ERMN TARX UYDURMALARININ TARXN GRD-r K.MANOVAzrbaycan RespublikasMllif Hquqlar Agentliyinin sdri

Bak, 26.04.2011

Ermni tarixi v kollektiv yadda1. Hr xalqda olduu kimi ermnilrin d z tarixi vardr.Dahi A.Qumilyevun dediyi kimi, etnik tarix n mlumatlarn vvli v axr olmayan (Ax. Blok) sonsuz ymdr, n d sadc kemiin ltiflridir (A.Pukin). Tarix sbb-ntic laqlrin mrkkb znciridir. Frdi sviyyd yalan [saxtalq] qeyri-simmetrik [adekvat olmayan] davran qaydas olmaqla yana, etnik v landaft mhit olan tsir suludur. Populyasiya (ktl) sviyysind is yalan [saxtalq] artq sosial v mdni mhit tsiri gstrn antisistemlrin geni miqyasl dezinformasiyasdr.F.Brokqauz v .Efron Ensiklopedik lt, (c.1, S.p. 1800): Ermnistan btvlkd demk olar ki, he bir vaxt, ox qsa mddt istisna olmaqla,bir dvlt kimi z hkmdar trfindn idar olunmayb... lknin qadim tarixi demk olar ki, namlumdur. lknin mumdnya daqnndan irli gln v Musa rvayti il bal imal hisssinin qdim Ararat adna he bir mixi yazlarda v Herodotda rast glmk mmkn deyil. Qdim farslar bu lkni Armina adlandrrdlar. Bugnk ermnilr trfindn is ilnmi tarix qdim ermni milli abidlrin saslanmr. Bu tarix ncildn gtrln hekaylrl baldr, bu is onun daha sonrak xristian dvr mnyindn dlalt edir....

lkin ermni slalsi tarixi xsiyytlrdn yox, uydurulmu nallardan gtrln xslrdn ibartdir...Aykazyan, Lhistoire de lArmnie, Paris, 1919.

Ermnilr br tarixind he zaman xsusi rol oynamamdlar. Bu siyasi termin yox, ayr-ayr ermni msknlrinin splndiyi corafi vilaytin addr. Ermnilr hmi yaad torpaqlarn pis sahiblri olmular, ancaq onlar ox mhartl z yaxnlarn sataraq gcllr xidmt gstrmilr....K.Patkanov ( e , 1875).

Ermnilrin kemii haqqnda tarix v ya rvayt kimi qbul edil bilck he bir mlumat yoxdur. Onlar xristianl qbul etdikdn sonra Ayk v Nuxla qohumluu uydurmular. Bel qbul olunub ki, o, Yaftin nvsi, Nuxun olu olan Torqomun nslindndir. nki, ski tarixilrdn bir nesi Yhudi salnamlrd xatrlanan Torqom adna Ermnistann bir hisssi, ail, nsil, Torqom millti kimi gstrmilr....Qaraqayan (History of Oriental ssue, London, 1905).

2. Ermni mif v siyasti: miqrantlardan avtoxtonlara doru..Dyakonovun ermni xalqnn yaranmas haqqnda nnvi (klassik) konsepsiyas ( , ., 1958).Dyakonovdan v sovet dvrndn ncki ermni aradrmalar: ermnilr ilk arilr v hind-avropallarn ilk vtni Kiik Asiyadak Ermnistandr (Ter-Gregor (1897), Gabrielian (1918), Aslan (1920));Ermnilr friqlar deyillr, Nairi-Urartu, Xatti mdniyyti Ermni sivilizasiyasdr (Sandalgian, 1917).

Sovet dvrndki ilk ermni tarixi aradrmalar: Balkanlardan miqrasiya konsepsiyas, Ermnistann zyi Kr-Araz oval (Baryan (1928), Arakelyan (1938)).Sovet dvrnn ermni tarixi aradrmalarnn nvbti mrhlsi: ermnilr bir trfdn friq v fraklarla glmlrdir, digr trfdn n Asiyann aborigen xalqdr (armenlr v haylar), protoermnilr, Hayasa, Nairi, Urartu, Xatti, Xurrilrin tarixinin mnimsnilmsi, ermni dvltilik nnsi Bexistun yazlarndan nc, brnc dvr aid edilmsi (Manandyan (1943), Qr.Kalansyan (1947), Hayasa ermnilrin beiyi kitab).Ana xtt: Ermnilr Qafqaz silsilsindn deyillr.Ana xtt: Ermnilr istr glm, istrs d avtoxton etnosudur.

Sovet dvrnn ermni tarixi aradrmalarnn yeni mrhlsi (repatriantlarla bal 1945-46-c illrd milltiliyinin yeni sviyyy qalxmas), Ermnilr yalnz avtoxtondurlar, Hayaslarn Armenlr il birlmsi v Urartu dvltin qar mstqilliyi, Ayrarat arlnn Kr-Araz ovalnda e.. 316-c ild ml glmsi, Ervantidlr slalsi, Arakidlrin (I-III .) mstqil arl v s. (Ermni xalqnn tarixi, II c., Erm. EA, 1951, mlliflr: Arakelyan, oannisyan), Byk Ermnistan termininin ilnmsi, Qaraban qdim Ermnistann xritlrin ilk df daxil edilmsi (Samvelyan, 1944, Eremyan, 1952).S.T.Yeremyann ermni tarixi v ermni xalqnn etnogenezi: Hayasdan balayan avtoxton konsepsiyas, onun xritlri, hayas qbilsinin hind-avropa dili v Urartu dilinin ermnildirilmsi. randilli skiflrin ermni xalqnn etnogenezindki mstsna rolu, skiflr bada olmaqla, ermni Armi-uprua dvlti (e.. VII .), ermni-midiyal slalsi bada olan Ervanduni dvlti (Armina) (Ervantidlr Matiena vilaytindn xanlar (nec ki midiya v fars slallri)) v bu dvltin Urartudan xmas, fars v midiyallar il birlikd Urartu dvltinin squta gtirilmsi v vzin Armina dvltinin yaranmas (Eremyan, 1951).

S.T.Eremyann son konsepsiyas (1958-1970-ci illr) (srlr yalnz ermni dilind nrdn xmdr): ilk Ermnistan Hayasa-Azzi (e.. XV-XIII .) Kiik Ermnistan (rzrumdan qrbd) v onun muk protoarmen halisi, onlarn cnub-rqd yerlmsi (Diyala aynn balanc) v Muklar arlnn (Arme/Armina) yaranmas (e.. 1165-ci il), armenlrin xurrit-urartularla qarmas v Arme dvltinin Urartu dvltin daxil edilmsi (e.. 773-714-c illr) v nticd e.. VII-VI . Midiyallarla birg Urartu dvltinin dadlmas (1981-ci ild Eremyan artq yazrd ki, protoarmen dili e.. V-VI minilliklrd formalaaraq v ermnilr nmun olan hind-avropal antropoloji tip d o zaman yaranb).

Ana xtt: Ermnilr yalnz avtoxtondlar v dnyann n qdim xalqlarndan biridir (Drslik, Parsamyan v s., 1962).

Ermni tarixilrinin son sovet v mstqillik dvrndki nailiyytlri: Urartu-ermni dvlti, Nairi halisi ermnilr trfindn Urartunun yaradlmas (Q.Emin, 1967, 1979), ermnilr Hayasllarn trmlri v SSR razisind ilk dvlt qurumu Urartunun yaradclar haylar (Aslanyan v s., 1965), ermni Hayasasn qdrtli dvlt kimi Xettlr il savalar, Ermni dvlti arme qbilsi hegemonluu il yaranan andan hayk adn damas (Xaatryan, 1976), Ararat adnn Urartu dvltin verlmsi, Urartu ermni xalqnn dvlti (Katvalyan, 1980), dnyaya ilk lifba, tqvim, dmir v hrbi araba gtirn Qdim Ermnistan, Ermnistan = Urartu = Nairi = Hayasa (S.Ayvazyan, 1962, 1963, 1967), Urartu dvltiliyinin mumiyytl olmamas, Ermnilrin Misir, in v Hindistana yaylmas v yalnz Ermni dvltinin olmas (S.Ayvazyan, xanyan, 1969), Qaraba v Azrbaycan torpaqlar ermnilrin qdim mskni (Ayvazyan (1997), Urartu ermni dvlti olduu sbbin gr Assuriyann Urartuya qar gcszly (Mnasakanyan, 1981), Byk Ermnistan ad il Qaraba v digr mxsus olmayan torpaqlarn Arakuni dvltin aid edilmsini drsliklr v ensiklopediyalara salnmas (Eremyan, 1981, Arutyunyan, 1987), ermnilrin etnogenezi ermni dilinin yaranmasndan balanr, onun 5 minillik tarixi var v bu dil hind-avropallardan xsusi seiln mstqil dildir (xanyan, 1988), ermnilr Sevan glnn trafnda v Qarabada Urartu dvrndn nc mskn salblar (A.Petrosyan, 1987), prahindavropallar = protoarmyanlar (Karaqezyan, 1988) [Urartu-Ermnistan adl monoqrafiya, 1988-ci il, Yerevan,

mlliflr: B.Arakelyan, Q.Caukyan, Q.Sarkisyan], Ermnilrin Cnubi Qafqaz v Urartu daxil olmaqla ilkin sivilizasiya beiyi (Sarkisyan, 1991), astronomiya biliklrinin ilkin oca (Tonakanyan, 1989, Z.Balayan, 1984).

Ermni tarixnaslnn zirv nailiyyti S.Ayvazyan : (., 2001), (Erm., 1997, E.. II ildki Ermnistan) rus-ermni ata yurdu Ararat gusi, e.. 2107-ci ildn balayaraq ermni arlar slalsi, ermnilrin Xzr, Qara v Aralq dnizlraras razisind yerlm xritsi, rus knyazlarnn, Atropatn ermni olmas, 33-c ild Ermnistanda xristianln qbul edilmsi, Byk Tiqrann spaniyadan Hindistana qdr Ermni dvlti v Makedoniyal skndrin mlub edilmsi v s. uydurmalar.

Mnb: nerelman Yadda savalar ( , ., 2002). K. () (, 2008).Ana xtt: Ermnistan sivilizasiya beiyi, Kiik Asiyann tarixi = Ermnilrin tarixi Urartu termininin Ermni arl ad il vz edilmsi, zabke, dnya biliyini znd cmldirn xalq trfindn srhdlr haqqnda Qars mqavilsinin tannmas (Ermnistan parlamenti, 1991-ci il), qonu xalqlara razi iddialarnn qanuniliyi v daltli olmas.Ana xtt: ermnilr sivilizasiyal dnyann unikal fenomenidir v bri mdniyytin btn nailiyytlri Ermnistandan glir.

3. Yuxardak tarixi absurd v uydurmalarn media vasitsil ermni xalqnn beynin yeridilrk Byk Ermnistan v byk ermni mdniyyti miflrinin, davran qaydalarna evrilmsi v etnik baxmdan qonulara qar rmn iddialarnn qanuniliyini v qonu etnoslarn qeyri-maddi v maddi mdni irsinin mnimsnilmsi v ermnildirilmsinin leqitilliyinin saslarnn yaradlmas.Ermni mifoloqemlrinin sas stereotiplri:- Ermnistan v ermnilr Nuh-Hayk-Arame soyundan gln ilkin hind-avropa sivilizasiya beiyi;- Ermnistan Kiik Asiyada v Cnubi Qafqazda olan dvltilik nnsinin ilk sahibi;- Ermnilr xristianl qbul edn ilk millt;- Ermnilr lifban v yazn istifad edn ilk millt;- Byk Ermnistan xlyasndan irli gln ermnilrin (indiki) yaad razilrd v qonu olan razilrdki mdni irs yalnz ermnilr mxsusdur.

Bunlar: siyasi mifologiyadr v bu mifologiya dnyan duymaq ermni etnik mnzrsidir, mvcud reallqlar qbul etm sulunu v davran qaydalarnn formaladrmasn myyn edndir.

Bir szl, bu mifologiya nticsind ermni tfkkrnd ermnilr tanr trfindn seilmi, mstsna rola malik olan v n yksk mdrikliyi dayan xalq olaraq, turanllarn svdlmsi nticsind qurban veriln zabke milltdir.

Hakimiyyt orqanlar bu mifologiyann yaranmasna siyasi mqsdlrl dstk verslr d, ntic etibar il onun sirlri v qurbanlarna evrilirlr.

Rusiya etnopolitoloqu S.Lurye: dnyvi cmiyyt istiqamtin ynln, yeni tfkkr sahibi ermni adentlrinin baxlar faktiki olaraq ermnilrin siyasi folkloruna uyun glmirdi.

4. Ermni kollektiv yaddann ilkin yaranma mnblri v mifologiyasnn kklri.

Kollektiv yadda: tarixi yazl narrativlr v ozan-aqlarn ifa etdiyi ifahi epos, folklor, dastanlar (epik hekaytnam): ermnilrin v azrbaycanllarn nnlri (M.Xorenski v Dd Qorqud).Ermni yazl tarixi srlrdki ermni kilssinin rolu v Azrbaycan kollektiv yaddann etno-mdni sosializasiyas [Smith A.D.: Azrbaycanllarn ermnilrdn frqli olaraq, ermni kilssi trfindn tchiz olunan gcl etnotarixlri yoxdur (Nations on Global Era, Polity Press, Cambridge, 1995)].Yazl ermni tarixi srlrd sxematik hekaytnam ablonu.Hekaytnam ablonu z-zlynd mifoloji tfkkrn mhsulu olaraq, insanlar kemiin obrazlarna balayr v bununla onlarn dnyan drketmsind qdrtli mifoloji element yaradr [Herzig E.M., mqal, Armenia and the Armenians, G.Smith redaktsi il The nationalities question in the Post-Soviet States, London, 1996].

Kollektiv yadda v institusional tarix (dvlt drsliklri, ensiklopediyalar v s.) (ermnilr v azrbaycanllar) [Azrbaycan tarixinin rsmi sovet versiyas digr SSR xalqlarnn tarixi il mqayisd demk olar ki, n saxtaladrlm tarix idi (nirelman)].Ermni hekaytnam ablonunun xsusiyytlri.- sasn mlliflr kils xidmtilri, yazlar ermni kilslrinin sifarii il yazlr v onlar trfindn qorunub saxlanlr.- Nql olunan tarixi hadislr yox, onlarn xsusi rekonstruksiyas idi, uydurma hadislr v lverili olmayan hadislr aradan gtrlrd.- ksr tarixi mnblr elan olunan dvrdn qat-qat gec yazlr v srlr boyu (XIX . daxil olmaqla) lverili istiqamtd dyidirilir.

Mnb: Thomson R.W. (State Universitety of New York Press, Harward Universitety Press, 1976, 1978, 1982-ci il).

lav: Ermnistan tarixi yox, Ermni xalqnn tarixi, Haylar tarixi, Haylar trmlri yazlr v bunun sbblri.

5. Ermni yazl tarixinin banilri: Aqafanqel, Eqie v M.Xorenski

Yekun: qdim ermni tarixilrindn gln hekaytnam ablonu:- qzl sr v ermnilrin layiqli yaamaq trzi;- dmnlr trfindn ermnilr qar hcumlar v ermni zabkeliyi;- inanclarn, dini qoruyub saxlad halda dmnlrin iddialarnn rdd edilmsi v qlb;- ks halda mlubiyyt.

6. Ermni tarixi saxtakarlqlarna aid 5 misal gstrmk vacibdir.

Birincisi: Parfiya arl kimi tannan Byk rsaklar dvlti v bu dvltin 3 beylikdn ibart olan qrbdki Kiik rsaklar Arakuni (ermnic) arl haqqnda hqiqtlr.

kincisi: Kiik rsaklar dvltinin v xristianln qorunmasnda, rsaklar slalsindn sonra Qars vilaytinin hkmdar olan Mamk-Mamikonyan (ermnic) slalsinin mnyi haqqnda srlr boyu gizldiln mlumatlar.

ncs: Xristianln Kiik rsaklar dvltind yaylmasna nail olan Onak olu Suren (Qriqori/Kirkor) haqqnda yeni aqlamalar.

Drdnc: Mesrop lifbasnn yaradlmas v bu lifbann hans mnblr il oxarl haqqnda mlumatlar.

Beinci: Haylar n zaman v hans imkandan istifad edrk Armeniya/Arminiya adn mnimsdilr?

I. Parfiya Byk rsaklar v Kiik rsaklar1. Parfiya arl v ya rsaklar dvlti n vaxt v n cr yarand? rsakllar kimlrdndir?

1.1. Selevkilr dvltinin squtu, Baktriya v Parfiyann mstqilliyi (e.. 249-cu il).Xrit: Selevkid dvlti (Baktriya v Parfiya daxil olmaqla)

1.2. Dahalar (Dahe/Dae, Dahae) Turan (qdim trk) qbillri v onlarn Parnlar boyu (rsak v Tiridat = II rsak (248-211-ci illr)).rsaklar slalsinin yaranmas (Ellinlr: Arsacidas; romallar: Arsakides, Haylar: Bahlavig (Balklar, Baktriyallar); ranllar: Ekaniyan).Parfiya imperiyas: Hindistandan Qafqaza, Sr-Dryadan (ks) Frata qdr (E.. 200-ci illr) Partian.Xrit: Parfiya dvlti

Mnb:a) M.E.Bosch Grundzge der Geschichte des Hellenismes (1942);b) Levek P. (M., 1989).

1.3.Strabon (Corafiya, XI, XI, 2): Kri Saklar, Dahe Teke Taka, Aday/Ada, Xzr v Aral arasndak kri tayfalar, rsak skiflrdndir.Prof. J.Campbell (The Hittites, Toronto, New-York, 1890): rsaklar Xettlr qohum olan Turanllardr v onlarn n csur tayfasdr. [uvalarn DNK-analizi].L.Qumilev (bir ne kitabnda): Parfiyallar ran halisin qar yad qbil idi, onlar Aral boyu llrin trklridir.Mommsen (Roma tarixi, 1887): II rsak qdrtli Turan srkrdsi, Turan rsaklarnn hakimiyytini quran parf parn/part qbilsindndir.

1.4. Bayandur / Bayndur = Bayan / Bayn + dur = Payn + dur = Parn + dur: kk + kili (Ms., Kuman-dur, av-dur, Kun-dur..., R-Z: dur duz / dz Bg-dz (bax: Rasonyi Dn. L. Dnya tarixind trklk, Ankara, 1942)).Parn / Aparn = Baran (Qoyunlular).

Mnb: Prof. A.Zeki V.Toan mumi Trk tarixin giri, stambul, 1946.Dd Qorqud: 24 ouz ellrinin sol qolu = Ok-n Bayandur boyundan (Gk-Alp v ya Gk Han).Mnb: Prof. F.Krzolu Kars tarixi (stambul, 1953).

1.5. Byk rsaklarn qrbdki 3 byliyi Kiik rsaklar Dd Qorquddak Bayandurlarn Kr-Araz boylarna glmsi (Da-Alp, Da-Xan, Salgur/Salvur boyu Qazan-Xan slalsi).Mnb: Prof. F.Krzolu.

Tiridadn (II rsak) olu I Artaban (III rsak (211-191-ci illr)) Hmdan paytaxtVI rsak (I Mitridat) (160-139-cu illr) Mesopotamiyann fth edilmsi: arlar ar.II Mitridatn (Byk) (IX rsak) (123-88-ci illr) Azrbaycan v beriyan fth etmsi, Arminiya razisin daxil edilmsi.Mnb: A. De Markoff Monnales Arsacides, Subarsacides, Sassanides, etc.....

Justin: Byk rsaklarn razisi Qafqazdan Frata qdr idi.Kiik rsaklarn bas I Artavazdn (123-95-ci illr) hakimiyytdn uzaqladrlmas v onun olu Tiqrann Hmdanda girov saxlanmas.II Artaban (88-77-ci illr): saklar v toxarlarn lky axn v onun bir hisssinin mvqqti ial edilmsi.I Tiqran Artaksidin Kiik rsaklar dvltind taxta oturmas v razisinin genilndirilmsi Byk Arminiya.

1.6. Ermni v Alban tarixi xronikalarndak mlumatlar

M.Xorenski Ermnistan tarixi (VII sr)Sebeos rakli tarixi (661-ci il)Xovannes Ermni tarixiTaronlu Asolik Cihan tarixiMusa Kaqanqatl Alban tarixi

M. Xorenski (I, 8, 9; II, 1-4): Csur rsak, Baxl, Peymbr brahim, Kettura. Byk rsak (gman ki, IX rsak Arminiyaya ar taxtna qarda Valrsakn (Val-rsak)) tyin edilmsi rsakuni / rakuni slalsi v Kiik rsaklar dvltinin yaranmas. Valrsakn Albaniyaya ba Sasak boyundan Arann tyin edilmsi (M.Kaqanqatl).

Ntic: 428-ci il qdr Arminiya adlanan razid hkmdarl Byk rsaklar (Parfiya) dvltinin bas Byk rsakn qarda Valrsak slalsinin trmlri v varislri balq ediblr.

rsaklar Xorasandan glrkAraz-Kr-orux-Murat-Frat boyurazilrd hkmdarlq ediblr.

1.7. Trk dastanlar n deyir?Bahr l-Ensb dastan (anonim mnb), Orhan . Gkyay Balanc (1938-ci ild) Dd Qorqud nrin giri sz - ski ouzlarn miladdan nc Araz-Kr boylarna yerlmsi, Bayandur-Xan slalsi v ouz ellrin Xorasandan kb Ani v Kars razisind yerlmsi.Bayburtlu Osman Tevrih-i Cedid-i Mirt-i (III Murad (1574-1595-ci illr)).Dd Qorqud: Ouz ellrinin yerlm areal: c Ouz v Ta (Da) Ouz bylri: Qazan-Xan v Bayandur-Xan.

Yekun: Byk rsaklar Arminiya razisini hmi doma torpaq hesab etmilr.

Misal. XXII rsak (Val-ps), 51-71-ci il, Parfiya hkmdar Kiik rsaklar dvltini Roma tabeiliyindn alaraq, z qardan Ola/Ula (Tiridat) bunlarn taxtna trd. Bellikl, eramzn 63-c ilindn balayaraq ta 428-ci ilin qdr (366 il) Kiik rsaklar dvltinin banda Tiridadatn nsli durmudur. Bu Kiik rsaklar dvltinin (Arakuni) tarixidir.

Mnb:a) J.Sadalgian Histore Documentaire de lArmenie des Ages de Paganizme, II c., Rim, 1917 (II, s.519-526).b) R.Grousset Histoire de lArmenie des Origines 1071, Payol-Paris, 1947 (s.107).

1.9. Arminiya / Ermnistan anlay n demkdir?Bisitun yazs Armeni Yuxar lk (e.. VI-V .)Prof. Z.Qeybullayev: Arminiya Axemeni dvrndn gln corafi yalt-satraplq.Prof. F.Aasolu: Arman/Ermen rqi Anadoluda Mitan tayfa ittifaqndan prototrk soy ad.Prof. .Dyakonov: I Armani Assuriyaya v Vavilon srhddind Uqar-Salli; II Armani (Xolvani) Diyala qollarndan birind da.Prof. J.Campbell: Armi/Erme qeyri-hay mnli, turan kkl Xattilardan olan Nairi xalqlarn biri.Pindar, Strabon Corafiya (13 kitab): Kilikiyada (bugnk Trkiynin Karaman vilaytind) Ermenak adl hr.

Yekun: Armi/Erme trk-turanllarn yaad razi il baldr v etnonimin Haylara aidiyyti yoxdur.

II. Mamkonlar kimdilr?1. Mamk v Konak: Trkistandan qaaq dn hzadlr siyasi mhacirlr (III sr, hlat-Mu)rsaklar slalsindn sonra Kars vilaytinin hkmdarlar, Arminiya razisinin n tannm alplar, xristianliqdak xidmtlri.

2. Tarixi aray: Hunlarn imal (sol) v cnub (sa) qollar, onlarn taleyi v hzadlrin lkdn qamasnn sbbi.

Mnb: Deguignes, Hunlarn, Trklerin... Tarihi (franszcadan trk dilin trcm) (1-8 cild, stambul, 1923, 1925).

3. Ermni tarixi xronikalar.Cebeos rakli tarixi v Gk-trklrdn eitdiyi hekay.Armenyak soyundan deyillr, Genas (Gen)dan (Dou Trkistan) glnlrdilr. Glm tarixi: Parfiya hkmdar Artavan (213-226-c illr) v Armeniya bas Byk Xosrov (217-252-ci illr) dvr.Mamkonlarn Vtnind anadan olan Taronlu M.Xorenski (II, 81, 84, 89; III, 87) Mamkn adn Mamgun / Mamkun (hminin Asollik) Naradan v n cr Mamkonlar boyu ml glib (trcm).Ermnilr Mamkonyan = Mamk-uni = Mamk slalsindn.

Frq: M.Xorenski: Sasanilr (rdir (226-241-ci illr) dvrn gtirir, Qrb yollanmasna ahpur dvr il).

4. Mamk slalsi v Qaraqoyunlar.rsaklarn Ahlat-Mu-Bitlis-Malazgert regionunun i hisssinin Taru/Duru Baran = Baran-Yurdu = Baranlu adlandrlmas.Mamk v Konakn Qaraqoyunlara balanmas (F.Kzrolu, A.Zeki V.Togan).bdl Qaz Bahadur-Xan Trk eceresi, II boy Kune / Kona.Dd Qorqud: Kara-Kona (K) enasdanl Konak [yaylak yayla; klak kla, ofav/k oda, Alncak Alnca, Kapuk Kap...].Bahr l Ensb: Konak-Be (By).Seveos (rakli imperatorun tarixi, trc. Patkanov, Peterburq, 1862) Kolak-Be (By).

III. Xristianlq Kiik rsaklar dvltind nec yaylb?1. Byk rsaklar dvltinin squtu (e.. 250-226-c illr, 476-c il) v Kiik rsaklar dvltinin problemlri.Byk Xosrovun (217-252-ci illr) Sasanilr qar v Romallara meyilli siyasti.

2. II Tiridat (dvr) v Roma imperatoru Diokletiann (284-305-ci illr) patronaj.

3. Anak v onun olu Surenin tarixindn.

3.1. IV Firaatn (rdir) (e.. 37-22-ci illr) lm il yaranan varislik mslsi: Com/Kom (qz), oullar rdaes, Garen/Karen Suren.rdaesin (rtaban ad il (11-4)) hkmdarl, qalan varislrin (3 qol) narazl v varislik ardcll.Ardaes nsli Karen-Bahlav Suren Bahlav Asbahabed-Bahlav (Kom nsli).Sasanl I rdirin (226-241-ci illr) rsakl slalsini mhv etmk niyytlri.

3.2. I rdirin Suren-Bahlav Kiik rsaklarn hkmdar Xosrovu ldrmk n gndrilmsi.

3.3. Suren-Bahlav v Asbahabed-Bahlav Byk rsaklar slalsinin ail zvlrinin ldrlmsi v yalnz bir byin Kuan lksind gizln bilmsi.

3.4. Anakn Xosrovla dostluu v sonradan satqnlq nticsind ikincinin ldrlmsi.

3.5. ntiqam kimi Anakn znn v ailsinin ldrlmsi (krp olu istisna olmaqla).

3.6. Surenin Kirkor (Greguvar) ad il Kappadokiyada xristian trbiysi almas.

4. Mqdds (ziz) Kirkor (Gregurar) Lusavori (Nurlandrc Kirkor), ilk Katalikos.Mnb: Y.Sandalgian II (562-565-ci illr), R.Grousset (114-115-ci illr) Roma tarixilri: Diyon Kasiyus, Zonaras (kiik frqlr).

5. Tiridatn Romadan qayd, taxt-taca xmas v Kirkorun lkd hrmtl qbul olunmas.

6. Tiridat-Kirkor mnasibtlri, Ripsime v Gayane, xristianln rsmi dvlt dini kimi qbul edilmsi v bylrin bunu Mayakda (Kayseri) tntnli qeyd etmsi.Mnb: Aqafanqel II Tiridat Xann tarixi (3, 5, 11, 13, 16) M.Xorenski.

7. Xristianln qbul edilm tarixi:R.Grousset 301-ci il; Y.Sandalgian 305-ci il.Kevork Aslan (Armnie et les Armniens) 301, 304, 305-c illrdn biri.

8. Bylr Torkom soyundan (Torkoman = Trkman).Aqafanqel: Arminiya halisi Torkom irqindndir.Bizansl Faustas (III, 13): Torkomyan lksi Byk Arminiyadr.M.Xorenski (I, 10): Burada oturan, yni Torkom soyundan gln bizlr.Gevond/Leond (798-ci il) (fran. trcmsi) z srini aadak szlrl bitirir: Torgomyan hekaytnamsi bel bitir.

9. Torkom/Torgom millt, soy, kk v s.(Tvrt) Arminiyaya aid rsaklar haqqnda deyilir ki, onlar Trkmnistandan gln Ouz = Trkmn qoludur v Torkom - n (Torkomlar) adlanrlar.Dd Qorqud: ermni klassik mrkzlrind sz getdiyi hallarda he bir Ermn: v ya Hay sz ilnmir.

10. Qriqorianlq: Konsil 381 stambul, 431 Efes 451 Xalkidon, 506 Dvin.

IV. Mesrop lifbasnn yaradlmas haqqnda1. Sasanl Bhram ahrur v Bizans imperatoru Arkadi arasndak 387-ci il mqavilsi (Kiik Arsaklarn Bizansa tabeliyi).

2. II Teodoris (408-450-ci illr) v idaretm-inzibati sistemin dyiilmsi (prokuratorlar).

3. Mqdds Kirkorun 5-ci nsildn gln Mqdds Sahat (387-438-ci illr) katalikos-patrik kimi faliyyti v Mamkonlu yurdunda Muda 361-ci ild Mesron Matosun anadan olmas.

4. 392-405-ci illr Danyel lifbasnn tkmilldirilmsi: bu gnk ermni lifbasnn yaranmas (Mesrop lifbas), yunan v suriya yazlarnn yeni lifba il rsakl = Part dilind v yerli lhcd vz edilmsi (ncil v digr dini kitablar).Qdim ermni dili Krapar/Girabar = Qrabar Van gl trafnda ski ouz ellri razisind intensiv inkiaf edir.

Mnb: R.Grousset (s.171-173).

5. a) Qrabardak Fin-Uqor v ski trk szlrin oxluu; b) razi Kiik rsaklar dvlti (trk kkl); c) Van glnn imal-qrb hisssi Taron (Mu-Ahlat) trk soyundan olan Mamkonlar torpa.

6. Mesrop lifbas: 34 hrfli iar v Orxon yazlarndak iarlr.b, , i, l, dz (ouzlarn pltk ze, msln, Kazan-Xan), k, n, , r, v, ng cmi 11 iarlrin oxarl.Mnb: F.Kzrolu.

7. Anak (trk) soyundan olan Mesropa yardm v Da-Qolardak iarlr. kil 36-39 v b. Qo-da.

8. Ahlatda 1945-ci ildki arxeoloji tapntlar v Bayandur tamqas.

9. Mqdds Sahaknan Kirkor dini slalsinin v 63-c ildn 366 il davam edn Kiik rsaklar dvltinin sonu.

TKKR EDRK!