islam Araştırmaları Dergisi. Sav ı lO. 2003. 81 -1 05

şeyhülislam Esad Efendi'nin Ay e tü '1-Kürsi Tefsiri

Mustafa Özel*

Exegesis of the Kursr Verse (Throne) by Sheikh al-Islam, Esad Efendi

In this study, I have introduced a sample from Ottoman Turkish exegesis history. It consists of two sections. In the first section, I have given some introductory information about the life of the author, Sheikh al-Islam, Esad Efendi, his works -published or unpublished-, and the main features of this exegesis of Ayat al-Kursi given ina pamphlet. Lastly, I have evaluated the sources of the exegesis and explained the method I followed in my study here. With the exception of one, I have searched through all copies of the work. This study is based on seven manuscripts and an uncritical print edition of the pamphlet. The Beyazıt State Library copy is used as the master copy in this study. In the second section, the text of exegesis of Ayat al-Kursi is elaborated.

Key words: Ottoman, Exegesis, Kursi verse of the Qur'an, Sheikh al-Islam Esad Efendi.

Tarih boyunca Kur'an-ı Kerim bir bütün olarak hem süre hem de ayet bazında tefsir edilrniştir. 1 Ayet tefsirleri içerisinde en çok ele alınan ayet-i kerime, halk arasında Ayetü'l-Kürsi adıyla bilinen Bakara süresinin 255. ayeti olmuş­tur. Türkiye kütüphanelerinde yazma olarak bu ayetin tefsiriyle ilgili Türkçe,2

Farsça3 ve Arapça4 çeşitli çalışmalar bulunmaktadır. 5

3

Yrd. Doç. Dr., Dokuz Eylül Üniversitesi, ilahiyat Fakültesi. Metnin okunınasındaki değerli katkılanndan dolayı Prof. Dr. Halil İbrahim Şener ve Dr. Bekir özcan'a teşekkürü bir borç bilirim. Günümüzde yaygınlık kazanan konulu tefsirin bir uzantısı olarak ayet eksenli akademik çalışmalar da yapılmaktadır. Örnek olarak bk. Burhan Baltacı, "Müdayene Ayeti Tefsiri" (Yüksek Lisans Tezi), Marmara üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, istanbul ı 998; 1\lncay Erbaş, "Nahl Süresinin 95. Ayeti Tefsiri" (Yüksek Lisans Tezi), Marmara üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, istanbul 2004. Esad Efendi'nin tefsiri dışında, şu eserler de kayıtlarda Tefslr-i Ayeti'l-Kürsl başlığı altında yer almaktadır: Mustafa b. İlyas, istanbul Üniversitesi Merkez Ktp., Türkçe Bölümü, nr. 3896, vr. 99-ıoı; Ayıntabi Muhammed b. Hamza, Millet Ktp., Ali Emin Bölümü, nr. 7, vr. 29-3 ı; Hüseyn b. Plri Adana vf, Beyazıt Devlet Ktp., Bayez!d Bölümü, nr. 32 7, vr. ı 6. Fahreddln el-Huseynl Muhammed b. Huseyin'e ait bir eser, Süleymaniye Ktp., Murad Molla Bölümü, nr. 7ı 'de olup, ı39 varaktır.

© iSAM. istanbul 2003

islôm Araştırmalan Dergisi

Türkiye kütüphanelerinde en çok nüshası bulunan Arapça Ayetü'l-Kürsi tefsiri, Mansur et-Tabiavi'nin es-Sırru'l-Kudsf rı Te{sfri Ayeti'l-Kürsf adlı ese­ridir. Bu eser üzerinde, Adem Ergül tarafından "Mansür Sıbt-u Nasiruddin et­Thblavi'nin Hayatı ve Ayete'l-Kürsi Tefsirinin Thhkiki" adlı bir yüksek lisans tezi6 hazırlanmıştır.

Bu çalışmayı yapmaktaki amacımız, Osmanlı tefsir tarihinde sayısı çok da fazla olmayan Türkçe tefsir eserlerinden biri durumundaki Şeyhülislam Meh­med Esad Efendi'nin söz konusu ayet hakkında yazdığı risilleyi gün ışığına çıkartmaktır. Tefsire geçmeden önce, sırasıyla, müellifin hayatı, eserleri, Ayetü'l­Kürsi Tefsiri, bunun nüshalan ve bunlann özellikleri, risalenin genel özellikleri ve çalışmada izlediğimiz yöntem hakkında kısaca bilgi vermek istiyoruz.

4

5

82

Eserlerin yazarlan ve bulunduklan kütüphaneler şöyledir: Ebu'l-Fütüh eş-Şa'rani, Muham­med Halil, Nuru Osmaniye Ktp., nr. 233, vr. 49; Bedreddin Simavnevi, Köprülü Ktp., Ahmed Paşa Bölümü, nr. 329, vr. 1-180b; isınail Hakkı b. YüsufTrablusşami, istanbul üniversitesi Merkez Ktp., Arapça Bölümü, nr. 4702, vr. 5; Sadreddin Muhammed b. Ebü's-Safa el­Huseyni, Köprülü Ktp., Fazı! Ahmed Paşa Bölümü, nr. 182, vr., 79-83; el-Emri Muhyiddin b. Garsüddin, Süleymaniye Ktp., Laleli Bölümü, nr. 1864, vr. 82-122; Mollazade eş-Şirvani Muhammed Emin, Süleymaniye Ktp., Esad Efendi Bölümü, nr. 3712, vr. 11-19; Süleyma­niye Ktp., Şehid Ali Paşa Bölümü, nr. 314, vr. 12-22; el-Mar'aşi Abdülaziz b. Muhammed, Süleymaniye Ktp., Halet Efendi Bölümü, nr. 40, vr. 45-46; Muhammed b. Salih er-Rifai Haseni, Süleymaniye Ktp., Hacı Mahmud Efendi Bölümü, nr. 3074, vr. 49; Manisa il Halk Ktp., nr. 139/1, vr. 40; Şeyhzade Muhyiddin Muhammed b. Mustafa el-Kocevi, Süleymani­ye Ktp., Hasan Hüsnü Paşa Bölümü, nr. 121, vr. 333; Muhammed Muhyiddin Vefat Muğ­lalı, Bayezid Devlet Ktp., Veliyyüddin Efendi, nr. 82, vr. 105. Son iki ismin aynı zata ait olması muhtemeldir. İbn Ebi Yezid Fethullah, Bayezid Devlet Ktp., Bayezid Bölümü nr. 628, vr. 72; Süleymaniye Ktp., Fatih Bölümü, nr. 167, vr. 97 (Müellifhattı). Bu eserin dili konu­sunda kayıtlarda hem Türkçe hem de Arapça olduğu yolunda bilgiler bulunmaktadır. İbn Kemal'in de Tesmiyetü A.yeti'l-Kürsf adında bir tefsir olduğu bildirilmektedir. Bk. Ramazan Ege, "İbn Kemal'in Esraru'n-Nahv'i ve Dönemindeki Arap Dili Filolojik Çalışmalanna Kısa Bir Bakış" (Doktora Tezi), Dokuz Eylül Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, İzmir 2002, s. 55. Bikai'nin eserini yayma hazırlayan Abdülhalim Enis, yazdığı girişte, yüzyıllara göre, Ayetü'l-Kürsi tefsiri yazan müelliflerin listesini vermektedir. Bk. Ebu'I-Hasen Burhaneddin İbrahim b. ömer el-Bika!, el-Fethu'l-Kudsf fi A.yeti'l-Kürsi, nşr. Abdulhaklm el-Enis (Duba!: Darü'l-Buhüs li'd-Dirasati'l-islamiyye ve ihyai't-Türas, 200 1), s. 61-69. Müstakil olarak tef­sir edilen kimi ayetlerin listesi için b k. Erbaş, "N ahi Süresinin 95. Ayeti Tefsiri" s. 6 vd. Yaz­malann yanında, matbu çalışmalar da vardır. Bu bağlamda Nazillili Muhammed Hakkı'nın Hazfnetü'l-Esrar (Kahire: Demir Kitabevi, 1306); Ebu'I-Hasen Burhaneddin İbrahim b. ömer el-Bikai'nin el-Fethu'l-Kudsf fi A.yeti'l-Kürsf, nşr. Abdulhaklm el-Enis (Dubai: Darü'l­Buhüs li'd-Dirasati'l-islamiyye ve ihyai't-Türas, 2001), s. 180; Celaleddin es-suyüti'nin Ayetü'l-Kürsf: Me'anfha ve Fedailüha, nşr. Yusuf el-Bedrl (Tunus 1985); Muhammed Thkl Felsefi'nin A.yetü'l-Kürsf: Nidaü't-Tevhfdi's-Semavf ("Tahran, ts.), s. 322; Haluk Nur­baki'nin Ayet-el Kürsf Yorumu (İstanbul: Damla Yayınevi, 1998), s. 64 örnek olarak zik­redilebilir. Nazillili Muhammed Hakkı'nın eseri, Celal Yıldınm tarafından Hazfnetü'l-Esrar

Tercümesi adıyla (İstanbul: Demir Kitabevi, 1990) Türkçe'ye çevrilmiştir. Marmara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü istanbul, 1991.

Şevhülislôm Esad Efendi'nin Avetü'l-KürsrTeFsiri

Hayatı ve Eserleri

Zilkade 1096/Ekim 1685'te, İstanbul'da doğan Esad Efendi, Şeyhülislam Ebu İshak İsmail Efendi'nin oğlu ve Şeyhülislam İshak Efendi'nin kardeşi­dir. Çeşitli öğretim hizmetlerinden sonra, Selanik ve Mekke'de kadılık yaptı. ı 738'de Avusturyalıların yenilgiye uğratılmasında önemli rolü oldu. İki kez Rumeli Kazaskerliğinde bulundu. Bunların ilki, Belgrad Antiaşması'nın akdi sırasında gerçekleşti (13 Mart 1744) ve on yedi ay kadar sürdü. 29 Ekim 1746'da bu göreve tekrar getirildi. Bu görevden de süresi dolmadan alındı. Az bir süre sonra, 20 Temmuz 1748'de şeyhülislam oldu, ancak bu görev­de on bir ay kaldıktan sonra aziedildL Azliyle ilgili çeşitli söylentiler olan Esad Efendi, önce Sinop, sonra da Gelibolu'da zorunlu ikamete tabi tutuldu. 1752'de İstanbul'a dönmesine izin verilmesinin ardından hastalanarak, 10 Şevval 1166/10 Ağustos 1753'te vefat etti. Mezarı, babasının İstanbul Çar­şamba civarında yaptırdığı camiin haziresindedir. 7

ı. Lehçetü'l-Lugat. Eser, Türkçe'den Arapça ve Farsça'ya bir sözlük olup, Sultan I. Mahmud'a sunulmuştur. İlk kez 1210/1 795 'te8 basılmıştır. Latin harf­leriyle de, 1999'da Ankara'da, H. Ahmet Kırkkılıç tarafından yayınlanmıştır.

2. Atrabü'l-Asar. XVII. yüzyıl ile XVIII. yüzyılın ilk çeyreğinde yetişen yüze yakın müsikişinasın biyografısinden ibarettir. Damat İbrahim Paşa'ya sunulmuştur. Kimi bölümleri bazı araştırmacılar tarafından neşredilmiştir.

3. Divan. Muhammet Nur Doğan tarafından doçentlik tezi olarak hazır­lanmıştır. 9

4. İtbaku'l-Etbak. Zemahşeıi:'nin Etvaku'z-Zeheb'ini tanzir eden Abdül­mümin İsfahanl'nin İtbaku 'z-Zeheb'ine nazire olarak Arapça yazılmış yüz bölümden ibaret bir eser olup, halen yazma olarak çeşitli kütüphanelerde bulunmaktadır.

Kaynaklarda yazann günümüze ulaşmayan bazı eserlerinden de bahse­dilmektedir.

8

9

Hayatı hakkında geniş bilgi için bk. Mehmed Süreyya, Sicill-i Osmani (İstanbul: Matbaa-i Amire, 1308), s. 332-333; Bursalı Mehmed Tahir, Osmanlı Müellifleri (İstanbul: Matbaa-i Ami­re, 1333), I, 238; Fındıklılı İsmet Efendi, Şekaik-i Nu'maniyye ve Zeyilleri, nşr. Abdülkadir özcan (İstanbul: Çağn Yayınlan, 1989), s. 227-231; Muhammet Nur Doğan, "Esad Efendi Ebfıishakzade", DlA, XI, 338-340; Ahmet Kırkkılıç, "Şeyhulislam Esad Efendi'nin Hayatı ve Eserleri", Lehcetü'l-Lügat (Ankara: Türk Dil Kurumu, 1999), s. x-xiv. Sözlüğün basımı hakkında Doğan bu tarihi verirken, Kırkılıç "Eserin basımı ise, H. 1216=M. 1810 tarihinde gerçekleşir" ve "Eser Matbaa-i Amire'de H. 1126=M. 180ı 'de basılmıştır" ifadeleriyle ikl farklı tarih belirtmektedir. Bk. Doğan, "Esad Efendi Ebfıishakzade" XI, 339; Kırkılıç, "Şeyhulislam Esad Efendi'nin Hayatı ve Eserleri", s. xv. İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi, 1990.

83

islôm Araştırmalan Dergisi

Tefsirle ilgili Çalışmalan

Kaynaklar Esad Efendi'nin eserlerinden bahsederken, kimisi tefsir çalışma­larından hiç söz etmemekte, 10 kimisi genel olarak "Kur'an-ı Kerim tefsiri sahasında yazdığı çeşitli risaleleri" olduğunu belirmekte, 11 kimisi ise bunları liste halinde sunmaktadır. 12 Esad Efendi'nin kütüphane kayıtlarında bulunan bu alanla ilgili eserleri şunlardır:

1. Tefslru Ayeti'l-Kürsf. Yayma hazırladığımiZ bu eser, 13 söz konusu ayetle ilgili kütüphanelerde en çok nüshası bulunan risaledir.

2. Hulasatü't-Tebyfn fi Te{sfri Sürati Yasfn. 14

3. Rabbena Ayetlerinin Te{sfri. 15

4. Te{sfru Ayeti'n-Nasr. 16

10 ibrahimAlaettin, Meşhur Adamlar, nşr. SedatSimavi (İstanbul1933-1936), II, 421-422. 11 Muhammet Nur Doğan, "Esad Efendi", Yaşamlan ve Yapıtlanyla Osmanlılar Ansiklopedisi

(İstanbul: Yapı Kredi Kültür Sanat Yayıncılık, 1999), ı, 419. 12 Bursalı Mehmed Tahir, Osmanlı Müel/if/eri, I, 238; Cavid Baysun, "Esad Efendi", lA, IV,

359; Hasan Aksoy, "Esad Mehmed Efendi", Türk Dili ve Edebiyatı Ansiklopedisi (İstan­

bul: Dergah Yayınlan, 1979), III, 86-87; Doğan, "Esad Efendi Ebüishakzade", DlA, XI, 339; Kırkkılıç, "Şeyhulislam Esad Efendi'nin Hayatı ve Eserleri", s. xiii-xiv.

13 Mezkür risaleyi yayma hazırlarken yazar ve eserleriyle ilgili yaptığımız araştırmada, Cavid Baysun, Muhammet Nur Doğan ve Ahmet Kırkkılıç gibi müelliflerin ifadelerinden bu tefsirin yayımıanmış olduğunu öğrendik. Bk. Baysun, "Esad Efendi", ıv, 362; Doğan, 'Esad Efendi Ebüishakzade', DiA, XI, 339; Kırkkılıç, "Şeyhulislam Esad Efendi'nin Hayatı ve Eserleri", s. xiv. Yaptığımız araştırmalarda bu tefsirin matbu nüshasına rastlayamamakla beraber, yazan belli olmayan bir Ayetü'l-Kürsi tefsirini incelediğimizde bunun Esad Efendi'nin risalesi oldu­ğunu gördük. Sahib ve naşiri Kınmi Hacı Hafız Mehmed olan bu eseri de (Ayetü '1-Kürsf Tefsfri

Tercümesi, istanbul: Dersaadet, ts.) yazma nüshalarla karşılaştırdık ve bunun kimi eksik­lerle malul olduğunu tesbit ettik. Bunlan da dipnotlarda gösterdik. Eserin hangi nüsha esas alınarak yayımlandığı konusunda kesin bir kanaate varamadık Ancak dipnotlardaki nüsha farklılıklanna bakıldığında, matbu nüsha ile Bayezid nüshasının çoğu zaman örtüştüğü görülmektedir.

14 Süleymaniye Ktp., Laleli Bölümü, nr. 176, vr. 100; Süleymaniye Ktp., M. Arif- M. Murad Bölümü, nr. 163, vr. 185; Süleymaniye Ktp., Hacı Mahmud Efendi Bölümü, nr. 258, vr. lll; Süleymaniye Ktp., Hacı Mahmud Efendi Bölümü, nr. 270, vr. 90; Süleymaniye Ktp., Hamidiye Bölümü, nr. 1461, vr. 47-151; Süleymaniye Ktp., HaletEfendi Bölümü, nr. 771, vr. 77-181; Süleymaniye Ktp., HaletEfendi Bölümü, nr. 44, vr. 144; Süleymaniye Ktp., HaletEfendi Bölümü, nr. 23, vr. 9-109; Süleymaniye Ktp., Esad Efendi Bölümü, nr. 51, vr. 2-125; Tire Necip Paşa Ktp., Diğer Vakıflar Bölümü, nr. 35, vr. 16; istanbul Büyük Şehir Bel. Atatürk Kitaplığı, Osman Ergin Bölümü, nr. 759, vr. 105; Milli Kütüphane Yazmalar Katalogu, nr. 236, vr. ll b-136b.

15 Süleymaniye Ktp., Lala İsmail Bölümü, nr. 8, vr. 1-77; Süleymaniye Ktp., HaletEfendi Bölümü, nr. 771, vr. 1-68.

16 Süleymaniye Ktp., Esad Efendi Bölümü, nr. 92, vr. 1-44; Süleymaniye Ktp., Hamidiye Bölümü, nr. 1461, vr. 6-21: Konya Bölge Yazma Eserler Ktp., nr. 163, vr. 13b-36b.

84

Şet,~hülislôm Esod Efendi'nin Avetü'I-KürsfTefsiri

5. Te{sfru Ayeti 've'l-kamera kaddernahü'. 17

6. Te{sfru Sürati'n-Nebe'. 18

Ayetü'l-Kürsi Tefsiri

Adı geçen ayetin tefsirini yayma hazırlarken, kütüphanelerdeki mevcut yazma nüshalardan yedisini (Atıf Efendi Ktp., Atıf Efendi Bölümü, nr. 2 791; Süleymaniye. Ktp., Pertevniyal Bölümü, nr. 96; Süleymaniye. Ktp., Nuri Arla­sez Bölümü, nr. 94; Süleymaniye. Ktp., Şazeli Tekkesi Bölümü, nr. 5; Süley­maniye. Ktp., HaletEfendi Bölümü, nr. 23; Süleymaniye. Ktp., Hamidiye Bölümü nr. 56; BayeZıd Devlet Ktp., Bayezid Bölümü; nr. 8050) kullandık. Çalışmayı bitirdikten sonra muttali olduğumuz matbu nüshayı da değerlen­dirmeye aldık. Bunların içinden, müstensihi ve istinsah tarihi en eski olan Bayezid Devlet Kütüphanesi, Bayezid Bölümü nüshasmı esas aldık. Ayrıca Çorum İl Halk Kütüphanesi haricinde, diğer kütüphanelerdeki nüshalan da inceledik.

Nüshaların özellikleri

ı. Atıf Efendi Ktp., Atıf Efendi Bölümündeki 2791 numaralı eser, 107b-118-b yapraklan arasında olup her sayfada on dokuz satır, her satırda ortalama yedi kelime bulunmaktadır.

2. Süleymaniye. Ktp., Pertevniyal Bölümündeki 96 numaralı eser, 25b-38a yapraklan arasında yer almaktadır. Her sayfada on yedi satır, her satırda da yaklaşık yedi kelime vardır. Ferağ kaydından bu eserin, 27 Receb 1175 (h.) yılında, Hasan b. Huseyn b. Ali tarafından istinsah edildiği anlaşılmak­tadır.

3. Süleymaniye. Ktp., Nuri Arlasez Bölümündeki 94 numaralı risale 23b-36a yaprakları arasındadır. Her sayfada on yedi satır, her satırda beş civarında kelime mevcuttur. Bu çalışmada kullandığımız bütün nüshalarda müellifin ferağ kaydı olmasına karşın Nuri Arlasez nüshasında, yazarın ferağ kaydı müstensih tarafından yazılmamıştır.

17 Süleymaniye Ktp., Pettev Paşa Bölümü, nr. 633, vr. 181-186; Süleymaniye Ktp., Hafıd Efendi Bölümü, nr. 459, vr. 174-179.

18 ömer Rıza Kehhale, fvtu'cemü'l-fvtüellifin (Dımaşk: Mektebetü'l-Müsenna, 1960), IX, 52; Muhammet Abay, "Osmanlı Dönemi Müfessirleri" (Yüksek Usans Tezi), Uludağ Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Bursa 1992, s. 165.

85

islôm Araştırmaları Dergisi

4. Süleymaniye. Ktp., Şazeli Tekkesi Bölümündeki 5 numaralı eser 1b-8b yapraklan arasında bulunmaktadır. Her sayfada yirmi beş satır, her satırda

da yaklaşık sekiz kelime vardır.

5. Süleymaniye. Ktp., HaletEfendi Bölümündeki 23 numaralı tefsir, 1 b-8a yapraklan arasında yer almaktadır. rusalenin her sayfasında yirmi beş satır, her satırda ise, ortalama, dokuz kelime vardır.

6. Süleymaniye. Ktp., Hamidiye Bölümündeki 56 numaralı risale 1 b-1 O b yaprakları arasındadır. Her sayfada on dokuz satır, her satırda da yaklaşık dokuz kelime bulunmaktadır. Bu nüshada, giriş kısmında, eserin ı. Mah­

mud'a ithaf edildiği bilgisi yer almaktadır.

7. Bayezid Devlet Ktp., Bayezid Bölümündeki 8050 numaralı tefsir 23b-

31 a yaprakları arasında yer almaktadır. Genelde her sayfada on dokuz satır, her satırda ise ortalama dokuz kelime vardır. Nüsha 1172 (h.) Muharrem'inin sonlarında, Ruscuklu Seyyid Feyzullah b. Seyyid Muhammed tarafından istinsah edilmiştir.

8. Matbu nüsha: Müellif ismi yazılmadan, A.yetü'l-Kürsl Tefslri Tercüme­

si adıyla yayınlanan eser, tarihsiz olarak İstanbul'da, Cemal Efendi matba­asında basılmıştır. Kapağında "Sahib ve naşiri Kırımı Had Hafız Mehmed",

"Taklid edenler, 'inde'n-rıizam mes'ül olacağı gibi, işbu mühr ile memhür olmıyan nüshalara sahte nazarıyla bakılacakdır" ve "Me'arif nezaret-i eellle­sinin ruhsatıyla tab' olınmışdır" notlan yer almaktadır. On beş sayfa (2-16)

olan tefsir, paragraflara ayrılmadan neşredilmiştir.

86

Nüsha işaretleri

Çalışmayı hazırlarken kullandığımız nüshaları şu şekilde gösterdik:

A. Atıf Efendi Ktp.

B. Bayezid Ktp., Bayezid Bölümü.

Hl. Süleymaniye. Ktp., HaletEfendi Bölümü.

Hm. Süleymaniye. Ktp., Hamidiye Bölümü.

M. Matbu nüsha.

N. Süleymaniye. Ktp., Nuri Arlasez Bölümü.

P. Süleymaniye. Ktp., Pertevniyal Bölümü.

Ş. Süleymaniye. Ktp., Şazeli Tekkesi Bölümü.

Şeyhülislôm Esad Efendi'nin Ayetü'I-Kürsl Tefsiri

Tefsirin özellikleri

1. Tefsirin Arapça-Farsça karışımı, ağır sayılabilecek bir dil ve üslupla

yazılmış bir girişe sahip olup, yazar bu bölümde risaleyi bazı dostlannın iste­ği üzerine kaleme aldığını ifade etmektedir.

2. Esad Efendi ayetin tam metnini verdikten sonra söz konusu ayetin fazi­letiyle ilgili altı hadis zikretmektedir. Bunlardan ilk dördünün hem metnini

hem Türkçe'sini, son ikisinin ise, sadece tercümesini vermektedir. Hadislerin sıhhat derecesi üzerinde durmamaktadır.

3. Yazar daha sonra tefsirini el-i'rab, el-beyan ve et-te{slr başlıklan altın­

da sürdürmektedir. Esad Efendi, el-i'rab başlığı altında ayetin cümle çözümle­

mesini yaparken, klasik anlamdaki yöntemi izlediği görülmektedir. En uzun bölüm olan el-beyan'da işari tefsir izlerini görmek mümkündür. et-tefslr

başlığı altında ise, genel anlamdaki tefsirin karşımıza çıktığı görülmektedir.

el-i'rab ve et-te{slr bölümleri, hemen hemen, aynı hacimdedir.

4. Esad Efendi, Türkçe olan eserini Arapça bir ferağ kaydı ile bitirmekte­

dir. Ancak, kendisinin de belirttiği gibi, zor anlaşılır bir üslup ve dil kullandığı için, tefsirin yazıldığı yer ve tarihi belirlemek oldukça güçtür. Atıf Efendi

nüshasında, muhtemelen müstensih tarafından, istinsah tarihinin dalaylı ola­

rak söylenmeye çalışıldığı satırların arasına 1164 (h.) tarihi yazılmıştır. Bu

da risalenin müellifın vefatından iki yıl önce kaleme alındığını göstermekte­dir. Yalnızca Hamidiye nüshasında, [2/a], bulunan bir ifadede, eserin ı. Mah­mud'a ithafen yazıldığı belirtilmektedir.

Kaynakları

Muhammed Es'ad Efendi, söz konusu ayetin faziletiyle ilgili hadisiere yer verirken, bunların ilkinin başında, "İmam-ı Müslim, Sahfh'inde ... riva­

yet eyler ki" ifadesinin dışında, hiçbir yerde, kaynak adı zikretmemektedir. Ayrıca ferağ kaydında eseri, "üstad derecesine ulaşanların sözlerine dayana­

rak" yazdığım belirtmektedir.

Çalışmayı Hazırlamadaki Yöntem

1. Risaleyi yayma hazırlarken, üzerinde müstensih adı bulunup istinsah

tarihi en eski olan Bayezid Ktp., Bayezid Bölümü 8050 demirbaş no.da kayıtlı olan nüshayı esas aldık. 2. Ayetlerin ait oldukları süreleri belirleyerek,

87

islôm Araştırmalan Dergisi

hadislerin tahricini yaptık. 3. Varak numaralarını ve sayfaları köşeli parantez

içinde belirttik. 4. Gerekli gördüğümüz yerlerde metni paragraflara böldük. 5. Metin içindeki Arapça ibareleri Arapça, Türkçe kısmını ise Osmanlıca yayım esaslarına göre transkripsiyonlu olarak yazdık.

[23tbJ19~ )ı_;..,.. )1 .Jıı r ı:ıamd-i bi-~ıyas ü bi-l:ıadd ve20 şükrü sipas-ı la yü'add mine'I-ezeli ile'l­

ebed. Ol Aferldekar-i şeş-cihet üzemin ü asman21 ve rill:ı-babşende-i ins ü can. Ve mebde-F2 perende ve cerendegan olan İzid-i Mennan I:Iazret'üne cedir u şayandur. Öyle ilah-ı23 l:fayy ü I5ayyüm ki, sine vü nevm ile gunüde olmak­dan münezzeh ve müberra, ve semavat ü arazin ve ma-fıha bal~n [ve]24

mülken irade-i 'aliyye ve ~udret-i celiyyesiyle vücüd-pezir ve hüveydadur. ve şalat ü selam-ı na-ma'düd ve dürnd-i sitayiş-i gayr-ı mal:ıdüd, ol kürsi­nişin-i risalet-i kübra, ve şeref-yafte-i izn-i şefa'at-i 'u:?ma, il:ıatakari-F5 'ilm-i gayb ile müsteşna olan I:Iabib-i Cenab-ı Kibriya, Ijatemü'r-rusüli ve'l-enbi­ya, Mul:ıammedeni'l-Muştafa, 'aleyhi efçlalü'ş-şalatF6ve ezke't-tel:ıaya I:Iaz­retüne şayeste ve reva, ve al ü aşl)ab-ı27 etba'ına l:ıari28 vü sezadur.

Ba'de haı;a

Bu 'abd-i l:ıa~ir-i keşiru'l-'ışyan Mul)ammed Es'ad-i na-tüvan, istid'a-yı ba'zı29 ibvan-ı bullan ile (a':?am-ı ayat-ı Fur~n-ı 'a:?imü'ş-şan olan) 30 Ayet-i Kürsi'nüfi31 tefsirini ve fe:?ail-i celile ve (esrar-ı bafıyye-i) 32 cezilesini Usan-ı Türki ile33 ta'bir ve tal:ırir, ve l:ıasebü't-ta~, ta~re şüril' ve ibtida eyledüm.

19 A - ~)ı .:.ıw-)ı kı r 20 M- ve. 21 H: züman. 22 M: mübdi'. 23 B- iUih. 24 N+ ve. 25 N: ihat§.ka-i. 26 M: şalavat. 27 M: ve. 28 M: al).ra. 29 B ve M - ba'zı. 30 Hm - a':ı;am-ı ayat-ı Furl5fın-ı ·a:ı;imü'ş-şan olan. 31 Hm: Ayetü'l-Kürsi'nüfi. 32 Hm + esrar-ı IJafıyye. 33 Hm + "ta'bire ibtidar ve ber-mücib-i el).adiş-i şerife a':ı;am-ı ayat-ı !5-ur'an-ı 'A:(:imüşşan

olmagla, a':ı;am-ı sela\in-i cihan olan padişah-ı 'alem-penah ve şehinşah-ı 'a:ı;amet-sipah serir-ara-yı sal~anat-ı 'oşmaniyye ve şeref-bauşa-yi taiJtgah-ı devlet-i 'aliyye ferman-fer-

88

Şeyhülislôm Esad Efendi'nin Ryetü'I-KürsiTefsiri

[24/a] imam-ı Müslim, Şal:ıil:ı'inde übey b. Ka'b raçlıyallahü 'anh'dan rivayet eyler ki, 34 Cenab-ı mefbar-i enbiya vü mürselin, Rasül-i Rabbü'l-'ale­min ser-levl:ıa-i mecelle-i35 mücellele-i risalet ve l:J.atim-i metn-i metin fenn-i bi'şet-i mul:ıarram-i l:ıarim-i mul:ıterem 36\..i.> ~ ma~har-ı kerime-i <.r-"' j yl.i .:.ıt>J 37 ~.>i Ji I:Iabib-i Cenab-ı Kibriya Mul:ıammedeni'l-Muştafa, 'aleyhi efçlalü'ş­şalevati38 ve ekmelü't-tel:ıaya ı:ı:azretleri, bi's-se'adeti ve'l-iclal, buyurdılar ki39: Y~ ·ir-"11 ~~ r 'jl .01 'j .11 :& ~~i .11 yl.:S' cr~~ ~i r.?Jx i 'J.i:.JI 4i ~ 41J.i:.JI ~.ıi ~ ,r-WI 4°~ :Ji.:i J r.?JJ....p J. Ya'ni, Kitab-ı 'Aziz-i Mennan olan42

~ur·an-ı 'Az;imü'ş-şan'd~ kangı ayet-ikerime a·~amdur? Ben didim ki, 'j .11

i .r-.ill ~~ r ':11 .JI Mubarek yed-i şerifleri ile43 şadrıma latme-i tal:ısin idüp lütf ile buyurdılar ki: 'Ya Eba Münzir!44 'ilm sana asan olup sende rusüb bulsun.

ma-yı tae-daran ve asayiş-peyma-yı 'alemiyan ı:ıamf-i memalik ü büldan ve mal)l-i şera­zime-i zulm ü 'udvan, ma'delet-plşe mer]J.amet-endişe-i şevket-aver mehabet-küster, ela ve hüve's-sultanü'b-nü's-sultanü's-sul\iin, es-sul\iin el-gazi Mal)mud tıan tıallede'llahü saltanatehü 'ila 'atıiri'l-ezman ı:ıazretlerinüfi ril5<1b-ı hümayünlanna ·arz: ve inhaya, cedlr ü şayan olmak şerefini il)raz ~şdıyla ı:ıasebü'Ha~. ta~rlr ü tal)rlre ibtida ve şurü' eyledüm." Muhakkik notu: Bu bilgi, tarihsel olarak doğruluk payı taşımaktadır. Çünkü daha önce, müel­lifin eserleri hakkında bilgi verirken ifade ettiğimiz gibi, Es'ad Efendi, Lehcetü'l-Lügat adlı kitabını adı geçen padişaha arz etmiştir. Bk. Lehcetü'l-Lügat, s. 7.

34 B: rivayet ile: M -ki. 35 M - mecelle. 36 en-Necm 53/8. 37 en-Necm 53/9. 38 B: şalat. 39 B: buyurdılar. 40 N:~B:dl~. 41 Müsliriı b. el-Haccac Ebu'l-Huseyn, el-Cami'u's-Sahfh (İstanbul: 1992), ı, 556, Müsafirln,

44, hn. 810, (258); Ebu Davud, Süleyman b. el-Eş'as es-Sicistanl, es-Sünen (İstanbul: Çağn Yayınlan, 1992), II, 150, Salat, 352 (nr. 1460): Ahmed b. Hanbel, el-Müsned (İstan­

bul: Müessesetü'r-Risale, 1992), V. 58: el-Beyhakl, Ebu Bekr Ahmed b. el-Hüseyn b. All, Şu'abü'l-lman, nşr. es-Said b. Besyünl Zağlül (Beyrut: Darü'l-Kütübi'l-İlmiyye, 1990), II, 455 (nr. 2386): II, 456, (nr. 2587): Ebü Ubeyde Kilsım b. Sellam el-Herevl, Fediillü'l­

KUr'an (Beyrut: Darü'l-Kütübi'l-ilmiyye, 1995), s. 229-230; ibnü'd-Durays el-Becelf, Ebu Abdillah Muhammed b. Eyyub, Fedailü'l-Kur'an, nşr. Gazve Bedir (Beyrut 1987), s. 90-91 (nr. 186).

42 B ve M + olan. 43 B: şerlfleriyle. 44 B: Ebe'l-Münzir.

89

islôm Araştırmaları Dergisi

Ve yine cenab-ı şehinşah-ı milket-i nübüvvet 'aleyhi ezke'ş-şalati45 ve't­

tal:ıiyye, ta':?:Im-i 'a:(':Irn ile, 46i_,.,ilı ~~ Y' ':)\ ..ıı :1 .1ı ,.:ıT_;.Jı J ~~ ~~ ya'ni

Fur~n-ı Hazret-i Rabb-i Ral)man'da47 a'?am ayet, müşarun-ileyhactur."

buyurdılar.

Ve yine, mehbit48-ı cnvar-ı el:ıadiş olan zeban-ı mu'ciz-beyanlarıyla: if

Jı .1ı ~ ı$>" 4-! J? ~ ~ c::..ıiJL...... c::--' c::...i _r- ö~ jS' so_p 49 J (,Ş"'"" ;Jı ~ 1 i; Sl~LJI .:J.t if ...l.iJI Jl .Gl,... ~ J ,.GL...,.. ~ ,\.SJ.. .11 ~ J . .J ~ ,4-IJ\j deyu

buyurdılar. Ya'ni şol merd bıred-mend-i iblaş-peyvend ki, a'~b-ı bamse-i

şalavat-i52 mefrüzada, ayet-i mer~ümeyi tilavet ve ~ıraat eyleye, aşar-ı magfı­

ret [24/b] dişar53-ı taba~t-ı eflakı süfte vü çak idüp ta ki şabş-ı mu~ri-i mez­

büre Cenab-ı Zü'l-menni ve'l-il)san olan Rabb-i54 Kerim-i Mennan, 'ayn-ı rai:ı­

met ü gufran ile55 na?ar-ı 'inayet-i eşer56 buyurmaya, inşi~~-ı sipihr-i heft

tıba~u't-tıyam57 ve irti~~58 bulmayup Cenab-ı gaybdan 'a?imü'ş-şan fazl-i

bi-giranından ~ri-i mezkürun59 ol günden ertesi ol sa'ate degin müsvedde-i

ef'alinden sevad-ı seyyiatı ha~~ ü sak, a'maline rıb~-i 'ı~bdan ra~be-i fı'­

ali fek olup cüşman-ı hali palas-pare-i batayadan te'arri ve tal)liye ve iksa-i

4s M: şalavat. 46 İbn Hacer el-Askalani, e/-Mettilibü'l-Aliye (Beyrut, ts.), III, 313, hn.: 3564; Ali el-Mütteki,

Kenzü'l-UmmtH, Beyrut ts., I, 563 (nr. 2539); I, 567 (nr. 2560); İbn Kesir, Te{sfru'l­

Kur'ani'l-Azfm (İstanbul: Kahraman Yayınlan, 1984), I, 454; Ebu'I-Hasen Burhiıneddin İbrahim b. Ömer el-Bikil.i, Masa'idü'n-Nazar Li'l-İşrafi 'ala Makasıdi's-Süver (Riyad: Mekte­betü'l-Maaıif, 1987), n, 54.

47 B: Ra])man'dan. 48 B:_;,_,.... 49 B _ ,j. so HI haşiye: "ed-dübüru dammeteynle. ed-dübru dal'ın çlamme ve bil'nın sükünıyle, "art,

half'' manasma ve bir nesnenüfı a\)iıine da1Ji dirler". sı ibnü'l-Cevzi, Ebü'l-Ferec Abdurrahman b. Ali, el-Mevzüat ( Medine 1 966), I, 243. Alüsi (ö.

1270/1853) ayetü'l-kürsinin tefsiıini yaptıktan sonra, söz konusu ayetin faziletiyle ilgili bir­kaç hadis zikretmekte ve şöyle demektedir: "Bunun fazileti hakkında bir çok meşhur haber vardır. Ancak bunlann bazısının aslı yoktur (örnek olarak bu hadisi vermektedir.), bazısı da son derece münkerdir." el-Alüsi, Mahmud e!-Bağdadi, Rühu'l-Me'anf (Beyrut 1993), III, 18.

sz N - şalavat.

s3 HI haşiye: "dişil.r gömlek üzerine giyilen libas ma'nasınadur".

S4 M- Rabb. 5s B: gufranıyla. s6 B - eşer.

s7 B: ı;:aba~tü'l-15lyil.m: Hm: ı;:aba~tü't-tiyam. s8 B: irtifa~. 59 B: mezkün.

90

Şevhülislôm Esod Efendi'nin Avetü'l-KürsiTefsiri

l:ıilel-i }:ıasenat ile60 tezyın ve tal:ıliye kılındıgını ketb ü tizbar içün bir melek-i ~dsı meslek-i ta'yın buyurmalann bu l:ıacliş-i şerif ile61 tebyın62 buyumrlar.

ve aşl:ıab-ı kiram-ı Cenab-ı Seyyidü'l-enamdan Ebu Hureyre raçlıyallahü 'anh rivayet eyler ki, ol mihr-tab [ endaz-envarlı] 63 ma'a'llah ve Bedr-i münlr-i eve-i hidayet-penah 'alcyhi a':{:amu şalevati'llah J::Iazretleri 'ayn-ı 'ulılm ve l:ıikem olan dehan-ı mu'ciz-beyanlarından es'ile-i ab-ı nab-ı el:ıadlşi tesnımü-64's-seyelan ile irva-i ?:ıma'i65 sami'in kılup: '($"" _?:Jt ~ \ ip ,.J ~ if c_? if '(,.S""'_?:Jı ~~ip ,.J~ Jl C"'J ~~~ . .J 0y-4 J 66<JJ~ w')WI ıY Wi ~ .1ı ~ 67~ ..:r-ı ı:y p\ .1ı t) Ya'ni bir kimesne68 ki, cay-gahından69 buruc kılada ayetü'l-kürsiyi tilavet eyleye, Cenab-ı Izid-i Müte'al ecnad70-ı mela'ikeden yetmiş bin ferişte ba'ş ü irsal idüp ol şabş-ı ~ri' içün [25/a] istigfar ve du'a iderler. Ol kirnesne yine menziline 'avd ü rücu' deminde ayet-i mer~umeyi ~ıraat eylese, Cenab-ı tıuda-yı Rezza~, iki gözi arasından fa~ u fa~yı ref' ve n ez' ider, deyu buyurırlar. 71

Ve dabl esedu'llahi'l-galib, 'Ali bin Ebi Talib kerrama'llahü vecheh ve raçlıya'llahü 'anh rivayet eyler ki: "İstima' eyledüm ol fatil:ıa-i nüsba-i nübüv­vet ve batime-i şafl:ıa-i bi'şet 'aleyhi ebhe'ş-şalatF2 ve't-tal:ııyye menar-ı envar-ı füyuzat-ı ilahiyye olan minberlerinde buyurdılar ki: "Bir kimesne73

ayetü'l-kürsiyi her bir şalevat-ı mektube 'a~binde74 ~raat ve tilavet kılsa, ol şabşı dübül-i cennetden men' eylemez, illa ancak mevt men' eyler. Ve ana müşaberet ve müdavemet eylemez, illa75 ancak şıddl~ ve 'abid eyler. Ve bir kimesne76 fıraşine dübül itdükde anı ~ıraat eylese, J::Ia~ Celle ve 'Ala

60 M- ile. 61 B: ı:ıadiş-i şerifleriyle. 62 B: ta'yin. 6 3 N ve Hl: endazlı; P, B: endarlı. 64 B: nesimü's-seyelan. 65 B: ırade-i 'u:(:ama. 66 A. ve B: ...ı. 67 es-Sa'lebi, Ebü İshak Ahmed b. Muhammed, el-Keşfü ve'l-Beyan, Bayezid Devlet Ktp.,

Veliyyüddin Efendi Bölümü, nr. 130, vr. 191a. 68 B: kimse. 69 A.: cay-igahiden. 70 B: cenad. 71 B: buyurdılar; M: buyurur. 72 B ve M: şalevat 73 M: kimse. 74 A. ve Ş: a]5abinde. 75 B ve M - illa. 76 M: kimse.

91

islôm Araştırmaları Dergisi

anun nefsini ve (hem-civannı77 ve) 78 hem-civarlarınufi. hem-sayelerini emin eyler. "79 deyu buyurdıiar.

(Ve) 80 Bir rüz-ı firüzda aşl:ıab-ı kirarn 'aleyhim nçlvanullahi'l-meliki'l-'allam müzakere iderler idi ki, I5ur'an-ı Kerim'de efçlal-i ayet kangısı ola? Ol gürüh-i enbfıhe-i cenab-ı şir-i ljuda, ya'ni 'All-i Murteza81 didiler ki, "Niçün aye­tü'l-kürsiden gaflet eyledifi.üz? Z'ıra bana Cenab-ı danende-i babaya-yı l:ıikem ü 'ulfım ve şinelsende-i butun-ı kitab-ı I:Iayy ü I5ayyfım olan Rasfıl-i I:Iazret-i Rabb-i 'Allam 'aleyhi'ş-şalatü ve's-selam buyurdılar ki: "Ya 'Ali! Seyyidü'l­

beşer Adem 'aleyhisselamdur ve seyyidü'l-'arab Mul:ıammed 'aleyhi'ş-şalatü82

ve's-selamdur, ve seyyidü'l-kelam I5ur'an-ı ·~ı:mü'ş-şandur, ve seyyidü'l­

I5ur'an sfıretü'l-Bal5ara'dür, ve seyyidü'l-Bal5ara ayetü'l-kürsidür."83 [25/b] deyu nisar-ı leali-i kelam-ı l:ıikmet-encam kıldılar.

77 Hm: hem-civarlannı. 78 B - hem-civannı ve. 79 en-Nesal, Ebıl Abdurrahman Ahmed b. Şu'ayb, Amelü'l-Yeum ue'l-Leyle (Beyrut: Mües­

sesetü'r-Risale, 1987), s. 187 (nr. 100); el-Beyhaki, Şu'abü'l-lman, II, 459 (nr. 2396). Metindeki hadis, Şu'abü'l-iman'da iki ayn hadis olarak yer almaktadır: 1- p <r' _?::lı ;;,T i_,; if .Jy ..::ol_r.J> J •).,. )> J o)>.)>- ~i,~ .i>.\, ;.r-- L-i_,; ifJ . ..:o _,..ll'>'! Wl J.ı>-> if.....:..., r.l ,;Jl.p J5' Bey­hakl, bu hadis için "İsnadı zayıf' notunu düşmüştür. Şu'abü'l-İman, II, 458 (nr. 2395). 2- ~}_;,.ı....}~'>'! 4-,k .k.il..., '>'J ·<>.f""'-Jı ö')l..,JI J! ~ '<r' _?::lı ;;,T ı.,_p:.. öJ\.., J5' p ı) i_,; if Beyhaki, bu hadisin isnadının da zayıf olduğunu belirtmektedir. Şü'abü'l-İman, II, 459 (nr. 2396); et-Taberani, Ebü'l-Kfısım Süleyman b. Ahmed, el-Mu'cemü'l-Kebfr, nşr. Harndi Abdülmecid es-Selefi (yy. 1985), VIII, 114 (nr. 7532); et-Taberani, Ebü'l-Kiisım Süleyman b. Ahmed, el-Mu'cemü'l-Eusat, nşr. Mahmud et-Thhhan (Riyad: Mektebetü'l-Maarif, 1985), IX, 31 (nr. 8064); e!-Heysemi, Nılruddin Ali b. Ebi Bekr, Mecme'u'z-Zevaid ve Menbe'u'l-Feuaid

(Beyrut: Darü'l-Kitabi'l-Arabi, 1967), X, 102; Ebu'I-Hasan Ali b. Muhammed b. Arrak el-Kinani, Tenzfhü 'ş-Şerf'ati'l-Mer{a 'a (Beyrut 1981), I, 288; el-Kurtubl, Muhammed b. Abdullah, ei-Cami'u li-Ahkami'l-Kur'an (Beyrut, ts.), III, 269. Farklı lafızlarla aynı marra­daki bir hadis de İbn Kesir'in tefsirinde (I, 455) yer almaktadır. Müellif, hadisi naklettikten sonra, "münker cidden" şeklinde bir değerlendirme yapmaktadır. Bu hadisin metni şöyle­dir: L-i_,; if J . .ı.,~} ..;,.ı....'>'! 4-,k ._,..ı;ı-" '>J ·"" _,..ıı '>! wı Jr, if""'--' r-1 ,.,_,s:.. ;Jl.p J> .P ı) <r' _?::lı ;.,ı i_,; if

80 B ve M+ ve. 81 M: el-Murteza. 82 Hm: şalevat.

. .Jy vı.,'"JıJ 'J\,. )\,.) 'J\,.J ~.)>-~i,........._. .i>.i ı;ı

83 ed-Deylernl, el-Firdeus, nşr. Said b. Besyılni Zağlıll (Beyrut: Darü'l-Kütübi'l-ilmiyye, 1986), II, 324 (nr. 3471); el-Münavi, Feyzü'l-Kadfr Şerhu'l-Cami'u's-Sağfr (Beyrut, ts.), IV, 123 (nr. 4754); es-Salebl, el-Keş{ü ve'/-Beyan, vr. 191a; ez-Zemahşeıi, Muhammed b. Umer b. Muhammed, el-Keşşa{ (Beyrut: Darü'l-Marife, 1995), I, 298-299. Keşşafın hadislerini tahıle eden İbn Hacer (ö. 852/1448) bu hadisin kaynağını bulamadığım, ancak Firdeus'in müellifı Dey!emi'nin bunun zikrettiğini, oğlunun ise, tahric etmediğini kaydetmektedir. Bk. ed-Deylemi, el-Firdeus, II, 324.

92

Şeyhülislôm Esad Efendi'nin Ayetü'I-Kürsl Tefsiri

el-İ'rab !

; 'll~~ '1 .1\ l5avl-i şerifinde Allah mübtedadur, ~~ 'l'de '1, nefy-i cins içün

olan84 ~·dur. ~~ , '1 'nun ismidür, mul5adder :> .J>-.r baberidür. I:Iarf-i istişna olan~~ l).aşr içü~dür. Zamır-i munfaşıl, Allah'a raci'dür, bedeldür mübtedanun

bab~rinden,85 yabf:ıd Allah mübteda olup baberi, mul5adder -'>-IJ 'dür. Anifen

i'rab olman ma-ba'd1 val).daniyyet ve ulf:ıhiyyeti Allah'a h_flşr u !5aşrı müfid

ve mü'ekked, baber ba'de'l-baberdür. 86; ~~ j~ '1 ~1) j~ ~~) mişillidür.

~ ft)1 yjl ya baber ba'de'l-baberdür, yabf:ıd şıfatıdur, yabf:ıd mübteda-i

mahzf:ıfun baberidür, yabf:ıd; 'den bedeldür. "" ... .. J J J o,... J J J o,..

r.Y '1) ;(... • .i,:.\; '} 15avl-i şerifinde '} nafiyedür .• .i,:.\; fi'l-i muzari'-i müen-

neşdür. Zarrili, meff:ıli87 olup (? 'e raci'dür. ~. ta'ilidür.88 Cümlesi, (? 'ün

şıfatıdur. r:,; '1), ma-15abline ma'tfıfdur. '

,f ~~~ J ~) uı;,.:ı1 J ~ :J l5avl-i şerifinde J de Lam, l).arf-i cerrdür. ha zamlr~i bari~~i mı{ttaşıldur. Car~ ve mecrf:ır mul5addem baberdür. -:-'1;,.:ı1 ~ ~ da \..

mevşf:ıledür.89 J l).arf~i cerrdür. dJL..-ll , J ile mecrf:ır90 zarf~ı müstel5ar olup,

cümlesi\.. 'nun şılasıdur. Anun cümlesi,91 muabbar mübtedadur. Anun dabt92

cümlesi, şıfat ba'de'ş~şıfatdur. ~~~~ ~ ~. ma~l5abline ma'tfıfdur .

...;~~ ~~ ~.:i:.. C:i~:! ı,?.ÜI ,; :; !5avl~i şerifinde ı,?.ÜI ,; :;, istifham-ı inkarldür,

ma;~~yı,nefldedür.93 'C:i~~ fi'l~i muzari'~i menfidür, fa'ili mul5adder ..L>-1 'dür.

Thl5diri, ~ -'>-1 '1 'dur. ~· z;arf~ı mekandur, zamlre muzafdur, zamir Allah'a

Bu hadisin Keşşaftaki metni şöyledir:

J Jli :Jli ~\i"' _?:lı <,T y r-"j .;r-i :=- 1iıı .,?J .)s-~ Jw .cı i _,Alı .j Lo J.Mi .r=i ~ 1iıı .:.ıırPJ '-!~ı _?l.l:;

~J ·~ u)i ~J ,cıL.L ..,..~ı ~J ,_,-. 'lJJ ,.ı.......- y.rJı ~J •r•ı _r.,ıı ~ •Js- 4 =r-J .p 1iıı J- 1iıı J_,..-) ·if" _?:lı i _;,lı ~J ,;_;,lı cıT_,.;Jı ~J ,cıT_,.;Jı rJI>Jı ~J (ı.....,Jı r4'Yı ~J 'JPı Jı.,.,Jı ~J .J~ ~ı

Hadis metninde parantez içinde verdiğimiz kısım, metindeki hadiste yer almamaktadır. 84 M~ olan. 85 M: mübtedanufı ]Jaberinden bedeldür. 86 el-Bakara 2/163. 87 N: mef'fıl. 88 B: ffi'ildür. 89 B: mevşfıldur. 90 M: mecrfırdur. 91 B: cümle. 92 M- da]JL 93 A: netyde.

93

islôm Araştırmaları Dergisi

. ra~i'dür; (."-~-: 'nun mef'ül-i fıhisidür.94 ':1~, l:ıaşrı müfıd, l:ıarf-i istişnadur. [26/a] .G~\ı de95 y l:ıaff-i cerrdür . .:ı~ı , y ile mecrı1rdur96 ve Allah'a raci'dür, zamire97

muzafdur98, ~ 'nun99 mef'ül-i bih gayr-P00 şanl:ıidür.

1:_;1;;. ı..:.:ı ~..41:;. ı..: ~ 15avl-i şerifinde ~. fi'l-i muzari'dür, fa.'ili tal:ıtında müstetir r ,'dür. :;. ı..: deıoı ıozl.. mevşüledür, ..:r-ı ?aff-ı mütemekkindür,

(.,).!.;i 'ye muzafdur. Zamir-i cem', ma:Q.lü15§.tdan ülü'l-'ilme raci'dür. Cümle-i ?arfiyye, ıo3 mevşülün ıo4 şılasıdur. Anun cümlesi~ nün mef'ül-i bih şaril:ıi­dür. ı 05 Anun dabi cümlesi, ı 06 şıfat ba' de' ş-şıfatdur.

;G ~ ~~ .....k 0-- ~~ 0~ ':1) 15avl-i şerifinde J 'atıfedür, ':1 nafiyedür. ıo7.:ı~' fi'l-(m~art·: ceffi•_pos ga'ibdür, ve fi'l veı09 ra'ildür. ~~de y l:ıarf-i cerrdür. 110~ ıııy ile mecrürdur.ıız Cümlesi,ıı 3 0~ •n'ün 'mef'fıl-i bih

gayr-i şaril:ıidür. ~ ıY' 'de ıY' l:ıarf-i cerrdür. ~ , ıY' ile mecrurı ı 4 ?aff-ı müste-

15arr olup Allah'a raci', zamire muzafdur. Cümle-i ?arfiyye, ~ 'ün şıfatıdur. 0~ ':1) cümlesi, ma-l5abline ma'tfıfdur. ~ll:ıaşr içündür. ;G ~de y l:ıaff-i cerrdür, ı ıs L. mevşüledür, ~u. fi'l-i mazidür, fa.'ili tal:ıtında müstetir r 'dür,

mef'fıli, mahzfıfdur. Cümlesi, L. 'nun şılasıdur. Anun cümlesil ı 6 y ile mecrür, t.s..:..ı 'denıı 7 bedeldür, yaQ.fıd şıfat ba'de'ş-şıfatdur.

94 B ve M: fihidür. 95

B ve M: """~· 96 B: mecrüi. ~ 97 N ve B: zam!r. 98 B: muzil.f. 99 M - F 'nufi. ıoo M -gayr-i. ıoı H- de. 102 M_ t...

103 A.: Cümlesi. 104 M: mevşüfufi. ıos A.: mef'ül-i bih gayr-i şani:ıidür. 106 M- cümlesi. to7 M: .:ı~'lJ. 108 B- cem'-i. ıo9 M- ve. ıto A: ts'-<· ttı M-y. 112 Hm: mecrür. 113 N: Cümle. 114 B: dir ve mecrür. 115 N: cerrdür. 1 16 Hm - cümlesi. tt7 M: ts'-<·

94

Şeyhülislôm Esad Efendi'nin Ayetü'I-KürsiTefsiri

J J o J J / ..... ,_. J

l~ ~.:.j. 'i) ._/~'il) ol~~\.:;.....:? C:--) 15avl-i şerifinde t--). fı'l-i maz:idür, 4.- j fa'İlidür, ı 18 ve Allah'a raci' Jı9 zainire muzafdur. c::..ıl;.::ıl mef'ülidür, 120

j~~lj ana ma'tüfdur. Cümlesi, ibtidaiyyedür, 121 ~;_J; ..;;:, de vtw, 'atıfedür. ' '. ') nafıyedür, 122 123~y. fı'l-i muzari'dür, zamir, mef'ülidür. 124 ~da, ~

fa'ilidür. 125 Zamir-i teşniye, semavat ve arza raci'dür. Cümlesi, ma-l5ablinde olan cümleye ma'tüfdur.

l:.._..blı ~\ ;.J 15avl-i şerifinde ) 'atıfedür, r mübtedactur, .:,wı baberdür, ~~ babe~ ba'de baberdür, 126 yabüd .:,Wl 'nün şıfatıdur.

el-Beyan

Ma'lüm ola ki, [26/b] I5.ur'an-ı 'Azimü'ş-şan eşias-i şelaşe üzre nazildür. Şülüşi, zat-ı Bari cellet 'a?ametühü'nün ve şıfat ü tevl)id ü tal):disünün ma'ri­fetine dalldür. Bir127 şülüşi dabi umür-ı şer'iyyenün 128 ma'rifetine dalldür. ve şülüş-i şalişi dabil 29 umür-ı ubreviyyenün ma'rifetine dalldür. tıafi degildür ki, J::Ia}): Te'ala'nun zat u şıfatını işbata delalet ve vücüd ve val)daniyet ve tal):disini müstelzimdür. Pes imdi bu şülüş, emr u nehy, va'd ü va'ide delalet eyleyen şülüşanına müsavi, belki efçlal oldı. Binaberin, ayetü'l-kürsi, 'ilm-i tevl)idi ve şıfat-ı ulühiyyeti mutezammın olmagla, a'?am-ı ayet-i I5.ur'aniyye oldı. Ve bu dabi ma'lüm ola ki, 'ilm ü zikr, ma'lüm ve mezküra tabi'dür. Her ne mertebe ma'lüm ve mezkür eşref olursa, 130 'ilm ü zikr dabi eşref olur.

imdi, mecmü'-ı ma'lümat ve mezküratun eşref ve a'?amı, Cenab-ı Bari' celle şanühüdür. Belki, J::Iazret-i J::Ia}): Te'ala gayrıdan eşrefdür, dimekden dabi müte'alidür.13 1 Zira }):avi-i mezbür, mücaneset ve müşakelet iham itmek132

118 B: fa'ildür. 119 M: raci'dür. 120 B: mefı:lldür. 121 A, N ve Hm: ibtidaiyye. 122 A ve Hm: mifiye. 123 N ve B: •>J<. 124 B: mef'i'ıl. 125 B: fii'ildür. 126 N: tıaberdür; B: ba'de'l-tıaberdür. 127 B -bir. 128 N: ker'iyyenüfi. 129 M- datıi.

13° A ve Hm: olur. 131 B: müte'aldür. 132 B: ider

95

islôm Araştırmaları Dergisi

il):tiza ider. cenab-ı Ban-i te'ala şanühfı ise, 133 bidd ü nidd ü zıdd ü naz;Ir ü

şebihden münezzeh ve müberradur.

imdi, herkelam ki, J:Ia}): Te'ala'nufi nu'fıt-P 34 celalini ve şıfat-ı kibriyasını

müştemil ola, ol kelam şeref ve 'az;ametde al):şa-yı gayata ve eblag nihaya­

ta baligdür. Fe-la cerem, ayetü'l-kürsi a'z;am-ı ayat-ı Fur~n-ı Kerim oldıgı

mul):addemen zikr alınan el:ıadiş-i şer1fle 135 ve sair berahin-i 'adlde136 ile

şabitdür. Ma'lfım ola ki, ayat-ı }\ur'aniyye'den her biri nice nice esrar-ıl:ıikmet­

şi'an I:ıavil 37 ve hezar hezar138 aşar-ı139 l:ıa~ik-i dişan mul;ıtevidür ki, derk ü

iz'anında 'ul):ül-i ~şıra-i beşerdem-beste vü lal ü I:ıavF 40-i tefehhümünde141

ticval-i ]J.ayal sebk-i inti~l kelll ü bi-mecaldür. 142

Ez cümle, a'z;am-ı ayat-ı Fur~niyye [27/a] olan ayetü'l-kürside, yJi ~;alı l):avl-i şerlfınde, ism-i J:Iayy'üfı 'adedi, on sekiz olup, her bir 'adedi, bifı 'alem il:ıya ve kadına işaret olmagın on sekiz bifı 'alem )Jalk alındı. ve ism

ü müsemmasıyla ki, 143 'ha' ve 'ya'dur. Bu vech üzre 'adedi yigirmi olmagla

ism-i Vedfı.d'i mutezammın oldıgından on sekiz bifı 'alemde aşar-ı mul:ıabbe­

tullah aşikar ve ber-l):arar oldıgını muz;hir ve mübeyyindür.

Ve ism-i I:Iayy'üfı mutezammını144 olan ism-i Vedfıd'de, meveddet münde­

ric olup ve meveddetün 'adedi dört yüz elli ve l:ıurüfı da]Ji yalnız dört olmag­

la, 'aded-i mezkfıreye zamm olındıkda mecmfı'ı dört yüz elli dört olup, ~

1ı Jr- .J cümlesinüfı 'adediyle145 müsavi olmagla, ism-i şerif-i I:Iayy'üfı batını zımnında I:Iablbullah olan Seyyidü'l-kevneyn'üfı risaletine işaret oldıgı146

şinasendegan-ı esrar-ı l:ıurfıfa na-setir ve aşikardur.

133 N: ileyhi. 134 M: ve. 135 N: şerifeyle; B: şerifiyle; Hm: şerife ile; M: şerif. 136 M: sedide. 137 N: cavi. 138 N: hezar. 139 M: nükat; P, N, Ş, B ve HI:- aşar. 140 H.: havm. 141 M: tefhiminde. 142 N: med'ıldür. 143 M_ ki. 144 M: mütezammın. 145 B: adedi ile. 146 B: olındıgı; Hm: oldugı.

96

Şe1,1hülislôm Esod Efendi'nin Avetü'I-Kürsl Tefsiri

el-/SayyO.m ism-i şerlfınüfı. dabi ma'na-yı i'caz-peymasında147 esrar-ı

mu'cize-i bafiyye vardur. Beyanı budur ki, ism-i şerif-i }5ayyüm'ufı. müşeddedi

mal)süb olmal5. üzre 'adedi yüz altmış altı olup kelime-i 1ııı ')IJ .ı.ll ')1 ufı. dabi 'adedi,

'aded-P48 }5ayyüm ile müsavi yüz altmış altı olmagın bu iki ism-i şerif ki, I:Iayy ü }5ayyüm'dur, 1ı Jr J ~ ,1;ıı ')il.ı.ll ')1 ıikr-i şerifini (mutezammın ve) 149

müştemil oldıkiarı şinaveran-ı bil:ıar-ı esrara bafı degildür.

Ve ism-i l;Iayy'ün aslı, ~idi, ba'de'l-idgam if" oldı. Yabüd .x?" idi, J tarafda

val5-i' olup ma-kabli rneksur olmagın 150 ~ 'ya talb olınup idgam olınmagla if" oldı. Te'vili, 151J}ll J) J ı,j>" y ~ ı,j>" dimekdür.

Ve ism-i }5ayyüm, 15.ft'imden şiga-i mubalegadur. Ve te'vilinde vücüh vardur.

Veeh-i evvel, r-#'jJl J r--tfL;.;J J .)1.,-J\ /i ..r-ıx.ı rlü <UJ ma'nasınadur. [27/b] Ya'ni I:Iat celle ve 'ala 'ibadı yaradup rızklandırmak tedbir-i ernriyle152 15-ilim dimek ola.

Bu vech, Mücahid'den mervidür. Zeccac dabi bu vechi ibtiyar eylemişdür.

Veeh-i şani, JY'ı4 r-~wı ma'nasına ola. Bu vech 'arabufı., y\::S:.\1 ~~ i~ 0J\!

tavllerinden me'hüıdur ki, 'alimün bih 153 dimekdür.

Veeh-i şaliş, .::.-,..S ~ ~ Y ,}>- r-11.411 ma'nasına ola. Bu vech dabi Kelbi'den

mervidür. imdi, bu vücüh üzre ism-i }5ayyfım, esmaullah'dan I:Ialık ve Mübdi'

ve Rezzat ve I:Iasib ve 'Alim esrna-i şerifelerinP 54 mutezammın olmış olur.

Bir nükte-i celile dabi budur ki ayetü'l-kürsi, şıfat-ı ulfıhiyyeti mute­

zammın ve müştemildür. '

Evvela, ; ')ll ~~ ')1 11tavl-i şerifı, şerik ü şebihi nefy ider.

Şaniyen, ~~ tavl-i şerifı, sair şıfatufı. 15-ıyamına şart olan I:ıayatı işbat ider.

Şalişerı, ~ ~~ tavl-i şerifı, bi-bidayet ü bi-nihayet olan ıatı ile 15.ft'im olup mai:ıall ü mekandan münezzeh ve müstagni oldıgın 155 işbat ider.

147 M: i'd\z-nemasında. 148 B - 'aded-i. 149 B- mutezammın ve. 150 M: olmagla. 151 A: Jı}. 152 A, ş, B ve Hm: tedbiıi emriyle; HI, ş ve M: tedbiıi emri ile. 153 HI, M, N, P, Ş: 'alim-i ber. 154 B: şeıiflerini. 155 M: oldıgını.

97

islôm Araştırmaları Dergisi

Rabi'an, ~ji ~j ~ ~S;~~ ~vi-i şerlft, kendüden şan-ı mablü~t olan156

afatı nefy ider.

lj.amisen, c.J> ~~ı J ~ j o~_;...:Jı J ~ j ~vi-i şerift, asınan üzemin ve ma-fihi­ma balk u emriyle ~cüct-pezir olmagın kemal-i ulühiyyet ve rubübiyyetini işbat ider.

Sadisen, ~~S ~l ~~~<?~ı ı;:; ~vi-i şerlft, siyadet ve şamadaniyyetini işbat ve işaret ider.

Ve bu işfuatufi muktezası, kefereden yedi şınıfı reddür157 ki, biri dehriyye, ve biri şeneviye, ve biri 'abede-i niran, ve biri 'abede-i evşan, ve biri yehüd, 158

ve biri naşara, ve biri şabiiyyedür.

Evvela, lafz;a-i celil ile dehriyyeyi red ider.

Şaniyen, [28/a] ; 'i~ ;,ı~ 'i ~vi-i şeriftyle 159 şeneviyyeyi red ider.

Şalisen, 160yjl ~vi-i şerlftyle161 'abede-i niran, ki ateş-perestlerdür, anları red ider.

Rabi'an, r _Flı ~vi-i şerlftyle, mai:ıall ü mekan ve 'adem ü ta'tili tecviz iden müşrikin-i küfr-ayini red ider.

lj.amisen, ~ji "ij L. ~S;~ 162 '-i ~vi-i şerifı ile163 naşara ve yehüddan, 'Mesibu'bnu'llah, Uzeyriı'bnu'llah', ya'ni l:{a:lreti İsa ve 'Uzeyr Allah'un oglıdur, uyurlar ve eki ü şürb iderler, deyu ~·n olan müşrikin-i düzah-ı rnekini red ider.

Sadisen, c,}>~~~ J ~j o~_;...:Jı J ~ 164 j ~vi-i şeriftyle şabiiyye ve 'abede-i n ücüını 165 red ider. ' ' '

Sabi'an, ~~S 'il~~ ~~1 <?~ı ı;:; ~vi-i şeriftyle naşaradan putlara secde idüp, bunlar bizi Allah'a ta~ribe şefı'lerimizdür, deyu ~il olan küffar-ı haze­lan-ı aşarı red ider.

156 A- olan. 157 HI: red ider. 158 M: yahudi. 159 B: şerifi ile. ı6o M: r_,.;ıı..,..ıı.

161 B: şerifi ile. t62 N_ '1.

163 B ve H.: şeriftyle t64 M_ j. 165 N: nücilbı.

98

Şeyhülislôm Esad Efendi'nin Ayetü'I-Kürsl Tefsiri

Ve eşnaf-ı mesfılrenüfi tafşil-i edyan-ı batılaları, Milel ü Nil;ıal'de ve sair mufaşşalatda mestürdur. 166

.. " "',.. ..... ..1 ~ J o,..

i); 'lJ ~ o-'.>l; '1 ~vl-i şerifinde 'sine', oP 67 nevmdür ki, ana nü'as dabi dirler. TI:ı'rifl, ~~J i _,.Jı .:r-ı .:r-JI 169 ,_r.;.; a.:.) v\)1 c.P .y 168~~ C:_i..J r dür. Ya'ni, sine didikleri, kişiye başı tarafından gelür bir n6-i bafifdür ki, gözi bürür, ol kirnesne uyur170 uyanık arası olur. Amma nevm ki uykudur. 171 TI:ı'rifi, r JY'ıı ;;j_;v d'~ c.,-Wı J.>- 172~ Jı ~~~~dur. Dimekdürki, 173 uyku şol gaşye-i şal5iledür ki, ~lb üzerine hücüm ider. Ya'ni ol agırlıkdur ki, kişinüfi kalbini bürüyüp örter. Ol kirnesneyi uyanıklıkda olan nesneleri bilmekden ~r eyler. Bunufi 174 bir175 ta'rifi dabi J; ~ 176<.> yil ı 4-.:..o j1..q ~ ;;JL.- i _,.Jı t_ L...lll Jl ..:..>~).,.. . .,lı (dur) .177 Ya'ni uyku bir tabi'i l;ıaletdür ki, [28/b] bul;ıarlarufi dimaga çıkması sebebiyle I5uva-yı insanı ta'til eyler, dimekdür. imdi bu l;ıalet, afat-ı beşeriyyeden olup insana mücib-i ~hr ve ta'til-i umüra badi olmag­la Cenab-ı Bari' 'azze şanühü cemi'-i afat-ı178 mu'attılatdan münezzehdür. Zira I;Iazret-i Allah ~hhardur, kendi ~hrından müberradur. Bu dabi esrar-ı ~ur·aniyyedendür179 ki, ri~) L ~.i::.G ~ ~vl-i şeriftyle 18o.~t:;s:. :;~ ~~~ ;, ayet-i kerimesinün 'aded-i I:ıurur1 müsavı olmagla181 ri~)~ ~.i::.G '1 -~vl-i şerifınil 82 batınında .~t:;s:. J ~ ~GJı ;, ayet-i kerimesi münderic (olmış olur) .183

uP~~~ J t.:) ..;_,ı;,.:ıı J t.: .J ~vl-i şerifinde 'semavat' cem' şigası varid olup, 'arz'l84 mÜfred val5i' oldıgı.cem' s~p~t itmekle, ma'tüfufi-'aleyh müfre­den 185 zikr olurıdı. Nitekim 187.J;ıı) ~L...l,WI ?--186 J ayetinde dabi böyle varid

166 N, ş, HI ve B: mesfı:ırdur. 167 A: evvel. 168 B _ '<./""· 169 B:~.

170 B: uyuk. 171 N: uyhudur. 172 B:~. 173 HI- ki. 174 A: Nevmüfi. 175 B -bir. 176 M: J~ı. 177 A- dur. 178 A ve Hm: ve. 179 B: Kur'an'dandur. 180 ei-En'am 6/18. 181 B: olmagıla. 182 M: şerifı. 183 B: olmışdur. 184 B- al'Z. 185 B ve M: müfred. 186 B: _ )· 187 ei-En'am 6/1.

99

islôm Araştırmaları Dergisi

oldı. Bu 15avl-i şerifüfi dabi 'aded-i l).urfıfı yigirmi üç olup,1ss JJ~I J ~~ ;Jj 189ö? ',li) ayet-i kerimesinüfi 'aded-i l).urfıfıyle müsavi olmagıla, -::.ıl;.,::ı\ J ı.: j ~~~~ J_ ı..:) J5avl-i şerlfı, batmen bu ayeti mutezammın oldı. , '

~.)~ ~\ ~~ ~~! (,?.ÜI 1; ./ J5avl-i şerlfınüfi zımnında da.\:ı.I tevafuJ.5-ı 'aded-i l).uıÜfl90,l).ayşiyyetiyle 191 19241_,..;, J\.iJ .)t...,;.~ı j .:ı~\.:;~~ ayet-i kerimesi müste­taddur.

~ 1:;i~ ı..:.J ~~~.:;. ı.: J.5avl-i şeıffiyle muract ne oldıgında1 93 üç l5avl vardur:

J5avl-i evvel, emr-i dünyadan önlerinde olan şeyleri ve emr-i abiretden veralarında olan umürı biliyor dimek ola. Bu l5avl, Mücahid ve 'Ata ve Süd­di' den mervidür.

J5avl-i şani, önlerinde olan abiret, veralarında olan dünyadur. Zira dünya veralarında kalur, dimek ola. Bu J5avl, pal).l).ak'dan ve Kelbi'den mervidür.

[29/a] 194J5avl-i şaliş, ~..ı;\ :;; ı.: , 195~ ~ \... dimek (ola), 196 \...J 198~ ..ı.ı..ı \... 197~ dimek' ;la. Bu l5avl, Mul5atil'den ve Val5ıdi'den men-

15üldür. Ve 199,by J5avl-i şerif dabiJ.5a'ide-i 'adediyye-i mezküra-i tevaful5I üzre, 200~ :j ~ 1ı.ıı .)( ı_,j;ı) ayet-i kerimesini mutezammındur.

~G ~ ~~ ~ :.r. ~~ 0~ '1) kavl-i şerifınde, '"ilm" ile murad, ma'lümdur. Çok ke~e ~i{ı( ki: mef'ül, ~aşdar ile201 tesmiye olınur. Ve bu J5avl-i şerifüfi dabi zımnında tesavi-i 'aded-i l).urfıf 15a'idesi üzre '11 ~~~1:; '1 ~\ 2~ ~~) 202;. ayet-i kerimesi mündericdür. ' ' ' '

188 B: olur. 189 ei-Kasas 28/70. 190 B ve M: ])urüfı. 191 B:~.

192 en-Nebe' 78/38. 193 B: oldı. 194 N ve P: ve. 195 N, P, B ve M: ~· 196 A ve H-; B: ola da. 197 B:~. 198 N, P, B ve M: ~· 199 M:- ve. 200 ei-Bakara 2/231. 201 B: maşdanyle. 202 ei-En'am 6/58.

ıoo

Şeyhülislôm Esod Efendi'nin Ayetü'I-KürsiTefsiri

J.~~ı) -:-'ı_;..:ıı ~J ~) ~vl-i şerifınüfi ma'nasında dabi al5val vardur:

J5avl-i evvel, kürsi ile murad, 'ilmu'llahdur. Anufiçün üzerinde 'ulüm yazılmış olan şaJ::ıaife kürrase dirler. Ve 'ulemaya, evtad-ı arz203 didikleri gibi, kürrasi dabi dirler.

J5avl-i şant milket ü sal~nat ma'nasıdur. Zira, 'Arab, mülk-i ~dime, kürsi dirler.

J5avl-i şaliş, kürsi bi-'aynihi bir 'az;imü'l-cüşşe incidür ki, semavat-ı seb' anufi yanında204 bir kalkana ill5<1 olınmış yedi dirhem gibidür. Ve kürsi dabi 'arş-i 'az;im yanında bir ova yere bıragılan J::ıal~ gibidür. Binaberin imam-ı şufüf2°5-ı enbiya ve rıısül-i hadi-i reh-zedan206 bayr-i sübül-i razdan-ı J::ıakilik-i eşya ı:ı:ablb-i Ijuda rasül-i kibriya 'aleyhi şalevatu'llahi te'ala ı:ı:azretleri sa'a­det ile J::ıadiş-i şeriflerinde .ö')l.i Jo) J .;ın. 207~ ":il J' _rlı ..,_;.>.- J (,)"'_?:.lı \... zos4.4l.:.Jı Js- ö')\.A]ı ~ (,)"'_?:.lı Js- J' _rll j..a.! J deyıı buyıırdılar. Ya'ni kürsi 'arş yanında degildür illa bir vasi' ve bali ova yere bıragılan J::ıal~ gibidür. Ve kürsi üzre 'arşufi ziyadeligi, ol vasi' ovanufi J::ıal~ya ziyadeligi ~dardur,209

dimek olur.

J5avl-i rabi'' kürsi, bi-'aynihf2 10 'arş olmakdur.

[29/b] Ve bu Jo~~~~ <.:.>irll ~;e) ~vl-i şerifı dab115<l'ide-i 'adediyye-i mezküre üzre 211~Wı ~i .1ı Il}~ ayet-i kerimesini mutezammındur.

o o J. J. o J. J. J J. J.

~~ ~~ Y,.) ~ ~~Jj ":i) ~vl-i şerifinde J-ö!l , ~Jj ma'nasınadur. ~;T bJ)i; bji :_:,.',rı dirler. iŞ ta~tını düketdi, dimekdür. Ve J'',rı 212.;)\.; dirler, J.i -.# ma'nasınadur. 1:.._~\ı ~~ ;.) Cenab-ı ı:ı:al5 celle şanühü emşal ü naz;airden münezzeh ve nf'at-i ~m cihetiyle olmıyan 'uluvv-i ebedi213 ile 'Aliyy, ve kibr ü

l)acm ile olmıyan 'a;::amet ve ceberüt-i sermediY'Je ile '.f\ı!m ma'nasmadur.214

203 N: J' f'· 204 B - yanında. 205 M: şafvet. 2°6 M: rehrevan. 207 B: ;;..<L...

208 el-Bik.ai, Masaidü'n-Nazar, II, 42-43; el-Fethu'l-Kudsf, s. 93. 209 M: J5adar. 210 B- bi-'aynihi. 211 el-Mü'minıJ.n 23/14. 212 B: ;jG. 213 M: eyedi. 2 14 HI: ma'nasına.

l Ol

islôm Araştırmaları Dergisi

Bu ~'::1-i şerif dabi, 15a'ide-F15 'adediyye-F16 mezbüra üzre :5 217 (,?..ÜI ~)t:;J) 2l8cJ>~'Jı) uır-.:ıı dı; ayet-i kerimesini mutezammındur.

' '

Ma'lüm ola ki, fenn-i J:ıikmetde mez;kür olan ittil:;ıadun a~>samı vardur. Cinsde olan ittil:;ıada mücanese dirler. Nev'de olana mümaşele dirler. Jj.aşşada olana müşakele dirler. Keyfde olana müşabehe dirler. Kemde olana müsavat dirler ki, 'adedde tesavidür.

imdi, ayetü'l-kürsiden istinbat olınan219 ayat-l kerime 'ittihad fı'l-kem­miyye' ~bilinden olmagla mu~ddemen z;ikr olman l:;ıadiş-i şerif ki,~~ ~i iy.All ~~ Y' 'JI .Jı 'J 1ı ,.:ıT_;JI J buyurılmış idi, a'z;amiyyetine, ba'de naşşı'l­l:;ıadişi'ş-şerif, veeh-i meşrüJ:ı üzre ayat-ı 'adideyi, bir ayet mutezammın olmak dabi burhan-ı satı' oldıgından ma 'ada, cümle kelimelt-ı ayetü'l-~ürsi kırk dokuz 'aded olup süre-i Ijaşr220 abiri ki, ~\ ~ı;, ; 'Jl ~~ 'J (,?.Jı .1ı ; (den) 221 222~1 ~;Jı ;) (e) 223 varınca bunun keliriıat-ı şerifesi de224 kırk dokuz olmagla, ayetü'l-kürsinün [30/a] zabıta-i mertüme üzre bu üç ayet-i kerimeyi dabi tazammunı, a'z;amiyyetine delil-i 15atı'dur.

et-Tefsir225

' ~?lı yJI ; ~~ ~~ 'J .11 ya'ni mevcüd-ı ilah yokdur ma ancak Cenab-ı226 Allah

'az;imü'ş-şan vardur, bilür,227 ~dür, baltı yaradup nztlandırmak işiyle !5a'imdür.

~j' 'i)~ ~j;~ 'J anı mızganmaklık ve uyumaklık ahz itmez.

~~~~~C) -:'ı_r,.:ıı ~C :5 göklerde ve yerlerde olan şeyler anun rnablütıdur.

~~~ ..J~ ~~ (}-:; (,?~1 ı; :; anun katında dilek diler bir kimesne228 yokdur, illa ancak anun iz;n ü emriyle vardur.

215 A: 'adediyye. 216 B ve M- 'adediyye-i. 217 B: 1Jıı !lJl,ij. 218 ez-Zuhruf 43/85. 219 N: olan. 22o A ve Hm: I:Iaşr'ufi. z21 el-Haşr 59/22. B ve H- (den). 222 el-Haşr 59/24. B ve Hm -. 223 P N ve B- (e). 224 B: şerifesinde. 225 B - et-Tefsir. 226 B ve M - cenab-ı. 227 B- bilür. 228 M: kimse.

102

Şet,~hülislôm Esad Efendi'nin Avetü'I-KürsiTefsiri

r~\;;_ G) ~~~::;, G ~öyle Allahü 'az;imü'ş-şan ki, göklerde ve yerlerde olan yaradılmışlarun229 önlerinde olan dünyalık işlerini, ve ardlannda olan abiretlik işlerini bilür.

~"G L:; '::11 ....1. 0-- -~ Zı~ '::1) ve öyle Rabb-i 'Allmdür ki, göklerde ve yerlerde oıa'n'cümıe !'nablı115ftt~ anun ma'lı1mından bir şeyi iJ::ıata idemezler230,

illa diledigi kadar ii:ıata iderler.

~~~ı) ~ı;_:ıı ~j ~)anun 'ilm ü ~udreti, kürsisi, gökleri ve yerleri içine sığışdırmışdur.

1:.._~\ı ~~ ~) ~ ~~ Jj; '::1) öyle Allahü zü'l-celal ki, göklerün ve yer­lerün231 ve anlarda olan ma]J.lı115fttun I:ııfz; u J::ııraseti, ana şıklet ü ta'b virmez. ve ol Allahü 'az;Imü'ş-şan kendi yüceligi ile232 'Aliyy, ve 'az;amet-i233 heybet ü

~udretiyle 'Az;im'dür.

ve bu tefsirün ]J.ulaşa-i me'al-i mu'ciz-i mal5ftli, Allahü234 a 'lemü bi­

muradihl, budur ki, fi cihetin235 mine'I-cihat müstei:ıa~~-ı 'ibadet236 ü ta'at mevcüd ilah yokdur, illa ancak Vacibü'l-vücüd olup ma'büd-ı bi'l-ha~~ olan Peıverd.igar-ı bi-nidd ü rnişa1237 l:faZ:ret-i Izid-i bi-zeval Cenab-ı Allahü müte'al238

mevcüddur. 'İlmen ve ~udreten,239 J::ıayat-ı ezeliyye ve ebediyye ile l:fayy, cemi'-i vücı1h-ı na~dan tenezzüh ve teberri ile (30/b] cümle240 kemalatun

isticma'ını müstelzim olan Zat-ı Vacibü'l-vücüd ile 15ftim, ve evvelen ve a]J.i­ren,241 z;ahiren242 ve batınen243 kaffe-i ma-'adayı mu~vvim olan l:fazret-i Rabb-i I5ayyümdur. öyle Peyyaz-ı bi-'illet ki, şan-ı aferidekan olan244 afet-i

]J.ab245 nerm ü sa]J.t anı ahz ve igfalden beridür. Öyle tıalık-ı kevn ü mekan ki,

229 B: yaradılmışlar. 230 A ve P: idemez. 231 N: yerüfı. 232 B: yüceligiyle. 233 Hm B ve M: ve. 234 B ve M: te'ala. 235 Hm: bi-cihetin. 236 HI: 'ibfıdat. 237 M: ve. 238 B: te'ala. 239 B: 'ilm ve ]5.udret. 240 B - cümle. 241 B ve M: ve. 242 p - zahiren. 243 N: şane. 244 N- olan. 245 N: cevab; P: tıavab.

103

islôm Araştırmaları Dergisi

güncayiş-pezir-i heft-<1sman ü zemin olan ~nbe-i mablü~t il)ya-kerde-i irade-i

l).udret-i ebediyyesidür. Piş-i hazretünde ruiJşat-yab-ı ma~le-i şefa'at bir

kirnesne yokdur, illa ancak peygamberandan me'zün şavb-ı Cenab-ı al:ıadiyyeti

olarıdur. öyle 'Alirnü'l-gaybi ve'ş-şehade ki, anlarufı l:ıill-i plşin-i aşikar u nihan-ı uruür-ı dünyeviyyeden olan eşyalarufı ve dem-pesin-i bafi ve celi olan kar-ı

ubreviyyelerin246 'Alim ü Dana' dur. Ve ol Aferldegan-ı ma'lüm ı:ı:azret-i Rabb-i

Ral:ıman'dan bir şeyi il:ıata ve iı'an kılmazlar, illa meşiyyet-i 'aliyye ve ira­

de-i seniyyesi te'allul). itdügi mil).dar-ı danende vü şinasendedürler.247 Kürsi-i

'ulüm-i dürriyyetü'l-lem'aninüfı heft-asman u zemin zib-i agüş-i vüs'atidür.

ve anlarufı l:ııf;ı: u I:ııraseti ana248 badi-i şiklet ü kelal-efza-yı t;ll).at olmaz. Ve ollj.uda-yı Müte'al celle şanühü 'ani'l-endadi ve'l-emşal, 'uluvv-i ulühiyyet

ve val:ıdaniyyetiyle249 'Aliyy, ve şüküh-i 'a;ı:amet ü ceberütiyle 'A;ı:im'dür.

yb.....o'-:/1) J'll .)>- ) ... Jr') ) ~ Y' ıY .)>- .11 ~) .o _r.):- .J) '1) ,.JI_,; ~) ,.U')\>.. J.>-. .251~ 250~i ~ JL.ü .11 01_,..,;,) '0="'!81)

Tarib-i mu'amma-güne beray-i itmam.252

J ~1.;.....'-:/1 ~J Jl Jl)l Y' if Jlji .)>- ~~'1\.ı U_?:JI oh J 253.ı.::.ö....; L. _}S' ...LO)

[31a] ~1_r11? L.Jj .~~'11 a1:..i Jr" J JJ'-:/1 y\.ı ı:.r ,~lp.lı jAAl J..L,a...ll ~ </' ;;~ ib:JI t!-J\:j 0i ,~ j .~1) 0)) ,»-i CJJ! ') ~ ~ )) .254~\...iJI ~L,a.. J ~1 r-"'~i c::.J.,5'

j5' J ·c..fi..L,..i 256 J c.J'L..>-iJ ,..;;'_%i ~ ~ 7- j5' J J"l}ll <.:..>b J..u... ~17-i 255~JWI ~Wl </' f' • • •

,~ ıY ~ ö..lly.jl ~17-:)l ..\,i J~ .1~7- J..?J ~) ~1 ,~17-'JI ~17-1 cr ~7-<..::..>l_r.,JIJ ;1,.,..'J1 u yi LS \...iii ~u_?~ _)1 ~Wl 0i ~ ~ .JJ'-:/1 ,,pı.....,.,. ~I..L:ıl 257 Jl or­

...:....... J J'll ~~ ~~17i ~17i ~17i cr 25s~1 ..:.U.l5' ,~~17i ~17i cr~~ uWIJ

246 M: u\)rev!yyelerine. 247 M: şinasendedür. 2 48 B: ki; M: egcr. 249 B, N ve M: val)daniyyetle. 250 (Uiuluğu çok yüce oldu, ihsanı her şeyi kuşa ttı, O'dan başka hiçbir tann yoktur. Allah, sevgi­

lisi ve elçisi olana, ailesine, dostlanna ve izleyenlerine salat etsin. Allah'ın hoşnutluğu aniann tümüne olsun.)

251 N+ (Bitti.). 252 Hm+ TMl;ı.-i mu'amma-güne bemy-i itmam. 253 B:~.

254 B: ,Li.c.Jı.

255 B: .,,wı. 256 B, HI, P ve Ş: - J·

257 p- Jı.

258 B:~.

104

Şet,ıhülislôm Esad Efendi'nin Avetü'I-Kürs!Tefsiri

U'l..ı......\11 ~.lı; ~17-\11 ~17-i ~17-i .:.r' _,.;.Wl ~..i"'" ..f""T ~ J fi.::;;.:.'J\ ..ı~ .i7- ~)J jj\... Ö.)J~I ö_NI ~ ~\j. t,/'J .26l..:..ı~WI ..:ll; 4-ts' 260..:..ıy- cs=ll 259~17-\11 0" ~..i"'" 0" 4JU.J\ıl . -.~1 ~ ,zö3.h.Ji ~~J . .)..W\ ~~JJ ~ Jy lt# <)1 jJWI Js- ....,J..O.::.JI ö_r:....ll 262..:..ı~~

259 B_ (,ı7'1ı if ,7 if :;,,u'Jı uı.ı....'lı ~.w).

26o B: ""'r 261 Hm: :.,lilı.

262 B: ~\....

263 B: .bill\ u ...

.264~) ~ .§) ~_rP ~_,:ll \..U. ,b:.)

. 26511 rJ)"-! ...::......;

264 N [<~Lo J-S ..Lil) if- (i.>..ı~..., J J l>..ır ~_,:Jıı..u. ~J) Jtı ]. "Bu kitapçıkta, birinci derecede, çeşitli faaliyetlerin yapıldığı yer ve cihad işinin merkezi olan bölgede, üstad derecesine ulaşmış olanlann sözlerine dayanarak yazdıklanm bitti. Maksat hasıl olunca, kalem atını, bitiş noktasına yönelttim. Ona, istese de hiçbir kimsenin düşüremeyeceği şekilde, bir tarih düşürdüm. Bunun açıklaması şudur: Bitiş tarihi, her biri üçte bir, beşte bir ve altıda birli bölümlerden oluşan belirli bölümleri kapsamaktadır. Bu bölümlerin bölümlerinden her biri, yirmi dört bölümü içermektedir. Böylece bu birbirinden kaynaklanan bölümlerin kaydı, Cümade'l-üla'nın başına işaret eder oldu. Bundan, az önce zikrettiğimiz gayenin, bölümlerinin bölümlerinden meydana gelen birleri, onlan ve yüzleri kapsadığı gibi, bölümlerinin bölümlerinin bölümlerinden sekiz bin altı yüz kırk bölümü kapsadığı da bilinir. Böylece bitiş tarihi, bütün bu gayeleri kapsayan (bölümlerden bir bölümün dört tane altıda birinin binnesinden sonra) bölümie­rin bölümlerinin bölümlerindenonuncu bölümün sonunun hemen öncesinde gerçekleşmiş olmak­tadır. Bu, on tane yüzyılı takip eden yüz hicri yılının sonudur. Bu şekilde zaman bilinir. Bu izahı, açık kabul et ve bununla sevin. Allah'ın yardımıyla tamamlandi."

265 Hl + ,;;,ı .:ı-"" ..::.-.;. Bayezid nüshası istinsah kaydı: ~ .ı.,....ıı cr. 1ı ..J"-} .ı.,....ıı 1ı -Y- ......._.,ı ..ı, c/' ...,rJı ~ı ,_;_,. :;,1.:5' ..::.-.;

JL$ .J if' iJ'"-" if' wJiJ ;ut..J ~J ~w rlrJI tr-- f'IJi <) 'if'JJ ('"+"' JLü .1ı w ~J)I r-"IA .ı.,...Jı cr. wJi wJi -.JJi {>UIJ ;J\...Jı ~i «.# ,....; rJıJ .ı,...JıJ j<lı (Bu değerli nüshanın yazımı, Allah'ın kullannın en zayıfı olan Ruscuklu Seyyid Feyzullah b. Seyyid Muhammed b. Seyyid İbrahim'in -Allah onlan affetsin ve onlardan razı olsun- eliyle, izzet, şeref ve soyluluğun en üst derecesinin kendisinin olan Zat'ın, O'na binlerce salat ve selam olsun, hicretinden sonraki 1172 yılının Muharrem ayının sonlannda tamamlandı.) Pertevniyal istinsah kaydı: w >,rili._,...,.) if' cr..,.:..JıJ ~uı r_,lı <} ;u,_,..;.ıı u_,s:ıı ,_;_,. .r-r if' t_ı_rilı l!J r-) l, .;.L:....- .r. ot .• L.....JIJ ~1 ~J ~ JLü .1ı ft •if" cr.~ cr. cr"' >L.ll _,;.;i .ı, ,-.JJiJ ;ut..J ~J ..r> ~i~ J .JiJ .J y J .F JLü .:ı. ı J.-J .~ı)l (Bu değerli kitapçığın yazımının bitimi, kullann en faki­ri olan Hasan b. Hüseyn b. Ali'nin eliyle, 1175 yılının Receb'inin yinni yedinci günü gerçekleşti. Allah Teala, onlan ve, kadın-erkek, bütün Müslümanlan bağışlasın. Rahmetinle, ey merhamet edenlerin en merhametlisil Allah Teala elçisine, ailesine ve dostlanna, hepsine salat etsin).

lOS