacak eyi olmayan proleteryay dourmutu. Neoliberalizm ise, emeini dahi satamayan ynlar retmektedir. alanlar, isizlik veya dk cret arasndaki bir ikilemde kalmaktadrlar 39.

Esnek almada igc politikas u ekilde ifade edilebilir: Devletin, a) kamu ekonomik giriimciliinden / retimden ekilmesi (zelletirme), b) kurumsal dzenlemelerden ekilmesi ve c) salt yasal dzenlemelerle yetinmesidir.

1929 ekonomik buhranndan sonra devlet,

kamu ekonomik giriimcilii

yoluyla igc piyasasna dorudan mdahale etmi, talep yanl iktisat politikalarn uygulamaya balamtr. Sermaye birikimin az olduu ve giriimci sknts ekilen az gelimi lkelerde, kamu teebbsleri hzl sanayilemek iin kurulurken, gelimi lkelerde kamu teebbsleri daha ziyade kamu nitelii ar basan alanlarda faaliyet gstermilerdir. Bu dnemde, kamu teebbsleri hzla gelimitir. 1963 1973 dneminde ele alnan 16 lkede kamu sektr %36,9 orannda byd hesaplanmtr. Ancak, 1970li yllarn sonlarnda uygulanmaya balanan arz yanl ekonomi politikalarnn etkisiyle zelletirme yoluna gidilerek devletin ekonomideki pay azaltlmaya balanmtr 40. zel kesime devredilen kamu teebbslerinin salt mlkiyet devri olarak deerlendirilmemelidir. zelletirme, mlkiyet devri ile birlikte iyerindeki alma ilikilerinin de38

deiimi anlamna gelmektedir.

Kamu ekonomik giriimciliin

Glten Kazgan, ktisadi Dnce veya Politik ktisadn Evrimi, 3.basm, Remzi Kitapevi, stanbul, 1984, s.283. 39 Ikl, s.45. 40 Banu Ukan, Kreselleme ve Devletin Piyasasndaki Rol MS imento veren Dergisi, C.12, Sa:2, Mart 1998, s.11.

12

arlk kazand dnemlere bakldnda, alma ilikisinin standart sreli, iilerin sendikal ve cretlerinin nispeten piyasa deerinin zerinde olduu grlmektedir. zelleme ile birlikte, iletme ve iiler piyasa koullaryla kar karya kalmaktadrlar. Bu ise daha nceki dnemde standart bir alma ilikisi iinde olan iilerin esnek alma ilikine kaydrlmas anlamna gelmektedir. Esnek almann ihdasnda, salt ulusal devlet dzeyinde deil uluslararas boyutta ynlendirmeler dikkat ekicidir. Esneklik kavram tartmasnn nemli gndem maddesi olduu az gelimi lkelerde, mal ve faktr serbest piyasa Dnya Bankas yapsal uyum devlet mdahalesinin egemen klnmas programlar erevesinde kaldrlmasn ve giderek piyasalarnda koullarnn

amalamaktadr. Esasen yapsal uyum programlar dorudan bamsz hedef olarak baz almamaktadr 41. Ancak, devletin yapsal uyum srecine paralel olarak igc piyasasnn kuralszlatrlmas iin mdahale ettii, bu balamda sosyal devletin geriletildii grlmektedir 42. Devletin etkisizletirilmesi, salt zelletirme ile yaplmamaktadr.

Etkisizletirme, bir ok ak ve/veya gizli yntemlerle kendini gstermektedir. Ulusal devleti muhatap alma yerine, ulusal devletin farkl etnik yapsn, blgesel zelliklerini ayrtrarak yerelletirilmesi, ayr birimler olarak deerlendirilmesiyle ulusal devletin gdm dnda retim ve pazarlama faaliyeti gstererek rakip konumundaki gl ulusal sermayenin rekabet koullarnda datlmas anlamna geldiinden, kresel sermayenin n alm olmaktadr 43. Devlet bata sosyal gvenlik kurumlar ve i kurumu olmak zere kurumsal dzenlemeler araclyla igc piyasasna mdahalede bulunmaktadr. 1980 sonras, denk bte ilkesine dayanan ekonomi politikalarn etkisiyle ve artan rekabet karsnda, maliyetleri drmek amacyla, bata sosyal gvenlik olmak41

Fikret enses, gc Piyasalarnda Esneklik Trkiye in Geerli Bir Kavram mdr?, Petrol 1995-1996 Yll,stanbul, 1995, s.693. 42 Tijen Erdut, alma Yaamnda Esneklik ve Kuralszlatrma, (Esneklik ve Kuralszlatrma), THS Hukuku ve ktisat Dergisi, C.18, Sa:4, Kasm 2003, s.9. 43 Cem Erolu, Ulus Devlet ve Kreselleme, Emperyalizmin Yeni Masal : Kreselleme, (Der: Ik Kansu), Kamu letmeciliini Gelitirme Merkezi Vakf (KGEM), Ankara,1996, s.41.

13

zere tm sosyal harcamalardan ksntya gidilmeye balanm, zellikle gelimi lkelerde sosyal yardm harcamalarndan yararlanma koullar deitirilmitir 44. Birok lkede halen sosyal gvenlik uygulamalar standart d istihdam modeline dayanmamtr 45. Sosyal kurumlar halen klasik istihdam yapsna dayanmaktadr. Bu balamda, esasen kurumsal dzenlemeler ile esnek alma arasnda direkt bir iliki kurulamamakla birlikte; kamusal sosyal gvenlik kurumlarndan yararlanma koullar arlatrlmakta, zel emeklilik modelleri tevik edilmektedir. Sre iinde sosyal gvenliin piyasa koullarna braklmas eilimi artmaktadr. Sosyal gvenlik maliyetinin devlet ve giriimci zerinden alan birey zerine kaydrlmas sonucu, iletmelerin saysal esneklii kolayca uygulamalar, sosyal gvenlik formalitelerinden ve sosyal gvenlik maliyetinden kurtularak etin rekabet koullarna uyum salayabilmesi hedeflenmektedir. Bununla birlikte devletin sosyal gvenlik sitemini tasfiye etmesi dnlemez. Sosyal gvenlik hakk bir insanlk hakkdr. nsan haklarna saygl her devlet, vatandalarna sosyal gvenlik haklarn salamakla ykmldr. 1.3. ESNEK ALIMANIN TRLER, BMLER VE ALIMA HAYATI ZERNE ETKLER 1.3.1.gc Esneklii Trleri 1980li yllarda ortaya kan ekonomik dzen, deien istihdam yaps ile birlikte igcnn nitelik dzeyinde nemli deiimlere neden olmutur. Gemite tekrara dayal, niteliksiz veya yar nitelikli igcnn yapt ilerde otomasyona gidilmesi, nceden belirtildii gibi, bu tr igcne ynelik talebi azaltarak saysal kontroll makineleri ve yeni teknolojileri kullanabilen nitelikli igcne olan talebi arttrmtr. retimde, bedensel emee alan talep azalrken zihinsel talep artm; beyaz yakal iilerin says artarken mavi yakal iilerin saysnda azalma

44 45

Ukan, s.9. Martin Hutsebaut, Social Security and Atypical Employment a European Trade Union Perspective, (Social Security), International Industrial Relations Association (IIRA) 4th Regional Congress of the Americas, Belgique , 2002, s.9.

14

olmutur. Bu geliim sreci, igc piyasasnda ekirdek ve evresel igc eklinde kutuplamalara neden olmaktadr 46. ekirdek igc, ana iletme iin stratejik bir neme sahiptir. Szkonusu igc az sayda iiden oluan, yalnz bir konuda deil bir ok konuda bilgi sahibi, ie gelmeyen iinin yerini hemen ayn ekipten baka birisi tarafndan doldurulabilen, ekip ruhunun egemen olduu, ii kimin yaptnn nemli olmayp nasl sonulandrldnn nem arzettii, iletmenin stratejik kararlarna katlan, sorumluluu arttrlm, sadece bulunduu alanda deil, iletmenin her alannda alma vasfna haiz, bilgi ve teknolojik deiimlere uyum salayan istikrarl igc kmeleridir. ekirdek igcnn, i gvencesi vardr, evresel igc gibi sk sk i deitirmek zorunda kalmamaktadr. letmeler, ekirdek igc piyasasn iki temel kaygya dayal olarak olutururlar. zellikle byk iletmeler, d piyasadan salama gl nedeniyle gereksinim duyduklar nitelikli i gcn elde tutma gerei duyarlar. kinci temel kayg ise, ekirdek igcn azami aba harcamaya yneltmektir. cret ve dier alma koullar bakmndan kendisine ayrcalklar tannan iiler iletmenin performansna katkda bulunurlar. Bu durumda, ekirdek igc piyasas, snrl sayda iin bulunduu ve dardan katlmak isteyenler iin kendine zg koullarn arand eksik rekabet piyasasdr 47. Macdonalds iilii eklinde de adlandrlan 48, srekli i sahibi olmak iin aranan niteliklere sahip olmayan ve bu nedenle zaman zaman i bulan, mevsimlik dalgalanmalara ve pazardaki istikrarszla baml durumda bulunan, dk cret ve verimlilik koullarnda alan ve pazarlk gc olmayan, dahas srekli isizlik altnda yaayan evresel igc oluturmaktadr. Bu nedenle, yedek igc olma zelliini de tamaktadr 49. evresel igc piyasasna girilmesi ve klmasnda herhangi bir engel olmadndan rekabeti bir yapya sahip olduu sylenebilir. gc46 47

Uyank, s.544 Zeki Erdut, Rekabetin alma likilerine Etkisi, (Rekabetin Etkisi), Dokuz Eyll niversitesi ..B.F. alma Ekonomisi ve Endstri likiler Blm, Sosyal Politika Tartmalar II (Muhittin Alama Armaan), zmir, 1997, s.69-70. 48 Yentrk, s.808. 49 Sapancal, s.157.

15

piyasasnda blnmenin dier bir sonucu, serbest alan iilerin statsnn belirsizlemesidir. Serbest alan ii ile altran arasndaki bamlln tanm zorlamaktadr. Geleneksel serbest almann dnda ekonomik olarak bamllk iermesine ramen, hukuksal olarak serbest alma statsnde kabul edilen yeni bir alma biimi ortaya kmaktadr 50. Teknolojik ve istihdam yapsndaki iinde yer bulamayan deiiklik nedeniyle ekirdek igc genellikle niteliksiz iilerden

evresel igc ise,

olumaktadr. evresel igc ile iveren arasnda bir bamllk yoktur. letmeler, evresel igcn genellikle ya alt iveren (taeron) iilii ile ve/veya zel istihdam brolar aracl ile temin ederler. iyi altran iverenin tespitinde zorluk ekilebilir. i, zel istihdam brosu aracl ile ie balamakta; iyerindeki almas sreklilik arzetmemekte, belki iyerindeki asl iverenle karlamadan dahi baka iyerine gnderilebilmektedir. Bylelikle, ayn iyeri ortamnda, ayn ii yapan iilerin bazlarnn iverenleri alt iveren, baz iilerin ivereni zel istihdam brolar ve baz iilerin iverenleri ise asl iletme sahibi olabilmektedir. i birlikte yapan iinin dier iiyi tekrar grme ans azalmaktadr. Birbirini tanmayan, srekli ii sirklasyonun yaand, ok sayda iinin iten karld, karlan iilerin yerini daha dk cretli iilerin alnabildii, rekabet hkmlerinin hakim olduu bir igc piyasasdr. Standart d i ilikisi bulunan evresel igcnde saysal esneklik szkonusudur. 1.3.1.1. Saysal Esneklik

Saysal esneklik, deien ekonomik ve talep artlarna hzl cevap verebilmek amacyla iletmelerde alan ii saysnn ihtiyaca gre, kurallara bal kalmakszn azaltlmas ya da yeni ii alnmasn ifade eder. Firmalar ii almlarnda veya karmalarnda yasa ve sendikal engellerle ne kadar az karlarsa d esneklik veya istihdam esneklii de denilen saysal esneklii uygulad anlamna gelmektedir 51. ekirdek i gcnde de zaman zaman uygulanan saysal esneklik, asl niteliksiz veya yar nitelikli, iten karldnda yerine ok kolaylkla yeni bir iinin50 51

Tijen Erdut, Esneklik ve Kuralszlatrma, s.24-25. Petrol-, Esnek alma, Petrol- 1997-1999 Yll, stanbul, 2000, s.892.

16

bulunma olasl yksek olan, asl iverenin dnda, zel istihdam brolar, alt iveren gibi nc kii ya da kurumlar aracl ile ie giren ve bu balamda ii ile asl iveren arasnda direkt bir bamlln olumad evresel igc/ ikincil igc olarak nitelendirdiimiz igcne uygulanmaktadr.

gvencesine gerek anlamda ihtiya duyan evresel igc, sendikal rgtlemelerinin koruma altna almas gereken iilerdir. Ancak i gvencesinin hukuken tannmad, isizliin youn, demokratik haklarn ise zayf olduu lkelerde kresel anlamda alt iveren olarak i almay salayabilmek amacyla bu tr bir hakkn verilmesinden kanlmaktadr. retici lkelerde yabanc yatrmcy ekmek iin byk bir rekabet szkonusudur. Rekabette hedef, i gvencesini tanmayarak sendikal rgtlenmenin engellenmesi, sendikal faaliyetlerin snrlandrlmasdr 52.

veren tarafnca saysal esneklii en byk tehdit edici unsur olarak i gvencesi yasas grlmektedir. Trkiye, 158 sayl U Szlemesini 09.06.1994 tarihinde imzalam olmasna ramen bu szlemenin gerei olan i gvencesi yasas uzun bir sre karlmamtr. alma ve Sosyal Gvenlik Bakanlnn konuyu gndeme getirmesi, taraflar arasnda tartmalara yol amtr. Nihayet, 10.05.2003 tarih 25134 sayl Resmi Gazetede yaymlanan 4857 sayl Yasasnn 18inci maddesinde i gvencesi ksmen yasallamtr. Buna gre, 30 veya daha fazla ii altran iyerlerinde, en az alt aylk kdemi olan iinin belirsiz sreli i szlemesini fesheden iveren, fesih nedenini iinin yeterliine veya davranlarna ya da iletmenin/iyerinin veya iin gereklerinden kaynaklanan geerli bir sebebe dayandrmak zorundadr. Ayn Yasa maddesinde, sendika yelii veya alma saatleri dnda veya iverenin rzas ile alma saatleri iinde sendikal faaliyetlere katlmann ve iyerinde sendika temsilcilii yapmann i szlemesinin feshinde geerli bir sebep oluturmayaca belirtilmitir.

52

Odaman, Erdek, s.51-52.

17

gvencesinin, 30 veya daha fazla ii altran iyerlerindeki iilere ynelik olmas, 30dan az ii altran iyerlerindeki iilerin, kdem ve ihbar tazminatlar denmek suretiyle iten kolaylkla karlabilmelerinin yolunu amaktadr. SSK 2004 yl istatistik Yll verilerine gre, 2004 ylnda zorunlu sigortal says 6.181.251dir. 1-29 aras ii altran iyerlerindeki ii says ise 2.967.119dur. Tescilli toplam iyeri says 850.928dir. yerlerinde 1-29 arasnda ii altran iyeri says 818.909dur. Bu veriler nda, kaytl/sigortal iilerin %48nin, dier bir ifade ile yarsnn i gvencesi kapsamnda olmadn syleyebiliriz. Dier dikkat ekii nokta, iyerlerinin %96,24s igvencesi kapsam dnda kalrken yalnzca %3,76snn igvencesi kapsamnda olmasdr. Gemite, 10 ve daha fazla ii altran iyerlerinde Tasarrufa Tevik Fonu uygulanrd. Kk lekli iletmeler bu fon uygulamasndan kurtulmak iin, ayn adresteki iyerlerinde einin ya da yakn akrabas zerinden ayr bir iyeri dosyas atrtarak iilerin bir ksmn bu dosyadan bildirme yoluna giderlerdi. Benzer bir uygulamann, i gvencesinden kanmak isteyen kk iletmelerde de grlme olasl yksektir. Dikkat eken dier bir husus, 30 ii saysnn belirlenmesinde, ayn iyerinde asl iverenin iileri ile birlikte alt iveren iilerinin de bu 30 saysna dahil edilip edilmeyeceidir. Kanmzca dahil edilmesi gerekir. Aksi takdirde Yasann ilevsizletirilmesi olduka kolay olacaktr. Ancak retide, 30 saysnn belirlenmesinde alt iveren iilerinin, asl iverenin iileri ile birlikte dikkate alnamayaca, alt iveren iilerinin, alt iverenle olan ilikilerinin ayrca dikkate alnarak yasal koullarn olumas halinde i gvencesinin kapsamnda saylabilecekleri belirtilmektedir 53.

Kaak/sigortasz altrma oran, kurumlam iletmelere gre daha yksek olan orta ve kk lekli iletmelerde, alanlarn yasal kaytlar genellikle tutulmadndan i akdi fesihlerinde iilere mevcut ihbar ve kdem tazminatlar gibi kazanlm yasal haklar dahi zaman zaman denmedii bir gerektir. Bu noktada, kk iletmelerde fiilen saysal esneklik uyguland sylenebilir. lkemiz, isizlik oran yksek olan lkelerdendir. ten karlan iinin yerine ayn nitelikli ve dahaNuri elik, Hukuku Dersleri, (18.basm), Yenilenmi 18.basm, Beta Yaym, stanbul, 2005, s.201.53

18

dk cretli ii temininde glk ekilmemektedir. Bylelikle iverenler, yeni alnan iiye daha dk cret deyerek maliyetlerini drmeye almaktadrlar. verenlerin saysal esneklii savunmalarnn altnda yatan neden bu olmaktadr.

1.3.1.2. Fonksiyonel Esneklik

Fonksiyonel esneklik, igc organizasyonun esneklii olup bir iletmenin talep, teknoloji ve pazarlama politikasndaki deiimlere bal olarak alanlarn grd ileri eitlendirme kapasitesidir 54. Bu nedenle, fonksiyonel esneklik yksek vasfl igcn talep etmekte ve bu esneklikte igcnn eitimi nemli rol oynamaktadr 55. letmelerde, iilerin yalnz bir alanda/departmanda deil, ihtiya duyulan dier tm alanlarda altrlmasn amalayan fonksiyonel esneklik, ii eksenlidir. iler eitli eitim ve kurslarla, bilgi ve becerilerini gelitirmekte vasf kazanmaktadrlar. Bylelikle, bant usul, detay gerektirmeyen dar/basit alandan iletmenin tmnde, daha karmak alanlarda altrlabilir hale getirilmektedirler. letmede bu vasflara sahip az saydaki ekirdek i gc, srekli olarak tam sreli almak zorundadrlar.

Birincil igc piyasasnda faaliyet gsteren bu ekirdek igcnn (beyaz yakallar) artmas, sendikalara duyulan ilgiyi byk lde azaltmaktadr. Bunun bir nedeni, ekirdek igcnn i gvencesi ve cret konularnda herhangi bir rgt desteine gereksinim duymamasdr. Bu tr vasfl iinin i gvencesi yine kendi yetenek, bilgi ve becerileridir56. Teknolojik bilgi ve becerisi artan iiler bireysel bazda iverenlerle szleme yapabilmektedirler. Sendikal dayanmay azaltc unsur ieren fonksiyonel esneklii snrlayc yasal bir engel yoktur. Bu noktada, ok sayda vasfsz ii ile urama yerine az sayda ve bir ok alanda alabilen vasfl ii ile urama, iverenlerin de iini kolaylatrmaktadr. Esasen, iletmelerin vasfl iiler ile vasfsz iiler arasnda bir ikame yapma sorunuyla karlatklarnda, tabii

54 55

Zeki Erdut, Rekabetin Etkisi, s.52. Yavuz, Esnek alma, s.13. 56 Odaman, Erdenk, s.51.

19

olarak temini kolay ilerde vasfsz iiler, temini zor ilerde de vasfl iiler tercih edilmektedir. ekirdek igc kmesinde bulunan iilerin ekip halinde altklar, iletme ile aralarnda bir problem ktnda, ekip halinde baka iletmelere getikleri de grlmektedir. 1.3.1.3. cret Esneklii

cret esneklii iletmelerin cret yapsn ve dzeyini istihdam piyasasna gre ayarlayabilme serbestisi olarak tanmlanmaktadr 57. Bu balamda, cret ve toplu58

esneklii, iileri gdlemek ve igc maliyetlerini esnekletirmek amacyla bireysel performansa bal olarak deiik cret biimlerinin uygulamasdr . Bireysel primler, baarya dayal ek demeler, performans

deerlendirmeleri, sendikal ve sendikasz olma gibi deiik kriterlerle uygulanlan cret esneklii esasen saysal esnekliin derinlemesine yol aarak 59, toplam cretin tm alanlara asgari bir yaam dzeyi salamas gerektii anlayndan kopu olarak deerlendirilebilir 60 .

Enflasyon ve isizlik ile cret arasnda cret esneklii arasnda nedensellik ilikisi kurulmaktadr. cret politikalarn katlnn enflasyona ve isizlie neden olduu ve bu yzden cretlerin igc verimliliine uyum salayamad ileri srlmektedir. gc ve dier faktr verimlilii azaldnda, cretlerin azalmamas halinde, fiyatlar ykselecek ve enflasyon olacaktr 61. Verimlilik ve katkya gre deien cret, iinin ailesi ve ocuklarn dikkate almayan ve bu balamda sosyal yn olmayan plak crettir. Ancak, cret alma karl alnan para olmann yan sra sosyal bir nitelik tar. cret, cretli olarak alann tek geim kaynadr. Bu nedenle, cret belirlenirken hem daha geni ihtiya anlay iinde ele alnmal

Trk , Esnek alma Petrol - 1997- 1999 Yll, stanbul, 2000, s.893. Tijen Erdut, Esneklik ve Kuralszlatrma, s.22. 59 Meryem Koray, Esneklik ya da Emek Piyasasnn Kresellemesi, Petrol - 1995- 1996 Yll, stanbul, 1995, s.758. 60 en, s.36. 61 Yavuz, Esnek alma, s.17.58

57

20

hem de iinin sal ve geliimi dnlmelidir. cret asgari bir dzeyin altna inmemelidir 62.

Unn 131 sayl Szlemesi ile 135 sayl Tavsiye Kararnda tm cretli alanlarn asgari cretlerini kapsayacak bir sistem ngrmtr. Yasasnn 39uncu maddesine gre, Yasas kapsamnda olan veya olmayan i szlemesi ile alan tm iilerin ekonomik ve sosyal durumlarnn dzenlenmesi iin asgari cret denmesi gerekmektedir. Bylelikle, yasa koyucu tm iiler iin sosyal dncelerle, cret esnekliinin alt snrn asgari cret olarak belirlemitir. Rekabet koullar, asgari cretin altnda cretle almay gerekli klm olsa dahi, Yasann emredici hkm gerei, asgari cretin altnda cret demesi yaplamayacaktr.

1.3.1.4. alma Sreleri Esneklii

alma srelerinin esnekletirilmesi, alma srelerinin belli bir balang ve biti zamanlarnn olmamas ve ii ve iverenin istek ve amalar dorultusunda belirlenmesi olarak tanmlanabilir 63. alma srelerinde esneklik dar ve geni olarak iki anlamda kullanlmaktadr. geni anlamda Dar anlamda esneklik alma, taraflara alma srelerini serbeste dzenleme olana veren almay ifade ederken, esnek alma ise standart olmayan tm alma ekillerini ve alma srelerini ihtiva etmektedir 64. alma sreleri esneklii, iverenler asndan mal veya hizmetin talep edilen anda yaplmas, iiler asndan ise alma srelerinin iilerin tercihleri dorultusunda belirlenme serbestisinin olmas nedeniyle gelimi Bat lkelerinde en ok uygulama alan bulan esnekleme eklidir 65. alma srelerinin ksaltlmas, ii ve iveren taraflar arasnda devaml olarak tartma konusu olmutur. iMeryem Koray, Sosyal Politika, (Sosyal Politika), Ezgi Kitapevi, Bursa, 2000, s.173. Recai Bakan, alma Bar ve Esneklik Tartmalarnda Farkl Bir Yaklam, Mercek Dergisi, Temmuz 1999, s.37. 64 en, s.40. 65 zlem Iok, Kreselleme ve alma Hayatnda Esneklie likin Genel Bir Deerlendirme, Eriim: http://iktisat.uludag.edu.tr/dergi/9/06-ozlem/ozlem.htm (30.04.2004).63 62

21

sendikalar toplu pazarlk grmelerinde, ii sal ve i gvenliinin salanmas, alma yaamnn insaniletirilmesi, iinin i dnda kiiliini gelitirmesine olanak tannmas ve iktisadi durgunluk dneminde isizliin artmasnn engellenmesi gibi nedenlerle haftalk ve gnlk alma srelerinin ksaltlmasna almlardr 66. Buna karlk; 1970li yllarda petrol fiyatlarnda meydana gelen artlar ve bir dizi ekonomik nedenle ortaya kan ekonomik kriz, alma srelerinin ksaltlmas yerine esnekletirilmesi fikrini gndeme getirmitir. 1970lerin ortalarndan itibaren Bat Avrupada alma srelerinin esnekletirilmesi de dahil olmak zere alma hayatnda esnekletirilme uygulamalar da balam ve giderek yaygnlamtr 67. AB Konseyi ilk defa 1975 ylnda alma sreleri ile ilgili bir tavsiye karar alm ve bu kararda haftalk alma sresi 40 saat, yllk cretli izin sresi de 4 hafta olarak nerilmitir (AB 75/457). Daha sonra 1983 ylnda Konseye sunulan alma srelerini ksaltmaya ve i srelerini dzenlemeye ilikin taslak ise almalar komisyonda grlm fakat kabul edilmemitir AB Komisyonun

sonucu, AB Ana Szlemesinin 118/a maddesine istinaden AB Konseyince 23.11.1983 tarihinde karlan (AB 93/104) Ynergede i srelerinin esneklemesi ile ilgili dzenlemeler yer almaktadr. Ynergeye gre, haftalk alma sresi en fazla 48 saattir; her iinin 24 saatlik bir sre iinde en az 11 saatlik kesintisiz dinlenmesi salanacaktr; her iiye 7 gnlk sre iinde en az 24 saat dinlenme sresi verilecektir 68 . 1987 ylnda Belikada yaplan bir yasal deiiklikle, i sreleri daha esnek bir yapya kavuturulmutur. Buna gre, taraflar anlaarak Pazar ve dier tatil gnlerinde ve gnde 12 saati gememek artyla fazla mesai olmadan almay kabul edebilmekte ya da haftalk alma sresini 40 saatten 45 saate karabilmektedir. Fransada 1987de kabul edilen bir yasa ile yllk ortalama haftada 39 saati gememek kayd ile haftalk azami alma sresinin 44 saate karlmasna

Arif Yavuz, alma Srelerinin Esneklii ve Esnek Zaman Modeli, MS imento veren Dergisi, C.11, Sa:6, Kasm 1997, s.10. 67 Iok, 30.04.2004, Eriim. 68 Devrim Ulucan, AB lkelerinde Esnek alma ve 4857 Sayl Kanunuunda Yer Alan Esnek alma Dzenlemeleri, Mercek Dergisi, Yl:8, Sa:31, Temmuz 2003, s.61.

66

22

imkn getirilmitir 69. 1998 ylnda Fransz Parlamentosunda kabul edilen 01.01.2002 tarihinde yrrle giren yeni Sresi Yasasna gre yasal haftalk i sresi 35 saate indirilmitir 70. Fransada bir iyeri ylda en ok 130 saat fazla alma uygulamasna gidebilmekte, fazla alma yaplan iyerlerinde haftalk alma saati 44 saati aamamaktadr. ngilterede alma sreleri ile ilgili ak bir dzenleme bulunmamaktadr. ngiltere uygulamas 48 saatlik haftalk alma sresi, izinler ve gece almalar gibi hususlarda AB direktifini71

esas

almaktadr.

Almanyada gnlk normal alma sresi 8 saat ,

haftalk alma sresi 48

saattir 72. Ancak, 2004 ylnda Almanyann bat eyaletlerinde haftalk ortalama alma sresi 37,4 saat olarak, dou eyaletlerinde 39 saat olarak gerekletii hesaplanmtr 73. 1475 sayl Yasasndaki haftalk 45 saat olan alma sresi, 4857 sayl yeni Yasasnnda aynen kalmtr. 1475 sayl Yasada alma sreleri allan gn saysna eit blnrken 4857 sayl Yasa, alma srelerinin eit blnmesine ilikin emredici hkm kaldrlmtr. Gerekten, 4857 sayl Yasaya gre genel bakmdan alma sresi haftada en ok krkbe saattir. Aksi kararlatrlmamsa bu sre iyerinde haftann allan gnlerine eit lde blnerek uygulanr.. (md.63/1) Yeni Yasas, btn ilerde taraflarn anlamas koulu ile haftalk normal alma sresinin iyerlerinde haftann allan gnlerine farkl bir ekilde datlabileceini hkm altna almtr. Yasada, taraflarn anlamas ile haftalk normal alma sresi, iyerinde haftann allan gnlerde, gnde onbir saati amamak koulu ile farkl ekilde datlabilir. Bu halde, iki aylk sre iinde iinin haftalk ortalama alma sresi, normal haftalk yer almaktadr (md.63/2). Bu ekilde, talebe alma sresini aamaz. bal olarak iyerlerinde Denkletirme sresi toplu i szlemeleri ile drt aya kadar arttrlabilir hkm

TSK, alma Hayatnda Esneklik Gereksinimi, veren Dergisi, C:XXXVII, Sa:4, Ocak 1999, s.24. 70 Tijen Erdut, Esneklik ve Sresi, Mercek Dergisi, Yl:4, Sa:15, Temmuz 1999, s.111. 71 Ufuk Aydn, Dnyada ve Trkiyede alma Sreleri, Eriim: http://www.eso-es.net/kurumsal/yazi.asp?76 (17.04.2006). 72 Alpay Hekimler, Avrupa Hukuku Inda Trkiyede alma Srelerinin Dzenlenmesine likin Yeni Hkmler(alma Sreleri), MS imento veren Dergisi, C.18, Sa:2 Mart 2004, s.16. 73 Alpay Hekimler, Sosyal Politika Boyutunda Federal Almanyada Esnek alma Modelleri, (F.Almanyada Esnek alma), TSK Yayn No:263, Ankara, 2006, s.47.

69

23

younlatrlm i haftas uygulama olana salanarak, alma srelerinde esneklik getirilmitir 74.

1.3.2. Esnek alma Biimleri Dnyay etkileyen 1970li yllardaki ekonomik krizle birlikte balayan esneklik tartmalar, esnek alma biimlerinin yaygnlamasna neden olmutur. Atipik istihdam olarak da adlandrlan esnek alma, bugne kadar srekli art gstermitir 75. Atipik istihdam ekillerinde, geleneksel anlamda ii iveren alt yer ilikilerindeki tm zellikler yoktur. inin alma sreleri ile

deiebilmekte, ii iyerine ve iverenine tam anlamyla baml olamamaktadr 76. Atipik istihdam; ksmi alma, belirli sreli alma, geici istihdam brolar iisi olarak alma, evde alma, ar zerine alma, alt iveren ii olarak alma, grnte kendi iveren (bamsz alan) ancak pratikte szleme ile iverene baml alma gibi tam sreli olamayan geni yapda aa yukar sreklilik arzetmeyen istihdam ekillerinin gelitii alan belirtmektedir 77. 1.3.2.1. Ksmi alma

Esnek istihdam trleri iinde en eskisi ve en bilineni ksmi sreli almadr. Uluslararas aratrmalara gre, ksmi sreli almalar ABD, Japonya ve dier gelimi bat lkeleri olmak zere hemen hemen her yerde art gstermektedir 78. Standart d istihdamn deiik bir tipi olan ksmi alma, son dnemde Avrupa iilerinin %17,7sini iermektedir. Hollanda, %41,1 oran ile ksmi almann en yaygn olduu lke konumundadr 79. Ksmi alma, kadnlar tarafndan ilgi grmektedir. Hollandada kadn alanlarn %59u ksmi almaktadr. Almanya ve ngilterede devaml alanlarn %92si, Fransada %83, rlandada %66s kadn iidir.74

ABde ksmi alanlarn %85i kadndr. Gney lkelerinde ise,

ner Eyrenci, Sava Takent ve Devrim Ulucan, Bireysel Hukuku, Legal Yaynclk, stanbul, 2004, s. 162. 75 Yavuz, Esnek alma, s.37. 76 Yavuz, Esnek alma, s.37. 77 Hutsebaut, Social Securitiy. s.3. 78 Tuncay, Hizmet Akdinin Trleri, s.13. 79 Hutsebaut, Social Securitiy. s.4.

24

kadnlarn ksmi almaya ilgileri daha azdr 80. Trkiyede maaza tr iyerlerinde yaplan bir anket almasnda, ksmi sreli alanlarn81

%83,3nn kadn,

%15,7sinin erkek olduu belirlenmitir . Aratrmalar, nceleri ksmi alma genellikle vasfsz kadnlarn hizmet sektrndeki almalaryla snrl iken zamanla bu durumun deitiini, zellikle yksek retim dzeyinin artmasyla birlikte, kadn ve erkekler arasnda tam sreli almann yerine ksmi sreli almann tercih edilir olduunu gstermektedir 82. 1.3.2.1.1. Tanm

szlemeleri, uygulamada genellikle grld gibi, iyerinde srdrlen haftalk (45 saat) ve gnlk (7,5 saat) alma srelerine uygun olarak tam sreli yaplabilecei gibi, iyerinde uygulanan alma srelerinin altnda ksmi alma sresini ieren ekilde de yaplabilir. Hatta uygulamada grld zere, i olduka ve iveren ardka ie gelen, sair zamanlarda iyerinde veya kahvehanede bekleyen, iverenlerin gzetimi ve denetimi altnda ykleme ve boaltma ii yapan bir hamal da iverene bal alan ii olarak saylmaktadr. cretinin maktu olmayp boaltlan budayn tonu bana (gtr) olmas, hizmet szlemesini ortadan kaldrmamaktadr 83. eitli lkelerin mevzuatnda ve literatrnde yer alan ksmi almann tanmnn mevzuatmzda yer almam olmas eletirilmitir 84. Ksmi sreli alma, Trk alma hayatnda ilk defa IV. Be Yllk Kalknma Plan, 1982 yl Programnda 85 resmi politika olarak yerini almtr. Programda isizlik sorunun bymesi ve ak isizliin artmas nedeniyle alma hayatmzda esneklik salanmas ksmi sreli ve esnek zamanl alma statlerinin alma mevzuatna getirilmesi iin gerekli deerlendirmelerin yaplaca belirtilmitir 86.

A.Can Tuncay, Hizmet Akdinin Trleri, s.24. Kaya, s.208. 82 Wim van Oorschot, Flexibility and Security for Workers and Carers in the Netherlands, Trends, Policies and Outcomomes, The Socrates Programme 2001-2002, Tilburg University, Tiburg, 2001, s.26. 83 Fevzi Demir, 4857 Sayl Kanununun Balca Yenilikleri ve Uygulamadaki Muhtemel Etkileri, ( Kanununun Balca Yenilikleri), Mercek Dergisi, Yl:8, Sa:31, Temmuz 2003, s. 95. 84 Ali Nazm Szer, Ksmi Sreli alan ilerin Sosyal Sigorta Haklar, (Ksmi Sreli alan) stanbul Barosu alma Hukuku Komisyon Blteni, Sa:4, 2000, s. 69. 85 R.G. 29.07.1982 / 17405. 86 Kaya, s.193.81

80

25

4857 sayl Yasasnda ksmi almann tanm yaplmtr. Szkonusu Yasada ksmi sreli alma, .. iinin normal alma sresinin, tam sreli i szlemesiyle alan emsal iiye gre nemli lde daha az belirlenmesi ksmi sreli i szlemedir.. Ancak, Kanununa eklinde likin tanmlanmtr. Sreleri durumunda szleme tartma yaratmtr 87.

Yasann yrrle girdii dnemlerde, yasada yer alan nemli lde az ibaresi alma Ynetmeliinde 88 Yasadaki mulak ibare aklk kazanmtr. Ynetmelie gre yerinde tam sreli i szlemesi ile yaplan emsal almann te ikisi oranna kadar yaplan alma ksmi sreli almadr (Yn. Md.6). Yasada ve Ynetmelikte ksmi almann lt olarak iyerindeki tam sreli emsal ii esas alnmtr. yerindeki emsal ii haftada 45 saat alyor ise en fazla 30 saate kadar yaplan almalar ksmi alma olarak deerlendirilirken emsal iinin haftalk alma sresi 42 saat ise bu defa 28 saate kadar yaplan almalar ksmi alma olarak deerlendirilecektir. allan haftalk sre dnda, ksmi sreli i szlemesi ile tam sreli i szlemesi arasnda fark yoktur. Ksmi sreli i szlemesi de, belirli sreli ksmi i szlemesi, belirsiz sreli ksmi i szlemesi, deneme sreli i szlemesi olabilir 89.

ABnin 97/81 sayl Direktifi ekindeki szlemede ksmi sreli alma, karlatrlabilir bir tam zamanl iinin normal alma saatlerinden; haftalk olarak veya bir yla kadar sreli istihdamn ortalamas olarak hesaplandnda, normal alma saatleri daha az olan alan anlamndadr eklinde tanmlamtr (md.3/1). "Karlatrlabilir tam zamanl ii"; ayn kuruluta kdem diploma/beceri gibi dier hususlar da dikkate alnarak, ayn tipte i akdi olan veya istihdam ilikisi iinde bulunan ayn veya benzer bir i/meslekle itigal eden tam zamanl ii anlamndadr. Karlatrlabilir tam zamanl ii olmad hallerde karlatrma, uygulanan toplu

Bkz. Ylmaz Topcuk, Kanunen cret Alnd Halde Fiilen allmayan Srelerde Sigortalk Durumu, Yaklam Aylk Dergi, Yl:11, Sa:131, Kasm 2003, s.226. 88 R.G. 06.04.2004 tarih, 25425 sayl. 89 Cumhur Sinan zdemir, 4857 Sayl Kanununda Ksmi Sreli alma ve ilerin Haklar, Lebib Yalkn Mevzuat Dergisi, Sa:12, Aralk 2004, s.215 -216.

87

26

szleme referans alnarak yaplr veya uygulanan bir toplu szleme de yoksa ulusal mevzuat, dier toplu szlemeler esas alnr (md.3/2). 1.3.2.1.2. Unsurlar U, 24.06.1994 gn 81inci oturumda Ksmi alma Sresi ile ilgili 175 sayl Szlemeyi ve 182 sayl Tavsiye Kararn kabul etmitir 90. U nn kabul ettii tanma gre normal alma srelerinden az, srekli ve dzenli olan ve gnll olarak yaplan almaya ksmi sreli alma denilmektedir. Unn tanmndan ksmi almann unsuru olduu grlmektedir 91:

Ksmi sreli almann normal (tam sreli) alma sresinden az olmas, Bu almann dzenli ve srekli olmas ve Ksmi sreli alma gnll olarak yaplmasdr.

Ksmi sreli alma, kart olan tam gn almadan temelde i sresinin ksal zellii sayesinde ayrt edilmektedir 92. Tanmda, normal sreden daha ksa olarak belirtilen ksmi almann, vardr 93. retide, genellikle i dalndaki alma sresinden mi, yoksa konusunda iyerindeki normal alma sresinden mi daha ksa olduunun aklanmas gerei ksalmann neye gre gerekleecei genel normal i sresi yerine iyerindeki normal i sresi esas alnmaktadr 94. Yasas, ksmi almada baz alnacak normal alma sresini, tam sreli alan emsal iinin almasn esas almtr. Ksmi almann tespitinde ncelikle ayn iyerinde tam sreli alan emsal ii baz alnrken, ayn iyerinde emsal ii yok ise ayn ikolunda alan dier iletmelerdeki tam sreli alan emsal iinin almas baz alnacaktr.

90

U, List of Convertions, Eriim: http://www.ilo.org/ilolex/english/convdisp1.htm (15.01.2005) ve List of Recommendations, Eriim: http://www.ilo.org/ilolex/english/recdisp2.htm (15.01.2005). 91 Yavuz, Esnek alma, s.38. 92 Tankut Centel, Ksmi alma,(Ksmi alma), Kazanc Yaynevi, stanbul, 1992, s.27. 93 Szer, Ksmi Sreli alan, s. 71 94 Centel, Ksmi alma, s.27.

27

Ksmi sreli almann ikinci unsuru olan sreklilik unsuru, onu ksa sreli almadan ayrt ederken 95, dzenli yaplmas ise mevsimlik ve geici ilerden ayrt etmektedir 96. Ksmi sreli almada devamllk esastr. alma srasnda, sonradan ortaya kan nedenlerle, geici olarak ksa sreli almalar, ksmi alma olarak deerlendirilemez 97. Ksmi sreli almadan bahsedilebilmesi iin belirli bir tekrarn en azndan iki veya daha ok grlmesi gerekir. Tek (bir) gnlk i ilikisi ksmi alma olarak deerlendirilmemektedir. Gnbirlik alan ii gnlk normal alma sresinin altnda alm olsa dahi srekli bir hukuki ilikinin bulunmay yznden ksmi alma niteliini kazanmaz 98.

Ksmi sreli almay, baka alma modellerinden ayran bir dier unsur da ksmi sreli almann serbest iradeye dayanmasdr. Ancak bu unsur tartmaya aktr. Ksmi sreli almann iverence kararlatrld durumlarda, iinin bu tip alma modelini serbest iradesi dnda, sadece isiz kalmamak iin kabul ettii durumlar da olmaktadr 99. Ekonomik nedenler ve talep daralmasndan dolay retim hznn azaltlmas istemiyle geici bir sre alma saatlerinin azaltlmas dolaysyla iinin esasen tam gn almak istemine ramen mecburi olarak bu almay kabul etmesi ksmi sreli alma olarak deerlendirilemez 100. rnein, bir iletme, toplu olarak iten karmay nlemek iin alma saatlerinde azaltma yoluna gidebilir. Ancak bu durumda, alma saatlerinde yaplan indirimle orantl olarak crette indirim kanlmaz olacaktr. Sz konusu durumun geicilik arz ettii de gzden karlmamaldr 101. 1.3.2.2. ar zerine alma Ksmi sreli almann zel bir ekli olan ar zerine almann i

paylamndan fark, sresinin uzunluu ve ne zaman alacann belirlenmeYavuz, Esnek alma, s.39 Aye nal, Avrupada Ksmi alma ve Uygulamann Genel zellikleri, Kamu Hukuku ve ktisat Dergisi, C.8, Sa:1 2005, s. 112. 97 Szer, Ksmi Sreli alan , s.71. 98 Centel, Ksmi alma, s.30. 99 TSK, Esneklik, (Esneklik), Eriim: http://www.tisk.org.tr/download/yayinlar/esneklik.zip (05.05.2005). 100 Yavuz, Esnek alma, s.39. 101 TSK, Esneklik, 05.05.2005, Eriim.96 95

28

yetkisinin iverene ait olmasdr 102. ar zerine alma genellikle otellerde, restoranlarda ve gazinolarda grlmektedir 103. zel hastanede, acil bir vaka zerine doktorun arlmas, sahil beldelerinde balk kt gnlerde, ar zerine gelen elemanlarn balklar temizlemesi ve istiflemesi gibi iler, ar zerine almalara rnek verilebilir. Bu modelde alanlar genellikle sigortasz ve sendikaszdrlar. 1.3.2.2.1. Tanm ar zerine almada ii, hizmet akdinden kaynaklanan i grme borcunu, i ktnda ve iverenin ars zerine yerine getirmektedir. Burada alma sresi, ii ve iveren tarafndan birlikte veya sadece iverence belirlenebilmektedir 104. ar zerine alma, 1475 sayl Yasasnda yer

almamaktayd. 4857 sayl yeni Yasasnda, ar zerine alma yazl szleme ile iinin yapmay stlendii ile ilgili olarak kendisine ihtiya duyulmas halinde i grme ediminin yerine getirileceinin kararlatrld i ilikisi, ar zerine almaya dayal ksmi sreli bir i szlemesidir eklinde tanmlanmtr (md.14/1). ar zerine almada, szlemenin yazl olarak yaplmasnn geerlilik koulu mu veya ispat koulu mu olduu hususu doktrinde tartlmaktadr. Yasaya gre, hafta, ay veya yl gibi bir zaman dilimi iinde iinin ne kadar sreyle alacan taraflar belirlemedikleri takdirde, haftalk alma sresi yirmi saat olarak kararlatrlm saylr. ar zerine altrlmak iin belirlenen srede ii altrlsn veya altrlmasn crete hak kazanr ( Y. md.14/2). 1.3.2.2.2. Trleri ar zerine almann iki tr bulunmaktadr. Birincisinde, ii ve iveren tarafndan belirli bir sre iinde toplam ne kadar allacan szleme ile nceden belirlenir ve iverenin talebi zerine ii bu ykmlln yerine getirir. kincisinde ise iinin belirlenilen sre iinde toplam ne kadar sre ve ne zaman

Tuncay, alma Sreleri, s.71. Fevzi Demir, En Son Yargtay Kararlar Inda Hukuku ve Uygulamas, ( Hukuku), . bask, DE BF, zmir, 2005, s.49. 104 Cokun Sara, verenin Prim deme Ykmll, Trkiye i Emeklileri Cemiyeti, Ankara, 1998, s.13.103

102

29

alacan tamamen iveren tarafndan belirlenir 105. ar zerine almada, alma sresinin belirlenmesinde iverenin belirleyici taraf olmas uygulamada baz sorunlarn yaanmasna yol amaktadr. inin, gnlk, haftalk, aylk veya yllk alaca srelerin belirlenmesinde ve iiye ne kadar zaman nce haber verilecei hususlarnda sorunlar yaanabilmektedir 106. Yasa koyucu, bu tr sorunlar zmlemek ve ii maduriyetlerini nlemek istemitir. Gerekten 4857 sayl Yasasna gre, iiden i grme borcunu yerine getirmesini ar yoluyla talep hakkna sahip olan iveren, bu ary, aksi kararlatrlmadka, iinin alaca zamandan en az drt gn nce yapmak zorundadr. Sreye uygun ar zerine ii i grme edimini yerine getirmekle ykmldr. Szlemede gnlk alma sresi kararlatrlmam ise, iveren her arda iiyi gnde en az drt saat st ste altrmak zorundadr ( Y. md.14/3). Yasada aksi kararlatrlmadka ibaresinin yer almas, en az gnde drt saatlik ve haftada 20 saatlik szlemeler geerli olmasn ve bu srelerin altnda kalan anlamalarn geersiz saylmasn engellemitir 107. ar zerine alma szlemesinin yazl yaplmas ve daha az sreli allacann szlemeyle karara balanmas halinde iinin gnlk drt ve haftalk yirmi saatten daha az sreli altrlmasn yasal olarak olanakl klmaktadr. inin en az altrlaca ve/veya en az altrlm olarak kabul edilecei alt limit Yasada yer almamaktadr. Bu noktada 4857 sayl Yasasnn iiyi koruma ilkesinden uzaklat sylenilebilir. rnein, Alman stihdam Yasasna gre, iveren bir hafta iinde 10 saatten az bir sre i edimini yerine getirmek zere iiyi arda bulunsa bile 10 saatlik cretini demek zorundadr 108. Alman stihdam Yasasnda da, iverenin en azndan 4 gn nce haber vermesi gerektii ve szlemede hkm yok ise iiyi her seferinde en az 3 saat altrmak zorunda olduu hkm yer almaktadr 109.

105 106

en, s.50. Yavuz, Esnek alma, s.69. 107 Demir, Hukuku, s. 50. 108 Tuncay, Hizmet Akdinin Trleri, s. 27. 109 en, s.50.

30

1.3.2.3. dn likisi Gnmzde dn alma giderek yaygnlamakta ve sreklilik

kazanmaktadr. dn altrma yntemiyle iiyi fiilen altran iletme, her ie alabilecei yedek igcn ie almakszn hazr bulundurmaktadr. dn alan ii, ksa sreler iin brokratik dzenlemelerden kanlarak ie arlabilmektedir. Dier yandan, piyasadan kolaylkla bulunamayacak nitelikli igc bu yolla temin edilmektedir 110. i iveren ilikilerinde asl iveren - alt iveren ilikisi dnda, l ilikilerin dier bir rneini oluturan dn i ilikisi zellikle holdinglerin gittike yaygn bir faaliyet gstermesiyle artan bir ekilde ortaya kmtr. Daha ok teknik ve st dzey personel iin ngrlen bu alma ilikisi 4857 sayl Yasasnda ayrntl olarak dzenlenmitir 111. Szkonusu Yasann 7inci maddesinde geici i ilikisi bal kullanlmtr. Bu balk, literatrdeki dn i ilikisinin karldr 112. 1.3.2.3.1. Tanm dn ii olarak alma, iinin hizmet edimini szlemesinin taraf olan asl iverene kar deil, kendi igc ile birlikte kullanmas iin tahsis edildii bir baka iverene kar yerine getirmesidir 113. 4857 sayl Yasasnda benzer tanm yer almaktadr: ..veren, devir srasnda yazl rzasn almak suretiyle bir iiyi; holding bnyesi iinde veya ayn irketler topluluuna bal baka bir iyerinde veya yapmakta olduu ie benzer ilerde altrlmas kouluyla baka bir iverene i grme edimini yerine getirmek zere geici olarak devrettiinde geici i ilikisi gereklemi olur... ( Y. md.7/1). Bir iveren, hizmet akdine gre istihdam ettii iisini, geici bir sreyle altrmak zere baka bir iverene verdiinde, mevcut hizmet akdi sona ermemekte, devam etmektedir. inin geici olarak emrinde alaca (dier) iveren ile arasnda bir hizmet akdinin kurulmas sz konusu deildir. Birinci iveren, iiden iin grlmesini talep hakkn geici sre ve iinin110 111

Zeki Erdut. Rekabetin Etkisi, s.70. Sinan Binbir, dn likisi, i Devri ilik Haklar, Yaklam Aylk Dergi, Yl:12, Sa:142, Ekim 2004, s.248. 112 Demir, Kanununun Balca Yenilikleri, s.93. 113 Sara, s.17.

31

rzas ile ikinci iverene devretmi bulunmaktadr 114. dn i ilikisi, iverenlik sfatnn nc kiilere sirayet ettii bir durumdur. Bu noktada, iin grlmesini isteme hakknn ekillenmitir 115. 1.3.2.3.2. Taraflar yani i grme alacann iverence nc kiiye temliki szkonusu olduu iin dn i ilikisi Trk Hukukunda alacan temliki temelinde

dn i ilikisinde l bir iliki mevcuttur: i, hizmet akdi ile bal olduu iveren (dn veren) ve geici sre ile alt iveren (dn alan). i, dn alana kar i grme borcunu yerine getirmekle ykml olduu gibi, onun verdii talimatlara da uymak zorundadr. dn alann iiyi gzetme borcu mevcuttur. cret deme borcu, aralarnda hizmet akdi devam eden dn veren iverene aittir. Ancak ii rza gsterirse, cret deme borcu geici olarak dn alana da geebilir 116. 4857 sayl Yasas, dn veren iverenin cret deme ykmllnn devam ettiini, ancak devralan iverenin ise iinin kendisinde alt srede denmeyen cretinden devreden iveren ile birlikte sorumlu olduuna hkmetmitir ( Y. md. 7/3). Yasas, dn i ilikisine snrlama getirmitir. Buna gre, geii i ilikisinin sresi alt aydr. Gerektiinde iki defa yenilenebilir (md.7/2). Bylelikle geici i ilikisinin en fazla sresi birbuuk yl ile snrlandrlmtr. Yasann emredici hkm esas alndnda birbuuk yla aan almalarda geii i ilikisinin ortadan kalkt, bu durumda devreden iverenin sorumluluunun kalmad ve devralan iverenin asl iveren vasfna dnt yeni bir hizmet akdinin doduu anlam kmaktadr 117 . Toplu i hukukuna ilikin haklar ve ykmllkler bakmndan iinin asl iyerinde uygulanan toplu i szlemesinden yararlanaca, ancak dn alt iyerindeki toplu i szlemesi hkmlerinden ynetim hakkna ilikin olanlarn

TSK, Esneklik, 05.05.2005, Eriim. Tankut Centel, Trkiyede Yeni stihdam Trleri ile likilerinin Esnekletirilmesi, (Yeni stihdam Trleri), zmir Yaar Eitim ve Kltr Vakf, alma Hayatnda Esneklik, (eme Altn Yunus, 27-31 Ekim 1993), zmir, 1994, s.248. 116 TSK, Esneklik, 05.05.2005, Eriim. 117 Demir, Hukuku, s.58.115

114

32

dnda yararlanamayaca,

asl iyerindeki greve katlamayaca eklindeki Yasasnda, dn i

grlere retide yer verilmektedir 118. 4857 sayl

ilikisinde toplu i hukukuna ilikin dzenlemelere de yer verilmitir. Yasaya gre, iiyi geici olarak devralan iveren grev ve lokavt aamasna gelen bir toplu i uyumazlnn taraf ise ii grev ve lokavtn uygulanmas srasnda altrlamaz. dn veren iveren, iiyi grev ve lokavt sresince kendi iyerinde altrmak zorundadr (md.7/5). 1.3.2.4. Evde alma Evde almann tarihi ok eskilere dayanmaktadr 119. Endstri devrimi ile ortaya kan evde alma, gnmzde gelimekte olan lkelerde yaylmaktadr. ttn sarma, zellikle dokuma endstrisinde, terzilikte yaygn olmakla beraber

paketleme, kutulama, el ii oyuncak imali 120, firmalara / dkknlara turu yapm, yufka ama, byk marketlere elle ya da makine ile mant, sigara brei hazrlama, mezeler hazrlama ... gibi ok byk bir eitlilik gstermektedir 121. Bir taraftan iletiim ve ulam teknolojileri sayesinde baz ilerin, iyerinden yrtlmesi zorunluluunun kalmamas, ii grenler tarafndan evleri dahil iverene ait olmayan yerlerden yrtlebilmesi olana salamas, dier bir taraftan da, rekabet nedeniyle maliyeti en aza indirebilmek iin alma standartlarndan ve formel yapdan uzak durulmas ihtiyac, evde almalarn hzla artmasna neden olmaktadr. Ayrca, sanayiye ait iler yannda, istihdam yaratan hizmet sektr (dil retimi, tercme, daktilo yazm, ocuk bakm, yal bakm, pazarlama vb.), evde alma biiminin yaygnlamasna neden olmaktadr 122.

Centel, Yeni stihdam Trleri, s.250. Burhan zdemir, Ev almas, Kamu Hukuku ve ktisat Dergisi, C.4 Sa:2 Haziran 1997, s.128. 120 Tuncay, alma Sreleri, s.73. 121 Ouz Karadeniz, Evde alanlarn Sosyal Gvenlii, (Evde alanlarn), Sosyal Gvenlik Dnyas Dergisi, Sa:23, Ocak-ubat 2004, s. 29. 122 Doan Keskin, Evde alanlarn Korunmas, Eriim: http://www.calismahayati.net/makale4.htm (05.05.2005)119

118

33

Tablo: 1 EVDE ALIANLARIN SOSYAL GVENLK KURUMLARI LE L (Bin) Yl2000 2001 2002 2003

SSK13 8 4 7

Ba-Kur12 4 3 2

Bilinmiyor1 1 -

Kaytl Deil250 190 236 235

Toplam277 203 243 243

Kaynak: TK Hanehalk Veri Taban, Eriim: http://lmisnt.pub.die.gov.tr/dev60cgi/rwcgi60.exe(16.05.2006)

Yukardaki tablodan, 2000 ylnda toplam 277 bin evde alanlardan yalnzca 13 bini SSK sigortals, 12 bini Ba-Kur sigortals ve 250 bini kaytsz / sigortaszdr. Ayn ekilde, 2003 ylnda 243 bin evde alann 7 bini SSK sigortals, 2 bini Ba-Kur sigortals, geriye kalan 235bini ise sigortasz altklar grlmektedir. Dier bir anlatmla, 2000 ylnda evde alanlarn yalnzca % 9,02si sigortal, % 90,98i sigortasz iken bu oranlar 2003 ylnda %3,70 sigortal, Bu veriler nda, evde %96,30u ise sigortasz eklinde gereklemitir. olduu sonucuna varlmaktadr. 1.3.2.4.1. Tanm Klasik istihdam tarzna uymayan alma ekillerinden olan evde alma, eve i verme veya ev eksenli alma olarak da adlandrlmaktadr. Evde almann bir ok tanm yaplmaktadr. Evde alma, bir iveren veya arac iin iinin setii bir yerde genellikle evinde, iverenin dorudan bir denetimi / ynetimi olmakszn123

alanlarn kaytd / sosyal gvenlik kapsam dnda kalma orannn ok yksek

bir anlama uyarnca bir maln retilmesi veya hizmetin szlemesinde 124 ev iisi u ekilde

sunulmasdr

. Unn 177 sayl

tanmlanmtr: Ev iisi, kendi evinde veya iverenin iyeri dnda olmak kaydyla kendi setii yerlerde, bir cret mukabilinde, malzeme ekipman ve dier girdilerin kendisi, iveren veya arac tarafndan temin edilmesine baklmakszn, retim ya da servisin iveren tarafndan kararlatrld, iverence belirlenen mal ve hizmetlerin retimi iin alan kiidir. Ev iisi, ulusal yasa, tzk ve mahkeme kararlar123 124

Burhan zdemir, s.129. 04.06.1986 gn 83nc toplantsnda kabul edilen U nn 177 sayl Szlemesi henz Trkiye tarafndan onaylanmamtr.

Evde alma

34

uyarnca bamsz alma iin gerekli olan zerklik ve bamszla sahip olmayan kimsedir. Normal iyeri dnda zaman zaman iini evde yapan, ii statsndeki kiiler 177 sayl szleme asndan evde alan sfatn tamazlar (177 sayl szleme md.1/b). Szlemede, iveren terimi, yasal ya da doal, dorudan ya da araclar vastasyla araclar ulusal yasada belirlensin, ya da belirlenmesin kendi faaliyetini srdrmek iin darya iveren kimseyi tanmlanmaktadr (177 sayl szleme m.1/c). Esasen, alma ilikilerinde, almann baml olduunu tespitinde kullanlan kriterlerden birisi de, ya da bamsz

malzeme, ara ve gerelerin

kime ait olduunun belirlenmesidir. Genel olarak, ara ve gere, malzeme iverene ait ise alma, baml alma, alana ait ise bamsz alma olarak deerlendirilir. Yukarda verilen U tanmnda, kullanlan malzeme, ekipman ve dier girdiler alana ait olsa dahi, retim veya hizmetin iveren iin yaplmas halinde, evde alan iinin alma ilikisinin baml alma olarak deerlendirilecei iaret edilmektedir. Szlemedeki tanm dikkate alndnda, evde alan geni bir kesimin i ve sosyal gvenlik mevzuat erevesinde kapsama alnmas olanakl grnmektedir. 1.3.2.4.2. Trleri Evde alma, genel hatlaryla kol gcne dayanan geleneksel evde alma ve zellikle yeni teknolojilerin kullanlmasyla kalifiye ilerin yapld evde tele alma olarak iki ekilde ele alnabilir 125. Geleneksel evde alma ile tele evde alma