ERMENİ MESELESİNİN ORTAYA ÇIKIŞI VE MAHİYETİ

7/30/2019 ERMEN MESELESNN ORTAYA IKII VE MAHYET

1/21

ERMEN MESELESNN ORTAYA IKII VE MAHYET

Ramazan TOSUN*

ZETOsmanl Devletini paralama projeleri erevesinde sun olarak ortaya

karlan Ermeni Meselesi ark Meselesinin unsurlarndan bir tanesidir. Bu sunmeselenin ortaya kmasnda ve Ermeni terrnde Ermeni Komiteleri kadarngiltere,

Rusya, Fransa ve Amerika gibi devletler birinci derecede rol oynamlardr. DolaysylaErmeni terrnden sorumludurlar. Ermeni Meselesinin ortaya kmasnda ErmeniKilisesi ve okullar da rol almlardr.

Yukarda saylan unsurlar tarafndan isyana hazr hale getirilen Ermeniler,devaml silhlanarak Devletimizin ve milletimizin zor anlarnda harekete gemilerdir.

Bir nceki isyan bir sonrakinin artlarn hazrlamtr. Bu isyanlarda, masum TrklerErmeni komitecileri tarafndan katledildii halde dnya kamuoyuna olaylar tersyzedilerek aktarlm ve bylece hem devletimiz, hem milletimiz mahkum edilmeyeallmtr.

ANAHTAR KELMELERErmeni Meselesi, Ermeni Komiteleri, Ermeni isyanlar,ngiltere,

Rusya, Fransa, Amerika

THE OCCURRENCE AND THE CHARACTER OFTHE ARMENIAN QUESTION

ABSTRACTArmenian Question, which was created artificially in the frame of projects aiming

the disintegration of Ottoman State, is one of the elements of Eastern Question. In theoccurrence of this artificial question and the Armenian terror, states like England,

Russia, France and America have played a leading role as much as Armenia. Thereforethey are responsible for the Armenian terror. Armenian Church and Armenian schoolsalso have had part in the occurrence of the Armenian Question.

Armenians, which were prepared for revolution by the elements mentioned above,by arming continuously, took action at the hardest moments of our country and ournation. The former revolution has prepared the conditions of the subsequent. Althoughinnocent Turks have been massacred by the Armenian rebels, events have been

* Do. Dr. Seluk niversitesi Eitim Fakltesi retim yesi.


2/21

Ramazan TOSUN144

transferred to the world public opinion by completely misrepresented so both our stateand our nation have been tried to be convicted.

KEY WORDSArmenian Question, Armenian Committees, Armenian revolts, England,

Russia, France, America.

A. ERMEN MESELESNN SEBEPLERErmeniler, Trk devletlerinin idaresinde, bilhassa da Osmanl dneminde

tarihlerinin hibir dneminde sahip olmadklar hak ve imknlara sahip

olmulardr. Bu kadar geni hak ve imknlara sahip olan, millet-i sadka olarakbilinen Ermeniler, nasl oldu da devletimiz, milletimiz iin bir tehlike, birmesele haline gelmilerdir ? Osmanl Devletinin son dnemlerinde sun olarak

balatlan, gnmzde hala Trk milletini ve tarihini mahkum etmek iin devamettirilen Ermeni Meselesinin mahiyeti nedir ? Bu sun meselenin arkasnda hangidevletler vardr ?

Ermeni Meselesi, Avrupal koloniyalist ve emperyalist devletleri deyakndan ilgilendirecek boyutlara erimesine veya eritirilmesine ramen,dnya kamuoyuna kastl olarak daima Trk-Ermeni meselesi olarakyanstlmtr.Bylece Ermeni meselesinin ortaya kmasnda birinci derecederol oynayan ve makro seviyede ele alnmas gereken sebepler gzden karlmak

istenmitir. Nitekim, konu daima tek tarafl ve dar bir adan mtala edilerek,Avrupal devletlerin Osmanl Devletinin iilerine karmalar, dnya kamuoyunazarnda tasvip edilebilir bir hareket ekline sokulmutur1. Oysa, ErmeniMeselesinin bir Trk-Ermeni meselesi olmad, bu hadisenin biroksebeplerinin bulunduu ve bu sebeplerin arkasnda da bata ngiltere, Rusya,Fransa, Amerika gibi devletlerin olduu tarih bir hakikattir. Ermeni olaylarnnak msebbipleri ve tezghlayclarnn, belgeler nda aratrldnda,Osmanl Devleti zerinde emelleri olan ve olaylarn patlak verdii zamanlardanok daha nceleri onu blmek, paralamak iin 100n zerinde pln, projeyapan Batl devletlerin, tabiatyla onlara alet olan Ermeni ve yabanc tekilt,komite mensuplarnn ve zamanla ruhan grevlerini terk edip dnyev ilere vesiyas meselelere karmaya hatta tekiltlar ynlendirip tehiz etmeebalayan Ermeni ve yabanc din adamlarnn olduu grlecektir2.

1 Bayram Kodaman, ark Meselesi I Altnda Sultan II. Abdlhamid in Dou AnadoluPolitikas, stanbul 1983, s.161

2 Azmi Ssl, Ermeniler ve 1915 Tehcir Olay, (Bundan sonraki atflarda 1915 Tehcir Olayeklinde verilecektir) Ankara 1990, s.24


3/21

Ermeni Meselesinin Ortaya k ve Mahiyeti 145

Osmanl Devletini paralamak, onun topraklar zerinde kendilerinebaml, minnettarlk hisleriyle bal devletikler kurdurmak gayesiyle bizimirademizin dnda tezghlanan, sahneye konulan, bugn de Trk milletini vetarihini mahkm etmek iin gndemde tutulan Ermeni meselesinin sebepleri veaktrleri unlardr.

a. ark Meselesi ve EmperyalizmErmeni Meselesi, emperyalist devletlerin politikalarnn bir sonucudur.

Emperyalizm, bir devletin dier bir devlet zerinde, ister madd, ister manev birkontrol, nfz kurmas veya bir stnlk salamas demektir3. Trkiyenin

jeopolitiini iyi bilen emperyalist devletler, XIX. yzyln ikinci yarsndanitibaren, blgedeki siyas menfatlar iin parala ve hkmet dstru ile,genellikle Bat tarafndan Douya empoze edilen bir doktrin olarak trf edilenOryantalizm ve bu yoldaki kurulular ile resm bilgilerin kar katmanlarsyesinde Osmanl mparatorluundaki Ermeni, Krt, Kafkasyal gibitoplumlarn koruyucusu olarak ortaya kp, bunlar hakknda plnlar, projelerhazrlyorlar, ark politikalarn dzenliyorlard4.

ark Meselesi, Trklerin Anadolu corafyasn Trkiye haline getirmeyebaladklar tarihlerde ortaya km, 1815 Viyana Konferansnda da yine bizzatBatllar tarafndan ismi konulmutur. sminden anlald gibi, ark Meselesi

Trk Milletinin meselesi deildir.Trk Milletine ve devletlerine (Seluklu,Osmanl ve Trkiye Cumhuriyeti Devleti) kar Batllar ve son yzyllarda daRusya tarafndan takip edilen, temelinde Bat emperyalizminin, Trkdmanlnn yatt politikasnn ismidir.Sz konusu devletler hedeflerinevarabilmek iin her trl metodu ve Trk Devleti ve milletine zarar verebilecek,kendi karlarna hizmet edebilecek her unsuru kullanmlardr.Bugn dekullanmaya devam etmektedirler. Bu unsurlardan bir tanesi de Ermenilerdir.Bundan dolaydr ki Ermeni Meselesi, Batl devletler ve Rusya tarafndan;Ermeni kilisesi, Ermeni komitalar, Batl ve Amerikal misyonerler vekandrlm bir ksm Ermeni tebaamz kullanlmak suretiyle karlmtr.

Bu politika erevesinde Ermeni Meselesinde rol oynayan balca

devletler ve amalar zerinde durmak lzmdr :

3 Erdal lter, Ermeni Meselesinin Perspektifi ve Zeytn synlar (1780-1915), (Bundansonraki atflarda Zeytn syanlar olarak verilecektir) 2.bas. Ankara 1995, s. 23

4 lter, Zeytn syanlar, s. 24


4/21

Ramazan TOSUN146

ngiltereBu manadaki Batl devletlerin banda ngiltere gelmektedir.

Bat yaylmaclnn temel aralarndan biri durumunda olan misyonerokullar Osmanl Devleti'nde XVI. yzyldan itibaren faaliyet gstermeye

balamtr5. Dier devletler gibi ngiltere de bu yolla Osmanl Devleti'ndekigayr-i Mslim unsurlara ulama ve onlar bahane ederek Devletimizin iilerinekarmaya balamtr.

ngiltere, 1846 ylnda stanbul'da bir Protestan Cemaati dare Heyetiteekkl ettirmitir6.

ngiltere, Ermeni Meselesi'ne mdahale etmek ve onu kendi lehineynlendirmekle hem Rusya'nn elinden nemli bir kozu alm, hem de OsmanlDevleti'nin iilerine karabilmek iin yeni ve nemli bir bahane bulmuolacakt. nk, Ermenilerle ilk ilgilenen ve onlar kendi karlar iin ilkkullanan devlet arlk Rusyas olmutur. Oysa bu durum ngiltere'ninAkdeniz'deki, Ortadou'daki ve yollar buralardan geen dier smrgeleri iinilerde tehdit yaratabilecek bir gidiat idi.

Ayrca Rusya, Balkanlar'da Srp ve Slavlar kullanarak yapt gibi, Dou

Anadolu'da da Ermenileri kullanarak s

cak denizlere inmeye al

maktad

r.

te Rusya'nn bu amalar karsnda tedirginlie den ngiltere,Rusya'nn elinden bu kozu almak iin Ermeni Meselesi'nde yerini almtr.Bylece iki emperyalist devletin nfuz mcadelesi neticesinde Ermeni Meselesiortaya kmaya balamtr. ngiltere bylece, batda Balkanl uluslar, doudaise Ermenileri kullanarak Basra Krfezi ve Akdeniz'e inmek isteyen Rusya ilekendi nfuz blgesi arasnda tampon bir Ermeni devleti kurdurtarak, RuslarlaErmenileri arptrmak istiyordu. Aslnda her iki devletin de amac Ermenilerinbamsz bir devlet olmasn salamak deil, onlar kendi nfuzlar altna alarakkullanmaktr 7. ngiltere'nin Ermenilere ve Ermeni Meselesi'ne bak asn,yukardaki ifadeleri de teyit eden u hadise aklkla ortaya koymaktadr:

5 Erdal lter, Ermeni Meselesi'nin Douunda ve Gelimesindengiltere'nin Rol, OTAM, Say: 6, Ankara l995, s. 160

6 Esat Uras, Tarihte Ermeniler ve Ermeni Meselesi, Ankara l950,s.1567 Mehmet Kocaolu, Millet-i Sadka'dan Ermeni Mezalimine, Avrasya Dosyas, C. 2, S. 4,

Sonbahar l995-l996 , s.114


5/21


ngilizlerin l918 Eyll'nde Bak'y boalttklar haberiyle beraber,Ermenilerin hyanetiyle alakal haberlerin de kmas zerine ngiliz propagandahizmetleri bu haberleri tesirsiz klabilmek iin faaliyete gemitir. Bu tarihlerdengiliz propaganda tekilatnda alan A.J. Toynbee u enteresan memorandumukaleme almtr:

Yukardaki haberleri kastederek; Ermenilerin kredisini drmek, Trkaleyhtarl davasn zayflatmak demektir.Trk'n, ba felaketten kurtulmayan,asil bir insan olduu itikadn ldrmek ok g olmutur. Bu durum bu itikadcanlandracak ve Ermenilerin olduu kadar Zionistlerle Araplarn prestijine dezarar verecektir.

Trklerin Ermenilere yapt muamele, Trk meselesinin radikalekildehallini lkede ve harite kamuoylarna kabul ettirmek iin MajesteleriHkmetinin elindeki en byk sermayedir,8 demektedir.

Grld gibi, ngiltere, Ermeni Meselesi ile Trk Meselesini, yani arkMeselesini de kknden halletmek; Trk Devleti'nin varlna son verdii gibi,onun kurucusu ve esas unsuru olan Trk milletinin o corafyadaki hayat hakknda ortadan kaldrmak iin gerekli kamuoyu desteini salama peindedir. ayet,ngiltere'nin amac Ermenilere samimi olarak sahip kmak olsayd, sveli Oden

Hedin'in yazd

gibi;ayet 380 milyon insan himaye altnda tutan, kklkelerin koruyucusu bir lke, gerekten insan haklarn korumay dnyorsa,buna, Trkiye'den ok daha kt artlarn hkm srd mttefiki Rusya'danbalamas uygun olurdu9 kanaatindeyiz.

ngiltere'nin samimiyetsizlii, esas Ermenistan igali altnda tutan, dierbtn toplumlara yapt gibi Ermenilere de zulmeden arlk Rusyasna seskarmayp, hatta zaman zaman ibirlii yapp, Osmanl lkesinde huzurierisinde yaayan Ermeni aznln gya haklarn savunmaya kalkmasndananlalmaktadr.

Rusya

Ermeni Meselesi'nin ortaya kmasnda rol oynayan bir dier devlet deRusya'dr.

8 Kmuran Grn, Ermeni Dosyas, TTK, 3. bas. Ankara l985, s.47.9 Grn, age, s. 210


6/21

Ramazan TOSUN148

Rusya, ar Deli Petro'dan itibaren, bir dnya devleti olabilmek iin scakdenizlere inmek , ngiltere, Fransa gibi devrin gl devletleri ile yarabilmekiin politikalar gelitirmeye ve uygulamaya balamtr. Ancak, btn bu

politikalarn hedefleri Osmanl Devleti'nin, Trk dnyasnn aleyhine olmutur10. Rusya, bir taraftan bulunduu corafyada topraklarn geniletirken, diertaraftan Boazlar, Dou Anadolu ve Balkanlar yoluyla scak denizlere inmeyealmtr. Oysa, bu yollarn hepsi Osmanl Devleti'ni alakadar etmektedir.

te Ermeni Meselesi bu politikann bir parasdr. Daha dorusu, Rusya,Ermeni Meselesi'ni bu politikasnn nemli bir ksmn hayata geirebilmek iinkullanmay plnlamtr. Tabi ki burada u soru akla gelmektedir. Rusya, niinsrarla Dou Anadolu ve dolaysyla Ermenileri kendi politikasnn tahakkukuiin vazgeilmez olarak grmtr?

nk, Ermeni Meselesi'nin ortaya kmasnda, siyas konjonktrnErmenilerden istifadeyi gerekli klmasnn byk pay olmutur. Hakikaten,Berlin Kongresi'nden sonra artk Balkanlarn hemen hemen tamam OsmanlDevleti'nden ayrlacak ve bu topraklar, Osmanl Devleti'ne sava amak iin

bahane olarak kullanlabilecek yerler olmaktan kacaktr. Ayrca Rusya, scakdenizlere inmek iin Balkanlarn kendisine bir geit olamayacan, istiklllerinikazanmalarn fiilen temin ettii bu yeni devletlerin kendisine minnet

duygular

yla bal

kalmad

klar

n

grmtr. Bunun iin Rusya'n

n s

cakdenizlere inmek iin yegane yolu Boazlar ve Kafkaslar-Dou Anadolukalmtr. Dou Anadolu'da da Ermenilerden faydalanmay dnmtr11.

Rusya'nn Kafkaslar ve Dou Anadolu'daki Ermenilerle ilgilenmesi KkKaynarca Antlamas ile Rusya'nn Trkiye'deki Hristiyanlarn zerinde szsahibi olmas zerine hz kazanmtr12.

Gerek l774 Kk Kaynarca Antlamas,gerekse l829 Edirne Antlamasile Osmanl lkesindeki Ortodoks Hristiyanlar zerinde sz sahibi olan Rusyahem bu yolla, hem de savalarda genellikle Kafkaslar ve Dou Anadolu'nun birksmn sk sk igal etmeye balad iin oralardaki Ermeniler zerinde

propaganda uygulayarak bu meselenin kmasn salamaya almtr.

10 Rusya, hem arlk, hem de Sovyet dnemlerinde bu politikalarn bir taraftan Panslavizm,dier taraftan Ermeni Meselesi'ni kullanarak tahakkuk ettirmeye almtr. Bu hususla ilgiliolarak baknz Hans Kohn, Panislavizm ve Rus Milliyetilii, Tercme : A. Oktay Gner,stanbul l983

11 Grn, age, s. 79.12 Ssl, age, s. 25.


7/21


Rusya'nn Ermeniler zerindeki tesirleri ve tahrikleri 93 Harbi ile iyiceartmtr. Ayastafanos Antlamas'nn l6.maddesi, Rusya tarafndan OsmanlDevleti'ne u ekilde kabul ettirilmitir:Osmanl Devleti, Ermenilerin yerlemiolduklar eyletlerde blge menfaatlerinin gerektirdii slhat ve tensikat vakitkaybetmeksizin icra edeceini ve Ermenilerin Krtlere ve erkezlere karemniyetlerini koruyacan taahht eder 13. Ruslarn Ermenileri kendimenfaatleri iin bir maa gibi kulland ve bilhare de kullanmaya devamedecei hdiselerin dnm noktas bu devre kabul edilir. Bilhassa Rusyadayetien Ermeni genleri, Ruslarn rehberliinde kurduklar sivil eteler ile,Kafkas ve Dou Anadolu Trklerinin unutamayacaklar korkun katliamlar icraetmilerdir14.

Rusya bata olmak zere , d gler bu ve benzeri maddeleri bahaneederek Osmanl Devleti'nin iilerine daha sk ve daha iddetli olarakmdahalelerini devam ettirmilerdir. Osmanl Devleti, iyi niyetle slahatyapmaya balad zaman da yine bu devletler Devletimizin bu gayretlerini

baltalamak, baarsz klmak iin yerli unsurlar da kullanmak suretiyle hareketegemilerdir.

Bir aratrmacnn da ifade ettii gibi;Ermeniler tarihin hibir dnemindegerek anlamda bamsz bir siyas tekiltlanmaya sahip olamamlardr... Bu

sebeple Ermeniler srekli olarak baka devletlerin himayesinde yaam birtopluluk olarak deerlendirilebilir. Baka toplumlarla olan beraberliklerinde deaznlk olmaktan kurtulamamlardr15. Hal byle olduu halde, 93 Harbi vesonras gelimelerden iyice cesaretlenen ve bata Rusya olmak zere, OsmanlDevleti zerinde birtakm emelleri olan d glerin tahrik ettii Ermeniler Douve Gneydou Anadolu'da bamsz bir Ermeni devleti kurma hayaliyle,kendilerini Bizans'n asimilasyonundan kurtarp, kltrlerini,dinlerinikorumalarn, ksaca, bugn Ermeni toplumu ismi altndaki varlklarn borluolduklar Trk Milleti'ne ve Devleti'ne kar haince ve gaddarca hareketleriniartrmlardr.

Bu tutumlarn, yine kendilerinin ounlukta olduklar asl Ermenistan'

kendi igali altnda tutan Rusya'nn tevik ve kkrtmalar ile I. Dnya Savayllarnda da devam ettirmilerdir. Rusya'nn ve dier Batl devletlerinkendilerini maa olarak kullandklarn anlamamlardr. u ifadeler, hem nemli

13 Enver Ziya Karal, Osmanl Tarihi, C.VII, 2. bas. TTK, Ankara l983, s.12914 Mehmet Saray, Trk-Rus Mnasebetlerinin Bir Analizi, MEB, stanbul 1998, s. 16615 Hayri Mutlua, zmir Ermeni htill Komitesi ve Terr,stanbul l986, s.6


8/21

Ramazan TOSUN150

bir hakikati, hem de Rusya'nn nasl iki yzl bir politika takip ettiinigstermektedir:

Erzurum olaylar srasnda oradaki Rusya konsolosu Vali Semih Bey'iziyarete gelmi ve byle asi bir halk Rusya'da olsa mutlaka krarlar16 demitir.Bu, hakikatin ifadesidir. Ancak, ayn konsolos kendisiyle gren Ermenikomitecilerine de Trkiye gibi vahi bir hkmetin idaresi altnda yaamaademez17 demitir. Bu da Rusya'nn politikasn, samimiyetini gstermesiasndan nemlidir.

Ne enteresandr ki, daha nceki dnemlerde olduu gibi, I. Dnya Harbiyllarnda da Ermenileri kkrtp, onlarn ihtiraslarn krkleyip igal ettii Trktopraklarnda binlerce Trk' katletmelerine sebep olan Rusya'nn devam olanSovyet Rusya, l970'li yllarda ASALA gibi Ermeni terr rgtlerini yetitirip,onlara siyas ve mal yardm yaparak Trkiye zerine sald yetmiyormu gibi,sanki l915'lerde kendi sayesinde yaplan Trk katliamnn faturasn yineTrklere kartmak iin gayret sarf etmitir.

FransaErmeni Meselesi'nin kmasnda ve Ermeni olaylarnda Rusya veya

ngiltere kadar olmasa da Fransa'nn rol de vardr. l853 Krm Sava ve l856

Paris Konferans'nda Rusya'nn emellerine, ngiltere ve Fransa'nn da asker vediplomatik basklaryla son verilmise de bu defa da Ermeniler zerindekitahrikler bu Devlet arasnda bir rekabete dnmtr18.

Fransa, dier Avrupal devletler ve Amerika ile beraber misyonerlikfaaliyetleriyle Ermeni Meselesi'nde rol oynamtr19.

I. Dnya Sava sonunda Gneydou Anadolu'nun bir ksmn veukurova'y igal eden Fransa, daha nce Trk Milletine ve Devleti'ne kar suileyerek Lbnan taraflarna kaan Ermeni katillerini igal ettii ve gvenliikendisinin teminat altnda olmas gereken Trk beldelerine getirmitir. Franszordusu ile beraber blgeye gelen Ermeni eteleri, Trklere kar katliam ve

16 Altan Deliorman, Trklere Kar Ermeni Komiteleri, 3. bas. stanbul 1980, s. 2617 Deliorman, age, s. 2618 Ssl, age, s. 25.19 Mehmet Hocaolu, Ariv Vesikalaryla Tarihte Ermeni Mezalimi ve Ermeniler, stanbul

l976, s. 122


9/21


soygun hareketlerine girimilerdir20. l970'li yllarda tpk Rusya'nn yapt gibiErmeni terrne her trl destei vermitir. Ayn Fransa, dedelerini I. DnyaSava sonlarnda Ermenilere katlettirdii blge insannn bugn gya haklarnsavunmaya soyunmaktadr.

Bu bir devlet iin, meden olduunu iddia eden bir millet iin yz kzartcmisallere Fransa'nn Kuzey Afrika lkelerinde yaptklarn da ilave etmeklzmdr. Kendi anavatanlarnda, XX. yzyln ortasnda bamsz olmak isteyenyz binlerce Cezayirli, Tunuslu Fransa tarafndan katledilmitir.

O zaman, Fransa'nn Ermeni Meselesi'ndeki roln, iyi niyetlerle birtoplumun bamszln savunmak gibi deerlendirmek mmkn deildir. Oda,tpk dierleri gibi, Osmanl Devleti zerindeki politikalarn tahakkukettirebilmek iin Ermenileri vasta olarak, piyon olarak kullanma yolunagitmitir.

AmerikaErmeni Meselesi'nin kartlmasnda Amerika'nn da rol vardr.

l800'lerden itibaren Amerikan tccar, macerac ve misyonerleri dnyann drtbir yannda olduu gibi Osmanl topraklarnda da nemli rol oynamlardr21.

Amerikal

misyonerler Trkiye'deki faaliyet alanlar

n

blgeyeayrmlardr: Dou, Bat ve Orta Anadolu. Her bir misyonda eitim, salk,kadnlar aras Hristiyanlatrma program, erkekler aras Hristiyanlatrmaprogram, yayn ve Ermeni-Mslman ilikilerini ieren alt dalda grevyaptklar22 anlalmaktadr.

Tabi ki bu misyonerlerin ilk ilikileri Osmanl Ermenileri ile olmutur.l830 ylnda Osmanl Devleti ile Amerika arasnda imzalanan ticaret anlamas23Amerikan misyonerlerinin faaliyetlerini artrmtr. Misyoner merkezlerininErmenilerin bulunduu yerlere yayld grlmektedir. yle ki , l820'de ilkmerkez olan zmir'i l831'de stanbul, l839'da Trabzon ve Erzurum, l847'de

20 Yaar Akbyk, Mill Mcadelede Gney Cephesi (Mara), Kltr Bakanl, Ankara 1990,s. 228

21 Kocaolu, agm,s. 11422 Seil Akgn, Kendi Kaynaklarndan Amerikal Misyonerlerin Trk Sosyal Yaamna Etkisi

(1820-1914), Trk Tarih Kongresi, C.V, 22-26 Eyll l986, s. 212723 Bakz: Mine Erol, Osmanl mparatorluu'nun Amerika Birleik Devletleriyle Yapt

Ticaret Antlamalar, Konya (tarihsiz)


10/21

Ramazan TOSUN152

Kayseri, Mara, Urfa, l855'te Harput, l859'da Tarsus, Sivas, l873'te Vanmerkezleri24 izlemitir.

Ermenilerin mill uurla ve Hristiyanlk taassubuyla yetitirilmeleriAmerikan misyonerlerinin ilk amac olmutur. Bu misyonerlerin en byk

baars Robert Koleji'nin almasndan sonra grlmtr. stanbul'daki kolej,Cyrus Hamlin tarafndan kurulmutur. lk rencileri Ermeni ve Bulgargenlerinden olumutur. Bu kolejden mezun olanlar, zamanla nl komitacliderler haline gelmilerdir. Daha ziyade Ermenilerin bulunduklar yerlerdekurulan bu misyonerlik tekiltlarndaki retmenler bir taraftan Ermenigenlerini azgn bir Trk dman yetitirirken, dier taraftan da onlara silhyapmasn retmilerdir25.

Bu faaliyetler karsnda Osmanl idaresinin tavr nasld? Biraratrmacya gre; Amerikal misyonerlerin faaliyetlerini kstlamak bir yana,onlara trl kolaylklar bile salyordu. Nedeni de, br emperyalist Avrupalkelerinin yannda tarafszlna inand Amerika'nn gvencesine snmaktaolmasyd. Amerika'nn kendi topraklarnda emperyalist bir emeli olmadnainanyordu. Bu yaknlk, zellikle l877-l878 Osmanl-Rus Savandan sonra dahada geliti...Amerikal misyonerlerin kurmak istedikleri eitim kurumlarnakolaylklar salanm, arazi alm, bina vs. gibi ilevlerde bir engellemeye

gidilmemiti. Onlar da Protestan kilisesinden saladklar byk madd destekleTrkiye'nin en cra kelerinde bile ilkin ilkokul dzeyinde balattklarokullarn kuruyorlard26. Burada dikkat eken bir hususa iaret etmekte faydavardr:

Ermeni Meselesi'nin kmasnda ngiltere ve Rusya'dan sonra en bykpaya Amerika sahiptir. Ayn zamanda, Ermenileri, en az sz konusu iki devletkadar kendi emperyalist amalar iin kullanan da Amerika'dr. Oysa, yukarda

bir aratrmacnn ifade ettii dnemde de, I. Dnya Harbi sonunda da bir ksmaydnmz, Avrupa ve Rus emperyalizmi karsnda Amerika'ya umut

balamlardr.

24 Akgn,Kendi Kaynaklarndan Amerikal Misyonerler..., agy, s. 2123; Seil Akgn,AmerikalMisyonerlerin Ermeni Meselesinde Rol, Trk Kltr Aratrmalar, Yl:XXXVII/1-2,Ankara l989, s. 5

25 Deliorman, age, s. 20; Hocaolu, age, s. 122; Ssl, age, s. 29; Akgn, AmerikalMisyonerlerinErmeni Meselesi'nde Rol, agy, s.1

26 Akgn,Amerikal MisyonerlerinErmeni Meselesi'nde Rol, agy, s. 7.


11/21


Amerika'nn, Ermeni Meselesi'nde braknz Osmanl Devleti'nin yanndaolmay, tarafsz dahi olmadn yine kendi misyonerleri muhtelif vesilelerleifade etmilerdir:

Bu misyonerlerden biri Seymour'dur. Seymour, Amerikallarnbulunduklar lkelerin kanunlarna uymak zorunda olduklar halde OsmanlDevleti'ne kar kendilerinin tavr aldklarn, Ermenilere aktan taraf olduklarnitiraf etmitir. Cyrus Hamlin de; Ermeni sorununu Avrupa byk devletlerininyaratt yapay bir gelime olarak niteleyip konunun olumasnda dardanynlendirilen Ermeni ihtill komitelerinin rolne iaret etmitir. YargsnErmeniler bu meselede oyuna geldiler, diye aklamtr27.

b. Osmanl IslhatEmperyalist devletler, Osmanl slahat almalarn da Ermeni

meselesinin karlmasnda bir bahane olarak kullanmlardr. Sz konusudevletlerin XIX. Yzyl sonlarndaki politikalarnn Anadolu Islahatndan okmuhtar veya bamsz bir Ermenistan kendi menfaatleri iin gerekletirmekolmasna ramen, aralarndaki rekabet ve Osmanl Devletinin bazen olaylarnzerine gitmek, bazen de dalgalanmaya brakarak Avrupal devletler arasndakidengeden yararlanmak suretiyle uygulad siyaset sayesinde, 25 yl boyuncabaarya ulaamamtr28.

Osmanl Devletinin dalmasn nlemek iin yaplan slahatlar, zamanzaman emperyalist devletlerin iilerimize mdahale etmelerinin yolunuamtr. 1834-1914 dneminde yaplan reformlarla Avrupann iilerimizemdahalesi ve emperyalizmin imparatorlua nfuzu arasnda sk bir mnasebetve synchronism (zamandalk) grmemek mmkn deildir. Her mdahalebir reform projesi, her reform uygulamas bir baka mdahale, her ikisi ise Batemperyalizminin imparatorlua girmesi neticesini dourmutu29. Byleceemperyalist devletler, dier aznlklar gibi Ermenileri de kendi menfaatleridorultusunda kullanmlardr.

Aznlklar ise slahatlar kendilerinin siyas bamszlklar yolunda bir

ara olarak grmlerdir30

.

27 Seil Akgn,Amerikal Misyonerlerin Anadolu'ya Baklar, OTAM, Say: 3, Ankara l992, s.10

28 Ssl, age, s. 2729 Kodaman, age, s. 16830 Yulu Tekin Kurat, Osmanlmparatorluunun Paylalmas, 2. bas. Ankara 1986, s. 12


12/21

Ramazan TOSUN154

1877-1878 Osmanl-Rus Sava sonucunda imzalanan AyastafanosAntlamasnn 16. maddesinde; Osmanl Devleti, Ermenilerin yerlemiolduklar eylerde blge menfaatlerinin gerektirdii slhat ve tensikat vakitkaybetmeksizin icra edeceini ve Ermenilerin Krtlere ve erkezlere karemniyetlerini koruyacan taahht eder denilmektedir 31. Bylece konu hemmilletleraras bir stat kazanm, hem de Ermeniler lehine iilerimizemdahalenin yolu almtr32.

c. KiliseErmeni Meselesinin ortaya kmasnda, isyanlarda kilise de byk rol

oynamtr33.Bandan sonuna kadar ki Ermeni olaylar incelendii zamanbunlarn plnlaycs ve idaresinin Ermeni din adamlar olduu grlmektedir.syanlarn merkezi olarak daima karmza Ermeni Patrikhnesi ve kiliselerikacaktr34.Ermeni din adamlar, Osmanl Devletinin kendilerine saladimknlardan faydalanarak mill hislerin yaylmas iin almlar ve dinkonular ikinci plna brakarak faaliyet gstermilerdir. Manastrlarda,kiliselerde, okullarda yrttkleri faaliyetlerle zamanla dmanlk tohumlarnyeertmilerdir 35. Ermeni din adamlarnn bu rolne Rus generali Mayewskiyle temas etmektedir:

Ermeni din adamlarnn din eitim konusundaki almalar ise hemenyok gibiydi. Buna karlk, Ermeni papazlar milliyetilik fikirlerini yaymak iin

ok almlardr. Yzyllardan beri, ilh hizmetlerin yerine Mslmanlarakar Hristiyanlarn din dmanlklarnn aland esrarengiz kiliselerinduvarlar arasnda bu tr fikirler gelimitir. Okullar ve seminerler, dinliderlerin bu eserine byk lde yardm etmilerdir.

Dou Hristiyanlar gibi kiliseleri de, Hristiyanln kaidelerini veananelerini bir tarafa brakarak, mill propaganday balca meguliyetlerihaline getirmilerdir36.

Ermeni kilisesi, varln devam ettirebilmek iin btn Ermenileri birarada tutacak ve kiliseye balayacak ortak bir dnceye ihtiya duymutur. te

31

Karal, age, s. 12932 Ali Gler (ve dierleri ), Her Ynyle Ermeni Sorunu, Kara Harp Okulu Basmevi, Ankara2001, s. 119

33 Erdal lter, Ermeni Kilisesi ve Terr, Ankara 1996, s. 5634 Hidayet Vahapolu, Osmanldan Gnmze Aznlk ve Yabanc Okullar, stanbul 1992,

s. 2135 Vahapolu, age , s. 2036 Ermenilerin Yaptklar Katlimlar, Haz. Rus Generali Mayewski, Terc. Azmi Ssl,

Ankara 1986, s. 14


13/21


bunun iindir ki Ermenilere devlet olmalar gerektii fikrini alamayabalamtr. Bundan dolaydr ki Ermeni milletinden, Ermeni devletinden,Ermeni tarihinden deil Ermeni kilisesinden, Ermeni Kilisesi Devletinden

bahsetmek lzmdr. Tarihi boyunca olduu gibi Ermeni kilisesinin,mevcudiyetini koruyabilmesi iin bir kuvvete, bir devlete ihtiyac vardr. ErmeniDevleti fikrini douran, Ermeni toplumu deil, Ermeni kilisesidir. Varlnsrdrmeyi ve imtiyazlarn kaybetmemeyi bamsz bir Ermeni devletininkurulmasnda gren Ermeni kilisesi, yukarda bahsedilen d glerle de ibirliiyaparak, Osmanl topraklarnda isyanlar hazrlamtr37.

Ermeni Patrikhanesi ve kiliseleri Mill Mcadele dneminde deihanetlerine devam etmilerdir. Ermeni Patrikhanesinde Mill Mcadelealeyhtar toplantlar tertip edilmitir38.

d. Ermeni KomiteleriYukarda bahsettiimiz gelimeler, kkrtmalar, destekler neticesinde

Ermeni isyanlarn balatmak ve bu olaylarda rol almak zere Ermeni komitelerikurulmutur, kurdurulmutur. Bu komiteler, sadece yz binlerce masum Trk'hunharca katletmekle kalmamlar, kendi toplumlarn da maceradan macerayasrklemilerdir. Bu durumu, ngiltere'nin Erzurum Konsolosu Mr. Graves,

New-York Herald gazetesi muhabiri Sidney Whitman'n bir sorusu zerine u

ekilde deerlendirmitir:-Eer bu memlekete (Trkiye'ye) hibir Ermeni Komitecisi gelmemiolsayd ve Ermenileri isyana tahrik ve tevik etmeseydi, bu mukatele olurmuydu?

-Elbette ki hayr. Zannetmem ki bir tek Ermeni ldrlm olsun 39.

Yine bu durum bir Rus generalin, Mayewski'nin kendi hkmetine verdiiraporda da ifade edilmitir:

Trkiye'de, komitecilerin girmedii yerlerde, Ermeniler rahattrlar. Bukomiteler bugn de faaliyete geseler Ermeniler yeniden eski sefil vaziyetlerinederler. l895 senesine kadar Ermenilerin Trkiye'deki straplar, mzayakalarhep hayal ve mbalaal uydurma masallardr. Trkiye'deki Ermeniler, dier

yerlerdekilerden daha fena durumda deillerdir.

37 Grn, age, s. 30 ; Kocaolu, agm, s. 116 ; Ssl, 1915 Tehcir Olay, s. 56; lter, ErmeniKilisesive Terr, s. 14

38 M. Kemal Atatrk, Nutuk I, Yay. Haz. Zeynep Korkmaz, Ankara 1984, s. 16639 Sadi Koa, Tarihte Ermeniler ve Trk-Ermeni likileri, 4. bas. stanbul l990, s. 145


14/21

Ramazan TOSUN156

htillcilerin yama, katliam dedii eyler, daha ok Kafkasya'daolmaktadr. Mal ve can emniyetine gelince, Trkiye hkmetinin nfuz vehkimiyeti olan yerdeki, Elizabettpol vilyetimizden daha ziyadedir40.emniyet

Yine ayn general, Ermeni komitaclarn, Balkanlardaki komitaclarlamukayesesinde u deerlendirmeyi yapmtr :

Balkanlar'da almalaryla, fedakrlklaryla ve cesaretleriyle hretbulmu olanlar grlr, ancak Ermeniler iinde tek bir benzerini bulmakmmkn m? Hayr. Neden? nk bunlar fakir kyllerin srtndan yaamaymeslek edinmi ve cellat rol oynayan babo kimselerdir. Bunlar kurtarcolarak adlandrlabilirler mi? Hayr, nk ellerindeki silahlar sadece zayflarakar kullanlmtr.

Silahsz kyl Ermeniler ise, kanlar pahasna, silahl isyanclara yardmetmek zorunda braklmlardr41.

Hnak Komitesite gerek yzleri bu olan komitelerden birincisi Hnak Ermeni

Komitesi'dir.

Hnak Komitesi, Kafkasyal Ermenilerden olan Avedis Nazarbeg ile

han

m

Maro ve bir grup Kafkasyal

Ermeni renci taraf

ndan l887'de svire'deMarksizm esas alnarak kurulmutur42.

Komite, fikirlerini yaymak zere Hnak isimli bir gazete deneretmitir43.

Bu komitenin amalarn anlamak iin l887'de Ermenice olarak Londra'dabaslan program ve tekilt nizamnmesinin baz maddelerine bakmak lzmdr :

Partinin ilk ve yakn hedefi Trkiye Ermenistannn politik ve millbamszln salamaktr.

40 Koa, age, s. 146.41 Ermenilerin Yaptklar Katlimlar, s. 22.42 Osmanl Arivi Yldz Tasnifi-Ermeni Meselesi, C. III, s. 26; Grn, age, s. 130; Koa,

age, s.150; Ssl, l9l5 Tehcir Olay, s. 73; Abdullah Yaman, Ermeni Meselesi ve Trkiye,l973, s. 71

43 Ermeni Komitalarnn Aml ve Harekt- htilliyesi : ln- Merutiyetten Evvel veSonra, Yay. Haz. H. Erdoan Cengiz, Babakanlk Basmevi, Ankara l983, s.22


15/21


Trkiye'de ihtill yoluyla gerekletirilecek hedeflere varlmak iinkullanlacak metot, propaganda, tahrik, tedhi, tekiltlanma ile kyl ve iihareketidir.

Propaganda, Hkmete kar isyann temel sebepleri ile mnasipzamann halka anlatmak olacaktr. Tahrik ve tedhi, halkn cesaretini artrmakiin gereklidir. Hkmete kar gsteri, vergileri dememek, slahat istemek,aristokrat snfa kar nefret yaratmak tahrikin balca yollardr. Tedhi isehalk korumak ve Hnak programna itimatlarn elde etmek iin bavurulacakbir metottur. Parti, tedhii Osmanl Hkmetine kar kullanmay hedeftutmaktadr, fakat hedef sadece Hkmet deildir. Hkmet iin alan tehlikeliTrk ve Ermeni kiilerle, casus ve muhbirler de hedefler arasndadr.

htilli gerekletirmek iin en msait zaman Trkiye'nin harbe girdiidnem olacaktr.

Sryaniler, Krtler, Trklere kar mcadelede kazanlacaktr44.

Grld gibi, komite; tedhii, terr esas almtr. Hedefine varabilmekiin de Osmanl Devleti'nin en zor ann beklemeye balamtr. Bu durum 7.maddede aka ifade edilmitir. O zaman, Ermenilerin, Tehcir Kanunu zerineisyan ettiklerini sylemek mmkn deildir. Yllarca nceden, Devletimizinherhangi bir sava srasnda en zor gnleri beklenmeye balanmtr.

H

nak Komitesi H

nak gazetesinde Aral

k l9l4 tarihinde yay

nlad

ubildiride sava srasnda stratejilerinin nasl olacan aka belirtmitir:Zulm ve saldrya urayan ve haklarndan mahrum edilen Ermeni

toplumunun temsilcisi ve Trkiye Ermenilerinin kurtuluu iin eyrek asrdanfazla bir zamandan beri, kanl yollardan bu kurtuluu salamak iin yryenSosyal Demokrat Hnakyan Komitesi; bugnk siyasi durumun zorlamas ilesava ve ihtill borusu alarak, Toros Dalar'ndan ve Ermenistan ufuklarndanOsmanl istibdadn kanl bir biimde mahvetmeye yemin ederek sava alannainiyor.

Hnakyan Komitesi de, milletlerin varlnn sz konusu olduu bu byksavata, kendi maddi ve manevi kuvvetlerini toplayarak, ihtill klc ile DnyaHarbi'ne katlacak ve l tilfn zellikle Rus kuvvetlerinin mttefiki sfatyla;

emrindeki btn vastalar ve ihtill gleri ve siyasi kuvvetlerle, Ermenistan'da,Kilikyada, Kafkasya ve Azerbaycan'da Mttefiklerin zafer kazanmalarnayardm etmek suretiyle, gerek kendi ve gerek medeniyet namna olan vazifesini,yurtseverliin gerektirdiiartlar kendine rehber kabul ederek yapacaktr.

44 Grn, age, s. 130


16/21

Ramazan TOSUN158

Ermeniliin byk kurtulu gayesi urunda hayatlarn feda edecekkahramanlar, maddi ve manevi kuvvetleriyle bu umumi maksat iin meydanaatlsnlar! Bu suretle Ermenilik de, yarn toplanacak olan kongreye, hemmedeniyet ve hem de kendi davas iin dkt kanla iftihar eder bir vaziyetteksn. Siyasi hrriyetlerini elde etmeye ve yaamaya hakk olduunu ispataalsn ve kan dkt vatan ile, l tilf'n rzas uyarnca verilenbamszln temin etsin. Hrriyet gnei doarak, bundan etrafa hak, adalet,hrriyet, kardelik nuru salsn 45.

Komite, bata stanbul, zmir, Halep gibi merkezler olmak zereTrkiye'nin muhtelif yerlerinde ubeler am ve buralardaki isyanlarda roloynamtr46.

Tanak Ermeni Komitesi:Bir dier Ermeni komitesi de Tanaksutyun'dur.Bu komite, l890 ylnda,

Hnak ierisindeki bir muhalif grup tarafndan oluturulmutur47.

Kafkasya'da kurulan bu komite de Troak (Bayrak) isminde bir gazetekarmtr.

Tanaklarn program l892 tarihinde belli olmutur. Programda, isyan

yoluyla hedefe var

laca

belirtilmitir. Kullan

lacak metotlar u ekilde tespitedilmitir:1. eteler tekil etmek,2. Bu eteleri faaliyete hazrlamak,3. Her yola bavurarak halk silhlandrmak,4. htill komiteleri oluturmak,5. Kavgay, anariyi tevik etmek,6. Hkmet kurulularn yamalamak, tahrip etmek vs 48.

Komite, tekiltlarna verdii bir emirde; Trk', Krd her yerde, hertrl erait altnda vur. Mrtecileri , ahdinden dnenleri, Ermeni hafiyelerini,hainleri ldr, intikam al49 demektedir.

45 Bakz. Mehmet Ali Birand, Ermeni Terr, stanbul l98346 Ermeni Komitalarnn Aml ve,s. 22.47 Ermeni Komitalarnn Aml ve, s. 23; Koa, age, s. 153; Osmanl Arivi Yldz Tasnifi-

Ermeni Meselesi III, s. 35; Yaman, age, s. 7448 Grn, age, s. 134.49 Koa, age,s. 154; Deliorman, age, s. 22.


17/21


Bu ekya etesinin Rusya'dan beklentilerini de kendi yelerinden birininifadelerinden anlamak mmkndr.

Robert Kolejin Mdr Cyrus Hamlin l893'te, Boston'da kanCongregationalist dergisindeki yazsnda Ermeni komitelerinin durumunudeerlendirmitir :

Bir Ermeni htill Partisi, Trkiye mparatorluu'nun baz taraflarndabtn Hristiyan halk ve misyonerlerin faaliyetine byk fenalklar yapmakta vestraplara sebep olmaktadr.

ok zeki ve ngilizce'yi Ermenice kadar sratli ve doru konuan birErmeni, Ruslarn Anadolu'ya girerek oray zaptetmeleri iin yol hazrladklarnsyledi. Bunun iin ok kuvvetli mitleri bulunduuna beni temin etti.

Bunun nasl olacan sorduum zaman btn Trkiye mparatorluu'ndatekil edilmi eteler Trkleri ve Krtleri ldrmek iin frsat gzetecekler.Bunlar, kyleri yakacaklar, sonra daa kacaklar. O zaman Mslmanlarayaklanacak, mdafaasz Ermenilere hcum edecekler. Rusya, insaniyet veHristiyan medeniyeti namna Trkiye'ye gelecek ve Anadolu'yu zaptedecek.....50.

te Ermeni komitelerinin gerek niyetleri, ite bata Rusya olmak zereOsmanl Devleti zerinde emelleri olan d glerin gerek niyetleri ve ErmeniMeselesi'ndeki rolleri bunlardr.

B. TEHCRE KADAR ERMEN OLAYLARIErmeni isyanlar 1877-1878 Osmanl-Rus Savandan sonraki tarihlerde

younlamtr. Tehcir Kanununun karlmasna sebep olan Ermeniolaylarndan ncekilerin balcalarunlardr :

Erzurum syan :Erzurumdaki isyann program stanbulda yaplmtr. Sz konusu

tarihlerde, Rusyadaki Ermenilerden bir grup Trkiyeye silh sokarakblgedeki komitaclara veriyorlard. Bunu haber alan gvenlik kuvvetleri gereklitedbirleri almlar ve Erzurum piskoposluunda da arama yapmlardr.Hareketegemek iin bahane arayan Hnak ve Tanak militanlar Haziran 1890da isyan

balattlar51

. 1890 Erzurum isyan, ondan sonra muhtelif yerlerde devam edenve Avrupann dikkatini Trkiye ve Ermeni meselesine ekmeye alanhareketlerin badr denilebilir52. nk, olay Avrupaya Ermenilerin katliam

50 Koa, age, s. 16051 Yaman, age, s. 8752 Koa, age, s. 176


18/21

Ramazan TOSUN160

eklinde intikal etti. Avrupa bunu katliam olarak kabullendi ve devam edecekolan Ermeni ayaklanmalaryla ilgili katliam ithamlarnn birincisi literatregirmi oldu 53.

Bu isyann tertipileri cezalandrlamad iin daha sonraki isyanclaramit vermitir.

Kumkap Gsterisi:Hnak komitesi 15 Temmuz 1890 tarihinde, Kumkapda bir gsteri

organize ederek ilk gvde gsterisini yapmtr54. Bu olay idare edenCanglyandr. Bu gsterinin amac da kamuoyu oluturmaktr. Canglyangsterinin sebeplerini yle ifade etmektedir: Ermeni hdisesini dnyayaunutturmamak ve Erzurumsyan ile Musa Bey hdisesini geniletmek, Avrupalelilerin gz nnde bir hareket yapmak, stanbulun daha kalabalk olanErmeni nfusunu hdiselerin iine sokmak, Saray tehdit etmi olmak, ihtilalfikrini halk arasna yaymak55.

Ermeni komitecileri, isyan ettikleri her blgede yaptklar gibi burada dakendilerine yardm etmeyen, ya da muhalif olan Ermenileri ldrmlerdir.

Merzifon, Yozgat ve Kayseri Olaylar:

Ermeni komitecileri, 1892 y

l

nda Ermenileri isyana tevik etmekamacyla yurtdnda bastrdklar bildirileri Samsun limanndan Merzifona,oradan da Kayseri ve Yozgata asmlardr. Bu gelimeler zerine Hkmetgerekli tedbirleri almtr.

Sason syanlar :Kumkap gsterilerinde rol olan Mihran Damadyan 1891 ylnda

blgeye gelerek eteler kurmu ve Ermenileri isyana tevik etmeye balamtr.Bir sre sonra Damadyan yakalanmtr. Ancak 1894 ylnda Hnakkomitesinin stanbul sorumlusu olan Murat kod adl Hamparsun Boyacyan

blgede isyan balatmtr. syanda birok Mslman ldrlmtr.Boyacyann amac, Ermeniler ile blgedeki airetler arasnda bir atma

yaratmak ve ordu tedbir ald zaman Ermenilerin katledildii iddiasylaAvrupal devletlerin mdahalesini salamaktr56.

53 Grn, age, s. 14254 Grn, age, s. 14255 Koa, age, s. 17656 Grn, age, s. 147 ; Koa, age, s. 177


19/21


Ermeni komiteleri, bu isyandan umduklarn bulamamlardr. Olaylarnaratrlmasna ngiliz, Fransz ve Rus konsoloslar da itirak etmilerdir.Avrupallarn yaptklar tahkikata gre, isyann yabanc devletlerin tevikiyle,Ermeniler tarafndan karld, Mslmanlarn insafszca gzleri oyularak,kulaklar kesilerek, Hristiyan olmalar iin tazyik edilerek ldrldkleri, bunamukabil Trklerin silahsz Ermenilere ok iyi muamele ettii belirtilmitir57.

Bbli Olay :1895 ylnda Hnak komitesi tarafndan dzenlenmitir. Yaklak 5.000

Ermeni Bbliye yrmtr.Ermeniler silhl ve kararl idiler.Bb- lyi basacaklar, bu suretle

byk bir hdise karp Avrupann dikkatini Ermeni Meselesi zerine ekerek,mdhalesini davet edeceklerdi 58.

Zeytn syan (1895):stanbulda 30 Eyll 1895 tarihinde cereyn eden Ermeni

ayaklanmasndan sonra nmayiilerin byk bir ksm, Beyolu, Galata,Kumkap kiliselerine sndlar ve ancak alt byk devlet elilerinin araclklarsonucunda ortaya ktlar. Ancak, Hnak Komitesi yeleri ise sndklaryerden hi ayrlmadlar. Bunlar, ngiliz Bykeliliinin yaknndaki kilisedealyorlar ve Zeytndaki btn faliyetleri buradan yrtyorlard59.

syandan nceki tarihlerde blgede geni apl bir propagandayrtlm, btn Ermeniler isyana tevik edilmitir60. syan balatmak zereZeytna gelen komiteciler, skenderun limannda emirlerine made birngilizzrhls olduunu ve Avrupann kendilerini, istikll peinde koan komitahareketlerini tasvip ettiklerini ileri srerek dal Ermenileri tekrar isyanettirdiler61.

Ermeniler hem Trk askerine, hem de sivil halka kar tam anlam ile birkatliam uygulamlardr. syann liderlerinden biri olan komiteci Aghasignlnde buradaki katliamyle anlatmaktadr :

57 Koa, age, s. 17858 lter, Zeytn synlar, s. 13759 lter, Zeytn synlar, s. 13860 Hseyin Nzm Paa, Ermeni Olaylar Tarihi I, Babakanlk Devlet Arivleri Genel

Mdrl, Ankara 1994, s. 157 vd.61 Yaman, age, s. 80


20/21

Ramazan TOSUN162

Kadnlar balta, tabanca, kama ve sopalarla kaan Trk esirlerininarkasndan koup bunlarn byk bir ksmn ldrdler, sadece 56s kendisinikurtarabildi syann bandan sonuna kadar Trkler 13.000i asker, gerisibabozuk olmak zere 20.000 kii kaybettiler, biz sadece 125 kiiyi kaybettik62.

Dier birok Ermeni isyannda olduu gibi, Zeytn isyannda daAvrupal devletler olay kkrttklar gibi Hkmet tedbir ald zaman hemendevreye girip komiteciler lehine bask yapmaya balamlardr. Osmanl Devleti,

bu basklar sonucunda Avrupal devletler ve komitecilerin isteklerine dayalolan bir anlamay imzalamak zorunda kalmtr. Bu anlamaya gre;Zeytnlular, buraya gelip isyan kartan komitecileri Hkmete teslimetmeyecekler, bu kiiler Avrupal devletlerin gvencesi altnda lkeyi terkedeceklerdir. Genel af iln edilecek, Avrupal alt devlet burada garantrolacaklardr. Osmanl ordusu Zeytndan ekilecek, gvenlii salamak iin

burada bir tabur kalacak, ancak bu asker birlik Zeytnlularn iilerinekarmayacaktr. Marata konsolosluklar kuracak olan Avrupal devletler,Zeytnun yeni ynetimini buradan denetleyeceklerdir63.

Yaplan anlama gerei isyan kartan alt komiteci ngilizlerinhimayesinde Mersin limanndan Marsilyaya gitmilerdir. Zeytn isyannn buekilde sonulanmas ve komitecilerin cezalandrlamamas Ermenilere cesaret

vermitir.

Van syan :Ermeni komitelerinin tekiltland yerlerden biri de Van ve evresidir. 1

Haziran 1896 tarihinde balayan Van isyannda, yine Ermeni meselesininarkasndaki devletler devreye girmi ve komiteciler cezalandrlamamtr.

Osmanl Bankas Baskn :Austos 1896da cereyan etmitir. Ermeni komitelerinin bankalar hedef

semelerinin balca sebebi, bu kurulularn yabanc devletlere ait olmas,bylece daha fazla dikkat ekme dnceleridir.

Ermeni komitelerinin hedefi sadece Osmanl Bankas deildir. Bankabasknndan sonra, Bbli, Patrikhane, Credit Lyone, Rum kiliseleri ve bazkarakollarn da hedefleri arasnda olduu anlalmaktadr64.

62 Grn, age, s. 16063 lter, Zeytn syanlar, s. 15964 Koa, age, s. 181 ; Grn, age, s. 164


21/21


Sultan II. Abdlhamide Suikast :Krisdapor Mikaelyan, Vram abuh Kendiryan, Belikal Erdar Joris ve

ei, Alman Lipa Rips, Arda Haik, Konstantin Kabulyan, Mari Zayn,Hamparsum Aacanyan, Kris Fenerciyan, Karlo Yuvanovi tarafndan 21Temmuz 1905 Cuma gn Padiaha bombal suikast dzenlenmitir. Padiah,camiden ge kt iin suikasttan kurtulmu, ancak birok kii hayatnkaybetmitir65.

Adana Olaylar :Ermeni komiteleri 1905 ylnda Pariste yaptklar toplantda, Adana ve

Mara evresinin bamszln salayacaklarna dair karar almlardr.Bukararda, sz konusu blgedeki Ermeniler zerinde nfuz sahibi olup, buradanAkdenize bir yol amak isteyen Rusyann da rol olmutur66.

Ermeni komiteleri ve papazlar bu karar hayata geirmek iin ukurovablgesinde youn bir propagandaya girimilerdir. 1909 senesi balarndaAdanada herkesin aznda dolaan ayialar, yaknda Ermenilerin ayaklanarakTrkleri mahvedeceklerine ve bu vesile ile vilayetin Avrupa donanmastarafndan igaline ve sonra da Ermenistann kurulmasn temin edecektireklindedir67.

Ermeniler, y

llarca haz

rl

ktan sonra nihayet Mart 1909da isyan

balatmlardr. Asker yardm gelip, isyan bastrlncaya kadar birok kiilmtr. Her isyan ettikleri zaman yaptklar gibi, Ermeniler hem olaynsebepleri, hem de kayplar konusunda dnya kamuoyunu yanltc ve Trklerisulayc iddialar ortaya atmlardr.

SonuOsmanl Devletini paralamak, topraklar zerinde kukla devletikler

kurdurmak isteyen emperyalist devletlerin hedeflerine varmak iin kullandklartoplumlardan biri de Ermeniler olmutur. 1877-1878 Osmanl-Rus Savandansonra bulunduklar her blgede isyan ettirilmeye allan Ermeniler, kendilerineher trl imkn salayan Osmanl Devletinin zor anlarndan faydalanma

yoluna gitmilerdir. Ermeniler sadece I. Dnya Sava esnasnda deil, dahance muhtelif yerlerde defalarca isyan etmilerdir.

65 Grn, age, s. 167 ; Koa, age, s. 18266 Yaman, age, s. 12167 Grn, age, s. 174

ERMENİ MESELESİNİN ORTAYA ÇIKIŞI VE MAHİYETİ

Documents

Transcript of ERMENİ MESELESİNİN ORTAYA ÇIKIŞI VE MAHİYETİ