ERZURUMLU ŞEYHULiSLAM SEYYiD FEYZULLAH EFENDi

SEMPOZYUMU (31 EKİM-2 KASIM 2014 ERZURUM)

-TEBLİGLER-

EDİTÖR PROF.DR. ÖMER KARA

ERZURUM - 2015

-------- --.. -------·--·-···-----·-····--·----- -- -·· ·--------- ------------------ ----------····························-----·

Feyzullah Efendi,nin Kütüphanesinden Dünya Bilim Tarihine Otantik Bir Katkı: 62 Ciltlik Bir Ansiklopedi

Doç. Dr. Akif KiREÇ Çİ Bilkent Oniversitesi iktisadi ve İdari Bilimler Fakültesi

--------------------------····-··············--------- -----------------------········---- ----------·-----------------····························-·

Batı medeniyeti tarihi çalışanlar dünyada Aydınlanma'nın en önemli eserlerinden birisi olarak Avrupa'da ortaya çıkan EEncyclopedie adlı çalışmayı gösterirler. Aydınlanma tarihinin ilk kapsamlı çahşması kabul edilen bu eser Fransız felsefeci ve yazarDenis Diderot (1713-1784) 1 ile matematikçi Jean d:Aiembert'in editörlüklerinde dönemin bir çok bilim insanının katkliarıyla ortaya çıkmıştır. Bu eserin ortaya çıkışına öncülük eden adun Andre Le Breton yayınevinin Denis Diderot'ya Ephraim Chambers adlı İngiliz yazarın ilk defa 1728'de iki cilt olarak yayınlanan Cyclopcedia veya An Unusual Dictionary of Arts and Sciences adıyla da bilinen eserini Fransızca'ya çevirmesini teklif etmesiyle başlar. Diderot bu eserin Fransızcaya çevrilmesi sürecinde Chambers'ın yer ve şahıs isiroJerine yer vermeyen kitabına eklemeler yaparak çok daha geniş kapsamlı bir çalışmanın ortaya çıkmasına vesile olur. L:Encyclopedie dirıi olmayan bilgileri derleyip toplaması açısından önemli bir adımdır. Kilise çevrelerinden birçok karşıt fikirlere rağmen Denis Diderot'nun bu çalışması modern dünyada bilinen en kapsamlı Ansiklopedi olarak 1751 ile 1765- 1772 yıllan arasında 17 cilt olarak ortaya çıkmıştır.

Antik Yunan'da ve Aydınlanma öncesi dönemde Avrupaöa ansiklopedik eser örnekleri bulunmasına ragmen, Diderot'nun editörlüğünde hazırlanan çok yazarlı bu ansiklopedi daha sonraki dönemlerde ortaya çıkan bütün genel ve özel konulu ansiklopediJere ilham kaynağı olmuştur. Bu nedenle EEncyclopedie Batı aydın­

lanmasında çok önemli bir mesafe taşı olarak kabul edilir.

İslam medeniyeti tarihinde de ilk ilhamını muhtemelen Aristoteles'un hayvanlarla ilgili çalışmalarından alan naclide eserler mevcuttur.2 Basra'lı alim, el-Cahız ismiyle m~hur, Ebu Osman Amr b. Bahr (776-869) Kitab el-Hayevan adıyla 7 ciltlik bir eser telif etmiştir. Gerçi el-Cahız'ın bu çalışması ismirıin doğrudan çağrıştırdığı gibi zoolojik bir eser olmayıp dağınık şekilde bir çok konudan bahseder.3 Değindiği birçok konwmn

Denis D lderat'nun felsefe yazıları Pensees philosoplıiques 1746 yılında yayımlandı.

2 Aristotclcs'nun hayvanlarla ve canlılarla ilgili risalelerl Historia Animali um, Hayvanlarıll/Canlıların Tarihi, De Partibus Aııimaliımı -(Hayvanların/Canlı/arın Uzuvları), De Generalione Animaliımı • Hayvanlarm/Canlılarm Hareketleri, Hayvanların/Canlılam ı Gelişimi ve Hayvaııların/Canlılarm Oremesi gibi başlıklarla yer almaktadır. Bu risalelerin-muhtemelen Arapça versiyonundan (da) yararlanılarak Latinceye çevrilmiş bir derlernesi için bkz: Michael Scot, De Animalibus, Vols 1-3. (I..eidcn: Brill, 1992).

3 Bkz: Tahsin Görgü n, "Kitabü'l llayevan; DlA, XXVI, s. 106-107.

494 • Feyzullah Efendi'nin Kütüphanesinden Dünya Bilim Tarihine Otantik Bir Katkı: ... 1 Doç. Dr. AI<Jf KIREÇ Çi

yanısıra, el-Cahız bu çalışmada bir yandan islami ilimlerle ilgili konulara girerken, diğer yandan kjtap yazmak isteyen müelliflere tavsiyelerini sıralar, tercüme ile ilgili teknik ve metodolojik önerilerini de sunmaktan geri kalmaz.

ilerleyen dönemlerde Kitab el-Hayevan başlığını taşıyan başka önemli bir eser karşımıza çıkmaktadır. Kahire'li alim Muhammed ibn Musa ed-Demiri'nin (ö. 808/1405) Kitab Hayat el-Hayevan4 adlı iki ciltlik çok önemli çalışması kendinden sorıraki dönem alimleri tarafından da referans alınan bir eserdir.5 Ed-Demiri'nin bu eseri alfabetik olarak tasnif edilmiş ve neredeyse tamamen hayvanlara/canlılara hasredilmiş bir çalışmadır; eser 931 hayvan hakkında detaylı bilgi sunmaktadır.6

Bu noktada önemli bir konuya değinmek gerekir. İslam medeniyetinde, özellikle Arapça dilinde verilen eserlerle başlayan ve sorırasında Farsça ve Türkçe dillerinde de görülen kırkanbar tarzı eserlerle, alfabetik olmayan diğer tabakat, biyografı, ihsai'l ulum tarzı eserleri ansiklopedi olarak düşünmemek gerekir. 7 Eğer bu tür tasnifler içeren veya kırkanbar nitelikleri taşıyan bütürı eseriere ansiklopedi denecek olursa İslam medeniyeti tarihinde ortaya çıkmış elimizdeki yüzlerce tabakat, tezkire, ensab gibi kitaplara ansiklopedik eser olarak yaklaşmak gerekecektir ki bu durum metodotojik açıdan sorunlu bir yaklaşım doğuracaktır. Bu tür eserlerin ansiklopedik olup olmadığına karar vermek için alfabatilc bir yöntemle yazılıp yazılmadığına bakmak önemli bir ayırt edici kıstas olarak düşünülebilir.

Ondokuzuncu yüzyılda hem Avrupa<ia hem de İslam dünyasında modern anlamda ansiklopedik eserlerin yayını yeniden gündeme gelmiş; birçok dilde bu yönde derlemeler yapılmıştır. Yirminci yüzyıl boyunca özellikle İngilizce ağırlıldı ansiklopedik eserler bütürı dünya dillerinde ortaya çıkmış ve hala da çıkmaya devam etmektedir.

Bizim bu çalışmada ele aldığımız eser ise yazımı 1501 yılında bittiği müellifı tarafından ifade edilen başka bir kitabü'l Hayevan tarzı bir çalıŞmadır. İskenderiyeli alim, Muhammed b. 1\.tiyye el-İskenderi el-Avfı tarafından kaleme alınan bu çalışma şu ana kadar hakkında klasik kaynaklarda herhangi detay bir bilgi bulunmayan unique bir el yazma eser olarak karşımıza çıkmaktadır.

4 ed-Demiri'nin el yazma kayıtlan için bkz: Manfred Ullmann, Die Natur und Geheimıvissenschaften im Islam, Handbuc:h der Orientalistik, Abteilung I, Ergiinzungsband VI, Absc:hnitt 2 (Leiden: E. J. Brill, 1972), s. 40; GAL, c. 2, s. 138 (172-3); ve GAL-Supplementc. 2, s. 170-171.

5 ed-Demiri'nin bu eseri 1906-1908 yılları arasında kısmen İngilizçe'ye çevrilcli; 1994 yılında da Arapça edit edilmiş bir versiyonu Beyrut'da yayımlanclı. Eserin İngilizce kısmi çevirisi için bkz: Ad-Damiris Hayat al­hayawan: A Zoological 1-exicon, İng çev. A. S. G. }ayakar, 2 cilt. (London and Bombay, 1906-8). Arapça matbu versiyon için bkz: al-Damiri, Hayat al-hayavan al-kubra, ed. Ahmad Hasan Basaj (Beyrut: Dar ei-Kutub el­'llmiyyah, 1994).

6 Edmond Perrier, The Philosophy ofZoology Before Danvin: A translated and annotated version of the original French text by Edmond Perrier, Trans. by Alexander Mc:Birney, (London, New York: Springer, 2009), s. 21.

7 Ahmet ö-ıel, "Islam Dünyasında Ansiklopediler:• Klasik 44. Kitap - Klasiği Yeniden Düşünmek, Islam ve Klasik, (Istanbul: 2008), s. 279-404. Özel, bu makalede alfabetik olmasa da büyük bir Arapça kaynak li teratürü uansiklopecli» olarak yorwnlamaktadır.

ERZURUMLU ŞEYHULiSLAM SEYYiO FEYZULLAH EFENDi SEMPOZYUMU • 495

Hayvanlar/canlılar alemi ile ilgili olarakklasik dönemin en kapsamlı ansiklopedik eseri olan bu çalışma muhtemelen bilim tarihini değiştirecek önemli bir keşiftir. Çalışma

· birçok yönden bizim geleneksel bilim tarihi algımızı yeniden gözden geçirmemizi gerektirecek derecede önemi haizdir. ·

Dikkat çekmemiz gereken bir başka önemli unsur, ilgili eserin Şeyhulislam Feyzullah Efendi tarafından büyük meblağ ödenmek suretiyle satın alınarak Feyzullah Efendi Kütüphanesine vakfedilmesidir ki, bu sayede ilgili eser yazma olarak bugüne kadar ulaşabilmiştir. Neşrinin yapılarak ivedilikle bilim dünyasına kazandırılması, bilim · dünyası için büyük bir kazanç olacaktır.

El-Avfi'nin Keşfü'l-Beyan an Sıfati'l-Hayevan Adlı Ansiklopedisi

Bu devasa nitelikte ansiklopedik eser Feyzullah Efendi koleksiyonu (Beyazıt Millet Kiitüphanesi) ı 687- ı 7 45 numaralarda kayıtlı dır. Eser müellif hattı dır. Eserin müellifi İskenderiyeli Muhammed b. Muhammed b. Ali el-Avfi (h. 8ı8-9ı6/ m. ı415- ı50ı), kendi ifadelerinden de anlaşılacağı üzere ulema sınıfından bir aileye mensuptur. Eserin ilk cildinde kendisi ve eseri yazarken izlediği metot hakkında ayrıntılı bilgiler veren el­Avfi şeceresini aktarırken soy kütüğünü Hz. İbrahim'e oradan Hz. Nuh'a oradan da Hz. Ademe dayandırmaktadır. Kendisi hakkında fantastik denebilecek unsurlar da ihtiva eden bu giriş kısmı es ere coşkulu bir nitelik kazandırmakta, yazarın hem kendi çabasına hem de ilme olan tutkusunu yansıtmaktadır.

el-Avfi tercüme-i halini anlatırken hayatında meydanagelen barikulade olaylardan bahsetmekte, 7 yaşında hafız olduğunu, ı8 yaşında iken fetva ve ders vermeye başladığını, daha sonra ilim tahsiline devam etmek için Suriye'ye göç ettiğini, Irak'a gidip tekrar Suriye'ye döndüğünü anlatmaktadır. Kaynaklar el-Avfi'nin Şam çevresinde Mizzeöe vefat ettiğine ifade etmektedir.

Bu ansiklopediyi modern döneme kadar mevcutlanndan ayıran en büyük özelliği hiç kuşkusuz devasa hacmi ve tek bir müellif tarafından bilimsel bir sistemalikle kaleme alınmış olmasıdır. Keşfü'l-Beyan an Sıfati'l-Hayevan 62 cilrten oluşmaktadır ve her bir cilt yaklaşık 200-250 varak arasmda dır. Eserin toplam var ak sayısı ı 4.493 olup toplam sayfa sayısı ise 28.986'ya tekabi.U etmektedir.

Alfabetik olarak kaleme alınmış olan bu naclide eser, ed-Demiri'nin eserini inanılmaz ölçüde genişletmiş ama isminin ifade ettiği gibi bir zooloji eseri sınırlarında kalmayıp tam bir ansiklopediye dönüşmüştür. Canlılardan, hayvanlardan, böceklerden, kuşlardan, botanikten, bitki ve taş türlerinden, bulut ve toprak türlerine kadar konuları ilmi bir yötemle (deneysel gözleml e de kaynaklarda mevcut olan bilgileri harmanlayarak), ilgili maddelere ilişkin ayet ve hadis ve şiirleri de ekleyerek ortaya çıkarılmış barikulade bir çalışmadır.

496 • Feyzullah Efendi'nin Kütüphanesinden Dünya Bilim Tarihine Otantik Bir Katkı: ... 1 Doç. Or. Akif KiREÇÇi ,

Hacmi ve içeriği kadar el-Avfi'nin bu eserini olağanüstü değerli kılan iki husustan birisi müellifin kitapta karşılaşılabilecek hatalar için çok rahat bir tavırla 'düzelbne'lere açık olduğunu ilan ederek biı- anlamda ilmi gelişme ve ilerlemenin eleştiri ve hataların düzeltilmesine bağlı olduğwm göstermesidir.

Bir başka önemli özelliği ise el-Avfi'nin bu çalışmayı yaparken yararlandığı fakat günümüzde büyük bir kısmı kaybolmuş olan yaklaşık üç bin (3.000) kitabın ismini zikrebnesidir. Bu üç bin kitabın bir kısmını yazarlarını anarak, bir kısmını da yazarlarını anmadan listelemektedir.

Bunlara ilaveten müeUif hayatında ders aldığı, beraber ders okuduğu, sohbetinde bulunduğu veya gördüğü yaklaşık bin (1000) alimden bahsetmekte ve bu alimierin yer yer kısa biyografilerini vermektedir.

Eserin fiziki durumu

EI-Avfı'nin Keşfii'l-Beyan an Sıfati'l-Hayevan isimli ansiklopedik eserinin 1950'lerde çekilen microfilm kaydı, Feyzullah Efendi ve Yazma Eserler Kurumunca 2014 yılında çekilen görüntülerinden yararlanılarak yapılan çalışmaya göre eserin mevcut durumu aşağıdaki çizelgeye aktarılmıştır . .Bu çalışma yapılırken tüm cil tl ere ait görüntüler taranmış mürekkep korozyonu, kağıt yıpranması, ciltte yer alan farklı kağıtlarm kimyasal vesair nedenlerle ağır tahribata uğramış varaklar tespit edilmiştir.8

Cilt Cildin Varak Hasarlı Varaklar Toplam Hasarlı No Sayısı VarakSayısı

1 210 69-94 2

2 205 150-151-152 3 3 251 17-62-223-224 4 4 200 - -5 201 94-95 2 6 205 65-83-84-89-90-93-94-95-96-97-98-99-100-101- 23

102-103-104-105-106-107-108-109-171 7 203 15-16-56-125-175-176-177-178-179-180-181-182- 27

183-184-185-186-187-188-189-190-191-192-193-197-198-199-202

8 217 85-86-94-97-122-123-124-125-126-127-128-133- 22 134-135-136-137-138-139-140-141-142-190

9 201 51-54-55-58-67-79-80-121-128 9 10 234 142-143-146-186 4 11 309 145-146-151-152-153-154 6 12 296 234-235-256-257 4 13 235 133-134-176 3 14 172 151-161-162-163 4 15 248 - -

8 Bu çizclgcnin hazırlanmasıoda emeği geçen Türkiye Yazma Eserler Kurumu Başkanlığı uzman ve yetkililerine t~ekkür ederim.

ERZURUMLU ŞEYHULiSLAM SEYYiD FEYZULLAH EFENDi SEMPOZVUMU • 497

16 232 . . 17 244 . . 18 237 198-199-200 3 19 241 79-99-100- 3 20 242 219-220-225 3 21 252 . . 22 254 215 1 23 236 167-168 2 24 223 23-24-25-28-35-36-37-38-39-41-42-102-103-104- 24

105-106-171-172-173-203-204(a~ır mUrekkep yanı~)/ 26-27-105 hasarlı

25 250 60-64-65-67 4 26 246 238-239 2 27 244 228-229-230-231-232-233-234-235-236-237 10 28 263 33-113-114-115-116-117-118 7 29 285 . -30 255 . . 31 251 43-44-111-112-113-114-115 7 32 244 34 ı

33 263 - -34 243 - . 35 228 3-17-18 3 36 243 - -37 268 . -38 175 - -39 203 - -40 223 - -41 188 . -42 216 - . 43 237 - -44 216 - -45 214 - -46 255 95-96-97-98 4 47 243 78-79-80-81-82-83-84-85 8 48 239 111-181 2 49 212 83-95 2 50 233 86-88-165 3 51 230 197-198-199 3 52 230 55-165 2 53 24ı 76-77-78-79-80-81-195-229 8 54 223 100-154-155 3 55 234 112-113-114-115-116 5 56 226 13-135-136-147 4 57 258 8-11-13-135-136-ı43-144-147 8 58 ı53 ı -2-3-4-5-6-7-8-9-10-11-12-13-14-15-16-17-18-19- 22

20-21-22 59 220 27-28 2 60 180 1-2-3-4-120-121 6 61 169 13ı-132-133-ı34 4 62 288 ı 10-111-112-113-115-116-217-218-219-220-221- 12

222 Toplam:183

498 • Feyzullah Efendi'nin Kütüphanesinden Dünya Bilim Tarihine Otantik Bir Katkı: ... 1 Ooç.Dr. Akif KiREÇÇi

Hasarsız cilt sayısı: 19 Hasarlı cilt sayısı: 43 Toplam varak sayısı: 14.493 Toplam sayfa sayısı: 28.986

Keşfü'l-Beyan an Sıfati'l-Hayevan adlı Eserde Alfabetik sıralaına9:

1. Cilt (1/1687) 991 ..AJ~ ı J.r

2.Cilt (1699ı 39 ..... ,l.Jı "'!"'lt

lB.Cilt (1703) 111-.- ,wı v 4

19. Cilt (1704) 33..- l!l:.JI ı.C.h

20. Cilt {1705) ı ... .-ı• ... ~ 23.Cilt <ı70Bı 133..,. ~ı,wı..,..~

28. Cilt (1713) 1101 c~ı ,wı..,.~>

30.Cilt (1715) ı.., Jl .ıl l y~

3ı . Cilt {1716) 162.., ı.,...JıJı.ll ı ... ~

32.Cilt (2/1716) 35..,. ,l)ı "'"

33.Cilt (1717ı ısı..,.. .ı;ıı ... ~

34.Cilt {1718) ı y 11.folı,:,.-Jiylı

36.Cilt (1720) ı .... ı.,...li.;,.-'Jiylı

38.Cilt (1722) 1-.- 11.foll>ı...ll ... ~

9.Cilt3 {1723) 123..- ı.,...ll >t.ı>JL "'"

40.Cilt (1724) 69.., 4l.+Jı,u.Ji ylı

42.Cilt {1726) ı ..... ~lı.1lth~tc

42.Cilt {1726) 77.., a...ı• .,.ı• ylı

46.Cilt (1730ı ı ... ı...-ı• .,.ı• ..-lı

47.Cilt (1731) ss.., ıLllt ~

49.Cilt (1733) 61..,.. ...llôlı"""

Sl.Cilt (1735) 851 ..;~· ~~

53.Cilt c1737ı ı ı (,.,,""" 53.Cilt (ı737ı 197..,.. ,-J•Yiı

56.Cilt (1739ı 172-.,. ""'"''"'" 59.Cilt c1742ı ı.., •lfl1 ylı

60.Ci1t (1743) l l """"'" 61.Cilt (1744) l l r')I.Jıy~

62.Cilt (1744) 60.,.. ,lJl '"':"~

62.Cilt (1745) <Jı;ı

9 Bu alfabetik listenin hazırlanmasında değerli katkılamu esirgemeyen Prof. Dr. Sa<li Çöğenli'ye teşekkürlerimi

sunanm.

ERZURUM LU ŞEYHULiSLAM SEYYiD FEYZULLAH EFENDi SEMPOZYUMU • 499

Eserden Örnek Sayfalar Keşfü'l-Beytm an Sıfati'l-Hayevan adlı 62 ciltlik eserin bütün ciltlerinin ilk ve son

sayfalarını örnek olarak vermek çok yer kaplayacağı için fikir vermesi açısından her on cildin ilk sayfalarının ömeklerini.sunduk.

'

Fe 1687; c. 1

SOO • Feyzullah Efendi'nin Kütüphanesinden Dünya Bilim Tarihine Otantik Bir Katkı: ... / Doç. Dr. Akif KiREÇÇi

z

.1

i ., ..

Fe 1695; c. 10

Fel705 c. 20

ERZURUMLU ŞEYHULiSLAM SEYYiD FEYZULLAH EFENDi SEMPOZVUMU • 501

Fe1715 c. 30

502 , Feyzullah Efendi'nin Kütüphanesinden Dünya Bilim Tarihine Otantik Bir Katkı: ... 1 Doç. Dr. Akif KiREÇÇi

Fel724 c. 40

ERZURUMLU ŞEYHULiSLAM SEYYiD FEYZULLAH EFENDi SEMPOZYUMU • 503

Fe1734 c. SO

Fel743;c.60

504 • Feyzullah Efendi'nin Kütüphanesinden Oünya Bilim Tarihine Otantik Bir Katkı: ... 1 Ooç.Or. Akif KiREÇÇi

•

Fel745;c.62